Romulus Rexner
Planetarny Legion

Pierwsze wydanie w języku angielskim – 1961, Japonia
Drugie wydanie w języku angielskim – 1987, Anglia
Trzecie wydanie w języku angielskim – 2000, Polska 
Czwarte wydanie w języku polskim – 2001, Polska

Hej, przyjacielu, podaj dłoń,
Hej, podaj dłoń, jak boga kocham.



Poświęcam tym, którzy walczyli o wolność, i tym którzy pracują dla pokoju.
1940 – 2025.


Wstęp

Politycy twierdzą, że pokój nastanie, kiedy się zmieni ten czy ów rząd za granicą. 
Równocześnie wszyscy są ślepi na wady swoich własnych rządów.
Trzy miliardy mieszkańców globu żyje w nędzy, ale tragikomiczni przywódcy świata wciąż 
jeszcze marnotrawią ogromne środki na „obronę”. Niekończące się konflikty między przywódcami 
oczywiście nie mają nic wspólnego z tak istotnymi problemami ludzkości jak ciemnota, choroby i 
przedwczesna śmierć.
Zamiast zawzięcie sprzeczać się o tendencyjne ideologie i granice państw, przyszli mężowie 
stanu będą ze sobą inteligentnie współpracowali w rozszerzaniu granic cywilizacji. „Planetarny 
Legion” zapowiada powszechną syntezę współczesnych ustrojów, którą uznają wszyscy ludzie 
myślący racjonalnie.
Niniejsza książka opisuje przejście od piekła nienawiści i rozpaczy w roku 1940 do raju 
braterstwa i spełnienia w roku 2025. Zawiera także propozycje dotyczące postaw i działań 
sprzyjających tej transformacji.

PRZEDMOWA DD CZWARTEGO WYDANIA

Pierwsze wydanie niniejszej książki – 3800 egzemplarzy – zniszczono po ucieczce japońskiego 
przedstawiciela (Y. Shikibu). Drukarnia Tosho Insatsu nie odpowiada na listy. Dwieście 
egzemplarzy zdążył rozprowadzić po świecie Y. Okazaki, zanim umarł. Drugie wydanie (900 
egzemplarzy) londyńska firma „Veritas” wysłała do... Rosji (?). Inni pisarze po prostu dostarczają 
swoje rękopisy agentom, a potem otrzymują honoraria. Rękopis tej książki „zaginął” w 
wydawnictwie „Doubleday” i innych, tak samo jak jej włoski przekład (dokonany przez A. Ricci).
Autor „Planetarnego Legionu” nie jest znaną osoba, z wpływami w kręgach akademickich, 
politycznych i handlowych, lecz zwyczajnym obywatelem świata, człowiekiem z wielokulturową 
przeszłością. Szuka konstruktywnego współdziałania między literaturą a życiem. Sięga do wartości 
nawet poza literaturą, poza naszą epoką, poszukując głębszego zrozumienia ludzkiej egzystencji i 
moralnych imperatywów, aby przyczyniać się do holistycznych zmian na lepsze.
Klucz do raju na ziemi nie istnieje. Jest jednak proces twórczy, proces kosmicznego tworzenia 
lansowanego przez intelektualną awangardę ludzkości. Człowiek Planetarny zmaga się z 
Człowiekiem Prymitywnym o zastąpienie samolubnej konkurencji altruistyczną współpracą. 
Człowiek Prymitywny, plemienny, jest egoistą kierującym się instynktem zwierzęcym, który 
nakazuje mu walczyć o przetrwanie, co prowadzi do zniekształconej egzystencji w zacofanej 
grupie. Tępy czytelnik tych stronic może sądzić, że Człowiek Planetarny i jego „utopijny” 
Uniwersalizm nigdy nie zaistnieje. Niemniej przyszłe możliwości, chociaż tutaj dopiero 
uzmysłowione, są już ipso facto integralną częścią naszej rzeczywistości.
Kosmopolityzm, mondializm należą do odwiecznych marzeń ludzkości. Te szlachetne idee 
silnie się zaznaczały w azjatyckich kulturach prehelleńskich, w okresie grecko-rzymskim, w 
Średniowieczu, w czasie Oświecenia na Zachodzie, a w ostatnich latach na całym świecie. Były 
jednak niewystarczająco konkretne i niepełne. Trzeba je włączyć do takiej nowoczesnej doktryny 
społeczeństwa świata, jak Planetarny Uniwersalizm. Przyśpieszając upadek niebezpiecznego 
szowinizmu, który już dawno powinien zniknąć, i wykorzystując najnowsze zdobycze techniki, 
Planetarny Uniwersalizm – bez przymusowej kolektywizacji – jednoczy niedawno rozbudzone 
procesy historyczne i skupia energię nie rządów, lecz zwykłych ludzi. Przesłanie Arystotelesa 
można rozpowszechnić wśród wszystkich narodów za pośrednictwem Internetu, satelitów itp.
Są tutaj zwięźle opisane Aktywne i Pomocnicze Legiony Planetarnego Legionu (PLP), tajnego 
departamentu. Działają one po to, aby tworząc oazy kultury i pokoju, poszukiwaniem najwyższych 
ideałów ludzkości zastąpić poczucie bezsensu oraz ślepą pogoń za sukcesem. Przewiduje się 
jedynie działalność oświatową, społeczną, pozostawanie w tle, cierpliwą perswazję, a nawet, jeśli 
trzeba, kompromis.
Każdy rok oferuje nowe możliwości. Nowe pokolenia muszą wprowadzać nowe idee 
sprzyjające ludziom, żeby sprostać bezprecedensowym wyzwaniom. Stare teksty, przyzwyczajenia, 
a nawet przysięgi, że będzie się działało tylko dla dobra własnego kraju, są już przestarzałe, 
ponieważ zachowują niebezpieczny szowinizm i szkodliwy fanatyzm.
Świat już od dawna zna wiele dobrych zasad, lecz zawsze im się przeciwstawiały głęboko 
zakorzenione elity arystokratyczne, wojskowe i gospodarcze. Autor nie jest zależny od tych elit, a 
jego książkę można czytać we wszystkich krajach ze względu na jej uniwersalny charakter i trwałe 
wartości.
Autor przemawia do czytelnika za pośrednictwem swoich bohaterów i częściowo jest także 
autobiograficznym narratorem – nowy genre. Prezentując nowe życie na tej planecie, czy choćby 
tylko je sobie wyobrażając, zmusza czytelnika do oderwania się myślami od ziemskiego błota i 
skierowania ich wyobraźni ku ideałom. Pisze nie za pomocą komputera, lecz atramentem z krwi i 
łez. Nie czerpie materiałów z bibliotek, tylko ze swoich wspomnień, refleksji, uczuć, przygód i 
porażek, ze swej wiary i duszy, ze swego umysłu i serca, jednak na mocnym fundamencie 
zdrowego rozsądku. „Życie jest myślą” (Platon), która kieruje „Ewolucją Twórczą” (Bergson) 
Natury wypływającej ze źródeł istnienia.
Wielu wydawców to cyniczni „realiści”, którzy traktują każdą książkę jak towar przynoszący 
doraźny zysk. Publikują więc nudne, wulgarne, głupie „dreszczowce” bez związku ze 
społeczeństwem i pozbawione wartości. Rządzi rynek. Duże koszty, małe skutki.
Autor odrzuca stare tradycyjne ustroje i nową popkulturę hippisów. Potęga twórczej wyobraźni 
daje nam impuls do wykraczania poza granice przestarzałych poglądów. Szybkie przemijanie i 
nieskończoność czasu, który wszystko unicestwia, oraz powolne zmiany historyczne skłaniają nas 
do szukania lepszego życia teraz. Już w roku 1954 autor pisał o nieuniknionym upadku Związku 
Radzieckiego. Historia świata to ponury i przygnębiający obraz ciągłych wojen, które niszczą życie 
większości ludzi, a przemijają ono szybko i bezpowrotnie. Oprócz tekstów opisowych i 
analitycznych autor pragnie również przedstawić dokument historyczny. Od dawna jest pewien, że 
Planetarny (Powszechny) Uniwersalizm w końcu wywrze duży wpływ na świat.
Nawet utopijne wizje są potrzebnymi drogowskazami na ciemnych i krętych drogach 
prowadzących ku lepszej przyszłości.

Od autora

Po upadku komunizmu, bezstronnego obserwatora zaczynają ogarniać wątpliwości. Czy 
Zachód reprezentuje postępowe trendy przyszłości, czy schyłkowe poglądy przeszłości? Czy tylko 
broni ciemnych interesów kliki samolubnych bogaczy i bezwartościowych arystokratów, czy też 
najwyższymi celami jego dążeń są idee Boga i ludzkości? Czy jest zdrowy jak Sparta, czy zgniły 
jak Babilon?
Czy ma lub tworzy ideologię atrakcyjniejsza od innych? Czy chętnie dostosowuje swoją 
politykę do szybko zmieniających się czasów? Czy może zdobyć poparcie całej ludzkości dla 
swojej sprawy?
Nie było dotąd wielkiego człowieka, który nie krytykował starych instytucji, wprowadzając 
nowe idee.
Jednak to nieprawda, że zwykli ludzie nie mogą zrobić nic lepszego niż pisać książki, które – 
jeśli w ogóle są publikowane – tylko giną w przeładowanych bibliotekach i wkrótce są 
zapominane. Jest coś złego w postawie autorów książek myślących, że jeszcze wiele pokoleń musi 
zmarnować życie, zanim ludzkość będzie mogła lepiej żyć.
Każdy z nas ma tylko jedno życie. Nie chcemy zmarnować tego bezcennego daru. Nie chcemy 
żyć bez sensu w mrokach kolejnego średniowiecza. Pragniemy, by teraz nastała złota era, w której 
spełni się więcej odwiecznych marzeń rodu ludzkiego niż w nędznej przeszłości.
Niniejsza książka jest oparta na doświadczeniach i obserwacjach autora. Jednakże opisy 
wydarzeń mogą niezbyt interesować niektórych czytelników, a książkę pisaną na zasadzie sztuka 
dla sztuki będzie pokrywał tylko kurz w księgarniach. Z tych powodów autor zaprawił swą 
opowieść fermentem idei. Opisom wydarzeń towarzyszy poszukiwanie zasad lepszego 
społeczeństwa, wiary dającej zbawienie i nowego modelu życia. Wypadki wojenne i dezintegracja 
społeczna przyćmiewają przeżycia osobiste. Wewnętrzny dramat jednostki, jej moralne dylematy 
są usuwane w cień przez apokaliptyczny dramat oszałamiająco zmiennych kolei losu.
Na tych stronicach zderzają się ze sobą ideologie naszych czasów, stare i nowe ideały są 
wystawiane na krzyżowy ogień potępienia i krytyki. Poglądy przeciwników nie są chronione.
Kiedy wreszcie wrzawa zderzających się argumentów osiąga szczyt i dochodzi do bolesnego 
rachunku sumienia, jasna myśl jak płonąca pochodnia przebija czarny woal jutra i ukazuje 
fascynujący zarys tego, co nadejdzie. Cichnie lament nad bolesną przeszłością pełną ruin i śmierci, 
a zaczyna pojawiać się radosne oczekiwanie wspaniałej przyszłości.

***
Niniejsza książka nie jest kolejną powieścią jakiegoś anglojęzycznego pisarza, który mozolnie, 
lecz bez pośpiechu opracowuje wymyśloną fabułę ze sztucznym rozwiązaniem w zgodzie z 
przestarzałymi konwencjami literackiej formy. Książka ta, to nie gładka, lukrowana powieść 
starannie unikająca kontrowersyjnych kwestii, umiejętnie skonstruowana, aby przyciągnąć 
wydawcę, zadowolić recenzenta, uspokoić cenzora, zabawić czytelnika, celowo napisana tak, żeby 
nikomu się nie narazić i w ten sposób przynieść pieniądze autorowi .
Książki tej nie napisano z pobudek materialnych. Przemawia ona żarliwie głosem rodu 
ludzkiego męczącego się w konwulsjach. Choć jej styl nie jest liryczny, jednak nie tłumi 
spazmatycznego krzyku, bolesnego i długo powstrzymywanego, który wyrywa się z głębi 
rozdartego serca ludzkości i niczym krew tryskająca pod wielkim ciśnieniem zaleje duszę świata i 
będzie wysyłać czerwone błyski coraz szybciej pulsujące, by ponaglać i przypominać o skrajnym 
niebezpieczeństwie.
To żarliwe wołanie o wymiarze planetarnym, krzyk, który by się rozniósł, wzbił i uderzył w 
bramy niebios, poruszył Pana siedzącego na tronie, wzbudził Jego gniew i nabierając siły cyklonu, 
wstrząsnął kolumnami pałaców i parlamentów, zelektryzował władców ludzkości, zmusił ich do 
przestrzegania boskich przykazań i liczenia się z wolą wszystkich ludzi.
Niestety! Tragedią naszych czasów jest, że w zgiełku bezładnych politycznych i handlowych 
sporów ignoruje się, zniekształca i ucisza nawet najbardziej śmiałe głosy najczystszego idealizmu.
Skoro człowiek jest wygnańcem z raju, to jak odzyska utracony raj?
Raj arkadyjskiego bezpieczeństwa i bukolicznego spokoju, raj zaufania i niewinności, raj dobra 
i prawdy, raj swobody i braterstwa, raj piękna i nadziei, raj niezmąconej radości i beztroskiego 
szczęścia, raj krystalicznej czystości i promiennej miłości, raj łaski duchowej i przewodnictwa 
bożego?
W chwili, gdy ród ludzki sięga w nieskończone głębie kosmosu, kto nas poprowadzi?
Czy politycy będą mieli dość moralnej siły, natchnionego geniuszu, mesjanistycznych wizji, by 
kierować losem ludzkości na drodze do coraz wyższej potęgi?

***
Dobre pomysły i wielkie ideały „Planetarnego Legionu”, jak powszechny pokój, postęp i 
współpraca, cynicy nadal odrzucają pod oszukańczym pretekstem, że są utopijne. Depczą więc 
najbardziej oryginalny i najcenniejszy element w całym nieskończonym wszechświecie, a 
mianowicie konstruktywną wizję ideału, duchowy obraz doskonałości, wspaniałe marzenie Boga i 
człowieka, które po eonach Twórczej Ewolucji wśród miliardów galaktyk wiecznie wirujących w 
czarnej bezdennej przestrzeni kosmicznej może się skrystalizować na tej planecie. Jeden 
zmaterializowany ideał ludzki zaćmiewa wszystkie diamenty i całe złoto na świecie.
Wizja idealnych ludzi, kształtujących idealne warunki i cieszących się nimi, jest tak życiodajna 
i nieodzowna jak nadzieja, miłość i piękno. Heroiczne wysiłki, by rozpalić i urzeczywistnić tę 
odwieczną wizję, zapiszą najbardziej bohaterskie karty historii tej planety i wyznaczą 
najchwalebniejsze etapy Kosmicznej Ewolucji.
Płomieniem Wiary i Stalą Woli musimy odwrócić nową kartę historii i zapisać ją swoimi 
nieśmiertelnymi czynami.

Rozdział 1

Lata przedwojenne jawią mi się niby mglisty sen. Kiedy o nich myślę, zawsze przypominam 
sobie mojego przyjaciela Adama. Dyskutowaliśmy o wszelkich religiach i filozofiach, spacerując 
wąskimi ulicami starego miasta lub podczas wizyt u znajomych o podobnych zainteresowaniach. Ja 
pozostawałem nieco na uboczu burzliwego nurtu studenckiego życia, lecz Adam skupiał na sobie 
uwagę każdego zgromadzenia. Jego talenty artystyczne, intelektualny autorytet i barwna 
osobowość fascynowały szeroki krąg poważnie myślących studentów. Jednak wpływ Adama nie 
zawsze podobał się naszym konserwatywnym profesorom, którzy nie pochwalali u studentów 
niezależności umysłu.
Niemniej Adam przyjął postawę nonkonformistyczną. Nad wiek rozwinięty był obrazoburcą, 
pogardliwie traktował sztywne konwenanse naszego środowiska. Miał imponujący wygląd – długie 
włosy, wysokie czoło i przenikliwe oczy. Chociaż często sarkastyczny w rozmowach, głęboko 
odczuwał niewytłumaczalne cierpienia ludzkości.
Przechodziłem jeszcze okres dojrzewania, gdy wojna rozpętana przez Hitlera zburzyła moje 
spokojne życie. Przez pewien czas byłem jeńcem Sowietów, lecz uciekłem i udałem się do miasta, 
gdzie mieszkali moi krewni. Tam mnie zaprzysiężono i zostałem członkiem Związku Walki 
Zbrojnej. Jednak brutalna okupacja hitlerowska sprawiła, że dla wszystkich życie było 
beznadziejne, dla mnie zaś niemoralne. Wobec tego postanowiłem uwolnić się z dławiącego 
uścisku gnębiciela.
Związek dał mi adresy ludzi, którzy mogli mi udzielić pomocy przy przekraczaniu granicy 
węgierskiej i w dalszej podróży do Francji, gdzie zamierzałem wstąpić do wojska alianckiego. 
Wyruszyłem w drogę pewnego mroźnego poranka w styczniu 1940 roku, kiedy padał gesty śnieg. 
Nie po raz pierwszy ani ostatni opuszczałem dom, by przekraczać granice w poszukiwaniu 
nieuchwytnej wolności. Moi przodkowie opuścili swój dom w środkowej Europie, gdy stłumiono 
ruch wolnościowy 1848 roku. Niektórzy wyjechali do Francji lub Ameryki, inni do Rosji, gdzie już 
mieszkali krewni. W roku 1918 nasze posiadłości ziemskie skonfiskowali komuniści.
W dzieciństwie słuchałem niekończących się opowieści o wojnie Czerwonych z Białymi w 
Rosji, o trudnych ucieczkach i przypadkach bohaterskiej śmierci. Ostatecznie kilku rozbitków z 
mojej poprzednio licznej rodziny dotarło do Stambułu. Później mieszkałem w Rzymie, Wiedniu, 
następnie w Grenoble, a w końcu w Krakowie. Rodzina rozproszyła się po różnych krajach, a ja 
nigdzie nie osiadłem, ciągle zmieniałem szkoły i wszędzie mnie traktowano jak obcego. Moim 
przeznaczeniem było podróżowanie. Wyrywano mnie z korzeniami i przeflancowywano, aż się 
poczułem bardziej obywatelem świata niż jakiegoś szczególnego kraju. Teraz ponownie 
znajdowałem się w drodze.
Wiedząc, że rodzina będzie próbowała wyperswadować mi to ryzykowne przedsięwzięcie lub 
prosić o jego odłożenie, z nikim się nie pożegnałem. Najpierw przebyłem około trzystu 
kilometrów, by odwiedzić Adama, i z radością dowiedziałem się, że ma identyczny plan. Tak więc 
pewnego wieczoru, razem z dwoma innymi przyjaciółmi, wsiedliśmy do zaciemnionego pociągu, 
który jechał do miasta położonego około czterdziestu kilometrów od granicy węgierskiej. Tam, po 
wymianie haseł, gościnnie nas przyjęli członkowie Związku Walki Zbrojnej, u których 
zatrzymaliśmy się na kilka dni. Kiedy wreszcie zjawił się przewodnik, wyruszyliśmy pieszo do 
niewielkiej wioski położonej około dwudziestu kilometrów bliżej granicy.
Chociaż w górach wciąż leżał głęboki śnieg i panowały niesprzyjające warunki atmosferyczne, 
nie mogliśmy dłużej przebywać we wsiach bez wzbudzania podejrzeń Niemców. Tak więc w 
końcu w połowie lutego, około północy, zebrało się dziewięćdziesiąt osób, rozdano broń i szybko 
wyruszyliśmy w drugą drogę na południe. Od jesieni była to pierwsza próba przekroczenia granicy 
w tym rejonie.
Początkowo szliśmy razem, ale po kilku godzinach trafiliśmy na głęboki śnieg, co zmusiło nas 
do wyciągnięcia się w długi szereg. Posuwaliśmy się w bezludnym terenie podgórskim, z dala od 
dróg i wiosek. Chociaż zostawialiśmy za sobą swoje zrujnowane domy i zawiedzione nadzieje, 
wiedzeni młodzieńczym pragnieniem przygody, jakże mogliśmy nie ekscytować się perspektywą 
podróży do Francji czy Anglii, by walczyć z hitlerowcami?
Jednak nasze przedsięwzięcie nastręczało trudności, Niemcy bowiem pilnie strzegli granicy. 
Słońce już wstawało za ciemnymi chmurami, a myśmy wciąż maszerowali krętym szlakiem przez 
szczyty i strome zbocza w śniegu głębokim niemal na metr. Kilkakrotnie musieliśmy pokonywać w 
bród częściowo zamarznięte strumienie. Od czasu do czasu dla odpoczynku robiliśmy krótkie 
postoje. Mieliśmy bardzo mało żywności, więc jedliśmy śnieg i piliśmy wodę z potoków.
Zapadła noc, a my w milczeniu dalej brnęliśmy przez zaspy w świetle zamglonego księżyca. 
Lodowaty wiatr znad grani smagał nas po twarzach. Nagle zerwała się śnieżyca, która dodatkowo 
opóźniła nasz marsz. Wydawało się, że ta droga nigdy się nie skończy. Bez jedzenia i nart błędem 
była próba pokonania łańcucha takich niedostępnych gór zimą, kiedy śnieg jeszcze nie stopniał. 
Zabłądziliśmy wskutek złej widoczności, ograniczonej niemal do zera. Przez wiele godzin 
wracaliśmy po własnych śladach, by odzyskać orientację. To mozolne wspinanie się krok po kroku 
w mokrym śniegu wystarczająco nas męczyło, ale głównym kłopotem stał się głód. Niektórzy 
chłopcy zdradzali objawy całkowitego wyczerpania, lecz nie było powrotu.
Po dwóch dniach marszu zbliżaliśmy się do celu. Tuż przed północą przewodnicy powiedzieli 
nam, że do węgierskiej granicy zostało tylko kilka kilometrów. Po krótkim odpoczynku zaczęliśmy 
cicho schodzić z grzbietu, z którego widzieliśmy graniczną wioskę. Kwaterowali tam żołnierze 
niemieckich oddziałów górskich i ukraińscy strażnicy. Idąc w dół drugim szeregiem po dnie 
wąwozu, dotarliśmy do wezbranego potoku. Nie było wyboru, musieliśmy pokonać go wpław. 
Wraz ze swoimi przyjaciółmi i innymi zdeterminowanymi osobami wskoczyłem do lodowatej 
wody. Reszta naszej grupy wahała się i w świetle latarek próbowała znaleźć bardziej dostępne 
miejsce.
Bystry prąd znosił mnie. Zbliżając się do przeciwległego brzegu, około dwudziestu metrów 
niżej, spojrzałem w górę i nagle zdałem sobie sprawę, że brzeg jest wysoki i stromy, a uchwycić się 
nie ma się czego. Daremnie zdzierałem sobie palce do krwi na gładkiej i śliskiej ścianie lodu. 
Wyczerpany, w końcu zrezygnowałem i spłynąłem w dół potoku, gdzie w ciemnozielonej pianie 
ujrzałem młodego mężczyznę, który krzyknął, bym mu pomógł. Złapałem go lewą ręką i na 
moment obaj znaleźliśmy się pod wodą. Na szczęście po chwili wpadliśmy na zwalone drzewo, 
prawdopodobnie podmyte przez wezbrany potok – leżało w poprzek nurtu, ale wciąż trzymały go 
korzenie. Kiedy walczyłem z prądem, usłyszałem czyjeś wołanie z brzegu. Był to jeden z naszych. 
Wylądował w miejscu bardziej dostępnym i teraz biegł nad potokiem w poszukiwaniu brata. 
Wyciągnął na brzeg mnie i drugiego mężczyznę. Później pomogliśmy wydostać się innym.
Współczułem człowiekowi, który nas wyratował, bo w dalszym ciągu nie mógł odnaleźć brata. 
Tymczasem kilka osób tonęło i nie można było ich uratować. Rozpaczliwy krzyk przeszył 
powietrze:
 – Chryste! Pomocy!
Wkrótce pistolety maszynowe odpowiedziały mu gradem kul, które pruły wodę. Niemieckie 
psy policyjne zaczęły wściekle ujadać. Musieliśmy przypaść do ziemi, bo szperacze omiatały 
potok. Huk strzałów z karabinów i pistoletów maszynowych, odbijający się w górach grzmiącym 
echem, oznaczał początek bitwy. Bronili się ci, którzy zostali na tamtym brzegu. My zaś, którym 
udało się przepłynąć potok, uciekaliśmy ku granicy. Chociaż w ciemności straciłem kontakt ze 
swoimi towarzyszami, nie przestawałem biec. Nagle poczułem, że pod nogami łamie się lód, i 
wpadam do płytkiej i mulistej wody. Dopiero pod dłuższym czasie zdołałem wydostać się ze 
zdradliwego stawu.
Na wpół żywy z wyczerpania ruszyłem dalej. Mniej więcej po godzinie dotarłem do ściany 
świerkowego lasu i uświadomiłem sobie, że jestem u podnóża góry. Pomyślałem, że jeśli tylko 
zdążę się na nią wspiąć, zanim Niemcy mnie wytropią, bezpiecznie zejdę w dolinę już na 
Węgrzech. Jednak sytuacja się pogarszała. Przemoczone ubranie, pokryte skorupą zlodowaciałego 
błota, zesztywniało do tego stopnia, że ledwie mogłem się ruszać. Moje włosy zmieniły się w bryłę 
lodu. Wiedziałem, że chociaż zdrętwiałem z zimna i osłabił mnie brak snu, nie wolno mi się 
zatrzymać. Po kolejnej godzinie stwierdziłem, że bardzo wolno posuwam się naprzód. Wspinając 
się, odniosłem wrażenie, że zamglony szczyt oddala się w mroku na bezgraniczną odległość.
Na domiar złego znów zaczął padać śnieg, co znacznie ograniczyło i tak już słabą widoczność. 
Ogarnęło mnie przerażenie, gdy zdałem sobie sprawę, że dalsza wspinaczka jest niemożliwa. 
Postanowiłem przeczekać do świtu. Ułamałem kilka gałązek i położywszy się na nich pod dużym 
świerkiem, próbowałem czuwać. Naszym skończyła się amunicja, ucichły strzały karabinów i 
terkot pistoletów maszynowych. Zapadła niesamowita cisza, która sprawiła, że pustka wokół mnie 
wydawała się nierzeczywista. Nic tylko matowa biel śniegu i fiolet nieba, jakby świat stworzono ze 
srebra i ametystu. W tej niezmąconej ciszy, będąc na krawędzi śmierci, stałem się świadomy 
płomiennej istoty duszy, istoty przedtem głęboko ukrytej. Unosząc się między niebem a ziemią, 
patrzyłem na swoje niemal martwe ciało, podczas gdy siły życia i śmierci znajdowały się w 
równowadze.
Kiedy brzask rozjaśnił odległe szczyty, niezdarnie wstałem. Prawie zamarzłem, jednak instynkt 
samozachowawczy był silniejszy od okoliczności i na nowo podjąłem wspinaczkę. Po dłuższym 
czasie wyszedłem z lasu i z trudem posuwałem się w kierunku niedalekiej przełęczy, licząc na to, 
że niedługo odpocznę w ciepłej węgierskiej chacie. Nigdy nie zapomnę wzruszenia, jakiego 
doznałem, gdy przekroczyłem granicę, pozostawiwszy za sobą kamienie ją oznaczające. Wkrótce w 
odległości niespełna kilometra dostrzegłem wioskę w dolinie. Ucieszyłem się, że moja wytrwałość 
została nagrodzona.
Już znajdowałem się poza strefą niebezpieczeństwa, ale przyśpieszyłem kroku, marząc o 
czekających mnie podróżach i przygodach. Jakże cudowne wydawało mi się życie, i jakże 
emocjonujące! Nagle za plecami usłyszałem szczekanie. Kiedy się odwróciłem, przerażenie ścięło 
mi krew w żyłach. Czterech Niemców uzbrojonych w pistolety maszynowe szybko zjeżdżało na 
nartach w moją stronę. Znalazłem się w beznadziejnej pułapce i nie mogłem nic uczynić, jak tylko 
posłuchać ich rozkazu:
 – Hände hoch! (Ręce do góry!).
W ciągu następnych dni eskortowano mnie od wsi do wsi, aż doprowadzono do koszar. Był 
tam również Adam i około sześćdziesięciu naszych towarzyszy. Reszta utonęła w potoku, zamarzła 
na śmierć w górach lub zginęła od kul. Później się dowiedzieliśmy, że niemieccy strażnicy 
graniczni, otrzymawszy poufne informacje od swoich ukraińskich szpiegów, zostali wzmocnieni i 
patrolowali każdy kilometr granicy. Z typową faszystowską brutalnością i nieposzanowaniem 
prawa międzynarodowego przekroczyli granicę neutralnych Węgier i schwytali nasz oddział.
Tygodnie spędzone w niemieckich koszarach to jeden z najczarniejszych okresów mojego 
życia. Udrękę z powodu niepowodzenia naszego przedsięwzięcia znacznie zwiększały złe warunki, 
w jakich musieliśmy tam przebywać. Codziennie żołnierz przynosił sześć bochenków chleba i 
wiadro kawy dla sześćdziesięciu osób. Nocami dygotaliśmy z zimna, leżąc na cementowej 
podłodze. Złowróżbne stukanie rozbitych szyb i jęki rannych działające na nerwy, zmieniały te 
noce w bezsenną torturę. Wpadłem w apatię, z której nawet nie próbowałem się otrząsnąć. Wielu z 
nas cierpiało z powodu odmrożeń kończyn i przeziębienia, bo wciąż mieliśmy na sobie mokre 
ubrania.
Pewnego dnia do sali weszli żandarmi. Chcąc uzyskać informacje o Związku Walki Zbrojnej, 
kopali chorych ludzi leżących na podłodze. Rozwścieczeni niepowodzeniem i naszym żądaniem 
pomocy lekarskiej dla rannych powiedzieli, że i tak wkrótce wszyscy zostaniemy rozstrzelani. 
Następnej nocy dwóch z pobitych mężczyzn zmarło.
Któregoś ponurego ranka esesmani wpakowali nas do ciężarówek i wywieźli. Po godzinie 
jazdy zatrzymaliśmy się przed rejonowym sądem wojskowym. Padał gęsty śnieg, a my prawie 
osiem godzin musieliśmy stać w śniegowej brei, otoczeni przez uzbrojonych żołnierzy. Tylko kilku 
z nas wezwano do budynku na przesłuchanie, Niemcy bowiem uznali ich za ważniejszych, sądząc 
po wieku. Zapadł wieczór, gdy w końcu znów nadjechały ciężarówki. Zapakowano nas do nich i 
wywieziono. Wielu sądziło, że to ich ostatnia podróż w życiu.
Późną nocą dotarliśmy do miasta, gdzie zostaliśmy umieszczeni w trzypiętrowym ceglanym 
budynku starego więzienia. Choć było to ponure miejsce, cieszyliśmy się, bo wreszcie mogliśmy 
wysuszyć nasze przemoknięte ubrania. Wsadzono nas do dwóch cel, w których kilku zwykłych 
kryminalistów odsiadywało wieloletnie wyroki. Po miesiącu zaczęły się przesłuchania. Moi 
towarzysze w większości twierdzili, że byli żołnierzami i próbowali dostać się do Francji, by 
wstąpić do wojska alianckiego. Liczyli na to, że Niemcy potraktują ich jak jeńców wojennych. 
Pozostali twierdzili, że mają obce obywatelstwo albo że wracają z Rosji lub Węgier. Faszyści nie 
uznali tych tłumaczeń. Każdego bili, aż się załamał i podpisał zeznanie, że chciał walczyć z 
Niemcami.
Adam na swoją obronę utrzymywał, że poświęcił życie szukaniu prawdy, że chciał jechać do 
Indii i studiować tam jogę. Prawdopodobnie miał taki zamiar, lecz Gestapo mu nie uwierzyło. 
Usłyszał, że bez względu na ostateczny cel swojej podróży fakt pozostaje faktem – cała grupa 
składała się z uzbrojonych partyzantów, a samo posiadanie broni karane jest śmiercią.
Adam utrzymywał, że dla niego życie to świętość i że ani nie miał żadnej broni, ani nie zabił 
żadnego Niemca.
Z rozmów ze współwięźniami, których przede mną przesłuchiwano, domyśliłem się wielu 
rzeczy. Wyciągnąłem wnioski i na nich oparłem swój plan działania. Uznałem, że rozgrywam 
partię pokera z przebiegłym i bezlitosnym przeciwnikiem, że w tej grze mam niewielkie szansę, a 
stawką jest moje życie. Odkrywanie kart byłoby oczywiście nie tylko naiwnością, lecz także 
samobójstwem. Musiałem wygrać. Odwaga, finezja i determinacja stanowiły jedyne moje atuty. 
Stosując sprawdzoną zasadę, że najśmielsze środki są najbardziej bezpieczne, zwłaszcza w trudnej 
sytuacji, pisemnie poprosiłem Gestapo o przesłuchanie.
Dwa dni później zaprowadzono mnie do pokoju, w którym znajdowało się dwóch ludzi 
ubranych w cywilne marynarki, wojskowe bryczesy i oficerki. Byli to folksdojcze, czyli Ukraińcy 
niemieckiego pochodzenia, nadgorliwi szpiedzy i tłumacze Gestapo. Właśnie oni najczęściej 
torturowali więźniów
 – No, co masz nam do powiedzenia? – zapytał jeden z nich, przyglądając mi się badawczo.
 – Jestem obywatelem francuskim i pragnę wrócić do domu w Grenoble, gdzie mieszka moja 
rodzina.
 – Gottverdammt! Kim jesteś? – wybuchnął folksdojcz, zrywając się na równe nogi. – Wiemy, 
że należysz do grupy partyzantów. Jeśli nie powiesz nam prawdy, zostaniesz rozstrzelany.
Nie zwracając uwagi na jego groźbę, powtarzałem swoje. Folksdojcz jednak nie chciał spisać 
mojego zeznania. Drugi agent, potężny mężczyzna o twarzy sadysty, chwycił gruby pejcz 
poplamiony krwią i z wściekłością ruszył w stronę. Zanim zdążył mnie uderzyć, otworzyły się 
drzwi, do pokoju wszedł oficer Gestapo i spytał, o co chodzi. Miał na sobie szarozielony mundur, 
brunatną koszulę, czarny krawat i czapkę z metalową trupią czaszką. Dowiedziawszy się, że nie 
chcę mówić prawdy, usiadł i kazał mi opowiedzieć swoją wersję. W tym momencie ucieszyłem się, 
że mogę rozmawiać po niemiecku. Zdawałem sobie sprawę, że stąpam po niepewnym gruncie, ale 
zachowałem spokój i opanowanie.
 – Więc jesteś obywatelem francuskim i po prostu chcesz wrócić do domu – powiedział 
Niemiec w zadumie.
Na jego pomarszczonej twarzy pojawił się tajemniczy uśmiech. Ku mojemu zdumieniu 
Gestapowiec nie okazał irytacji, a tylko uważnie mnie obserwował. Kiedy nie cofnąłem wzroku 
przed świdrującym spojrzeniem, wyraz twarzy Niemca trochę złagodniał. Oficer wydawał się 
człowiekiem inteligentnym i przenikliwym, a jego wiek wskazywał na charakter nie zdeprawowany 
faszystowską indoktrynacją.
 – Jawohl – odparłem lakonicznie.
 – Proszę usiąść – powiedział.
Spisał moje zeznanie i dane personalne. Nie zadawał mi żadnych podchwytliwych pytań. 
Kiedy z niektórymi pytaniami miałem trudności, korzystałem ze starego wybiegu i prosiłem o 
powtórzenie, co pozwalało mi się zastanowić, a później odpowiadałem monosylabami.
 – Aber Herr Leutenant...! – próbował się wtrącić jeden z Ukraińców.
 – Ruhe! Heraus! Milczeć! Wyjść! – krzyknął oficer.
Agenci stuknęli obcasami i wyszli z pokoju.
Nie chcąc narażać swojej rodziny, podałem fikcyjne nazwisko i adres, a także opowiedziałem 
historyjkę, którą zawczasu sobie wymyśliłem. Kiedy Niemiec skończył notować, wręczył mi moje 
zeznania, abym je przeczytał i podpisał. Studiując ich treść stwierdziłem, że wszystko ujął w taki 
sposób, dzięki któremu moje zeznanie wyglądało na całkiem prawdopodobne.
Wróciwszy do celi, zastanawiałem się, czy mi się udało przechytrzyć Sicherheitsdienst (służba 
bezpieczeństwa) cieszące się złą sławą. Jednak kolejne dręczące tygodnie mijały bez rezultatu. Mój 
fortel zawiódł. Zaczęliśmy się przyzwyczajać do więziennego życia, chociaż nie bez trudności. 
Warunki sanitarne były bardzo złe. Mieliśmy w celi tylko trzy stare materace i trzy koce używane 
przez kryminalistów. Ciągły głód stanowił nasz największy problem. Na śniadanie i kolację każdy 
dostawał trochę chleba i namiastkę kawy, obiad zaś składał się z prawie niejadalnej zupy.
Dla Adama i dla mnie męka psychiczna była gorsza od cierpień fizycznych. Fakt, że 
znaleźliśmy się w sytuacji, z której nie było wyjścia, miał druzgocący wpływ na nasze morale. Nie 
mogliśmy ani uciec, ani walczyć. Dzień i noc liczni Niemcy i Ukraińcy z bronią maszynową 
trzymali straż na wieżach obserwacyjnych. Byliśmy na łasce przypadkowych zdarzeń, na jakie nie 
mieliśmy najmniejszego wpływu. Poniżenie i upokorzenie raniły naszą godność. Taka egzystencja 
pełna cierpień i niepewności nie sprzyjała twórczemu myśleniu ani działaniu. Niemniej starałem się 
uniknąć atrofii umysłu, prowadząc bardziej intensywne życie wewnętrzne. Uważałem, że w 
każdych warunkach człowiek może zaspokajać swoje intelektualne aspiracje i wykazać przewagę 
ducha nad materią. Nawet w więzieniu można podjąć wysiłki, by zerwać z nałogami i opanować 
irracjonalne odruchy. Próbowałem również traktować celę jak coś w rodzaju kliniki, gdzie 
mógłbym sprawdzać swój charakter i przeprowadzać badania psychologiczne, obserwując 
zachowanie ludzi w warunkach stresu i niebezpieczeństwa.
Pospolici kryminaliści łatwo się przystosowali do więziennego bytu. Umysłowe ubóstwo, brak 
ambicji i wyobraźni to zalety w takich okolicznościach. Więźniowie polityczni natomiast głównie 
żyli w strachu przed torturami i śmiercią. Martwili się, że ich uwięzienie męczy rodziny. 
Przyzwyczajeni do życia w komforcie nie umieli sobie radzić z głodem, robactwem, zimnem i 
innymi niewygodami. Tak więc niektórzy krążyli po celi niespokojni, podejrzliwi, skłonni do 
irytacji. Inni dzień i noc apatycznie leżeli na podłodze. Nie mieliśmy żadnych zajęć. Brakowało 
nam pracy, książek i rekreacji.
Oprócz codziennego dziesięciominutowego spaceru wokół podwórka jedyne mile widziane 
zdarzenia stanowiły msze odprawiane w więziennej kaplicy. Choć Adam dzielił ze mną 
zainteresowanie mistyką hinduską i chrześcijańską, był jednak agnostykiem co do ostatecznych 
spraw życia. Wprawdzie czasami chodził do kaplicy, lecz jedynie po to, by słuchać muzyki granej 
na organach przez jednego z więźniów. Byłem skłonny uważać, że chrześcijaństwo według Biblii i 
interpretacji kościoła rzymsko-katolickiego nie wyjaśnia tajemnic istnienia w sposób zadowalający. 
Nie chciałem ulegać żadnej z zachodnich czy wschodnich doktryn, lecz zachowałem otwarty 
umysł.
Mijały tygodnie i miesiące. Na podwórzu zakwitły akacje, a przy wysokim kamiennym murze 
wyrosły stokrotki. Spostrzegłem, że moja postawa stopniowo się zmienia i msze w kaplicy coraz 
więcej dla mnie znaczą. Najpierw przywoływały wspomnienie przedwojennego życia, później 
stwierdziłem, że w czasie ich trwania ogarnia mnie spokój ducha. Przypomniałem sobie mistyków, 
którzy nauczali, że nie powinniśmy wędrować po świecie w poszukiwaniu doczesnych 
przyjemności, władzy i majątku, lecz po to, by szukać skarbów w naszych duszach, co w wyniku 
połączenia łaski Boga ze wzniosłymi myślami uszlachetni i wzbogaci nasze życie. Poczucie 
frustrującego niedostatku i głębokie niezadowolenie z życia, które nie ofiarowało mi nic prócz 
cierpienia, stopniowo doprowadziły do zmiany moich poglądów. Postanowiłem ignorować 
aktualne warunki jako powierzchowne i szukać trwałych realiów wewnętrznych.
Podczas gdy ja regularnie bywałem na mszach, Adam nie chciał już chodzić do kaplicy. Teraz 
twierdził, że światem rządzi okrucieństwo i że religia to obraza dla rozumu. Na podstawie naszych 
rozmów spostrzegł, że zmierzam w przeciwnym kierunku. Nie pojmował tego, co uważał za moja 
kapitulację, której źródła próbował się doszukać w naturalnej reakcji psychicznej. Często 
powracam myślą do rozmowy z tego okresu wewnętrznych zmagań i niepewności. Pewnego 
wieczora, kiedy staliśmy przy oknie, Adam, nostalgicznie zapatrzony w zachodzące słońce, rzekł:
 – Jesteś zmienny, Andre, wydajesz się odchodzić od swoich własnych poglądów.
 – Masz rację – odparłem. – Jednak chyba zgodzisz się z Pascalem i Montaigne’em, którzy 
twierdzili, że nikt się bardziej nie różni od innego człowieka niż on sam od siebie w rozmaitych 
okresach. Zmiany i przewartościowywanie są konieczne nie tylko dla postępu społecznego, lecz 
także dla rozwoju jednostki. Kiedy zwiększamy nasze możliwości intelektualne i głębiej patrzymy 
w swoją duszę, musimy odrzucić poglądy, które stały się zbyt ciasne.
 – Być może – skomentował Adam. – Jednak nie powinno się dopuszczać do tego, żeby 
obrzędy i inne mistyczne parafernalia przytępiały i wypaczały nam umysły.
 – Wcale nie – odparowałem. – Według mnie silna, pełna osobowość powinna być 
wszechstronna i otwarta. Zawsze gotowa zaakceptować wszelkie przeżycia, a nie fanatyczna i 
zawężona do jednej skrajności, ślepo odrzucająca wszystko inne.
 – To niezupełnie tak. – Adam pokręcił głową. – Człowiek inteligentny musi być selektywny w 
zainteresowaniach, celach i czynach.
 – Owszem – przyznałem. – Wartości duchowe muszą mieć pierwszeństwo przed pospolitymi 
zajęciami, ale także możemy być selektywni przy wyborze rozmaitych doznań: czynów realisty, 
myśli naukowca, uczuć artysty i wysublimowanej ekstazy mistyka. Powinniśmy znaleźć punkty 
styczne między tymi różnymi doznaniami i starać się je zsyntetyzować w naszej jaźni. Wtedy 
staniemy się osobami bardziej zintegrowanymi, bliższymi pełni i harmonii istnienia. Wówczas, jak 
da Vinci, będziemy blisko ideału l’uomo universale (człowiek wszechstronny).
 – Ja wolę pogląd Nietschego, który uważał, że powinniśmy stłumić w sobie cechy ludzkie, by 
rozwinąć zalety Übermenscha, nadczłowieka... Versteck du Narr dein blutend Herz in Eis und 
Hohn! („Ukryj, idioto, swoje skrwawione serce w lodzie i pogardzie”). – zacytował Adam nieco 
podekscytowany.
Długo patrzył na kwitnącą akację, a potem spojrzał na mnie ze smutkiem i mówił dalej.
 – Sądziłem, że jesteś wielkim, niezależnym... – zawahał się na chwilę, szukając słów – ale ty 
jesteś zwykłym sentymentalnym romantykiem pozbawionym woli, zdanym na łaskę własnych 
uczuć i okoliczności. Czyż nie dostrzegasz oczywistego faktu, że twoje raptowne nawrócenie tylko 
potwierdza starą prawdę, że człowiek zaczyna wierzyć w nadprzyrodzone moce, kiedy traci 
wszelką nadzieję w życiu doczesnym? Rozpaczliwa sytuacja, osobista tragedia, prześladowania 
oraz poczucie zagrożenia wywołują głęboką depresję i strach. Są to klasyczne okoliczności 
prowadzące do zaburzeń psychicznych, które sprawiają, że załamany człowiek ogarnięty paniką 
ucieka w religię, astrologię albo inną formę obskurantyzmu.
 – Ja to widzę inaczej – zaprzeczyłem stanowczo. – Kiedy człowiek omotany przyziemnym 
materializmem jest w niezwykle trudnej sytuacji, często zaczyna się z niego wyplątywać. Dzięki 
temu ma bliższy kontakt z subtelniejszymi, głębszymi mocami. Proces ten zwiększa jego 
wrażliwość i poszerza zakres świadomości. Ta nowo rozwinięta zdolność pojmowania wyższych, 
subtelniejszych prawd uwalnia go od choroby intelektualnego sceptycyzmu, która wielu ludzi 
doprowadza do dezintegracji.
 – Wcale nie – zaprzeczył Adam. – Sceptycyzm zasadza się na rzeczywistej integracji 
krytycznej inteligencji, podczas gdy twój mistycyzm wynika z frustracji i rozpaczy, opiera się 
jedynie na mglistych abstrakcjach i niejasnych legendach o tym, co ktoś podobno powiedział przed 
tysiącami lat. Są tylko dwie możliwości: całkowicie wierzyć lub całkowicie nie wierzyć. Możemy 
żyć albo w rzeczywistym, dostrzegalnym świecie, albo w nierzeczywistym...
 – Nawet racjonaliści przyznają, że istnieje świadomość, podświadomość i ogrom nieznanego... 
– wtrąciłem.
Adam jednak mówił dalej, nie przejmując się moimi słowami.
 – Nie potrzebuję balastu legend ani świata fantazji, które by mi tylko zniekształcały 
pojmowanie prawdziwego świata. Czy właśnie to, że cię zamknięto w tej więziennej celi, we 
frustrującym otoczeniu, gdzie cię męczą nieznośne trudności nie do pokonania, nie jest powodem, 
dla którego wyczarowujesz sobie idealny świat rządzony przez łaskawego Boga? Stres i napięcie 
emocjonalne sprawiły, że w twoim umyśle wyobrażenia o faktach zdają się jaśniejsze niż same 
fakty. Wychowałeś się w środowisku głęboko wierzących katolików. Teraz ponownie odkrywasz 
gotowe symbole religijne, które ci w dzieciństwie zaszczepili teologowie i z których zrezygnowałeś 
w procesie normalnego rozwoju umysłowego.
 – Przeciwnie – zaprotestowałem. – W trakcie duchowego rozwoju zacząłem rozumieć 
niezaprzeczalny fakt, że ludzkość zależy od Boga. Człowiek ma obowiązki wobec Stwórcy.
 – Niby dlaczego?! – wykrzyknął Adam. – To właśnie Stwórca ma obowiązki wobec ludzkości. 
Czy rodzice stawiają wymagania swoim małym, bezbronnym dzieciom? Nie. Robią wszystko, by 
uchronić potomstwo od cierpień i zapewnić mu szczęście.
 – Najwyraźniej błędnie rozumujesz, co wynika z antropomorfizmu – skomentowałem. – 
Niezbadane są wyroki boskie. Człowiek może jedynie powiedzieć: „Bądź wola Twoja”.
 – Ja tego nie powiem! – Adam uderzył pięścią w zardzewiałą kratę. – Nigdy nie przyjmę 
niczego, co nie jest mi znane z własnego doświadczenia. Niestety nigdy nie słyszałem żadnego 
wewnętrznego głosu, który by mi mówił, co powinienem robić. Nigdy w żaden sposób nie objawiła 
mi się wola boska. Jeśli inni ludzie tego doświadczyli, albo im się tak wydaje, to interesujące, ale 
dla mnie nie ma żadnej wartości i jest nie do przyjęcia.
Wstrząśnięty wybuchem przyjaciela milczałem. Słońce już się skryło za wzgórzami. Zniknął 
czar letniego zmierzchu, który nas kusił do wyjścia na spacer, i zapadał coraz głębszy mrok. 
Spojrzałem na Adama – stał bez ruchu jakby kamienna rzeźba. Nie chcąc, aby miał ostatnie słowo, 
podjąłem dyskusje.
 – Widocznie wzorem greckiego sofisty uważasz, że człowiek jest miarą, ale czy ktokolwiek 
jest psychicznie i moralnie przygotowany do tego, by Bóg objawił mu całą prawdę? Czyż to nie 
jest oczywiste, że tylko Nieskończoność może poznać Nieskończoność? Tak jak żadna 
ograniczona, doczesna istota, nawet gdyby żyła miliardy słonecznych lat i widziała ogromne 
galaktyki jak ziarnka piasku, nie obejmie Nieskończoność ani Wieczność, tak samo żadna 
efemeryczna istota ludzka nie pojmie ostatecznej prawdy, która jest tak bezgraniczna jak 
Nieskończoność i Wieczność.
Moje słowa utonęły w nagłym krzyku, jakby zalane tryskającą krwią.
 – Pomocy! Boże! O mój Boże!
Krzyk torturowanej kobiety dochodzący z pobliskiej celi śmierci udramatyzował naszą 
dyskusje.

***
Lato było w całej pełni. Od rana do wieczora stałem przy oknie, gdzie słuchałem świergotu 
ptaków i czułem zapach kwiatów niesiony wiatrem. Lubiłem obserwować złote promienie słońca 
sączące się przez kraty i patrzeć na białe chmury, które płynęły po lazurze nieba i nieustannie 
zmieniały kształt. Wolałem jednak ciche, gwiaździste noce, kiedy wszystko zdawało się tonąć w 
łagodnym świetle księżyca.
Panował wtedy taki spokój, że napawał nas optymizmem. Wkrótce zaczęły krążyć pogłoski o 
wysłaniu nas na roboty do Bawarii. Niecierpliwie oczekiwaliśmy wyjazdu licząc, że znajdzie się 
okazja do ucieczki. I rzeczywiście – pewnego pięknego poranka, gdy jak zwykle patrzyłem na 
słoneczny krajobraz, spostrzegłem kilka ciężarówek wjeżdżających na dziedziniec wiezienia. 
Gestapowcy zaczęli zabierać więźniów według listy. Zabrali około sześćdziesięciu osób, w tym 
Adama i kilku moich znajomych. Kiedy powiedziałem, że też chcę z nimi pójść, jeden z 
gestapowców niecierpliwie odepchnął mnie na bok. Szybko wszystkich wyprowadzili. 
Kryminalistów przeniesiono wcześniej, więc zostałem w celi sam. Przygnębiony usiadłem na 
zawszonym materacu i pomyślałem, że skoro moich towarzyszy zabrano, będę dalej 
przesłuchiwany. Jakże nienawidziłem hitlerowców i jak bardzo nie mogłem odżałować, że 
chciałem przechytrzyć gestapo!
Jeszcze nigdy nie opanowała mnie taka depresja. Na szczęście po kilku dniach zostałem 
przeniesiony do innej celi – jaśniejszej i tylko z czterema więźniami politycznymi, którzy okazali 
się nastawieni przyjaźnie. Jeden z nich, imieniem Paweł, inteligentny człowiek, dobrze ubrany, 
podszedł do mnie, spojrzał na moją wyniszczoną twarz i wykrzyknął:
 – Na miłość boską, młodzieńcze, skąd cię tu przyprowadzili?! Wyglądasz jak hrabia Monte 
Christo w lochu.
Uśmiechem próbował podnieść mnie na duchu.
 – Z dołu, z celi czterdziestej pierwszej – odparłem.
 – Co takiego?! Z czterdziestej pierwszej?! Nie wiesz, że to cela śmierci?!
 – O czym ty mówisz? – spytałem zniecierpliwiony.
 – W takim razie nie wiesz – oświadczył z niedowierzaniem.
 – Niby czego nie wiem? – zapytałem.
 – No... – zawahał się – strażnik mi powiedział, że kilka dni temu z celi czterdziestej i 
czterdziestej pierwszej zabrali sześćdziesięciu więźniów politycznych, przeważnie oficerów i 
studentów, a potem wywieźli ich do lasu i rozstrzelali seriami z karabinów maszynowych. Rannych 
dobili granatami.
 – Niemożliwe! – zawołałem ze ściśniętym sercem.
 – Przykro mi, ale to prawda. Ten strażnik mówił, że jemu i jego kolegom kazano zakopać tych 
ludzi we wspólnym grobie.
Przez kilka następnych dni byłem otępiały. Myślałem o tamtym dniu, który dla Adama okazał 
się ostatnim. Co za ironia losu, że ten indywiualista zginął anononimową śmiercią w masowej 
egzekucji, a jego ciało pochowano we wspólnym grobie. Dlaczego tak młodego człowieka, który 
pragnął działać jedynie w dobrym celu, spotkał taki koniec? Czy śmierć Adama i pozostałych była 
zasłużoną karą? Czy można to wytłumaczyć ich postępowaniem jako jednostek czy jako grupy? 
Adam nawet nie przypuszczał, że go czeka przedwczesna śmierć. Był pełen nadziei i planów na 
przyszłość. Co myślał, co czuł w ostatniej godzinie życia? Nikt go nie pocieszył ani nie wskazał mu 
znaczenia tej ostatniej chwili. Adam nie wierzył w nieśmiertelność, nie miał potomków, nie 
zostawił śladu swoich myśli ani czynów, więc śmierć oznaczała dla niego całkowite unicestwienie i 
zniknięcie w niepamięci.
Takie myśli nieustannie krążyły mi po głowie w czasie długich bezsennych nocy pełnych 
udręki. Próbując uciec od ogarniających mnie wątpliwości, doszedłem do wniosku, że w naturze 
tkwi nie tylko tworzenie, ale również ślepa destrukcja. Przypomniałem sobie wiersz, w którym 
poeta Tyrtaeus powiedział: Młodzieniec jest w najpiękniejszej formie, kiedy umiera... Przypomnieli 
mi się także starożytni mędrcy uważający śmierć za ostateczne wyzwolenie. Być może, Adam 
znalazł w śmierci wyzwolenie, którego tak gorąco pragnął – wyzwolenie od wszystkiego. Prawdą 
jest, że w swoich poszukiwaniach mądrości wszedł do skarbca filozofii przez wąskie drzwi 
sceptycyzmu. Ja jednak nie potrafiłem bez smutku myśleć o życiu i śmierci przyjaciela. Dlaczego 
Opatrzność nie skierowała jego kroków do życia, światła i wolności, lecz pozwoliła mu tak 
żałośnie zginąć w mrokach śmierci?

***
Z okna mojej nowej celi widziałem dalej i wiele rzeczy ciekawszych niż z poprzedniej – 
zielone łąki, złote stogi na polach, a na ciemnoniebieskim horyzoncie zadrzewione wzgórza. Stojąc 
przy oknie, czułem zapach świeżo ściętego siana. Jednak tygodnie i miesiące przemijały powoli i 
nic, tylko pory roku się zmieniały. Minęły lazurowe i szmaragdowe dni, a także srebrzysto-
granatowe noce. Nadeszły długie tygodnie, kiedy z drzew spadały zwiędłe liście, a szara mgła 
niczym brudna szmata zasłaniała mi cały widok z okna. Deszcz i mgła pogłębiały przygnębienie, 
bo prawie całkowicie odcinały jedyny kontakt ze światem zewnętrznym. Wówczas mała więzienna 
cela z jej nieszczęściami i tragediami pozostawała jedyną rzeczywistością, od której nie było 
ucieczki.
Współwięźniowie często się zmieniali. Jednych zabierano, a na ich miejsce przychodzili inni, 
lecz ja nadal czekałem na zmianę. Gestapo albo zupełnie o mnie zapomniało albo zgubiło moje 
dossier i nikt nawet nie wiedział, że ja tam jestem. Może zostałem włączony do kategorii więźniów 
Nacht und Nebel (bez nazwisk czy numerów). Miałem dość współwięźniów, którzy chociaż blisko 
śmierci, byli kłótliwi i zachowywali się hałaśliwie. Patrzenie na jednostajnie szare niebo czy na 
puste ścierniska nie dawało pocieszenia. Szum deszczu i jesiennego wiatru w koronach bezlistnych 
drzew przypominały rozpaczliwy lament i jęki demonów skazanych na wieczne tortury.
Życie było nudne i meczące; zbliżałem się do granic wytrzymałości. Jedyną rzeczą, której 
pragnąłem, to położyć się i umrzeć. Tak wiec leżałem z głową opartą na ręce i często nawet nie 
zadawałem sobie trudu, by wstać na „posiłki” czy iść na spacer lub do kaplicy. Rozczarowany 
zrzuciłem z siebie „szatę skruchy”  i stałem się cynicznym pesymistą.
Psychologowie prawdopodobnie uznali by takie załamanie za ostatnią broń głęboko urażonego 
człowieka. Jak jednak wytłumaczyli by, dlaczego Opatrzność nie okazała nam choćby odrobiny 
życzliwości? Mieliśmy młodzieńczą chęć poznawania wielkiego barwnego świata, zasmakowania 
życia w pełni. Łapczywie pragnęliśmy bogatszego, swobodniejszego życia, lecz musieliśmy 
marnować swój cenny czas w tej małej celi. Chcieliśmy rozwijać i pożytkować nasze duże 
możliwości. Byliśmy zdrowi moralnie, umysłowo i fizycznie, ale wiedliśmy życie jałowe, puste, 
meczące i bezużyteczne. Pragnęliśmy doznać radości życia. Nie popełniliśmy żadnego 
przestępstwa, ale ukarano nas z niewybaczalnym okrucieństwem. Kierując się twórczym 
niezadowoleniem, szukaliśmy najwyższych gwiazd ideałów człowieka, wyciągaliśmy ręce do 
pozytywnych działań, do pełni istnienia, do świadomego zrealizowania siebie, lecz znaleźliśmy 
tylko rozczarowanie, nędzę i śmierć. Chcieliśmy najlepiej wykorzystywać każdą chwilę, jednak 
mijały zmarnowane miesiące. Odczuwaliśmy głód wiedzy i rozwoju, ale nie było żadnych 
sposobności. Traciliśmy wyjątkowe okazje do czynu. Niepowtarzalne szansę działania zostały 
nieodwracalnie zmarnowane. Przeznaczenie, opatrzność lub ślepy przypadek powstrzymały nas 
przed spełnieniem zamierzeń. Co nam zaoferował świat czy społeczeństwo, abyśmy mogli 
zaspokajać naszą potrzebę działania i rozwoju? Jakie środki dostarczył nam do zaspokajania 
uzasadnionych ambicji, do spełniania pragnień i nadziei, które zaszczepiła nam natura?
Coraz bardziej męczyły mnie konflikty wewnętrzne i zewnętrzne, ślepa walka na próżno. 
Miałem wszystkiego dość. Z powodu gorzkiej wulgarności tej egzystencji cierpiałem nieustanną 
udrękę, czułem się osamotniony. Zbliżałem się do granic wytrzymałości i rozpaczy. Życie nie było 
warte zachodu, więc chciałem z nim skończyć. Czy mogło mi zależeć na tej niezrozumiałej pustej 
egzystencji pełnej bólu? Czy nasze życie było lepsze od bytu „robactwa męczącego się w błocie, 
pożeranego przez śmierć, drwinę losu”1? Doszedłem do wniosku, że skoro ludzie są nieludzcy 
wobec innych, a Opatrzność obojętnie traktuje cierpienie, nie uwierzę w moralny ład wszechświata. 
Jeśli to prawda, że istnieje wiele stopni reinkarnacji, moje życie było równoznaczne ze śmiercią.
Pewnego dnia do celi weszło trzech Gestapowców. Na ich widok zerwałem się z podłogi, 
krzycząc:
 – Wypuśćcie mnie stąd! Wypuśćcie!
Zabrali mnie, ale później przyniesiono mnie do celi nieprzytomnego, z wybitymi zębami, 
uszkodzonym wzrokiem i słuchem oraz obrażeniami wewnętrznymi.

