BOHDAN TOMASZEWSKI 
Pożegnalna defilada 
Copyright by Bohdan Tomaszewski 
Wydawnictwo „Tower Press” 
Gdańsk 2001

 
Tower Press 2000 
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000

4 
Izabelli z Sierakowskich – żonie, 
poświęcam ten zbiór felietonów i 
szkiców. Pisała je przez lata własną 
ręką, wymagająca, ale i wyrozumiała 
podczas pełnego pośpiechu i rozterek 
mego dyktowania.

5 
Laury i kolce 
(zamiast wstępu) 
Co najbardziej zmieniło sport? Sądzę, że nie polityka, pieniądze, rekordomania, rozwój 
techniki, przemysł, reklama, sztuczny doping, ale – telewizja. Wszystkie wymienione czynniki 
zrobiły swoje, lecz telewizja torowała drogę. Przemieniła widowisko sportowe, kiedyś dostępne 
stu tysiącom lub pięciu tysiącom widzów, w spektakl oglądany przez setki milionów 
osób. Powtórzę: wszystko inne, a więc pościg za rekordami, wynalazczość w dziedzinie 
sprzętu, postęp techniki sportowej i medycyny, polityka i reklama, przemysły najrozmaitszych 
dziedzin, szowinizmy różnej maści, konkurencyjność z showbusinessem – wszystko to 
wtargnęło na obszar sportu dlatego, że dawał on wyjątkowo korzystne szanse ekspansji ze 
względu na olbrzymi zasięg widowiska, jaki stworzyła telewizja. 
Kiedyś na Igrzyskach Olimpijskich w 1896 roku maratoński bieg Greka Spiridiona Louisa 
albo wcześniej regaty wioślarskie uniwersyteckich załóg z Oxfordu i Cambridge, albo później 
bokserskie walki Dempseya z Carpantierem, bieg Nurmiego, sprinty i skoki w dal Owensa 
podziwiała rzesza widzów zgromadzona jedynie w obrębie stadionu. W latach dwudziestych 
co prawda funkcjonowało już radio i jego sprawozdawca, starający się tworzyć obrazy, ale 
były one dostępne jedynie wyobraźni odbiorców. Przekaz filmowy sportu nie był jednoczesny 
z wydarzeniem, był opóźniony i prezentował jedynie wycinki zmagań. Telewizja sprawiła, że 
miliard ludzi w tej samej sekundzie ogląda z całą dokładnością i wielkim zbliżeniu przebieg 
każdej wielkiej sportowej walki. Miliony widzą nie tylko biegacza dążącego do mety, ale 
jednocześnie śledzą sekundy i ich ułamki przesuwające się na ekranie i odmierzające czas, 
jaki osiągnie nie tylko zwycięzca, ale dziesiąty zawodnik, czasem i ostatni. 
Może właśnie ze względu na dawną hermetyczność widowisk sportowych – bo cóż znaczą 
tysiące naocznych świadków przy setkach milionów! – dawni herosi owiani byli legendą. 
Obecni dokonują wyczynów jakby w naszych mieszkaniach. Tak dalece przybliżyli się i tak 
szybko zmieniają się, że stali się bardziej zwyczajni. Wiemy o nich wszystko, no, może niemal 
wszystko. Nie ma już zagadek i legend. Kiedyś, podawane z ust do ust, szły jak wędrowiec 
przez świat. 
Jakim był w rzeczywistości Paavo Nurmi? Czy tylko Milczącym Finem? – mizantropem 
zamkniętym w sobie, lubiącym jedynie zwyciężać? Ilu, na dobrą sprawę, było naocznych 
świadków sceny, kiedy Kusociński po zwycięskim olimpijskim biegu zdejmował pantofel ze 
skrwawionej nogi? Jakże odległy był od nas w 1932 roku stadion w Los Angeles i jak samotny 
zwycięzca w chwilach walki! 
Telewizja w znacznym stopniu odmitologizowała sport i jego herosów. Czy przemiany, jakich 
dokonała, wyszły sportowi na korzyść, pozostawiam opinii Czytelnika. Na pewno spopularyzowała 
sport w fenomenalny sposób. Jakim kosztem? Jestem daleki od tego, by telewizję 
potępiać. Jest po prostu wynalazkiem takim jak samolot albo telefon. Na pytanie, czy podoba 
ci się telefon, ktoś dowcipnie odpowiedział: zależy kto do mnie dzwoni. Zdolności w 
zakresie wynalazczości schlebiają człowiekowi, są dowodem, że jest pomysłowy, a więc inteligentny. 
A ponieważ człowiek czujnie myśli, ogarnia go czasem niepokój. 
Ludzie wychowani przez sport dawny są poruszeni narastającymi objawami jego dehumanizacji, 
a także nadmiernym upolitycznieniem. Niektórzy więc usiłowali i usiłują choćby słowem 
mówionym i pisanym powstrzymywać rozwój wypadków. Sięgają do dawnych wzorowych 
postaci oraz do ich zachowań na boisku. Ludzie postępowi mówią wtedy: – To konserwatyści.