***
Śnieg pokrył ziemię. Przez wiele miesięcy cierpiałem z zimna, głodny i zły. Zrujnowane 
zdrowie szybko się pogarszało. W marcu, gdy wybuchła epidemia tyfusu, w budynku zrobiono 
inspekcję sanitarną. Kiedy inspektor, komendant i lekarz weszli do naszej celi, miałem wysoką 
gorączkę, więc przeniesiono mnie do szpitala więziennego.
Cieszyłem się z tej zmiany. Szpitalna cela była duża, ale chociaż znajdowało się w niej 
piętnaście łóżek, leżało tam dziewięciu pacjentów – wyższych urzędników, którzy nawet nie 
wiedzieli, za co ich uwięziono, oraz dwaj księża katoliccy oskarżeni o ukrywanie broni za 
ołtarzem. Wszyscy uwięzieni stosunkowo niedawno, okazywali mi wiele współczucia.
Jak bardzo człowiek jest odporny i jak długo może wytrzymać cierpienia fizyczne i 
psychiczne! W lepszych warunkach szybko wracałem do zdrowia. Zachwycałem się nowym 
widokiem z okna. Naprzeciwko stała biała willa w ogrodzie, zamieszkana przez bogatego adwokata 
z rodziną. Między parkanem ogrodu a murem więzienia biegła aleja. Zwykle korzystali z niej 
krewni więźniów, aby zobaczyć swoich ukochanych, wymienić z nimi jakieś znaki i głośno coś do 
nich krzyknąć. Gestapowców, którzy dotychczas rządzili żelazną ręką, przeniesiono gdzie indziej, a 
ci, co ich zmienili, mieli zbyt dużo innych zajęć, aby poświęcać więzieniu dużo uwagi. Nowy 
komendant – starszy, wyrozumiały mężczyzna, który chciał być nazywany inspektorem też 
zaniedbywał obowiązki – bardziej interesował go czarny rynek niż jego stanowisko.
Ludzie w mojej celi zrobili sobie procę. Od czasu do czasu jeden z nich pisał list, owijał nim 
kamyk, a gdy znajomi szli aleją przed oknem i strażnicy akurat nie patrzyli, wystrzeliwał list z 
procy. Okazało się to dobrym środkiem łączności ze światem, lecz nie dla mnie, bo moi znajomi 
tutaj nie przychodzili, krewni zaś nawet nie wiedzieli, gdzie jestem.
Pewnego dnia, kiedy patrzyłem na różowe kwiaty czereśni w ogrodzie zalane wiosennym 
słońcem, spostrzegłem dziewczynę, która wyszła z willi. Usiadła na ławce i zaczęła czytać książkę. 
Po chwili, odłożywszy ją, spojrzała na więzienie. Myśląc, że patrzy w moje okno, pomachałem do 
niej ręką, a ona z entuzjazmem odwzajemniła mi tym samym, po czym uśmiechnęła się tak 
promiennie, że natychmiast uznałem ją za prawdziwą patriotkę. Nagle wpadłem na pomysł. W 
podnieceniu napisałem do niej na kartce papieru kilka słów z pytaniem, czy mogłaby przekazać list. 
Znów przyciągnąwszy jej uwagę, wystrzeliłem kartkę w taki sposób, by przeleciała nad 
więziennym murem i aleją. Ku mojej radości spadła w ogrodzie. Dziewczyna rozejrzała się, i 
podniosła.
Czekałem z bijącym sercem. Kiedy potwierdziła skinieniem głowy i jeszcze raz się 
uśmiechnęła, napisałem list zaadresowany do bliskich i wystrzeliłem go do dziewczyny.
Ta młoda kobieta imieniem Nina miała około osiemnastu lat, długie blond włosy i delikatne, 
regularne rysy. Pomimo nowego kontaktu dalej byłem w niebezpiecznej sytuacji. Więźniów często 
rozstrzeliwano albo wysyłano do obozów koncentracyjnych w Niemczech.
Któregoś dnia znalazłem w paczce wiadomość napisaną drobnymi literami. Okazało się, że to 
list od Niny. Nalegała, abym nie tracił wiary, i przyrzekła zrobić wszystko, co leży w jej 
ograniczonych możliwościach, aby mi pomóc.
„Najpierw musimy się modlić do Boga o pomoc – pisała. – Później powinniśmy coś zrobić 
niezwłocznie, bo każdy dzień spędzony w tym strasznym więzieniu może być twoim ostatnim. 
Błagam cię jednak o ostrożność, ponieważ serce by mi pękło, gdybyś wskutek moich rad popełnił 
jakiś fałszywy krok. Licz na najlepsze, a resztę zostaw Bogu”.
Wielokrotnie czytałem ten list, słuchając nokturnów Szopena, które często grała na fortepianie. 
Zaimponowała mi swoją wiarą. Pomyślałem, że jest idealistką. Może zdobyłem jej przyjaźń. Pewna 
romantyczność tej sytuacji działała mi na wyobraźnię. Jednakże gdyby mnie lub mojej rodzinie 
udało się cokolwiek zrobić, nie sposób było przewidzieć wyniku – zginę, czy zostanę zwolniony. 
Wyglądało na to, że wszelkie nasze działania tylko pogorszą moje i tak niepewne położenie. 
Wobec tego zdecydowałem, że niczego nie zrobię, tylko poczekam na rozwój wypadków. Nic 
jednak nie zapowiadało zmiany na lepsze. Docierały do nas coraz gorsze wieści. Każdą z nich 
odbierałem jak kolejny gwóźdź do trumny mojej nadziei: inwazja na Norwegię... kapitulacja 
Belgii... upadek Francji... Szok! Przerażenie! Rozpacz!
Kiedy tracimy zainteresowanie życiem, gdy wszystko wydaje się beznadziejne, często 
następuje duchowe odrodzenie. Żyjąc w świecie myśli, rozwijamy w sobie coś w rodzaju szóstego 
zmysłu. Skoro jedna droga jest dla nas zamknięta, psychologicznie wybieramy inną. W razie 
tragicznego niepowodzenia dostrzegamy jakby drogowskaz wskazujący inny kierunek. Zwracamy 
się do wyższych ideałów i szukamy głębszych odpowiedzi. Tak więc pod koniec długiej nocy 
cierpienia zaczyna świtać nowo odkryta mądrość.
Któregoś dnia, gdy moi współwięźniowie spacerowali na dziedzińcu, pod wpływem dziwnego 
natchnienia sięgnąłem po książkę należącą do jednego z księży – „O naśladowaniu Jezusa 
Chrystusa” Tomasza ä Kempis. Otworzyłem ją i przeczytałem:
„...Gdzie twoja wiara? Bądź wytrwały, odważny i cierpliwy; pociecha przyjdzie do ciebie w 
odpowiednim czasie. Kiedy sądzisz, że wszystko stracone, często największa nagroda jest blisko. 
Aby być mądrym, nigdy nie wpadaj w przygnębienie, nie płacz z powodu przeciwności losu, lecz 
raczej ciesz się z nich. Większą korzyść przyniesie ci doświadczanie przeciwności niż wszystkie 
rzeczy wynikające z twoich pragnień czy z twojego stanu pomyślności. Ufaj mi i miej wiarę w 
moją łaskę. Nie myśl, że ciebie całkiem opuściłem, choć czasami zsyłam ci cierpienie, albowiem 
taka jest droga do królestwa niebieskiego...”.
Podczas czytania doznałem przedziwnego uczucia. Wypełniła mnie nadprzyrodzona światłość. 
Jeszcze przez chwile czytałem ze skruchą i pokorą, a później pozostałem w głębokiej ekstazie.
Po tym olśnieniu czułem przypływ nowej nadziei i miałem silne przekonanie, że wkrótce w 
moim życiu musi nastąpić zmiana na lepsze.
Znając wewnętrzne przeżycia mistyków wiedziałem, że to łaska Boża, która niedługo wpłynie 
na moje trudne położenie. Nie mogłem powstrzymać odrodzonej woli działania. Pod wpływem 
intuicji postanowiłem napisać list do komendanta więzienia i zażądać, by mnie natychmiast 
zwolnił. Nie zdawałem sobie sprawy, że akurat w tym samym czasie zwróciła się do niego także 
moja rodzina i na różne sposoby przekonywała, że powinienem być zwolniony.
Tym razem szczęście się do mnie uśmiechnęło. Nazajutrz otworzyły się drzwi celi i komendant 
kazał mi wyjść. Powiedział, że moje dossier zaginęło. Kiedy opuszczałem bramy więzienia, była to 
dla mnie jedna z najszczęśliwszych chwil w życiu. Wyprostowałem się, ze zdumieniem przetarłem 
oczy i nieogoloną twarz, po czym niezgrabnie stanąłem na ulicy zalanej słońcem. Oślepiony 
światłem, niepewnie się rozejrzałem, by sprawdzić, czy nikt mnie nie śledzi, a potem, uznawszy, że 
to nie sen, ruszyłem przed siebie bez celu, ciesząc się odzyskaną wolnością i głęboko wdychając 
świeże powietrze. W końcu dotarłem do willi, której nigdy nie zapomnę. Przyjęto mnie tam 
gościnnie. Co za ulga zrzucić szmaty pełne robactwa, wziąć kąpiel i włożyć czyste ubranie! 
Zdawało się, że wypowiedziałem magiczne zaklęcie i nagle wszystko, o czym tak długo marzyłem, 
w cudowny sposób się urzeczywistniło. Czułem się odrodzony. Kiedy zgoliłem brodę i ostrzygłem 
włosy, że zdumieniem sobie przypomniałem, że mam dwadzieścia kilka lat i perspektywę długiego 
życia. Czas spędzony w więzieniu wydawał się koszmarnym snem, z którego się obudziłem.
Nina okazała się kulturalną dziewczyną o włosach złotych jak słońce i oczach błękitnych jak 
niebo. Była pełna bezinteresownej życzliwości, a także intuicyjnego zrozumienia. Ciągle 
zaskakiwała mnie anielską wrażliwością wobec cierpienia innych ludzi. Zaskarbiła sobie moją 
ogromną wdzięczność. Nasza przyjaźń trwała, lecz ze względu na swoją trudną sytuację nigdy nie 
okazywałem Ninie wyraźnej sympatii. Wkrótce niezbadane wyroki losu rozdzieliły nas na zawsze.
Kiedy wychodziłem z więzienia, komendant dał mi zaświadczenie o zwolnieniu wystawione na 
moje fałszywe nazwisko i powiedział, że muszę pojechać do miasta, które wskazałem jako miejsce 
stałego zamieszkania, a następnie mam się zgłosić do tamtejszych władz niemieckich. Dodał, że 
gestapo sprawdzi, czy wykonałem te polecenia. Niemieckie polecenia mnie nie obchodziły, więc 
znów znalazłem się w podziemiu i ciągłym konflikcie z Neue Ordnung, tj. Nowym Porządkiem, 
który Niemcy chcieli narzucić Europie.
Nastąpiły lata działania w ruchu oporu, lata pełne wydarzeń ściskających serce i szarpiących 
nerwy, lata niebezpieczeństwa i zmagań. Czasy czerwone od krwi i pożarów... czarne od dymu 
zniszczenia... szare od popiołów ruin... gorzkie od łez samotności i bólu...
W tym okresie hasło Deutschland siegt an allen Fronten („Niemcy wygrywają na wszystkich 
frontach”) było prawdą. Drukowano coraz nowsze mapy Europy. Niezwyciężony Wehrmacht szedł 
na Moskwę, Kaukaz, Aleksandrię... Gauleiterzy rządzili od Finlandii po Grecję. Później Pearl 
Harbour, upadek Singapuru, Corregidoru... Przystąpienie Ameryki do wojny tylko umożliwiło 
Kriegsmarine zatapianie więcej okrętów. Zachód wydawał się słaby – nie dorównywał żelaznej 
determinacji Faszystów.
Znikała nadzieja, lecz rosła nienawiść i gniew, hartowała się wola. Wola oporu, zemsty, 
niszczenia, zabijania wroga, tratowania i palenia trupów nieprzyjaciół, i rozrzucania ich popiołów.


Rozdział 2

Była mroźna, zimowa noc bez księżyca. W upiornej mgle przed świtem pojawiła się dziwna 
grupa około siedemdziesięciu ludzi wyglądających jak zjawy. Szli gęsiego na przełaj przez las. 
Większość miała na sobie wojskowe mundury khaki, przeważnie angielskie płaszcze i kurtki, lecz 
także widziało się zdekompletowane mundury Armii Czerwonej, Wermachtu, amerykańskiego 
lotnictwa, a nawet ubrania cywilne. Uzbrojenie przedstawiało się tak samo rozmaicie jak 
umundurowanie – dwa ciężkie karabiny maszynowe, kilka brenów, liczne steny, thompsony, 
pistolety maszynowe Bergmana wzór 43, schmeissery i zwykłe karabiny. Wśród mężczyzn szło 
również kilka dziewczyn. Jedne niosły radiostacje, pozostałe były uzbrojone w pistolety 
maszynowe i granaty.
Brnąc w śniegu do kostek i machinalnie idąc śladem osoby przede mną, pomyślałem sobie, jak 
ci ludzie mają niewiele wspólnego, choć bardziej lub mniej formalnie należą do armii alianckich. 
Tajemniczy Rosjanie, miejscowi partyzanci, Anglicy, Amerykanie, Australijczycy i Francuzi, 
którzy uciekli z niemieckich Gefangenenlager (obozów jenieckich) i dotarli do oddziału dzięki 
pomocy ruchu oporu. Probryryjski oddział, do którego ja też należałem, został rozbity przez 
Niemców. Tylko kilku z nas, którzy przeżyli bitwę z esesmanami, zostało uratowanych przez 
oddział AK „Czata”.
 – Sacrebleu! – mruknąłem nieco poirytowany na myśl, że zrezygnowałem z walki w pays du 
Soleil nosząc kepi blanc z Legion Etrangere Francaise, a zamiast tego postanowiłem walczyć w 
najbardziej spustoszonych rejonach wschodniej Europy. W piątym roku wojny byłem wyczerpany.
W tamtych latach, otrzymując rozkazy przekazywane do dowództwa AK z Londynu, byłem 
przydzielany do jednostek działających w dużych miastach i w odludnych lasach. Na tym etapie w 
podziemiu roiło się od zbrojnych grup zwolenników przekonań politycznych wszelkich odcieni – 
od skrajnych lewicowców współpracujących z Rosją do prawicowców kolaborujących z 
faszystami. Grupy te szpiegowały się, infiltrowały i zwalczały nawzajem, zamiast walczyć 
wspólnie przeciwko Niemcom.
Nagle opamiętałem się i obojętnie rozglądałem się dookoła. W zimnym świetle budzącego się 
dnia dostrzegłem oszronione paprocie i sosny smagane lodowatym wiatrem. Wczesnym rankiem 
dotarliśmy do ukraińskiej wioski. Jeszcze raz udało nam się uniknąć śmiertelnie niebezpiecznych 
oddziałów cofającego się Wehrmachtu. Kanonada dochodziła z bezpiecznej odległości. Byliśmy 
zadowoleni, że wreszcie się wyśpimy. Chaty pokryte strzechą stały w dwóch rzędach przy 
szerokiej drodze. Barsow, rosyjski kapitan, wraz ze swoimi towarzyszami wyrzucił zaspanych 
mieszkańców największej chaty i dziewczyny szybko zabrały się do przygotowywania jedzenia. 
Reszta partyzantów oprócz wartowników i patrolu zwiadowców zajęła pozostałe chaty.
Kiedy jadłem śniadanie z Jacquesem, byłym funkcjonariuszem Deuxieme Bureau 
(francuskiego wywiadu) i Blackstone’em, amerykańskim lotnikiem, usłyszeliśmy ruch na drodze. 
Po wyjściu na dwór zobaczyliśmy kilku naszych ludzi wokół Mariusa, który jadąc konno, 
prowadził niemieckiego Flak Unterleutenant (podporucznika wojsk przeciwlotniczych). Marius 
służył w armii brytyjskiej, ale nie znaliśmy jego narodowości.
 – Boże wszechmogący! – zawołał zdumiony Blackstone. – Marius, u licha, skąd wytrzasnąłeś 
taki okaz przedstawiciela Herrenvolk (narodu władców)?
 – Cóż, wpadł na nas w lesie podczas patrolu, wiec zabrałem mu konia i broń, a teraz prowadzę 
go na przesłuchanie.
W tym momencie podszedł Barsow z Wasylem. Zobaczyli Niemca o różowej cerze i włosach 
jak len. Barsow zadał mu kilka pytań, a potem Wasyl, znany z gwałtownego charakteru, 
wykrzyknął:
 – Gdzie byłeś w Rosji, Kamerad!? W których miastach?!
Niemiec zaczął odpowiadać całkiem spokojnie, starając się mówić prawdę. Kiedy wymienił 
Stalino, Wasyl skoczył do niego, jakby go ukąsiła tarantula i lufą pistoletu maszynowego uderzył 
szwaba w twarz rozbijając mu okulary.
 – Rozbieraj się! Du verdammte Schweinhund! (Ty przeklęta świnio!) – warknął.
Niemiec, automatycznie, zdjął swoje wysokie buty, później powoli rozpiął niebieskawą kurtkę 
z żółtymi i srebrnymi oznaczeniami, w tym z baretką Eiserne Kreutz (Krzyża Żelaznego). Nie 
reagując na niecierpliwe ponaglanie Wasyla, podporucznik nadal nie rozbierał się z munduru. 
Wyglądał żałośnie i bezradnie. Niemal sparaliżowany śmiertelnym strachem, głośno szczękał 
zębami. Topniały na nim płatki śniegu spadające z ołowianych chmur, gdy Wasyl wiązał mu ręce.
Rosjanin zdjął swoje zniszczone obuwie i założył wysokie skórzano-filcowe buty Niemca. 
Potem wypił trochę wódki z butelki, którą zawsze nosił w watowanej kurtce, znów uderzył jeńca w 
głowę i kazał mu iść. Krew spływająca po czole zalewała przerażonemu Niemcowi oczy, kiedy 
rzucił nam ostatnie błagalne spojrzenie. Brutalnie pchnięty przez Wasyla, potoczył się naprzód. Tę 
scenę oglądali wszyscy, łącznie z mieszkańcami wsi, składającymi się przeważnie z kobiet, dzieci i 
starców. Przypomniałem sobie, jak Niemcy zastrzelili Adama i innych moich przyjaciół. Potem 
przez głowę przemknęła mi myśl o Konwencji Genewskiej, ale hitlerowcy także deptali wszelkie 
prawa.
Spojrzałem na naszych. Marius zaszokowany widokiem zapalił papierosa i jednym 
poczęstował Blackstone’a, któremu twarz nerwowo drgała. Barsow obojętnie wzruszył ramionami i 
wrócił na kwaterę, by skończyć śniadanie. Reszta w milczeniu patrzyła, jak Niemiec, popychany 
przez Wasyla gwałtownie gestykulującego i przeklinającego, idzie na skraj wioski. Potem krzyk, 
zagłuszony strzałami pistoletu.
Zapadła cisza. Tylko wrony trzepotały skrzydłami, a żałobne ujadanie wilków w dalekich 
górach mieszało się z jękiem bezdomnego wiatru.
Pomyślałem wtedy, że prawdopodobnie w tym samym czasie gdzieś w małym miasteczku w 
SchwarZwaldzie jakaś matka, żona lub dzieci myślały o tym młodym człowieku leżącym w śniegu 
z zakrwawioną twarzą zdeptaną butem i modliły się o jego bezpieczny powrót. Przygnębiony 
wszedłem do chaty. Nawykliśmy do takich zdarzeń. Rosjanie jednak pozbywali się jeńców mniej 
widowiskowo – prowadzili ich w ustronne miejsce, kazali położyć się i strzelali w tył głowy. 
Większość ofiar egzekucji tego rodzaju stanowili Rosjanie i Ukraińcy, których czyny w ocenie ich 
samozwańczych katów były sprzeczne z interesami ZSRR.
Czując obrzydzenie do całego świata, zupełnie wyczerpany rzuciłem się na brudną słomę w 
ubraniu nie mając siły walczyć z robactwem i zaraz zasnąłem. Mniej więcej po godzinie obudziły 
mnie strzały. Spojrzawszy w okno, zobaczyłem brodatą twarz Azjaty, który wetknął w nie karabin i 
otworzył ogień. Ranił Anglika Johna, studenta medycyny. Instynktownie zrobiłem unik. 
Tymczasem Marius swoim Stenem zabił Mongoła. Blackstone i Jacques podbiegli do okna i 
pistoletami maszynowymi skosili żołnierzy zeskakujących z ciężarówek. Zaczęły terkować nasze 
Breny i ciężkie Browningi. Wkrótce wrogowie uciekli do lasu, pozostawiając licznych zabitych.
Okazało się, że byli to żołnierze armii generała Własowa, niegdyś radzieccy, a teraz w 
szeregach niemieckich walczący przeciwko Rosji. Robert, marynarz z kanadyjskiej floty 
handlowej, który był na warcie został zastrzelony, kiedy Ukraińcy i Tatarzy w trzech ciężarówkach 
wjechali do wioski. Kilku naszych zginęło lub odniosło rany, głównie od granatów wrzuconych do 
chat, gdzie spali. Wysadziwszy ciężarówki dynamitem, ruszyliśmy na wschód.
Po trzech godzinach marszu zrobiliśmy postój aby odpocząć. Barsow zajrzał do mapy i 
powiedział, że wieczorem będziemy musieli przekroczyć rzekę. Na zachodnim brzegu leżała wieś, 
a w niej most. Po posiłku próbowaliśmy się zdrzemnąć, ale na śniegu trudno było spać. Barsow z 
Anną, jak zwykle, pochylali się nad radiostacją. Kiedy zmierzch zaczął gęstnieć, na nowo 
podjęliśmy marsz. W końcu dotarliśmy na grzbiet wzgórza, skąd było widać wieś. We trzech, z 
Barsowem i Mariusem, podeszliśmy tak blisko, jak się tylko dało, i przez lornetki zobaczyliśmy, że 
pełno w niej niemieckich pojazdów. W większości stały zaparkowane, lecz od czasu do czasu 
ciężarówki z przyćmionymi światłami przejeżdżały przez tymczasowy most ze wschodu na zachód. 
Po sprawdzeniu, Feldpolizei machnięciem ręki przepuszczali je dalej.
Flary, serie pocisków smugowych, odgłosy wybuchów granatników i staccato karabinów 
maszynowych wskazywały, że front był niedaleko. Wróciwszy do swoich, postanowiliśmy przejść 
po rzece, która wydawała się zamarzniętą. Kiedy jednak zrobiliśmy kilka kroków, lód załamał się 
pod nami i wpadliśmy do wody. W przemoczonym ubraniu dysząc pod ciężarem sprzętu, 
wygramoliłem się na drugi brzeg. Wtem usłyszałem, że Anna woła o pomoc. Jej ręka, złamana w 
czasie skoku ze spadochronem, jeszcze nie całkiem wydobrzała i dziewczyna tonęła. Henryk, który 
przed wojną studiował we Lwowie teologię, biegł brzegiem, wypatrując Anny, by jej pomóc. W 
nagrodę spotkała go natychmiastowa śmierć. On i kilku naszych zginęło od niemieckich min. 
Henryk był dobrym przyjacielem i jego przedwczesna śmierć bardzo mnie przygnębiła.
Po chwili wahania, gdyśmy się zastanawiali, ilu partyzantów zostało, Barsow zawołał: 
„Biegiem!” i skoczył naprzód. Kiedy pędziliśmy, niedaleko przed nami z hukiem spadło kilka 
pocisków. Rzuciłem się na ziemie między dwie zaspy. Niemcy, zaalarmowani wybuchami swoich 
min, otworzyli ogień, na który wkrótce odpowiedziały śmiercionośne Katiusze. Kanonada 
przybierała na sile. Stormoviki Iljuszyn II przeleciały nad wsią, którą zaraz oblał blask z flar na 
małych spadochronach. Snopy światła reflektorów i wielobarwne pociski smugowe z działek 
przeciwlotniczych krzyżowały się na niebie. Nad strategicznym mostem pojawiło się parę eskadr 
Petlakov III, które zrzuciły bomby, które wybuchały ogłuszająco. Później te same samoloty 
obsypały bombami zapalającymi niemieckie ciężarówki we wsi i zawróciły na wschód, ścigane 
przez kilka FW190. Po chwili dwa bombowce spadły w płomieniach.
Nagle poczułem fale gorącego powietrza, dymu i kawałki ziemi spadające mi na plecy. 
Wreszcie odgłosy wybuchów ucichły, grunt przestał drżeć. Ogłuszony i zdrętwiały, jeszcze przez 
moment leżałem. Kiedy zrobiło się całkiem cicho, starłem sobie z twarzy błoto i przeczołgałem do 
kępy kosodrzewiny. Rozejrzawszy się, z przerażeniem zobaczyłem widok, który przyprawił mnie o 
mdłości. W mglistym świetle zimowego zmierzchu spostrzegłem Helenę do połowy rozerwaną, 
głowę Wasyla, zakrwawione strzępy ciał, wnętrzności i kawałki mundurów.
Potem usłyszałem jęk, a gdy szybko ruszyłem w tamtą stronę, scena ścięła mi krew w żyłach.
 – Sucre Nom de Bon Dien! (Rany boskie!) – krzyknąłem.
Kilka metrów ode mnie leżał Jacques. Nogi miał urwane w kolanach i z kikutów tryskała krew. 
Przez chwilę patrzyłem, nie wierząc własnym oczom, a następnie próbowałem zatamować krew 
opaskami zaciskającymi i jakoś go pocieszać.
 – Man pauvre brave Jacques! (Mój dzielny biedaku!).
Spojrzał na mnie. Nie odezwał się. W jego oczach zobaczyłem strach i ból, jakich nigdy nie 
widziałem w oczach człowieka. Zbielałe wargi mu zadrżały i z jego przedśmiertnie zaciśniętych 
zębów dobiegł mnie gorączkowy szept:
 – Marie, Mere de Dieu... priez pour nous... 
Spazm bólu wykrzywił poszarzałą twarz i Jacques umilkł.
Zdławiony przerażeniem cofnąłem wzrok. Kiedy po chwili zmusiłem się żeby jeszcze raz 
spojrzeć na niego, miał oczy szeroko otwarte i nieruchomą twarz.
Powłócząc nogami, powoli odszedłem ze zwieszoną głową. Pod powiekami czułem piekącą 
wilgoć, ale wewnątrz byłem zmrożony. Beznadziejność zwiększała się z każdym krokiem. Wokół 
zapadła niesamowita cisza, tylko śnieg skrzypiał pod moimi butami.

***
Zdając sobie sprawę, że silne jednostki dywizji Hermanna Goeringa wciąż są na wschodnim 
brzegu rzeki, posuwaliśmy się ostrożnie. Musieliśmy iść, żeby nie zamarznąć. Ubrania mieliśmy 
sztywne od pokrywającego je lodu. Powietrze ostre jak potłuczone szkło szarpało nam płuca. 
Rozcierając sobie dłonie i twarz patrzyłem na innych. Blackstone i Marius wynędznieli. Ich 
nieogolone brody były zaszronione. Lecz Barsow zdawał się być wesoły.
 – Jak ci się podobały nasze Katiusze? – spytał z uśmiechem. – Niemcy je nazywają organami 
Stalina. Straszna broń.
 – Pewnie – odparłem bez entuzjazmu, patrząc na niego.
Rosjanin był średniej budowy, miał jasne włosy i kamienną twarz. Jego stalowe oczy patrzyły 
zimno, a na wargach zawsze błąkał się drwiący uśmiech. Barsow nosił brązowy płaszcz i cywilny 
garnitur ze spodniami wetkniętymi w wysokie buty.
Z rozmowy z nim zorientowałem się, że przed kilkoma miesiącami, jako kapitan, z garstką 
swoich towarzyszy został zrzucony w głąb terytorium zajmowanego przez Niemców. Teraz, gdy 
słyszeliśmy kanonadę sowieckiej artylerii, najwyraźniej był podniecony oczekując nowych zadań 
w Europie Zachodniej. Porywczy Wasyl, zapomniawszy o obecności Francuzów i Anglików, 
pewnego razu wykrzyknął do Henryka, że Rosjanie wkrótce będą pić niemieckiego sznapsa, 
francuski koniak i angielską whisky, czym sugerował, że Armia Czerwona nie zatrzyma swojego 
zwycięskiego marszu w Berlinie.
Krążyły pogłoski, że stryj Barsowa jest wysokim oficerem NKWD i niewątpliwie pomoże 
swojemu bratankowi zdobyć dobre stanowisko w okupowanych Niemczech. Rosjanin zaciskał 
zęby i pięści, gdy mi opowiadał, że Niemcy rozstrzelali jego ojca, którego jako zakładnika wzięli 
pod Kurskiem. że koło Rostowa stracił dwóch braci, i że po wojnie miał się ożenić z Heleną. 
Wtedy przypomniałem sobie zdarzenie sprzed pięciu lat, kiedy również przepływałem rzekę zimą. 
Myśląc o tym, jak Niemcy mnie uwięzili, z głuchej wściekłości aż przestałem zdawać sobie 
sprawę, gdzie jestem.
Nagły podmuch zimnego wiatru wstrząsnął drzewami i zaczął mi szarpać wilgotne ubranie. 
Zorientowałem się, że las rzednie. Wtem Barsow dał nam znak, byśmy się zatrzymali. Na 
bezlistnych gałęziach drzew na skraju lasu wisiało kilku nastolatków i brodatych chłopów. 
Pogorzelisko i kikuty kominów sterczące wśród gruzów wskazywały, że niedawno spalono tu 
chaty. W czasie naszych przemarszów widzieliśmy albo słyszeliśmy, jak mordowano ludność, w 
tym kobiety i dzieci, okrutniejszymi metodami niż przez powieszenie, więc obojętnie spojrzawszy 
na ofiary hitlerowskiego terroru, ruszyliśmy dalej.
Po południu dotarliśmy do drogi, gdzie przystanęliśmy na odpoczynek. W czasie posiłku 
wrócił nasz patrol wysłany na rozpoznanie ruchu wojsk i przyprowadził dwóch jeńców 
uzbrojonych w karabiny z bagnetami. Ubrani w mundury jaśniejsze od niemieckich powtarzali: 
Vagyunk barataitok! (węg. Jesteśmy przyjaciółmi!) Blackstone, Marius i Australijczyk William – 
eskortujący jeńców, nieśli Panzerfausty znalezione w zatrzymanej ciężarówce. Jeńcami okazali się 
węgierscy żołnierze, którzy chcieli wstąpić do naszego oddziału. Zgodziliśmy się ich przyjąć i dalej 
poszliśmy razem – zostało nas tylko około trzydziestu. Jeśli nasze partyzantki jeszcze zachowały 
życie, były po drugiej stronie rzeki. Z zapadnięciem nocy osłabł silny wiatr, który przez cały dzień 
sypał nam śniegiem w twarze, i teraz maszerowaliśmy szybciej. Ciszę nocną zakłócała jedynie 
kanonada artylerii z oddali oraz czasami warkot wysoko lecących bombowców i nocnych 
myśliwców.
Tuż przed świtem znów wyszliśmy z lasu na otwarte pole. Tempo marszu spadło. Usłyszawszy 
ruch i stłumione głosy, przystanęliśmy z dłońmi zaciśniętymi na pistoletach maszynowych. 
Wytężając wzrok, spojrzałem przed siebie w ciemność. Dostrzegłem zarys domów i kilku drzew. 
Wraz z Barsowem i Williamem podczołgałem się bliżej, a wówczas na tle nieba rozjaśnianego 
dalekim ogniem artyleryjskim ukazały się nam lufy sterczące z niemieckich Panter i Tygrysów.
Kiedy wracaliśmy do swoich, z drugiej strony pola nagle wyłoniły się dwa czołgi i powoli 
skierowały ku domom. Zatrzymaliśmy się znowu.
 – To nasze T-34! – szepnął podniecony Barsow.
Rosjanie najwyraźniej nie zdawali sobie sprawy, że są tam Niemcy, więc Barsow wystrzelił 
rakietę w stronę zabudowań. Wróciwszy do naszej grupy, na drodze ujrzeliśmy kolejne czołgi: T-
34 i ciężkie STALIN-IS. Ostrzeżone rakietą tanki skierowały lufy czołgów na pozycje niemieckie.
Byliśmy na ziemi niczyjej. Po chwili na cichym polu rozpętało się piekło. W świetle rakiet i 
płonących domów czołgi rosyjskie i niemieckie wzajemnie ostrzeliwały się z bliskiej odległości. 
Niemcy lepiej celowali, wkrótce bowiem rozbili kilka rosyjskich tanków, ale pojawiały się 
następne. Niemiecką Panzertroops (jednostkę pancerną) wzmocnił pluton piechoty, który 
spomiędzy drzew zaatakował rozwijającą się kolumnę czołgów flankowym ogniem 
Panzerabwehrkanonen (działek przeciwpancernych) i miotaczy ognia. W tym samym czasie 
niemieckie czołgi w nowym manewrze wycofały się na zachód ku drodze.
Z powrotem wpełzliśmy do lasu, by jego skrajem dotrzeć w pobliże drogi, a kiedy dwa 
Tygrysy znalazły się w naszym zasięgu, Blackstone, William i Marius użyli Pancerfaustów. Reszta 
obrzuciła czołgi granatami. Tygrys, który prowadził wycofującą się kolumnę, w jednej chwili 
stanął w płomieniach i zablokował drogę. Z jego wnętrza wyskoczył żołnierz, skręcając się z bólu, 
upadł na pancerz i szybko spłonął. Czuliśmy mdłą woń spalonego ciała. Powietrze wypełniały 
ogłuszające wybuchy, ostre rozkazy i wielojęzyczne krzyki rannych.
Po spotkaniu Armii Radzieckiej nie istniała konieczność oszczędzania amunicji, więc 
opróżnialiśmy kolejne magazynki, strzelając do ciemnych postaci w czarnych mundurach 
grenadierów pancernych. Zacięty bój wręcz trwał do momentu, gdy zawzięty opór niemieckiej 
jednostki elitarnej został zupełnie całkowicie złamany.

***
Tak skończyła się nasza wojna partyzancka. Ranni otrzymali pomoc medyczną w szpitalu 
polowym, a resztę nas zabrano do miasteczka, gdzie w wagonie kąpielowym wysuszono i 
odwszono nasze ubrania. W domu, który mi przydzielono, spojrzałem w kawałek pękniętego 
lusterka i nie mogłem rozpoznać swojej twarzy – nieogolona, postarzała i blada od zmęczenia, 
zapadnięte i podkrążone oczy z niewyspania.
Zirytowany odwróciłem wzrok i podniosłem egzemplarz „Die Wehrmacht”, pełen zdjęć 
Ritterkreuzträger (żołnierzy odznaczonych Krzyżem Rycerskim), oraz „Das Reich” zaledwie 
sprzed dwóch tygodni. W swojej rubryce Joseph Goebbels porównał Hitlera do granitowej skały 
opierającej się burzom, które wokół niej szaleją, a potem niejasno napomknął o die neue Waffe (o 
nowej broni), jaka się wkrótce znajdzie w arsenale Wehrmachtu.
Później machinalnie spojrzałem na listy i fotografie rozrzucone po podłodze. Jedno zdjęcie 
przedstawiało uśmiechniętą młodą dziewczynę. Od razu boleśnie ścisnęło mi się serce na 
wspomnienie Niny, którą Gestapo aresztowało za działalność w ruchu oporu, i o której już nigdy 
więcej nie słyszałem. Jak zginęła? Pomyślałem o kobietach pędzonych do komór gazowych, 
torturowanych, rozstrzeliwanych, wykorzystywanych w eksperymentach medycznych. Kiedy Nina 
najbardziej potrzebowała pomocy, wokół nie było niczego, oprócz bezlitosnej pogardy i 
okrucieństwa.
***
Po południu stanęliśmy w szeregu i rosyjski pułkownik wygłosił krótką mowę, dziękując nam 
za „odważny bój z faszystowskimi świniami”. Następnie zasalutował uniesieniem dłoni do czapki 
obszytej złotym galonem. Złożywszy broń, wróciliśmy na kwatery. Rosjanie przywieźli dużo 
mocnej wódki, machorki, chleba i solonego boczku, więc urządziliśmy sobie zabawę. Przy 
akompaniamencie harmonii tańczyliśmy z Rosjankami o zaciętych minach, ubranymi tak samo jak 
żołnierze – w bryczesy, buty z cholewami i wojskowe bluzy przepasane skórzanymi pasami.
Długo byliśmy w napięciu nerwowym, żyjąc jak zwierzęta i walcząc z przeważającym 
wrogiem. Teraz napięcie opadło, więc tryskał z nas entuzjazm, jakby wojna już się skończyła. 
Przez chmurę dymu tytoniowego zauważyłem, że Barsow, wraz z Mariusem i Blackstone’em, 
zmierza do drzwi. Dał mi znak, żebym poszedł za nimi.
Kiedy dotarliśmy do sztabu pułku, komandir obwieszony medalami serdecznie uścisnął nam 
dłonie.
 – No, dobrze się bawicie? – spytał po francusku z rosyjskim akcentem.
 – Tak – odparłem. – Dawno nie mieliśmy okazji, by trochę odpocząć.
 – Świetnie – powiedział z uśmiechem. – Wkrótce bezpiecznie wrócicie do domu.
Sotto voce (przyciszonym głosem) szepnął coś po rosyjsku do swojego adiutanta, który wszedł 
do sąsiedniego pokoju i przyniósł dwie butelki szampana, puszki sardynek oraz biszkopty. 
Blackstone zdumiał się.
 – Francuski szampan w Rosji?! – zawołał.
 – Pewnie! – Roześmiał się pułkownik. – To, co Niemcy ukradli we Francji, myśmy „uwolnili” 
od nich.
– ‘A bas les Allemands! Vive la liberii! (Precz z Niemcami! Niech żyje wolność!) – 
wykrzyknąłem spontanicznie.
– ‘A bas sales Boches! Vive la France! (Precz z nikczemnymi Szwabami! Niech żyje Francja!) 
– odpowiedział jak echo dowódca pułku, biorąc mnie za Francuza.
Kiedy zjawili się dwaj rosyjscy oficerowie, gospodarz przeprosił nas i wyszedł.
 – Twój toast za wolność, Andre, w tym obskurnym sowieckim miasteczku był jeszcze bardziej 
nie na miejscu niż ten znakomity francuski szampan. Nic dziwnego, że pułkownik nie podchwycił 
twojego toastu – zwrócił się do mnie Blackstone, uśmiechając się drwiąco.
Barsow rzucił mu pogardliwe spojrzenie.
 – Oczekiwałeś od radzieckiego oficera, że zacznie wykrzykiwać burżuazyjne hasła? – 
powiedział. – W każdym razie możesz być pewny, że w ostatecznym rozrachunku rząd radziecki da 
ludowi pracującemu więcej wolności niż jakikolwiek rząd kapitalistyczny, który ją gwarantuje 
tylko garstce plutokratów eksploatujących masy.
 – Uważam, że w ZSRR przeciętny człowiek nie cieszy się ani swobodą, ani sprawiedliwością 
– rzekł Marius. – Rządy kapitalistyczne dają więcej swobody, ale nie zawsze gwarantują 
sprawiedliwość. Prawdziwie demokratyczne społeczeństwo powinno starać się o optymalną 
swobodę, która by zapewniła maksimum sprawiedliwości jak największej liczbie ludzi. Innymi 
słowy, sprawiedliwość jest głównym celem, a swoboda środkiem zmiennym.
 – Cóż, jeszcze nie nadszedł czas Utopii – odparował Rosjanin.
 – Może i nie – przyznał Marius. – Jednak ta wojna, wraz ze zmianami, które po niej nastąpią, 
zmiecie wiele reliktów starych złych czasów.
 – Nonsens! – zaprotestował Blackstone. – Moim zdaniem stare czasy były dobre, zwłaszcza 
jeśli miało się szczęście żyć w USA.
Barsow rozparł się w fotelu.
 – Dobre czasy! W USA! – powiedział i zaśmiał się chrapliwie, ze zdumienia wytrzeszczywszy 
zaczerwienione oczy. – A co jest dobrego w stałym bezrobociu, kryzysach gospodarczych, 
linczowaniu, w segregacji rasowej, strajkach, bandytyzmie i wielu innych przejawach zła w tym 
waszym tak zwanym ustroju wolności, którego wynikiem jest wyższy procent przestępców, 
samobójców i wariatów niż w innych krajach? Studiowałem nie tylko wasz język, ale również wasz 
styl życia, i wiem, o czym mówię.
Blackstone odrzucił tę komunistyczną tyradę niecierpliwym gestem.
 – Nie wiesz w ogóle nic, Barsow, oprócz tego, czym cię karmi wasza sowiecka propaganda. 
To pokarm zepsuty i teraz nim wymiotujesz. Dlaczego nie myślisz samodzielnie?
Na cienkich wargach Rosjanina pojawił się ironiczny uśmiech.
 – Nasza prasa przynajmniej opisuje fakty. Nie jest opanowana przez bandę milionerów, którzy 
w waszym kraju są właścicielami prasy i we własnym interesie nadużywają jej siły wyłącznie do 
propagowania swoich własnych przestarzałych idei.
 – Brednie! – warknął Blackstone, czerwieniejąc z gniewu. – Nasza prasa jest wolna, podczas 
gdy waszymi gazetami steruje sowiecki rząd, czyli banda tyranów bez żadnej odpowiedzialności.
 – Nam się tak podoba – odparował Barsow. – Przyczyna jest prosta: radziecki rząd 
reprezentuje interesy wszystkich ludzi pracujących, a nie tylko kapitalistów jak w Ameryce. Nasze 
społeczeństwo nie chce, aby gazety wpadły w szpony pazernej kliki, która szuka zysku i nadużywa 
prasy dla własnych interesów. – Rosjanin zapalił papierosa i mówił dalej stanowczym głosem: – Po 
prostu nie rozumiem, dlaczego mielibyśmy oddać nasze gazety lub inną własność społeczną, na 
przykład koleje czy kopalnie, jakimś prywatnym osobom, tak aby mogły gromadzić ogromne 
fortuny, podczas, gdy robotnicy pozostają biedni, chociaż to bogactwo jest dziełem ich rąk.
 – No cóż, wielu rzeczy nie rozumiesz, bo nigdy nie mieszkałeś za granicami ZSRR – rzekł 
Blackstone pojednawczym tonem.
 – Racja – odezwał się Marius. – Właśnie to jest nonsens, ponieważ ludzie wychowani w 
różnych krajach, klasach społecznych i w rozmaitych warunkach separacji mają fałszywe 
wyobrażenia o innych narodach i dziwią się, dlaczego tamci są tacy „źli”, tacy odmienni i tacy 
fanatyczni w sprawach swoich „mylnych” idei. Tak jak nie może być swobody bez 
sprawiedliwości, tak samo nie może istnieć sprawiedliwość ani pokój bez tolerancji. – Przez chwilę 
patrzył na świece płonące w pięcioramiennym lichtarzu na stole, a później z rozwagą powoli 
ciągnął dalej: – Kapitaliści przywiązani do bezwzględnej konkurencji, a także, nawet w znacznie 
większym stopniu, zaborczy komuniści, którzy podjudzają do walki klas, hamują moralną ewolucję 
człowieka w kierunku coraz większej swobody, solidarności i współpracy. Zatem i jedni, i drudzy 
opóźniają rozwój lepszego, bardziej rozsądnego społeczeństwa.
Barsow rzucił Mariusowi szydercze spojrzenie.
 – Rozwój lepszego społeczeństwa jest niemożliwy, jeśli najpierw nie złamie się oporu 
reakcyjnej klasy rządzącej. Właśnie z tego powodu musimy prowadzić walkę klas. Weź pod uwagę 
„krwawą niedzielę”, kiedy to pop Gapon szedł na czele pokojowej manifestacji bezbronnych 
robotników przed pałacem cara w Petersburgu. Weź pod uwagę masakrę w Peterloo z 1819 roku, 
gdy wojsko angielskiego króla bezlitośnie rozbiło grupę ludzi domagających się reform. Weź pod 
uwagę niezliczone inne podobne przykłady brutalnych ataków reakcyjnych władz na postępowych 
idealistów.
 – Przecież to rozsądne, że wywrotowców należy likwidować, bo zagrażają porządkowi 
społecznemu, który jest określany przez prawo – powiedział Blackstone, wzruszając ramionami.
Barsow gwałtownie uderzył pięścią w stół, aż zadrżały świece i butelki.
 – Czy wiesz kto, do diabła, ustanawiał to prawo?! Nikt inny tylko reakcjoniści, by chronić 
własne brudne interesy i eksploatować masy. Gdyby Lenin i Stalin byli głupcami szanującymi 
bezczelne ukazy cara, który udawał, że to prawa, my, Rosjanie, do dziś byśmy cierpieli w jarzmie 
ustroju feudalnego.
Blackstone wyzywająco pokręcił głową.
 – Dzięki twoim bohaterom Rosjanie cierpią w jarzmie komunistycznym, nawet jeszcze 
gorszym. Oprócz tego, w wyniku komunistycznej rewolucji zginęło siedem milionów Rosjan, a 
nikt nie potrafi oszacować strat materialnych.
W spojrzeniu Barsowa, skierowanym na Amerykanina, widać było pogardę.
 – Lenin nas uczył, żeby zabić nie tylko siedem milionów wrogów ludu, ale również, w razie 
potrzeby, siedemdziesiąt, jeśli dzięki temu zwyciężymy dla dobra proletariatu.
Marius dotychczas się przysłuchiwał ich słownemu pojedynkowi, ale w tym momencie wstał.
 – Historia dowodzi, że każdy społeczno-polityczny cel, którego nie można osiągnąć perswazją 
czy dobrowolnym współdziałaniem, lecz terrorem, nie jest wart ceny, którą stanowi rozkład 
moralny i cierpienie – rzekł. – Postęp społeczny, tak samo jak rozwój jednostki, to proces 
organiczny uzależniony od naturalnego tempa i rytmu ewolucji. Procesów tych nie da się 
powstrzymać ani przyśpieszyć terrorem. Jednak może je ułatwiać sprzyjające środowisko, oświata i 
przewodnictwo. W niektórych sytuacjach można zastosować optymalną presję, by poprzeć rozwój i 
usunąć przeszkody z dróg postępu ludzkości. – Znów usiadł i z brwiami ściągniętymi w skupieniu 
dokończył swoje uwagi: – W odpowiednim czasie ewolucyjna dynamika życia, wspomagana przez 
świadome żądanie, prawie bezboleśnie doprowadzi do zastąpienia przestarzałych instytucji 
lepszymi.
Barsow uważnie patrzył na Mariusa, a później z drwiącym uśmiechem stwierdził:
 – Twoje słowa to tylko pobożne życzenia. Takie optymistyczne wizje wyglądają atrakcyjnie, 
jednak są złudne. Dziwi mnie, że po pięciu latach wojny wciąż jeszcze wyznajesz naiwne poglądy 
tego rodzaju. My, komuniści, jesteśmy praktycznymi realistami, dlatego wierzymy w siłę i nie 
mamy czasu na takie dziecinne poglądy.
 – W ostatecznym rozrachunku transformacja społeczeństwa polega bardziej na psychicznej i 
moralnej transformacji jego członków niż na zmianach politycznych – zareplikował Marius. – Nie 
da się przyśpieszyć ani psychofizycznego rozwoju jednostki karaniem, ani postępu w 
społeczeństwie terrorem. Niecierpliwy przywódca-rewolucjonista, z nosem utkwionym w 
arbitralnych schematach wymyślonych przez doktrynerów, zachowuje się jak słoń w składzie 
porcelany. W roku 1789 francuscy rewolucjoniści zgilotynowali rodzinę królewską i licznych 
arystokratów, lecz naród jeszcze nie był przygotowany do republikańsko-demokratycznej formy 
rządzenia. W konsekwencji przywrócono monarchię na wiele lat, aż ludzie dojrzeli do lepszego 
ustroju. Rewolucja bolszewicka miała podobne skutki. Nie przyniosła ani wolności politycznej ani 
dobrobytu.
W praktyce wszelkie zmiany w zachowaniu jednostki lub w systemie społecznym, jakie 
człowiek próbował wprowadzić przemocą, okazywały się przedwczesne, sztuczne i szkodliwe. 
Zróżnicowane narody świata mogą być szczęśliwe tylko wówczas, gdy same sobie wypracują 
własne instytucje, najbardziej odpowiadające specyficznemu charakterowi tych ludów, a także 
rozmaitym warunkom ich życia. Najskuteczniejsze działanie i największe szczęście 
prawdopodobnie da się osiągnąć, gdy ludzie dobrowolnie się zbiorą, by osiągnąć dobrowolnie 
wybrane cele według dobrowolnie ustalonych reguł. Jednostka najlepiej żyje i najlepiej się rozwija, 
kiedy jej wolno postępować na swój własny sposób, pod życzliwym przewodnictwem, w 
elastycznych ramach otwartego i tolerancyjnego społeczeństwa.
Historia jest pełna daremnych prób narzucenia innym ludziom drogi do szczęścia, bez względu 
na ich chęci. W każdym okresie istnieli fanatycy, którzy za pośrednictwem wojen, gwałtu i 
prześladowań szerzyli „Zbawienie”, „Kulturę”, „Nowy Porządek”, „Rewolucję” czy inne Summum 
bonum (największe dobro). Chociaż zakładali, że te „szczytne cele” jakoś uświęcą bezlitosne 
środki, jednak niezmiennie musieli się przekonać, że te nadzieje rozwiewają im się na 
skrwawionych rękach i w zbolałych sercach.
 – Marius znowu wyskakuje ze swoim utopijnym myśleniem – zaśmiał się Barsow, napełniając 
nam kieliszki.
Uznawszy, że najwyższy czas zakończyć tę dyskusję, spytałem ich o plany na przyszłość.
 – Cóż, po dodatkowym szkoleniu na pewno wyślą mnie na Daleki Wschód – z westchnieniem 
odparł Blackstone.
 – Jeśli chodzi o mnie, wrócę do Armii Śródziemnomorskiej – rzekł Marius i zagadnął 
Barsowa: – A ty?
Twarz kapitana pojaśniała.
 – Widocznie ja pierwszy z nas będę spacerował berlińską aleją Unter den Linden. Później 
spróbuję dostać się do służby dyplomatycznej i pojechać do USA, aby na własne oczy zobaczyć, 
jak biedacy stoją w kolejkach po darmowe jedzenie i jak brutalni kapitaliści, chcąc się zabawić, 
kopią wychudzonych bezrobotnych i rzucają im dolara za każdego kopniaka.
Blackstone z zaciśniętymi pięściami chciał zaprzeczyć, ale nim zdążył się odezwać, wrócił 
pułkownik, a Barsow napełnił kieliszki szampanem.
 – No, panowie, mam dobrą wiadomość z frontu. Wypijmy za zwycięstwo!
Po spełnieniu toastu salutując wróciliśmy na kwatery.