6 
Usłyszałem raz inną opinię: „To, co dobre i sprawdzone, warto zachować. Racje postępowe 
i konserwatywne bilansują się, zbawienna jest więc równowaga między tym, co można 
zmienić, a tym, co nie powinno ulec zmianie”. 
Zbiór, który po dłuższej przerwie przedstawiam Czytelnikowi, to zapis spostrzeżeń i osobistych 
przeżyć, notowanych i w sporej części drukowanych w kilku czasopismach, począwszy 
od pierwszych lat sześćdziesiątych aż po schyłek osiemdziesiątych, z przerwą w pisaniu 
przypadającą na lata 1982–1983. Świadomie wyłączam ze zbioru istotne dla mych doświadczeń 
szersze zapisy wydarzeń z dwunastu olimpiad, jakie miałem szczęście oglądać, pracując 
na stadionach jako sprawozdawca. Wrażenia olimpijskie przekazałem w miarę mych możliwości 
w kilku książkach i uważam te sprawy za zamknięte. Nie będzie także mowy o kolarskim 
wyścigu Warszawa – Berlin – Praga. Opowiedziałem o nich do mikrofonu i napisałem 
chyba wszystko, na co było mnie stać. To także bezpowrotne przeżycia. Tak jak chyba i przeszłością 
jest wielka popularność tej imprezy. Czytelnik nie znajdzie prac o charakterze sprawozdawczym, 
przeważają felietony i szkice niekiedy z pogranicza sportu, a nawet nie mające 
wiele z nim wspólnego. Pozostają jako mały ślad innych wrażeń i zainteresowań, dających 
autorowi oddech i krótką ucieczkę z kręgu problemów czysto sportowych. 
Początek niniejszych zapisków to niedługi czas po igrzyskach 1960 roku w Rzymie. Miałem 
za sobą już kilka lat pracy przy mikrofonie, gdyż w okresie Przedpaździernikowym otworzyły 
się przede mną drzwi do Redakcji Sportowej Polskiego Radia. Jesienią 1956 roku mogłem 
już pracować na igrzyskach w Melbourne. Cztery lata później pracowałem w Rzymie. 
Tegoż lata naczelny redaktor „Przeglądu Kulturalnego”, Gustaw Gottesman, nieoczekiwanie 
zwrócił się z propozycją, bym przysłał z igrzysk w Rzymie reportaże dla tego tygodnika. Wahałem 
się, zadania sprawozdawcy radiowego wystarczająco mnie pochłaniały. Bałem się przy 
tym szacownych łamów „Przeglądu Kulturalnego”. Pisząc o sporcie szedłem do tej pory rytmem 
i stylem „Expressu Wieczornego”, gdzie wychowałem się pod dziennikarską opieką 
redaktora Rafała Pragi, kierowany bezpośrednio przez doświadczonego, bo jeszcze przedwojennego 
dziennikarza sportowego, redaktora Kazimierza Gryżewskiego. Ale pokierowała mną 
ambicja. Napisałem z Rzymu dla „Przeglądu Kulturalnego” parę reportaży i redaktor Gottesman 
zaproponował, bym zaczął pisać cotygodniowy felieton sportowy. Tego już przestraszyłem 
się bardziej. Znaleźć się na tych samych stronicach, gdzie piszą Wańkowicz, Dygat, 
Osmańczyk, gdzie pojawia się proza Dąbrowskiej, Andrzejewskiego, Stryjkowskiego, Iwaszkiewicza? 
Onieśmielające swym poziomem były także stałe felietony Andrzeja Kijowskiego. 
Życzliwa zachęta paru osób z tego środowiska przeważyła i pierwszy felieton sportowy ukazał 
się w „Przeglądzie Kulturalnym” w numerze noworocznym, na starcie 1961 roku. Później 
inne czasopisma literacko – społeczne zaczną także zamieszczać stałe felietony sportowe. 
Przez tyle lat pisania, najpierw w „Przeglądzie Kulturalnym”, do jego likwidacji w 1963 
roku, potem w „Kulturze”, aż po rozwiązanie jej ówczesnego zespołu redakcyjnego w grudniu 
1981 roku, nazbierało się tych cotygodniowych felietonów wiele, ponad tysiąc, większość 
w rubryce „Laury i Kolce”. Dokonując tego wyboru przywiązywałem wagę do charakteru 
opisywanych postaci. Często decydowały osiągnięcia albo szczególne losy tych ludzi, czasem 
po prostu sympatia autora. Niechaj jeszcze raz pojawią się niczym w pożegnalnej defiladzie. 
Felietony powiązałem komentarzami pisanymi teraz z perspektywy lat. Została zachowana 
ich chronologia, lecz chronologii zdarzeń Czytelnik nie znajdzie. Wędrować będziemy w czasie 
i przestrzeni. Zmian w dawnych tekstach staram się unikać, w paru przypadkach dokonuję 
drobnych skrótów. Nie zmieniają one w niczym moim poglądów. 
Pora otworzyć sejf tych własnych wspomnień i doświadczeń. Czytelnicy rozstrzygną sami: 
Kolce czy Laury?

7 
„PRZEGLĄD KULTURALNY” 
z lat 1961 – 1962

8 
Zawód: piłkarz 
Martyna długo i pieczołowicie ustawiał piłkę w miejscu, gdzie Kotlarczyk II dotknął jej 
przed chwilą ręką. Potem lekkim truchcikiem cofnął się. Stanął i spojrzał przed siebie. Uderzył 
czubkiem buta w ziemię, jak robił to tyle razy przed laty, bijąc rzuty wolne i karne – nie 
do obrony dla najsłynniejszych bramkarzy świata: Planicki, Hidena, Platki... Po czym ruszył 
ostro na piłkę. 
Tak można by rozpocząć sprawozdanie z meczu lat trzydziestych, ale rzecz działa się 
ćwierć wieku później, w okresie kiedy często odbywały się sportowe imprezy, z których dochód 
przeznaczono na fundusz odbudowy Warszawy. Przyznam szczerze: szedłem wówczas 
na mecz tak zwanych oldboyów z dużym niepokojem. Ci starsi panowie nosili wielkie, ale już 
historyczne nazwiska. Miał wystąpić beck nad becki – Henryk Martyna, miał grać Kotlarczyk 
i Szczepaniak, Madejski, Ziemian i Adamek. Dawne sławy. Oczekiwałem więc raczej komicznych 
momentów w czasie gry i – tłumów publiczności na trybunach. 
Tymczasem same zaskoczenia i rozczarowania. Trybuny były puste, lecz nogi nie zawiodły 
weteranów. Piłka chodziła od buta do buta. Stosowali chytre uliczki, używali efektownych 
centr, aż proszących się o główkę Nawrota, tego Nawrota, który kiedyś był największym 
majstrem dryblingu, czasem lenił się – lecz kiedy widownia zaczynała mu gwizdać, zrywał 
się do walki i umiał wykiwać całą przeciwną drużynę zręczniej niż Cieślik albo Brychcy – 
bożyszcze wczorajszego i dzisiejszego dnia. Wyciągał w pole bramkarza i wjeżdżał z piłką do 
siatki. 
Na boisku co prawda Nawrota nie było, ale i tak oldboye pokazali niejedną techniczną 
sztuczkę. Bili precyzyjne kornery i celne rzuty wolne. Piękny ten pokaz odbywał się tylko w 
zwolnionym tempie. Cóż, pięćdziesiąt lat – to nie dwadzieścia. Czas zrobił swoje, ale gra pozostała 
grą. 
– Zachowali tajemnicę dobrego strzału – mówiono wśród garstki widzów. 
Sędziowie liniowi właściwie byli niepotrzebni. Grano nie po autach, ale na boisku. Widowisko 
mimo wolnego tempa było ciekawe. Przede wszystkim widowisko dla oka. 
Sylwetki, które starsi kibice tak mocno zachowali w pamięci, niewiele zmieniły się po kilkunastu 
latach. Niektórym piłkarzom przybyło tuszy i siwych włosów. Ruchy i sposób biegania 
były jednak te same. Ziemian grał jak niegdyś: on jeden może trochę zbyt ostro. Kotlarczyk 
miał tę samą co kiedyś intuicję, Adamkowi przy stopingu lepiła się piłka do buta. 
Starzy gracze wyszli z ram staromodnych portretów na boisko i okazało się, że wcale nie 
są pokryci kurzem. 
Mecz odbywał się przy tym bez faulów. Szkoda, że tak mało ludzi go oglądało. Szkoda, że 
młodzież nie zobaczyła uśmiechów, z jakimi weterani schodzili z boiska! Powrócili na nie po 
tylu latach. I choć nie przy akompaniamencie huraganu braw tysięcy widzów, lecz przy cichym 
aplauzie garstki kończył się mecz, to jednak szli do szatni radośni, z poczuciem dobrze 
spełnionego obowiązku. Grali na odbudowę Warszawy. Z sercem i młodzieńczym entuzjazmem. 
Takim obrazkiem, wyciągniętym z pamięci, ośmielam się skwitować cały miniony sezon 
polskiego piłkarstwa. Już nie chce się pisać (i czytać) tych wszystkich, na pewno nacechowanych 
szczerą troską o poprawę poziomu naszego futbolu, artykułów, w których po raz setny 
szuka się przyczyn kryzysu w za małej lub za dużej liczbie drużyn I czy II ligi – albo analizuje 
się i dyskutuje: czy Pohl powinien grać na środku napadu, czy na skrzydle. Wygrany 
(przeważnie przypadkiem) jakiś mecz – i oto zaraz tytuły: „Polska piłka wyszła z impasu”. 
Odbędzie się konferencja piłkarskiego aktywu i znów szumne zapowiedzi: „Sztab piłkarski 
znajduje drogę wyjścia z kryzysu!” itd., itp.

9 
Rok 1960 niewiele zmienił na lepsze. Działacze i czołowi trenerzy wciąż narzekają na pecha. 
Inni spece raczą nas przed każdym międzypaństwowym meczem przepowiedniami pełnymi 
optymizmu i nadziei. Po porażce zaś komunikują po raz setny rewelacyjną wieść, jak to 
miało miejsce niedawno, że Węgrzy... jednak trochę lepiej od nas kopią piłkę. 
Nie, nie reformy systemu rozgrywek, nie wymiana dwóch czy czterech graczy reprezentacji 
na młodszych, mogą decydująco wpłynąć na zmianę stanu rzeczy, jaki trwa od lat. Osobiście 
prędzej szukałbym przyczyn w tak zwanej atmosferze, panującej w naszym piłkarstwie, 
w jego klimacie, postawie wielu zawodników i niektórych działaczy. Problem skomplikowany: 
niedawno pewien dziennikarz odsłonił jedną z jego ciemniejszych stron. O tym za chwilę. 
Już nawet trudno liczyć na cudotwórstwo nowego trenera z zagranicy. Mieliśmy już takich. 
Na ogół wyjeżdżali od nas niezbyt zadowoleni; słyszało się coś niecoś o zatargach i zazdrości, 
o niezbyt harmonijnej atmosferze współpracy z niektórymi krajowymi trenerami. 
Czy dawni piłkarze byli bez wad? Na pewno nie. Nie wszyscy przecież byli bezinteresowni, 
lecz częściej spotkać się można było z zapałem do sportu, uśmiechem na boisku. Gram w 
piłkę, bo lubię. Dziś grają raczej z innych względów. 
Bardzo pobieżnie analizując ten skomplikowany problem, chciałbym na zakończenie poruszyć 
dwie sprawy. A więc sprawa techniki, nauczenia się piłkarskiego elementarza. Choć 
piłka nożna od tamtych dawnych lat przeszła duże przeobrażenia, to jednak technika jej kopania 
pozostała chyba niemal ta sama. Jest warunkiem podstawowym. Oczywiście obecnie ze 
względu na zwiększenie tempa gry opanowanie techniki jest trudniejsze, tym bardziej więc 
należy się jej uczyć dokładnie. Dawniej piłkarze trenowali solidniej. Może dlatego, że nikt ich 
do tego nie zachęcał, nie ciągnął, nie kazał. 
I wreszcie sprawa druga: inteligencja w grze. Mówi się, że współczesna piłka nożna to 
schematy, matematyka. Być może. Ale tylko w pewnym sensie. Nasi piłkarze znają tych 
schematów kilka. Kto widział dawne lub dzisiejsze drużyny, ale węgierskie czy hiszpańskie, a 
nawet czechosłowackie, wie, że schematów tych jest mnogość. Schematy można rozbudować, 
upłynnić pełną inwencji grą. Ale do tego potrzeba pomysłowości i inteligencji. 
Spodziewam się, że niniejsze uwagi nie przypadną niektórym trenerom i działaczom do 
gustu, jeśli wpadnie im przypadkiem do ręki ten numer „Przeglądu Kulturalnego”. Pocieszam 
się, że tych łamów nie czytają, inaczej mógłbym spotkać się z surową odprawą, że upraszczam 
zagadnienie, że właśnie ligi, reformy rozgrywek, że lewa noga Pohla i prawa noga 
Brychcego – oto są podstawowe problemy... 
...pewien dziennikarz odsłonił niedawno jedną z ciemniejszych stron problematyki polskiego 
futbolu, poruszył bowiem sprawę tak zwanych bodźców materialnych. Celny, smutny 
artykuł. Nasze dzisiejsze piłkarstwo zmusiło zdesperowanego dziennikarza do zapuszczenia 
się w regiony, gdzie już nie słychać słowa „sport”, lecz – jak w kantorze wymiany – słychać 
tylko brzęk bilonu. Popełniam małą nieścisłość: nie brzęk bilonu, lecz raczej szelest papierków. 
– Przecież uprawianie piłki nożnej zabiera człowiekowi wiele czasu i naraża na kontuzje! I 
wszystko to ma robić się bezinteresownie? 
Nie wiem, jak odeprzeć ten argument, żyjemy bowiem w czasach realizmu. 
Czy piłkarstwo może być zawodem? Chyba tak, ale tylko jeśli opanowało się je w doskonały 
sposób. Mierny piłkarz to nie zawód. Czy potrzebna jest nam do szczęścia tysięczna armia 
takich miernot piłkarskiego fachu, jeśli uprawiają sport nie dla przyjemności i zdrowia, 
lecz aby poprawić egzystencję? Piłkarzy jest w naszym kraju dziesiątki tysięcy... 
Jednocześnie setki tysięcy innych młodych, zdrowych ludzi w naszym kraju, często w 
niełatwych warunkach materialnych, zdobywa wiedzę i bardziej pożyteczne zawody. To są 
dwie strony jakiegoś medalu.

10 
Rozmyślnie postanowiłem rozpocząć od przypomnienia właśnie tego felietonu. Podobnie 
jak tylu z nas i ja we wczesnych chłopięcych latach pokochałem piłkę nożną. Kopnięcie piłki 
– to było pierwsze zetknięcie się ze sportem. Czy ważne, że wydała się ciężka i nieposłuszna? 
A Martyna? Henryk Martyna to jeden z pierwszych idoli sportowych tysięcy młodych i dorosłych 
kibiców w tamtych czasach, bodaj najpopularniejszy polski piłkarz lat trzydziestych, 
prawy obrońca, jak mówiło się: beck, reprezentacji narodowej i filar warszawskiej Legii. 
Piłkarze moich chłopięcych lat na pewno nie byli święci. Ale stać ich było czasem na gest. 
Napisałem ciepło o ich meczu na odbudowę Warszawy i ci starsi już panowie, ongiś sławni 
jak później Boniek albo Młynarczyk, napisali wspólnie kartkę do młodego i mało znanego 
dziennikarza z serdecznym podziękowaniem za pochwałę ich gry. Znaleźli czas, by się zebrać, 
wspólnie napisać i podpisać się. Pewnie nie wiedzieli, że jako chłopak biegałem za nimi, 
by zdobyć ich autografy. Nie udało mi się jednak zebrać wszystkich. I nagle miałem komplet, 
i to przysłany do rąk. Jedna z milszych sportowych pamiątek. 
Cóż dodać do uwag o piłkarstwie i profesjonalizmie notowanych w 1961 roku? Tyle lat 
upłynęło, tyle było upadków, wzlotów i znów upadków polskiego futbolu. Taka mnogość 
dyskusji i sporów o przyczyny. A czy sprawa jest wyjaśniona oficjalnie do końca? Nadal 
mętna, choć dla kibica była i jest jasna: źródłem – hipokryzja.