***
Nazajutrz rano Blackstone, Marius, John, William i ja pożegnaliśmy się z Barsowem i resztą 
partyzantów. Dobrze się jechało w otwartej ciężarówce, z której mogliśmy oglądać zmieniający się 
krajobraz. Po drodze mijał nas nieskończony strumień pojazdów, piechoty, bydła i konnych 
jeźdźców, kierujący się na zachód. Sowieccy żołnierze mieli zniszczone buty i wystrzępione 
mundury.
Blisko południa naszą ciężarówkę zatrzymała młoda kobieta w furażerce i z karabinem na 
plecach, kierująca dużym ruchem za pomocą dwóch chorągiewek o różnych kolorach. Przed nami 
szła czwórkami na wschód kolumna około trzydziestu jeńców w niemieckich mundurach – 
Własowców i żołnierzy Wehrmachtu i funkcjonariuszy Bahnschutzu.
Kolumnę nagle zatrzymało sześciu krzepkich enkawudzistów, którzy wyskoczyli z dwóch 
samochodów jadących na zachód. Okazało się, że byli pijani. Wrzaskiem wydali rozkazy 
strażnikom ekskortującym jeńców. Kiedy wszyscy Rosjanie przeszli na lewą stronę drogi, 
usłyszeliśmy terkot pepesz. Wstrząśnięty obserwowałem, jak Sowieci zaczęli strzelać na wprost 
kosząc uciekających, a ich ciała przetaczali kopniakami z powrotem na drogę.
Wkrótce całą grupę jeńców zwalono na krótkim odcinku drogi. To, co nastąpiło potem, okazało 
się jeszcze bardziej przerażające. Enkawudziści wsiedli do samochodów i powoli wjechali na ciała 
zabitych i rannych. Za nimi ruszyły inne pojazdy. Śnieżna breja zmieszana z krwią tryskała spod 
kół, gdy przecinały brzuchy, miażdżyły piersi i głowy, łamały ręce i nogi. Krzyki rannych były tak 
straszne, że nigdy ich nie zapomnę. Samochody zatrzymały się w połowie odcinka drogi zasłanego 
ciałami, jeden z enkawudzistów wstał i coś wykrzykiwał potrząsając pięścią.
 – Ciekawe, co ten diabeł powiedział – rzekł Blackstone i wstrząsnął nim dreszcz.
 – Cóż – odezwał się Marius. – Krzyczał, że potężna Armia Czerwona, niczym walec drogowy, 
zmiażdży wszystkich wrogów ZSRR, tak jak zmiażdżyła tych zdrajców i faszystów. Niech to 
będzie przykładem dla wszystkich.
Samochody znowu ruszyły, a za nimi niekończąca się kolumna samochodów pancernych, 
czołgów i ciężarówek ciągnących amerykańskie armaty z długimi lufami. Gąsienice rozbryzgiwały 
krew i śniegowe błoto, zgniatając rozedrgane ludzkie szczątki na jednolitą masę, której wygląd nie 
wskazywał, że kiedykolwiek miała związek z życiem.
Kiedy stałem osłupiały i zbierało mi się na wymioty, nasza ciężarówka także ruszyła. Jechała 
podskakując po trupach i ślizgając się w krwi. Wkrótce miazga z ludzkich ciał pozostała za nami.
 – Mam już dość tych przeklętych komunistów! – wybuchnął Blackstone z niecierpliwym 
gestem. – Nic mi nie sprawi większej radości niż wyjazd z ich kraju zapomnianego przez Boga.
 – Diabły z piekła rodem! – gniewnie wykrzyknął Marius. – Ale przynajmniej zdołaliśmy 
więcej dowiedzieć się o mentalność komunistów niż od grzecznych przewodników „Inturistu” w 
czasie wycieczki po Rosji.
Nagle przypomniałem sobie, że to właśnie Marius przetłumaczył nam tyradę oficera NKWD. 
Zdziwiłem się, bo przedtem nigdy nie wspominał, że zna język rosyjski. Marius miał kilka 
dziwnych cech. Nigdy nie mówił więcej niż trzeba. W rzeczywistości nikt nic o nim nie wiedział 
oprócz tego, że był kosmopolitą obecnie związanym z wojskiem angielskim, które mu dało 
wyszkolenie komandosów i wywiadu wojskowego, oraz że spędził rok czy dwa w hitlerowskim 
Konzentralionlager (obozie koncentracyjnym). Jego nazwisko o niczym nie świadczyło, będąc 
prawdopodobnie nom de guarre (wojennym pseudonimem).
Chociaż Marius nigdy nie mówił o swoim życiu osobistym, od czasu do czasu wygłaszał nieco 
oryginale opinie na ogólne tematy. Być może naśladował napoleońskich oficerów, którzy byli 
lakoniczni, enigmatyczni i powściągliwi. W wyglądzie, oprócz blizny biegnącej przez prawy 
policzek, niczym szczególnym się nie odznaczał. W zachowaniu poważny, lecz równocześnie 
prosty i skromny. Był to dość wysoki młody mężczyzna, szczupły, ale silny. Całkiem dobrze mówił 
po angielsku, jednak z obcym akcentem. Jego opanowanie, przebiegłość i brawura wskazywały, że 
uwielbiał przygodę i wiedział jak sobie radzić na świecie. Choć nie znalazłem klucza do jego 
melancholii, jednak miałem wrażenie, że otaczająca go nieprzenikniona atmosfera tajemnicy kryje 
jakąś wielką osobistą tragedię, jakieś straszne przeżycie, które w nim zgasiło młodzieńczy płomień 
spontanicznej radości życia. Jego zachowanie charakteryzowała żelazna samodyscyplina, 
stanowczość i determinacja.
Zapadał zmierzch, gdy dojechaliśmy do biednego miasta, typowo rosyjskiego. Na głównym 
placu kierowca, kapral, zatrzymał się przed budynkiem pilnowanym przez wartownika, a kiedy tam 
wszedł, towarzyszący mu Kałmuk zajął jego miejsce. Po kilku minutach kapral wrócił i kazał nam 
wysiąść. Mruknął coś do Kałmuka i odjechał.
Głodni i zmęczeni, rozglądaliśmy się za restauracją. Około jednej trzeciej domów miasta uległo 
zniszczeniu w czasie niedawnych walk. Ulicą porytą koleinami dotarliśmy do dworca kolejowego, 
dużego budynku bez szyb i ze śladami pocisków na ścianach. Kilku ogromnych stosów 
ziemniaków pilnowała staruszka uzbrojona w starego Mauzera. Nogi miała owinięte szmatami.
Duszną poczekalnię wypełniali żołnierze. Leżeli na ławkach albo na brudnej podłodze. Jedni 
palili machorkę, inni gryźli pestki słonecznika i nieustannie wypluwali łupiny na podłogę. 
Zjedliśmy trochę kwaśnego barszczu z razowcem. Barman nalał nam piwa z ogromnej beczki do 
wyszczerbionych glinianych kufli. Kiedy siedzieliśmy w słabo oświetlonej poczekalni, pijąc ciepłe 
zwietrzałe piwo, Blackstone nagle odsunął swój popękany kufel, skrzywił się z obrzydzenia i 
szepnął:
 – Ale to nędzne miejsce!
 – Tak, masz rację – przyznał John, niezdarnie robiąc sobie skręta. – Obawiam się jednak, że z 
tego kraju nie wyjedziemy tak łatwo, jak nam się zdawało. Rosjanie najwyraźniej nie interesują się 
tym, co się z nami dzieje.
 – Może będziemy mieli trochę szczęścia, jeśli tylko zostawią nas w spokoju i pozwolą nam 
dotrzeć autostopem do jakiegoś większego miasta, gdzie znajdują się alianckie misje wojskowe. Ci 
ludzie są wystarczająco podejrzliwi, żeby nas wziąć za kapitalistycznych szpiegów i zamknąć w 
którymś ze swoich haniebnych więzień – wycedził Willie z kwaśną miną.
Marius nic nie mówił. W zamyśleniu podparł brodę dłonią i zaciągał się papierosem.
 – Zostaliśmy wyzwoleni przez naszych drogich sojuszników czy nie?! – wybuchnął 
Blackstone, niecierpliwie uderzając pięścią w stół.
Nikt nie zadał sobie trudu, by mu odpowiedzieć. Wszyscy pogrążyli się w przygnębiającym 
milczeniu. W oddali tęsknie zagwizdał parowóz. Jęczący wiatr monotonnie klekotał połamanymi 
ramami okien, co działało na mnie jak kołysanka. Już prawie zasypiałem, gdy na plecach poczułem 
uderzenie. Wyrwany z ponurych rozmyślań, obejrzałem się i ze zdumieniem zobaczyłem naszego 
kierowcę wraz z Kałmukiem.
 – Kommen Sie, Kameraden! – wyjąkał kapral z uśmiechem na ospowatej twarzy.
Oświadczył, że znalazł nam kwaterę i że ciężarówka czeka przed dworcem załadowana 
skrzynkami.
 – Sehr gute russische Maschine! – z dumą oznajmił kierowca, zataczając się i wskazując swój 
pojazd.
Spojrzawszy na ciężarówkę, Blackstone wybuchnął śmiechem:
 – Das ist Ford! (to ford!) Amerikanische, nicht russische Maschine, Dumkopf! (baranie!).
Kierowca jednak nie ustępował.
 – Sowietskaja maszina! – powtarzał z uporem, wskazując na białe oznaczenia wymalowane na 
masce cyrylicą.
Wiedziałem, że to Ford, lecz chcąc przerwać spór, krzyknąłem:
– ‘Allans! Wsiadamy! – po czym wgramoliłem się na ciężarówkę, a za mną reszta.
Kierowca włączył przyćmione reflektory i ruszył. Około kwadransa jechaliśmy po 
drugorzędnej drodze pełnej zasp. W końcu ciężarówka stanęła przed grupą opuszczonych 
zabudowań gospodarczych. Kiedy do jednego z nich weszliśmy przez wąską sień, Rosjanie 
przynieśli wódkę, konserwy i chleb. Piliśmy, jedliśmy, a gdy Rosjanie oznajmili, że idą przeszukać 
resztę zabudowań, poszliśmy spać.
Kilka godzin później obudziły mnie strzały z pistoletu, krótki krzyk i dźwięk tłuczonego szkła. 
Usiadłem wystraszony i przetarłem oczy. W mglistym świetle porannego brzasku zobaczyłem, że 
obaj Rosjanie leżą martwi w drzwiach; jeden z nich wciąż ściskał w rękach Pepeszę. Pociski z niej 
uderzyły w ścianę, zaledwie kilka centymetrów nad naszymi głowami. Zerwaliśmy się na równe 
nogi, tylko Marius spokojnie włożył pełny magazynek do swojego Browninga.
 – U licha, co się tutaj stało, Marius? oszalałeś?! – wykrzyknął John ze zbielałymi wargami.
 – Nic podobnego. Ci ludzie na pewno myśleli, że mamy dużo dolarów i zobaczyli nasze 
zegarki, które w tym kraju są pożądanym łupem. Chcieli więc nas zabić, żeby je zdobyć.
 – Skąd wiesz? – zapytał Willie.
 – Cóż, kiedy wczoraj wieczorem dojechaliśmy do miasta, podsłuchałem kaprala, gdy mówił 
do Kałmuka: „Założę się, że amierikancy mają przy sobie dużo forsy, a nie mają broni”. Ich nagła 
gościnność wzbudziła we mnie podejrzenia, więc czuwałem, trzymając pistolet w pogotowiu. Przed 
chwilą usłyszałem, że się skradają po omacku szukając drogi przez sień i wstrzymując oddech, 
przesuwali dłonie po ścianie, a kiedy uchylili drzwi, już nie wątpiłem w ich złe zamiary. 
Nacisnąłem spust i dostali za swoje.
 – Coś takiego! Nasi drodzy sojusznicy chcieli nas zabić! – wykrzyknął Willie z 
niedowierzaniem.
 – Nasi sojusznicy! Rzeczywiście! – zadrwił Blackstone i gniewnie splunął. – To zwykli 
bandyci!
Sprawdziliśmy Pepeszę drugiego Kałmuka. Była zarepetowana – gotowa do strzału.
 – Tylko kilka chwil i centymetrów dzieliło nas od śmierci, i uszłoby im to płazem. Nikt nigdy 
by nas nie znalazł ani nie przejmował się nami. Co najwyżej tylko by nas pochowano – stwierdził 
John i z bladym uśmiechem zwrócił się do Mariusa: – Dobrze zrobiłeś!
 – Marius, ale jak to się stało, że jeszcze masz pistolet? Czyż nie powinniśmy byli zdać broń 
Ruskim, naszym tak zwanym wyzwolicielom? – zapytał Blackstone.
 – Owszem, lecz ja nigdy nie rozstaję się z moim Browningiem, a w dzisiejszych czasach to 
przydatna rzecz w kraju, gdzie życie jest tanie.
Posyłając ciężarówkę oraz naszych dwóch „sojuszników” do diabła szybko ruszyliśmy na 
wschód. Posępny dzień wstał nad jałową ziemią. Teraz na drodze panował intensywny ruch kołowy 
i pieszy, i nikt nie zwracał na nas uwagi, gdy szliśmy w wirującym śniegu. Po kilku godzinach 
znaleźliśmy się w niewielkim mieście, gdzie natychmiast zażądaliśmy spotkania z burmistrzem. 
Zaprowadzono nas pod jednopiętrowy budynek z trzepoczącą czerwoną flagą. Pomyślałem, że to 
na pewno Hotel de Ville (ratusz). Przyjął nas młody kapitan, który znał niemiecki. Słuchając naszej 
historii, przyglądał się nam podejrzliwie. Następnie oznajmił, że burmistrza nie ma i że musimy 
przyjść później.
Przez kilka dni zgłaszaliśmy się do ratusza, by rozmawiać z burmistrzem i innymi urzędnikami, 
którzy po skrupulatnym obejrzeniu naszych papierów niezmiennie wzruszali ramionami i mówili, 
że nic się nie da zrobić, bo nasze sprawy przekraczają ich kompetencje. Wcześniej spotkało nas to 
samo, gdy prosiliśmy pułkownika, żeby dał nam dokumenty w języku rosyjskim. Także odmówił 
oświadczając, że nie ma prawa wydawać takich dokumentów obcokrajowcom.
Wreszcie pewnego dnia burmistrz powiedział, że ma dla nas ciężarówkę, i wydał jakieś 
polecenia porucznikowi, który dowodził konwojem pojazdów.
 – No, teraz jedziemy na Łubiankę – skomentował John ponurym głosem.
 – Albo na Syberię – dodał William, wzdrygając się.
Pogrążyliśmy się w apatii, kiedy ciężarówka podskakiwała na wybojach błotnistej drogi. 
Wieczorem zajechaliśmy pod ładniejszy dom na przedmieściach większego miasta. Ogarnęła mnie 
fala ulgi i radości, kiedy nas powitali dwaj angielscy wyżsi oficerowie łącznikowi. Bardzo 
dokładnie wypytywano każdego z nas o przeszłość, a potem dziewczyna w mundurze wpisała 
nasze dane do kwestionariuszy drukowanych cyrylicą. Po dopełnieniu formalności zostaliśmy 
zaproszeni na kolację w kasynie dla oficerów alianckich.
Idąc tam, spotkaliśmy kilku amerykańskich pilotów odbywających loty wahadłowe do Rosji. 
Na tle nędznie ubranej ludności wyglądali niemal jak supermani z innej planety – wysocy, 
postawni, młodzi mężczyźni, ubrani w eleganckie niebieskie mundury i czarne skórzane kurtki z 
pistoletami zawieszonymi na żółtych pasach.
Krótka rozmowa z Amerykanami, podczas której paliliśmy ich Chesterfield’y, bardzo 
podniosła nas na duchu. Zabrali ze sobą Blackstone’a. Po chwili wrócił obładowany paczkami 
żywności i papierosów, które nam rozdał. Blackstone miał około metr dziewięćdziesiąt wzrostu, 
mocną budowę, regularne rysy i czarne włosy. Był bardzo lubiany za pogodne usposobienie, 
życzliwość i poczucie humoru. Studiował w Harvardzie, ale gdy Ameryka przystąpiła do wojny, 
zgłosił się na ochotnika do lotnictwa wojskowego. Dwa lata później, lecąc Superfortecą na Bremę, 
został zestrzelony, wyskoczył ze spadochronem, a po wylądowaniu znalazł się w obozie jenieckim, 
z którego uciekł z dwoma przyjaciółmi. Swoim sposobem bycia wskazywał, że jest 
przedstawicielem tego, co moja ciotka z Grenoble zwykła nazywać jeunesse doree du grand monde 
(złotą młodzieżą z wyższych sfer).
Nazajutrz pojechaliśmy przez Kijów do Odessy, gdzie prawie dwa miesiące czekaliśmy na 
okręt do transportu wojska. Przyjemnie było włożyć nowy mundur i otrzymywać regularne posiłki, 
serwowane przez troskliwe panie z Brytyjskiego Czerwonego Krzyża. Również Rosjanie wiele 
robili, by uprzyjemnić nam pobyt. Organizowali wyprawy nad Czarnomorskie plaże, do cyrku na 
występy moskiewskich artystów, a także do kina. Chociaż nie pozwolono nam wychodzić bez 
eskorty, Mariusowi i mnie prawie co wieczór udawało się przeskoczyć mur, ominąć wartowników i 
wyruszyć na zwiedzanie miasta. Ciekawi zwykłych Rosjan, poznaliśmy kilka osób, zagadując je, 
gdy siedzieliśmy obok nich na ławce w parku. Krąg znajomych się rozszerzał, Rosjanie byli 
bowiem gościnni – zapraszali nas do siebie i poznawaliśmy ich rodziny. Wielu z nich opowiadało 
nam, że początkowo liczyli na to, że zbliżające się niemieckie armie, reprezentujące kulturę 
zachodnią, uwolnią ich od sowieckiej tyranii. Jednak wszystkich gorzko rozczarowało bestialstwo 
hitlerowców, którzy systematycznie gnębili ludzkość na ogromną skalę.
Szczególnie lubiłem odwiedzać dwie młode nauczycielki Olgę i Ksenię. Dzieliły niewielkie 
mieszkanie na piątym piętrze starej czynszówki bez windy. Drewniane schody w słabo oświetlonej 
klatce głośno trzeszczały przy każdym kroku. Mansardowe mieszkanie naszych nowych znajomych 
składało się z ciemnego przedpokoju, kuchni, pokoju dziennego i sypialni. Miłe i schludne, ale bez 
szczególnych ambicji, jeśli chodzi o wygodę czy harmonię estetyczną. W obu pokojach stały piece 
kaflowe, lecz w nich nie palono ze względu na brak węgla. Zużyte deski podłogowe i stare, 
niedobrane meble pachniały stęchlizną.
Olga i Ksenia były inteligentne i poważne, znały język niemiecki i rozmowy z nimi były 
interesujące. Obie wierne sowieckiemu reżimowi, okazywały nieufność wobec Zachodu, częściowo 
w wyniku komunistycznej propagandy, a po części dlatego, że Niemcy, którzy przyszli z Zachodu, 
nie przynieśli Rosjanom nic oprócz zniszczenia i niewoli. Neue Ordnung (nowy porządek) Hitlera 
okazał się tak samo zły jak dyktatura Stalina.
Na żołd dawano nam ruble, więc kilkakrotnie zabieraliśmy dziewczyny na przejażdżki 
dorożką. Korzystając ze słownika, wróciłem do nauki rosyjskiego, ale gdy szliśmy do kina lub na 
przedstawienia operowe, jak „Natalka Peresławska” czy „Eugeniusz Oniegin”, Ksenia tłumaczyła 
mi tekst.
Dowiedziawszy się, że angielski okręt transportowy zawinął do portu odeskiego, Marius i ja 
wymknęliśmy się z kwater wczesnym wieczorem, by się pożegnać z naszymi rosyjskimi 
przyjaciółkami. Jakieś urwisy zaprowadziły nas do sklepu, gdzie kupiliśmy trochę prezentów. 
Jadąc dorożką po szerokich ulicach, ostatni raz uważnie oglądałem Odessę. Przez większość 
zamkniętych okiennic sączyły się tylko nikłe strużki bladego światła. Chociaż padał drobny deszcz, 
przed kilkoma szarymi sklepami ludzie cierpliwie stali w kolejkach po swoje kartkowe przydziały. 
Brudny śnieg leżał wzdłuż rynsztoków pełnych, cuchnących pomyj. Nie widziałem żadnych nowo 
zbudowanych ani odremontowanych domów; stare centrum wyglądało na zaniedbane. Panowała 
przygnębiająca cisza – słyszało się tylko odgłos końskich kopyt rozchlapujących na wpół stajały 
śnieg, stukot drewniaków na chodnikach i nieustanny płaczliwy szelest deszczu.
Dziewczęta, które miały niewiele rozrywek, ucieszyły się na nasz widok i natychmiast podały 
kolację składającą się z pierogów, kaszy i ogórków kwaszonych. Przynieśliśmy paczkę herbaty, 
więc wkrótce zaczął szumieć mosiężny samowar. Pod stymulującym wpływem krymskiego porto 
przyjęcie pożegnalne stało się bardziej serdeczne. Ksenia wyjęła gitarę i niskim kontraltem 
zaśpiewała kilka melancholijnych ballad, co wprawiło nas w nostalgiczny nastrój. Zadumani 
milczeliśmy przez chwilę, pijąc gorącą herbatę, podczas gdy deszcz monotonnie bębnił w szyby.
 – Szkoda, że nie mogę, odpłynąć z wami i zobaczyć wielkiego, szerokiego świata – smętnie 
powiedziała Ksenia.
 – Czy nie jesteś szczęśliwa w tym raju robotników? – zapytałem ironicznie.
Zawahała się na moment.
 – Tak, w pewnym sensie jestem, lecz w każdym z nas tkwi Wanderlust (zamiłowanie do 
wędrowania), a ja zawsze byłam ciekawa ludzi i życia w innych krajach. Chciałabym się 
przekonać, czy tam żyje się łatwiej czy trudniej niż u nas. Jak myślisz? – zwróciła się do Mariusa. – 
Pragnąłbyś mieszkać w naszym kraju?
Zaskoczony odstawił szklankę.
 – Ich bin nicht verrückt! (Nie zwariowałem!) Uważam, że w rezultacie systemu totalitarnego 
dużo tracicie i bardzo wam współczuję. Patrząc na to brudne miasto i obserwując wasze bezbarwne 
życie, zastanawiałem się, co reżim komunistyczny robił przez te wszystkie lata rządzenia Rosją. Co 
osiągnął? Zdaję sobie sprawę, że Niemcy wyrządzili szkody w Odessie w czasie dwu i pół letniej 
okupacji, jednak ani tu, ani w innych miastach nie widziałem niczego, co by osiągnięto przed 
wojną. Termin „komunizm” zaczęły najpierw używać paryskie tajne stowarzyszenia polityczne w 
1830 roku. Rozumiem, że ten termin oznaczał idealne społeczeństwo, które w celu zlikwidowania 
niesprawiedliwości i ucisku miało wprowadzić wspólną własność demokratyczną, wykorzystywaną 
i zarządzaną przez wszystkich. Czy rząd sowiecki cokolwiek zrobił, aby rozwinąć takie 
społeczeństwo?
 – Ach, leider. (Ach, niestety!) – odparła Olga, smutnym głosem, ale podjęła wyzwanie. – 
Nasza partia i nasz rząd były zajęte walką z białogwardyjskimi bandytami, bucharinistami, 
trockistami, dywersantami, plugawymi psami faszystowskimi, imperialistami z Wall Street i 
innymi wrogami ludu.
Pomyślałem, że Olga powtarza ulubione sowieckie frazesy, którymi już wielokrotnie mnie 
częstowano, a Olga mówiła dalej:
 – Uważam, że w naszym ustroju polityczno-gospodarczym nie ma nic złego. Dostałam 
stypendium i nie musiałam pracować przez całe studia, w przeciwieństwie do USA, gdzie biedni 
studenci, żeby się utrzymać i zarobić na wysokie opłaty, których żądają uczelnie, muszą zmywać 
naczynia lub wykonywać inne posługi odciągające ich od nauki. Czuję się bezpieczna i szanowana, 
bo po dyplomie otrzymałam dobrą pracę. Nie chciałabym tak zwanej „wolności”, w której 
człowiek sam troszczy się o siebie w oszałamiającej dżungli prywatnej inicjatywy. Nie mam ochoty 
narażać się na upokorzenia i z konieczności stale się kłaniać, uśmiechać, podchlebiać, „sprzedawać 
siebie” pracodawcom czy klientom, żeby zarobić na utrzymanie, jak radzi Dale Carnegie. Nie lubię 
komercjalizmu, a wasza wychwalana swoboda gospodarcza to nic innego, jak tylko arbitralny 
przywilej bogaczy pozwalający im jeszcze bardziej się bogacić przez eksploatowanie biednych. 
Podobnie zachodnia wolność polityczna i system wielopartyjny wydają się jednym wielkim 
pandemonium odpowiadającym tylko samolubnym plutokratom, którzy łowią ryby w mętnej 
wodzie.
 – Nigdy nie mieszkałaś na Zachodzie, więc nie możesz sobie wyrobić właściwej opinii ani 
dokonywać porównań – rzekł Marius.
Olga jednak kontynuowała:
 – Czy na Zachodzie macie idealne społeczeństwo i miasta-ogrody? A co powiesz o 
niemieckich Konzentrationlager (obozach koncentracyjnych), o biednych dzielnicach miast w 
Anglii czy w Ameryce?
Marius z namysłem mieszał sacharynę w swojej szklance, a w końcu odparł:
 – Racja, w miastach na Zachodzie istnieją biedne dzielnice zamieszkane przez nędzarzy, lecz 
rządy demokratyczne przyznają się do takich problemów. Są to raczej rządy konserwatywne, więc 
nigdy by nie śmiały obiecywać zbyt wiele, nigdy też nie robiły tak ambitnych planów ani nie 
usiłowały wprowadzać tak daleko idących reform jak rząd sowiecki.
 – Nie należało wspominać o hitlerowskich obozach koncentracyjnych, Olgo – wtrąciłem. – 
Jest bowiem powszechnie znanym faktem, że nawet one nie są tak duże jak niesławne sowieckie 
obozy karne, w których miliony przyzwoitych ludzi uwięziono i zlikwidowano z powodu ich 
przekonań politycznych albo klasy społecznej.
 – Das ist aber dumm! (Co za brednie!) – wykrzyknęła opryskliwie. – Skoro ktoś jest ein Feind 
des Volkes und der Volksdemmokratie (wróg ludu i demokracji ludowej), to chyba normalne, że 
powinno się go wysłać do Straflager (obóz karny). I dobrze mu tak! Nie obchodzą nas reakcjoniści 
czy inni zdrajcy, którzy muszą pracować na Syberii, tak samo jak Amerykanie nie mają wyrzutów 
sumienia, gnębiąc dobrych komunistów czy eksploatując Murzynów. Co więcej – ciągnęła ostrym 
głosem pełnym goryczy – słyszeliście jedynie o komunistycznym terrorze, ale jesteście zbyt młodzi 
i wasza znajomość historii Rosji jest zbyt powierzchowna, żebyście zdawali sobie sprawę z 
bohaterskiej walki z uciskiem zbrodniczego despotyzmu caratu.
Rozemocjonowana Olga zerwała się z krzesła i histerycznie wyciągnęła rękę przez stół, jakby 
chciała mnie uderzyć sztyletem.
 – Ty nie wiesz o milionie naszych najlepszych ludzi, których zesłano na Syberię, gdzie 
znaleźli śmierć i zapomnienie. Nie wiesz o niezliczonych, miłujących wolność bohaterach, których, 
więziła, torturowała i mordowała bezlitosna carska tajna policja, dopóki rewolucja rozgniewanego 
ludu wreszcie nie zniszczyła klasy rządzącej. Któż zatem był odpowiedzialny za niszczycielską 
przemoc rewolucji? Kto, jeśli nie tamci ślepi, nieustępliwi, egoistyczni reakcjoniści? Niby dlaczego 
mamy się litować nad tymi, którzy uparcie próbują przywrócić dawny przeklęty ustrój?! – ostrym 
tonem spytała Olga z bladą twarzą drgającą konwulsyjnie. – Niby dlaczego nie powinniśmy 
pracować, robić planów i marzyć o szczęśliwszym życiu...?!
Zachłysnęła się własną pasją i już nie mogła mówić dalej.
Po dłuższym milczeniu zabrzmiał przenikliwy głos Mariusa.
 – Poświęciwszy życie w walce z carską tyranią, rosyjscy idealiści miłujący wolność zasługują 
na równie wielki szacunek ludzkości jak bohaterowie, którzy poszli za Spartakusem, szturmowali 
Bastylię lub z Lincolnem zwalczali niewolnictwo. Niestety, ich poświęcenie zostało zmarnowane, a 
ich ideały zdradzone przez bolszewickich przywódców, którzy zgasili święty ogień wolności krwią 
terroru.
Kiedy słuchałem wzniosłej i trafnej odpowiedzi Mariusa, ciarki przeszły mi po grzbiecie, a 
bębnienie deszczu zdawało się mieszać z rosnącymi dźwiękami Marsylianki i Wojennego Hymnu 
Republiki.

***
Nazajutrz odpłynęliśmy. Lazurowe niebo, łagodna bryza, ożywcza świeżość wiosny i cichy 
szum fal morskich działały kojąco. Jednak stojąc na górnym pokładzie i patrząc nad szarozielonym 
bezmiarem wody na oddalające się budynki Odessy, czułem narastające dławienie w gardle. 
Dziwnym zrządzeniem losu drugi raz w życiu opuszczałem to miasto w poszukiwaniu wolności, 
lecz teraz z uczuciem osamotnienia większego niż kiedykolwiek. Minione lata przesuwały się 
przed moimi oczami jak film. Najlepsze lata naszej młodości pochłonęła nam wojna, wymazała je z 
naszego życia, tak, że nie został po nich żaden pozytywny ślad, żadne konstruktywne osiągnięcie, 
które warto by wspominać. Nic! Nic tylko zniszczenie, ogromna nieodwracalna dewastacja.
Wspominałem ludzi zdmuchniętych przez nagłą śmierć jak jesienne liście. Przypominałem 
sobie samotne groby starych i nowych przyjaciół znaczące długi szlak mojej odysei. Tak wielu z 
nich, łącznie z Adamem i Jacquesem, nawet nie miało grobu ani ich nazwiska nie widnieją na 
żadnej płycie pamiątkowej. Prawdziwie nieznani, zapomniani żołnierze! Myślałem o pociągach 
przez nas wykolejonych, o wysadzonych mostach, o ludziach przez nas zabitych. Zostawiając za 
sobą groby przyjaciół i wrogów, my sami, nadal żywi, z każdym dniem wojny zmierzaliśmy ku 
naszym własnym grobom, ani mądrzejsi, ani lepsi.
Dopóki malownicza sylwetka miasta nie zniknęła za horyzontem, dopóty nie mogłem się 
uwolnić od tych bolesnych wspomnień – miałem uczucie, że coś minęło bezpowrotnie i głęboki żal 
przepełniał mi serce. Czy ów smutek spowodowała utrata przyjaciół? Zmarnowana młodość? 
Stracone nadzieje? A może po prostu była to nostalgia, sentymentalny pesymizm, romantyczna 
chandra?
Odgłos kroków przerwał moje melancholijne rozmyślania.
 – Wspaniale idzie! – jowialnie wykrzyknął Blackstone, zbliżając się z Mariusem. – Z radością 
opuszczam ten ponury kraj, i znowu czuję się jak wolny człowiek. Ale dlaczego ty jesteś taki 
smutny, Andre? Głowa do góry! – Pocieszająco klepnął mnie po ramieniu. – Najgorsze za nami, 
wiesz?
 – Tak – odparłem apatycznie – ale wojna jeszcze się nie skończyła. Ciekaw jestem, jak będzie 
po wojnie. Co wyniknie z tych wszystkich wielkich planów i deklaracji, Karty Atlantyckiej i tak 
dalej?
 – Mam nadzieję, że to będzie ostatnia wojna – oznajmił Marius z emfazą.
 – Cóż, ja w to nie wierzę – odezwał się Blackstone. – Dopóki natura ludzka pozostanie taka, 
jaka jest, to znaczy egoistyczna, agresywna, irracjonalna.
 – Nauka udowodniła, że naturę ludzką można zmienić – rzekł Marius. – Jednak moim 
zdaniem, zarówno w tej sprawie, jak i w kwestii wyeliminowania wojny na zawsze, przywódcy 
polityczni nie mogą ani nie chcą wiele zrobić. Niemniej my, zwykli ludzie, szczególnie 
kombatanci, możemy coś zdziałać.
 – Racja – przyznałem. – Po tej wojnie narodzi się powszechny protest przeciw militaryzmowi i 
chęć do pracy dla pokoju.
 – Nic podobnego! – Blackstone przecząco machnął dłonią. – Mówię wam, chłopaki, że każdy 
z nas wróci do swojej ojczyzny i wstąpi do takiej patriotycznej organizacji, jak American Legion 
(Legia Amerykańska – amerykański związek kombarantów), British Legion (Legia Angielska – 
angielski związek kombatantów) czy Action Francaise (Akcja Francuska – francuski związek 
kombatantów), i wkrótce zapomni o wojnie i swoich wojennych towarzyszach z innych krajów. Po 
pierwszej wojnie światowej zorganizowano FIDAC, Federation Interalliee des Anciens 
Combattans, czyli Międzynarodową Federację Kombatantów, ale chociaż ją popierali słynni 
generałowie z licznych krajów, niewiele z tego wynikło.
 – Tak, to mogłaby być pożyteczna organizacja – stwierdził Marius. – Niestety miała niewielki 
zasięg, nieskuteczne metody działania i ograniczone cele. Kierowali nią ludzie bez przekonania lub 
wręcz hipokryci, a jej wysiłki okazały się bezowocne. Tylko w ramach jakiejś legii o zasięgu 
ogólnoświatowym, poprzez stapianie przekonań i idei jej członków w jedną postawę wierności 
całemu rodowi ludzkiemu, można by złagodzić polityczne, historyczne i inne różnice, które rozbiły 
FIDAC.
 – Chodzi ci o coś w rodzaju francuskiej Legii Cudzoziemskiej, która miała się stać zalążkiem 
Stanów Zjednoczonych Europy? – spytałem z ożywieniem.
 – Niezupełnie – odparł Marius. – Legia Cudzoziemska, chociaż wielonarodowa i pod jednym 
dowództwem, jest organizacją czysto militarną walczącą z tubylcami w koloniach francuskich. 
Gdyby ochotnicy z różnych krajów pojechali na te same terytoria, żeby bratać się z miejscową 
ludnością, to całkiem inna sprawa. Taka legia światowa stałaby się życiodajnym źródłem nadziei i 
radości, a nie, jak Legia Cudzoziemska, która jest trującym źródłem przemocy, hańby i żalu. Co 
więcej, taka ponadnarodowa organizacja powinna być niezawisłą inicjatywą społeczną 
uniezależnioną od rządu jakiegokolwiek kraju. Jedynie w takich warunkach mogłaby się stać 
prawdziwą siłą działającą na rzecz pokoju na świecie, nie tylko instrumentem nadużywanym przez 
polityków jakiegoś państwa, zgodnie z ich mętną interpretacją tak zwanych interesów narodowych, 
które...
W tym momencie przerwał mu Blackstone.
 – Obawiam się, Marius, że taka prywatna organizacja światowa, chociaż działająca na rzecz 
pokoju, nie zdobyłaby sobie popularności w Arkansas. Nawet zahartowani kombatanci, którzy 
wielokrotnie ryzykowali życie, nie odważyliby się do niej wstąpić w obawie, że przez ich 
prowincjonalne społeczeństwo zostanie uznana za nie w pełni amerykańską czy wręcz 
antypaństwową.
 – Możliwe – padła zdecydowana odpowiedź. – Jednak osoby, które żywią takie śmieszne 
obawy, to są oczywiście tchórze pozostający daleko za awangardą postępu ludzkości. Jeśli ktoś 
chce uniknąć krytyki, powinien myśleć o niczym, mówić o niczym, pisać o niczym i być nikim. 
Nie, nam nie wolno zważać na głupią krytykę, lecz musimy wierzyć w postęp i walczyć o niego, 
tak jak walczymy o wolność przeciwko hitlerowskim świniom! – dokończył Marius żarliwie.
Spoglądając na połyskliwe morze, zbliżyliśmy się do leżaków, gdzie w milczeniu zapaliliśmy 
papierosy. Po chwili Blackstone wrócił do przerwanej rozmowy.
 – Może ci zazdroszczę tych twoich ideałów i złudzeń – odezwał się do Mariusa – jednak nie 
mogę traktować ich poważnie.
 – No cóż, wobec tego współczuje ci, przyjacielu, bo choć jesteś młody, masz martwą duszę – 
padła sucha odpowiedź.
 – Tylko tak ci się wydaje, Marius, dlatego że widocznie w twojej głowie aż roi się od pięknych 
nadziei i wspaniałych wizji, ale ja wierzę w swobodny styl życia – odciął się Blackstone 
uszczypliwie, choć trochę niefortunnie.
To, że człowiek z martwą duszą może prowadzić swobodne życie, uderzyło mnie 
absurdalnością.
 – W takim razie czy twój styl życia jest odpowiedni tylko dla ludzi, którzy nie mają ideałów 
ani nadziei na lepszy świat? – spytałem, tłumiąc śmiech, żeby nie urazić przyjaciela.
Przystojna twarz Amerykanina stężała, kiedy bez wahania odparował ostrym głosem:
 – My jesteśmy realistami. Powszechnie wiadomo, że Amerykanie więcej zrobili dla postępu 
ludzkości niż wszyscy opętani marzyciele na świecie razem wzięci.
 – Może to i prawda – przyznał Marius łagodniejszym tonem. – Jednak wielu tych marzycieli, 
którzy osiedli w Ameryce, od Thomasa Paine’a po Alberta Einsteina, przyczyniło się do jej 
wielkości.
Nagle odezwał się alarm, więc ruszyliśmy pędem na nasze stanowiska, po drodze wkładając 
kamizelki ratunkowe. Na niebie pojawiły się chmurki dymu tam, gdzie wybuchały pociski 
wystrzelone z dział przeciwlotniczych okrętu, ale warkot niemieckiego samolotu rozpoznawczego 
wkrótce ucichł.
Dwa dni później, przepłynąwszy Bosfor, gładki jak jezioro, zatrzymaliśmy się w 
fantastycznym Stambule. Po pięciu latach nędznej egzystencji w więzieniach, koszarach i lasach 
byłem niezwykle złakniony życia. Kolorowy, hałaśliwy Stambuł, kipiący życiem i lśniący w 
słońcu, jaskrawo kontrastował z ponurymi, cichymi miastami sowieckiej Rosji. Oparty o reling, 
wpatrywałem się w panoramę zapierającą dech w piersi: seraje pokryte arabeskami, białe meczety, 
szaroniebieskie minarety, srebrne kopuły, wielobarwne domy, zielone wąwozy wspinające się 
wysoko, malownicze mosty nad Złotym Rogiem. Niezliczone statki oraz łodzie wiosłowe i żaglowe 
z zielonymi flagami łopoczącymi na wietrze sunęły po roziskrzonym szafirze cieśniny.
Pod wrażeniem urody świata znowu odczuwałem wielką radość życia.

***
Mniej więcej tydzień po dotarciu do Neapolu spotkałem Blackstone’a i Mariusa we 
wspaniałym Pałacu Królewskim, wykorzystywanym jako kasyno dla żołnierzy wojsk 
sojuszniczych. Usiedliśmy przy marmurowym stoliku na tarasie z widokiem na zalaną słońcem 
Zatokę Neapolitańską i zamówiliśmy kawę.
 – No, teraz wyglądacie trochę lepiej niż tamte brudne kudłate istoty, które niedawno 
przedzierały się przez błotniste lasy Europy Wschodniej – zażartowałem.
 – Dzięki Bogu ten koszmar należy do przeszłości i na miłość boską nie wywołuj niemiłych 
wspomnień – zaprotestował Blackstone, krzywiąc się i wzruszając szerokimi ramionami pod 
niebieską marynarką.
 – Ja nie chcę zapomnieć tych przeżyć, bo częściowo kształtowały mój Weltanschauung 
(światopogląd) – oświadczył Marius z naciskiem. – Z tak wielkich strat, zniszczeń i takiego 
poświęcenia ludzkość musi zrobić dobry użytek – dodał, a jego twarz, zazwyczaj bez uśmiechu, 
teraz odzwierciedlała głęboką melancholię.
Blackstone zaśmiał się drwiąco.
 – Tak, wiem, wciąż wierzysz, że ten stary świat, tę dolinę łez można i trzeba udoskonalić i że 
to jest odpowiednie zadanie dla naszego pokolenia. Cóż, Marius, wyłącz mnie z tych swoich 
chłopięcych planów. Ja tylko pragnę cieszyć się życiem, założyć rodzinę, a przede wszystkim robić 
pieniądze. Człowiek ma prawo żyć, jak mu się podoba, nie prawda? I właśnie to zamierzam robić: 
żyć dla siebie, bez mrzonek, i niech szlag trafi cały ten cholerny świat!
 – Możesz być pewny, że szlag trafi świat, jeśli na Zachodzie dostateczna liczba osób zajmie 
tak samo nieodpowiedzialne stanowisko – rzekł Marius poważnym tonem.
 – Jeśli chodzi o mnie – wtrąciłem – obserwowanie, jak zachłanna prymitywna ludność z 
azjatyckich stepów i tundr wlewała się do Europy, było wstrząsającym doświadczeniem, którego 
łatwo nie zapomnę. Jednak zdaję sobie sprawę, że mieszkańcy USA, podobnie jak, na przykład, 
Nowej Zelandii, są tak oddaleni od niespokojnego głównego nurtu światowych wydarzeń, od 
wstrząsów społecznych, wojen i rewolucji, że brak im politycznej świadomości i nie interesują się 
sprawami świata. W rezultacie większość z nich jest zadowolona, że może cieszyć się dobrobytem, 
płodzić potomstwo i umierać, przeważnie z nudy, bez żadnej bohaterskiej ambicji i bez 
kłopotliwego przejmowania się ciężkimi chorobami ludzkości. Zwykła wegetacja, a potem śmierć. 
„Z prochu powstałeś, w proch się obrócisz...”.
 – A mnie to bardzo odpowiada – przyznał Blackstone z uśmiechem samozadowolenia. – Kiedy 
odziedziczę interes ojca, poprowadzę go tak samo jak on. Oprócz tego wychowam parę ładnych 
dzieciaków i w ten sposób przysłużę się społeczeństwu.
 – Ale Ameryka stała się najpotężniejszym mocarstwem na świecie i wiek XX będzie stuleciem 
amerykańskim. Czy twój kraj jest przygotowany do przewodzenia światu? – spytałem, patrząc na 
niego badawczo.
Blackstone wyciągnął swoje drugie nogi, zapalił następnego papierosa i z uśmiechem 
obserwował dwie ładne panny w obcisłych białych mundurach przechodzące nieopodal. Na moje 
pytanie odpowiedział Marius.
 – Myślę, że Stany Zjednoczone, zamieszkane przez energicznych ludzi, wyposażone w 
potężny przemysł i technikę oraz dysponujące korzystnym położeniem geopolitycznym, są lepiej 
przygotowane do przewodzenia światu niż jakikolwiek inny kraj, i bardzo się z tego cieszę. Jednak 
obywatele każdego kraju nie potrafiący się wznieść ponad indoktrynację, pod której wpływem byli 
w młodości, i fanatycznie twierdzący, że ich styl życia zawsze pozostanie najlepszy, nie mogą 
odegrać istotnej roli w niezwykle ważnym dziele przeorientowania rozmaitych lokalnych kultur, 
tak aby złożyły się na cywilizacje ogólnoświatową. Dziełu temu nie przysłużą się osoby, które 
głoszą równość wszystkich ludzi, ale praktykują dyskryminację, które pozują na obrońców 
demokratycznej swobody, ale są nietolerancyjne wobec dysydentów, które prawią kazania o 
pokorze, ale arogancko upierają się przy absolutnej wyższości swoich poglądów. Oczywiście 
potrzebne jest, żeby w tej erze postępu ideały i wartości miały wymiar ogólnoświatowy, nie 
ograniczający się tylko do jednego narodu. W tym celu trzeba je eklektycznie przekształcić 
wysiłkiem współpracujących ze sobą przedstawicieli wszystkich kultur.
Marius przerwał na chwilę, nostalgicznie patrząc przez zatokę na ciemnoniebieską sylwetkę 
Wezuwiusza, a potem mówił dalej.
 – Ludzkość rozdarta antagonistycznymi aspiracjami i przekonaniami bardzo potrzebuje 
przeorientowania się wokół wspólnej ideologii uniwersalnej. Wypracowanie jednolitych zasad, 
celów i metod jest równoznaczne z rozwojem pokojowej społeczności światowej. Najlepszymi 
przewodnikami rodu ludzkiego na drodze do lepszego życia nie mogą być szowinistyczni politycy, 
którzy beznadziejnie grzęzną w bagnie programów swoich lokalnych partii, lecz inteligentni uczeni 
z poczuciem odpowiedzialności, myślący w kategoriach ogólnoświatowych i zdolni przyczyniać 
się do procesu Twórczej Ewolucji.
Orkiestra taneczna w sali zaczęła głośno grać tango „La Cumparsita”. Weszliśmy do środka i 
przez jakiś czas tańczyliśmy z dziewczynami z angielskich jednostek pomocniczych. Potem trzy z 
nich zaprosiliśmy na „Fausta” do Teatro San Carlo. Po przedstawieniu spacerowaliśmy Corso 
Emanuele II, a następnie skręciliśmy w wąskie uliczki, pełne oślepiającego blasku wielobarwnych 
neonów i hałaśliwej muzyki włoskiej dobiegającej z niezliczonych barów. Na chodnikach tłumy 
dziewcząt trzymających pod rękę żołnierzy alianckich i zuchowatych marynarzy w niebieskich 
kurtkach. W kawiarni koło kina „Bijou” zamówiliśmy likier i kawę z ekspresu. Wkrótce Marius i 
jego nowa przyjaciółka Irene, młoda podporucznik z Rezerwowej Służby Pomocniczej, pożegnali 
się i odeszli. Zdawało się, że bardzo przypadli sobie do serca. Blackstone i ja taksówkami 
odwieźliśmy pozostałe dziewczyny na ich kwatery, Wtedy ostatni raz widziałem go we Włoszech, 
nazajutrz bowiem odleciał do amerykańskiej bazy lotniczej w Islandii.
Kilka dni później spotkałem Mariusa w hotelu oficerskim.
 – Co się z tobą działo? – spytałem. – Sądziłem, że już cię wysłali na front w pomocnych 
Włoszech.
 – Jeszcze nie – odparł. – Byłem zajęty pisaniem raportu o tym, co widziałem we wschodniej 
Europie. Jednak jutro muszę powiedzieć arrivederci dolce Napoli, bo dostałem rozkaz, że mam się 
zgłosić w sztabie dywizji w Maceracie.
 – To dobrze. A co z Irene? Widywałeś się z nią?
 – Tak – odpowiedział, skinąwszy głową. – Dawniej pracowała w londyńskim wydawnictwie.
 – No, to może ci się przydać, kiedy zaczniesz pisać swoje magnum opus – skomentowałem z 
uśmiechem.
 – Nie wiem, o czym mówisz. – Marius wydawał się nieco posępny. – Po wojnie wracam na 
studia. A ty, Andre?
 – Ja zostanę w wojsku przynajmniej na rok. Rodziny już nie mam, więc nie bardzo wiem, 
dokąd się udać. Jeśli możliwe, pojadę do Francji albo do Anglii i też podejmę dalsze studia.
 – Zatem wszystko powinno być w porządku. – Marius spojrzał na zegarek i napisał swój adres 
w Zurichu. – Napisz do mnie parę słów w wolnej chwili.
Uścisnął mi dłoń i odszedł. Patrzyłem za nim, póki nie zniknął w półmroku neapolitańskiej 
ulicy. Kiedy kończyłem kawę, patrząc się na dym ulatujący z mojego papierosa, miałem wrażenie 
dziwnego ucisku w sercu i ogarnęło mnie dławiące uczucie samotności.

***
Świat już dawno zapomniał o wojnie. Zabitych pochowano, ranni wyzdrowieli, łzy obeschły, 
uprzątnięto gruzy, życie toczyło się dalej bez krwi i łez. Ponieważ nie miałem domu, do którego 
mógłbym wrócić po długiej służbie w wojsku, wybrałem się do Anglii jako bezpaństwowiec. 
Liczyłem sobie wówczas tyle lat, ile Napoleon miał, gdy opuszczał „kretowisko Europy” w drodze 
do Egiptu i jeszcze większej chwały. Pewnego ponurego deszczowego wieczora, wciąż jeszcze w 
mundurze szukałem drogi, idąc opustoszałą londyńską ulica. Właśnie przyjechałem do obcego 
miasta i zaraz zabłądziłem. Moją męczącą nocną peregrynację zakończył Irlandczyk, który zaprosił 
mnie do swojego domu, gdzie poznałem jego gościnną rodzinę. Wkrótce ustaliłem, czego pragnę, i 
znalazłem swoją drogę w tym mieście. Gorączkowe wysiłki, by nadgonić przerwane studia, 
zniekształciły obraz mojego życia, lecz szkoła przeciwności losu nauczyła mnie więcej niż 
angielski uniwersytet.
Zniechęcany ze wszystkich stron, wszędzie napotykając przeszkody, doznałem wielu 
bolesnych porażek. Czułem się zdławiony i ogarniało mnie przerażenie. Wojna nas okaleczyła, a 
gorzkie powojenne rozczarowania bolały jak sól wsypywana do otwartych ran. Niezaspokojone 
ambicje, nie mające ujścia, trawiły mi serce. Nade mną nadal wisiały chmury niepewności, 
psychicznego rozczarowania, demoralizującego uczucia, że jest się człowiekiem upośledzonym i 
dyskryminowanym. Chociaż w Anglii, w porównaniu z innymi krajami, podobało mi się więcej 
rzeczy, jednak w miażdżących trybach różnych mechanizmów systemu opartego na ścisłym 
powiązaniu państwa z narodem, nie było dla mnie miejsca.
Dopiero później, gdy dotarłem na drugi brzeg Atlantyku i spędziłem kilka lat w gorszych 
warunkach, zacząłem lepiej rozumieć angielską sprawiedliwość. Za osobiste straty, rany i pobyt w 
obozach, mnóstwo ludzi otrzymało odszkodowania od Niemiec Zachodnich, lecz ja nie miałem 
ochoty nikogo o nic prosić.
Chociaż na pewien czas znów moja wiara w życie i ludzką naturę niknęła, nie chciałem 
lamentować nad tym, czego nie można było zmienić. Odzyskawszy pełną odporność na 
niepowodzenia, wróciłem do Francji, gdzie stopniowo pokonałem depresję i trudności życiowe.


Rozdział 3

Kilka lat po wojnie byłem w Austrii na Międzynarodowym Ochotniczym Obozie Pracy, a w 
tym samym czasie Marius uczestniczył w Letnim Seminarium na temat Polityki Światowej 
odbywającym się w Niemczech. Jego seminarium skończyło się kilka dni wcześniej niż mój obóz i 
wówczas napisał do mnie, że przyjedzie, by się ze mną zobaczyć. Kiedy spotkaliśmy się na 
dworcu, zaskoczyło mnie, że tak niewiele się zmienił. Siadając w piwiarni, zapytałem:
 – No i co się z tobą działo przez te lata? Już skończyłeś studia?
Skinął głową.
 – Tak, w czerwcu tego roku.
 – Gratuluję! Co studiowałeś?
 – Głównie ekonomię polityczna i filozofię. A jak tobie się powodzi?
 – Nieźle – odparłem. – W dalszym ciągu masz zamiar jechać do Stanów?
 – Wyjeżdżam w styczniu, ale do grudnia będę podróżował po Bliskim Wschodzie.
Zmieniłem temat:
 – Jak ci się podobało seminarium?
 – Dosyć dobre, jeśli się uważa, że długie dyskusje mogą nadrobić brak nowych pomysłów i że 
słowa mogą zastąpić działanie. Ponadto byli maquis (uczestnicy francuskiego ruchu oporu podczas 
II wojny światowej) spierali się z eks-Faszystami, Egipcjanie krytykowali Anglików i tak dalej. 
Stwierdziłem, że to wszystko było marnowaniem czasu.
 – Cóż, Marius, skoro nie obchodzi cię abstrakcja, a chcesz konkretnego działania, powinieneś 
przyjechać do naszego obozu.
 – Z przyjemnością – zgodził się chętnie. – W zeszłym roku przez dwa miesiące byłem na 
podobnym obozie we Włoszech, więc wiem, jak to wygląda.
Na moment umilkł pijąc dobre, zimne piwo. Przypomniało mi się ciepłe rosyjskie piwo, które 
razem piliśmy na brudnym dworcu w Berdyczowie. Po chwili Marius znów się odezwał:
 – Mogę ci powiedzieć, że tamci ochotnicy bardziej się zaprzyjaźnili dzięki wspólnej pracy niż 
uczestnicy tego seminarium, którzy zmarnowali mnóstwo czasu na odgrzewanie dawnych 
narodowych sporów. Nie ma wątpliwości, że ochotnicze obozy pracy bardzo przyczyniają się do 
porozumienia między narodami. Niestety są tak rzadkie i tak szybko mijają, że trudno im osiągnąć 
trwałe skutki. Nie podoba mi się w nich jeszcze to, że ich działanie jest zdominowane przez raczej 
wąskie sekciarskie poglądy rozmaitych sponsorów. Ruchowi obozów międzynarodowych brakuje 
niezależnej filozofii i ciągłego sprawnego przywództwa.
 – No, ale przecież istnieje Biuro Łącznikowe, Komitet Koordynacyjny i inne ośrodki – 
zaprotestowałem.
 – Tak, wiem, lecz nie jest to najlepsza struktura. Dwa i trzy lata temu, podczas letnich wakacji 
widziałem międzynarodowe ochotnicze obozy pracy we Francji, Jugosławii i Algierii. Duże 
wrażenie wywarł na mnie zapał, z jakim młodzi ludzie różnych ras, narodowości i wyznań starali 
się wzajemnie zrozumieć. Uderzył mnie ich idealizm oraz pragnienie pokoju i przyjaźni. Było 
zdumiewające, jak szybko, w odpowiednich warunkach, wielojęzyczna grupa ludzi staje się 
prawdziwym społeczeństwem przepojonym duchem współpracy i dobrej woli.
 – Ja też to znam z własnego doświadczenia – powiedziałem. – Zespołowa praca fizyczna 
wydaje się dobrą metodą, skutecznym katalizatorem w rozwijaniu solidarności i braterstwa. 
Ponadto uczestnikom obozów podobają się spartańskie kwatery i wspólna pożyteczna praca.
 – Otóż to! – wykrzyknął Marius. – Najwyraźniej wielu spośród nich znajduje na tych obozach 
wszystkie podstawowe składniki szczęścia: satysfakcjonującą prace, przyjaźń, bezpieczeństwo, 
poczucie przynależności, uświadomienie sobie własnych zalet i osiągnięć, a także oświatę i 
wypoczynek. Nic więc dziwnego, że kiedy obóz się kończy, przykro im wyjeżdżać, bo 
prawdopodobnie nigdy więcej się nie zobaczą.
 – Ja też tak uważam – potwierdziłem. – Ledwie zaczynamy pracę, a już musimy ją kończyć i 
rozjechać się w cztery strony świata.
Marius wypił trochę piwa i odstawił szklankę.
 – Niestety zaobserwowałem, że obozy tracą znaczenie, bo uczestnicy szybko zapominają o 
swoich przeżyciach i zagranicznych towarzyszach, wracając do dawnych nawyków i przesądów. 
Tak więc marnuje się znaczne środki, aby osiągnąć niewielkie korzyści.
 – To prawda – wtrąciłem. – Kiedy pomyślimy, ile konstruktywnej pionierskiej pracy wymaga 
nasza planeta oraz ilu jest bezrobotnych czy niewłaściwie zatrudnionych ludzi, wówczas 
uświadamiamy sobie niewybaczalne zaniedbania i niezrozumiałą inercję istniejących władz.
 – Nie ma sensu czekać, aż konserwatywne rządy, ociężałe i biurokratyczne, wystąpią z 
nowymi pomysłami i skuteczną inicjatywą – powiedział Marius z gestem niecierpliwości i 
oburzenia. – Pierre Ceresole musiał zdawać sobie z tego sprawę, gdy w roku 1920 zaczął 
organizować Ochotniczą Służbę Pokoju. Od tamtego czasu przyśpieszony postęp stworzył nowe 
możliwości. Stanowczo powinniśmy iść znacznie dalej niż Ceresole i...
Zanim Marius dokończył zdanie, spostrzegłem dwoje spośród naszych amerykańskich 
obozowiczów, Davida i Margaret, którzy przechodzili koło piwiarni. Wiedziałem, że przyjechali do 
miasta po zaopatrzenie, więc zatrzymawszy ich, dałem znak Mariusowi, by poszedł z nami. 
Chętnie się zgodzili zawieźć nas do obozu, pod warunkiem że im pomożemy w załadowywaniu 
samochodu.
Margaret miała na sobie dżinsy i niebieską koszulę roboczą, przyjemnie kontrastującą z 
opaloną twarzą i jasnymi włosami. Kiedy David i Marius zniknęli w hurtowni, zapytała:
 – Z jakiego kraju pochodzi twój znajomy?
 – Nazywa siebie obywatelem świata.
 – Coś podobnego! – wykrzyknęła studentka, a na jej zawadiackiej twarzy malowało się 
zdumienie. – W takim razie musi być europejską odmianą naszego Gary Davisa.
 – Nie, jest raczej skromny i bezpretensjonalny, i nie robi nic rewelacyjnego.
 – No, ale jakim językiem mówi? – dopytywała się Margaret.
 – Zawsze upiera się przy angielskim, choć zna też inne języki.
David i Marius wrócili z resztą zaopatrzenia i jeep ruszył. Gorący wiatr chłostał nam twarze, 
kiedy jechaliśmy białą drogą pokrytą pyłem. Margaret przez chwilę z ciekawością spoglądała na 
Mariusa, a potem zwróciła się do niego:
 – Andre powiedział mi, że nazywasz siebie obywatelem świata. Wstydzisz się swojego kraju 
czy po prostu żartujesz?
Marius uśmiechnął się.
 – Wiele lat temu zdecydowałem o tym po długich przemyśleniach. Uważam, że chociaż 
niegdyś byłem obywatelem pewnego kraju, bo przypadkowo urodziłem się na jego terytorium, 
teraz jestem obywatelem świata i chcę nim być, ponieważ tak mi nakazuje moralność i rozsądek.
 – O rany! A ja jestem dumny z amerykańskiego obywatelstwa i zawsze przyznaję się do niego 
bez wahania – skomentował David, który kierował jeepem.
Marius posłał mu ironiczny uśmiech.
 – Spotkałem ludzi, którzy byli przesadnie, a moim zdaniem niezrozumiale dumni z tego, że są 
Prusakami, Radżputami, Serbami, Kozakami, Szkotami, Burami i tak dalej. Dumę tego rodzaju 
uważam za rażąco niedorzeczną, tak samo jak dumę z własnej urody albo z powodu urodzenia się 
księciem czy dziedzicem znacznego majątku, ponieważ nie ma żadnej osobistej zasługi w tym, że 
ktoś się urodził w takiej czy innej rodzinie, w tym czy innym miejscu. Jeśli człowiek czuje się 
dumny, uważając siebie za obywatela świata, taka duma jest w pełni uzasadniona, świadczy 
bowiem o odwadze, o poczuciu solidarności i o myśleniu w kategoriach ogólnoświatowych. 
Natomiast osoba zacofana, która myśli prowincjonalnie, jest beznadziejnie pochłonięta 
zaściankowymi sprawami swojej sekty, partii czy swojego kraju, fanatycznie wymachując swoją 
flagą, zawzięcie zwalcza dysydentów, obcokrajowców, ludzi o innych poglądach. Taka istota budzi 
odrazę i przygnębienie.
 – Narodowości będą zawsze – odparował David nieco zakłopotany.
Marius poruszył dłonią w przeczącym geście.
 – Z udokumentowanej historii wynika, że w ciągu sześciu tysięcy lat zdecentralizowany 
lokalny patriotyzm i uniwersalizm tworzyły podstawę organizacji społeczeństwa. Nacjonalizm, 
który jest zjawiskiem występującym od niedawna i miejmy nadzieję przejściowym, wywołał 
najbardziej katastrofalne wojny, kryzysy, napięcia, frustracje i nieszczęścia. Uważam, że nadejdzie 
czas, gdy takie słowa, jak „narodowość”, „cudzoziemiec”, „wojna” będą niezrozumiałe, podobnie 
jak obecnie są określenia jak „niewolnik”, „wasal” itp.
 – Urodziłeś się o sto lat za wcześnie, Marius, i dlatego nasze obecne społeczeństwo, rządy, 
pojęcia i emocje wydają ci się bardzo głupie – zażartowałem.
Przejechaliśmy po drewnianym moście i zbliżaliśmy się do wsi. David zwolnił, bo mijaliśmy 
konne wozy załadowane sianem. Kobiety w wiejskich spódnicach i bluzkach oraz mężczyźni w 
lederhosen (skórzanych spodenkach) i barwnie haftowanych kamizelkach machali do nas, wołając 
Grüss Gott! (Szczęść Boże!)
 – W takim razie twierdzisz, że patriotyzm jest szkodliwy? – odezwała się Margaret, wracając 
do tematu rozmowy.
 – Niekoniecznie. Patriotyzm jako naturalne przywiązanie do miejsca własnego urodzenia jest 
zasadniczo nieszkodliwy, lecz potencjalnie niebezpieczny, bo łatwo się degeneruje i przekształca w 
szowinizm, a wskutek perfidnej indoktrynacji może się zmienić w nienawiść do innych narodów i 
ras.
 – W Ameryce często słyszałem, że w obecnych czasach potrzebujemy odrodzenia patriotyzmu 
w dawnej formie jako lekarstwa na polityczne trudności. Czy w tym poglądzie jest coś złego? – 
spytał Davis.
 – Lekarstwo to jest tak skuteczne, jak używanie benzyny do gaszenia pożaru – odparł Marius. 
– Powinieneś zapytać tych ludzi, którzy głoszą ten pogląd, czy również pragną odrodzenia 
dawnego patriotyzmu pruskiego, rosyjskiego, japońskiego, portorykańskiego, teksaskiego i innych. 
Ludzie ci nie zdają sobie sprawy, że głęboki patriotyzm Amerykanów, Japończyków i innych 
narodowości może doraźnie wydawać się pożądany z punktu widzenia USA czy Japonii, ale 
zdecydowanie jest szkodliwy, jeśli chodzi o powszechny dobrobyt całej ludzkości.
Margaret, która uważnie słuchała tych słów, odwróciła się do mnie z uśmiechem.
 – Nasz nowy znajomy tak zawzięcie broni swoich poglądów i mówi tak otwarcie, że dziś 
wieczorem ożywi nasza dyskusję.
 – No. Z pewnością ma ciekawe poglądy – dodał Davis. – Po kolacji Harold, student z 
Princeton, poprowadzi dyskusję. O ile dobrze pamiętam, wybrał temat „Konserwatyzm a 
działalność wywrotowa” lub coś w tym rodzaju.