11 
Żonglerzy 
Zjedli własną piłkę. Oczywiście była nie ze skóry, lecz z ciasta. 
Po jednym z występów sportowego cyrku czarnych żonglerów koszykówki „Harlem Globetrotters” 
zachwycony dziennikarz pisał: „To, co umieją wyczyniać z piłką, przechodzi 
ludzką wyobraźnię...” I nie znajdując odpowiedniego superlatywu, dodał: „Tylko tego brakuje, 
żeby zjedli piłkę...” 
Następnego dnia gracze Harlemu dokonali i tej sztuki. Na oczach wielu tysięcy ludzi. Nawet 
nikt nie spostrzegł w czasie ich rozgrzewki, że jedna z wielkich piłek, wędrujących z błyskawiczną 
szybkością z rąk do rąk, zrobiona była z ciasta. Jedli nie przerywając gry. Pałaszowali 
piłkę ze smakiem i śmieli się z... dziennikarza. 
Koszykówka jest sportem ludzi wysokich. Swą popularność w świecie zawdzięcza jednak 
w dużej mierze człowiekowi bardzo niskiemu. Mały, korpulentny pan. Przedsiębiorczy menażer 
słynnego Harlemu. Nazywa się Saperstein. Dziadek i babcia wywodzą się z Łomży. W 
1927 r. zorganizował ten zespół. Oto więc już trzydziesty czwarty rok dziejów niezwykłej 
drużyny. Sława rosła wraz z poziomem. Popularnością i klasą gry prześcignęła wszystkie 
sportowe cyrki. 
„Harlem Globetrotters” rozegrali ponad sześć i pół tysiąca meczów. Przegrali tylko trzysta 
razy. Kiedyś występowali w drewnianych szopach, w jakichś brudnych prowincjonalnych 
salkach na kontynencie amerykańskim. Przed południem w salce konferowali rajcowie małego 
miasteczka, po południu grano w koszykówkę. Przyszły wreszcie czasy, że oglądały ich 
najświetniejsze stadiony i areny. Raz publiczność wybredna i ekskluzywna, innym razem 
„masowa”, nie znająca sportu, gdzieś w zapadłych miastach i osiedlach na bezkresnych przestrzeniach 
Ameryki, Azji, Afryki. Grywali przed wielkimi i małymi widowniami. Najliczniejszą 
publiczność mieli na olimpijskim stadionie w Berlinie, gdzie zebrało się osiemdziesiąt 
tysięcy widzów. Raz grali tylko dla jednej osoby. Dla papieża Jana XXIII. Ich mecze oglądali 
głowy państw i królowie. Występowali przed Eskimosami na krańcach Alaski i w afrykańskiej 
pustyni przed małym posterunkiem żołnierzy Legii Cudzoziemskiej. 
W ubiegłym roku rozegrali serię spotkań w ZSRR. Do bogatej kolekcji pamiątkowych 
zdjęć z najsławniejszymi ludźmi epoki doszła im jeszcze jedna fotografia: Nikity Chruszczowa 
obserwującego grę czarnych koszykarzy. 
Mówi się, że Globetrottersi są najpopularniejszymi sportowcami na świecie. Zdaje się, że 
tak jest w istocie. „Czarne Błyskawice”. Żonglerzy. Weseli i... zamożni chłopcy. Interesy 
pana Sapersteina idą dobrze. Ktoś kiedyś pytał go, jak ich pilnuje, że mają tak wspaniałą kondycję. 
– Ja ich pilnuję? Skąd?! Ich kondycja to ich sprawa. Przecież mogę znaleźć zastępców. 
Dzieje zespołu „Harlem Globetrotters” nasuwają pewne uwagi. Obok wielu zjawisk występujących 
w świecie współczesnego sportu, związanych z nieustannym rozwojem tak zwanego 
wielkiego wyczynu (specjalizacja, profesjonalizm, naukowe metody treningu, rekordomania 
i inne), powstało jeszcze jedno, niby „produkt uboczny”. Zawodowe cyrki sportowe. 
Istotnie, uczestnicy takiej trupy na podobieństwo ekwilibrystów i żonglerów dokonują niezwykłych 
sztuk w posługiwaniu się piłką tenisową albo koszykową, kiedy indziej występują 
na tafli lodowej w łyżwiarskiej rewii. Poza tym wędrują po świecie. Dziś tu, jutro tam. Z 
miejsca na miejsce przenoszą się wprawdzie nie w wozach pod płachtą, lecz odrzutowymi 
samolotami, jednak podobnie jak najlepszy cyrk budzą wszędzie podziw swoją zręcznością, 
niosą rozrywkę, rozweselają ludzi. Tak, każdy z czarnych koszykarzy to znakomity aktor – 
komik. Spektakl ma reżyserię, scenerię, oprawę. W tej materii sięgnięto – rzecz prosta – po 
wypróbowane wzory nowoczesnego cyrku. Konferansjer, muzyka, nadprogramy kabaretowo 
– cyrkowe, black – outy, pantomima.

12 
Istnieje oczywiście zasadnicza różnica pomiędzy normalną imprezą sportową a występem 
sportowego cyrku. W pierwszym przypadku gra toczy się o punkty – o zwycięstwo, będące 
zasadniczo głównym celem wyczynowego sportu, nawet jeśli w imprezie występują profesjonalni 
zawodnicy, którym za start płaci się pieniądze (zawodowe ligi piłkarskie, Tour de France, 
Giro d’Italia, mistrzostwa świata zawodowców tenisowych). 
Głównym celem, któremu służy sportowy cyrk, jest dostarczenie rozrywki. Rywalizacja 
jest tylko pretekstem. Nieważne jest już to, która strona zwycięży, ile ważny jest kunszt. 
Zręczność i siła same w sobie. Rzecz prosta, taki program trzeba okrasić pomysłami. Często 
dowcipem, najczęściej gagami najrozmaitszego rodzaju. 
Na widok wspaniałej akcji ludzie w zachwycie biją brawo, za chwilę wyreżyserowana, 
lecz podana jakby od niechcenia pointa wywołuje salwy śmiechu (daremnie będziesz szukał 
w dzisiejszej komedii filmowej takich gagów, które znajdziesz w spektaklu Harlemu). 
Nie od rzeczy będzie dodać, że umiejętności sportowe i technika takiego cyrkowego zespołu 
niemal z reguły są bez porównania wyższe od poziomu, jaki reprezentują najwybitniejsi 
mistrzowie „normalnego” wyczynowego sportu. Członkowie cyrku Kramera grają lepiej w 
tenisa niż aktualni mistrzowie Wimbledonu. Zespół koszykówki, który zdobył złoty medal na 
olimpiadzie, niewiele będzie miał do powiedzenia w meczu z „Harlem Globetrotters”. 
Jedyne zjawisko w swoim rodzaju. Nawet przeciwnik zawodowego sportu i cyrków sportowych 
znajdzie coś dla siebie w spektaklu czarnych koszykarzy. Przede wszystkim zetknie 
się z niedościgłą techniką sportową. Takiej techniki nie widzi się nawet na mistrzostwach 
świata i olimpiadach. 
Ale... nie znajdzie emocji. Sportowy cyrk w samym swoim założeniu odrzuca bowiem 
rzecz może w sporcie najpiękniejszą: rywalizację. Z tego względu przedstawienie fenomenalnych 
żonglerów jest jak gdyby uboższe niż zwyczajny mecz przeciętnych drużyn walczących 
o punkty ligowe. Tu niedościgły kunszt... tam przeciętność, czasem nawet nieudolność. Tu 
staranna reżyseria, wszystko jak w idealnie zorganizowanym variétés... Tam wspaniały element 
walki z przeciwnikiem, dążenie zespołu do zwycięstwa (oby tylko zgodnie z zasadami 
czystej gry). 
W spektaklu Globetrottersów nie zobaczysz więc nadludzkiego wysiłku. Nie przypomni ci 
się wyraz cierpienia na wykrzywionej twarzy Zatopka. Nie wzruszysz się jak w chwili, kiedy 
maratończyk na mdlejących nogach wbiega na metę. Za to ubawisz się doskonale. 
Cyrki sportowe. Produkt nowej epoki sportowej, w której tak wysoką rangę osiągnęły specjalizacja 
i rekord. Czy byłoby to wesołe, jeśliby cały współczesny sport wielkiego wyczynu 
poszedł drogą, jaką od trzydziestu kilku lat kroczą Globetrottersi? 
Tymczasem czarni chłopcy rzucają piłkę do kosza i śmieją się. Na widowni beztroski nastrój. 
W czasie kiedy zetknąłem się bezpośrednio z zespołem „Harlem Globetrotters”, bezpośrednio, 
gdyż zaproponowano mi wówczas funkcję spikera zawodów podczas ich tournée po 
Polsce i propozycję tę przyjąłem – tego rodzaju zawodowe trupy były jeszcze nowością. W 
owych latach raz odwiedziła nas inna ekipa zawodowa, słynnego Tenisowego Cyrku Kramera, 
i dała pokazy gry na wysokim poziomie. Jeden z zawodników, Ekwadorczyk Segura, 
opowiadał wówczas, jak przegrał dwie piłki meczowe z Amerykaninem Mc Kayem. Stracił 
przez to premię trzystu dolarów. – Jedna przegrana piłka kosztowała mnie sto pięćdziesiąt 
zielonych – mówił Segura i byt mocno zmartwiony. 
Śmieszne premie. W kilka lat później Australijczyk Laver zainkasował za zwycięstwo w 
Wimbledonie trzy tysiące siedemset sześćdziesiąt dolarów. Triumfatorom Wimbledonu w 
1987 roku wręczono czek w wysokości ponad trzystu tysięcy dolarów. Już od dawna przyzwyczajeni 
jesteśmy do zawrotnych zarobków profesjonalnych graczy. Najciekawsze jest 
jednak to, że pierwszego poważnego wyłomu – sforsowanie tamy dzielącej amatorów od za

13 
wodowców – dokonał właśnie świat tenisa, uznawany zawsze za szczególnie konserwatywny. 
To tenis dał początek sprawie i nie tak długo czekano, aż w zachowawczym i pełnym respektu 
dla tradycji Wimbledonie otwarto bramy dla zawodników zarabiających na tenisie 
pieniądze. I tak już pozostało, i nikt się nie dziwi. Proces z wolna rozszerzał się i pogłębiał, i 
zaczął obejmować wiele innych sportów. Dotarł nawet na olimpijskie areny. Igrzyska roku 
1988 stały się oficjalnymi igrzyskami zawodowców. Fakt nie do wyobrażenia dla ludzi, którzy 
kiedyś opowiadali się za dyskwalifikacją najsławniejszych zawodników za drobne zyski, 
jakie nieostrożnie czerpali z uprawiania sportu. 
W marcu 1988 roku ogłoszono oficjalnie w Polsce, ile zarabiać mogą miesięcznie czołowi 
sportowcy. Podano publicznie wysokość premii: dwa miliony złotych za mistrzostwo świata, 
milion za mistrzostwo Europy lub ustanowienie rekordu świata. Inflacja zapewne sprawi, że 
nagrody pieniężne będą wzrastać. Co szybciej? – premie czy stopień trudności w osiąganiu 
najwybitniejszych sukcesów.