***
O siódmej wieczorem zebraliśmy się przy trzech długich stołach. Śmiech i wielojęzyczne 
rozmowy ucichły, gdy wstał kierownik obozu i przedstawił dwóch gości: Konrada, uciekiniera z 
Niemiec Wschodnich, oraz Mariusa, bezpaństwowca. Potem Harold, muskularny Amerykanin, 
rozpoczął przemówienie od stwierdzenia, że ze względu na szybkie zmiany, jakie zachodzą w 
życiu społecznym, politycznym i gospodarczym na całym świecie, należy utrzymywać stare zasady 
prawa i porządku. Wymachując rękami, skrytykował postępowe ideologie oraz wszystkie „izmy”, 
ponieważ zagrażają status quo, i wskazał na USA jako ostatni bastion prawa i wolności na świecie.
Kiedy jego wypowiedź przetłumaczono na francuski i niemiecki, Harold mówił dalej. Wyraził 
żal, że w wyniku wojny i powojennego zamieszania na dużych obszarach Europy, Afryki i Azji 
powstała próżnia, którą penetrowali komuniści. Następnie podsumował swoje argumenty, 
wzywając, żebyśmy uznali Jezusa naszym osobistym Zbawicielem i trzymali się niezmiennych 
zasad wolnej inicjatywy, ustanowionych przez Ojców Założycieli Konstytucji Amerykańskiej.
 – Tylko Chrześcijaństwo, konserwatyzm i patriotyzm tworzą solidne fundamenty, na których 
możemy zbudować pokój świata – zakończył i poprosił o pytania lub uwagi.
Silvana, wysoka ładna dziewczyna z Mediolanu, pogardliwie uśmiechnęła się do Harolda i 
rzekła:
 – My, Włosi, zawsze uznawaliśmy Jezusa Chrystusa za Zbawiciela ludzkości, ale już czas, aby 
protestanci odrzucili swoje herezje i wrócili do Kościoła rzymsko-katolickiego.
Potem wstał kruczowłosy śniady Ahmed.
 – Ponieważ jestem Palestyńczykiem, trudno mi wyznawać Chrześcijaństwo i żywić 
patriotyczne uczucia. Niewiele wiem o pomysłach Ojców Założycieli USA, lecz dobrze wiem, że 
bez zmian i postępu mój naród w dalszym ciągu będzie cierpiał pod butem obcej władzy. Właśnie z 
tego powodu konserwatyzm mnie nie interesuje – oświadczył cichym głosem i usiadł.
Teraz wystąpił Mirski, bystrooki blondyn trzymający się prosto, uciekinier z Polski.
 – Byłem pianistą i oficerem rezerwy. Moja rodzina i towarzysze broni zginęli walcząc za 
wolność w ruinach Warszawy. Potem przyszli Czerwoni. Walczyłem z nimi, jak się dało. W 
tamtych latach straciłem ideały. W końcu zrezygnowałem z beznadziejnej walki i postanowiłem 
szukać wolności na Zachodzie, ale moje marzenie o niej zmieniło się w koszmar. W Niemczech 
znalazłem tylko nędzę. – Zmęczone oczy przetarł okaleczoną dłonią, jakby chciał odpędzić jakąś 
chimerę. – Teraz już nie wiem, w co mam wierzyć! Z uczuć pozostało mi tylko upokorzenie. Od 
wybuchu drugiej wojny światowej doznałem licznych wstrząsów. Mój ojciec, pułkownik piechoty, 
zginął pod Monte Cassino... moją narzeczoną, oficera armii podziemnej, Gestapowcy zamęczyli na 
śmierć... mój brat, porucznik lotnictwa, nie potrafił znieść niewybaczalnych ustępstw Zachodu 
wobec Stalina i zastrzelił się w Londynie. Niemniej obecne rozczarowanie i upokorzenie są jeszcze 
gorsze.
W twoich słowach, Haroldzie, było sporo kłamstw, w które dawniej wierzyłem. My, Polacy, 
śpiewaliśmy hymny kościelne, modliliśmy się, w walce poświęcaliśmy wszystko, mieliśmy 
wysokie ideały i niezachwianą wiarę... Wszystko to przyniosło tylko tyle, że mamy największe 
cmentarze i najbardziej zniszczone miasta, a kiedy brunatne albo czerwone hordy deptały naszą 
ojczyznę, drwiły z naszej wiary i naszych ideałów... – Twarz Mirskiego wykrzywił spazm 
hamowanego łkania lub sarkastycznego śmiechu. – Widziałem, jak niemieckie czołgi rozwalały 
nasze kościoły, jak komuniści tłumili naszą wiarę...
Głos mu się załamał. Słuchając słów polskiego oficera, zatopiłem się we wspomnieniach. 
Znów ujrzałem dym ogromnych pożarów, ruiny wiekowych kościołów... Miałem wrażenie, że z 
oddali niosą się echem pełne pasji tony poloneza Szopena przywołujące wizję szarży husarskiej na 
wrogów wiary. Mirski mówił dalej ostrym głosem:
 – Zachód ze spokojnym sumieniem przypieczętowywał nasz los w Teheranie, Jałcie i na 
każdej kolejnej konferencji wielkich mocarstw. Wasi politycy popełniali wszystkie błędy, jakie 
tylko można sobie wyobrazić. Czy pomogły nam organizacje kościelne? Niemcy i Włosi od wielu 
stuleci byli chrześcijanami, zanim napadli na Polskę, Francję czy Grecję. Nie jestem hipokrytą. Już 
mnie nie interesuje nacjonalizm ani żadne machinacje polityczno-militarne... Mówię wam, że to 
jedno wielkie łgarstwo i skandal!
Mirski zbladł, zmagając się z emocjami, lecz mówił dalej podniesionym głosem:
 – My, zwykli ludzie, mamy ideały, o które walczymy! Jednak nasi polityczni przywódcy to 
cynicy. Nie obchodzą ich nasze ideały, które dla nich są bezużyteczne. Jak powiedział Palmerston: 
„Anglia nie ma wiecznych przyjaciół ani wiecznych wrogów; Anglia ma tylko wieczne interesy”. 
My, zwykli ludzie, jesteśmy ignorowani, lecz oczekuje się od nas, byśmy chętnie przekształcali 
swoje ideały i lojalność, tak aby odpowiadały zmieniającym się interesom rządzących i ich Real 
Politik.
Chwyciwszy za krawędź stołu, Mirski gniewnie ciągnął:
 – Wszyscy ludzie chcą pokoju, ale od zarania historii politycy nie mogą dojść do 
porozumienia w żadnej sprawie. No, to niech ich piekło pochłonie! Skoro prezydenci i premierzy 
muszą ze sobą współzawodniczyć, niech sami walczą zębami i pazurami! Jak długo ludzie będą 
głupi? – Uderzył pięścią w stół. – Na jakiej podstawie ci oszuści nie liczą się z naszymi 
życzeniami?! Kto tych kretynów upoważnił do zatruwania ludzkich ideałów i do postępowania 
wbrew boskim przykazaniom o miłości i pokoju na ziemi?!
Twoje słowa, Harold, byłyby może na miejscu w Princeton, gdybyś je kierował do studentów, 
ale nie wygłaszaj tych frazesów w obozie uchodźców. Męczy nas i przyprawia o mdłości słuchanie 
takich starych nonsensów! Daj nam lepsze idee, daj nam nowe pola wielkiego działania! „Życie 
jest za krótkie, żeby je marnować!”. Daj nam jakąś epokową sprawę, która by wstrząsnęła światem! 
Daj nam jakąś gigantyczną krucjatę, która by wszystkich zaabsorbowała i której moglibyśmy 
poświęcić życie! Zachód musi wydać swój własny większy manifest skierowany do robotników 
świata! Musi w nim proklamować Prawa Człowieka. Zachód potrzebuje przywódców takich, jak 
Ryszard Lwie Serce, jak Karol Wielki! Musi rozpocząć budowanie nowego Złotego Wieku, 
nowego Renesansu... Wtedy pójdziemy za wami.
Zmarszczywszy brwi, Mirski przez dłuższą chwilę rzucał każdemu z nas badawcze spojrzenie, 
a potem usiadł. Zapanowała długa cisza. W końcu Harold odezwał się ze swojego miejsca:
 – Nie wiem, jak odpowiedzieć na tę tyradę, która nie ma związku z naszym tematem. Proszę o 
następne pytania.
Zgłosił się Konrad.
 – Widzę, że Amerykanie przywrócili dawnym kartelowym kapitalistom ogromne bogactwa i 
wpływy. Stany Zjednoczone najpierw zniszczyły nasze fabryki, a potem dały nam Plan Marshalla, 
Coca-Colę i jazz, lecz nie oferują nam przywództwa ideologicznego, które by nas inspirowało. 
Młody Niemiec pragnie wzorować się na bohaterskim przywódcy. Robienie pieniędzy, drobne 
machinacje handlowe, sport czy trywialne rozrywki do nas nie przemawiają. Czy poza tym nie ma 
nic większego i lepszego, co moglibyśmy robić?
Zadając to pytanie, Konrad rozglądał się po twarzach obozowiczów. Potem skłonił się sztywno, 
stuknął obcasami wojskowych butów i usiadł.
Kiedy wystąpienie Konrada zostało przetłumaczone, Harold z namysłem przeciągnął dłonią po 
swoich krótko ostrzyżonych włosach i powiedział:
 – Stany Zjednoczone nie chcą wojny, przyjaciele, ale w obliczu zagrożenia ze strony wrogów 
nie mamy innego wyjścia, jak tylko się zbroić. W twojej postawie, Konrad, nie rozumiem tego, że 
ty i twoi rodacy nie uznajecie dwóch rzeczy, które Ameryka zrobiła dla Niemiec Zachodnich. Po 
pierwsze uchroniliśmy was przed połknięciem przez rosyjskiego niedźwiedzia, a po drugie daliśmy 
wam wolność, wyzwalając was od tyranii narzucanej wam przez poprzednie rządy.
Konrad zerwał się na równe nogi.
 – Niemcy obawiają się angloamerykańskiej hegemonii w Europie nie mniej niż rosyjskiej 
supremacji. A co do tej waszej tak zwanej „wolności” – zaśmiał się chrapliwie – niech ją diabli 
wezmą! Czyż to nie jest oczywiste, że jak tylko obalicie sprawiedliwą, bezstronną władzę 
państwowej biurokracji, powstanie piekielny chaos? Rządy przejmie kilku chciwych finansistów, 
handlarzy i przekupniów całkiem pozbawionych skrupułów, ssących krew i życie uczciwych ludzi 
pracy, którzy nigdy nie skorzystają z tej tak zwanej „wolności”. No ale wy gloryfikujecie tę 
upadlającą walkę wszystkich – przeciw wszystkim jako rzekomo najlepszy styl życia z boskiego 
nakazu. Mówię wam, że Niemcy jej nie chcą, niech nam Bóg pomoże! Tradycyjnie wolimy sposób 
rządzenia Bismarcka. Przedkładamy surowe prawo i porządek, skuteczność w działaniu i dobrą 
organizację nad Marktwitschaft (gospodarkę wolnorynkową). Jednak obecnie pragniemy także 
sprawiedliwości, postępu i pokoju, lecz Amerykanie nic z tego nam nie ofiarują.
Harold miał na to gotową odpowiedź:
 – Tak, tak! Słyszałem już te górnolotne frazesy i mogę wam powiedzieć, że to całe przeklęte 
ględzenie o równości, postępie i pacyfizmie jest tylko słabo zakamuflowaną propagandą lewicową, 
wymyśloną z diabelską przebiegłością po to, by nas uśpić, dać nam fałszywe poczucie 
bezpieczeństwa i nakłonić do zaakceptowania filozofii liberalnej. Nigdy tego nie przyjmiemy! – 
wykrzyknął, gniewnie uderzając pięścią w stół.
Wówczas wstał Marius i spokojnie powiedział:
 – Pokój i postęp należą do najjaśniejszych gwiazd ideałów człowieka. Każda twórcza idea czy 
twórcze działanie stanowiące krok naprzód jest również odejściem od starych tradycji, a także 
narusza niektóre prawa i zwyczaje. W tym sensie Sokrates, Galileusz, Gandhi i inni dobroczyńcy 
ludzkości byli wywrotowcami. Choć ich krytykowały zacofane władze, chcące utrzymać status 
quo, obecnie ludzkość ich honoruje, bo pragnie pokoju i postępu.
Przerwał mu David.
 – To prawda, że konserwatysta, zainteresowany głównie bezpieczeństwem, nie chce 
doświadczać niczego, nie jest zainteresowany nowomodnymi ideami, ponieważ jest osobą tak 
dobrze przystosowaną do rzeczywistości życia.
Marius dodał bez wahania:
 – Ci tak zwani dobrze przystosowani konserwatyści, są tak tępi i zadowoleni z istniejącego 
stanu rzeczy, nie mają żadnych wizji, żadnej twórczej inicjatywy ani żadnych większych aspiracji. 
Tak więc biernie trwają w zastoju, poruszają się utartymi szlakami, marnując życie w przeciętnej 
egzystencji. Natomiast ludzie, którzy nie chcą i nie potrafią przystosować się do starych 
narodowych wzorców, pracują nad stworzeniem nowych, uniwersalnych doktryn. Wszystkie 
zdobycze cywilizacji zawdzięczamy właśnie tym nieprzystosowanym twórczym jednostkom, które 
dążąc do urzeczywistnienia swoich wizji, w końcu sprawiły, że społeczeństwo uznało ich 
oryginalne idee. Żaden wielki przywódca nigdy nie był biernym naśladowcą starych tradycji!
 – Zdaniem Machiavellego – zauważyłem – nie ma najmniejszych szans powodzenia 
wprowadzanie nowego porządku rzeczy i dlatego, chociaż nie jestem ostatnim do odrzucenia 
starego porządku, nie bez wahania zostałbym pierwszym, na którym wypróbowuje się nowy 
porządek.
Marius spojrzał na mnie z ukosa i powiedział dobitnie:
 – Jeśliby nie istniały lepsze powody do odrzucenia tępego konserwatyzmu, a jest ich wiele, 
wystarczyłoby samo znudzenie. Czy zachowywanie tego, co już jest przestarzałe, pielęgnowanie 
martwych pojęć, kurczowe trzymanie się zużytych rzeczy jest inspirujące? Nie! Lepiej wszystko 
poprawiać, ciągle eksperymentować i szukać bardziej obiecujących możliwości ułożenia życia na 
świecie?
Na chwilę umilkł, lecz kiedy zobaczył, że z zainteresowaniem słuchamy jego uwag, mówił 
dalej:
 – Konserwatyzm logicznie prowadzi do zacofania, upadku, dezintegracji i śmierci. To jest 
truizm. Jeśliby człowiek nie pokonał swojej skłonności do gnuśnego konserwatyzmu, do dziś by 
mieszkał w jaskini. Zatem oczywiste jest, że ludzkość dokonuje postępu tylko w takim zakresie i w 
takim tempie, w jakim zdoła pokonywać bezwład, bierność, konserwatyzm i tym podobne 
statyczne czynniki, które ją powstrzymują. W historii są niezliczone przykłady tego, że reformy, 
wynalazki i plany, bezskutecznie oferowane przez zubożałych, samotnych myślicieli i pozostające 
jedynie ich marzeniami, później okazywały się całkowicie realne czy nawet niezbędne w wyniku 
rozwoju techniki i zmian zachodzących w ludzkiej mentalności.
Jednym z powodów, dla których w przeszłości nie udało się zrealizować dobrych planów 
zapewnienia pokoju i współpracy, był fakt, że proponowano je w nieodpowiednich czasach. 
Obecnie plany te są konkretnymi celami nowoczesnego społeczeństwa dysponującego znacznie 
większymi możliwościami ich urzeczywistniania.
 – Jestem skłonna zgodzić się ze słowami Machiavellego, które przytoczył Andre – 
powiedziała Margaret. – Machiavelli znał złą stronę ludzkiej natury i trudności istniejących w 
promowaniu postępu.
Marius przez moment zastanawiał się , a potem rzekł z dobrze skrywaną irytacją:
 – W ciągu całej historii niewielkie, lecz bardzo wpływowe kliki, zainteresowane utrzymaniem 
status quo, cynicznie przeciwstawiały się wszelkim postępowym ideom jako rzekomo „opartym na 
nierealistycznej koncepcji ludzkiej natury”. Niemniej tak samo jak usunięto niewolnictwo czy 
monarchie absolutną, które rzekomo też wynikały z „niezmiennej natury człowieka”, tak też 
zostanie usunięty obecny system rywalizacji polityczno-gospodarczej, który nieprzekonująco 
uzasadnia się błędną teorią, że jest najlepszym systemem, na jaki pozwala zła natura ludzka.
Rozgrzany tematem, Marius mówił dalej z coraz większą pasją:
 – Te ciemne typy, które próbują uzasadnić każde usuwalne zło spowodowane przez człowieka 
jako „nieuchronny” skutek złej natury ludzkiej nie dającej się nigdy ulepszyć, są albo hipokrytami, 
albo ignorantami lub oceniają całą ludzkość, łącznie z najmłodszymi pokoleniami, według niskiego 
mniemania o swojej własnej beznadziejnie zdeprawowanej osobowości.
Przez wieki ci adiutanci diabła starali się pogrzebać niezniszczalną wiarę ludzi w swoją dobrą 
naturę, z zasady coraz lepszą, odkrywać ją pod masą barbarzyńskich przesądów, które obrażają 
Boga i degradują człowieka. Zatem koniecznie trzeba odkrywać promienną wiarę w dobroć natury 
ludzkiej i stworzyć jak najlepsze psychofizyczne warunki sprzyjające postępowemu oświeceniu 
człowieka oraz podniesieniu go na coraz wyższy poziom.
 – Jak wytłumaczysz fakt, że wielu sławnych, wielkich ludzi miało konserwatywne poglądy? – 
spytał David z triumfalnym uśmiechem.
 – Możesz być pewny, że ci, którzy na własne przewrotne życzenie wlekli się z tyłu i utrudniali 
postęp, nie zaliczają się do wielkich ludzi – odparł Marius oschłym tonem. – Konserwatywni 
przywódcy, zawsze gnuśniejący w zgniliźnie przeszłości, prowadzą jedynie do nędznej stabilizacji 
i złośliwie przeciwdziałają dążeniu do doskonałości. Natomiast ludzie postępowi pracują nad 
urzeczywistnianiem śmiałych wizji coraz jaśniejszej przyszłości. Tak więc właśnie im 
zawdzięczamy postęp i wszelkie błogosławieństwa cywilizacji.
Harold przewał uwagi Mariusa:
 – Już dość mamy tej liberalnej gadaniny politycznych naiwniaków i marzycieli! Ja biorę życie 
takie, jakie jest obecnie, i nie obchodzi mnie jego stan za sto lat. – Machnął pięścią, jakby obalał 
przeciwnika, i znowu krzyknął: – Jeden z naszych wielkich senatorów uczył, że wszystkich 
liberałów należy zdeptać jak robactwo, tak aby zapanowało Chrześcijaństwo z patriotyzmem. Mnie 
taki program wystarcza.
Ponownie wstał Marius. Twarz mu zbladła, lecz w jego oczach było widać całkowitą pewność 
siebie, kiedy powiedział zdecydowanym tonem:
 – Ideały Chrześcijaństwa zapanują, gdy ludzie przestaną je głosić jedynie w niedziele i zaczną 
je praktykować w życiu codziennym. Ludzka wola promowania postępu jest niezniszczalna, 
ponieważ stanowi przejaw wewnętrznej siły ewolucyjnej wszechświata.
Zauważyłem, że Mariusa oklaskiwano dłużej niż poprzednich mówców. Kilku obozowiczów, 
łącznie z Haroldem, wyglądało na nieco zakłopotanych – lecz reszta wydawała się aprobować 
uwagi Mariusa. Ahmed klaskał z uśmiechem, podczas gdy Ralph, zawadiacki student z Teksasu 
obecnie w Londyńskiej Szkole Ekonomii, uderzał pięściami w stół, wołając:
 – Świetnie! Brawo!
Jeszcze kilka osób chciało zabrać głos, jednak już upłynął czas przeznaczony na dyskusję i 
zebranie zamknięto. Potem przy ognisku odbył się wieczór przyjaźni z imponującą ceremonią 
zapalania świec. Tak zakończył się nasz obóz.

***
Nazajutrz Ahmed, Marius, Harold i ja wsiedliśmy do pociągu Insbruck-Salzburg. Przedziały 
były tak pełne turystów, że nie mogliśmy znaleźć żadnych wolnych miejsc. Na szczęście zaradny 
Harold zawołał nas:
 – Chodźmy do wagonu restauracyjnego. Ja funduję!
Kiedy zamówiliśmy obiad, Harold zwrócił się do Mariusa:
 – Szkoda, że wczoraj nie wystarczyło nam czasu na prawdziwą dyskusję. Mówiłeś jak ci 
postępowcy, którzy traktują świat jako całość. Tacy dziwacy piekielnie działają mi na nerwy.
 – Dlaczego? – spytał Marius, unosząc brwi. – Czy należysz do tych milionerów, co mają 
wyrzuty sumienia z powodu poczucia winy, ale nienawidzą postępu, bo się obawiają, że w końcu 
mógłby podminować ich władzę?
Harold odchylił się do tyłu śmiejąc się głośno.
 – Nie, wcale nie. Mój ojciec jest policjantem w Brooklynie. Nie mógłbym sobie pozwolić na 
studia w Princeton, jeślibym nie dostał stypendium i nie pracował zarobkowo w wolnym czasie. 
Jednak nie interesuje mnie oddawanie swojego losu w ręce wizjonerów ani naprawianie świata. Nie 
mam takich ambicji, żeby torować drogę nowym formom postępowania.
 – Sądząc po twoim wczorajszym wystąpieniu myślałem, że należysz do beau monde, do tych 
„nudzących i znudzonych”, jak ich określił Byron – powiedział Marius. – Nawet w naszych 
czasach istnieją zniewieściałe typy tego rodzaju, zwłaszcza wśród bogatych spadkobierców, gwiazd 
filmowych i arystokratów, których mimo wielkich wstrząsów na świecie nie interesuje nic oprócz 
bankietów, częstych rozwodów, wystaw psów i tym podobnych rozrywek.
Na przyjęciach przesadnie wystrojone panie, afiszując się kosztownymi jedwabiami, złotem i 
brylantami, odgrzewają dawne skandale, podczas gdy ich nudni mężowie, odurzywszy się 
koniakiem i cygarami, bełkoczą o wyścigach konnych lub podobnych nonsensach. Uleganie 
zachciankom to dla nich najważniejsza czynność, nuda jest ich największym wrogiem, a złoto 
jedynym przyjacielem. Mają brzuchy i portfele pełne, ale głowy i serca puste.
Marius na moment umilkł, spoglądając przez okno wagonu na malownicze, szmaragdowe 
zbocza i pokryte śniegiem szczyty gór Tyrolu, a potem ciągnął dalej:
 – Ci bogacze z międzynarodowej elity, nękani przez nudę, są bez znaczenia jako jednostki, a w 
organizacjach działają nieskutecznie. Wstępują tylko do kilku ekskluzywnych klubów, których 
snobistyczni członkowie poświęcają się wzajemnej adoracji i dostarczaniu sobie rozrywek. W 
najlepszym razie, gdy nuda zbyt im doskwiera, mogą się zdobyć na „heroiczny” czyn, aby okresie 
Bożego Narodzenia rozdać kilka zabawek biednym dzieciom, jeśli wspominanie o fakcie, że gdzieś 
istnieją dzieci w potrzebie, nie jest naruszeniem bon tonu. Wiele osób z towarzystwa nie ma 
odwagi wstępować nawet do organizacji charytatywnych, obawiając się, że mogą być 
podejrzewane o poglądy liberalne, które nie są tres hien vu przez elitarne towarzystwo.
Tak więc konserwatyści prowadzą życie bezcelowe. Nie martwi ich to, że znacznie więcej 
biorą od społeczeństwa, niż mu dają. Jednak tylko takie haniebne postępowanie przewrotnie 
uważają za de rigeur, comme il faut (zgodne z etykietą), a jednocześnie stronią od uczciwej pracy i 
nią gardzą. Jeśliby im się odebrało nienaturalne przywileje, konta bankowe oraz armię 
kosmetyczek, lekarzy, psychoanalityków i służących, okazaliby się letargicznymi osiami, 
egoistyczni w postawach, żądni przyjemności, pozbawieni wyższych celów, cyniczni w 
wypowiedziach, ograniczeni umysłowo, ospali.
 – Nigdy nie myślałem o tym w ten sposób – skomentował Harold. – W moim kraju rozmowy 
o postępie nie cieszą się popularnością. Nasi przywódcy to konserwatyści, solidni obywatele z 
towarzystwa bardzo zadowoleni ze status quo. My nie tolerujemy żadnych odstępstw od kanonów 
ustalonych przez dobrze sytuowanych.
Marius natychmiast skontrował:
 – Powszechnie wiadomo, że ci, co wyrośli i żyją w sztucznie stworzonych komfortowych 
warunkach, w próżni samozadowolenia dławiącej intelekt, chronieni przed normalnymi 
trudnościami, wolni od napięć związanych z pracą i niebezpiecznymi zmaganiami, nigdy nie 
schodząc z utartych szlaków, są głupio zadowoleni z siebie i z obecnego świata, do końca życia 
pozostaną tępymi miernotami bez charakteru.
 – Ponadto ludzie, którzy mają wszystko, czego potrzebują, nie są zainteresowani 
udoskonalaniem ani postępem – wtrąciłem. – Często bywają tak zaślepieni, że sami kopią sobie 
grób, nie godząc się na ustępstwa wobec uciskanych mas biedaków, jak to się działo we Francji i 
Rosji, co w rezultacie doprowadziło do rewolucji w 1789 i 1917 roku. Wodzów tych rewolucji tak 
bardzo oburzyła bezkompromisowa postawa władców, że kiedy sami zaczęli rządzić, okazali się 
podobnie bezlitośni, żądając unicestwienia swoich dawnych gnębicieli.
 – Tak, najbardziej wpływowi ludzie byli, niestety, największymi konserwatystami – rzekł 
zamyślony Marius. – Królowie i ich zdemoralizowane dwory stanowili źródło nadużyć, deprawacji 
i przemocy zatruwające społeczeństwo. Rozpalali w poddanych dziki patriotyzm i szowinistyczną 
dumę z przeszłości, zazwyczaj z militarnych podbojów. Imbecyle bez żadnych zasług, ale z 
odziedziczonymi tytułami otrzymywali najważniejsze stanowiska, podczas gdy ludzi bardziej 
zdolnych do skutecznego rządzenia, królewscy dziedzice traktowali pogardliwie jako ludzi z 
gminu. Wszystko to prowadziło do zamętu w kwestii ideałów i wartości w postępowaniu 
człowieka, demoralizowało młodzież i szkodziło społeczeństwu.
 – Może to i prawda – przyznał Harold. – Jednak fakt jest, że w Ameryce politycy są tak 
kształtowani, żeby nie ufać nowym ideom.
 – Szkoda – powiedział Marius. – Prawdopodobnie dwie najbardziej przygnębiające wady 
konserwatysty, zwłaszcza gdy jest politykiem, to brak twórczej wyobraźni i gruboskórność 
wyrażająca się w obojętnym traktowaniu ludzkich cierpień, które można usunąć. Podczas gdy 
człowiek postępowy widzi ogromne możliwości i niezliczone potrzeby wymagające ciągłego 
działania, radykalnych zmian i śmiałych eksperymentów, konserwatysta nie znajduje powodów, by 
się wysilać. Będzie zaciekle walczył, tylko gdy ktoś mu zakłóci jego tępą egzystencję. 
Konserwatyzm działa przygnębiająco niczym posępny zachód słońca albo smutna jesień, w 
przeciwieństwie do postępu, który przywodzi nam na myśl promienny świt czy radosną wiosnę 
podnoszącą na duchu.
 – Zgadza się – skomentował Ahmed. – Kiedy przyjrzymy się temu, co konserwatywni 
przywódcy robią, piszą i mówią, uderza nas tępota, błahość i brak wartości.
Umilkliśmy. Pociąg jechał przez hałaśliwe miasto. Marius pochłonięty myślami patrzył 
melancholijnie w dal, a w końcu znów podjął dyskusję.
 – Z jakiegoś dziwnego powodu konserwatyści nie chcą uznać faktu, że panowanie ludzkiego 
umysłu nad światem i życiem osiągnęło poziom, na którym główne problemy dobrobytu dają się 
rozwiązywać pokojowo i racjonalnie. Człowiek może się obecnie wznieść ponad piekło rywalizacji 
w zwierzęcej walce o byt na wyżyny pokoju i harmonii. Niestety wciąż funkcjonują beznadziejnie 
przestarzałe teorie ludzi opóźnionych umysłowo i moralnie, zakładające bezładną konkurencje i 
prawo dżungli w walce o przetrwanie. W naszej epoce, by przetrwać, powinno się współpracować 
w sposób cywilizowany.
 – Zawsze będą istniały konflikty interesów i konkurencja między narodami, 
przedsiębiorstwami, klasami społecznymi, sektami, partiami politycznymi – zaprzeczył Harold. – 
Jest to pożądany stan w społeczeństwie pełnym energii.
 – W świetle obiektywnego sprawdzianu przydatności doktryn opartych na walce klas, 
konkurencji miedzy ludźmi oraz rywalizacji państw w odniesieniu do przetrwania i dobrobytu 
człowieka, prezentują się one znacznie gorzej w porównaniu z praktyką powszechnej współpracy – 
powiedział Marius. – Zwolenników rywalizacji i konfliktów reprezentują ludzie tacy jak Hitler i 
Stalin.
Natomiast ludzie popierający ideę pokoju i współpracy stosują się do nauk Jezusa Chrystusa, 
Buddy, Konfucjusza i Gandhiego. Współpraca zazwyczaj kieruje się wyższym celem, uczciwością 
i dobrowolnym porozumieniem, konkurencją zaś rządzi przypadek, siła i oszustwo. W 
społeczeństwie opartym na konkurencji człowiek rzadko osiąga tak zwany sukces uczciwymi 
metodami. Zatem, chociaż należałoby oczekiwać, że powodzenie daje szczęście, to jednak za 
wielkim bogactwem na pokaz zwykle kryje się bolesne uczucie niepewności, odosobnienia i pustki. 
Konkurencja i konserwatyzm niezmiennie dehumanizują stosunki międzyludzkie i mają ujemny 
wpływ na cywilizację. Są brutalnym dowodem naszego zwierzęcego dziedzictwa.
Marius uniósł dłoń i podkreślając każde słowo gestem, oznajmił:
 – Prawdziwa Religia, Nauka i Zgoda, jako przejawy Wiary, Prawdy i Miłości, to trzy 
magiczne klucze, które otworzą człowiekowi złote wrota do nowej Ziemi i Nowego Nieba!
 – Nie mów mi takich sentymentalnych nonsensów! – wybuchnął poirytowany Harold. – My, 
Amerykanie, nigdy nie zrezygnujemy nawet z odrobiny suwerenności naszego państwa. Jeśli zaś 
idzie o współpracę, ha! to nie dla nas, dziękujemy. Może w niebie jest możliwa, ale nie na ziemi. 
My, Amerykanie, zawsze byliśmy twardymi i odpornymi ludźmi, którzy uwielbiają rywalizację, i 
chwała Bogu, a w wyniku naszego stylu życia jesteśmy najbogatszym i najszczęśliwszym narodem 
na świecie, czyż nie?
 – Sądziłem, że nawet najbardziej zacofany bankier z Wall Street już nie uważa, że wolna 
konkurencja prowadzi do największego dobrobytu najszerszych kręgów obywateli – odparł Marius. 
– Uczciwa konkurencja, która dodaje zachęty, jest oczywiście pożądana, lecz tylko w takim 
zakresie, w jakim podnosi sprawność jednostki i społeczeństwa, nie miażdżąc nikogo 
niekończącymi się porażkami ani nie demoralizując szczęśliwców nadmiernymi zyskami. Praktyka 
dowodzi, że nieograniczona wolność, nadmierny indywidualizm i bezwzględna konkurencja 
szybko doprowadzają do ograniczenia swobody ogółu ludzi, podczas gdy optymalna dyscyplina 
społeczna i planowanie pozwalają im cieszyć się większą wolnością. Tak wiec należy zrezygnować 
z niektórych praw i swobód, żeby zapewnić większa swobodę większej liczbie ludzi. Pożądana jest 
swoboda zapobiegania niesprawiedliwości w przeciwieństwie do swobody popełniania czynów 
niesprawiedliwych. Kiedy wszyscy są traktowani sprawiedliwie, wszyscy czują się wolni.
 – Amerykanie nigdy nie zrezygnują ze swoich swobód. Zawsze protestujemy, gdy rząd w 
jakikolwiek sposób próbuje ograniczyć nasze wolności – oświadczył Harold.
 – Brak właściwej kontroli społecznej nie zapewnia większej swobody przeciętnym 
obywatelom – rzekł Marius. – Zachęca tylko do bezprawia i daje większą swobodę głównie 
kryminalistom i gangsterom, jak w wypadku laissez-faire w Anglii przed stu laty, a obecnie w 
niektórych dziedzinach życia w Ameryce. Agresywni ludzie pozbawieni skrupułów domagają się 
„wolności”, żeby uniezależnić się od rządu, policji i porządku społecznego. Przeciętni ludzie pracy 
chcą zaś takiej wolności, która by ich zabezpieczyła przed eksploatacją, niesprawiedliwością, przed 
strachem i biedą.
Na przykład w społeczeństwie składającym się ze stu osób jest lepiej, gdy dziewięćdziesięciu 
siedmiu przeciętnych ludzi cieszy się sprawiedliwością, a trzech szczególnie przebiegłych i 
bezwzględnych podlega restrykcjom ograniczającym ich swobodę w narzucaniu 
niesprawiedliwości pozostałym, niż gdyby tych trzech korzystało ze swobody wyzyskiwania 
większości.
W tym momencie odezwał się Ahmed:
 – Ja uważam, że człowiek uczciwy nie potrzebuje swobody narzucania innym swojej 
wyższości, przechytrzania czy wykorzystywania ich w jakikolwiek sposób.
 – Historia dowodzi, że ograniczanie swobód obywatelskich, polityka odwetu, izolacja, rasizm 
oraz niesprawiedliwe warunki w krajach demokratycznych są żyzną glebą, na jakiej najlepiej 
prosperują totalitarni demagodzy – powiedziałem. – Konkurencja często prowadzi do nadużyć 
prowokujących radykalne nastroje. Natomiast ludzkie, postępowe metody liberalne mają odwrotny 
skutek.
 – Niestety osoby na wysokich stanowiskach w państwie oraz ich podwładni obłudnie potępiają 
wszelkie programy sprawiedliwości gospodarczej, rzekomo jako „dywersyjne próby odebrania 
swobody” – rzekł Marius. – Podstępnie głoszą fałszywe pojęcia skłaniające ludzi do nadmiernego 
bogacenia się za wszelką cenę, aby zaspokajać swoją próżność bogactwem na pokaz i życiem 
wulgarnym w luksusie. Taka nieekonomiczna walka o osobiste bogactwo rodzi egoizm, brutalność 
i przestępstwa. Niszcząc najpiękniejsze ideały, przyjaźń i zaufanie, degraduje życie człowieka w 
sposób godny największego potępienia.
Nieuniknionym produktem społeczeństwa konkurencyjnego jest wielka liczba przegranych, 
opuszczonych i milczących kobiet i mężczyzn. Ich ciężka praca przez całe życie, bieda, i straty 
pozwalają bandzie moralnie trędowatych typów gromadzić ogromne fortuny, a oni, później 
wychwalają „wolną” konkurencję i konserwatyzm „zasługujący na szacunek”, nie przejmując się 
tragedią tych, którzy cierpią w milczeniu, których zdeptali i którym wyrwali te brudne pieniądze.
Zwykle spokojny głos Mariusa stawał się coraz bardziej ostry.
 – W społeczeństwie konkurencyjnym każdy robi wszystko, nie szczędząc wysiłków, by 
prześcignąć i pokonać innych, by zagarnąć dla siebie jak najwięcej i jak najszybciej. Człowiek 
otoczony takimi ludźmi instynktownie odczuwa strach przed ich groźną aktywnością i broniąc 
siebie, atakuje innych. W piekielnej atmosferze konkurencji gruboskórni ludzie o zimnych sercach, 
twardych głowach, żelaznych łokciach i pięściach przepychają się do przodu. Właśnie tacy. 
zmiażdżywszy bardziej łagodnych, osiągają tzw. „sukces”. Konkurencja i walka między ludźmi 
prowadzi do barbarzyństwa, nędzy i tragedii, natomiast wszelkie błogosławieństwa cywilizacji 
zawdzięczamy współpracy.
 – Zapewniam cię Marius, że bardzo niewielu prawdziwych Amerykanów zgodziłoby się z tobą 
– przerwał mu Harold. – Nie jestem pracownikiem opieki społecznej i zawsze trzymałem się z dala 
od biednych w slumsach, ale moim zdaniem przesadzasz. W każdym razie twoje idee nie są w stu 
procentach amerykańskie. Nie obchodzą nas utopijne marzenia.
Marius odciął bez wahania:
 – Cynicy odrzucający idee pokoju, postępu i współpracy pod pretekstem, że są utopijne, 
bezmyślnie depczą najcenniejsze elementy całego wszechświata, twórcza wizję ideału, 
wyobrażenie doskonałości, wspaniałe marzenie Boga i człowieka, które po eonach Twórczej 
Ewolucji wśród miliardów galaktyk wirujących w ciemnym, bezdennym kosmosie mogą się 
skrystalizować na tej planecie.
 – Ojej! Co za nonsensy! – Harold zaśmiał się sardonicznie i protekcjonalnie. – Skoro ty, 
przyjacielu, chcesz gonić za chimerami i budować zamki na lodzie, mnie to nie przeszkadza, ale na 
miłość boską nie narzucaj swoich wizji i swojego niezadowolenia nam, zwykłym przyziemnym 
ludziom zajętym pieniędzmi.
Niezrażony sarkazmem Harolda Marius odparł:
 – Budzenie w ludziach głębokiego niezadowolenia i uczucia gorzkiego rozczarowania jest 
potrzebne. Musimy zdawać sobie sprawę, że oszustwem odbiera się nam wiele szczęścia, że 
jesteśmy zmuszani do zadowalania się życiem drugiej kategorii, że niepotrzebnie ponosimy 
nieodwracalne straty.
Trzeba jednogłośnie potępić zarówno totalitarne formy, jak i skomercjalizowane formy 
społeczeństwa, przestarzałe teorie, na jakich się opierają, oraz przywódców, którzy nie potrafią 
zaradzić szybko pogarszającej się sytuacji lub obłudnie zapewniają, że nic złego się nie dzieje, choć 
sprawy świata są w fatalnym stanie. Społeczeństwo marnotrawiące mnóstwo i coraz więcej swoich 
ograniczonych zasobów na destrukcyjne zbrojenia, społeczeństwo, w którym wzrasta liczba 
morderców, samobójców, złodziei, prostytutek, młodocianych przestępców, narkomanów, 
alkoholików oraz innych osób zachwianych moralnie i psychicznie, społeczeństwo skazujące 
miliony swoich członków na męki więzienia, chorób, którym można zapobiec, na braki środków do 
życia i bezrobocie, społeczeństwo ograniczające twórczych naukowców i myślicieli do roli 
bezradnych obserwatorów, a jednocześnie powierzające ogromną władzę demagogom o wątpliwej 
moralności, miernym politykom i egoistycznym biznesmenom, takie społeczeństwo, a także jego 
przywódców i doktryny, trzeba potępić.
 – Zgadzam się z tobą co do krajów totalitarnych – wtrącił Harold. – Jednak nasze wolne 
społeczeństwo według mnie jest zupełnie dobre.
 – Po prostu stwierdzam smutny fakt – odpowiedział Marius. – Źle zorganizowane i 
niesprawnie kierowane społeczeństwo miażdży swym stalowym mechanizmem miliony ludzi na 
całym świecie. Pomimo nędzy rozdzierającej serce, ogromne zasoby są marnotrawione, używane 
do niewłaściwych celów albo pozostają niewykorzystane. – Może i tak – przyznał Harold. – 
Niemniej nic się na to nie poradzi, chyba żeby dać większe uprawnienia Organizacji Narodów 
Zjednoczonych i rządom, ale to byłby koniec wolności. My, Amerykanie, słusznie uważamy, że 
każdy powinien sam troszczyć się o siebie, a interwencja jakiegokolwiek organu 
międzynarodowego czy rządowego ograniczyłaby wolność, która...
Marius niecierpliwie przerwał Haroldowi.
 – Pod tym słowem „wolność” ci ludzie rozumieją oczywiście własną nieograniczoną swobodę 
naruszania praw bezbronnych i społecznie upośledzonych obywateli. Ci „bojownicy o wolność” 
należą do tej samej kategorii, co ich poprzednicy, którzy przed laty zawzięcie sprzeciwiali się 
zniesieniu niewolnictwa, wprowadzeniu prawa głosu w wyborach dla kobiet oraz innym 
pożądanym propozycjom. Potępiając zniesienie niewolnictwa czy powszechne prawo wyborcze, 
zawsze pomijali fakt, że bronią tylko własnych interesów. Nie, byli zbyt przebiegli. Zatem obłudnie 
twierdzili, że takie „utopijne” idee jakoby ignorują niezmienną naturę człowieka, są wbrew woli 
Boga i naruszają konstytucję. Niemniej od tamtych czasów natura ludzka się poprawiła, lepiej 
zrozumiano wolę boską, a konstytucje zmieniano ku zadowoleniu większości obywateli.
Obecnie konstytucje powszechnie uważa się jedynie za tymczasowe, doraźne umowy między 
równymi członkami społeczeństwa i często trzeba je dostosowywać do zmieniających się 
warunków. Jeśli nie zostają uaktualniane, utrudniają postęp, zamiast go ułatwiać. Częstotliwość i 
zakres poprawek do konstytucji są wprost proporcjonalne do tempa wzrostu poziomu moralnego, 
umysłowego i materialnego w danym społeczeństwie.
 – Zaobserwowałem, że wiele prymitywnych plemion bezmyślnie przestrzega wręcz 
groteskowych przestarzałych nakazów i zwyczajów – wtrącił Ahmed. – Natomiast nowoczesne 
narody, na przykład skandynawskie, bez wahania odrzucają stare prawa i uchwalają nowe.
 – Z tego powodu należy zmieniać wszystkie istniejące konstytucje, filozofie i ustroje 
społeczno-ekonomiczne w miarę postępu ludzkości – kontynuował Marius. – Pomimo pewnych 
reform, liczne śmieszne straszydła, w dalszym ciągu ubierane przez rządzące kliki w dostojne szaty 
legalności i konwenansu, używają takich określeń jak: „nienaruszalne prawa”, „wieczne zasady” i 
są manipulowane przez władców, aby zmuszać zdezorientowany naród do całkowitej uległości. 
Grupy rządzące, które są przeciwne uzasadnionym żądaniom budzących się narodów 
domagających się lepszych warunków życia, pod pretekstem, że takie żądania są albo 
kontrrewolucyjne albo wywrotowe i niezgodne z konstytucją, bez względu na to, czy te są 
komunistyczne, kapitalistyczne lub inne, głupio twierdzą, że panujący ustrój już osiągnął szczyt 
doskonałości, więc nie trzeba niczego ulepszać.
W ten sposób ci obrońcy niezadowalającego status quo obnażają się jako antyspołeczni 
zwolennicy stagnacji, którzy wraz ze swoimi zapleśniałymi pergaminami zostaną zmieceni przez 
ogromny postęp ludzkości. Na tej planecie, gdzie zmiana jest jedyną stałą, sztywnego ustroju nie da 
się długo utrzymać. Wszędzie tam, gdzie brak wolności i przestrzeni dla naturalnego rozwoju, 
wybuch nagromadzonej frustracji i nienawiści wywoła wszechogarniającą burzę ognia, stali i krwi.
Harold z uporem kręcił przecząco głową.
 – W moim kraju nigdy nie widziałem żadnego niezadowolenia. Uważam, że USA jest 
najbogatszym krajem świata, ponieważ ma konserwatywny rząd i gospodarkę opartą na wolnej 
konkurencji.
 – Tak, to prawda – przyznał Marius. – Stany Zjednoczone są obecnie najbogatszym krajem w 
świecie, ale niełatwo jednoznacznie określić przyczyny ich gospodarczej potęgi. W każdym razie 
błędem jest przypisywanie jej wolnej konkurencji.
 – Co chcesz przez to powiedzieć? – spytał zdumiony Harold.
 – No cóż, ogromne marnotrawstwo i nieefektywność, nieodłącznie związane z rozpasaną 
egoistyczną konkurencją, opóźniły nie tylko moralny rozwój Amerykanów, ale także ich postęp 
materialny.
Harold niecierpliwie tupnął nogą.
 – To czyste herezje! Czy nie przyszło ci do głowy, że tylko wówczas człowiek naprawdę 
dobrze pracuje, jeśli wie, że może zarobić dużo pieniędzy? I właśnie ta zachęta finansowa jest 
głównym motorem naszej wolnej gospodarki.
 – Być może tak – odparł Marius. – Jednak to mniej ważna sprawa. Czyż nie jest rzeczą 
oczywistą, że lepiej naukowo planować zatrudnienie amerykańskiej siły roboczej oraz 
wykorzystanie kapitału i surowców, co pozwoliłoby wytworzyć więcej żywności, odzieży, domów 
i innych dóbr, nawet przy tygodniu pracy ograniczonym do trzydziestu godzin?
 – Ha trudno, ale takie doktrynerskie spekulacje do mnie nie przemawiają, nawet gdyby to była 
prawda – zadrwił Harold. – Utopiści od dawna marzą o planowej gospodarce tego rodzaju, lecz my 
wiemy, że urzędnicy państwowi mieliby taką samą władzę nad robotnikami, jaką teraz mają 
biznesmeni, a to byłby koniec wolności. Obawiamy się również zbytniego zwiększania produkcji, 
bo to obniżyłoby ceny i zmniejszyło zyski.
 – Kiedy celem produkcji jest zaspokajanie potrzeb, a nie wyłącznie zysk, wytwarza się więcej 
towarów, które są wówczas dostępne dla większej liczby ludzi, a właśnie o to nam chodzi, 
nieprawda? – retorycznie spytał Marius. – Społeczeństwo rozdzierane przez niezliczone 
rywalizujące siły, egoistyczne motywy i sprzeczne interesy, społeczeństwo, w którym jednostki i 
grupy mają rozbieżne cele i pracując, nieustannie ze sobą konkurują, nie może być dobre, ani nawet 
sprawne. W potwornym chaosie konkurencyjnych zmagań kilku szczęściarzy albo ludzi 
bezwzględnych zdobywa ogromne fortuny, podczas gdy inni w samotności rozpaczliwie walczą o 
zwykłe przetrwanie. Jedni eksploatują, drudzy są eksploatowani, a wszyscy ulegają demoralizacji. 
W skomercjalizowanym społeczeństwie opartym na konkurencji publiczne dobro jest 
podporządkowane prywatnym interesom, a czyjeś kaprysy, bezmyślne, krótkotrwałe mody i 
prywatne tanie upodobania biorą górę nad wielkimi ideałami ludzkości.
 – Ludzie, nie rozumiecie takiej prostej rzeczy, że nasz cały system gospodarczy jest oparty na 
celowo ograniczonej produkcji – odpowiedział Harold. – Gdybyśmy kiedykolwiek wyprodukowali 
mnóstwo towarów, jak proponujecie, zyski tak by zmalały, że cały system by się załamał. Z tego 
powodu musimy płacić licznym farmerom za ograniczanie produkcji upraw i dlatego rząd 
amerykański często skupuje żywność i bez końca ją magazynuje wielkim kosztem.
 – Dla mnie to jest potworne! – wykrzyknął Ahmed. – Czy właśnie tego chce większość 
Amerykanów?
 – Wmawia im się, że tego chcą, a oni w to wierzą – pośpiesznie wtrącił Marius. – Niedobór w 
przeszłości istniał, ale w naszych czasach i w takich rozwiniętych krajach, jak USA, można go 
tworzyć tylko sztucznie znacznym kosztem społeczeństwa. W wyniku negatywnej polityki tego 
rodzaju i ogromnego marnotrawstwa miliony Amerykanów cierpią biedę pośród niewyczerpanej 
obfitości. Farmerom można by pomagać w bardziej efektywny sposób.
Ahmed był zdumiony.
 – Dlaczego u licha ktoś jest tak antyspołeczny i przewrotny, żeby tworzyć sztuczny niedobór, 
którego nieuchronnym rezultatem jest bieda, strach, frustracja, rozpacz i inne nieszczęścia? To 
czysty obłęd, a nie świadome działania odpowiedzialnego rządu! To wydaje się jak danse macabre, 
zwariowane błędne koło, w którym ludzie ciężko pracują, aby wyprodukować żywność, ale nie 
mogą jej spożyć. Jak dzikusy składają z niej ofiarę na ołtarzu mitów i przestarzałych teorii. 
Uważam że od cywilizowanego społeczeństwa należałoby oczekiwać, by wszelkimi siłami starało 
się całkowicie usunąć niedostatek na zawsze.
Ahmed rzucił pytające spojrzenie Mariusowi, który wzruszył ramionami i rzekł:
 – Pytaj nie mnie lecz Harolda.
Zmieszany Amerykanin potarł dłonią swój rumiany policzek i milcząc spuścił wzrok, a Marius 
mówił dalej.
 – Zgadzam się z tobą, Ahmed, że jednym z najbardziej trujących źródeł ludzkiego nieszczęścia 
jest niedostatek i strach przed nędzą, które powodują chciwość, skąpstwo, nieufność i podobne 
wady. Przeważającą większość przestępstw ludzie popełniają z obawy przed niedostatkiem. 
Morderstwa, rozboje, prostytucja, kradzieże, zaburzenia umysłowe, załamania nerwowe, 
samobójstwa i inne tragedie często są bezpośrednim lub pośrednim skutkiem tego niepokoju 
niszczącego duszę.
Religie próbują pokonać ten strach kazaniami i groźbą potępienia, strachem nawet jeszcze 
bardziej szkodliwym i niepokojącym. Rządy, za pośrednictwem policji, sądów, więzień, starają się 
wzbudzić w obywatelach strach większy od kary niż od niedostatku, co jest kolejną nieskuteczną 
metodą. Z tępotą, typową dla konserwatystów, władze głośno domagają się zwiększenia liczby 
lepiej opłacanych policjantów, żeby chronili bogatych i ich posiadłość. Jednak policjanci to też 
tylko ludzie. Podobnie jak kryminaliści, kuszeni zwodniczymi reklamami pragną kupić tę lub inną 
„niezbędną” rzecz, a nie mając pieniędzy na to wszystko, często są niezadowoleni, ulegają korupcji 
i sami stają się też przestępcami.
 – To trudny problem – powiedziałem. – A jak ty byś go rozwiązał?
 – Czyż nie jest oczywiste, że społeczeństwo powinno najpierw pracować nad zlikwidowaniem 
nędzy? – odparł Marius. – W naszych czasach można stworzyć dobre warunki, w których wszyscy 
by się czuli bezpieczni i zasobni, zwłaszcza w tak bogatych krajach jak USA. Stworzenie takich 
warunków zapobiegnie wielu przyczynom niepokojów i przestępstw, które powodują, także wśród 
młodych ludzi.
Harold z sarkastyczną miną patrzył na mówiącego, a potem odparł:
 – Mylisz się we wszystkim, co powiedziałeś. W Ameryce nie mamy czasu ani współczucia dla 
niedołęgów usuniętych na margines społeczeństwa, do dzielnic nędzy w naszych bogatych 
miastach. Z jednej strony bieda i strach przed nią, a z drugiej nagroda w postaci bogactwa, 
zachęcają ludzi do wzmożonych wysiłków, by zdobyć pieniądze. Dla nas to kwestia życia lub 
śmierci. Jeśli ci się powiedzie, możesz kopać innych, a jeśli ci się nie uda, inni cię zdepczą. W 
gruncie rzeczy to jest cała tajemnica naszej wielkości i wspaniałej amerykańskiej wizji.
Również powiedzenia w rodzaju „dog-eat-dog” („żreć się jak psy”, „czas to pieniądz” i „załatw 
innych, zanim oni cię wykończą” dobrze odzwierciedlają nasz energiczny styl życia. Gdybyśmy 
usunęli biedę, nierówność i niepewność, ludzie nie mieliby żadnej zachęty do pracy, tak jak w 
Chinach, gdzie wszyscy, jak mrówki, chcąc nie chcąc, muszą pracować dla państwa.
 – Zgadzam się z tobą, że produktem komunizmu są posłuszni, bierni, cyniczni i tępi robotnicy, 
kierowani przez bezdusznych biurokratów. Jednak społeczeństwo kapitalistyczne tworzy 
nerwowych, uległych pracowników, rządzonych przez chciwych, bezwzględnych plutokratów. 
Tylko w wolnym społeczeństwie, opartym na współpracy mogą powstać zrównoważeni altruiści, 
którzy dobrowolnie wybierają bezinteresownych przywódców. Ani Chiny, gdzie panuje terror i 
strach, ani Stany Zjednoczone, gdzie przeważa egoizm i obawa, nie zdołały stworzyć atmosfery 
tolerancji i współpracy sprzyjającej dążeniu do osiągnięcia ideałów zbawiennych dla ludzkości. 
Zarówno w Chinach, jak i w USA, etyka jest w dużym stopniu podporządkowana ekonomii, ta zaś 
polityce, czyli walce o władzę. Tak więc w obu tych krajach dobrobyt ludności jest 
podporządkowany niezdrowym ambicjom rządzących.
 – Warunki życia w Chinach są znacznie gorsze niż w USA – skomentowałem.
 – Tak, wiem – potwierdził Marius. – Ważne jest jednak, by pamiętać, że odrażające pojęcia, 
czy to komunistycznej walki klas, czy też szkodliwej kapitalistycznej konkurencji, nale11Q ży 
zastąpić ideałami prawdziwej ogólnoludzkiej współpracy.
Ahmed wzruszył ramionami.
 – Trudno mi powiedzieć, co bym wybrał: komunizm czy kapitalizm.
 – Wiec pomyśl tak – odparł Marius. – Społeczeństwo gnębione terrorem czy rozdzierane 
konkurencją ofiaruje sukcesy najpodlejszym, natomiast społeczeństwo oparte na współpracy 
zapewnia wpływy najszlachetniejszym. Zatem wybór ustroju świadczy o charakterze osoby 
dokonującej tego wyboru.
 – Myślałem o waszej dyskusji – odezwał się Harold łagodniejszym tonem. – W dużej mierze 
może to prawda, ale nawet pozorne wady, które wytknęliście, są istotą naszego wolnorynkowego 
społeczeństwa, a ten, komu ono się nie podoba, jest komunistą, nieprawdaż?
 – Co za nonsens! – wykrzyknął Marius, gniewnie uderzając pięścią w stół. – W Rosji Andre i 
ja dowiedzieliśmy się o komunizmie więcej niż ty w swojej bibliotece uniwersyteckiej.
Marius szybko odzyskał panowanie nad sobą, uśmiechnął się do mnie i mówił dalej:
 – Posłużę się elegancką analogią. Społeczeństwo komunistyczne można porównać z orkiestrą, 
w której despotyczny dyrygent zmusza wszystkich muzyków do grania tylko kilku dźwięków w 
jednej tonacji na jednakowych instrumentach. Rezultatem jest monotonia i frustracja. 
Społeczeństwo kapitalistyczne zaś przypomina orkiestrę, której członkowie grają na rozmaitych 
instrumentach, jak im się podoba, nie zważając na partyturę, dyrygenta czy wzajemnie na siebie. 
Rezultatem są szarpiące nerwy dysonanse i frustracja. Natomiast społeczeństwo oparte na 
współpracy jest jak dobra orkiestra składająca się z kompetentnych muzyków, którzy pod batutą 
sprawnego dyrygenta grają unisono na rozmaitych instrumentach symfonie napisane przez 
natchnionych kompozytorów. Rezultatem jest zgoda, harmonia, satysfakcja.
 – No, ja tego nie rozumiem! – dobrodusznie wykrzyknął Harold, a jego twarz złagodniała.
Lokomotywa kilkakrotnie gwizdnęła, nasz pociąg wjechał na salzburski Hauptbanhof. Przez 
gwarny, różnobarwny tłum turystów przepchnęliśmy się do poczekalni. Harold i Ahmed 
postanowili spędzić kilka dni w słynnym Festspielstadt. Dobrze znając miasto, chciałem złapać 
Schnelzug (pośpieszny) Monachium-Berlin. Marius jechał w przeciwną stronę, bo pierwszym 
przystankiem na trasie jego podróży był Triest.