14 
Kwiaty dla Łokietka 
Owal czerwonego żużla opasuje ogromnym łukiem trawę boiska. Słynna pięćsetmetrowa 
bieżnia, na której chętnie występują najlepsi biegacze świata. Gdy wpadają na wiraż, nie tracą 
szybkości. Na łagodnej krzywiźnie nogi lekko odrywają się od żwiru. Niesie jak na skrzydłach. 
Raz stanęła na niej drużyna lekkoatletów, która w końcu lat pięćdziesiątych stała się dumą 
polskiego sportu. Nie będę przypominał dziejów narodzin drużyny, ani wyliczał wszystkich 
stolic europejskich i nazw stadionów, gdzie odnosiła zwycięstwa. Z ogromnej liczby międzynarodowych 
meczów, jakie rozegrała, umyślnie wybrałem właśnie ten, z końca września 1959 
roku. Przyjechali na mecz z Niemcami jako faworyci i przegrali. Porażka we wspaniałej walce, 
jeśli przeciwnik zasłużył na zwycięstwo, nie przynosi ujmy. 
Fascynujący, dramatyczny, przegrany mecz w Kolonii. 
Drużyna polska walczyła z ogromną ambicją do ostatniej konkurencji. Jeszcze Garbus – 
wspaniały, szybkonogi Garbus – omal nie wygrywa na 200 metrów ze sławnym Germarem... 
Jeszcze pojedynek sztafet 4x400 metrów, gdzie nie ma szans, mimo to Roch na mdlejących 
nogach atakuje przez 150 metrów znakomitego Kaufmana. Koniec meczu! Przegraliśmy. 
Kiedy Polacy przedarli się do autokarów, mających zawieźć ich do hotelu, kiedy zapisali 
ostatnie kartki swymi sławnymi autografami i zasiedli wewnątrz, tłum zgromadził się ze 
wszystkich stron. Niemcy, wspinając się na palce, zaglądali przez szyby. Jakie miny mają 
zawodnicy niezwyciężonej drużyny, która przegrała? 
Przy samym wejściu stała dziewczyna i dwóch mężczyzn. Mówili po polsku obcym, twardym 
akcentem. Polacy mieszkający stale w Kolonii przynieśli bukiety biało – czerwonych 
kwiatów. Nie wiedzieli, jak je teraz wręczyć pokonanym rodakom. 
Wtedy ktoś w samochodzie powiedział: 
– Panno Zosiu, niech się pani nie krępuje. Kwiaty dla naszego kapitana! Dziękujemy! 
Łokietek wychylił się przez okno i wziął naręcze. Podzielił i rozdał kolegom. Ostatnią 
wiązankę rzucił polskiej dziewczynie, gdy autobusy wolno ruszały sprzed bramy stadionu. 
Przeciskały się w szpalerze ludzi. Nagle przez okno poleciał w tłum drugi bukiecik biało – 
czerwony, potem trzeci i czwarty. A kiedy autobusy wykręcały z bramy, przez okna zabrzmiała 
piosenka: „Szła dzieweczka do laseczka...” 
Dlaczego tak wyróżniam ten przegrany mecz spośród tylu innych, sławniejszych, uwieńczonych 
zwycięstwami? 
Drużyna przyzwyczajona do tylu sukcesów umiała zachować w obliczu porażki godność. 
O ile łatwiej było im po triumfie sztokholmskim na mistrzostwach Europy przyjmować gratulacje, 
dowody sympatii i kwiaty niż ten biało – czerwony bukiet w Kolonii, przygotowany 
przez nieznajomą polską dziewczynę, zapewne w cichej nadziei, że będą wyrazem wdzięczności 
za zwycięstwo. 
– Zobaczymy, jaki będzie wynik za rok – mówili pokonani zawodnicy do niemieckich kolegów. 
Nie były to przechwałki. W rok później na meczu w Warszawie rozgromili Niemców różnicą 
kilkudziesięciu punktów. Był to mecz, o którym pisał potem sprawozdawca: „Rewanż za 
Kolonię narodził się w Kolonii”. 
Minęły dwa lata. Coraz więcej nowych nazwisk w drużynie. Normalne. Lata sześćdziesiąte 
doprowadzą rzecz do końca: Łokietki, Druty i Badyle pożegnają się z boiskiem. Będziemy 
szaleć za następcami Krzysia, będziemy bić brawo i nosić na rękach nowych bohaterów nowego 
„cudownego zespołu”. Czasem tylko ktoś przypomni o dawnych triumfach ze Sztokholmu, 
Londynu, Rzymu i Berlina. Znikać będą z tabeli rekordów nazwiska Szlifierzy, Garbusa 
i Białego Anioła.

15 
Znamy ich przede wszystkim od strony liczb, wyrażających w centymetrach i sekundach 
miarę wysiłku, jaki dali, i wielkość talentu, jakim obdarzeni byli przez naturę. Mimo znacznej 
liczby publikacji o Wunderteamie, nie zawsze Czytelnik dokładnie wie, kim byli członkowie 
tej drużyny. Dziennikarz sportowy także nieczęsto ma możność poznać bliżej zawodników, o 
których tyle pisze. Zajęty jest przede wszystkim pospieszną, a przez to powierzchowną pracą 
kronikarza faktów i wyników. Stać mnie dziś tylko na przekazanie pseudonimów. Niektóre są 
łatwe do rozszyfrowania, inne otoczone mgłą ścisłej tajemnicy, której nie będę rozpraszał. 
Łokietek – to oczywiście oszczepnik Sidło. Jedna kontuzja łokcia, o której żartobliwi koledzy 
mówili z przymrużeniem oka, dała początek przezwisku. Mahomet – to Makomaski; 
istotnie bywał nieomylny. Badyl – wysoki, szczupły Stefan Lewandowski, ten, który biegał 
najpiękniej, choć nie zawsze najszybciej. Rekordzista świata Piątkowski, dyskobol bez skazy, 
ubierał się na mecze zwykle na biało: Biały Anioł. Bystronogi Foik garbi się trochę, gdy z 
zawrotną szybkością przemierza bieżnię – więc Garbus. Czterystumetrowiec Swatowski – 
Rex, złośliwi mówili, że „pies na kobiety”. Tyczkarz Ważny – Łysy; cóż, natura dała w zamian 
talent, a praca piękny rekord Polski. Chromik – to Żyletka, niestety nie zawsze ostra. 
Kruczy, demoniczny i przemiły oszczepnik Radziwonowicz ochrzczony został Szamanem. 
Sosgórnik – Zaskórnikiem. Rut – po prostu Drutem. Kropidłowski – Kropidłem. Skoczek 
wzwyż Lewandowski – Fleją (nie zawsze miał dres wyprasowany i czysty); czterystumetrowiec 
Kowalski – jakżeby inaczej – Rochem, Jochmann – Długonosem lub Mrówkojadem, co 
rzeczywiście kojarzy się, gdy spojrzeć na karykaturę tego biegacza. Skoczka w dal Frańczaka 
przezwano w Berlinie Freundschaftem, małego, pracowitego na trasie Żbikowskiego – z 
wielką czułością – Osiołkiem, średniodystansowca Barana – Indianinem, gdyż opalał się na 
czerwono. Zimnego – Maszynką i wreszcie Gerarda Macha – najstarszego w drużynie, który 
pierwszy poszedł w trenery, zwali i zwą do dziś Dziadkiem. 
Grabowski – to Fukier, miotacz Kwiatkowski – Celestyn, Szlifierz I – to sprinter Edward 
Szmidt, a jego sławny młodszy brat Józef – oczywiście Szlifierz II. Szkoda, że nie mieliśmy 
Szlifierzy dziesięciu. 
Tyczkarz Janiszewski – Miękki, a Krzesiński – Chudy, dyskobol Begier – Długi, Ciepły – 
Gruby, zmarły sprinter Jarzębowski – Klapcio, długodystansowiec Płonka – Spłonka, płotkarz 
Prostke – Pulwer, sprinter Zieliński – Kasztan. 
Reprezentanci Polski: Łokietki, Fukierzy, Badyle – silni, sławni i przemili młodzieńcy z 
różnych miast i okolic, różnych zawodów i zamiłowań, różnych usposobień, wad i zalet. 
Młodzi czekają dopiero na przydomki. 
Wyznam, że po tamtym meczu przestałem się lękać przeprowadzania relacji z przegranej. 
Zawdzięczam to bez wątpienia postawie drużyny Łokietka, jaką wykazała wtedy w Kolonii. 
Przegrane mecze zmuszają sprawozdawcę do podwójnej mobilizacji i dodatkowego skupienia, 
podsuwają nowe sformułowania. Raptem jawi się konstrukcja dramaturgiczna, oby tylko 
jej nie popsuć. 
Oczywiście łatwiej jest sprawozdawcy, kiedy swoi zwyciężają. I on wtedy jest na fali, 
mknie swobodnie do mety na plecach drużyny. Przegrany mecz w Kolonii sporo mnie nauczył. 
Najważniejsze było utrwalenie jednego z kanonów wszelkiej sprawozdawczości: 
obiektywizmu. Zawsze bardzo starałem się dochować wierności temu obowiązkowi, choć 
niektórzy słuchacze i telewidzowie lubią, jak reporter widzi to, co dobre, tylko we własnej 
drużynie. Brak bezstronności w ocenie rodzi się ze strachu przed porażką rodzimych faworytów. 
A świat się przecież nie zawali. Zależy, jak przegrywają. 
Peter Ustinow, wielki aktor, głośny prezenter i w ogóle znawca sportu, a trochę i cynik, 
złośliwie wyraził się o filozofii przegrywania wyznawanej przez Anglików. Powiedział, że 
Anglicy wymyślali wciąż nowe gry, a gdy inne narody zaczęły ich prześcigać, wymyślali 
nowe i znów byli najlepsi, gdyż oni jedynie znali ich regulamin. A dalej Ustinow tak powiada