Rozdział 4

Przeszedłem strefę graniczną i bez trudności wpuszczono mnie do rosyjskiej strefy Niemiec. 
Zbliżało się południe, gdy wsiadłem do następnego pociągu, który na lokomotywie miał hasło 
wschodnio-niemieckiej partii komunistycznej:
Für Einheit und rechten Frieden, czyli „Za jedność i sprawiedliwy pokój”.
Nazajutrz zwiedzałem sektor sowiecki. Rosjanie w mundurach oraz ogromne propagandowe 
plakaty, przedstawiające Marksa, Lenina i innych komunistów, obudziły wspomnienia moich 
wojennych przygód w Rosji. Było spokojne popołudnie na początku września. Po obiedzie 
zatrzymałem się przy kiosku i kupiłem „ Tägliche Rundschau”. Idąc powoli Luisenstrasse i 
czytając nagłówki gazety redagowanej przez Rosjan zauważyłem, że niemal diametralnie różnią się 
od nagłówków dziennika „Neue Zeitung” wydawany przez AMG (Allied Military Government – 
Aliancki Rząd Wojskowy), który przed chwilą czytałem, a obie gazety opisywały te same 
wydarzenia.
Nagle ciszę przerwały strzały pistoletowe. Odwróciwszy się, zobaczyłem półciężarówkę, która 
wjechała na chodnik i przewróciła się. Wyskoczył z niej mężczyzna i zniknął w stojącym nieopodal 
mercedesie, który z piskiem opon i nabierając szybkości, ściął z nóg zbliżającego się 
Verkehrpolizist (funkcjonariusza policji drogowej).
W oddali, z budynku za drugim skrzyżowaniem wypadł co najmniej pluton Rosjan, którzy 
pobiegli w stronę przewróconej półciężarówki. Na drugim końcu ulicy pojawiło się kilku ludzi w 
granatowych mundurach Volkspolizei i uzbrojonych w Maschlinenpistolen (pistolety maszynowe). 
Zaraz ulica była zamknięta, a przechodniów otoczył kordon policji. Rosjanie natychmiast 
zaprowadzili nas do budynku, z którego wyszli. Okazało się, że zastrzeleni zostali dwaj wartownicy 
i dramatyczna ucieczka więźnia politycznego odbyła się w pobliżu komendy Policji 
Bezpieczeństwa.
Po półgodzinnym pełnym napięcia oczekiwaniu zabrano mnie na przesłuchanie. Siedzący za 
biurkiem młody Rosjanin o agresywnym wyglądzie podniósł wzrok, gdy zostałem wprowadzony. 
Przez chwile badawczo mi się przyglądał ze zmarszczonymi brwiami, a potem warknął:
 – Dokumentu Ihre Papiere!
Dokładnie obejrzał mój UNO Titre de Voyage (Paszport ONZ) i rozpoczął szczegółowe 
przesłuchanie. Musiałem opowiedzieć cały swój życiorys. Kiedy wspomniałem o kontaktach z 
rosyjskimi spadochroniarzami podczas drugiej wojny światowej i wymieniłem nazwisko kapitana 
Barsowa, oficer prowadzący przesłuchanie zerwał się na równe nogi.
 – Coście powiedzieli? Znacie pułkownika Barsowa?
 – Ganz gewiss (oczywiście) – odparłem zaintrygowany jego zdziwieniem.
 – No, zobaczymy.
Podniósł słuchawkę i niecierpliwie nakręcił numer. Kiedy rozmawiał, coraz bardziej się 
niepokoiłem, lecz gdy się rozłączył, miał nieco łagodniejszą minę.
 – Bitte, nehmen Sie Platz. Alles ist in bester Ordnung – rzekł wskazując krzesło przed 
biurkiem. – Rauchen Sie!
Przyjąłem od niego papierosa, zastanawiając się, co spowodowało taką zmianę zachowania. 
Wkrótce przeżyłem największe zaskoczenie w życiu, gdy drzwi się otworzyły i szybko wszedł 
Barsow. Miał elegancki mundur ze złotymi naramiennikami i orderami, w tym złotą 
pięcioramienną gwiazdą. Zdumiony zrobiłem kilka kroków w jego stronę, wyciągając dłoń.
 – No, niech mnie szlag! Wciąż jeszcze jesteś w Berlinie, Barsow?! – wykrzyknąłem z emocji.
Rosjanin jednak nie podał mi ręki. Jego kamienna twarz ani drgnęła, kiedy na mnie spojrzał.
 – Kommen Sie mit mir! – mruknął i powiedział coś po rosyjsku do oficera śledczego, biorąc od 
niego mój paszport.
Z mieszanymi uczuciami szedłem za Barsowem korytarzem. Rosjanin w końcu zatrzymał się i 
otworzył zatrzask drzwi bez żadnej tabliczki. Dokładnie zamknąwszy je za nami, uścisnął mi dłoń i 
uśmiechnął się tajemniczo.
 – Co u ciebie, Andre? Jak u licha tu trafiłeś?
 – Po prostu szedłem ulicą. Nie mogę ci powiedzieć więcej, niż widziałem.
 – O tym porozmawiamy później, jeśli zajdzie potrzeba. To normalne, że nasi ludzie 
podejrzewali, że jesteś przekupnym szpiegiem ludojadów z Wall Street, a kto wie – dodał – może 
to i prawda. Pamiętam, jak lubiłeś przygody.
 – Tak, i przez to naraziłem siebie i swoją rodzinę na dużo kłopotów.
Umilkłem na wspomnienie dawnych tragedii.
 – Tak, przypominam sobie twój pobyt w Rosji. – Barsow w zamyśleniu pocierał dłonią 
policzek. – A co z resztą? Jak tam Blackstone, Marius, John?
 – Cóż, nie mam wiadomości od Johna, ale koresponduję z Blackstone’em. Ożenił się, ma 
dwoje dzieci i najwidoczniej zarabia dużo pieniędzy.
 – Burżuazyjny pasożyt! – skwitował Barsow pogardliwie. – Nigdy go nie lubiłem, jak zresztą 
żadnego Amerykanina. Gdyby nie te osły, już dawno byśmy wyzwolili Zachodnią Europę, tak 
samo jak wyzwoliliśmy Wschodnią.
 – To kwestia interpretacji – zaprotestowałem. – Amerykanie twierdzą, że to sowiecka władza 
uciska wiele narodów, oni zaś bronią wolnego świata, aby również on nie wpadł w zachłanne łapy 
rosyjskiego niedźwiedzia.
 – Tak, słyszałem tę podstępną gadaninę lokajów Wall Street. Mogą to wmawiać osłom, ale 
cały świat wie, że to my niesiemy lepszą sprawiedliwość i bezpieczeństwo większej liczbie ludzi 
niż plutokraci.
 – Czy właśnie dlatego potrzebna wam tak silna policja bezpieczeństwa w każdym kraju, który 
niby wyzwoliliście? – spytałem zgryźliwie, patrząc na jego niebiesko-purpurową czapkę 
funkcjonariusza MWD (Ministierstwo Wnutriennych Dieł – Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) 
wiszącą na wieszaku.
Barsow uśmiechnął się sardonicznie.
 – Nie jesteśmy głupi. Naśladujemy Lenina, a nie Gandhiego. Bez tych sił wojskowych i 
policyjnych chroniących zwycięstwa proletariatu, tak przez was krytykowanych, terror potężnych 
międzynarodowych reakcjonistów już dawno by zmiótł z powierzchni ziemi ruch komunistyczny. 
Plutokraci nie mają wyrzutów sumienia, używając brutalnej przemocy. Jednakże ich celem jest 
podporządkowanie sobie klasy robotniczej, naszym zaś poprawa losu mas pracujących, a jak 
słusznie mówią Niemcy: Der Zweck heiligt die Mittel (cel uświęca środki).
Patrząc na mnie stalowym wzrokiem pełnym fanatyzmu, Barsow milczał przez chwilę, a 
następnie dodał:
 – W każdym razie wyjątkami nie jesteśmy, kiedy stosujemy przymus by osiągnąć cel. W 
Europie Zachodniej Chrześcijanie, z oficjalnym błogosławieństwem Kościoła, zamordowali 
dziewięć milionów niewinnych kobiet, jakoby czarownic, Francuzi zgilotynowali swoją 
arystokrację, Amerykanie zmasakrowali Indian, Niemcy wykończyli miliony Żydów, Hiszpanie, 
Anglicy i rządy innych narodów też popełniali podobne okrucieństwa. Osobiście jestem dumny, że 
jestem oficerem MWD. W Związku Radzieckim cieszymy się wielkim szacunkiem.
 – Niestety ludzie nigdy nie widzą siebie tak samo, jak ich widzą inni – powiedziałem. – 
Odnosi się to nie tylko do pojedynczych osób, ale również do organizacji, rządów i narodów. 
Weźmy na przykład Gestapowców, tak znienawidzonych przez ludzkość, jednak Niemcy uważali 
ich za odważnych patriotów wykonujących swoje obowiązki.
 – Nie wspominaj Faszystów! – gniewnie warknął Barsow. – Zdeptaliśmy ich niczym 
robactwo, chociaż w Niemczech Zachodnich wciąż mają wpływy, prawie jak przed upadkiem 
Hitlera. Wyjaśnia to morderstwo dwóch naszych ludzi, które dzisiaj widziałeś na własne oczy. 
Może twoje uwagi dotyczące powszechnej obłudy i subiektywizmu ludzi odpowiadają prawdzie, 
ale dam ci lepszy przykład. Pomyśl o Amerykanach linczujących Murzynów lub o amerykańskiej 
policji, która strzela do strajkujących. Prawdopodobnie w Ameryce te psy liżące buty swoim 
bogatym panom i gnębiące proletariat również uważa się za porządnych obywateli.
 – Nie wiem, bo nigdy tam nie byłem – odparłem. – Jednak powszechnie wiadomo, że lincz 
należy do przeszłości i że negocjacje w sprawie warunków pracy są obecnie całkiem skuteczne. 
Czy w Rosji macie wolne związki zawodowe i strajki? – spytałem ostrożnie, próbując odzyskać 
inicjatywę.
 – Tak, mamy związki, ale strajki już dawno stary się zbędne, ponieważ nie tolerujemy 
wyzyskiwania robotników przez prywatnych pracodawców i każdy otrzymuje to, co sprawiedliwie 
mu się należy za jego pracę. Natomiast w Ameryce szef zarabia aż ćwierć miliona dolarów rocznie, 
podczas gdy wielu robotników ledwie się utrzymuje z pensji albo żyje z zasiłku dla bezrobotnych. 
Jeśli chodzi o ich związki zawodowe, to są po prostu śmieszne. Liczni członkowie to zwyczajni 
odszczepieńcy i schizmatycy, którzy tak niewiele wiedzą, co jest dla nich dobre, że nawet nie są 
socjalistami. Jednak nic dziwnego, spójrz na liderów tych związków. Czy to są prawdziwi 
proletariusze oddani interesom klasy robotniczej?
Kilka dni temu w amerykańskiej gazecie oglądałem zdjęcie przewodniczącego ich związku 
zawodowego i prezesa stowarzyszenia producentów. Obaj byli ubrani jak bliźniaki w takie same 
drogie stroje wieczorowe, obaj uśmiechnięci ściskali sobie dłonie. Czy to jest walka klas? Ponadto 
liderzy związkowi ze spokojnym sumieniem biorą ogromne pensje i trwonią miliony dolarów na 
luksusowe biurowce, limuzyny i zbyteczne wydatki, podczas gdy wielu robotników cierpi nędze, 
lecz musi płacić wysokie składki związkowe bojąc się bezrobocia. Im więcej o tym wszystkim 
czytam, tym bardziej brzydzę się ich „dolarokracją” (wszechwładzą dolara) – dokończył Barsow 
ponurym tonem.
 – Miałeś już okazję być w Ameryce? – spytałem.
 – Nie, jeszcze nie, ale kiedyś tam pojadę.
 – To mi coś przypomina! – wykrzyknąłem. – Kilka dni temu w Austrii spotkałem Mariusa. W 
przyszłym roku wybiera się do Stanów.
 – O! Naprawdę? – zdziwił się Barsow. Wyjął butelkę Kirschwasser (niemieckiej wiśniówki) i 
napełnił dwie szklanki. – Myślę, że jest zbyt niezależny i uczciwy, aby zostać lokajem żółtej 
międzynarodówki. Jego idee nie będą im się podobać, ale i my, komuniści, też byśmy nie 
tolerowali takich kosmopolitów jak Marius ani jego utopijnego myślenia. – Rosjanin opróżnił 
swoją szklankę jednym haustem i poczęstował mnie papierosem. – Cieszę się, że obecnie na 
świecie nie ma żadnej ideologii lepszej od naszej – oświadczył zadowolony z siebie.
Chociaż nie zgadzałem się z niczym, co powiedział, to jednak uznałem, że w mojej niepewnej 
sytuacji rozsądniej byłoby nie wdawać się w dalszą dyskusję, więc zachowałem milczenie. Widząc, 
że nie podejmuję wyzwania, Barsow zmienił temat i spytał o moje plany osobiste. Kiedy 
skończyłem pić, wstał i rzekł:
 – Chodźmy. Zawiozę cię do sektora amerykańskiego.
Wyszliśmy z budynku tylnymi drzwiami i wsiedliśmy do samochodu. Podczas jazdy 
refleksyjnie patrzyłem na sylwetki zbombardowanych domów rysujące się na tle szarego nieba. 
Kiedy dotarliśmy do kontroli granicznej w sąsiedztwie Potsdamer Platz, Barsow zatrzymał 
samochód. Wysiadłem.
 – Cóż, cieszę się, że spotkałem tutaj ciebie – powiedziałem żartobliwym tonem. – Zwłaszcza, 
że mnie wyrwałeś ze szponów strasznej tajnej sowieckiej policji.
 – Rzeczywiście miałeś trochę szczęścia. Jednak zachowamy twoje dossier, a nie istnieje taki 
kraj na ziemi, w którym by nie ma naszych agentów – złowróżbnie odparł Rosjanin, zwracając mi 
paszport.
 – Ani trochę nie interesuje mnie bezsensowna zimna wojna między Rosją a Ameryką.
 – Do widzenia, Andre!
Barsow zasalutował i odjechał.

Rozdział 5

Czas mijał szybko. Do Londynu wróciłem pewnego chłodnego, mglistego dnia w marcu. Z 
Victoria Station zadzwoniłem do Irene i wsiadłem do pociągu metra jadącego do Knightsbridge. Po 
kilku minutach pukałem do drzwi jej mieszkania. Irene przywitała mnie życzliwie. Od naszego 
spotkania w neapolitańskim Palazzo Reale, zamienionym przez aliantów w kasyno wojskowe, 
upłynęło osiem lat. Irene była wysoką dziewczyną o miłej powierzchowności, odznaczającą się 
pewnością siebie, wyrobieniem i postawą dobrze wychowanej Angielki. Chociaż prawie się nie 
znaliśmy, dzięki jej gościnności zaraz poczułem się jak w domu i rozmawialiśmy jak starzy 
przyjaciele. Od Mariusa dostałem list, w którym zawiadamiał mnie, że wysłał jej maszynopis 
swojej książki. Zapytałem Irene, co o niej sądzi.
 – Pomijając fakt, że angielski nie jest jego ojczystym językiem, moim zdaniem Marius pisze 
dobrze, a najważniejsze, że na temat problemów ludzkości ma do powiedzenia coś oryginalnego i 
konstruktywnego. Jeśli chodzi o krytyczne uwagi o tym, co napisał, oto komentarze niektórych 
znanych ludzi (Komentarze dotyczą poglądów wyrażonych przez Mariusa w niniejszej książce) – 
oznajmiła, podając mi kartkę maszynopisu.
Kiedy nalewała herbatę, zacząłem czytać.
ALBERT EINSTEIN: „Byłoby największym błogosławieństwem dla rodu ludzkiego, gdyby 
wszyscy postępowali zgodnie z Pańskimi propozycjami. W dążeniu do tego celu nie wolno nam 
ustawać ani na chwilę przez całe nasze życie”.
LEWIS MUMFORD: „Pańska przedmowa mnie wzrusza, każda bowiem nowa wypowiedź 
zawierająca to, co Pan przedstawił w zarysie, zwiększa liczbę ludzi uświadomionych, a przez to 
może powstrzymać upadek cywilizacji. Pana książka mnie ucieszyła, tym bardziej że pracuję nad 
swoją o podobnym temacie. Kiedy nasza praca już się posunie, może znajdę jakiś sposób 
udzielenia Panu pomocy. W każdym razie cieszę się z bliższego poznania Pańskich myśli, na 
odkrycie tego, co Pan widzi, a ja przeoczyłem, i tego, co Pan wie, a ja powinienem się nauczyć. Z 
najserdeczniejszymi życzeniami powodzenia”.
BERTRAND RUSSELL: „Bardzo zadowalające... Sympatyzuję z celami tej książki”.
THOMAS MANN: Den positiven Meinungäusserungen von Albert Einstein, Lewis Mumford 
und Bertrand Russell zu Ihren Ideen über Planetary Universalism kann ich unbendenklich 
zustimmen. („Bez wahania się zgadzam z pozytywnymi opiniami wyrażonymi przez Alberta 
Einsteina. Lewisa Mumforda i Bertranda Russella dotyczącymi Pana idei Planetarnego 
Uniwersalizmu”).
PHIL KERBY: „Pana projekt wygląda interesująco. Życzymy Panu powodzenia”.
CARESSE CROSBY: „Pański tekst tak śmiało i inteligentnie zajmuje się ideałem delfickim”.
G. D. H. COLE: „Ten materiał jest bez zarzutu”.
MAHARAJ KRISHAN: „Pańskie idee są oryginalne i wolne od uprzedzeń. Życzymy Panu 
powodzenia w tym przedsięwzięciu”.
STUART CHASE: „Przeczytałem przesłany mi fragment Pańskiej książki. Jest w nim dużo 
rozsądku”.
PITRIM A. SOROKIN: „Nie mam żadnej krytyki Pana poglądów i całym sercem je aprobuję. 
Najlepsze życzenia pomyślności w tej pracy”.
 – Te komentarze są zachęcające – rzekłem.
 – Istotnie – przyznała Irene. – Ale choć najwięksi uczeni, filozofowie, pisarze i socjolodzy 
pozytywnie piszą o tej książce, jednak niełatwo było znaleźć wydawcę. Marius napisał mi, że 
rozesłał wiele listów do wydawnictw, ale tylko jedno w Bombaju zgodziło się opublikować. Jego 
książka ukaże się za kilka miesięcy.
 – Jak to możliwe, że taki nieznany autor, jak Marius, przekonał tych sławnych ludzi aby 
przeczytali maszynopis jego książki?
 – No cóż – odparła Irene. – Pisał, że nie było łatwo. Z początku maszynopis wracał z krótkim 
listem od sekretarki, która oświadczała, że na przykład profesor Einstein czy lord Russell jest 
przeciążony pracą i brak mu czasu na studiowanie nadesłanego tekstu. Na szczęście wielkich ludzi 
niezmiennie cechuje wielka uprzejmość, więc w odpowiedzi na kolejne listy Marius otrzymał 
komentarze, o które prosił.
 – Ale czy ci ludzie o przenikliwych umysłach nie potraktowali jego idei sceptycznie?
Irene podeszła do biurka i wzięła kilka skoroszytów.
 – Tak, Albert Einstein również napisał, że „ludzi tak trudno nakłonić do działania według 
Pańskich propozycji, jak tygrysa do przestawienia się na wegetarianizm”. Także Bertrand Russell 
napisał w innym liście: „Widzę, że Pan reprezentuje poglądy bardzo podobne do tego, które ja też 
zalecam. Trudność jednak nie polega na tym, żeby dostrzegać to, co rozsądek nakazuje czynić, lecz 
aby przekonać ludzi, żeby w mądry sposób działali. Nie pokładam zbyt wielkich nadziei w ruchu, o 
którym Pan pisze, ale w dzisiejszych czasach trzeba próbować wszystkiego”.
 – Czy Marius otrzymał jakieś negatywne komentarze? – spytałem.
 – Tak, na przykład pani Eleonora Roosevelt w swoim drugim liście napisała: „W dalszym 
ciągu uważam, że nie jestem dostatecznie obiektywna, by wierzyć, że Pańskie nadzieje obecnie się 
spełnią”. Jawaharlal Nehru, Arnold Toynbee, Julian Huxley, Theodore Brameld, James C. Hagerty, 
String fellow Barr i Carl Jung przysłali podziękowania albo napisali, że z powodu nawału pracy nie 
mogą przeczytać wszystkich przesłanych im maszynopisów.
 – Jak wydawcy uzasadniali odrzucenie?
 – Ha! Oto co napisało nowojorskie wydawnictwo Vanguard Press:
„Komentarze Lewisa Mumforda, Alberta Einsteina i Bertranda Russella mają tak wielki 
autorytet, że ten projekt należy rozpatrzyć z największą uwagą. Ani przez moment nie 
kwestionujemy Pańskich dobrych intencji, ale jesteśmy przekonani, że Uniwersalizm, do którego 
Pan dąży, to jeszcze cel nieosiągalny. Uważamy, że w naszych czasach trzeba wziąć udział w innej 
decydującej bitwie. Międzynarodowy komunizm jest dla nas totalitarną siłą przemocy w żaden 
sposób nie realizującą idealizmu, który głosi. Jesteśmy zatem bardziej skłonni ujawniać to, co 
uważamy za złe, bo jeśli nie jest zdemaskowane, nadzieje na lepsze przyszłe życie, które Pan 
zapowiada, naszym zdaniem będą jeszcze bardziej nieosiągalne niż teraz”.
 – Pogląd ten jest raczej uzupełnieniem niż zaprzeczeniem stanowiska Mariusa. Czy w takim 
wypadku nie zrezygnował z tego projektu?
 – Nie, dałabym mu wysokie stopnie za wytrwałość i wiarę w siebie – odparła Irene z 
uśmiechem. – Próbując zdobyć pożyczkę na opublikowanie książki, pisał do rozmaitych fundacji, 
jednak zawsze otrzymywał odpowiedź grzeczną, ale odmowną.
 – Czym się usprawiedliwiali?
 – Na przykład Nelson A. Rockefeller odpisał w lipcu 1952 roku, że docenia przedstawione 
cele Planetarnego Legionu, lecz podanie autora nie mieści się w ramach programu działalności 
żadnej organizacji, z jaką jest związany, a osobiście nic nie może zrobić, chociaż taka decyzja nie 
dotyczy wartości projektu.
Oto inny list, z Fundacji Forda:
„Fundacja nie jest w stanie odpowiedzieć pozytywnie na prośbę dotyczącą przyznania dotacji 
w wysokości dwóch tysięcy dolarów, przeznaczonej na publikację Pana książki i rozpoczęcie 
działalności związanej z samopomocą uchodźców... Z konieczności musimy odrzucać wiele bardzo 
cennych projektów i zapewniamy, że ta negatywna decyzja nie ma nic wspólnego z wartością Pana 
wniosku. Doceniamy fakt, że zapoznał Pan Fundację ze swoimi ideami i planami”.
 – Wiele bogatych osób wydaje dwa tysiące dolarów na jeden bankiet – zauważyłem. – Marius 
musiał być bez środków finansowych. Co zrobił potem?
 – Składał podania o różne stypendia. Ale na przykład, materiały nadesłane przez Mariusa 
zostały odrzucone, podczas gdy takiemu „obiecującemu geniuszowi”, jak generałowi w stanie 
spoczynku, który już otrzymywał dużą emeryturę, a ponadto miał inne dochody i posiadłości, 
Fundacja Guggenheima pośpiesznie udzieliła wsparcia finansowego, aby niezwłoczne napisał 
książkę o takich „ważnych i pilnych problemach”, jak nieistotne aspekty wojska starożytnej Grecji.
 – Co za konserwatywne osły o tym decydowały! – wykrzyknąłem z obrzydzeniem. – Jakimż 
zniechęceniem musiało to napawać Mariusa! Chyba byłby usprawiedliwiony, gdyby wrócił do 
Rosji.
 – Ja nigdy nie byłam w Ameryce, ale przypuszczam, że nie znał tamtejszych zwyczajów. 
Prawdopodobnie trzeba wpływać na urzędników, i stosować inne sposoby, może niezbyt 
atrakcyjne, ale widocznie konieczne, żeby się zaprzyjaźnić z dyrektorami, co w USA jest 
warunkiem sine qua non. To jest paradoksalne, że taki człowiek, jak Marius, który nie ma nic 
oprócz wyobraźni, logiki i współczucia, chce tak dużo zrobić dla innych, podczas gdy tyle 
egoistycznych miernot ma wielkie wpływy i marnuje tak duże zasoby.
 – Powiedz mi więcej o tym, co napisał.
Irene popatrzyła zamyślona w ogień na kominku i rzekła:
 – Tytuł pierwszego tomu brzmi: „Przyszłość Ludzkości – Komunizm, Kapitalizm, 
Nacjonalizm czy Planetarny Uniwersalizm?”.
 – Co on rozumie przez „Planetarny Uniwersalizm”? – wtrąciłem.
 – Marius podchodzi do problemów świata „jako neutralny obserwator bez uprzedzeń”, czyli 
osoba bezstronna, obiektywna. Wyrażenia te określają uniwersalny pogląd Człowieka 
Planetarnego, człowieka, którego nie interesują żadne rasy, narodowości czy partie, lecz 
cywilizacja ogólnoświatowa właśnie zaczynająca się rozwijać. Opinie wyrażone w ramach tego 
szerokiego integralnego poglądu tworzą nową filozofię. Planetarny Uniwersalizm, mając za 
podstawę Altruizm, Naukę i Estetykę, krzewi Dobro, Prawdę i Piękno. Wznosząc się ponad sprawy 
lokalne, czasowe, głosi najwyższe ideały o trwałej, uniwersalnej wartości.
Zwolennicy Planetarnego Uniwersalizmu tworzą ogólnoświatową sieć, zintegrowaną 
ideologicznie i gospodarczo, obejmującą ochotnicze grupy współpracy (Aktywne i Pomocnicze 
Legiony PLP) jako jeden z instrumentów wzmacniania Organizacji Narodów Zjednoczonych, a 
zwłaszcza w zatrudnianiu uchodźców, bezdomnych i bezrobotnych ludzi na całym świecie.

Planetarny Legion i większość ludzi uważa, że:
1. Prawda, Dobroć i Piękno są najwyższymi ideałami ludzkości ludzkiego (Zasady 
Uniwersalne);
2. Powszechny Pokój, Współpraca i Braterstwo powinny zastąpić wojnę, walkę klas i 
konkurencję; Powszechna Sprawiedliwość, Wolność i Bezpieczeństwo powinny zastąpić 
niesprawiedliwość, terror i niepewność; Powszechny Dobrobyt, Nauka i Postęp powinny zastąpić 
biedę, ciemnotę i stagnację; Powszechne Zrozumienie, Przebaczenie i Tolerancja powinny zastąpić 
fanatyzm, mściwość i nietolerancję (Cele Uniwersalne);
3. Celów Uniwersalnych nie powinno się osiągać przemocą, lecz na drodze postępu 
przyśpieszanego przez racjonalnie kierowaną ewolucję (Metoda Uniwersalna);
4. Każdy człowiek jest moralnie równoprawnym członkiem społeczeństwa (Członkostwo 
Uniwersalne);
5. Uniwersalne Zasady, Cele, Metoda i Członkostwo Uniwersalne składają się na prostą, lecz 
adekwatną podstawę Ideologii Uniwersalnej, która stanowi fundament Planetarnego 
Uniwersalizmu. Przyniesie on korzyści całej ludzkości, więc zasługuje na poparcie wszystkich 
normalnych ludzi.
Ruch Planetarnego Uniwersalizmu, w pełni oparty na autorytecie nauki, obejmie oświatowe, 
gospodarcze, kulturalne i społeczne aspekty życia człowieka.
Filozofia ta nie tylko odrzuca walkę, do której podżega etnocentryzm i komunizm, ale także 
przewyższa pankontynentalizm i głosi dobrowolną integracje rasy ludzkiej w zgodnie 
współpracującej wspólnocie.
Filozofia Planetarnego Uniwersalizmu i jej społeczno-ekonomiczne ramię, Planetarny Legion, 
w dążeniu do tego celu są najbardziej postępowym Ruchem Młodzieżowym, 
najwszechstronniejszym z Ruchów Pacyfistycznych i Kooperatywnych oraz najbardziej 
uniwersalnym ruchem ogólnoświatowym.
 – To brzmi interesująco – powiedziałem do Irene, która czytała drugi tom. – I przypomina mi 
idee Marius, które wyrażał w najbardziej ponurych dniach wojny.
 – Widocznie już nie poprzestaje na mówieniu i pisaniu – rzekła Irene, wręczając mi 
maszynopis.
Zacząłem czytać fragmenty przedmowy:
„Zasady rozwoju moralnego, umysłowego i materialnego są od dawna znane ludzkości, a 
głównym zadaniem PLP jest ich stosowanie. Świat potrzebuje nie kazań, lecz dobrych czynów. 
Stąd hasłami PLP są: „Fakty i Działanie”, „Wola i Praca!”.
Państwami narodowymi nadal rządzą ludzie z poprzedniej epoki. Pokolenia milczących ofiar 
wojen światowych i powojennej frustracji jeszcze prawie się nie odezwały. Pokolenia te coraz 
bardziej niecierpliwią politycy, którzy brnąc w błędach, kurczowo trzymając się przestarzałych idei 
hamują szybki postęp ludzkości do lepszego życia.
Niniejsza książka próbuje wyrazić poglądy młodszych pokoleń, dotychczas cierpiących w 
milczeniu, ludzi, którym wpajano nienawiść do „wrogów” i których wpędzano do piekła 
wzajemnego zniszczenia. Książka ta stara się również wykazać, że osoby, które doprowadziły 
młodych ludzi do emocjonalnego wypaczenia, napełniły ich umysły podejrzeniami i wrogością 
oraz zmusiły do zajmowania się szkodliwą rywalizacją, walką klas i wojnami międzynarodowymi, 
są niekompetentne jako nauczyciele w szkołach, kapłani różnych wyznań, pracownicy gazet, radia, 
telewizji i członkowie rządów.
Jest nadzieja, że te obiektywne myśli, skromnie ofiarowane w trosce o dobrobyt ludzkości, 
przyczynią się do nieco lepszego zrozumienia potrzeb nowej ery i przyszłego losu rodu ludzkiego. 
Podczas gdy liczni uczeni pisarze zaszywają się w zakurzonych bibliotekach, gdzie nieustannie 
grzebią w zapleśniałych pergaminach historii, przywracając do życia martwe schematy i 
powtarzając fałszywe pojęcia wymyślone przez dawne pokolenia, niniejsza książka sama tworzy 
historię, dając początek nowoczesnym ideom, kreśląc nowe plany i proponując wielu młodym 
pokoleniom świeże metody dynamicznego działania i sposoby na prowadzenie bardziej 
satysfakcjonującego życia.
Program w niej przedstawiony nie został opracowany przez dyplomatów zadowolonym z siebie 
i dobrze odżywianych, ani przez innych „weteranów bankietów”, którzy przesiadują na pluszowych 
fotelach w salach pełnych srebra i kryształów, gdzie odbywają się międzynarodowe konferencje, 
lecz zawiera idee głodnych i gniewnych weteranów wojen, którzy cierpieli w okopach, 
więzieniach, koszarach, obozach i slumsach jako żołnierze, jeńcy wojenni, polityczni, wygnańcy 
czy uchodźcy. Na świecie jest około sto milionów takich ludzi.
Ideologii tej nie wymyślili profesorowie spokojnie tworzący w bibliotekach, lecz powstała ona 
w umysłach ludzi pracujących w przemyśle i rolnictwie. Miliard robotników rolnych zaczynu się 
budzić. Ich poprzednią bierność zastępuje dynamiczne działanie. Nowego planu nie proponują 
obłudni politycy w Pałacu Pokoju w czasie krótkiej przerwy, jaką między kosztownymi 
przyjęciami z kawiorem i szampanem sobie zrobili, ale przez ludzi, którzy znają tylko krew wojen, 
pot znoju i łzy samotności. Szowinizm i rasizm należą do największych problemów. Koniecznie 
trzeba więc rozważyć wszelkie pomysły, jakie by pomogły je rozwiązać. Niestety wszystkie książki 
zajmujące się tymi problemami napisali ludzie całkowicie oddani poszczególnym narodom, 
partiom czy innym grupom, których ideologie są przestarzałe, ciasne i nieskuteczne. Powtarzając 
starą stronniczą propagandę szowinistyczną, tacy pisarze jedynie podsycają wzajemną nienawiść.
Celem niniejszej książki jest skutek odwrotny. W każdym sporze są dwie strony: tendencyjna i 
obiektywna. Ta książka zajmuje się tą ostatnią.
Inne książki na ten sam temat są napisane przez wybitnych patriotów amerykańskich czy 
brytyjskich broniących interesów własnego kraju. Natomiast niniejszą książkę napisał zwykły 
człowiek, który rozważa sprawy świata, ludzkie problemy i szuka nowych dróg prowadzących do 
uzdrowienia ludzkości.
Inne książki, napisane specjalistycznym żargonem, na poziomie wysoko abstrakcyjnym 
wynurzają się z jednych bibliotek, tylko aby zaginąć w innych, a interesują tylko nielicznych 
intelektualistów. Publikacje PLP są zwyczajnie napisanymi podręcznikami, które znajdą się w 
plecakach wszystkich legionistów pracujących na rzecz pokoju, dobrobytu i postępu nawet w 
najodleglejszych zakątkach świata. Książki pisane z punktu widzenia jakiegoś narodu, jakiejś partii 
czy innej miejscowej grupy mówią o tym, co „my, Amerykanie”, „my, socjaliści” itd. powinniśmy 
robić dla naszej sprawy, która zawsze jest równoznaczna z interesami danej grupy. Natomiast 
książki PLP, pisane przez bezinteresownych i bezstronnych autorów o przekonaniach 
kosmopolitycznych, omawiają to, co „my, zwykli ludzie”, powinniśmy i możemy zrobić dla 
dobrobytu Homo sapiens (rodu ludzkiego)”.
 – Podoba mi się ta nowa organizacja – powiedziałem. – Stawia sobie jednak bardzo ambitne 
cele. Obawiam się, że społeczeństwo nie jest wystarczająco oświecone, aby powstał taki ruch. 
Logiczne argumenty i wielkie ideały nie mają szerokiego oddźwięku. Ludzie na ogół nie całkiem 
wyraźnie widzą fakty, nie rozumieją wydarzeń ani nie reagują na rozsądne pomysły. Raczej wolą 
mechanicznie postępować zgodnie z archaicznymi pojęciami głęboko tkwiącymi w ich mentalności 
i miejscowych zwyczajach. Często bronią fałszywych koncepcji i ograniczeń, które ukuto niczym 
ogniwa łańcucha trzymającego ich w zależności. Tak więc ten złoty sen na zawsze pozostanie w 
sferze projektów. Nasz przyjaciel postawił sobie gigantyczne zadanie. Trzeba by mieć zapał 
świętego Piotra i determinację Napoleona, żeby urzeczywistnić cele tak trudne do osiągnięcia.
 – Nie uważam, że Marius jest niepraktycznym marzycielem – oznajmiła Irene. – On zdaje 
sobie sprawę z trudności. Łatwo głosić idee, z którymi wszyscy się zgadzają albo które nie 
wywołują niczyjego oporu, lecz to jest bezużyteczne. Trudniej, ale warto dostrzec przyszłe trendy i 
wyrażać poglądy wyprzedzające nasze czasy. Zgadzam się z Yeatsem, który pisał o „fascynacji 
trudnymi zadaniami”.
 – Historia dowodzi, że wpływ postępowych myślicieli i przywódców zawsze ograniczała 
chłonność umysłów i reakcja ich rodaków, którzy często opacznie ich rozumieli i źle realizowali 
ich idee – powiedziałem. – Nawet najbardziej natchnieni przywódcy nie mogli zrobić więcej dla 
poprawy warunków życia, niż ludzie byli gotowi przyjąć i zrealizować na danym etapie ich 
rozwoju.
 – To prawda – przyznała Irene. – Twórczy innowatorzy często nie zdają sobie sprawy, że 
wielu ludzi nie rozumie ich dobrych pomysłów. Nie wywołują w nich one pozytywnej reakcji, lecz 
raczej oburzenie i opór. Liczne osoby, których myśli, czyny i reakcje automatycznie stale biegną po 
tych samych torach, idee i działania godzące w zasady starych ustrojów tylko irytują. Na tym etapie 
rozwoju tych ludzi, cechy ich umysłu, które powinny wywołać pozytywne reakcje, są jeszcze w 
stanie uśpienia. To jeden z powodów sprawiających, że oryginalny myśliciel lub twórczy 
przywódca czuje się rozczarowany błędnym odbiorem jego idei i działań.
Pracując w wydawnictwie zaobserwowałam, jak wielu pisarzy zaskakują krytycy mylną 
interpretacją ich rozumowania. Krystalicznie jasna główna myśl autora, wszystko to, co chce 
przekazać, jest często całkowicie pomijane lub lekceważone, natomiast pomniejsze wątki, na które 
nie zamierzał zwracać uwagi, krytycy ostro atakują i wyolbrzymiają w mętnych recenzjach 
wprowadzających w błąd czytelnika, dając dowód swojej ignorancji.
 – Zjawiskiem nieuniknionym jest, że dużo ludzi znajdzie w ideologii PLP wiele myśli nie do 
przyjęcia – stwierdziłem. – Jednak wszystkie rzeczy i wszystkie idee, bez względu na to, czy są 
dobre, piękne i prawdziwe, komuś się nie podobają albo ktoś je błędnie pojmuje. Zgadzam się z 
tobą, że kwestia poprawnego zrozumienia należy do najtrudniejszych problemów, przed jakimi 
stają zwłaszcza innowatorzy. Praktycznie rzecz biorąc, wszyscy ludzie wskutek tego, co im dało 
dziedzictwo, środowisko i szkoła, są indoktrynowani, a zatem mają pewne ciasne poglądy i 
trzymają się miejscowego stylu życia. Jedni nie potrafią zrozumieć nowych idei, inni nawet nie 
chcą o nich słyszeć, a tym bardziej akceptować, by zmienić dotychczasowe przyzwyczajenia i 
poglądy. W praktyce każda nowa, dobra idea czy metoda wypiera starą niezadowalającą dopiero 
wówczas, gdy pokona silny sprzeciw.
 – Istotnie – potwierdziła Irene. – To samo działo się z takimi wczesnymi chrześcijanami, jak 
święty Piotr, z takimi pionierami nauki, jak Galileusz, z takimi odkrywcami, jak Kolumb, czy z 
takimi reformatorami, jak Lincoln. Nawet jeszcze niedawno Ruch Cooperatywny, Armia 
Zbawienia czy harcerstwo napotykały zaciekły opór, chociaż obecnie wszyscy przyjmują te 
organizacje za rzecz normalną. – Wskazała następny fragment, mówiąc: – Przeczytaj to.
„Nakreślone tutaj cele PLP mogą się niektórym ludziom wydawać zbyt trudne do 
zrealizowania w tym stuleciu. Jednak ambitne, niemniej realne wizje lepszego porządku 
społecznego, kiedy towarzyszy im działanie, mają uzdrawiający wpływ na społeczeństwo i nie 
powinny być odrzucane jako jałowe utopie. Wskazując drogę do następnego, bardziej 
satysfakcjonującego etapu cywilizacji, wyrywają ludzi z samozadowolenia, przeciętności i 
stagnacji...”.
Robiło się późno, więc pożyczywszy od Irene maszynopis, zaprosiłem ją na kolację. W drodze 
do restauracji powiedziałem:
 – To przykre, że wydawcy na Zachodzie odrzucili tę książkę. Czyż nie jest rzeczą dziwną, że 
młodych ludzi nieustannie wzywa się aby byli twórczy, odważni, bezinteresowni, aby pracowali 
dla ludzkości i postępu, nawet aby słuchali Przykazań, lecz kiedy tylko ktoś rzeczywiście chce 
zastosować podstawową zasadę: „Nie czyń drugiemu, co tobie nie miło”, wprowadzać 
sprawiedliwość, urzeczywistniać dobre idee, niezmiennie napotyka bierny i często czynny opór 
tych ludzi, łącznie z osobami, które ich wzywają do lepszego działania.
 – Tak, to prawda – odparła Irene. – Musisz jednak pamiętać, że amerykańscy wydawcy są 
dość konserwatywni. Mniej ich interesuje to, co Einstein czy inny geniusz myśli o pewnej książce, 
niż opinia przeciętnego człowieka wyrażająca się liczbą sprzedanych egzemplarzy. Zysk jest 
ważniejszy od idei. Znam książki, które krytycy potępili jako złe i grupie, a jednak stały się 
bestsellerami. W każdym razie cieszę się, że ta książka najpierw wyjdzie w Indiach, które są 
naprawdę wielkim, neutralnym krajem. Marius pisał mi, że jedzie do Bombaju, aby pomagać w 
wydaniu.
 – To także dla mnie dobra okazja, by wybrać się na Wschód, który zawsze mnie fascynował – 
oznajmiłem.
Taksówka okrążyła Erosa na Piccadilly Circus i zatrzymała się przed Cafe Royal. Po kolacji 
wróciłem do hotelu i przeczytałem maszynopis.


Rozdział 6

Dwa lata później schodziłem po trapie na pirs w Bombaju, gdzie oczekiwał mnie Marius. W 
gwarnym kolorowym tłumie hinduskich podróżnych, celników, kulisów i handlarzy natychmiast go 
rozpoznałem. Wciąż był szczupły, tylko miał kilka zmarszczek na opalonej twarzy. Minąwszy 
riksze, wsiedliśmy do taksówki. Po wymianie wspomnień z minionych lat zapytałem go o jego 
książkę.
 – Cóż, miałem dobre recenzje w Azji, Afryce i Europie, ale bardziej krytyczne w Australii i 
Ameryce. Teraz książka jest tłumaczona na hindi, japoński, hiszpański oraz inne języki.
 – Gratuluję! – wykrzyknąłem. – Wygląda na to, że wszystko idzie dobrze.
 – Tak, ale to dopiero początek przedsięwzięcia.
Taksówka minęła plażę Chowpatty i zatrzymała się przed hotelem na Marine Drive. Marius 
spojrzał na zegarek i powiedział:
 – Dzisiaj wieczorem u mojego znajomego jest przyjęcie. Jeżeli chciałbyś poznać kilka 
interesujących osób, zabiorę cię o szóstej.
 – Tak, chciałbym.
Marius pożegnał mnie i odjechał.
Na przyjęciu nawiązałem rozmowę z dystyngowanym człowiekiem w okularach i turbanie. 
Nazywał się Haridas. Powiedział mi, że studiował w Szwajcarii u profesora Junga. Pamiętając o 
swoich studenckich latach i o Adamie, wyraziłem pragnienie poznania jakiegoś joga. Hindus 
uśmiechnął się i rzekł:
 – Jutro z okazji zamknięcia Światowego Zjazdu Towarzystwa Mistycznego sam Mistrz 
przemówi do swoich studentów. Pan i Marius moglibyście tam ze mną pojechać, jeżeli macie 
ochotę.
 – Byłoby to interesujące – odparłem.
 – A więc abgemacht (załatwione). Jutro rano przyjadę po was samochodem. Doktor Evans, 
protestancki biskup z Ameryki, który objeżdża misje swojego kościoła w Indiach, też mnie prosił, 
by go zabrać – powiedział Haridas, a następnie złożył dłonie, lekko się ukłonił i odszedł.
Później dowiedziałem się, że przed trzydziestoma laty Mistrz założył Towarzystwo Mistyczne, 
które przyciągnęło licznych zwolenników i swoją działalnością objęło praktycznie cały świat.
Po długiej jeździe Citroenem Haridasa dotarliśmy do dużego aszramu (odosobniona siedziba 
hinduskiego mędrca, gdzie udziela nauk swoim uczniom) pełnego wyznawców. Pod koniec 
obrzędów z kwiatami, owocami, kadzidłem, chrztem, pieśniami, demonstrowaniem pozycji jogi i 
wtajemniczeniem nastąpiła teatralna ceremonia pojawienia się samego Mistrza.
Późnym popołudniem poproszono zebranych, by opuścili pawilon i po długim czekaniu 
zezwolono nam wrócić. W międzyczasie wprowadzono Mistrza i posadzono go na fotelu 
osłoniętym parawanem. Panowało napięcie pełne oczekiwania. Kiedy pozwolono nam otworzyć 
oczy, parawan został odsunięty i ujrzeliśmy Mistrza w brunatnożółtej szacie. Cała ta ceremonia 
sprawiła, że zastanawiałem się, czy Mistrzowi nie brakuje pokory i prostoty niezmiennie 
właściwych wielkim filozofom.
Ta ostentacja wzbudziła pewną wątpliwość, ale rozwlekły monolog Mistrza całkowicie mnie 
rozczarował. Joga mówił przeważnie o swoich osiągnięciach, chociaż jego wyznawcy bez 
wątpienia już je dobrze znali. Doszedłem do wniosku, że widocznie nawet „święci” mężowie nie są 
wolni od myślenia o sobie. Mimo tego, że Swami (hinduski nauczyciel religii) umiał używać języka 
angielskiego dobrze, jego przemówieniu brakowało nie płynności, lecz siły przekonywania, nie 
słów, ale celu.
Pomimo teatralnego przedstawienia Mistrza, jego oracja była pozbawiona szczerości i wcale 
mi nie zaimponowała. Chociaż Mistrz miał siwe włosy do ramion i długą brodę niczym dawni 
prorocy, wyraz jego twarzy zdradzał wewnętrzny niepokój. Słuchaczy raziło wahanie Swami 
pomiędzy megalomanią a mikromanią. W jednym zdaniu oświadczał, że rozmawiał z Bogiem o 
swoich codziennych sprawach, a w następnym nazywał siebie głupcem. To znów oznajmiał, że 
jego dusza wędrowała po wszechświecie, a potem że bogini Kali prowadziła go jak dziecko.
Słuchając potoku słów płynących z ust Mistrza oraz jego wielu przesadnych oświadczeń, 
zastanawiałem się, czy on jest prorokiem zesłanym przez Boga aby wstrząsnąć światem, czy też 
człowiekiem, który łudzi swoich licznych zwolenników pretensjonalnymi wypowiedziami. Czy 
prawdą jest to, co sobie przypisuje? Czy to była hipokryzja paranoika z manią wielkości czy dowód 
samopoznania geniusza głoszącego najszlachetniejsze aspiracje ludzkiego ducha? Czy to była 
przesadna kompensacja kompleksu niższości czy potężny bunt przeciwko ograniczeniom, którymi 
przeznaczenie obarcza naturę człowieka? Czy to była fałszywa skromność maskująca 
zarozumialstwo, czy też pewność siebie wielkiego przywódcy, który poprowadzi błądzącą ludzkość 
do lepszego życia?
Na chwilę moja ciekawość wzrosła, lecz niestety wkrótce znów doznałem rozczarowania. 
Mistrz oświadczył, że go nie interesują sprawy ziemskie, a często nawet jego Towarzystwo 
Mistyczne. On czyta jedynie Książki Nieskończości. Nie ma czasu dla ludzkości, bo on kocha 
Boga, a Bóg kocha jego, i ta szczęśliwa wzajemna miłość jest wszystkim, czego chce od życia.
Wcześniej stwierdził, że Towarzystwo Mistyczne opowiada się za jednością wszystkich 
wielkich wyznań, ale mnie zastanawiało, czy najlepszym sposobem popierania takiej jedności było 
wyśmiewanie innych religii, Mistrz bowiem drwił z alegorycznej historii o Adamie, Ewie i 
zakazanym owocu. Jakikolwiek on miał cel, swoim humorem prezentowanym w rozwlekłym 
monologu wprawił wielu uczniów w zakłopotanie.
Niemniej, jako zręczny taktyk, usypiając umysły wyznawców, Swami okazał się bardziej 
wspaniałomyślny, niż ograniczając swoje przemówienie do gloryfikowania własnej osoby. Udzielił 
też pochwały kilku uczniom, których natychmiast kanonizował, oraz bogatym wiernym, nadając im 
sanskryckie tytuły. Z wyjaśnień Mistrza zrozumiałem, że ważnym sprawdzianem świętości jest 
siedzenie w słońcu i zatapianie się w medytacji, nie zwracając nawet uwagi na muchy. W czasie 
ceremonii wyznawcy całowali dłoń przywódcy, któremu ich adoracja najwyraźniej sprawiała 
przyjemność. Pod koniec inicjacji, gdy już zapoznano nas z rzekomo tajnymi technikami jogi, 
uczestnicy stanęli w szeregu, by otrzymać błogosławieństwo Mistrza. Kiedy przyszła moja kolej, 
zapytałem go, czy udzieli mi wywiadu.
 – Oczywiście, synu – odparł dotykając palcem mojego czoła. – Zaczeka], aż ci ludzie odejdą.
Po zakończeniu ceremonii Haridas, doktor Evans, Marius i ja zostaliśmy w pawilonie 
ozdobionym girlandami. Siedząc razem z nimi na podłodze pokrytej matami i płatkami kwiatów, 
zadałem sobie pytanie: skoro Swami przez cale życie ćwiczył jogę i uzyskał niezbyt imponujące 
wyniki, co taki Europejczyk, jak ja, może osiągnąć, wybierając tę drogę? Chyba niewiele. Wreszcie 
podszedł jakiś uczeń i zaprowadził nas do innego pomieszczenia, gdzie Swami w pozycji lotosu 
nieruchomo siedział na otomanie.
 – No co, panowie, pragniecie wstąpić do naszego Towarzystwa? – zapytał.
 – Niestety – odpowiedziałem. – Chociaż początkowo byłem nim zainteresowany, jeszcze nie 
jestem przekonany.
 – To niedobrze – stwierdził Swami. – Ten szkodliwy zachodni zwyczaj wątpienia należy 
wyplenić, a byłoby jeszcze lepiej, gdyby każdy człowiek poszukujący prawdy zdusił go w zarodku.
 – My na Zachodzie bardzo sobie cenimy zdolność wątpienia, bo tworzy podstawę nauki – 
zaprotestował Marius. – Gdybyśmy posłuchali twojej rady, jak moglibyśmy dojść do Prawdy, która 
jest największą wartością? Jak moglibyśmy uwolnić się od złudzeń, przesądów i okłamywania 
siebie? Czyżbyś się obawiał, że to, czego uczy Towarzystwo Mistyczne, nie wytrzyma próby badań 
naukowych? Czy nie byłoby to w interesie Prawdy, gdyby obiektywnie sprawdzono skuteczność 
uzdrawiających wibracji, które jakoby rozchodzą się stąd do wszystkich członków twojego 
Towarzystwa?
 – My jesteśmy zwolennikami absolutnej prawdy na poziomie duchowym znajdującej się 
ponad waszą relatywną, materialistyczną nauką – odparował Mistrz.
 – Od przyjazdu do Indii starałem się krytycznie zbadać to twierdzenie w miarę swoich 
możliwości, ale bez zbytniego niedowierzania – ciągnął Marius. – Teraz darzę większą sympatią 
takich przywódców, jak Gandhi czy Nehru, oni bowiem w praktyczny sposób pracowali nad 
poprawą społeczno-gospodarczej sytuacji kraju, niż tak zwanych „świętych jogów”. Podziwiam 
zwłaszcza Gandhiego za jego szczerą wypowiedź. – Otworzył książkę, którą trzymał w ręku, i 
przeczytał: – „Nigdy nie było ani nie ma we mnie nic nadzwyczajnego. Jestem prostym 
człowiekiem popełniającym błędy jak każdy śmiertelnik. Jednak mam dość pokory, by się do nich 
przyznać i cofnąć”.
 – Cytat ten przypomina mi innego hinduskiego filozofa – powiedział Haridas. – Nazywał się 
Ramakrishna Paramahansa. On również odmawiał przyjęcia tytułu nauczyciela i twierdził, że nie 
zna żadnych tajemnic.
 – Hinduscy guru zachowali starożytną wiedzę, której duchowe światło może nas doprowadzić 
do Boga. Musimy się stosować do tych nauk – rzekł Swami w swoim ciężkim stylu.
Marius zaprzeczył:
 – Zgadzam się z lordem Baconem, który powiedział, że jeśli starzec wie więcej od 
młodzieńca, więc normalną rzeczą jest oczekiwać większych rzeczy od naszej epoki niż od 
starożytności, świat bowiem wzbogacił się o niezliczone obserwacje. Taka organizacja, jak 
Towarzystwo Mistyczne, oferuje nam ponowne odkrywanie dawnych mitów, ale światu potrzeba 
dzisiaj nowego zdrowego poglądu na życie.
 – Niestety! – wtrącił Haridas. – Wielu ludziom nawet nie przychodzi do głowy, by myśleć 
samodzielnie. Bezkrytycznie słuchają samozwańczych Mistrzów i sądzą, że w poszukiwaniu 
prawdy łatwowierność jest raczej zaletą niż przeszkodą.
 – Niezbyt mnie interesują te pogańskie kulty azjatyckie – odezwał się doktor Evans. – Jednak 
mogę wam powiedzieć, że ludzki umysł jest słaby, a przed ogniem piekielnym uratuje nas jedynie 
wiara w Pana naszego, Jezusa Chrystusa.
 – Nazwał pan nas Hindusów poganami – rzekł Haridas, zwracając się do doktora Evansa. – 
No, to w takim razie proszę mi wytłumaczyć, dlaczego Chrześcijanie są tak zdumiewająco 
niekonsekwentni. Jezus powiedział: „Kto mieczem walczy, od miecza zginie”, a jednak 
Chrześcijanie od wieków należą do najlepiej uzbrojonych i najbardziej agresywnych ludzi. 
Powiedział również: „Miłujcie nieprzyjaciół swoich” oraz „Jeśli ktoś cię uderzy, nadstaw drugi 
policzek”. Cóż, chciałbym zobaczyć Chrześcijanina, który tak postępuje, zamiast natychmiast 
pozwać napastnika do sądu i żądać odszkodowania, które sędziowie mu przyznają, nie zważając na 
słowa Chrystusa: „Nie sądź, bo będziesz sądzony”...
Komuniści cynicznie odrzucają moralność chrześcijańska – ciągnął Haridas. – Jednak tacy 
„Chrześcijanie”, jak Włosi, dokonujący inwazji na Abisynię, Anglicy tłumiący powstania w 
koloniach, Francuzi gnębiący Algierczyków, Amerykanie znieważający Murzynów także nie są 
Chrześcijanami, bo w praktyce nie stosują podstawowej zasady: „Nie czyń drugiemu, co tobie nie 
miło”. Nie są prawdziwymi wyznawcami wiary Chrystusowej bez względu na to, co ich biskupi, 
prawodawcy i przywódcy głoszą w kazaniach, konstytucjach i oświadczeniach. Włosi nie chcą, 
żeby Abisynia ich zaatakowała, więc nie powinni napadać na ten kraj, Anglicy nie chcą być 
rządzeni przez Murzynów, więc nie powinni walczyć o utrzymanie swojej władzy w Afryce, biali 
Amerykanie nie chcą być znieważani przez czarnych Amerykanów, więc nie powinni ich 
upokarzać i tak dalej.
Wasi misjonarze przyjeżdżają tutaj, aby nas przekonywać do naśladowania Chrystusa, którego 
wy, ludzie Zachodu, sami nie zaczęliście jeszcze naśladować, choć znacie jego nauki od dwóch 
tysięcy lat. Dlaczego tak się dzieje? – zapytał Hindus. – Gdyby wasi królowie, prezydenci, księża i 
biznesmeni praktykowali Chrześcijaństwo, nie byłoby żadnych wojen, żadnej niesprawiedliwości 
ani żadnego imperializmu.
Zapadło milczenie pełne napięcia, bo doktor Evans nie raczył odpowiedzieć. Można było 
słyszeć tylko cykady w dżungli.
Swami, który wyglądał jak woskowa figura i z półprzymkniętymi oczami słuchał rozmowy, 
znowu przemówił monotonnym głosem:
 – Człowiek tylko wówczas znajduje pokój, gdy odrzuca doczesny świat. Kiedy już nim nie 
włada Maya, czyli kosmiczna ułuda, zdaje sobie sprawę, że ten świat i materialne istnienie są 
nieważne, że jestestwo człowieka łączące się z oceanem ducha stanowi jedyną rzeczywistość.
 – To jest tragiczny błąd, – pośpiesznie rzekł Marius – gdy ludzie przewrotnie odrzucają ten 
bogaty, barwny i wibrujący świat fizyczny, mylnie uważając, że nieuchwytny duch jest ważniejszy 
albo bardziej rozwinięty. Szkoda, że zdaniem tych ludzi emocje są niezdrowe, inteligencja 
szkodliwa, ciało niepożądane, życie nieistotne, a szczęście godne pogardy. Czy to nie oczywiste, że 
doczesne życie, łączące fizyczną stronę istnienia z duchową, jest bogatsze, pełniejsze, bardziej 
urozmaicone i bardziej postępowe niż pierwotna, duchowa, jednostronna forma egzystencji? Czyż 
to nie jasne, że taka istota, jak człowiek, czująca, myśląca, tętniąca życiem, łącząca w sobie 
atrybuty umysłu, ducha i materii, przewyższa nie tylko materię nieorganiczną, lecz także Czystego 
Ducha, który jest bezkształtny, oderwany od ciała i unosi się jak widmo, ślepy, głuchy, niemy, 
nieświadomy ani czasu ani przestrzeni i pozbawiony czucia?
Czy nie jest jasne, że takie zasadnicze połączenie Ducha – Energii – Inteligencji niezmiennie 
stara się wyrażać w kształcie, barwie, dźwięku i innych atrybutach fizycznych przedmiotów i 
zindywidualizowanych istot, ponieważ bez takiego materialnego przejawu twój „Ocean Czystego 
Ducha” praktycznie pozostaje bez znaczenia? Dlaczego więc powinniśmy próbować odwrócić ten 
proces, aby poprzez ascezę i dążenie do samadhi czy nirwany uciec od życia i uwolnić się od 
ponownych narodzin, jeżeli reinkarnacja jest prawdą? Skoro Bóg stworzył życie i człowieka, 
dlaczego człowiek przewrotnie robi Mu afront twierdząc, że nie powinno być żadnego życia ani 
indywidualności, lecz tylko jeden Ocean Ducha? Jeżeli istnienie duchowe jest lepsze niż życie 
doczesne, dlaczego czujemy instynktowny strach przed śmiercią?
 – Doświadczenie wskazuje, że na tej planecie w wyniku ewolucji powstała wielorakość istot 
ludzkich – odpowiedział Haridas. – Są one dostatecznie samodzielne i inteligentne, aby mogły żyć 
szczęśliwie i umierać bez strachu, a ja jestem zadowolony, że dla mnie wszelkie niezgłębione 
kwestie eschatologiczne i ideologiczne na tym się kończą.
 – Jedynym celem człowieka jest praca dla Boga i swojego guru – ponownie włączył się 
Swami. – Należy nieustannie medytować o Bogu. Trzeba się dla Niego wyrzec całego 
wewnętrznego i zewnętrznego życia, wszelkich egoistycznych pragnień, własnej woli i aspiracji, 
tak aby ludzie już się nie czuli odrębnymi istotami lecz zostali dziećmi Boskiej Matki. Nie 
marnujcie energii na budowanie cywilizacji materialnej! Nie próbujcie eliminować zła ani 
poprawiać tego świata! Wychodźcie poza ten świat, poza dobro i zło, aż dotrzecie do Jedności, do 
Ducha waszego Ducha. Tylko wówczas znajdziecie pokój. Jedynie poprzez wyrzeczenie, 
kontemplacje i umartwianie się znajdziecie Prawdę, drogę do nirwany, która jest ostatecznym 
wyzwoleniem od niewoli i cierpień na ziemi.
Po chwili milczenia Marius rzekł spokojnym głosem:
 – Ludzkość zawsze szukała prawdy. Z upływem czasu znaleziono liczne „ostateczne”, 
„absolutne” prawdy, które w silniejszym świetle dalszych poszukiwań okazały się fałszywe. 
Bywały bolesne okresy przejściowe, kiedy niektórzy ludzie śmieli odrzucać stare „prawdy”, inni 
zaś ignorowali nową wiedzę, kurczowo trzymając się dawnych oszustw. Nawet Kościół 
Chrześcijański w minionych wiekach torturował i mordował niezliczonych ludzi, za głoszenie 
nowych prawd, ponieważ uważano je za sprzeczne z Pismem Świętym. Niemniej w każdym 
nowym pokoleniu Kościół uznawał za konieczne akceptowanie nowych prawd, które wcześniej 
potępiał.
 – Nie jestem Chrześcijaninem, ale podziwiam nauki Jezusa – przerwał Mariusowi Haridas. – 
Jednakże nie podziwiam teologów, którzy potępiali Bruna, Galileusza, Newtona, Pascala, Locke’a, 
Kartezjusza, a w naszych czasach atakowali takich filozofów, jak Bertrand Russell i wielu innych 
wspaniałych ludzi, po prostu za to, że mieli swoje własne, niezależne poglądy na świat i życie.
 – To prawda – przyznał doktor Evans pojednawczym tonem. – Z kart historii nie da się 
wymazać okrucieństw wojen religijnych, prześladowań i nietolerancji, ale osiągnięcia 
Chrześcijaństwa są tak wielkie, że łatwo rekompensują błędy, o których wspomniałeś. Ponadto 
chrześcijańskie duchowieństwo już nie jest reakcyjne ani fanatyczne. Przestaliśmy występować 
przeciwko reformom społecznym i potępiać odkrycia naukowe.
 – Człowiek postępowy odrzuca nieprawdę, półprawdy i subiektywne poglądy, a uznaje fakty – 
powiedział Marius. – Zawsze będą odkrywane nowe prawdy i fakty, które stopniowo zacznie 
rozumieć coraz więcej ludzi. Nasz wiedza o niezliczonych aspektach nieskończonego 
wszechświata jest bardzo skromna i powierzchowna. Spoglądając przez mały teleskop na 
bezgraniczny gwieździsty kosmos, człowiek może dostrzec bardzo niewiele, więc buduje większy 
teleskop. Prawda jest zawsze ta sama, ale człowiek, szukając jej, zmienia się i rozwija. Często 
zatem musi odrzucać swoje wcześniejsze płytkie pojmowanie, żeby uzyskać głębszy wgląd i 
widzieć dokładniej. Tak jak nie zadowalał się prymitywnymi teleskopami, lecz umieściwszy je w 
muzeach, wciąż buduje coraz lepsze, tak samo nie powinien się zadowalać prymitywnymi 
koncepcjami, skostniałymi i pokrytymi kurzem wieków, lecz powinien dalej rozszerzać i pogłębiać 
swoją percepcję prawdy.
 – Zapominasz o Apokalipsie, która w symbolach ujawnia prawdę – rzekł biskup. – Jednak my, 
duchowni, już z uporem nie powtarzamy za świętym Augustynem, że „nic nie jest do przyjęcia 
oprócz autorytetu Pisma Świętego”, albo że ta księga już zawiera całą wiedzę, jaką człowiek 
kiedykolwiek może zdobyć. Odrzuciliśmy swoje prekolumbijskie i przedkopernikowskie poglądy 
oraz takie metody, jak palenie grzeszników na stosie czy wlewanie im do gardeł roztopionego 
ołowiu, żeby nauczyć ich moralności, więc nadal stopniowo zmieniamy nasze przestarzałe pojęcia. 
Nikt nie ma monopolu na całą, permanentną prawdę.
 – Nawet wówczas gdy prawdę można stwierdzić, nie wszyscy ją akceptują – rzekł Marius. – 
Niektórzy ludzie nie chcą jej dostrzec, bo im nie odpowiada. Inni nie potrafią objąć jej umysłem, a 
jeszcze inni są nieuczciwi, bo choć świetnie ją rozumieją, nie chcą jej uznać, wypaczają ją i fałszują 
z jakichś ukrytych pobudek. Z każdym aspektem istnienia wiąże się tylko jedna prawda, lecz różni 
ludzie rozmaicie ją odbierają, ponieważ patrzą na nią z różnych stron zależnie od czasu i 
przestrzeni, czyli z punktu widzenia swojej epoki, sytuacji osobistej i pozycji w społeczeństwie.
O tych nieuniknionych różnicach w odbiorze i rozumieniu decyduje to, że ludzie patrzą na 
problemy i fakty przez pryzmat własnych cech, odziedziczonych i nabytych. Pozornie różne 
poglądy często w pewnej mierze pokrywają się, a połączone, wzajemnie uzupełniają i obejmują 
większą część prawdy. Nawet przeciwieństwa na pozór nie do pogodzenia mogą czasami stworzyć 
nową subtelną jedność.
 – W związku z tym należałoby wspomnieć o dziwnej perwersji natury ludzkiej – zauważyłem. 
– Cecha ta sprawia, że wyraźnie widzimy błędy i wady innych ludzi, nie dostrzegając ich u siebie, 
choć są takie same lub podobne. Jesteśmy zatem gotowi potępiać błędy naszych bliźnich, 
wygłaszać kazania, a jednocześnie odrzucamy kazania innych i wszelka krytyka, nawet 
uzasadniona, tylko nas irytuje. To samo dotyczy narodów, partii politycznych, sekt religijnych i 
innych grup. Wielu z nas okazuje irracjonalną przekorę, która sprawia, że umyślnie odrzucamy 
prawdę i sprawiedliwość.
 – Niestety tylko nieliczni ludzie potrafią odrzucić balast indoktrynacji, subiektywizmu, 
dogmatyczności, tradycji i fanatyzmu zniekształcających prawdę – powiedział Marius. – Niewielu 
jest zdolnych do rzetelnych dociekań naukowych, do starannej obiektywnej analizy i do jasnego 
niezależnego myślenia. Większość ludzi bezkrytycznie naśladuje poglądy i praktyki przypadkowo 
przeważające w kręgach społecznych, w których się wychowali. Fakt, że w historii powstało tak 
wiele sprzecznych filozofii, religii i doktryn nie świadczy o zmienności prawdy. Dowodzi jedynie, 
że prawda dotycząca niezliczonych aspektów istnienia i ewolucji często jest złożona i wielostronna, 
ludzie zaś różnią się zdolnościami obserwacji i pojmowania. Różnice te wynikają z rozmaitości 
wzorców oraz ze wzajemnego oddziaływania na siebie jąder neuronów w korze mózgowej, a także 
z historycznych, psychicznych, genetycznych i innych czynników, które kształtują naszą 
osobowość.
 – Jeśli nie zmniejszymy tych różnic między ludźmi, jak możemy oczekiwać zrozumienia, 
współpracy i pokoju na świecie? – zapytał Haridas.
 – Szczęście człowieka jest pojmowane z subiektywnego punktu widzenia – odparł Marius. – 
Trudno więc wymyślić takie obiektywne kryteria ludzkiego szczęścia, które miałyby powszechne 
zastosowanie. Przeciętny człowiek jest na ogół szczęśliwy, gdy są spełnione pewne warunki, które 
on sam, a częściej jego grupa społeczna uznaje za pożądane. Niemniej można zauważyć pewien 
stały postęp, powiększanie się obszaru powszechnej zgody co do głównych przesłanek dobrobytu 
społeczeństwa, a nawet szczęścia osobistego. Jednakże dopóki nie dojdzie do dużo większej 
integracji ludzkości, takie pojęcia, jak Bóg, wolność, szczęście, sprawiedliwość czy demokracja 
będą nadal mieć różne znaczenie dla osób żyjących w różnych rejonach świata, a nawet dla 
obywateli tego samego kraju zajmujących odmienne społeczno-ekonomiczne pozycje.
 – Ja uważam, że nie powinniśmy usuwać różnic miedzy ludźmi – oznajmił doktor Evans, – 
ponieważ takie dążenia doprowadziłyby do rozwoju jednakowych ludzi.
 – Jeżeli nie zastosuje się terroru, takie niebezpieczeństwo jest niewielkie – odparował Marius. 
– Prawda dotycząca jakiejś rzeczy jest tylko jedna, najlepsze rozwiązanie jakiegoś problemu jest 
tylko jedno i najskuteczniejszy sposób prowadzący do osiągnięcia jakiegoś celu jest tylko jeden. 
Czy pożądana jest różnica zdań co do wyniku dodawania 2 + 2? Czy istnieje mniejsza odległość 
miedzy punktem A i punktem B niż linia prosta? Czy różnice poglądów, które doprowadzały do 
wojen religijnych, były pożądane? Historia dowodzi, że postęp ludzkości prowadzi do większej 
zgody większej liczby ludzi w większej ilości spraw. Jest to szczególnie ważne głównie w 
odniesieniu do kwestii ogólnych i problemów społecznych.
Ludzie wychowani w odmiennych warunkach, kształceni w różny sposób zdobywają odmienne 
doświadczenia. W rezultacie mają inne poglądy, aspiracje, postawy, krótko mówiąc, ich umysły są 
różne, Tak więc w istocie są zamknięci w różnych psychologicznych światach. Ze względu na ten 
fakt trzeba się przyczyniać do zrozumienia poprzez zapewnianie im podobnego podstawowego 
wykształcenia i wychowania, tak aby przestali żyć w różnych światach wzajemnie się nie 
rozumiejąc, lecz byli jednomyślni.
Niestety wielu fanatyków uważa za swój święty obowiązek walczyć o „nawrócenie” ludzi, 
którzy mają inne poglądy niż oni, nabyte przypadkowo lub umyślnie im wpojone, chociaż sami 
także reprezentują poglądy nabyte w podobny przypadkowy sposób. Zatem ci fanatycy walczą aby 
rozbić ludzkość na niezliczone wojujące frakcje. Faktem jest, że każdy człowiek i każda grupa ma 
rozmaite wady i zalety różnego stopnia, a ich proporcje, intensywność i wzajemne oddziaływania 
często się zmieniają. Zmiany takie powinno się kierować w stronę coraz większej tolerancji, 
jedności i zgody.
 – W każdym razie – powiedziałem – bez względu na postęp osiągnięty w propagowaniu zgody 
i współpracy, zawsze między ludźmi pozostanie dość różnic, które nie dadzą się zmniejszyć.
 – Ludzie się różnią – mruknął Swami. – są bowiem zindywidualizowanymi duszami, to znaczy 
manifestacją rozmaitości kosmicznego snu Stwórcy. Ich ziemskie istnienie jest konieczne z 
powodu ich niespełnionych pragnień. Musicie się wyzwolić z niespełnionych pragnień poprzez 
przezwyciężanie iluzji, która was dzieli, oraz osiągniecie nirwany, kiedy już nie ma się żadnych 
pragnień. Wówczas przestaniecie istnieć jako zindywidualizowane cząstki myśli Boga i złączycie 
się z Kosmicznym Oceanem Ducha. Jednak tylko guni, duchowy nauczyciel, pomoże wam w 
końcu osiągnąć Wszechobecne Życie i w ten sposób przedstawi was Bogu.
Haridas bez wahania sprzeciwił się z pogardliwym gestem:
 – Nowocześni psychologowie nie zgodziliby się z tym, że taka rada prowadzi ludzi do zdrowia 
psychicznego i szczęścia. Wielu psychopatów, zwłaszcza na Wschodzie, cierpiąc na religijną 
paranoję i naiwnie wierząc, że są wybrańcami Boga, głosi negację życia i często udaje im się 
przekonać niektórych swoich bezkrytycznych zwolenników, że powinni ze wszystkiego 
zrezygnować, aby stali się świeci i osiągnęli nirwanę. Jednak w swoim jałowym życiu, w rezultacie 
wyrzeczeń i umartwiania się, osiągają tylko bezwład, bierność i zgnuśnienie, od czasu do czasu 
przerywane zaburzeniami nerwowymi, które błędnie interpretują jako bezpośrednie znaki od Boga.
W takich warunkach skomplikowane wzajemne oddziaływanie myśli, marzeń, snów, 
wspomnień, iluzji, autosugestii i zbiorowych sugestii sprawia, że wszystko to się zlewa, a subtelne 
różnice między tymi zjawiskami stają się nieuchwytne dla religijnego fanatyka. Wobec tego jest on 
skłonny do ignorowania niezmiennych praw wszechświata, wymagań logiki, realiów natury 
ludzkiej i na skrzydłach wyobraźni przenosi się z twardego gruntu rozsądku do mrocznego 
królestwa fantasmagorii. Powszechnie wiadomo, że nadmierne zajmowanie się przeżyciami 
wewnętrznymi może doprowadzić do neurotycznych aberracji. Zamiast więc zdobywać dla 
fanatycznego wyznawcy szczególną łaskę Boga, odbiera mu zdolność prowadzenia normalnego 
życia.
 – Podczas gdy na Zachodzie trzeba hamować dekadencką tendencję do prymitywnego 
materializmu, egoizmu i nihilizmu, na Wschodzie ważne jest, by nie zabłąkać się na jałowy grunt 
metafizycznych spekulacji, do jakich wiedzie lęk i zajmowanie się animistycznymi siłami – 
powiedział Marius. – Nie można pozwolić, żeby stare przesądy ograniczały oryginalną myśl i 
hamowały rozwój ludzkiej inteligencji.
Swami przebiegłymi czarnymi oczami rzucił mu gniewne spojrzenie.
 – Zawsze musimy być posłuszni naszym guru i szanować odwieczne prawdy – odparował 
szeptem. – Przez całe moje życie studiowałem sanskryckie teksty i próbowałem odkryć wiedzę 
dawnych mędrców. Cokolwiek udało mi się wydobyć z tych tekstów, przekazywałem swoim 
uczniom. Moje nauczanie jest aprobowane na całym świecie. Chwała Bogu! Jednak według ciebie, 
Marius, nie należy mi się żadne uznanie za moje wysiłki? Czy wobec tego robię źle, siedząc w tym 
aszramie rok za rokiem, dążąc do sadhany, walcząc ze swoją naturą, martwiąc się o swoje grzechy, 
starając się uduchowić, by osiągnąć samadhi i uszczęśliwić Boga? Czy w takim razie wszystkie te 
wewnętrzne zmagania są nie tylko bezwartościowe i próżne, lecz także skierowane przeciwko 
ewolucji, która wyraża wolę Boga? Czy zmarnowałem swoje życie i zwodzę tych, którzy ufają w 
moje natchnienie? – szepnął zakłopotany Swami.
Marius przez chwilę myślał, a potem odparł:
 – Próby ożywiania przestarzałych, fałszywych wierzeń na pozór atrakcyjnych i obarczania 
młodych pokoleń balastem dawnych mitów po prostu hamują postęp ludzkości na drodze do 
zrozumienia jej prawdziwego przeznaczenia. Próby te utrudniają postęp ludzkości w tworzeniu 
optymalnego środowiska, które by zapewniało zdrowie psychofizyczne i harmonijny rozwój 
obecnym i przyszłym pokoleniom. Kiedy Wolność zerwie z człowieka okowy przymusu, a Nauka 
zerwie z jego głowy kaptur ciemnoty, wówczas Szczęście zmiękczy jego stwardniałe serce. Tylko 
światło Nauki i żar Miłości mogą wydobyć go z mrocznego chaosu i prowadzić do realizacji 
swojego najwyższego potencjału. Siły zła fanatycznie narzucające swoje przesądy zostaną 
wyrugowane przez siły Dobra i Uniwersalnej Ideologii Prawdy i Miłości.
 – Pana idee są interesujące. Słyszałem też o pańskiej działalności – powiedział doktor Evans, 
zwracając się do Mariusa. – Życzę Panu powodzenia, ale musimy pamiętać, że bez bożej łaski nikt 
nie odniesie sukcesu.
 – Zdaję sobie z tego sprawę – odparł Marius.
Zrobiło się późno. Podziękowawszy gospodarzowi za interesujący wieczór, wyszliśmy z 
aszramu. Powietrze na dworze było wilgotne i pachnące jaśminem. W granatowej aksamitnej głębi 
nieskończoności błyszczały srebrne gwiazdy. Księżyc wschodzący nad palmami pokrywał bladym 
światłem ludzi śpiących na chodnikach. W milczeniu jechaliśmy ciemnymi ulicami, zatopieni w 
myślach, słuchając odgłosów tropikalnej nocy.

***
W Indiach przebywałem rok, studiując filozofię i jogę. W Kalkucie poznałem Micziko, 
japońską dziewczynę o twarzy lalki. W czasie wojny straciła rodziców i po licznych przygodach i 
podróżach znalazła się w tym mieście. Jej życie stanowiło ciągłe pasmo nieszczęść, jednak jakimś 
cudem zdołała pokonać przeciwności losu. Spod strzechy prostych czarnych włosów wesoło 
skrzyły się skośne oczy. Jej joie de vivre (beztroska radość życia) nie mogła być pokonana i jej 
wdzięk był nieodparty.
Dotrzymywała mi towarzystwa w czasie, gdy Bhagawad Gita nie całkiem zaprzątała mi myśli. 
Zmartwiona moją zbyt surową ascezą wynikającą z lektury Bhagawad Gity, próbowała mnie 
odciągnąć od zakurzonych tomów i nieco ubarwić moje życie mola książkowego. Śpiewała mi 
„Freut euch des Lebens” („Chodź, weselmy się”), „Sakurę” („Kwiat wiśni”) lub inne piosenki i 
recytowała takie wiersze, jak „Nasze życie trwa krótko niczym kropla deszczu. Kiedy się skończy, 
nie można go odzyskać” Herricka czy „Grosser kein Herzeleid als in der Rosenzeit einsam zu 
stehen” (Serce najbardziej boli, gdy samotnie się stoi wśród kwitnących róż”) Greifa.
Kiedy nic z tego nie robiło na mnie żadnego wrażenia, cytowała syna Dawida: „W wielkiej 
mądrości jest wielki smutek. Ten, kto pogłębia wiedzę, pogłębia smutek” albo z dojmującym żalem 
deklamowała strofy Omara Khayyama: „Ach, korzystaj z tego, z czego jeszcze możemy korzystać, 
zanim my także zmienimy się w proch...”.
Często chodziliśmy do japońskiej tawerny na Chowringhee Road. Micziko siadała naprzeciwko 
mnie przy stoliku z laki. Ściany były ozdobione japońskimi malowidłami. Z mosiężnych kadzielnic 
powoli unosiły się spirale niebieskawego dymu, a jego zapach mieszał się z wonią herbaty. 
Fascynowała mnie tajemnicza atmosfera tej egzotycznej kryjówki. Zawsze panowała tam cisza – 
słyszało się jedynie szelest jedwabiu i kroki tłumione przez tatami, maty ze słomy ryżowej. Od 
czasu do czasu dochodziły nas ciche dźwięki japońskich instrumentów koto lub samisen, na 
których grano muzykę kojącą nerwy. W łagodnym świetle małej lampy z różowym abażurem, 
stojącej na naszym stoliku, Micziko w orientalnej sukni haftowanej złotem wyglądała jak 
bożyszcze z Mórz Południowych. Pijąc jaśminową herbatę, malowniczą angielszczyzną mówiła o 
swoich poglądach na życie i uśmiechała się bez powodu.
Jej ojciec, oficer wojsk, które niegdyś okupowały Chiny, należał do sekty Jodo, lecz matka 
była rzymską katoliczką. Micziko skończyła misyjne liceum katolickie, a jej kobieca logika 
pozwalała godzić religie rodziców. Wierzyła w moc buddyjskich amuletów podarowanych jej przez 
ojca i często przesuwała w palcach różaniec swojej matki, wykonany z pereł i złota. Choć nigdy nie 
studiowała na wyższej uczelni, z intuicją geniusza potrafiła zrozumieć wiele głębokich prawd, a ja 
wiele się od niej nauczyłem.
Micziko zazwyczaj uosabiała nonszalancką wesołość, ale czasami kłopoty związane z 
samotnym życiem w obojętnym mieście były ponad jej siły. Pod presją trudności, z którymi nie 
mogła sobie poradzić, zwłaszcza upokarzania jej dumnej postawy, niekiedy dochodziło do 
załamania, a wtedy całe dnie spędzała na rozmyślaniach w samotności. Wówczas próbowała 
walczyć z melancholią za pomocą pigułek nasennych i łez. Powtarzała „Ojcze nasz” lub odmawiała 
adorację Namu Amida Butsu do Buddhy Amitaba (Nieskończonego Światła), mając nadzieję, że 
ten ostatni pozwoli jej wejść do Świata Największego Szczęścia. Potem modliła się do Świętej 
Marii albo wzywała Jundei Kannon (japońska bogini miłosierdzia), aby jej „strzegła przed 
nieszczęściami”.
Kiedy stopniały pieniądze za wynalazki opatentowane i produkowane we Francji, nie mogłem 
uzyskać przedłużenia wizy i musiałem opuścić Indie. Był to smutny wieczór, gdy okręt odpływał. 
W porcie Kidderpur żegnała mnie tylko zawsze wierna Micziko, obładowana prezentami i 
pamiątkami.
Perłowe niebo błyszczało fioletowo-złotymi promieniami zachodzącego słońca. Z pokładu 
okrętu rzucałem do Micziko wielobarwne wstążki. Melancholijne tony „Auld Lang Syne” 
(tradycyjna szkocka pieśń o dawnych dobrych czasach) ściskały mi serce. Jakże dziwne i silne są 
więzy przyjaźni! Kiedy wskutek nieubłaganie zwiększającej się odległości wstążki zaczęły się 
zrywać, ogarnęły mnie złe przeczucia i dojmujący żal. „Każde rozstanie jest przedsmakiem 
śmierci”. (Schopenhauer). Patrzyłem ponad połyskliwą szarozieloną wodą. Micziko wciąż trzymała 
w swoich małych dłoniach końce moich wstążek. Ze wzrokiem utkwionym w oddalającym się 
statku, potykając się, biegła po pirsie, jakby obawiając się, że zerwie się ostatnia wstążka.
 – Sayonara! – zawołała łamiącym się głosem. – Do zobaczenia, Andole-san (jap. panie Andre) 
Poczułem w moim gardle spazm, który zdławił je głos.
Do ostatniej chwili wytężałem wzrok, dopóki powiewająca biała chusteczka Micziko nie 
zniknęła w bladoniebieskiej mgle.
Przygnębiającą ciszę na morzu zakłócały tylko jękliwe krzyki samotnej mewy niczym 
zwiastuna nieszczęścia.
Bursztynowy krąg słońca pogrążył się w fioletowych chmurach i zgasły jego ostatnie 
promienie. Nieprzenikniona, szybko ciemniejąca mgła, okryła port jakby kirem ciężkiej żałoby.

***
Zmęczony książkami i studiowaniem, zostawiłem problemy świata mędrcom, lecz nie mając 
dokąd się udać, zacząłem pływać od portu do portu, zmieniając pracę i ucząc się kolejnych 
języków. Zarabiałem tylko na skromne utrzymanie i opłacanie podróży, nie wiedząc, co mnie czeka 
następnego dnia. Jednak nie było to cygańskie życie pełne rezygnacji, które zostawia blizny na 
charakterze człowieka. Nawet w tym ekstrawertycznym życiu nie straciłem orientacji i zagłębiałem 
się w nostalgicznym świecie idei. W dużych miastach widziałem nędzną egzystencję ludności – 
zatłoczone mieszkania, świat przestępczy, tragedie ludzi starych i młodzieży. Te slumsy stanowiły 
źródło przestępstw, chorób i nieszczęść zatruwające społeczeństwo.
Jednak na obszarach, gdzie były największe potrzeby, nigdy nie spotykałem żadnych 
przedstawicieli rządu, kościoła czy organizacji międzynarodowych. Nigdy nie widziałem, aby 
ktokolwiek próbował badać istniejące tam warunki czy stosować skuteczne środki zaradcze. 
Niestety ludzie sprawujący władzę przebywają gdzieś daleko w antyseptycznych, klimatyzowanych 
biurach lub uczestniczą w wystawnych bankietach. Zmęczeni przyjęciami odpoczywają w 
ekskluzywnych kurortach letnich, a następnie w zimowych. Po zregenerowaniu sił wracają do 
stolic, gotowi stawiać czoła kolejnym bankietom, dźwigać ciężar licznych orderów i zabawiania 
dygnitarzy z kręgów „lepszego towarzystwa”.
Ja należałem do „niższych klas”. Wolny od związków z przeszłością i od ustabilizowanego 
społeczeństwa pracowałem na parowcach i sampanach, w pociągach i ciężarówkach, w fabrykach i 
kopalniach. Uczyłem w Chrześcijańskiej Szkole Misyjnej i byłem koji, czyli świeckim bratem w 
Therewadyjskim klasztorze buddystów. Miotany po świecie przez los, przypadek i kaprys, żywiąc 
się nieregularnie, często bywałem głodny i chory. Ból serca oraz melancholijna tęsknota pogarszały 
mój stan, gdy cierpiałem na choroby tropikalne. Dni tułaczki były tak samo puste w tanich hotelach 
obcych miast, jak w pociągach pełnych kurzu, na traperskich biwakach czy w obozach drwali, a 
noce jednakowo samotne, czy patrzyłem na Gwiazdę Polarną, czy też na Krzyż Południa. W końcu 
ogorzały od tropikalnego słońca, osmagany przez wichry, deszcze, burze piaskowe i zamiecie 
śnieżne, zmęczony zmiennymi kolejami koczowniczego życia, pewnego dnia uświadomiłem sobie, 
że mam dość podróżowania.
Kiedy w Południowej Ameryce dotarła do mnie smutna wiadomość o śmierci matki, 
nostalgiczne myśli o jej grobie w dalekim kraju nie dawały mi spokoju, dopóki nie wyruszyłem w 
drogę powrotną.
Miesiąc później szedłem starą wiejską drogą na mały cichy cmentarz. Mijając tajemnicze 
pomniki i płyty nagrobkowe, częściowo pokryte igłami sosnowymi i suchymi liśćmi, czytałem 
nazwiska ludzi, których znałem dawno temu. Ciemne chmury skrywały zachodzące słońce i powoli 
wschodził zamglony księżyc. Zatopiony we wspomnieniach o minionych czasach, wolnym 
krokiem dotarłem do zrujnowanej kaplicy. Przez wiele godzin myślałem o życiu i śmierci, o 
sukcesach i klęskach, o sławie i zapomnieniu, o czasie i wieczności.
Kilka miesięcy spędziłem w kraju niegdyś mi znanym, lecz teraz innym, obcym.
Miałem okazję dużo po nim podróżować, co mi umożliwiało porównywanie życia na 
Wschodzie z tym na Zachodzie, lecz żadne z nich mnie nie zadowalało. Zastanawiałem się czy to 
rzeczywiście jest to nowe wspaniałe życie, za które wiele milionów idealistów zginęło w czasie II 
Wojny Światowej?

Rozdział 7

Wróciwszy do Francji, przez dłuższy czas zajmowałem się głównie czytaniem gazet w 
bibliotekach publicznych, zwłaszcza ogłoszeń zatytułowanych „Praca”. Kiedy to mnie zmęczyło, 
postanowiłem znów szukać możliwości w krajach zamorskich. Zapewniwszy sobie przez przyjaciół 
odpowiednie zatrudnienie w Pretorii, wystąpiłem o wizę do Związku Południowej Afryki. Moje 
podanie odrzucono, uzasadniając odmowę zapotrzebowaniem na stolarzy i murarzy bo maja już 
dostateczną liczbą swoich własnych absolwentów wyższych uczelni. Listownie naglony prze 
Michiko próbowałem wrócić do Indii, ale konsul oświadczył, że mam za mało pieniędzy na pobyt 
w jego kraju, gdzie i tak jest już dosyć biedaków. Również inne państwa potraktowały mnie 
odmownie. W końcu otrzymałem wizę do Stanów Zjednoczonych.
Przyjechałem do Nowego Jorku wiosną, zimnego dnia. Nazajutrz wybrałem się z wizytą do 
Blackstone’ów, którzy mieszkali na jednym z modnych przedmieść. Po drodze obserwowałem 
rojne miasto pulsujące gorączkowym rytmem niepokoju i pośpiechu. Kiedy taksówka stanęła przed 
imponującą willą, otworzyły się drzwi i nieco chwiejnym krokiem wyszedł mi na spotkanie jakiś 
mężczyzna. Dopiero gdy mu się bliżej przyjrzałem, uświadomiłem sobie, że ten przedwcześnie 
posiwiały i zbyt otyły człowiek to Blackstone.
– Nie do wiary! – wyjąkał. – Witaj, stary druhu! Wejdź, Andre!
Zaprowadził mnie do biblioteki. Stwierdziłem, że jest sam w tym dużym zaniedbanym domu. 
Kiedy usiedliśmy, sięgnął po swoją szklankę w połowie wypełnioną amerykańską whisky. Nalał 
też dla mnie.
 – No, opowiadaj o sobie – rzekłem. – Jak tam żona i dzieci?
 – Którą żonę masz na myśli? – spytał, patrząc na mnie tępym wzrokiem. – Dwa razy się 
ożeniłem i po dwóch rozwodach mam dość tego nonsensu.
 – Przykro mi to słyszeć. Co za niezwykły pech dwukrotnie się rozczarować.
 – A mnie wcale nie jest przykro. Tu rozwód nie jest rzeczą niezwykłą. Nasze kobiety są 
naprawdę wyemancypowane. Jeszcze przed ślubem obliczają, na jakie alimenty będzie stać 
przyszłego męża. Dwa rozwody oraz bojkotowanie napojów bezalkoholowych mojej firmy przez 
Murzynów z Arkansas, gdzie też trzeba walczyć z konkurencją, to moje zmartwienia. Chcąc od 
nich uciec, zacząłem się hazardować i pić. Nawet ten dom ma tak obciążoną hipotekę, że wkrótce 
wierzyciele zmuszę mnie do wyprowadzki. Właśnie tak, mój przyjacielu, toczy się życie w Stanach 
Zjednoczonych. Niektórzy szybko się bogacą, ale mnie czeka dzielnica nędzy, co jest pewne jak 
amen w pacierzu.
Znowu napełnił szklanki i usiadł ze zwieszoną głową, wbijając ponure spojrzenie w podłogę.
 – To fatalnie. – Współczułem mu. – Ale dlaczego Murzyni bojkotują napoje twojej firmy?
 – Bo ignorują prawo, które tego zabrania! – wypalił gniewnie. – Co prawda zawsze byłem 
przeciwny integracji i tak jak mój ojciec nigdy w swojej firmie nie zatrudniałem Murzynów z 
wyjątkiem kilku robotników, lecz to mój przywilej jako południowca, no nie? To nie powinno 
nikogo obchodzić. Jeszcze zostało nam trochę wolności w tym kraju mimo pełzającego socjalizmu 
i Organizacji Narodów Zjednoczonych, która też ogranicza nam wolność. Należałoby wyrzucić 
ONZ ze Stanów razem z jej kartami i deklaracjami praw człowieka! Cha! Cha!
Roześmiał się, jakby powiedział coś zabawnego, i łapczywie wypił swoją whisky.
 – Ja chciałbym, żeby było więcej takich rozsądnych Amerykanów, jak wasz dyplomata F.B. 
Sayre, który domagał się braterstwa wyrażanego nie słowami, ale czynami – powiedziałem. – 
Skoro źle traktujesz ludzi innych ras, to jest normalne, że w odwecie korzystają ze swobody 
wyboru produktów, które chcą kupowć.
 – Nie! Nie! – wykrzyknął Blackstone. – Wy, cudzoziemcy, nie macie zielonego pojęcia o 
naszych problemach. Nawet Jankesi ich nie rozumieją. Dlaczego nie pojedziecie do Arkansas, żeby 
zobaczyć jak Murzyni nas wypychają, zalewając bastiony wyższej kultury białych?
Gwałtownie wstrząsnął się i chwiejnym krokiem podszedł do stolika zastawionego butelkami, 
by znowu sobie nalać. Uznałem, że nie mam o czym z nim dyskutować, więc szybko pożegnałem 
się i wyszedłem nieco zasmucony.

***
W następnym tygodniu przybyłem do Chicago. Po południu wybrałem się z wizytą do 
Konrada, uchodźcy z Niemiec Wschodnich, którego przed wielu laty poznałem na 
Międzynarodowym Obozie Pracy w Austrii. Kiedy taksówka jechała zatłoczonymi ulicami, 
przyglądałem się monotonnej architekturze, nerwowym przechodniom o poważnych twarzach, 
zatrzymującym się i nagle ruszającym falami stosownie do świateł sygnalizacji. Gdy po dłuższej 
jeździe do tarłem do domu Konrada w nieco przygnębiającej dzielnicy, piekły mnie oczy, w uszach 
mi szumiało i miałem napięte nerwy. Niemiec mieszkał na siódmym piętrze dużego bloku 
przypominającego koszary. Przywitał mnie i przedstawił Lidii, swojej żonie, z którą ożenił się w 
Austrii, tuż przed wyemigrowaniem do Stanów przed pięcioma laty.
 – No, Konrad, jak ci się tutaj podoba? – spytałem. – Oboje wyglądacie dobrze i widocznie 
nieźle wam się powodzi.
 – Dzięki Bogu, jesteśmy zdrowi, ale powodzi nam się niezbyt dobrze – odparł. – Kiedy 
dopisze mi szczęście i znajdę pracę, zarobki ledwie wystarczają na opłacenie komornego, które jest 
wysokie, na zwrot długów i pokrycie rosnących kosztów utrzymania.
 – To dziwne! Czy nie mogłeś otworzyć własnego interesu w tym kraju wielkich możliwości i 
wolnej inicjatywy?
 – Próbowałem, lecz chociaż poruszyłem niebo i ziemię, nic z tego nie wyszło. Tutaj pożyczki 
dostają tylko ci, którzy najpierw udowodnią, że są tak bogaci, że w gruncie rzeczy ich nie 
potrzebują. Rząd jest bardzo słaby i zależy mu jedynie na tym, aby rządzić. Ulegając presji dobrze 
zorganizowanych lobbystów nie śmie konkurować z prywatnymi bankami ani z towarzystwami 
kredytowymi. Jeśli nawet niektórzy politycy chcą pomóc ludziom, są bezradni. Wydaje się, że są 
na łasce finansistów i muszą słuchać ich dyktatów, bo inaczej stracą fundusze na kampanie 
wyborcze i nie zostaną ponownie wybrani.
 – Wygląda to zniechęcająco, ale czy nie mógłbyś zaoszczędzić trochę pieniędzy z pensji?
Konrad zaprzeczył:
 – Nie. Pracodawcy w USA zawsze uważali emigrantów za źródło taniej siły roboczej. Lepsze 
stanowiska są zarezerwowane dla Amerykanów z urodzenia, którzy mają rekomendacje ludzi 
wpływowych albo należeli do akademickich bractw. Osobiste zdolności i zalety pracowników 
bierze się pod uwagę tylko do pewnego stopnia tylko przy obsadzaniu niższych stanowisk w 
administracji. Oprócz tego Lidia odniosła rany w wypadku samochodowym. Chociaż go 
spowodował inny kierowca, to my musieliśmy za wszystko płacić. Adwokaci i lekarze byli 
zupełnie bezlitośni żądając od nas pieniądze za ich usługi i całkowicie obojętni na nasze trudności.
 – Czy nie mieliście ubezpieczenia społecznego i od wypadków?
 – Tak, ale okazało się bezwartościowe. Firma ubezpieczeniowa nic nam nie wypłaciła i 
przegraliśmy sprawę w sądzie, głównie dlatego, że sądy zawsze faworyzują bogatych, a po części z 
powodu naszej słabej znajomości języka angielskiego. Szczerze mówiąc, nie mogę sobie poradzić z 
tym prywatnym systemem. Człowieka widocznie trzeba przygotowywać od dziecka, żeby to 
rozumiał. Nawet wygranie sprawy sądowej bardziej zależy od umiejętności „sprzedawania siebie”, 
przebiegłego adwokata i pieniędzy na apelacje niż od litery i ducha prawa. W Niemczech wszystko 
było lepiej uregulowane i stało na solidnych fundamentach. W rezultacie miało się poczucie 
pewności i bezpieczeństwa. Tutaj człowiek ma wrażenie, jakby zawsze ślizgał się po cienkim 
lodzie.
Konrad nerwowo potarł ręką czoło i mówił dalej:
 – Życie w tym społeczeństwie to chaos, w którym każdy targuje się i walczy z każdym. Życie 
to, zwłaszcza dla biedniejszych ludzi, jest nieustanną poniżającą wolnoamerykańską szarpaniną. 
Bogaci i silni nie przebierając w środkach, bronią swojej uprzywilejowanej pozycji i „swobody” 
wyzyskiwania słabszych, a biedni muszą się bronić, schlebiać, przekupywać i ustępować swoim 
szefom, którzy też czują się tak samo niepewnie.
Niemiec uważnie spojrzał na kratkę pionu wentylacyjnego, przeszedł przez nędznie 
umeblowany pokój, zamknął okno i opuścił roletę, żeby odciąć hałasy docierające z innych 
mieszkań. Potem znów ciągnął konfidencjonalnym tonem:
 – Może się zdziwisz, ale w ten sposób bałbym się rozmawiać z Amerykanami.
 – Dlaczego? Czyż to nie jest kraj demokratyczny, gdzie wszyscy mają zagwarantowaną 
wolność słowa?
 – Hm, nie wiem, jak to powiedzieć – odparł ze smutnym uśmiechem. – Jednak godny 
ubolewania jest fakt, że w Stanach Zjednoczonych, które ludzie miłujący wolność uważają za wzór 
demokratycznego życia, wydawcy książek i gazet zniechęcają obywateli do głoszenia prawdy i 
wyrażania nieortodoksyjnych opinii.
 – Co się rozumie przez słowo „Americanism”! – spytałem. – zapewne to samo, co 
„liberalism”, nie prawda?
Konrad uśmiechnął się ironicznie.
 – Prawdopodobnie słowa te znaczyły to samo, ale dawno temu. Obecnie na określenie 
„Americanism” ma monopol prawicowa klika i jest ono używane w odniesieniu do starej 
mieszaniny dziewiętnastowiecznego systemu laissez-faire, izolacjonizmu, szowinizmu i rasizmu 
jako rzekomego ideału narodu amerykańskiego.
W Europie im bardziej ograniczano przywileje, arbitralne prawa i „wolność” królom i ich 
arystokratycznym pochlebcom, tym więcej naród zyskiwał na bezpieczeństwie, samopoczuciu i 
swobodzie. Proces ten w różnych formach dalej trwa nawet w tym kraju, ale chociaż ludzie tu 
nieustannie mówią o wolności, tylko nieliczni zadają takie pytania, jak: Wolność dla kogo? 
Wolność od czego? Wolność robienia czego?
 – To dobre pytania – powiedziałem. – Jednak przypuszczam, że wy, nowo przybyli ze Starego 
Świata, napotykacie niezwykłe trudności, jakich nigdy nie doświadczają przeciętni Amerykanie. 
Dlatego jesteście rozczarowani, podczas gdy dziewięćdziesiąt dziewięć procent narodu to ludzie w 
pełni zadowoleni.
 – Nie jestem tego taka pewna – odezwała się Lidia, biorąc ze stołu gazetę. – Posłuchaj tego 
fragmentu artykułu, którego nie napisał niezadowolony emigrant, lecz popularna konserwatywna 
publicystka, bez żadnych ukrytych motywów udzielająca rad swoim rodakom w kłopotach:
„Piszecie z asfaltowej dżungli, gdzie życie jest zawziętą walką o przetrwanie w masie splątanej 
ludności, gdzie człowiek znajdujący się wyżej automatycznie kopie osobę, która próbuje się 
wspinać, tak jak sam był wcześniej kopany...”.
Lidia z westchnieniem odłożyła gazetę, ze zdumienia kręcąc głową.
 – Niezbyt piękny obraz życia w kraju aspirującym do roli przywódcy i wzoru dla reszty 
ludzkości – zauważył Konrad. – Jednak jakiego życia można oczekiwać w społeczeństwie, gdzie 
panuje tak zajadłe współzawodnictwo i każda młodą osobę przygotowuje się do tego, aby głównie, 
jeśli nie wyłącznie, troszczyła się tylko o siebie? Młody adwokat, lekarz, biznesmen, nauczyciel 
czy polityk, który szczerze stara się przestrzegać zasad uczciwości, sprawiedliwości i fair play, 
wkrótce jest wyśmiewany jako niedołęga, socjalista czy marzyciel, podczas gdy jego gruboskórny 
samolubny kolega spokojnie robi karierę i pieniądze jako szanowany obywatel.
Ci młodzi ludzie, którzy nie są jeszcze całkiem zdeprawowani przez piekielną atmosferę 
brutalnej walki o egzystencję, nie mogą dążyć do wielkich ideałów bez obawy, że zbankrutują, 
doznają porażki i staną się wyrzutkami społecznymi. Z moich obserwacji wynika, że tutaj popiera 
się cyniczny egoizm i gloryfikuje bezlitosną walkę. Zatem chłopcy aspirujący do przyszłej roli 
twardych mężczyzn mają w pogardzie współczucie, honor i altruizm. Miliony Murzynów, Indian, 
emigrantów, ludzi z azjatyckiej, hiszpańskiej lub mieszanej rasy z pogardą wypchnięto do slumsów 
przypominających getta, gdzie żyją bez pracy lub zarabiają na marne utrzymanie wykonując 
najniżej płatne zawody.
 – No, ale czy rząd nie może czegoś zrobić, żeby zgodnie z Konstytucją popierać demokrację 
polityczną, społeczną i gospodarczą? – spytałem.
Konrad przez chwilę patrzył na mnie spod zmarszczonych brwi.
 – Obawiam się, że niewiele. Wpływowi Amerykanie tego nie chcą. Jestem pewien, że nawet 
tamta publicystka, chociaż uświadamia sobie zło tkwiące w obecnym stylu życia, nie wierzy w die 
Theorie der Weltvebersserung. Jak to się nazywa po angielsku?
 – Melioryzm – podpowiedziałem.
 – Zgadza się – stwierdził Konrad i mówił dalej: – W każdym razie według tej teorii usuwanie 
zła i poprawa bytu ludzkości należą do naczelnych celów społecznego działania. Tamta publicystka 
przedstawia te problemy, ale bez wątpienia wystąpiłaby przeciwko jakiemukolwiek programowi 
poprawiania warunków, które sama opisuje, lecz nad nimi nie ubolewa. Nawet prezydentowi USA 
trudno działać sprawiedliwie. Spójrz na to.
Z grymasem obrzydzenia wskazał nagłówek: „Synod protestuje przeciwko wypowiedzi 
prezydenta na temat braterstwa”. Zaniepokojony podniosłem gazetę, która opisywała następujące 
zdarzenie:
„W swoim przemówieniu prezydent powiedział, że ,Amerykanie powinni głosić i praktykować 
prawdziwie rewolucyjne wartości, takie jak godność, wolność i braterstwo ludzi pod ojcostwem 
Boga’. Działając na wniosek przewodniczącego Międzynarodowej Rady Kościołów 
Chrześcijańskich, synod Biblijnych Kościołów Prezbiteriańskich wystosował depeszę do 
prezydenta USA, w której oświadcza, że wyrażenie ,braterstwo ludzi’ jest używane przez 
komunistów wzywających do braterstwa i solidarności w systemie socjalistycznym”.
 – To niewiarygodne i całkowicie niechrześcijańskie! – oburzyłem się.
Wyszedłem wstrząśnięty tym, czego się dowiedziałem.
Wracając taksówką, z jeszcze większą ciekawością patrzyłem na ulice zatłoczone dobrze 
ubranymi ludźmi i sklepy z mnóstwem rozmaitych towarów. Pomyślałem, że życie tutaj nie może 
być złe. Wtedy przypomniałem sobie wiersz amerykańskiego poety: „Szczytem i ukoronowaniem 
wszelkiego dobra. Najwyższą gwiazdą życia jest braterstwo”.  Zastanawiałem się: Kto reprezentuje 
prawdziwego ducha Ameryki? Apostaci, którzy krytykują braterstwo, czy ten poeta, który je 
gloryfikuje?

Rozdział 8

Po zwiedzeniu różnych Stanów udałem się na zachodnie wybrzeże USA. Przyzwyczajony do 
życzliwej postawy Anglików i Francuzów nagle zostałem wystawiony na lodowaty wicher 
bezlitosnego współzawodnictwa i wrogiej nieufności. Podczas gdy w Europie obcokrajowcy są 
traktowani ze szczególną uprzejmością, w USA zaś ich się unika. Wkrótce producenci 
przywłaszczyli sobie moje patenty. Byłem poniżany i atakowany. Kiedy podałem oszustów do 
sądu, sędziowie i ławnicy tylko dodawali obelgi do strat i urazów. Upokorzenia, jak smagnięcia 
biczem po twarzy, piekły głęboko. Wyższe wykształcenie okazało się bez wartości.
Według stanu mojego konta w banku miałem niska pozycję społeczną. Ze strony lepiej 
wykształconych Amerykanów spotykały mnie afronty. Jedyną ulgę w samotności trawiącej duszę 
dawało towarzystwo hazardzistów, pijaków i innych ludzi w podobnych tarapatach. Składałem 
podania o przyjęcie do pracy na odpowiednich stanowiskach w agencjach międzynarodowych, 
bankach i firmach handlowych, lecz bystrzy kadrowcy nigdy nie przeoczyli mojego braku 
obywatelstwa USA i miejscowych rekomendacji.
Zabójcza praca i ponure towarzystwo działały przygnębiająco, zawężały horyzonty, 
zmniejszały aspiracje, odbierały nadzieję. Mogłem przestać przejmować się społeczeństwem, które 
nie przejmowało się mną. W tych nędznych latach w najbogatszym kraju świata nie było łatwo 
zachować zdrowie psychiczne i moralne. Jeszcze gorzej wyglądała sprawa ze zdrowiem fizycznym. 
Długotrwałe złe odżywianie, stresy i patogeniczne warunki natury psychosomatycznej niszczyły 
moją odporność. W razie choroby jedyne dostępne lekarstwo stanowiła aspiryna. W tym 
społeczeństwie usługi lekarzy, dentystów, farmaceutów, cały geniusz wspaniałej medycyny był 
poświęcony na zaspokajanie potrzeb bezczynnych bogaczy oraz starców w ramach programu 
pomocy społecznej. Szlachetną misję ratowania życia zdegradowano do roli pospolitego interesu 
nastawionego na zysk. Motywy finansowe były tak wszechobecne, że nawet kościołami zarządzano 
jak zwykłymi przedsiębiorstwami handlowymi.
W końcu znalazłem przyczynę mojego braku powodzenia w USA. Czytałem prace 
amerykańskich psychoanalityków, którzy bez wstydu stwierdzali żałosny fakt, że powodzenia 
człowieka tylko w piętnastu procentach zależy od jego kwalifikacji zawodowych i aż w 
osiemdziesięciu pięciu procentach od jego „dobrych stosunków z innymi ludźmi”. Autorom tych 
prac nie przyszło do głowy, że coś jest źle ze społeczeństwem, które odmawia sukcesu wielu 
swoim zdolnym członkom tylko dlatego, że nie mają miłych osobowości. Także amerykańskie 
powiedzenie mówi, że „twój sukces zależy nie od tego, co wiesz, lecz kogo znasz”.
Niedobrze jest porównywać małych z wielkimi, jednak dla mnie niejakie pocieszenie stanowiły 
życiorysy wybitnych ludzi świadczące, że byli to nieustraszeni, pewni siebie indywidualiści nie 
ulegający przesądom i uprzedzeniom. Żaden z nich nie miał lokajskiej osobowości handlarzy bez 
żadnych zasad, których taktyka to zadowalać wszystkich i niczego nie krytykować. Zauważyłem, 
że o ile Anglicy doceniają uczciwą krytykę, o tyle Amerykanie, mając mniej wiary w siebie i 
poczucia humoru, szybko wpadają w gniew i chcą ukarać krytyka, zwłaszcza jeśli jest on 
cudzoziemcem.
Wszelkie perswazje psychoanalityków, którzy obecnie są tak wpływowi w USA, nie zdołałyby 
ułagodzić zapalczywego Świętego Pawła, impulsywnego Pasteura, sarkastycznego Woltera, 
krnąbrnego Ibsena, upartego Edisona czy podobnych ludzi o niezależnych przekonaniach i 
nieustraszonej odwadze. Spinozę prześladowano za oryginalność myśli, niemniej wolał on żyć w 
skromnych warunkach, niż korzystać z zobowiązujących łask. Na przykład odmówił 
zadedykowania swojej książki Ludwikowi XIV w zamian za pensje, tak samo jak Konfucjusz, 
który nie przyjął pensji od księcia Tse.
Święty Ambroży, który twierdził, że posiadanie własności „zasługuje na potępienie”, często 
popadał w konflikt z najwyższymi władzami. Cervantesa ekskomunikowano i uwięziono. Wolter 
był wielokrotnie więziony w Bastylii, a następnie skazany na wygnanie za walkę o wolność. Kłócił 
się z najwyższymi dostojnikami, ośmieszał instytucje wyznaniowe i rozprowadzał swoje 
prowokacyjne pamflety na przekór władzom. Agresywna postawa Ibsena i jego satyra na 
zacofanych urzędników sprawiły, że żył w biedzie i wyjechał z ojczystego kraju. Liczni inni wielcy 
indywidualiści, od Michała Anioła i Rembrandta po Wiktora Hugo i Wagnera, cierpieli z powodu 
obelg, jakimi ich obrzucano.
Chociaż często nie zdołali się wzbogacić, z nikim nie potrafili się zaprzyjaźnić ani nie mieli 
wpływu na władze, to jednak bronili wolności myśli i wywarli wpływ na przyszłe pokolenia. Dziś 
gardzimy tymi, którzy ich prześladowali, i jesteśmy wdzięczni takim ludziom, jak Spinoza, Wolter 
czy Ibsen, za to, że popierali oświecenie i postęp.
Również w USA uświadomiłem sobie, że przeciętnym ludziom, którzy tak jak ja, nie mają 
szczególnych talentów, ale są nieco inni, trudno osiągnąć sukces, jeżeli nie uprawiają „sztuki” 
płaszczenia się i służalczości. W źle zorganizowanym społeczeństwie sukces człowieka zależy od 
kaprysu szefów. Natomiast w społeczeństwie dobrze zorganizowanym nepotyzm, dyskryminację i 
faworyzowanie wypierają bezstronne sprawdziany i reguły jednakowe dla każdego, decydujące o 
powodzeniu wszystkich.
W krajach, gdzie panuje konkurencja lub dyktatura, przeważnie uległe miernoty i konformiści 
bez zasad mogą osiągać sukcesy, natomiast w społeczeństwie współpracującym, rządzonym 
według zasad sprawiedliwego prawa, bezstronnie wynagradza się tylko rzeczywiste zasługi, 
podczas gdy umiejętność manipulowania ludźmi czy niewolnicze trzymanie się linii partii nie ma 
żadnego znaczenia. Tak więc społeczeństwo, w którym sukces zależy od pochlebstw, łapówek i 
tym podobnych form korupcji, wkrótce zacznie się chylić ku upadkowi. Musi zatem odrodzić się 
duchowo i zreorganizować, żeby cofnąć ten proces.
Jeśli chodzi o mnie, patrząc wstecz na te ponure lata walki i cierpienia, zdaję sobie sprawę, że 
głównie dzięki nawykowi czytania wielkich dzieł zachowałem wiarę w Boga i Człowieka, 
wypłynąłem na powierzchnię, wprawdzie z bliznami, lecz z nietkniętym duchem, i mogę 
przekazywać innym tę życiodajną wiarę.
Echa dawnych trudności i smutków, odzywające się po latach, tylko potwierdzają starą prawdę, 
że człowiek jest silniejszy od okoliczności, że z krwi, łez i popiołów materialnych strat mogą 
wyrosnąć kwiaty korzyści duchowych i że przejściowe porażki dają się zmienić w trwałe 
zwycięstwo.