16 
o sposobie przegrywania meczu przez Anglików. „Właściwe spotkanie rozgrywa się w szatni 
po grze. Niezwykła godność i wdzięk przegranych odziera zwycięstwo z wszelkiego znaczenia. 
Wygrani zaczynają się czuć nieswojo, jakby popełnili coś nieprzyzwoitego”. 
Złośliwe, zabawne i nie całkiem pozbawione trafności. Ale czy można to odnieść do stylu, 
w jaki przyjęła porażkę przed laty nasza reprezentacja w Kolonii? W stylu tym nie było „angielskiej 
filozofii”. Wytworności przemieszanej z przewrotnością. Nasz styl to było po prostu: 
przegrać, ale z fasonem. 
Z myślą o młodszym Czytelniku dodam, że od 1957 roku aż po połowę lat sześćdziesiątych 
nasza reprezentacja lekkoatletyczna odnosiła niemal same zwycięstwa w całej Europie, 
pokonując silne reprezentacje RFN, Wielkiej Brytanii, NRD, nie mówiąc o Francji, Włochach, 
Finlandii, a raz nawet zwyciężyła reprezentację ZSRR, występującą pod nazwą reprezentacji 
Federacji Rosyjskiej. Przegrywaliśmy jedynie z Amerykanami. 
Po latach, dokładnie jesienią 1986 roku, członkowie Wunderteamu postanowili spotkać 
się. Na miejsce zbiórki wyznaczono Spałę, gdzie kiedyś zdobywali formę. Zaproszono i mnie, 
co przyjąłem z radością: tyle wspólnych przeżyć, zjeździliśmy razem pół świata. 
Spotkanie to kryło jednak pewne niebezpieczeństwo. Zjechali się ludzie, już niemłodzi, z 
bagażem doświadczeń nie tylko sportowych, zmagający się dalej, ale nie o sekundy i centymetry, 
lecz – jak niemal każdy – z trudnościami codziennego życia, i już nie w sławie, bo ta 
przeminęła. 
Czy nie pojawi się cień rozczarowania? Więcej nostalgicznego smętku niż radości? 
Nie było żadnego smętku, było pogodnie, swobodnie, chwilami wręcz zabawnie, choćby 
na zawodach zorganizowanych w kilku dowolnie wybranych konkurencjach. Startował każdy, 
kto chciał, bez względu na dawną specjalność. Nie zanotowano ani jednego rekordu 
świata. Każdy, kto tam był, zapisał za to w pamięci dwa wyjątkowo serdeczne dni. 
Zjawił się wtedy w Spale działacz, ale już raczej nowy, i zarzucił zawodnikom, że w ogóle 
nie mówią, co czynić, by wyciągnąć polską lekkoatletyką z dna, na którym się znalazła. Biedak, 
nie zrozumiał sensu tego spotkania. Kiedy zjeżdżają się po latach wychowankowie jakiejś 
szkoły, zwykle chodzi im o to, by przypomnieć sobie młode lata, a nie po to, by „wytyczać 
plany poprawienia stanu szkolnictwa”. Większość zawodników pracuje w różnych dziedzinach 
i niewiele ma już wspólnego ze sportem. Nie można mieć o to pretensji. Innym ludziom 
powierzono kierowanie sportem, w tym celu powoływane są całe ogromne sztaby. A 
to, że lekka atletyka upadła? Przyczyny są różne i dawni rekordziści swymi dobrymi radami 
ich nie usuną.

17 
Szklana tyczka 
Humanistyczne treści – tak, one na pewno tkwią w sporcie, choć ukryte są głębiej niż kiedyś. 
Pościg za rekordami. Wszystko pod znakiem szybkości. Rozwagę zastępuje „matematyka”, 
uczuciowość realizm, wzrastający w związku z niebywałym rozkwitem nauk ścisłych. 
Ani się obejrzeliśmy, a niedaleki jest już XXI wiek. 
I oto mamy ten dzisiejszy sport. Ponad wszystkim góruje teraz potężny gmach – gigantyczna 
maszyna organizacji. Współczesny sport stworzył armię działaczy i urzędników. Prowadzi 
drobiazgowe statystyki i szczegółowe wykazy rekordów. Jak kalendarz lub zegar odmierza 
pory igrzysk. Poddał się całkowicie wpływowi mechanizacji: elektronowe mózgi obliczają 
wyniki, fotokamery decydują o tym, kto zwyciężył, najbardziej precyzyjne aparaty mierzą 
siłę wiatru, skomplikowane urządzenia elektryczne zastępują sędziego i spikera. Współczesny 
sport doskonale wykorzystuje inne wynalazki: helikoptery, radio i telewizję, najnowsze 
urządzenia z zakresu elektromechaniki, może w najbliższej przyszłości sięgnie i po energię 
atomową?... 
Dziwnie długo zachował się starter ubrany na biało z podniesioną ręką ze zwyczajnym pistoletem. 
Ostatnio wiele hałasu w świecie sportu wzbudziła szklana tyczka. Na przykładzie jednej 
tylko lekkiej atletyki da się zaobserwować ów postęp techniczny, wdzierający się nieubłaganie 
na obszar sportu. Kiedyś wszyscy rzucali jednakowym oszczepem. Teraz modeli oszczepów 
jest wiele. Zawodnicy jak wynalazcy szukają nowych rozwiązań. Nie wystarczają im 
rewelacje w technice treningu. Mordują serca i męczą mięśnie, ale jednocześnie szukają nowych 
rozwiązań konstrukcyjnych sprzętu, którym posługują się na boisku. Nie wiem, czy 
niesłusznie powiedział przedstawiciel Międzynarodowej Federacji Lekkiej Atletyki A. Paulen, 
że „postęp techniczny naszych czasów pomniejszył etykę sportową”. Zawodnicy nie zawracają 
sobie głowy zasadą, że w sporcie warunki startu powinny być dla każdego jednakowe. 
Jeśli oszczepem typu „Held” łatwiej rzucić o pięć metrów dalej niż oszczepem do tej pory 
używanym, będę rzucał heldem! O szklanej tyczce skacze się wyżej, niech żyje szklana tyczka!
Sędziwi przedstawiciele Międzynarodowej Federacji mają z tym wszystkim kłopoty. Z 
wielu stron – przede wszystkim ze strony tych, którzy są młodsi i szczególnie podatni na każdą 
nowinkę techniczną, słyszę coraz częściej: „Jesteście nie z tej epoki, a więc nie z tego 
świata! Trzeba patrzeć realnie na sport, który zabiera nam czas, a czas to pieniądz. Za sport 
trzeba więc płacić!” 
Czyżbyśmy istotnie stali w obliczu radykalnej zmiany: otwarty profesjonalizm zamiast 
amatorstwa? 
Nie czuję się na siłach rozstrzygnąć tej skomplikowanej sprawy, przedstawiam tylko w 
skrócie sytuację (na przykładzie lekkiej atletyki). 
Amerykanin Uelses osiągnął w skoku o szklanej tyczce 4,89 metra i w świecie sportu zawrzało. 
Poprzedni mistrz Bragg wystąpił przeciwko „szkłu” i rzucił Uelsesowi wyzwanie: – 
Dam ci 10 tysięcy dolarów, jeśli skoczysz te same 4,89 za pomocą tyczki metalowej. 
Bragg twierdzi, że skok o szklanej tyczce jest łatwiejszy ze względu na elastyczność 
sprzętu. Biedak męczył się przez tyle lat i nigdy nie doszedł do rekordu Uelsesa. Nie dziwię 
się więc jego goryczy, choć nie jestem pewien, czy ma rację. Jak opowiada rekordzista Polski 
(4,53 metra), Ważny, szklana tyczka jest lepsza, ale trudniejsza. „Żywa tyczka – powiada 
Ważny. – Zmusza ona zawodnika do niesłychanej finezji techniki”.