Rozdział 9

Wiele lat później pojechałem do San Francisco, gdzie delegaci wszystkich krajów zebrali się na 
Zgromadzenie Ogólne ONZ. Wkrótce po przyjeździe zadzwoniłem do Mariusa, który zaprosił mnie 
do klubu prowadzonego przez General Enterprises, filię Planetarnego Legionu. Powiedział mi, że 
ponieważ Barsow jest w mieście jako członek rosyjskiej delegacji i także obiecał przyjść, będziemy 
mieli spotkanie kombatantów.
Kiedy dotarłem do nowoczesnego budynku mieszczącego klub PLP, ładnie ubrany chłopiec 
zaprowadził mnie do biura, gdzie powitał mnie Marius. Pomimo wielu lat, które upłynęły od czasu, 
gdy ostatni raz widziałem się z nim w Bombaju, Marius był w dobrym zdrowiu i nastroju. Między 
brwiami miał pionowe zmarszczki, ale twarz wyrażała pewność siebie i determinację. Po kilku 
minutach towarzyskiej rozmowy o sprawach osobistych, nie związanych z niniejszą relacja, 
zapytałem Mariusa o funkcje Aktywnych i Pomocniczych (Auxiliary) Legionów.
 – Aktywne Legiony to jednostki czysto spółdzielczej demokracji – odparł. – Te samorządzące 
się zgrupowania optymalnej wielkości wchodzą w skład ogólnoświatowej organizacji PLP, a ich 
działalność jest przez nią koordynowana. W praktyce stanowią społeczno-gospodarczą bazę 
oświatowej działalności Legionów Pomocniczych. Braterska ekonomia PLP okazała się dobrą 
alternatywą zarówno dla prywatnego monopolu, jak i dla własności państwowej, pośrednio 
przeciwdziałając nadmiernej koncentracji bogactwa w rękach nielicznych nababów, a przede 
wszystkim tworząc nowe bogactwo i sprawiedliwie rozdzielając je między tych, co je wytworzyli.
 – Przypuszczam, że PLP, zgodnie z nazwą, obejmuje swoją działalnością cały świat, prawda?
 – Tak – potwierdził Marius. – Miliony kombatantów opuściły swoje kraje i nie należy ani do 
British Legion, American Legion ani innych nacjonalistycznych związków. Uznaliśmy więc za 
logiczne zorganizowanie Planetarnego Legionu, którego członkiem może zostać każdy bez 
żadnych ograniczeń.
 – To ma sens, ale...
Zanim zdążyłem dokończyć, otworzyły się drzwi i wszedł Barsow. Jego wygląd mnie 
zaskoczył. Siwe włosy, głębokie zmarszczki na szarej twarzy sprawiały, że wydawał się dużo 
starszy niż w rzeczywistości, lecz najbardziej uderzyła mnie zmiana w jego zachowaniu. 
Powłócząc nogami, przeszedł przez pokój i zwalił się na fotel.
 – No, czy to nie jest dziwne, że jeszcze żyjemy i znów się spotykamy? – spytał matowym 
głosem, mierząc nas niespokojnym wzrokiem narkomana. – Aleście się obaj zmienili i postarzeli!
 – Ty też się zmieniłeś, nie tylko zewnętrznie – powiedziałem. – Zdziwiłem się, kiedy w prasie 
przeczytałem, że jesteś w nowym rosyjskim rządzie, który doszedł do władzy po zeszłorocznym 
zamachu stanu.
 – Teraz nie przypominasz tamtego fanatyka, którego znaliśmy dawno temu – dodał Marius. – 
Co sprawiło, że stałeś się bardziej umiarkowany w poglądach?
 – Cóż, było kilka powodów. Po wielu podróżach, obserwacjach i przemyśleniach, zacząłem 
sobie uświadamiać, że z naszym ustrojem jest coś nie w porządku. Zadałem sobie pytanie: jak 
możemy liczyć na to, że przekonamy odległą silną Amerykę, żeby przyjęła nasze idee, skoro nie 
zdołaliśmy uzyskać poparcia nawet małej sąsiedniej Finlandii? Nabrałem przekonania, że w 
pierwszej połowie obecnego stulecia szlachetna sprawa powszechnego postępu wpadła w 
zakrwawione ręce bolszewików, którzy ją zniszczyli swoimi nadużyciami i prymitywnym terrorem.
 – To prawda – zgodził się Marius. – Stosując metody carskiego reżimu, albo nawet gorsze, 
Bolszewicy niechcący dali swoim wrogom silną antykomunistyczną broń propagandową.
 – Ale nie zapominaj, Barsow, jak powiedziałeś mi w Berlinie, że cel uświęca środki i...
 – To było dawno temu – przerwał mi Rosjanin, zapalając papierosa drżącymi rękami. – 
Pamiętaj, że wciąż jestem socjalistą, lecz zdobywszy wystarczające doświadczenie, uświadomiłem 
sobie fakt, że cele są z góry określane przez środki, tak jak kwiaty są z góry określane przez 
nasiona.
Słuchając tych refleksji, nie mogłem uwierzyć, że to mówi Barsow, były oficer sowieckiej 
tajnej policji i absolwent Akademii Politycznej imienia Lenina, człowiek z kamiennym sercem 
Robespierr’a i zimnym umysłem Machiavelliego. Myśli przerwał mi dzwonek telefonu. Marius 
podniósł słuchawkę i po krótkiej rozmowie rzekł:
 – Mamy gości. Monsieur Montfort z francuskiej delegacji do ONZ i sir Robert z angielskiej.
Wkrótce wprowadzono dwóch starszych panów. Po wzajemnych prezentacjach sir Robert 
powiedział:
 – Czy już słyszeliście dobrą wiadomość? Rosjanie i Chińczycy niedługo mają podpisać nowy 
plan rozbrojenia i poprawioną Kartę ONZ.
 – To rzeczywiście dobra wiadomość – zgodził się Marius. – Jednak powszechnego pokoju nie 
ustanowi kilka podpisów na dokumentach. Nie można zapewnić pokoju wewnętrznego jednostki, 
pokoju między ludźmi, narodami ani rasami bez wykorzenienia postaw konkurencyjnych, 
egoistycznych i nietolerancyjnych z umysłu każdego człowieka. Inne trudne zadanie stojące przed 
ludzkością to zmiana przeznaczania ogromnych zasobów ludzkich i materialnych, niewłaściwie 
wykorzystywanych w celach militarnych, tak aby konstruktywnie ich użyć dla dobra ogółu.
 – Co za gobemouches  z tego Mariusa! – zaśmiał się Francuz. – Nie wierzę, że jedną ósmą 
światowej produkcji, obecnie marnotrawioną na zbrojenia, wkrótce przeznaczy się na towary 
konsumpcyjne i inne dobra oraz że dwadzieścia milionów ludzi, łącznie z najlepszymi 
naukowcami, teraz trwoniących swoje talenty na cele wojskowe, wkrótce będzie pracowało 
pożytecznie.
Marius zaoponował:
 – Niemniej trzeba psychicznie przygotować ludzkość do okresu bezprecedensowego 
przechodzenia od społeczeństwa wojowniczego, opartego na konkurencji, do pokojowego 
nastawionego na współpracę. Przechodzenie to pociąga za sobą transformację całej 
psychofizycznej podstawy cywilizacji. Wymaga nowych myśli i praktyk polityczno-
ekonomicznych, a także radykalnych zmian w wielu dziedzinach życia społecznego.
 – Jeszcze długo nie będziemy musieli się o to martwić – odezwał się sir Robert, rzuciwszy 
Mariusowi pogardliwe spojrzenie. – Nie można zapominać, że na całym świecie są miliony ludzi, 
których dochody, zawód i pozycja społeczna zależą od istnienia przemysłu zbrojeniowego, wojska 
i niezliczonych działań związanych z wojnami lokalnymi. Ludzie ci, ogromne pieniądze 
zainwestowane w zbrojeniach oraz silne tradycje militarne każdego narodu składają się na potężną 
inercję, która skutecznie hamuje postęp na drodze do stworzenia pokojowej i zdecentralizowanej 
społeczności świata.
Marius pochylił się nad stołem, unosząc rękę:
 – Wierzę, że wkrótce nadejdzie czas, gdy z monstrualnych okrętów wojennych zejdą załogi, a 
bazy wojskowe opustoszeją albo będą zachowane tylko jako ponure mementa barbarzyńskiej 
przeszłości. Wówczas ustanowienie światowego pokoju stworzy ludzkości bezgraniczne 
możliwości.
 – Likwidacja sił zbrojnych doprowadzi do usunięcia barier polityczno-ekonomicznych, a to do 
gospodarki globalnej i do jednolitego światowego ładu – powiedziałem.
 – Ja nie wierzę, że tego dożyjemy – rzekł M. Montfort z westchnieniem. – Nacjonalizm jest 
wciąż silny, zwłaszcza w krajach, które niedawno odzyskały niezależność.
Marius ze smutkiem poruszył głową, a na jego twarzy pojawiła się melancholia.
 – Człowiek podróżujący dzisiaj po świecie napotyka więcej podejrzliwości niż sympatii. 
Stwierdza, że każdy naród czai się za swoimi granicami i jest wrogo nastawiony do wszystkich 
,.cudzoziemców”. Widzi, że gospodarkę narodową dławią różne „ochronne” cła, przepisy i 
ograniczenia. Szokują go tragikomiczne „zabezpieczenia” stosowane przez obywateli każdego 
kraju, by uchronić ojczyznę przed wyimaginowanymi najeźdźcami. Zdumiewają go płytcy 
przywódcy, którzy wbrew świadectwom historii, kontynuują starą politykę pod przewrotnym 
hasłem: „Jeśli chcesz pokoju, gotuj się do wojny!”.
Podróżnika uderza fakt, że każdy naród cierpi z powodu nieustannego ogłupiania, jakim jest 
szowinizm, nawracających halucynacji, czyli strachu przed najazdem lub dywersją, oraz napadów 
szaleństwa, a mianowicie wojen i rewolucji. Choroby te wywołuje przede wszystkim otępiający 
zaduch lokalnych kultur, które od wieków gniły we własnym sosie w szczelnych granicach państw.
Na to ja:
 – Miejmy nadzieje, że poprawiona Karta ONZ usprawni tę organizację.
 – Chciałbym, żeby tak się stało – rzekł Marius, marszcząc brwi. – Niestety ani do Karty, nawet 
w jej poprzedniej słabej formie, ani do innych deklaracji ONZ nigdy nie stosowało się żadne 
państwo. Dziwne, że władze polityczne, gospodarcze, a nawet kościelne chętnie podpisują 
najszlachetniejsze karty, a potem spokojnie dalej robią lub tolerują wszystko to, co trzeba i można 
usunąć i co zobowiązały się wyeliminować, podpisując takie dokumenty. Największym i 
najbardziej „wywrotowym” człowiekiem byłby ten, kto by nakłonił dużą liczbę ludzi do 
przestrzegania zasad już dawno głoszonych przez istniejące religie, deklaracje ONZ i Konstytucje 
poszczególnych krajów. Obecnie stosuje się te zasady tylko w słowach i zaprzecza, w działaniach. 
Czy politycy mogliby wyjaśnić tę dwoistość nie do przyjęcia?
Sir Robert bez wahania podjął wyzwanie:
 – Każdy dyplomata, kiedy go o to zapytasz, jest raczej zdziwiony niż zakłopotany. Od dawna 
przyzwyczajano nas do konspiracyjnej wieloznaczności języka dyplomatów. W konsekwencji z 
góry zakładamy, że takich słów oficjalnie wypowiadanych, jak „współpraca”, „pokój”, 
„braterstwo”, „wolność”, „równość” czy „sprawiedliwość”, nigdy nie używa się w dosłownym 
znaczeniu, nie mówiąc już o tym, żeby je stosować w działaniach politycznym, społecznych czy 
gospodarczych. Zdajemy sobie sprawę, że ich praktyczne stosowanie wymagałoby znacznych 
zmian, które mogłyby nie leżeć w interesie wpływowych grup w naszych krajach, a także szkodzić 
naszym partiom i naszym karierom.
Marius spojrzał na Anglika badawczym wzrokiem, a potem rzekł:
 – To nieszczęście dla ludzkości, że wielu polityków nadal jest zarażonych moralną chorobą 
zwaną makiawelizmem. Jej objawy to wrzody w postaci przebiegłości, egoizmu, zdrady i 
bezwzględności ukryte pod maską obłudnej przyzwoitości. Plaga ta, od wieków pustosząc Europę, 
szczególnie w czasach monarchów absolutnych, powróciła w złośliwej formie i została rozniesiona 
przez imperialistów, faszystów, komunistów oraz innych moralnie trędowatych oszustów, złodziei i 
morderców. Plaga ta nadal panuje w licznych częściach świata, wyrządzając ludzkości nieopisane 
szkody.
 – Dzisiejsi politycy nie są ani lepsi, ani gorsi od przeciętnych ludzi – sprzeciwił się M. 
Montfort. – Tak więc nie mogą kierować się wzniosłymi ideami w praktyce, dopóki najpierw sami 
ich sobie nie przyswoją poprzez wewnętrzną odnowę.
Barsow poruszył się w fotelu.
 – Rozumiem, o co panu chodzi. Na przykład Lenin i Stalin próbowali poprawić byt ludzi za 
pomocą zewnętrznych reform, ale im się to nie udało, ponieważ ani oni, ani inni komuniści nie 
poprawili siebie i dlatego nie mogli zmienić ludzkiego życia na lepsze.
 – Jest jeszcze jedna ważna rzecz – powiedział Marius. – Niedawno zaczęły się wydarzenia, 
które oznaczały punkt zwrotny w historii ludzkości, ale niewielu polityków to dostrzegło. 
Większość ich nie była wystarczająco przygotowana intelektualnie ani moralnie, by rozpoznać i 
wykorzystać bezprecedensowe możliwości. Ogromny postęp techniki i oświaty, który 
zapoczątkowała rewolucja przemysłowa, nabrał takiego tempa, że dawna polityka przemocy stała 
się groteskowo przestarzała i całkowicie niepraktyczna. Niemniej mężowie stanu, prawie bez 
wyjątku zacofani, pozostali żałośnie wierni tradycyjnej polityce swoich ojczyzn. Nie dostrzegli 
pilnej potrzeby wprowadzenia śmiałych innowacji w sferze polityczno-gospodarczej, które 
pozwoliłyby dotrzymać kroku szybkiemu postępowi technologii.
Z godnym ubolewania brakiem rozsądku wykorzystywali konstruktywne osiągnięcia nauki w 
destrukcyjnych celach prowadzenia wojny. Politycy są tak beznadziejnie pogrążeni w błotnistym 
nurcie współczesnych przesądów, że brak im jasnego filozoficznego zrozumienia i szerokiej 
historycznej perspektywy. Dlatego też w każdym okresie bezkrytycznie akceptują przelotne 
polityczne idee, jakby były ostatnim wytworem mądrości. Monarchię absolutną, monarchię 
konstytucyjną, oligarchię i dyktaturę niektórzy politycy uważali za najlepszy ustrój. Przestępstwem 
było domaganie się obalenia tych wadliwych ustrojów, a jednak później je odrzucono.
Nawet tak konserwatywne narody, jak Anglicy i Amerykanie, zmieniały formy swoich rządów. 
Pomimo tego obecnie, podobnie jak w przeszłości, ich politycy nie rozumieją, dlaczego powinni 
przewidywać przyszły logiczny rozwój i co by mogli zrobić, aby przyśpieszyć zastosowanie 
lepszych form rządzenia. Zajmują się głównie utrzymywaniem swoich synekur, zamiast 
powiększać dobrobyt ludzkości.
Na przykład amerykańscy mężowie stanu teraz uważają za śmieszne, że ich poprzednicy, biegli 
w polityce ich państwa, nie przewidywali wyższej formy lojalności niż wobec, powiedzmy, 
Niepodległej Republiki Alabamy czy Teksasu. Niedawno zaś ambasador USA w ONZ udzielił 
wywiadu, w którym oświadczył: „Śmieszna jest myśl, że Amerykanie kiedykolwiek zaakceptują 
wyższą formę lojalności wobec jakiejś przyszłej Federacji Panamerykańskiej czy Światowej niż 
wobec dzisiejszych Stanów Zjednoczonych”. Jednak to pewne, że kiedy potężne siły ewolucyjne 
doprowadzą do jednego rządu dla całej ludzkości, przyszłych mężów stanu wstrząśnie oburzająca 
tępota lub zła wola ich poprzedników. Nie zdołają pojąć, jak osoby o zdrowych zmysłach mogły 
uważać, że niebezpieczna anarchia jest zadowalająca, i jak ktokolwiek mógł utrudniać tak 
potrzebną polityczno-gospodarczą organizację świata.
Marius mówił, jakby zapomniał, gdzie jest, i w oddali widział coś wspaniałego.
 – Bezowocne zaabsorbowanie jedynie granicami państw, wszechobecnymi mniejszościami, 
niefortunnymi szpiegami, zdezorientowanymi „zdrajcami”, wyłączną lojalnością, sojuszami 
wojskowymi, wojnami, rewolucjami, zbrojeniami, na co w przeszłości trwoniono cenne talenty i 
zasoby, będzie niepojęte dla przyszłego męża stanu. Poświęci się on takim ogólnie pożądanym 
celom, jak rozszerzanie granic nauki i cywilizacji, promocja technologii i biologicznej ewolucji, 
ochrona środowiska, wykorzystywanie nowych źródeł energii, zagospodarowywanie 
niezamieszkanych obszarów naszej planety, podbój kosmosu oraz przedłużanie, zharmonizowanie i 
podnoszenie poziomu ludzkiego życia.
M. Montfort ze smutkiem ciężko westchnął i rzekł:
 – Myślałem, że naszym najważniejszym celem jest walka z terroryzmem i komunistami.
Barsow, który siedział ze spuszczoną głową, zwrócił wymizerowaną twarz do Francuza.
 – A ja myślałem dokładnie to samo o walce z kapitalistami – powiedział i na moment umilkł, 
ponuro spoglądając na swojego długoletniego przeciwnika nienaturalnie wielkimi oczami. – 
Najwyraźniej zmarnowaliśmy nasze życie, niczego nie osiągnęliśmy i zawiedliśmy tych, którzy 
nam ufali, zwłaszcza młodzież.
Rosjanin znowu spuścił głowę, skulił się i w milczeniu siedział z markotną miną.
Twarz Mariusa złagodniała, gdy powiedział:
 – Zbliżają się czasy, nie zwycięstwa jednego państwa nad innym lub odwrotnie, lecz nastąpi 
uniwersalna synteza pozytywnych, możliwych do asymilacji elementów nowoczesnych ustrojów, 
którą zaakceptuje większość ludzi.
 – To mało prawdopodobne – sprzeciwił się Barsow znużonym głosem.
 – Wcale nie – odparł Marius z przekonaniem. – Jednym ze skutków poprawy warunków życia 
i podniesienia poziomu oświaty na całym świecie jest budzenie się mas, które zaczynają się 
domagać rozsądnych społeczno-politycznych działań. Ponieważ masy wywierają coraz silniejszy 
wpływ na rządy, a interesy mas we wszystkich krajach są takie same, zatem coraz więcej linii 
postępowych trendów będzie zmierzało do jednakowych popularnych ideałów pokoju, swobody, 
bezpieczeństwa, sprawiedliwości i współpracy, czyli do celów uniwersalnych. W wyniku takiego 
rozwoju wydarzeń zbliżają się czasy, gdy różnice między polityczno-gospodarczymi ustrojami 
USA i Chin nie będą większe niż między tymi, które obecnie istnieją na przykład w Holandii i 
Belgii.
Główną przeszkodę stanowią fanatycy, stuprocentowo amerykańscy, chińscy i inni 
superpatrioci. Bezskutecznie ze sobą walcząc, nie zdają sobie sprawy, że równocześnie 
współpracują i konspirują, aby zaszkodzić pokojowi świata obniżać poziom życia i hamować 
postęp ludzkości. Dlatego wszystkich tych „stuprocentowców” należałoby piętnować jako 
niebezpiecznych maniaków, tak aby ich głupich wrzasków i podżegania do wojny nikt nie brał 
serio.
 – Nie podoba mi się to, że pan wrzuca komunistów i kapitalistów do jednego worka, jakby to 
była banda takich samych imbecyli – wtrącił poirytowany sir Robert. – Czy pan nie widzi moralnej 
wyższości zachodnich demokracji nad rządami totalitarnymi?
Marius zwrócił się do angielskiego dyplomaty:
 – Nie przeczę, że macie wyższość moralną, ale dla mnie to wszystko jedno, czy jakiś fanatyk 
walczy o komunizm, kapitalizm czy nawet o Planetarny Uniwersalizm, ponieważ fanatyzm jako 
taki wyłącza go z kategorii racjonalnych ludzi myślących sprawiedliwie i rozsądnie. Zarówno 
fanatyczny komunista, jak i fanatyczny kapitalista czuje się znieważony, gdy ktoś bezstronny 
próbuje mu uświadomić, że ich zasadnicze postawy są do siebie uderzająco podobne. Człowiek 
obiektywny, widząc dobre i złe strony każdej grupy, nie ufa stuprocentowym Amerykanom, 
stuprocentowym komunistom ani innym, którzy są na sto procent za czymś lub przeciwko czemuś. 
Taka stuprocentowa postawa uniemożliwia zrozumienie, tolerancję, kompromis i współpracę, a 
wywołuje fanatyczne próby nawrócenia czy zniszczenia tych, którzy rzekomo się mylą.
 – Ja także zaobserwowałem, że rozsądni ludzie wyznają neutralność i są przeciwko nie tyle 
komunizmowi, kapitalizmowi i innym doktrynom, ile przeciwko fanatyzmowi, którym są opętane 
osoby nieinteligentne i dlatego są niebezpieczne – powiedziałem. – Niedojrzałość, kierowanie się 
emocjami i głupotę wszystkich fanatyków można porównać z przyczynami choroby, której 
symptomami są rozmaite partie i doktryny.
 – Masz całkowitą rację – zgodził się Marius. – Kłopot polega na tym, że fanatycy 
kategorycznie odmawiają wszelkiej wartości systemom, którym są przeciwni. Fanatyczni 
komuniści uważają za swój obowiązek ignorowanie argumentów, a nawet faktów przedstawianych 
przez kapitalistów. Z drugiej strony argumenty i propozycje komunistów są niemal automatycznie 
odrzucane na Zachodzie jako propaganda czy pułapki. Kapitaliści od dawna krytykowali socjalizm, 
podczas gdy socjaliści nieustannie mówili o wadach kapitalizmu. Równocześnie jedni i drudzy 
wzajemnie ignorują argumenty przeciwników jako kłamliwą propagandę. Tak więc jedna jest 
głucha na antagonistyczne kazania drugiej. Nie chcą ich też uważnie słuchać ludzie neutralni, 
ponieważ wiedzą, że nie można znaleźć wiele prawdy w propagandzie.
Wziąwszy głęboki oddech, Marius mówił dalej z coraz większą intensywnością:
 – Wielcy filozofowie zawsze podkreślali ważność rozumienia motywów i myśli naszych 
oponentów. Natomiast fanatycy zajadle i ślepo wyklinają wszelkie rywalizujące poglądy oraz ich 
wyznawców. Fanatycy, czy to będą komuniści, kapitaliści, czy jeszcze inni, opętani paranoidalną 
podejrzliwością i nienawiścią do wszystkich, którzy się z nimi nie zgadzają, i chorobliwym 
strachem przed nimi, po prostu nie rozumieją, co to jest tolerancyjna przyzwoitość i chłodny, 
zdrowy rozsądek. Skłonności do fanatyzmu ma zwykle człowiek zacofany o wąskich horyzontach 
myślowych, który bezkrytycznie przyjmując pierwszą lepszą ograniczoną doktrynę lub partię i staje 
się faszystą, superpatriotą, komunistą, zacietrzewionym zwolennikiem poglądów partyjnych czy 
sekciarskich. Natomiast trzeźwo myślący, inteligentny człowiek brzydzi się fanatyzmem, terrorem, 
nietolerancją i ciemnotą wszelkiego rodzaju. Gdyby żył w Chinach, występowałby przeciwko 
komunistycznemu terrorowi, a gdyby żył na Zachodzie, nie należałby do superpatriotów.
Kiedy te słowa płynęły z ust Mariusa, sir Robert uważnie go obserwował z miną świadczącą o 
aprobacie.
 – Patrzy pan na to wszystko z dziwnym obiektywizmem – rzekł Anglik pojednawczym tonem. 
– Uważam jednak, że tylko bezinteresownych naukowców albo samotnych myślicieli stać na takie 
jasne, obiektywne poglądy. W polityce okazują się one całkiem niepraktyczne.
 – Jest jeszcze jedna rzecz godna ubolewania – zauważyłem. – Mianowicie to, że przemówienia 
polityków oraz książki ukazujące się w różnych krajach fałszywie sugerują, że lepszy świat będzie 
można stworzyć dopiero wówczas, gdy zmieni się rząd lub ustrój w jakimś innym państwie. 
Równocześnie ci, co tak twierdzą, są ślepi nawet na najbardziej rażące wady swoich własnych 
ustrojów polityczno-gospodarczych albo je ignorują jako rzekomy wymysł wrogiej obcej 
propagandy.
 – Dobrze powiedziane – rzekł Marius. – Przez siedemdziesiąt lat komuniści trwonili miliardy 
dolarów rocznie na wmawianie światu, jakie złe są zachodnie demokracje, które w tym samym 
czasie wydawały nie mniej pieniędzy na usprawiedliwianie się i „ujawnianie komunistycznych 
knowań”. Ci agitatorzy, zarówno komunistyczni, jak i kapitalistyczni, szukali wad u przeciwników 
aż do znudzenia. Pozbawieni samokrytycyzmu gloryfikowali siebie jako „dzielnych bojowników w 
wojnie ideologicznej”, ale nie dostrzegali oczywistego faktu, że wszystkie te daremne złorzeczenia 
nie miały żadnego związku z tak istotnymi problemami ludzkości, jak nędza, ciemnota, choroby i 
śmierć.
Cierpliwi podatnicy płacili miliardy dolarów, żeby fanatyczni propagandyści mogli zalewać 
umęczoną ludzkość potokami kłamstw. Zajadli szowinistyczni „bojownicy”, monopolizując środki 
masowego przekazu, argumentują, oskarżają, grożą, potępiają i dostają szału, gdy nie zawsze udaje 
im się postawić na swoim. Jednak większość ludzi ignoruję te tragikomedię. Ludzkość, która 
odczuwa przesyt propagandy, powinna wreszcie zatrzasnąć drzwi przed wszystkimi handlarzami 
obłudną indoktrynacją, fruwającymi kłamstwami i podstępnym namawianiem i wrócić do 
normalnego stanu psychicznego. Pilną rzeczą jest teraz wzmożenie starań, by po całym świecie 
rozpowszechnić prawdę, która ochroni ludzkość przed krwawymi szponami propagantystów i 
militarystów.
Pod rosnąca presją trzeźwo myślącej światowej opinii publicznej te spory fanatyków 
zasługujące na pogardę będą coraz bardziej tracić znaczenie. W końcu ci niezmordowani 
„bojownicy” tak każdego zanudzą, wyczerpią i zirytują, że przestaną interesować opinię publiczną, 
której uwaga skupi się na sprawach konstruktywnych. Uświadomiwszy sobie, że już nikogo już nie 
interesują ich zjadliwe tyrady i złośliwe intrygi, fanatycy przestaną się kłócić i walczyć ze sobą, 
choć to nie znaczy, że wszyscy, bo niektórzy zagorzali wyznawcy religii oraz skrajni lewicowcy i 
prawicowcy będą nadal walczyć, co sami zapowiadają.
Barsow, który słuchał, siedząc spokojnie, wzruszył ramionami.
 – Na Zachodzie często się żalono, że ci tępi komuniści nie zwracają uwagi na jasne, 
obiektywne argumenty, lecz respektują tylko siłę. Jednak czy w dziedzinie stosunków 
międzynarodowych postawa krajów niekomunistycznych nie była dokładnie taka sama?
 – Ludzie stają się obłudnymi fanatykami, kiedy są pewni swojej racji i tego, że ich 
przeciwnicy całkowicie się mylą. Niemniej, jak tylko sobie uświadamiają, że żadna ze stron nie jest 
bez wad, że obie działają z niskich pobudek, a czasem kierują się wyższymi motywami, że mają 
gorsze i lepsze cele, wady i zalety, fanatyczny zapał gaśnie i spór okazuje się bez sensu.
 – Sowiecka propaganda była nieskuteczna z powodu zakłamania, dwulicowości i okrucieństwa 
naszych przywódców orz nędznego życia w ZSRR – posępnie stwierdził Barsow. – Lenin, Stalin, 
ich towarzysze i następcy, którzy mordowali, torturowali i kłamali, to moralne i intelektualne zera. 
Jako ludzie nie budzili szacunku ani zaufania, a ich apele i obietnice nie miały żadnej wartości, w 
gruncie rzeczy będąc stekiem kłamstw!
Barsow wstał z fotela dziwnie poruszony. Tłumiąc gniew, wybuchnął potokiem oskarżeń:
 – Każdy przywódca komunistyczny musiał żyć w napięciu i ciężkiej atmosferze nienawiści, 
strachu, ortodoksji, przemocy i spisku. Chociaż początkowo może pragnął stworzyć na ziemi raj 
dla proletariuszy, lecz angażując się w nieuchronnie bezwzględną walkę z reakcyjnymi siłami w 
kraju i za granicą, w procesie tych zmagań stracił resztki idealizmu, humanitaryzmu i 
przyzwoitości. Poświęciwszy te wartości w celu zniszczenia burżuazji i złamania wszystkich 
przeciwników i rywali, musiał mieć ciasny umysł, skórę nosorożca i serce z kamienia. Tak więc 
stał się twardym, zimnym osobnikiem niszczącym wszystko, dla czego warto jest żyć. Zapomniał, 
że miał walczyć o wolność, dobrobyt i sprawiedliwość. „Brutalność wobec wszystkich, życzliwość 
dla nikogo” stało się jego hasłem. Typowy sowiecki przywódca był człowiekiem podłym, 
małostkowym i mściwym, powodowanym złą wolą i próżnością, nie szukającym dobrobytu dla 
ludzi, lecz władzy dla siebie. Jego niecierpliwy ekstremizm i nienasycona żądza władzy sprawiły, 
że stracił ludzkie cechy i doprowadził do ogromnych spustoszeń w społeczeństwie. W tym 
krytycznym momencie, gdy przywódca komunistyczny stał się nieludzki, przestawał wznosić się 
ku wysokim ideałom, a zaczął spadać ku barbarzyństwu.
 – Wiem też, że gdyby przywódcy komunistyczni byli idealistyczni i uczciwi i ludzcy, 
bezwzględna burżuazyjna reakcja szybko by ich zmiotła – ciągnął Barsow. – Teraz jednak zdaję 
sobie sprawę, że nawet gdyby czasowo ich stłumiono, na dłuższą metę oddaliby większą przysługę 
postępowi i sprawiedliwości, niż odnosząc krwawe „zwycięstwa”. W tych „zwycięstwach” 
rosyjskiego proletariatu wielkie ideały ludzkości doznały porażki.
Moralne bankructwo i rozkład przywódców komunistycznych w Rosji i Chinach, deprawując i 
zarażając działaczy niższych szczebli partyjnych, zdemoralizowały komunistyczne państwo i 
społeczeństwo. Rozprzestrzeniwszy się także na partie komunistyczne za granicą, zdegenerowały i 
skompromitowały cały ruch komunistyczny. Ta totalna klęska etyki komunistów przeraziła i zraziła 
cały świat. Cała ludzkość z obrzydzeniem odwróciła się od groźnych komunistycznych handlarzy 
nienawiścią i przemocą, którzy nie mieli nic do zaoferowania oprócz degradacji, zniszczenia, nędzy 
i śmierci...
Barsow, który szybko mówiąc, przemierzał pokój, ponownie usiadł. Jego zwiędłe wargi drżały.
 – Wierzyłem, że budujemy lepsze, idealne społeczeństwo, ale zamiast niego ujrzałem wokół 
siebie umysłowe i fizyczne zniewolenie. Teraz marzenia naszej młodości zniknęły... z naszych 
planów nie zostało nic... nasze nadzieje się rozwiały... musimy spróbować nowych dróg...
Głos mu się załamał. Rosjanin ucichł, jakby coś w nim umarło.
Po dłuższym milczeniu Marius rzekł:
 – Zgadzam się z tobą, Barsow, że Marksizm zawiera pewne niebezpieczne, niemoralne, 
samoniszczące cechy, które skazują jego program na niepowodzenie i wykluczają uzdrawiający 
wpływ na społeczeństwo. Poderwał spory odłam ruchu ludowego do zreorganizowania 
społeczeństwa na złych zasadach i zwiódł go na manowce. Upadek Marksizmu jest jeszcze jednym 
dowodem, że dobrego społeczeństwa nie można budować na nienawiści, strachu, kłamstwach i 
terrorze, lecz powinno ono stopniowo się rozwijać zgodnie ze zdrowymi moralnymi zasadami, 
kierując się prawdą, współczuciem, tolerancją i współpracą. 
Czasami przychodzi mi do głowy myśl, że gdyby na wszelkich międzynarodowych 
zgromadzeniach dyskusje miedzy politykami, często zajadłe, poprzedzano filmami i prelekcjami 
przedstawiającymi zjawiska astronomiczne we wszechświecie, zachodzące w ogromnej skali 
milionów lat świetlnych i galaktyk, wtedy podczas późniejszej debaty delegaci, uświadomiwszy 
sobie, jak małostkowe i błahe są ich spory, wstydziliby się kłócić o drobne korzyści czy wzajemnie 
sobie ubliżać w dotychczasowy samodegradujący sposób.
 – Niestety – powiedziałem. – Rzadko osiągamy takie jasne wyżyny obiektywizmu i wkrótce 
znów się ześlizgujemy do brudnego rynsztoka dezorientującej subiektywności i emocji.
 – Podstawowy problem, który należy rozwiązać, to ustalenie, kto ma rację i kto się myli – 
zauważył M. Montfort.
– Podstawowy problem człowieka – odpowiedział Marius. – nie polega na tym, żeby być 
dobrym komunistą czy dobrym Amerykaninem, lecz żeby wszyscy ludzie coraz lepiej 
przystosowywali się do coraz lepszego świata. Fundamentalny cel człowieka nie polega na tym, 
żeby być dobrym Buddystą czy dobrym Muzułmaninem, lecz żeby nieustannie mieć wizje, jak 
podnosić ludzkie życie ponad zwierzęcy poziom bólu i ograniczeń, jak uwolnić ludzi od 
społecznego przymusu, od potrzeb materialnych i fizycznego zniewolenia. Główną aspiracją 
człowieka jest otwieranie coraz to nowszych bram prowadzących do wspaniałych dziedzin 
oferujących szeroką gamę wolnego wyboru, dużą rozmaitość uporządkowanych swobód oraz 
pełniejsze, dłuższe i szczęśliwsze życie.
Człowiek, który komukolwiek okazuje złą wolę, który całkowicie poświęca się swojej rodzinie, 
swojemu przedsiębiorstwu, narodowi, swojej sekcie, partii czy rasie, jest nędznym karłem. Nie jest 
zdolny rozwijać się bezgranicznie, ponieważ nie doznaje wszechobejmującego boskiego 
współczucia, które jest immanentną cechą Kosmicznej Świadomości. Człowiek sam siebie skazuje 
na wygnanie do mrocznego lodowatego Hadesu własnego lub frakcyjnego egoizmu pozostanie tam 
uwięziony, dopóki wielka męka nie otworzy mu oczu i w wyzwalającym błysku pozwoli mu 
dostrzec to Kosmiczne Współczucie, którego ciepłe złociste promienie przenikają i topią wszelkie 
podziały, bariery rasowe, linie partii, różnice i granice sztucznie stworzone przez człowieka.
Pod flagami różnych narodów, partii i sekt komuniści, kapitaliści i inne grupy, reprezentujące 
mniejsze swobody i mniejsze dobro, ślepo walczą z siłami o moralnej wyższości, które pod 
wspaniałym sztandarem Boga i ludzkości szukają największej swobody i największego dobra dla 
największej liczby ludzi.
Wszystkie istoty ludzkie składają się z takich samych atomów, funkcjonują w ten sam sposób, 
podlegają jednakowym, uniwersalnym prawom i są przepojone tą samą powszechną energią i 
myślą. Człowiek musi pogłębić świadomość tej Identyczności życia i istnienia, swojej tożsamości z 
nią, a zatem swojej niezniszczalnej jedności z Bogiem i wszystkimi bliźnimi.
Ten sam Boży Duch ożywia wszystkie istoty ludzkie. Wszyscy powinni Go czcić z wiarą i 
wdzięcznością w jednej kosmicznej świątyni uniwersalnego braterstwa i miłości.


Rozdział 10

Z San Fracisco udałem się do Brazylii, by zwiedzić VIII Obóz PLP. Na dworcu kolejowym 
czekał młody śniady mężczyzna, który się przedstawił jako Decuńon (młodszy oficer PLP) Hermes 
i zaprosił mnie do samochodu. Jechaliśmy przez zgiełkliwe miasto prażone słońcem, a później 
skrajem ogromnej dżungli ciągnącej się jak okiem sięgnąć. Po drugiej stronie drogi, od 
fioletowawych gór pokrytych śniegiem płynęła rzeka spokojną zieloną doliną. Wszędzie widziało 
się pola i sady. Na łąkach pachnących miodem pasły się krowy i konie. Powietrze było idealnie 
czyste. Różowo-białe chmury wolno sunęły po słonecznym błękitnym niebie, które zdawało się 
uśmiechać do tej idyllicznej krainy. Krajobraz olśniewał wspaniałymi barwami. Nie sposób było 
nie zachwycać się uroda tego malowniczego widoku.
W końcu dojechaliśmy do kilku nowoczesnych domów połyskujących w blasku słońca. 
Zostawiwszy samochód pod żywopłotem, aż płonącym od jaskrawych egzotycznych kwiatów, 
chłodną cyprysową aleją doszliśmy do okazałego budynku, gdzie nas przywitał Pretor, czyli 
Komendant Obozu. Zaprowadził mnie do domu gościnnego i odszedł.
Po krótkim odpoczynku udałem się na rozległy plac. Na kamiennych płytach alejek sennie 
wygrzewały się oswojone małe lwiątka, na aksamitnych trawnikach spokojnie stały gazele, a wokół 
trzepotały białe gołębie, kiedy wolnym krokiem szedłem do głównego budynku.
Na oszklonej werandzie umeblowanej w proste sprzęty Pretor przedstawił mnie panu 
Orsonowi, wydawcy gazety finansowej w Nowym Jorku, także zwiedzającemu obóz.
 – No, panowie, jakie są wasze pierwsze wrażenia? – spytał gospodarz.
Orson skrzywił się ironicznie i rzekł:
 – Wy tu widocznie nie wierzycie w twardy indywidualizm ani w styl życia oparty na 
konkurencji, prawda?
 – Nie, nie wierzymy – odparł Pretor. – W PLP kapitał jest wspólny, produkcja spółdzielcza i 
podział zysków sprawiedliwy. W trakcie swojego rozwoju człowiek powinien rozszerzać swoją 
własną świadomość indywidualną, do świadomości grupowej, a wreszcie kosmicznej.
Podobnie etyka egocentryczna, która powinna być rozszerzona do etyki antropocentrycznej, 
czyli poczucie moralnej odpowiedzialności ograniczone tylko do ludzi, a wreszcie do etyki 
uniwersalnej, która uwzględnia również inne stworzenia do traktowania etycznego.
W miarę rozszerzenia świadomości i sumienia jednostki od wymiaru osobistego, poprzez 
lokalny i narodowy aż do planetarnego i kosmicznego indywidualna jaźń dąży do złączenia się z 
nadjaźnią uniwersalną i staje się wtedy instrumentem służącym celom twórczym, wszechludzkim, 
nadludzkim i boskim.
Wydawca spojrzał na Pretora podejrzliwie.
 – A dokładnie co wy tutaj robicie, żeby się przyczynić do zlikwidowania plagi terroryzmu i 
przestępstw? – zapytał.
 – PLP hamuje rozprzestrzenianie się komunizmu i innych form tyranii. Jednak nie marnujemy 
czasu na atakowanie kogokolwiek. Konflikty między narodami i partiami politycznymi wydają się 
nam mniej konstruktywne niż, na przykład, ujarzmienie energii słonecznej, odsalanie wody 
morskiej, nawodnienie Sahary, wykorzystywanie ogromnych, dotychczas nie zagospodarowanych 
obszarów wzdłuż rzeki Amazonki, po wschodniej stronie Andów, w dolinie Tygrysu i Eufratu oraz 
u podnóża Himalajów czy po prostu takie zadania, jak znalezienie nowych sposobów na dłuższe i 
szczęśliwsze życie.
Orson uśmiechnął się lekceważąco:
 – Uważam, że cała wasza grupa to zwyczajni marzyciele, sentymentalni idealiści, 
poszukiwacze przygód i doktrynerzy, którzy niczego konkretnego nie potrafią dokonać. Poza tym 
nie jesteście wystarczająco konserwatywni, żeby zyskać sympatię solidnych obywateli.
 – Zdajemy sobie sprawę, – odpowiedział Pretor. – że cyniczni, niedokształceni lub bigoteryjni 
przeciwnicy zawsze krytykowali działania dla pokoju, sprawiedliwości i innych wielkich ideałów. 
Dlatego też wszelkie działania w obronie tych ideałów muszą być lepiej zorganizowane i 
energiczniejsze niż działania ich wrogów, chociaż stosowane przez nich metody powinny być 
moralnie wyższe.
Nie możemy naśladować konserwatystów, którzy próbują utrwalać przestarzałe myślenie i 
wstrzymywać postęp. Chcemy stopić twardy lód sztywnych dogmatów, tak aby doprowadzić do 
życiodajnego przepływu nowych myśli i zmian.
 – Czy to organizacja charytatywna? – spytałem.
 – Właściwie nie – odparł Pretor. – Celem PLP nie jest udzielanie pomocy ludziom chorym, 
starym czy leniwym. Organizacja ta umożliwia myślenie, wyrażanie się i osiąganie najlepszego 
życia energicznym niezależnym kobietom i mężczyznom bez zobowiązań, którzy sfrustrowani, 
zawiedzeni i upośledzeni są odrzuceni.
 – Dlaczego nie zostawicie takich zadań Organizacji Narodów Zjednoczonych?
 – PLP wzmacnia wszystkie ogólnie pożądane formy działania ONZ i pomaga w realizacji jej 
planów. Uzupełnia papierkową pracę w biurach ONZ konkretną pracą w terenie. Tak więc 
rozszerza kontakty i pogłębia współpracę między ONZ a masami ludzi.
 – Wasz komunitarny, kooperatywny styl życia mnie nie odpowiada – pogardliwie mruknął 
korpulentny finansista.
Pretor podniósł głos:
 – Niech pan więc wraca do Nowego Jorku, a jeśli jest pan człowiekiem wielkiego serca, 
proszę pojechać do Bombaju lub do innych wielkich miast poza granicami USA, przespaceruje się 
przez nędzne slumsy, dzielnice czerwonych latarni, zwiedzi więzienia, sądy, szpitale, kostnice, 
krematoria, cmentarze, zwiedzi fabryki amunicji, obejrzy stosy rdzewiejących bomb, czołgów, 
armat i innych narzędzi śmierci, które każdy kraj nieustannie produkuje wielkim kosztem. Potem 
niech pan się zastanowi nad tym wszystkim i wróci tutaj, a wtedy będziemy mogli dalej 
podyskutować.
Orson wzruszył ramionami.
 – Wiem, że życie w Nowym Jorku jest trudne, ale tam przynajmniej czuję się całkowicie 
wolny. W ciągu jednego miesiąca zarabiam więcej, tylko telefonując do mojego maklera 
giełdowego, niż pan zarobi tutaj pracując ciężko cały rok.
 – Pan należy do „pokolenia, które mówi o wolności, ale jest niewolnikiem bogactwa” – 
zacytował Santayanę pretor. – O znaczeniu wolności napisano wiele książek. Podoba mi się 
definicja Cicerona: „Wolny jest ten człowiek, który żyje, jak chce”, ale który, jak to ujął Kant, ma 
imperium in semetipsum (władzę nad sobą). Próbujemy tutaj stworzyć społeczne i naturalne 
środowisko najbardziej sprzyjające samookreśleniu się, twórczemu samodoskonaleniu i optymalnej 
samorealizacji jednostki. Nad pana wolnością płaczą anioły, a diabły się z niej śmieją. W dżungli 
każda małpa, każdy tygrys czy inne zwierzęta są także całkowicie wolne, zupełnie jak pan w 
Nowym Jorku. Ojcowie Założyciele nowego społeczeństwa mogą wymyślić dobrą konstytucję 
oferującą każdemu jednakową wolność, ale wkrótce niektóre osoby pozbawione skrupułów żądają 
większej swobody, więcej przywilejów i większego bogactwa dla siebie, niż mają pozostali. Jeśli 
stu osobom da się zupełną wolność, wkrótce silni podporządkują sobie słabych, chytrzy będą 
oszukiwali ufnych. Niech minie kilka pokoleń i co się dzieje z pierwotnie demokratycznym 
społeczeństwem? Szlachetna Konstytucja ciągle jest ta sama, ale potomkowie silnych lub 
przebiegłych, mimo że nie mają osobistych zasług, cieszą się wielkim bogactwem, podczas gdy 
potomkowie ufnych, chociaż są pracowici, żyją w nędzy.
Postęp cywilizacji oznacza, że taki naturalny proces zastępuje się procesem sztucznym 
inspirowanym przez Boga i wdrażanym przez człowieka, a zatem to, co jest tylko naturalne, 
zastępuje się tym, co moralne i racjonalne. Zgadzam się, że wolność jest pożądana, lecz sama 
wolność to zaledwie ABC cywilizacji. My chcemy tutaj stworzyć drogą ewolucji lepsze 
społeczeństwo, które każdego członka pieczołowicie wychowuje, żywi i rozwija. Osoba, której 
społeczeństwo zapewniło maksymalną opiekę i której pomogło rozwinąć się w pełni, zwykle 
znacznie się przyczynia do jego dobrobytu.
W pana kraju ci, którzy odziedziczyli bogactwo, uparcie twierdzą, że wolność oznacza system 
pozwalający im otrzymywać coraz większe dywidendy od zainwestowanych pieniędzy. Jednak 
inni, którzy nie odziedziczyli majątku, nie mogą się pogodzić z tym, że przez całe życie muszą 
pracować dla próżnujących bogaczy, i że taki ustrój jest także ich ideą wolności. Niemniej, kiedy 
sugerują, że etyka jest ważniejsza od rozwydrzonej „wolności”, są represjonowani za próbę 
zreformowania starego ustroju. W szeregach PLP mamy licznych uchodźców miłujących wolność. 
Uciekli od wymuszanego konformizmu i fanatycznej ortodoksji, które dławią ich kraje.
 – Kłopot z wami polega na tym, że na skutek waszej wizji wspaniałej przyszłości 
lekceważycie przeszłość i nienawidzicie teraźniejszości – upierał się Orson. – Przewiduję, że 
Marius i jego towarzysze, zapatrzeni w gwiazdy, będą odrzucani, potępiani i ścigani, dopóki nie 
zrezygnują lub nie pójdą na kompromis. Wątpię również w to, że wasze General Enterprises 
(przedsiębiorstwa) przyniosą jakiś dochód, bo nie jesteście wystarczająco praktyczni aby oceniać 
wartość wszystkich rzeczy i pomysłów w stosunku do dolara.
Pretor wstał z fotela:
 – Wielu starych, znudzonych, cynicznych ramoli przyjeżdża tutaj i krytykuje wszystko, co 
młodzieńcze, rozsądne i postępowe. Dlaczego nie myśli pan samodzielnie ani nie patrzy własnymi 
oczami?
Teraz ostre słowa Pretora, wypowiadane donośnym głosem, brzmiały jak smagnięcia biczem:
 – Jeśli chodzi o pieniądze, mnie osobiście nie obchodzą te brudne śmiecie, które w pańskim 
tak zwanym wolnym, sprawiedliwym społeczeństwie pozwalają wielu pasożytom przez całe życie 
panować nad swoimi lepszymi rodakami.
Speszony wydawca mrugał jak sowa, zagryzając dolną wargę.
 – No, nie wiem – powiedział w końcu ugodowym tonem uśmiechając się. – Jesteście wielkimi 
idealistami, ale dopóki będziecie wypierać wpływy komunistyczne, będę wam pomagał. 
Powodzenia!
Uścisnął nam dłonie i odjechał.

***
Micziko, bezdomna japońska sierota, która się ze mną zaprzyjaźniła w Indiach, znalazła 
miejsce w tym obozie. Napisałem do niej o PLP i natychmiast postanowiła zostać Aktywną 
Legionistką. Miło było znowu widzieć tę dziewczynę z gładką twarzą, oczami jak onyks, 
nieodpartym wdziękiem i czarującymi manierami, która po latach okazała się jeszcze bardziej 
atrakcyjna. „Każde ponowne spotkanie przypomina zmartwychwstanie”. 
Jakże ładnie wyglądała w lekkim stosownym mundurze PLP! Rozpromieniona Micziko, 
tryskająca energią i pełna radości, oprowadziła mnie po obozie. Jej białe zęby lśniły w uśmiechu, 
kiedy czułym, ożywionym głosem mówiła o tysiącach różnych rzeczy, wyjaśniając wszystko z 
zaraźliwym, młodzieńczym entuzjazmem.
Praca w obozie sypała iskrami zapału, lecz nie odczuwało się żadnego napięcia czy presji. 
Wszędzie obfitość barw, dźwięków, zapachów i bujne intensywne życie.
Kiedy podano obiad, jakże rozmaite towarzystwo siedziało wokół stołów! Młodych ludzi 
różnych ras, narodowości i warstw społecznych – przyjaznych, beztroskich i pełnych życia – 
łączyła mistyczna lojalność wobec Planetarnego Legionu. Zuchowate miny, radość i satysfakcja na 
ich twarzach z błyskami zadowolenia z osiągnięć w oczach chwytały za serce.
Ci nieskrępowani ludzie, których już nic nie dzieliło, nie mieli nad sobą żadnych władców i 
byli wolni od tyranii przedmiotów, od presji strachu, samotności i od napięć konkurencji.
Jakże świeżo i rześko ci opaleni młodzi ludzie wyglądali w ładnych, lecz prostych mundurach! 
Ten dzień wprawił mnie w zachwyt. Nigdy nie widziałem takiego zaufania i entuzjazmu. 
Przedsięwzięcia PLP przemawiały zarówno do wyobraźni, jak i do rozsądku. Po raz pierwszy od 
wielu koszmarnych lat opanował mnie też entuzjazm i nadzieja panujące tutaj.
Przez wiele lat żyłem w potrzasku niezdrowych miast. Zamknięty w sztucznie oświetlonych 
biurach prawie pozbawionych tlenu. Spędzałem dużo czasu, jeżdżąc kanionami ulic zapchanych 
samochodami, w potwornym hałasie, pragnąc uniknąć wypadku, w napięciu wynikającym z obawy 
przed zatrzymaniem przez samowolnych policjantów z drogówki. Trudno było się wyrwać z 
niewoli wielkiego tempa i zachłanności, które władały społeczeństwem miejskim. Zatruwały mnie 
wyziewy, kurz, smog, niezdrowa konserwowana żywność, nieustanne przebywanie w zamkniętych 
pomieszczeniach. Była to zdeformowana egzystencja niewolnika zarobku, którego jedyną zachętę 
do pracy stanowiło utrzymanie się przy życiu.
Po nużącej rutynie tych samych codziennych zajęć wychodziłem z przygniatającego 
mieszkania i połykał mnie wir ulicznego ruchu. Zmordowany wychodziłem z dusznego biura i 
posępny znikałem w mroku dusznego kina. Zatruwała mnie paraliżująca mieszanina brudu, strachu 
i niepowodzeń. Nie było ucieczki od tego bagna obrzydliwości, strapień i ponurego przygnębienia.
Pracowałem dla pseudokapitanów rządzących siłą pieniądza, siłą maszyn i siła roboczą, dla 
szamanów giełdy i wielkiego biznesu. Oszukiwali i dominowali mnie producenci reklamowanych 
towarów, rekiny pożyczek, łapownicy, pośrednicy, ubezpieczyciele, spekulanci handlujący 
strachem i łzami, królowie betonowych chodników, pasożyty żyjące z dochodów nie pochodzących 
z pracy. Napawali mnie przerażeniem hazardziści i przestępcy, a szokowali zwalczający ich 
policjanci, prawie tak samo bezwzględni. Byłem pionkiem w rękach urzędników o sercach z 
betonu.
Musiałem się kłaniać darmozjadom żerującym na czynszu i słuchać kombinatorów 
manipulujących zyskami.
Miasta te to były jedynie twierdze złoczyńców i więzienia ich ofiar. Nie są niczym innym, jak 
tylko szambami pełnymi bandytyzmu, wyuzdania i zepsucia istniejącymi wskutek apatii 
społeczeństwa i nieudolności rządu. Niewygody życia wielkomiejskiego, opisane przez Juwenala w 
pierwszym stuleciu naszej ery oraz przez Johnsona w XVIII wieku, to drobiazg w porównaniu z 
przerażającą egzystencją w dzisiejszych miastach przemysłowych.
Często widywałem ludzi wyciągających na wpół zgniłe jarzyny z pojemników na śmieci przy 
bazarach, a przeczytałem, że „Commodity Credit Corporation dysponuje żywnością o wartości 
wielu miliardów dolarów i że podatnicy płacą ponad miliard dolarów rocznie za przechowywanie 
artykułów spożywczych, których prawdopodobnie nikt nigdy nie spożyje”. Na świecie każdego 
roku 13 milionów ludzi umiera z głodu (2000 r.). Widziałem człowieka, który dostał ataku szału, a 
przeczytałem, że „większość chorób leczonych w USA wywołują zaburzenia emocjonalne... ponad 
milion Amerykanów wymaga hospitalizacji z powodu chorób psychicznych” i że „osiemdziesiąt 
procent Amerykanów wymaga opieki psychiatrycznej”.
Znam człowieka, który się zastrzelił, bo stracił pieniądze na grach hazardowych, a 
dowiedziałem się, że „gry hazardowe w USA obejmują dziewięćdziesiąt miliardów dolarów 
rocznie”.
Byłem świadkiem napadu na bank, a zostałem poinformowany, że „w USA przestępstwa 
kosztują trzydzieści pięć miliardów dolarów rocznie i są narodową plagą”, że co rok przeszło 
milion amerykańskich dziewcząt i chłopców w wieku poniżej osiemnastu lat wchodzi w konflikt z 
prawem i jest aresztowanych przez policję, że liczba przestępstw stale wzrasta o dziesięć procent 
rocznie, że „wielu adwokatów popełnia nieuczciwe nadużycia”, że „wpływ przestępców 
kryminalnych na amerykańską gospodarkę ciągle rośnie”* [* Senacka Komisja do spraw Oszustw] 
oraz że „liczba przypadków załamania nerwowego wśród amerykańskich duchownych z roku na 
rok jest wyższa”.
Z daleka widziałem kobietę, która skoczyła z mostu, aby się zabić, a potem mnie oświecono, że 
„w USA popełnia samobójstwo sześćdziesiąt tysięcy osób rocznie”. W wynikach badań nad 
motywami takiego kroku, przeprowadzonych przez psychologów, najczęściej pojawia się słowo 
„rozczarowanie”.
Sądziłem, że Organizacja Narodów Zjednoczonych, UNESCO, Konwencja o Ludobójstwie i 
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka należą do największych osiągnięć ludzkości. Czytałem 
jednak, że chrześcijański duchowny Kościoła Kongregacjonistów zaatakował te osiągnięcia jako 
niby „niesprawiedliwe”.
Potem przeczytałem w gazecie, że „w Ameryce więcej niż jeden dom na dziesięć wymaga 
remontów, a na następnej stronicy, że są miliony ludzi zdolnych wykonywać remonty budowlane, 
lecz są bezrobotni.
Czytałem również wiele innych statystyk dotyczących alkoholizmu, nowotworów, narkomanii, 
chorób serca oraz innych patologii, które degenerują i dziesiątkują społeczeństwo oparte na 
konkurencji, ale nie czytałem tego w przemówieniach o stanie państwa wygłaszanych przez 
prezydenta USA. Widocznie rząd uważa, że przyznawanie tym problemom priorytetu i nadawanie 
im rozgłosu byłoby niepolityczne.
Moje rozczarowanie zwiększało się, a zimne uderzenia porażek rozwiewały moje ideały i 
nadzieje jak jesienne liście.
Teraz znalazłem tutaj szlachetniejszą rzeczywistość, ludzi lepszego rodzaju, organiczną, 
przestrzenną architekturę, dostrojoną do prawdziwej natury Kosmosu. Odkryłem swobodę, 
świeżość, zdrowie, czystość i spokój cywilizowanego wiejskiego życia. Tutaj zarabianie na życie 
stanowi jedynie część prawdziwego życia. Tutaj są rzeczywiste możliwości w pełnym znaczeniu 
tego słowa.
Doznałem przyjemnego uczucia ulgi, zadowolenia i jedności ze wszystkimi i wszystkim wokół 
mnie. Cała frustracja, rozczarowanie i znudzenie zniknęły.
Z radością poczułem się odmłodzony. Wszelkie obawy, jakie mnie dręczyły, zanim tu 
przyjechałem, stopniały w ciepłych słonecznych promieniach tego bogatego, szczęśliwego życia. 
Oczarowany życzliwością i entuzjazmem Legionistów, zacząłem wierzyć w nowy, wspaniały 
świat, który z taką wiarą budowali.
Kiedy myślałem o moim przeszłym, szarym i ograniczonym życiu, zdawałem sobie sprawę, że 
dotychczas nigdy naprawdę nie żyłem. Tamte ponure dni i lata, monotonne, puste, jałowe, okropnie 
się wlokły. Miasta, w których mieszkałem, zatłoczone, brudne, przygnębiające, naprawdę 
stanowiły le gouffre de l’espece humaine (źródło zepsucia rodzaju ludzkiego – Rousseau). Ludność 
była rozdarta pretensjami, znużona smutkiem, zżerana przez frustrację, biznesmeni pełni chciwości, 
złośliwi, obarczani winą, politycy zawistni, skorumpowani, obłudni.
Ludzie jak wystraszone szczury czaili się w smogu i brudzie potwornych miast, jak ślepe 
nietoperze wpadali na mur trudności nie do pokonania, niczym jadowite żmije trwali w ciemnej 
mgle nieufności, niepowodzenia, rozpaczy.
Tam panował ślepy chaos, zimna obojętność, agresywna wrogość. Tutaj władała życzliwa 
inteligencja, pokój i porządek, osiągnięcia i postęp, bezpieczeństwo i przyjaźń, spełnienie i 
nadzieja. Tam było zniechęcenie, niedola i rozczarowanie. Tutaj zaś inspirująca poezja, 
romantyczność i piękno.
Wyjrzałem przez okno, głęboko wdychając wonne powietrze. Wielobarwne reflektory 
oświetlały kaskady pełnych wdzięku fontann. Niefrasobliwy śmiech, śpiew i muzyka dochodziły z 
kortu tenisowego i basenu, gdzie odpoczywali ci ludzie o szczerych umysłach i dobrych sercach. 
Panował radosna świąteczna atmosfera.
Przez dłuższy czas patrzyłem w mrok ciepłej tropikalnej nocy, zachwycony pięknem tego 
romantycznego miejsca, które dawało przedsmak raju. Pogrążony w marzeniach zamknąłem oczy i 
miałem wrażenie, że widzę wspaniałe słońce Miłości, Życia, Światła i Wolności wstające na 
szmaragdowym horyzoncie Przyszłości, że słyszę srebrne dzwonki zwiastujące Pokój, Dobrobyt i 
Postęp...!
Położyłem się na kanapie, by odpocząć. Nazajutrz rano z Micziko i dwoma innymi 
Legionistami mieliśmy jechać do Sztabu Generalnego PLP w Liberii.
Ledwie zasnąłem, gdy nagle obudziły mnie straszliwe wybuchy i przeraźliwe krzyki. Mój 
pokój był pełen dymu. Wybiegłem ścigany przez płomienie. Wszystko się paliło. Wszędzie wokół 
mnie sypały się iskry i gruz. W wysadzonym dynamitem głównym budynku rozszalało się piekło. 
Płonęła sypialnia kobiet i właśnie zapadała się część dachu. Z Pretorem wskoczyliśmy do środka i 
usunąwszy płonące rumowisko, wyciągnęliśmy troje dziewcząt, łącznie z Micziko.
Jakże szybko i bezlitośnie uderza katastrofa! Micziko była ciężko poparzona. Jej delikatna 
twarz poczerniała, włosy zmatowiały od krwi. Skamieniałem sparaliżowany tym przerażającym 
widokiem, dusząc się z braku powietrza, całkiem oniemiały, podczas gdy Micziko rzucała się i 
skręcała w straszliwych męczarniach. Słabnącym głosem krzyczała:
 – Tasitkete! (Pomocy!) Tasukete! Itai! (Boli!) Tasu...!
Teraz nawet Bóg wszechmogący nie zdołałby jej pomóc! Wzrok zamglony łzami utkwiłem w 
medaliku z Matką Boską, który jej dałem w Indiach i który nadal wisiał na jej poparzonej szyi. 
Patrzyłem na krwawe rany tam, skąd przedtem uważnie spoglądały ufne, błyszczące oczy Micziko, 
na spalone usta, którymi śpiewała i uśmiechała się tak radośnie. Miała też zgorzałe dłonie, a tak 
bardzo chętnie pracowała i grała! Spojrzałem na jej zwęglone małe stopy – już nigdy nie będzie 
chodzić! Już nigdy nie będzie Micziko! Jak bolesna jest myśl – „już nigdy”! Jak cenna staje się 
przyjaźń, gdy się ją traci na zawsze. Jak bardzo musiała cierpieć! Jak wspaniałe miała nadzieje. Jak 
bardzo lubiła ludzi! Jak bardzo kochała życie! Jak nieprzewidywalne jest przeznaczenie! Jak 
kruche jest życie! Jak niewybaczalne jest okrucieństwo człowieka! Jak ostateczna jest śmierć!
Nagle te refleksje kłębiące się w mojej głowie przerwała oszałamiająca myśl.
 – Przecież to ja powiedziałem Micziko, żeby tu przyjechała! Ja ją tu sprowadziłem! Zginęła 
przeze mnie...! – szeptałem półprzytomnie, cierpiąc nieznośne moralne katusze.
Och, jak nieskończenie tego wszystkiego żal! Boże, co za straszliwa lekcja! Poczułem się 
fatalnie. Rozczarowanie, ból, wyrzuty sumienia, jak macki czarnej ośmiornicy, chwytały mnie za 
gardło, otumaniały umysł, ściskały serce.
Już niczego nie słyszałem... Słaby żałosny jęk Micziko umilkł... Wszędzie dokoła zaległa 
śmiertelna cisza – tylko gdzieś z oddali niosło się echo krzyku przestraszonej sowy i drzewa jasno 
płonęły niby upiorne pochodnie na pogrzebie Nadziei. Było bardzo gorąco, lecz ja drżałem, dusząc 
się powietrzem pełnym dymu i iskier.
Po twarzy Pretora spływały łzy, kiedy najczulszym gestem przykrywał drobne ciało Micziko-
san wojskowym kocem.
 – ...Requiescat in pace...! – Pewny, metaliczny głos pretora przeszywał mój udręczony mózg 
jak sztylet rozpalony do czerwoności: – „Ten kto straci życie odnajdzie je...”!
 – Niech złoty lotos jasny jak słońce przeniesie Micziko z tej doliny łez do Świata 
Największego Szczęścia – wyraziłem gorące życzenie.
Ta dantejska scena była nierealna jak koszmarny sen. Przed oczami zaczęły mi wirować czarne 
plamy, szybko, coraz szybciej, hipnotyzując mnie i przyprawiając o rosnący zawrót głowy, aż 
wszystko utonęło w ciemności i ciszy...
Kiedy już zostałem całkowicie pogrążony w żalu, nagle z mrocznej głębi pamięci zaczęła się 
wyłaniać niesamowita, procesja zmarłych krewnych, zabitych przyjaciół, którzy unosili się jak 
upiory nad ruinami domów zniszczonych przez wojnę, przywołując mnie gestami rąk.
Wkrótce z ciemnej otchłani pamięci rozległy się krzyki torturowanych więźniów... rannych 
żołnierzy... wycie syren alarmowych... płacz bezdomnych sierot... gregoriańskie pieśni żałobne... 
Requiem za zmarłych... rozpaczliwe mamrotanie zbolałych księży oddających Ostatnią Posługę... 
wstrząsające tony „Marsza żałobnego” Szopena granego przez orkiestry na tle coraz głośniejszej 
kanonady atakującej każdą komórkę mojego rozpalonego mózgu.
Nagle wszystko ucichło. Przesuwająca się fantasmagoria zniknęła w niedosięgłej dali... Byłem 
zupełnie sam... W tym życiu nie zostało dla mnie nic... Należałem do zmarłych. Odrętwiały, 
paraliżującym pragnieniem śmierci, straciłem przytomność.
Wreszcie obudziłem się w szpitalu z zabandażowanymi rękoma i przygnębiającym wrażeniem, 
że w krótkim czasie przybyło mi wiele lat. Zapalenie mózgu okazało się poważniejsze od oparzeń. 
Lekarz powiedział mi, że ludzi, którzy podłożyli bomby, schwytała Gwardia Pretoriańska i 
otrzymali wieloletnie wyroki. W pożarze zginęło ośmiu legionistów, ale już rozpoczęto odbudowę.
Jak bolesne są wspomnienia szczęścia! Jak koszmarna jest pamięć nieodwracalnych strat. 
Każdej nocy z bezdennej otchłani czasu, gdzie prawie całe moje życie już zostało pogrzebane, 
wyłaniały się duchy i cienie przeszłości. Wracające do mnie szczegóły tragedii paraliżowały ciało i 
mąciły myśli. Czułem się zmęczony swoim niepomyślnym życiem, w którym każda udręka 
pojawiała się za wcześnie, a wszystko, co dobre, nadchodziło późno albo za późno. Nieustanne 
oburzenie powiększało odrętwienie ciała i umysłu. Stale żądałem: „Wybaw mnie od rozpaczy!” 
Czas leczy, grzebie i unicestwia wszystko – ból, smutek, stratę. Wreszcie odzyskałem 
równowagę, a nawet zdobyłem więcej mądrości i spokoju za „cenę wszystkiego, co człowiek ma”. 


Epilog

Mijały miesiące i lata. W końcu już dłużej nie zdołałem panować nad nieuleczalnym 
romantycznym Unruhe und Sehnsucht (niepokój i tęsknota). Pewnego słonecznego dnia w maju, 
chociaż jeszcze nie czułem się dobrze, samotnie wyruszyłem w podróż do Liberii, którą 
planowałem dawno temu z Micziko.
Na lotnisku przywitał mnie Marius wraz ze swoja jawajska żoną Artemisią, synem Quirinusem 
i córką Dianą. Spostrzegłem głębokie bruzdy na twarzy przyjaciela, lecz wciąż miał mocny uścisk 
dłoni i bystre oczy. W czasie jazdy do hotelu PLP, położonego na plaży niedaleko portu, wracały 
wspomnienia lat wojennych i powojennych. Potem przypomniałem sobie prasowe relacje o 
działalności Mariusa w odległych zakątkach świata. Jego wpływy sięgały daleko i obejmowały 
szerokie masy ludzi. Znał właściwy kurs i wiele osób różnych ras entuzjastycznie witało jego 
projekty. Tak wiele się wydarzyło, ale przez te wszystkie burzliwe lata Marius ani razu nie odszedł 
od swoich przekonań ani celów mimo licznych niepowodzeń. Śmiało stawiał czoło nieznanemu i 
wszystko rozpoczął sam, uzbrojony tylko w swoją wiarę. Miał niezachwianą odwagę i stalową 
niezłomność pioniera, który przeciera nowe szlaki. Piętrzące się trudności zawsze sprawiały, że 
stawał się jeszcze bardziej zdeterminowany i nieugięty. Nigdy się nie przejmował brakiem władzy 
czy pozycji, które by wzbudzały powszechną uwagę. Pomimo dużych trudności i zniechęcających 
niepowodzeń wytrwale parł naprzód, nigdy się nie poddając, nawet bez chwili wahania. Marius 
dowodnił, że „wiara jest siłą życia”.  Jednak, chociaż był wielkim altruistą, nie miał w sobie nic z 
bigota, chociaż odznaczał się zdumiewającą wyobraźnią, nie był obrazoburcą, chociaż pełen 
humanizmu, nie miał sentymentalnych złudzeń.
Teraz Marius odniósł znaczny sukces. Był energiczny i czujny, ale w jego manierach nie 
dostrzegało się żadnej pozy ani pretensjonalności. Zachował swoją dawną szczerość i skromność, 
lecz zauważyłem, że jest bardziej pewny siebie i pogodniejszy.
Minęliśmy ruchliwy port, pełen małych i oceanicznych statków. Na wielu masztach trzepotały 
flagi ONZ i PLP. W końcu dotarliśmy do budynku ze szkła i aluminium. Marius wyjaśnił, że za pół 
godziny ma przemawiać do dziennikarzy i innych gości tego nowego centrum.
Kiedy mnie wprowadzono do audytorium, widownia już była pełna ludzi. Marius szybko 
wszedł na mównicę. Oznajmił, że ponieważ goście nie znają PLP, w zarysie przedstawi jej filozofię 
i działalność. Rozejrzawszy się, dostrzegłem kilkoro znajomych – Irene, Mirskiego, Konrada, 
Lidię, Ahmeda, Blackstone’a i Ksenię – oraz kilka sławnych osobistości: szwedzkiego naukowca, 
włoską gwiazdę filmową, chińskiego filozofa i hiszpańskiego dramaturga.
Marius mówił spokojnie, przekonywująco. Improwizował tonem rozmowy towarzyskiej, bez 
oratorskich gestów. Jego wypowiedź była rozsądna, pozbawiona emocjonalnych nawoływań i 
niepolitycznej krytyki.
 – Każdemu planowi ulepszania świata, żeby miał jakieś znaczenie, musi towarzyszyć 
uporczywe działanie zmierzające do jego realizacji. Ponieważ najwyższe władze nie zdołały 
zapewnić pokoju ani dobrobytu, jest rzeczą logiczną, że zwykli ludzie sami powinni się zabrać do 
poprawiania swojej sytuacji. Dlatego stworzono PLP. Działając wspólnie z podobnymi 
organizacjami, aby w końcu zmusić polityków do podjęcia niezbędnych wysiłków prowadzących 
do bezpieczeństwa i dobrobytu ludzkości.
PLP skupia się na dwóch polach działania. Pomaga emigrantom i innym osobom, które nie 
mają pozycji ani miejsca w społeczeństwie. W każdym kraju jest dużo młodych kobiet i mężczyzn 
bez domu, szkoły czy pracy. Są liczne niezadowolone, nieprzystosowane, sfrustrowane osoby, 
które nie mogą znaleźć odpowiadającego im pola skutecznego działania. Wielu spośród tych 
zawiedzionych, zapomnianych, odrzuconych ludzi domaga się szansy na dobre, konstruktywne 
życie. Lata wojny, bieda, upokorzenia pokryły ich serca lodową skorupą zdziczenia i obojętności. 
Chociaż są umysłowo i fizycznie sprawni, zepchnięto ich na margines społeczeństwa i rynku pracy. 
Trudno im także znaleźć możliwości wyrażania się na polu intelektualnym i artystycznym czy 
ujście dla aspiracji w kierunku społeczno-ekonomicznym. Frustracja ta zmienia ich w 
antyspołecznych egoistów albo zbuntowanych demagogów. Stają się elementami zapalnymi dla 
polityki, bezwartościowymi dla kultury, szkodliwymi dla gospodarki i destrukcyjnymi dla 
społeczeństwa.
PLP zrzesza ludzi odtrąconych przez rodzinny kraj i odrzuconych przez ustabilizowane 
społeczeństwo. W łagodniejszej atmosferze zadowolenia topnieje lodowa skorupa nienawiści, 
podejrzliwości i fanatyzmu, ułatwiając przystosowanie się i pojednanie. PLP daje sposobność pracy 
dla pokoju tym, którzy najbardziej wycierpieli przez wojnę, umożliwia budowanie nowego 
społeczeństwa tym, dla których nie ma miejsca w istniejącym społeczeństwie. W interesie zarówno 
tych ludzi, jak i społeczeństwa, leży to, aby zrzeszali się w dobrej organizacji, zanurzyli się w 
dumnej służbie i odnaleźli siebie w pomyślnych osiągnięciach. Zamiast marnować czas w 
obojętnych miastach i prywatnych przedsiębiorstwach, gdzie nie ma dla nich dobrego miejsca, 
wyruszają w świat, by budować nowe miasta i nowe przedsiębiorstwa bliższe temu, czego pragną z 
całego serca.
PLP troszczy się zwłaszcza o mniejszości, uchodźców, emigrantów, bezrobotnych pariasów, 
sieroty, rolników bez ziemi i wielu innych społecznie upośledzonych ludzi, którzy są ciężarem dla 
społeczeństwa. Uprawiając politykę diametralnie różniącą się od komunistycznej, PLP 
przeciwdziała powstawaniu biednego proletariatu w miastach poprzez zapewnianie proletariuszom 
atrakcyjnych możliwości pracy na wsi lub na morzu jako zahartowani i honorowi legioniści. 
Przeciętni ludzie mieszkający w slumsach np. Hongkongu czy Kapsztadu nie mogą się 
zregenerować, dopóki pozostają w tych samych frustrujących warunkach. Kiedy jednak przeniosą 
się w inne, lepsze miejsca, takie jak osiedla PLP, gdzie będą mieszkać i pracować z życzliwymi 
ludźmi w atmosferze zachęty, znajdą sposoby umożliwiające pełny rozwój. W szeregach 
Legionów, odznaczających się czynem i osiągnięciami, mogą maszerować ku jaśniejszej 
przyszłości z otwartymi oczyma i podniesioną głową. Tak więc w dużym stopniu usunie się z ogółu 
społeczeństwa rozgoryczenie, frustrację, napięcia i przemoc, równocześnie dając mu lepsze szansę 
rozwoju.
Po wtóre, PLP pomaga ludności mniej rozwiniętych rejonów świata. Te rozległe, słabo 
zaludnione obszary stanowią nieograniczone pole dla inicjatywy, ulepszania i rozbudowy. Tak 
więc ochotnicy bez żalu żegnają się z przeludnionymi frustrującymi miastami. Zamiast 
bezsensownie walczyć i rywalizować z bliźnimi, zwierają szeregi na najbardziej eksponowanych 
placówkach cywilizowanego świata i stają silnym frontem ludzkiej solidarności wobec takich 
naturalnych wrogów człowieka, jak głód, choroby, erozja gleby i tak dalej. PLP pomaga 
rozwiązywać problemy wynikające z niepełnego wykorzystywania siły roboczej i surowców, z 
nadmiernej koncentracji przemysłu w niezdrowych miastach, a także z nieprawidłowego 
rozmieszczenia ludności, poprzez zatrzymywanie rolników na wsi oraz przenoszenie bezrobotnych 
ze slumsów na przeludnionych terenach miejskich świata do regionów rolniczych, słabo 
zaludnionych.
W każdym kraju są znaczne obszary gruntów rolnych nie uprawianych, będących własnością 
państwa albo różnych instytucji, oraz wielkie obszary nieużytków. Sporo tej ziemi oddano do 
dyspozycji PLP tam, gdzie mogliśmy ją uprawiać lub wykorzystywać w inny sposób. Wiele osób 
mieszkających w Afganistanie czy Urugwaju, w Indonezji czy Sudanie, znajduje w PLP swoją 
własną organizację, która ich bezpośrednio łączy z resztą ludzkości.
Pomyślałem o nieskutecznych „młodych gniewnych”, o rozpaczających egzystencjalistach, o 
straconym pokoleniu bitników, a później, rozglądając się dokoła, podziwiałem wspaniałe marzenie, 
które się spełniło, magię wielkiego planu, który został zrealizowany. Znów skupiłem uwagę na 
słuchaniu dobitnych zdań Mariusa następujących po sobie z żelazną konsekwencją.
 – Legiony Pomocnicze (Auxiliary Legion) uczestniczą w działalności oświatowej, 
gospodarczej, rekreacyjnej i kulturalnej PLP – w klubach towarzyskich i sportowych, schroniskach 
i restauracjach, spółdzielniach produkcyjnych i spożywczych, spółdzielczych kasach 
pożyczkowych, hurtowniach i tak dalej, zwanych Przedsiębiorstwami Powszechnymi (General 
Enterprises) i prowadzonych przez Aktywnych Legionistów (Active Legions). We wszystkich tych 
rodzajach działalności wiele się dokonuje poprzez budzenie w ludziach ambicji i nadziei jako 
wstępnych warunków samopomocy i nieprzerwanej działalności produkcyjnej. Jednak żaden 
Aktywny Legion nie może rozpocząć działalności bez upoważnienia Sztabu Generalnego PLP, 
który najpierw musi stwierdzić, że zapewniono dostateczne środki finansowe, ramy prawne itd. 
zanim wyda pozwolenie. Następnie Aktywny Legion, składający się z miejscowych legionistów i 
ochotników z innych rejonów świata, nabywa lub rekultywuje ziemię, uprawia ją, stawia 
zabudowania, zakłada przedsiębiorstwa, a więc zapewnia więcej miejsc pracy, więcej żywności i 
innych podstawowych środków do życia lokalnemu społeczeństwu.
Ta działalność ekonomiczna połączona z oświatową zostaje automatycznie pomnażana i 
podnosi poziom życia miejscowego społeczeństwa.
Legiony Pomocnicze można zakładać w dowolnym czasie niemal wszędzie. Jednak 
Aktywnych Legionów nigdy się nie organizuje bez uprzednich skrupulatnych badań ekologicznych 
ani bez dobrego przygotowania finansowego. Najpierw musimy poznać możliwości rolnicze i 
przemysłowe, zastosować skuteczne metody działania, zapewnić kompetentne kierownictwo i 
fachową organizację, co pozwoli ochotnikom utrzymywać wysoki poziom psychicznego 
samopoczucia i fizycznego dobrobytu.
Nigdy nie próbujemy osiągać zbyt dużo zbyt szybko. Nasza, niemal wojskowa, strategia polega 
na dobrze planowanym działaniu krok po kroku: silna baza członkowska Legionów Pomocniczych, 
rozpoznanie, przyczółek, umocnienie pozycji, posuwanie się naprzód. Taki cykl dążenia do 
możliwych celów pośrednich jest rozszerzany i powtarzany.
PLP zawsze unika przedsięwzięć, które by konkurowały z miejscowymi przedsiębiorstwami. 
To, co jest już przestarzałe, jest najpierw uzupełniane przez to, co nowoczesne, potem z nim 
połączone, a w końcu przez nie wypierane. Zaobserwowaliśmy, że duże możliwości tkwią w 
zorganizowaniu ludzi nieczynnych, bezradnych, niezdecydowanych, sparaliżowanych ciemnotą i 
biedą, aby tworzyli prężne, silne oddziały wykorzystujące do produkcji bogactwa naturalne 
dotychczas nie eksploatowane. Kilka oddzielnych grup tego rodzaju rozrasta się w łańcuch, a 
następnie sieć jednostek miejskich, kolonii i wsi PLP oplatającą świat i pokrywającą go 
kwitnącymi ośrodkami, które są oddane życiu spółdzielczemu, szerzą pokój oraz do 
najodleglejszych zakątków świata niosą przesłanie Miłości, Życia Światła i Wolności!
W przeciwieństwie do byłych partii komunistycznych, PLP nie „pomaga” ludziom przez 
rozniecanie w nich nienawiści do bogatych. W przeciwieństwie do komunistów, nie wzywamy 
proletariuszy do ograbiania kapitalistów. PLP pomaga ludziom ubogim w ten sposób, że zapewnia 
im sprawną strukturę i pokazuje, jak mogą pomóc sami sobie, nie depcząc innych, nie konkurując z 
nimi ani ich nie eksploatując, lecz zajmując się niezależną produkcją spółdzielczą.
Marius teraz mówił wyższym tonem, a każde słowo brzmiało jak uderzenie młota:
 – My próbujemy zastąpić chciwą i żarłoczną pogoń za własnym zyskiem, a także fanatyzm i 
mściwość wynikające z niskich pobudek, szlachetniejszym duchem służenia innym, prostotą i 
tolerancją. Odrzucamy propagandę komunistycznych demagogów, którzy obiecując swoim 
wyznawcom raj na ziemi, wykorzystują ich, aby zaspokajać własne ambicje w dążeniu do władzy, 
bezwzględnie depczą wszelką opozycję, tworzą nędzę i strach!
PLP pomaga licznym opuszczonym ludziom na marginesie społeczeństwa, samotnie 
walczącym o byt, przyjmując ich w swoje szeregi. Jednak nie pozwalamy im na bezczynność, 
kiedy korzystają z owoców trudu innych, lecz umożliwiamy pracę dla własnego, a jednocześnie 
wspólnego dobra. Zapewniamy dużą rozmaitość zajęć w szerokim zakresie, tak aby ochotnik miał 
satysfakcję z pracy i poczucie, że jest akceptowany przez społeczeństwo.
W przeciwieństwie do innych organizacji nie prosimy o pieniądze przechodniów na ulicach, 
nie zbieramy używanych rzeczy, żeby wydawać posiłki ubogim w przygnębiającej atmosferze 
odbierającej apetyt i pełnej moralizowania. – Szeroko rozłożywszy ramiona, Marius podniósł głos. 
– Mamy świadomość, że na tym świecie wszystkiego jest dosyć. Zamiast naprawiać zużyte rzeczy, 
my je wyrzucamy, bo jesteśmy pewni, że możemy stworzyć dużo nowych i lepszych!
Również w przeciwieństwie do innych organizacji PLP umożliwia ludziom upośledzonym 
społecznie odzyskiwanie poczucia własnej godności. Jałmużna obraża tych, co ją otrzymują, i 
budzi pogardę w tych, którzy ją dają. Jednak nie musi tak być. Nasze doświadczenie wskazuje, że 
osoby długo lekceważone i poniżane są źródłem ogromnej energii. W dogodnych warunkach, 
mając wartościowe cele i inteligentnych przywódców, pracują nadzwyczaj intensywnie.
W trudnej początkowej fazie organizacji PLP nie przyjmuje byłych faszystów, byłych 
komunistów, byłych przestępców ani innych osób moralnie czy umysłowo upośledzonych. Musimy 
się bronić przed niepoprawnymi fanatykami, którzy by tylko zakłócali naszą idealistyczną misję.
PLP zrywa ze szkodliwą tradycją, zgodnie z którą w skład członków światowych organizacji 
wchodzą przedstawiciele państw-narodów. Ta organizacja odrzuca ograniczony, faszystowski 
pogląd, że czystość rasowa oraz jednolitość i wyjątkowość narodowa są pożądane. PLP trzyma się 
z dala od poniżającej i zabójczej polityki międzynarodowej. Działa w neutralnych: 
psychologicznych, kulturalnych i gospodarczych dziedzinach życia. W skład jej członków i 
kierownictwa wchodzą osoby prywatne tworzące silną indywidualną i uniwersalną bazę. Tak więc 
PLP nie ma nic wspólnego z narodowościami ani państwami. Na przykład Prokonsulem (oficer 
PLP koordynujący działalność w danym kraju) w Argentynie może być Meksykanin, a Specjalnym 
Trybunem (oficer łącznikowy między Sztabem Generalnym a Legionem) w Tajlandii Arab i tak 
dalej.
Faktem jest, że angielski to język najpowszechniej używany na świecie. Społeczeństwa 
mówiące po angielsku są najbardziej rozwinięte w dziedzinach nauki, ekonomii i kultury. Język 
angielski ma także inne zalety: wielką literaturę i najbogatsze słownictwo. Z tych względów jest 
oficjalnym językiem we wszystkich działaniach PLP na całym świecie.
W krajach anglojęzycznych zanikają miejscowe dialekty, ale na przykład Rosja Sowiecka 
chwaliła się literaturą w 60 językach. Czy tego rodzaju Wieża Babel przyczynia się do tak bardzo 
potrzebnego zrozumienia i jednoczenia ludzkości?
Człowiek uwięziony w ciasnych ramach języka o małym zasięgu jest odcięty od 
intelektualnego związku z ludzkością i nie może osiągnąć pełnego rozwoju najwyższych władz 
swojej inteligencji. Wystarczająco trudne jest przekazywanie wiedzy między dwiema osobami, 
nawet gdy obie dobrze znają ten sam język. Po co więc utrzymywać nadmierną liczbę języków, 
skoro prowadzi to tylko do zacofanego i prowincjonalizmu, a także utrudnia postęp ludzkości? Tak 
jak łacina skonsolidowała uniwersalizm chrześcijański, tak samo my używamy języka angielskiego 
do skonsolidowania Planetarnego Uniwersalizmu. Jednak legioniści nie chcą być określani mianem 
mniejszym niż „mieszkańcy Ziemi”, a ich organizacja nie jest anglosaską ani żadną inną lokalną 
inicjatywą, lecz wyrazem postępu ludzkości i ewolucji kosmosu.
W czasie gdy Marius mówił dalej, zajrzałem do ulotki, którą mi wręczono przy wejściu, i 
przeczytałem kilka fragmentów:
Słowo Planetarny oznacza, że nie istnieją żadne ograniczenia zasięgu i członkowstwa w PLP. 
Słowo Legion wskazuje, że PLP jest stowarzyszeniem dobrze zorganizowanym. Niektóre formy i 
określenia są wzięte z klasycznej grecko-rzymskiej cywilizacji, która jest neutralnym dziedzictwem 
całego świata. Legiony PLP są przeniknięte duchem spartańskiej i helleńskiej estetyki. Ich 
podobieństwo do legionów rzymskich polega na tym, że przynoszą wielu mało rozwiniętym 
narodom pokój i kulturę, chociaż bez stosowania przemocy.
Jednak rzymskie wzorce męskości, honoru i szacunku dla samego siebie są wzbogacone o 
helleńskie piękno i chrześcijańską etykę. Modlitwa PLP: Duchu Święty, prowadź naszą walkę o 
uniwersalny pokój! Przysięga PLP: Ślubujemy czynić dobro, kierować się prawdą i szerzyć piękno! 
Deklaracja członka PLP: Traktuję innych tak samo, jak pragnę być traktowany. Zasady PLP: 
Dobroć, Prawda, Piękno – Wolność, Braterstwo, Równość – Nauka, Postęp, Współpraca – Mara, 
Nadzieja, Dobroczynność!
Jeżeli chcesz mieć większe możliwości wykazania się inicjatywą, podróżowania i przeżywania 
przygód, jeżeli lubisz pionierską owocną pracę w zespole, jeżeli pragniesz zachować muskuły 
silne, umysł sprawny, serce gorące i ducha żywotnego – wstąp do szeregów PLP, aby walczyć o 
Pokój, Postęp i Dobrobyt! PLP oferuje Ci najlepsze warunki do własnego rozwoju oraz służenia 
Bogu i ludzkości”.
Odłożyłem ulotkę i znów skierowałem uwagę na Mariusa, który mówił powoli, starannie 
wypowiadając słowa:
 – Aby ułatwić ochotnikom odrodzenie się, PLP pomaga im rozpocząć życie od nowa, bez 
przeszłości w nowych warunkach z równymi możliwościami. W tym celu nowo zwerbowane osoby 
zachęca się do używania pseudonimów dla wszystkich wewnętrznych celów PLP. W kodeksie 
towarzyskim PLP uważa się za niestosowne, złe maniery informowanie kogokolwiek o takich 
prywatnych sprawach jak narodowość lub inne poprzednie przynależności, a także zadawanie pytań 
o przynależności, które były im narzucone w dzieciństwie, tak w samo jak obecnie w towarzystwie 
nie wypada kogoś pytać, czyimi niewolnikami, chłopami pańszczyźnianymi czy wasalami byli jego 
przodkowie albo jaki jest jego herb. Często lepiej jest zapomnieć o bezładnej przeszłości każdego 
ochotnika.
Społeczeństwo także staje się lepsze po usunięciu przepaści między ludźmi, którzy się 
nazywają, powiedzmy, Nguyen Thi Thuoc, Zaphnaphapaaneah, Chruszczewski, Czang Shi-Hi-
Tung, Hohenzollern, Jaunsudrabnis czy de Saint-Pierre. Kiedy człowiek nie musi ciągnąć za sobą 
chaotycznej przeszłości swojej ojczyzny i swoich przodków, kiedy nie jest bez końca karany za 
dawne błędy, kiedy nie może spoczywać na zwiędłych laurach czy stać się pasożytem 
wyzyskującym stare triumfy swoich przodków, ma to uzdrawiający wpływ na psychikę każdego 
legionisty.
Naszym zdaniem to, czy ktoś stara się praktykować Uniwersalną Ideologię, czy nie, jest 
znacznie ważniejszym kryterium jego oceny niż zwykły fakt, że on lub jego ojciec był rosyjskim 
komunistą czy amerykańskim milionerem, metodystycznym biskupem czy czukockim szamanem, 
sędzią czy przestępcą, angielskim księciem czy cygańskim żebrakiem. W takich warunkach każdy 
legionista mieszkający i pracujący razem z innymi, nie zna narodowości, religii ani kasty ich 
przodków, wiec nie ma żadnych stereotypowych uprzedzeń, lecz musi wszystkich oceniać według 
ich obecnych osobistych zalet. W konsekwencji np. ochotnik, którego ojciec jest potentatem 
finansowym albo najlepszym przyjacielem komendanta PLP [PLP Commander – oficer PLP 
kierujący działalnością na kontynencie, np. w Ameryce Południowej czy Australii], nie ma 
większych przywilejów niż jakikolwiek inny ochotnik, który może być ubogim sierotą nawet nie 
znającym swoich rodziców. O promocji na wyższą rangę i o innych formach uznania decyduje 
wyłącznie aktualny wkład pracy w działalność PLP.
Nasza organizacja, w miarę możności, także nie uznaje ograniczeń wieku, które w 
społeczeństwie stawiają osoby młode i starsze w pozycji upośledzonej. Na przykład bezczynny, ale 
dumny europejski książę w wieku czterdziestu pięciu lat, odznaczony licznymi cesarskimi orderami 
za śmieszną „zasługę”, że jest członkiem rodziny królewskiej, nie budzi w PLP takiego szacunku, 
jak skromny, pracowity dwudziestoletni wyspiarz z Fidżi, który zarządza, powiedzmy, plantacją 
daktyli w gospodarstwie PLP. Tak samo, na przykład, nieproduktywny, lecz arogancki pruski baron 
w średnim wieku, były dowódca superpancernika odznaczony Krzyżem Żelaznym za zatapianie 
statków handlowych, nie może u nas rządzić i przekonywać nas o swojej rzekomej rasowej albo 
osobistej wyższości nad łagodnym i młodym samoańskim poławiaczem pereł, który zarządza 
łodziami rybackimi na Tasmanii. Tak więc w PLP fałszywe wartości są odrzucane, prawdziwe są 
doceniane.
W PLP naukowy realizm i zimna wydajność pracy to nie wszystko. U nas praca jest przepojona 
żarliwym romantyzmem twórczego wysiłku, czystym idealizmem altruistycznego poświęcenia i 
poetycką wizją urzeczywistniającego się lepszego świata. Przez produkcję towarów Legion może 
prosperować materialnie, ale dzięki niej nie stanie się wielki moralnie. My nie budujemy tutaj 
królestwa mamony. Możemy zapewnić chleb, mieszkanie i wygody, lecz Królestwo Niebieskie, nie 
zaistnieje jeżeli nie będziemy go szukać. Jednak PLP nie jest organizacją religijną. Nie mamy 
związków ani z żadnym rządem, ani z żadną sektą. Nie śpiewamy pieśni nabożnych, nie 
wygłaszamy kazań, nikogo nie nawracamy ani nie studiujemy starożytnych tekstów. Nie ślubujemy 
czystości czy ubóstwa. Niczego nie wyrzekamy się bez potrzeby. Nie wpajamy legionistom 
świętoszkowatości ani nastawienia zabijającego radość życia. Szanujemy wierzenia i praktyki 
religijne. Niczego nie głosimy, jeśli sami tego nie praktykujemy. W tej organizacji animalistyczne 
aspekty człowieka są przewyższane, jego ludzkie aspekty udoskonalane, a boskie kultywowane.
Nie dopuszczamy do tego, aby suchy kurz teologicznej ortodoksji zadławił krystaliczne źródła 
praktycznego miłosierdzia i uniwersalnej miłości. Ponieważ „Bóg odrzuca pobożność bez dobrych 
uczynków”1, koncentrujemy się na aktywnej służbie ludzkości. Do legionistów bardziej przemawia 
przykład czynów niż słowa propagandy. Są aktywistami nastawionymi pozytywnie, a ich zadaniem 
nie jest zwalczanie zła, lecz rozpowszechnianie dobra. Z nikim się nie kłócą, nikogo nie przekonują 
ani nie potępiają, natomiast każdemu okazują dobry humor, pogodę ducha, życzliwą przyjaźń i 
tolerancję. Pracują i cieszą się życiem, ale nie są zainteresowani harowaniem dla potomności.
Legionista może nosić na swoim mundurze specjalne odznaki wskazujące liczbę lat służby, 
znane mu języki czy nazwy krajów, w których służył. Kiedy jednak jest pytany o narodowość, z 
dumą oświadcza, że jest obywatelem świata.
Niemniej przestrzega wszystkich praw istniejących w jego państwie, nakazujących mu służbę 
wojskową i spełnianie innych obowiązków.
Służba w PLP charakteryzuje się barwnością, przygodami i koleżeństwem dawnego nie 
zmechanizowanego wojska. Jednak zachowując pewne nieszkodliwe jego formy, PLP wypełnia ją 
nieporównywalnie większym duchem odkryć naukowych, zwycięstw gospodarczych i pionierskiej 
pracy kulturalnej w egzotycznych rejonach świata. Służba wojskowa już dawno temu straciła urok 
kolorowych mundurów, honoru i rycerskości, a stała się nudnym, rujnującym, idiotycznym 
przygotowywaniem do masowego, bezlitosnego, samobójczego mordowania się wzajemnie i 
niszczenia cywilizacji. PLP nie jest narodowym, wypaczającym charakter wojskiem, składającym 
się ze specjalistów od bestialskiego, masowego mordowania i niszczenia, lecz armią 
kosmopolityczną, która buduje charakter i składa się ze specjalistów od produkcji, współpracy i 
oświaty.
Rozprzestrzeniając się po całym świecie, PLP nie wzbudza strachu ani wrogości w żadnej 
grupie rozsądnych ludzi. Jako organizacja uniwersalna nikomu nie zagraża, lecz w pokojowy 
konstruktywny sposób przyczynia się do dobrobytu ludzkości. Władze żadnego wolnego państwa 
nie wtrącają się do PLP, ponieważ Legia działa ściśle w ramach obowiązujących praw. Jeżeli te 
przepisy ograniczają jej autonomie, wówczas funkcjonuje w takich formach, jakie są 
usankcjonowane. Jeśli rząd jakiegoś kraju zabrania działalności PLP, organizacja nie wzywa do 
obalenia tego rządu, ponieważ byłoby to przeciwko jej zasadom i przekraczałoby jej kompetencje.
PLP zastąpił wiele niezdrowych form fałszywej obłudy i staromodnej etykiety nowymi 
zwyczajami, by ułatwić stosunki między oficerami oraz współpracownikami tej organizacji. 
Również unowocześniła poglądy dotyczące ubioru. Tak samo jak niepożądane jest, na przykład, 
żeby legioniści pochodzenia niemieckiego świętowali rocznicę zwycięstwa Niemiec nad Francją 
albo żeby legioniści pochodzenia francuskiego obchodzili rocznicę zwycięstwa Francji nad 
Niemcami, podobnie też niepożądane jest, żeby legioniści nosili ekanzus, pugrees, ghargas, sari, 
dhoti, turbany, sombrera, tam-o-shanters, burnusy, poncha, sarongi czy inne narodowe stroje, 
których cel i znaczenie od dawna są niezrozumiałe dla młodych pokoleń.
Nie dopuszczamy do tego, żeby zacofane, szowinistyczne emocje rozrywały solidarność i 
spójność PLP i niweczyły jego cele. Gdyby Legiony miały być miniaturowymi kopiami zwykłego 
społeczeństwa, z zachowaniem jego uprzedzeń, animozji i innych przejawów zła, ich wkład do 
światowego pokoju równałby się zeru, oryginalność i twórczość ich pionierskiej pracy nie 
istniałaby, a zatem nie byłoby sensu istnienia takiej organizacji. Równie dobrze moglibyśmy ją 
rozwiązać, zdradzić nasze ideały i wspaniałe marzenia, i posępnie powłócząc nogami, powrócić do 
pracy dla prywatnych handlarzy albo znów stać się bezdusznymi automatami w fabrykach amunicji 
w różnych krajach.
Mundury PLP nie tylko są ładne i dobrze chronią, ale również zapewniają maksymalny 
funkcjonalny pożytek i wygodę. Ich obecny wzór, przypominający uproszczone mundury 
wojskowe Stanów Zjednoczonych, opracowano zgodnie z zaleceniami kompetentnych naukowców, 
tak samo jak naszą żywność. Odrzucamy wpływy projektantów mody chciwych zysku, ponurych 
bigotów i osób z towarzystwa dumnych ze swoich pieniędzy. Dobrze utrzymywane proste mundury 
dla legionistów płci obojga poprawiają ich stan psychofizyczny, a ponieważ są takie same na całym 
świecie, przyczyniają się do wytworzenia esprit de corps (fr. duch wspólnoty, koleżeństwa). Można 
też nosić zwykłe ubranie, ale na początkowym etapie naszej działalności wpływy pokazujące 
różnice muszą być podporządkowane siłom zwiększającym integrację. Kładziemy nacisk na 
człowieczeństwo i boskość, które nas łączą, a nie bierzemy pod uwagę narodowości i teologii, 
które nas dzielą.
Chcąc przedstawić jaśniejszy obraz działalności PLP, możemy ją podzielić na produkcyjną, 
konstrukcyjną i twórczą. Działalność produkcyjna obejmuje rolnictwo i przemysł – uprawę ziemi, 
wytwórczość, przetwórstwo, uzupełnione przez wydział komercyjny zajmujący się kupnem, 
sprzedażą i bankowością. Działalność konstrukcyjna obejmuje budowę schronisk, warsztatów i 
systemów nawadniających, zalesianie i tak dalej. Działalność twórcza polega na kształtowaniu 
wyższych form życia kulturalnego, społecznego i ekonomicznego. PLP jest inspiratorem 
twórczości artystycznej w literaturze, muzyce, plastyce, teatrze i innych dziedzinach. Szczególną 
uwagę zwraca się na badania naukowe, odkrycia i wynalazki.
Słowa te przypomniały mi film „Planetarny Legion Pokoju”, który widziałem przed dwoma 
laty. Znów patrzyłem na Mariusa. Miał na sobie tropikalne ubranie przepisowej barwy, ale bez 
żadnych insygniów świadczących o randze czy rodzaju służby, z wyjątkiem metalowych inicjałów 
organizacji na naramiennikach kurtki o półwojskowym kroju. W czasie rekonwalescencji z rany po 
tym, jak pewien komunista dźgnął go nożem w Korei, zrezygnował z przewodzenia PLP i młodszy 
członek został wybrany na głównodowodzącego. Marius mówił w sposób prosty, prawie 
wojskowy, ale z takim przekonaniem i szczerością, że mnie wzruszył. Pomyślałem, że Wolter mylił 
się, kiedy powiedział: „Opuścimy ten świat tak samo głupi i zły, jakim go zastaliśmy”. 
 – PLP chroni środowisko naturalne oraz zapobiega erozji gleby i innym szkodom 
powodowanym przez rolnictwo i przemysł. Długoterminowe pożyczki od międzynarodowych 
instytucji kredytowych, wypuszczenie własnych akcji i fundusze uzyskane od prywatnych i 
publicznych filantropów pozwoliły założyć Centralny Bank PLP. Jego liczne oddziały ułatwiają 
światowy przepływ towarów, pracowników i pieniędzy. Korzystając z „porównawczej korzyści”, 
PLP prowadzi handel przez wszystkie granice. Nabyliśmy ciężarówki, samoloty i statki, które 
transportują towary PLP nawet do najodleglejszych zakątków świata. Niektóre oświecone rządy 
zwolniły PLP od podatków i opłat celnych, honorują nasze paszporty oraz bazy i terminale 
morskie, położone na odległych wyspach na eksterytorialnych wodach mórz i oceanów. Tak więc 
PLP stała się spółdzielczą humanitarną organizacją lądową i morską o światowym zasięgu, 
zintegrowaną pionowo i poziomo.
Jednak im dalej idziemy drogą postępu materialnego, im wyżej wspinamy się drogą 
duchowego rozwoju, tym dalej odsuwają się horyzonty. Nasza krucjata zatem nie ma granic tak jak 
Twórcza Ewolucja postępująca w nieskończoność i wieczność. PLP, całkowicie oddana służbie 
Twórczej Ewolucji, rozszerza sferę wyższego planowanego życia, lepiej wykorzystuje świat 
nieorganiczny i w ten sposób władzę celowej Myśli nad materią. PLP rozpala coraz więcej 
Prometejskich pochodni Światła, to jest twórczej inteligencji ludzkiej, po całej naszej ciemnej 
planecie. W odpowiednim czasie sięgnie do wewnętrznej i zewnętrznej przestrzeni.
Legioniści Aktywni i Pomocniczy są propagatorami kultury planetarnej, żołnierzami 
walczącymi o Pokój, Dobrobyt i Postęp, rzecznikami Wolności i Sprawiedliwości, apostołami 
uniwersalnej zgody i współpracy, obrońcami największych ideałów, strażnikami najwyższych 
wartości ludzkości, budowniczymi nowego świata, krzewicielami planetarnej cywilizacji, w 
nowym tysiącleciu...
Nagle serce mi zamarło. Jakiś człowiek zerwał się z krzesła i biegnąc w stronę mównicy, 
zaczął strzelać z rewolweru. Jedna z kul drasnęła lewe ramię Mariusa, który błyskawicznie 
wyciągnął z kieszeni mały, automatyczny pistolet i odpowiedział ogniem powalając zamachowca. 
Równocześnie czterech raczej drobnych mężczyzn, pędziło ku mównicy, krzycząc:
 – Liberia dla Liberyjczyków! Precz z cudzoziemcami!
Jednak zostali schwytani przez liberyjskich policjantów i wyrzuceni. Kiedy znów zapanowała 
cisza, Marius z niezmąconym spokojem kontynuował przemówienie.
 – Męczennicy nie zrobią wiele dobrego, ale kretyni mogą wyrządzić wiele zła – lakonicznie 
skomentował incydent, a potem mocniejszym głosem, zakończył: – W kosmicznych zmaganiach 
między DOBREM a ZŁEM, które kształtują losy świata, Planetarny Legion walczy przeciwko 
potęgom ciemności, po stronie świetlanych sił Dobra, przystosowując Ducha Ludzkości do 
Boskiego Ducha, który przenika Wszechświat.

***
Po przemówieniu i oklaskach chór, z akompaniamentem dwóch fortepianów, zaczął śpiewać 
hymn PLP. Na tle tej pieśni wysoka ciemnoskóra legionistka przejmująco silnym głosem pełnym 
pasji recytowała „Odę do Zwycięstwa”. Legioniści zwróceni w kierunku Uniwersalnego Sztandaru 
stali na baczność. Strofy wiersza przeplatające się z melodią chwytały bolejące serce. Migotliwe tło 
Wojennej Pieśni Republiki (The Battle Hymn of the Republic), śpiewanej bouche fermee, 
pianissimo, co pewien czas przeszywały gromkie tony Marsylianki, które wybuchały accelerando, 
fortissimo, wzruszając duszę, dodając ożywczej energii, zapalając entuzjazm.
PLP zaadaptowała te dwie melodie, lecz słowa są nowe. Ta melodeklamacja była głęboko 
wstrząsająca, zwłaszcza dla tych, którzy spędzili całe swoje życie na walce z przeważającymi 
siłami zła. Wydawało się, że łzy dumy i nadziei spłukiwały smutki tragicznej przeszłości. Odnosiło 
się wrażenie, że ucichła ciemna burza walki i wielobarwna tęcza wszechogarniającego pokoju 
zajaśniała na horyzoncie przyszłości.
Ponieważ był to sobotni wieczór, Pretor zaprosił wszystkich na przyjęcie w ogrodzie. Kiedy 
orkiestra zaczęła grać porywającą „Pieśń Włóczęgów”, ruszyłem za Theoxena, legionistka w 
stopniu Młodszego Centuriona, która prowadziła mnie do rozległego, tropikalnego ogrodu.

POKÓJ WSZYSTKIM, KTÓRZY CZYTAJĄ TĘ KSIĄŻKĘ!

Planetarny Legion to wizja lepszej
przyszłości, która uczy nas jak tworzyć
Niebo na Ziemi!

Czytaj tę książkę, wstąp do Legionu
Pokoju, który prowadzi nasze
Przeznaczenie do Wolności Świata!

Planetarny Legion i jego ideały są
w moim sercu jak złote Ziarnka Pokoju.
Ja też chcę je rozsiewać, aby swobodnie
rosły do Boga!

Eugene C. Chorosiński
Florida, U.S.A.
tłumaczenie z języka angielskiego

Od wydawcy

Od listopada 2000 r. egzemplarze trzeciego wydania były znowu rozsyłane z Warszawy, z 
Hawaii do recenzentów. Jednak niektórzy odpisali, że „...ta książka nie leży w profilu naszego 
pisma...” (Dziennik Polski – Anglia), a inne, „...nie akceptujemy książek nie zamówionych przez 
nas...” (The Oprah Magazine – USA).
Przez lata w świecie wydawniczym książka ta była „odrzucana”, gubiona przez wielu 
obłudnych osłów lub obojętnych oszustów.
„Pojawienie się prawdziwego geniusza na świecie łatwo poznać po tym, że wszyscy głupcy 
zawierają przeciw niemu porozumienie”. (Jonathan Swift)
Czyżby powyższa obserwacja mogła też odnieść się do tej książki? Odpowiedź zostawiamy 
czytelnikom czwartego wydania. Autor nie jest geniuszem, ale mówi: Per aspera ad astra – Contra 
spem spero (Mam nadzieję wbrew nadziei) pamiętając też słowa Marii Skłodowskiej – Curie: „Jest 
w życiu główna zasada – nie dać się zwyciężać ani ludziom, ani okolicznościom” i „...szczęściem 
jest czynić szczęście innym”.

Planetary Legion for Peace świadomość historyczna – pozytywne sformułowania wartości 
ogólnoludzkich, modeli do narzędzi analizy politycznej, – nowatorskie rozwiązanie – pokojowy 
wysiłek tworzenia dobra wspólnego największej ilości ludzi na całym świecie w drodze do 
sprawiedliwszego Jutra. – Teraz to dopiero początek. 
Thank you for your encouragement!


Fragmenty wybranych recenzji
1955-2001

„Planetarny Legion” jest nowelą historyczną składającą się z autobiografii autora i jego wizji 
przyszłego świata bez konfliktów, rasizmu i fanatyzmu jakiegokolwiek rodzaju, świata, w którym 
zasady braterstwa i współpracy są dużo bardziej ważne niż materialny sukces.
Książka ta opisuje młodego człowieka, który przeżył masakrę grupy partyzantów przez 
hitlerowców, jego długie uwięzienie i dalsze działania na terytorium okupowanym przez Niemców 
w innym oddziale partyzanckim.
Andre i Marius, bohaterzy tej książki (wydają się alter ego Rexnera), rozwijają wielką ideę 
Planetarnego Legionu Pokoju, w którym ludzie wszystkich narodów mogliby pracować razem dla 
wspólnego dobra, zaczynając w Afryce, Azji i Ameryce Południowej.
Autor jest oczywiście dobrze wykształcony i żarliwie szczery w swoich przekonaniach. Napisał 
do gazety „THE SUN” – „GŁOS LUDU” podkreślając fakt, że ludzie na całym świecie mają 
więcej podobnych, niż odmiennych cech i że dobrze byłoby dla wszystkich uświadomić sobie ten 
fakt.
W wyniku wielu listów, rozmów telefonicznych i wywiadu, który trwał kilka godzin, Rexner 
wręczył mi swoją książkę wydrukowaną w Japonii, wiele egzemplarzy jego czasopism i pokazał mi 
sterty listów od czytelników z całego świata. Jego pismo „Cosmopolitan Contact”, które wydawał 
własnym kosztem przez wiele lat (od 1961 r.). Celem tego popularnego pisma było ułatwianie 
przyjaznych kontaktów międzynarodowych na tle jego altruistycznej filozofii. Podczas następnych 
rozmów też nie dał mi żadnych biograficznych danych poza tymi, które motywowały jego 
działalność jako małą usługę dla dobra świata.
„Planetarny Legion” był wydany wkrótce po stworzeniu Peace Corps (Korpus Pokoju) przez 
prezydenta Kennedy’ego, ale po bardzo długim szukaniu wydawcy tej książki, jej idee na pewno 
poprzedzały pomysł Kennedy’ego.
Książka ta to wspaniała idea narodzona ze strasznych doświadczeń w czasie wojny.
Ed Manuel, The Sun, San Bernardino, Kalif.

„LA LEGIONE PLANETARIA” e un libro ehe, attraverso le sofferenze del suo autore, indica 
la strada per una pace e fratellenza universal!, ehe solo possono essere raggiunte superando tutte le 
ideologie politiche e di parte.
E’un libro nato dall’esperienza tragica delia guerra, ehe tutti dovrebbero leggere affinche gli 
errori passati non vengano piü ripetuti e servano di insegnamento per la creazione di un mondo 
migliore. Nel quadro delia umana solidarietä ed obbedienza ai divini comandamenti, „LA 
LEGIONE PLANETARIA” e una voce accorata e sincera ehe non potra non awincere il suo lettore.  
Renata Bertini, Roma

Es ist erstaunlich mit welcher Umsicht Romulus Rexner dieses Buch geschrieben hat. Er 
wiederlegt schon im Text jedes Argument, das vorgebracht werden könnte, indem er es analysiert 
und seinen Gesprächpartner überzeugt, dass die Idee einer PLANETARY LEGION jedem 
Argument standhält. Ich finde vor allem die weltoffenen und humanen Leitgedanken, die eine 
übernationale Verständigung und Zusammenarbeit erst ermöglichen, sehr gut durchgedacht.
Axel Goldman, Wien

... „Planetarny Legion” jest fascynujący z wielu przyczyn...
Stephen Martin, USA

... „Planetarny Legion” jest oparty na nowych ideach i nowych sposobach życia, które 
przyniosłyby nadzieje, miłość i piękno do przerażonego pokolenia.
„Current Events” – Indie

... „Planetarny Legion zrobił na mnie głębokie wrażenie...
Siostra Mary Ann Henn (Klasztor Benedyktynów), USA

... „Planetarny Legion” poruszył mnie, bo każdy głos niosący idee, które są opisane dodaje do 
liczby tych, którzy są uświadomieni i przez ten fakt mogą zahamować upadek cywilizacji...
Lewis Mumford USA

...Komentarze, które ofiarowali Lewis Mumford, Albert Einstein i Bertrand Russell, posiadają 
oczywiście tak wysoki autorytet, że trzeba rozważać „Planetarny Legion” z dużą uwagą...
Vanguard Press, NY

Den Positiven Meinungsäusserungen von Albert Einstein, Lewis Mumford und Bertrand 
Russell zu Ihren Ideen über Planetary Universalism kann ich unbedenklich zustimmen.

Zgadzam się bezwarunkowo z pozytywnymi opiniami dotyczącymi Planetarnego 
Uniwersalizmu, które wyrazili Albert Einstein, Lewis Mumford i Bertrand Russell.
Thomas Mann, Kilcheberg am Zürichsee, Szwajcaria

... „Planetarny Legion” bardzo mi zaimponował i myślę, że jest to wielkie dzieło stulecia. 
Należy do współczesnej klasyki Modern Library. Ta książka powinna być wymaganą lekturą w 
każdej szkole na całym świecie i być zawsze drukowaną. Bez jej wizji, bez nasion, które zasiewa, 
aby wyrastały z nich lepsze rozwiązania problemów, jakże ludzkość może się rozwijać w 21 
stuleciu? Najlepsze stronice „Planetarnego Legionu” mają przenikliwość rozeznania i 
intensywności AUROBINDY. Niestety nie wielu wydawców ma wystarczającą wyobraźnię, aby 
zrozumieć jej bezcenna wartość. „Planetarny Legion” jest wśród moich książek, które najbardziej 
cenię. Jest to wspaniały, często wstrząsający utwór. Niestety może być tak daleko przed swoim 
czasem, że dopiero około roku 2025 większa ilość czytelników odkryje i zastosuje jego wizję.
Norman E. Masters, USA

...Komentarze, które napisali Albert Einstein, Beretrand Russell, G.D.H. Cole, Pitirim A. 
Sorokin, Thomas Mann o „Planetarnym Legionie” wskazują, że ta książka była wydana dawno 
temu, bo już kontakt z nimi jest niemożliwy.
Autor jest oburzony i zaalarmowany przez komunizm jak również przez wady istniejące w 
krajach kapitalistycznych. Pozytywne kierunki są w głównym tekście książki napisane w formie 
noweli. Autor opisuje własne doświadczenia w czasie II wojny światowej, potworności 
hitlerowców i sowieckich Rosjan. Na tle tego co świat już przecierpiał w czasie wojny i jak wiele 
terroru jeszcze grozi ludzkości. Rexner, w słowach bohaterów tej książki, ofiaruje swoje idee 
nowych instrumentów, które mogą przywrócić nadzieję. Ogólna teza, że dużo spraw jest złych na 
świecie i że coś ekstensywnego, uczciwego i szczerego trzeba wkrótce zrobić dla jego poprawy jest 
coraz bardziej oczywiste, wiec każda myśl, zwłaszcza tak żarliwa, jak Rexnera jest pożyteczna.
Jego odpowiedź na wady świata, droga, która poprowadzi do (...) „raju braterstwa i pełności 
życia w roku 2025” (...) jest „Planetarny Legion”. Jest to niereligijny, niepolityczny lecz 
ponadkontynentalny Ruch. W epilogu bohater tej powieści, przez którego Rexner wyraża swoje 
idee, rozpoczął taki Ruch w różnych miejscach świata. Tak więc ofiarowany jest kompletny 
podręcznik „zrób-to-sam” z przykładami.
Nie może być żadnego sporu, co do zalet i wartości zasad „Planetarnego Legionu”. Ten Ruch 
przez własną definicję, jest Ruchem, który będzie stopniowo wypierał społecznoekonomiczne 
wady obecnych systemów.
„Planetarny Legion” jest dużo bardziej ambitny w zasięgu niż inne międzynarodowe 
organizacje. Jest on jakby ich agregatem, uniwersalną syntezą, którą wszyscy racjonalni ludzie 
zaakceptują. Ja uważam, że „Planetarny Legion” nie jest ideą utopijną. 
Ahmed Ali „ The Statesman” Pakistan

Byłoby świetnie zrealizować idee „Planetarnego Legionu”
Richard Todd, England

„Planetary Legion” jest wielką książką, którą przeczytałem z przyjemnością
Ismail Abdi Mattar, Steamer Point, Aden

„Planetarny Legion” daje nam nowe, ważne idee, które nasze młode pokolenie może 
zastosować, aby stworzyć pokój i dobrobyt na świecie...
Zamhari Salim, Baturdaja, Indonezja

...Byłem bardzo szczęśliwy, kiedy odkryłem, że główne idee „Planetarnego Legionu” zupełnie 
się pokrywają z moimi myślami. To było cudowne doświadczenie znaleźć nareszcie bezpartyjny, 
rozsądny punkt widzenia. Tradycje, presje polityczne i religijne, strach nie pozwalają ludziom 
wyrażać swoich prawdziwych poglądów. Rexner, jako pionier rewolucyjnych idei, napotka dużo 
wrogości i nieporozumień. Ja przyjechałem do USA z Polski na studia. Jestem głęboko 
zainteresowany „Planetarnym Legionem” i chciałbym przetłumaczyć tę książkę... Nazwisko znane 
wydawnictwu

...Potrzebujemy więcej książek takich, jak „Planetarny Legion”. Salutuję R. Rexnerowi, z 
którego ideami się identyfikuję. 
Mohamad Duha, Surakarta, Indonezja

...Dawno temu kupiłem „Planetarny Legion” i właśnie przeczytałem znowu tę książkę z dużym 
zainteresowaniem. Interesuję się programami życia kooperatywnego, takimi jak np. 
BRUDERHÖFE, KIBBUTZIM i dlatego byłem zadowolony kiedy znalazłem idee Rexnera, aby 
rozszerzyć takie zasady do organizacji o zasięgu światowym. Myślę, że „Planetarny Legion” może 
być jak najbardziej pożyteczny...
Peter M. Adams, Anglia

„Planetarny Legion” jest bardzo interesujący.
E. Rull, Barcelona, Hiszpania

...Zgadzam się całkowicie z wszystkim co pisze R. Rexner w jego książce „Planetarny Legion”. 
Genialnie zaprogramował gładkie przesunięcie świata na Planetarny Uniwersalizm używając 
przenikliwości i humanizmu, aby stworzyć doskonałe połączenie dobrowolnej służby ze 
sprawnością wojskową. Autor zastosował swój silny zdrowy rozsądek dotyczący socjologii, 
psychologii i filozofii, aby w bezinteresowny sposób przedstawić odpowiedzi na wielkie kwestie i 
odniósł sukces. Kiedy powstaną ugrupowania PLP?
David C. Roberts, USA

...Idee „Planetarnego Legionu” są oryginalne i obiektywne i życzymy autorowi powodzenia w 
tym przedsięwzięciu...
Maharaj Krishan, Diplomatie Service, Indie

„Planetarny Legion” można by nazwać – chociaż jest to wielkie uproszczenie – syntezą 
systemów, które umożliwiałyby ludzkości przekroczyć podziały i korupcje powodujące ciągłe 
konflikty.
Autor tej książki jest, oczywiście, utalentowany i nie istnieje żadna wątpliwość, co do jego 
intelektualnej przenikliwości, szczerości i siły wyrażania, które ta książka posiada.
Są tu podstawowe propozycje – kompromis, współpraca rządów, synteza, spojenie 
zderzających się wzajemnie systemów w jeden, górujący nad wszystkim, sposób zarządzania i 
życia ludzkiego, który rozwinąłby rodzaj harmonii planetarnej Scott Meredith, USA

...Jest to fascynująca, filozoficzna powieść, w której przedstawione są wady zarówno 
Komunizmu, jak i Kapitalizmu. Z przenikliwością i zrozumieniem Rexner bada oba te systemy i 
wskazuje ich wady. Odrzuca tzw. „twardy indywidualizm” i lekceważenie prostych ludzi za co 
kapitalizm był często krytykowany, jak również całkowite poświęcanie się państwowej biurokracji 
mszczącej prawa i szczęście indywidualnych osób w krajach totalitarnych. Stosując formę 
powieści, dla przedstawienia swoich idei, autor rozwija je w logiczny i systematyczny sposób. W 
czasie od roku 1940 do 2025 pokazuje Planetarny Legion, który wprowadził Marius, jeden z 
bohaterów tej książki, jako siłę dla dobrobytu i pokoju dla mniejszości, uchodźców, bezrobotnych i 
mieszkańców w mniej rozwiniętych regionach świata, którzy szukają możliwości lepszego życia. 
Przez uczestnictwo w tym Ruchu ludzie ci odkrywają, że szczęście zastępuje nędzę, pokój wypiera 
konflikty i miłość zwycięża nienawiść.
„Planetarny Legion” jest dziełem fikcyjnym, które posiada też podwójną rolę, jako znaczący 
dokument historyczny i społeczny. Rexner pisze w tak jasny sposób, że czytelnik jest 
zainteresowany jego opowieścią od pierwszej do ostatniej strony. „Planetarny Legion” jest nowelą 
zamierzającą otwierać serca i umyły czytelników
Edward Uhlan, USA

...Ta książka zajmuje się odważnie i inteligentnie ideałem Delfickim... Caresse Crosby, USA

...Przeczytałem te rozdziały „Planetarnego Legionu”, które otrzymałem. Treść ich jest bardzo 
rozsądna...
Stuart Chase, USA

...Nie mam żadnych zastrzeżeń do „Planetarnego Legionu”, który popieram całym sercem...
prof. Pitirim A. Soroki

...To dobrze, że „Planetarny Legion” pracuje dla pokoju na świecie. Ja wierzę, że każdy 
człowiek powinien uczestniczyć w wielkim działaniu, aby zapobiec przez wojnę nuklearną... 
dr Linus Pauling – USA

...Książka, jak najbardziej honorowa i interesująca – świetna akcja... 
Christina Papayoannou, Szwajcaria, 2001

...Książka bardzo przenikliwa i bardzo obiecująca...
Gail E. Ross, 2001

Inne komentarze są w tekście książki. Negatywnej krytyki nikt nie nadesłał.
Wydawnictwo


  Autor przekazał swoje honorarium organizacji krzewiącej pokój na świecie.
  Voltaire.
  Mario, matko Boża, módl się za nami.
  Edwin Markham. Inny wielki Amerykanin, Mark Twain, napisał: „We wszystkich moich podróżach rzeczą, która 
wywarta na mnie największe wrażenie, jest uniwersalne braterstwo ludzi”.
  Tu: naiwniak.
   Powyższa wypowiedź napisana była w okresie największej potęgi komunizmu na świecie.
  Schopenhauer
   Rabindranath Tagore
   William Blake
  Lew Tołstoj
  Voltaire.