18 
Zdaje się więc, że to, co do tej pory wyczyniali tyczkarze na wysokości półtora piętra, będzie 
niczym w porównaniu z tym, co będzie działo się w niedalekiej przyszłości. Dopiero 
zacznie się prawdziwa ekwilibrystyka na drugim piętrze, a potem może jeszcze wyżej. 
Grupa dziennikarzy francuskich oraz spec brytyjski Abraham proponują radykalną modyfikację 
obliczania odległości skoku w dal i trójskoku. Chcą, aby nie liczyć wyników od deski, 
lecz od faktycznego miejsca, skąd odbił się zawodnik. „Ratujmy od zapomnienia skoki rekordowe, 
ale przekroczone!” – wołają. Kto inny proponuje, aby mierzyć czas w biegach wyłącznie 
za pomocą aparatów elektronicznych. Chronometraż jest dokładniejszy od refleksu ludzkiego. 
Japończycy w swoim czasie zademonstrowali próbki różnych nawierzchni dla olimpijskiej 
bieżni w Tokio. Są to nowe konsystencje, pewnie z dodatkami i kauczuku. Dziesięć sekund 
na 100 metrów to już za wolno dla świata dzisiejszego sportu. A więc ulepszajmy bieżnię!
Niektóre innowacje nie wzbudzają dyskusji i pewno się przyjmą. Inne napotykać będą 
opory. Lecz też zostaną przyjęte. Taka jest bowiem kolej rzeczy. 
Na pewno w tej całej sprawie jest potrzebna jednak rozwaga. Postęp postępem, lecz nie 
zabijajmy starej, pięknej zasady, bez której sport przestałby być sportem: Lepsza jakość 
sprzętu nie powinna dawać przewagi zawodnikowi nad rywalem. 
Jeśli ktoś inny wygra olimpiadę tylko dzięki niewidzialnemu motorkowi o napędzie atomowym 
– będzie to najmarniejszy triumfator olimpijski. 
Zatrzymajmy się na chwilę przy osobie znakomitego znawcy lekkiej atletyki, zwolenniku 
radykalnych przemian w sporcie, wspomnianym w poprzednim tekście, Haroldzie Abrahamsie. 
Był mistrzem olimpijskim na 100 metrów na igrzyskach paryskich w 1924 roku. W wiele 
lat później został komentatorem lekkoatletycznym BBC i zyskał kolejną sławę. Miałem zaszczyt 
poznać go na którejś z olimpiad i był mi nawet życzliwy. Nieraz korzystałem z jego 
celnych ocen i horoskopów przed zawodami. Barczysty, łysy pan o jasnej cerze, zawsze 
przyjaźnie uśmiechnięty i bardzo opanowany, choć nie byt rdzennym Anglikiem, lecz z pochodzenia 
Żydem, urodzonym na Wyspie. Zmarł w 1978 roku. 
W kilka lat później u przyjaciół zobaczyłem na wideo angielski film długometrażowy, sfabularyzowany 
dokument poświęcony życiu i karierze Harolda Abrahamsa. Oto student ekskluzywnej 
uczelni z nieprawdopodobną zaciekłością przygotowuje się do startu na olimpiadzie. 
Drapieżny, wręcz bezwzględny człowiek dąży do wyznaczonego sobie celu. Łamie 
obowiązujące w jego środowisku reguły i maniery: angażuje za pieniądze trenera, ćwiczy, 
jakby przygotowywał się do wojny. Traktuje sport nie jako towarzyską rozrywkę, lecz jako 
środek do osiągnięcia zwycięstwa, a więc wykazania wyższości nad innymi. Jego postawa 
wzbudza powszechną dezaprobatę, to są lata dwudzieste. 
Abrahams w końcu osiąga cel, prześciga wszystkich, nie dostrzega pokonanych. 
Zupełnie inny człowiek niż ten, którego tyle razy spotykałem przez lata. Łagodny i najzupełniej 
bezinteresowny w swoim koleżeństwie wobec obcego, młodszego reportera. Jaki był 
naprawdę? Chyba taki jak w filmie. Jednak zachowam w pamięci mojego Abrahamsa. Londyński 
stadion White City albo Cristal Palast, już nie pamiętam, a może stadion w Meksyku? 
Podchodzi do kabiny, w której gorączkowo przygotowuję się do pracy. Kładzie na pulpicie 
listę startową z jego podkreśleniami, kto powinien dzisiaj zwyciężać. Mówi wolno, lekko się 
uśmiechając: „To są ostatnie zmiany w naszym składzie, Ovett nie wystartuje, bo...” 
A może Abrahams, nie wiedzieć czemu, po prostu lubił Polaków?

19 
Diamenty w pampasach 
Oni nie mają wielkiej prasy. Mistrzowie świata, zdobywcy diamentowych odznak. Sukces 
Edwarda Makuli na Szybowcowych Mistrzostwach Świata w Argentynie, gdzie drugie miejsce 
zdobył także Polak (Popiel), powitany został przez nas, sprawozdawców, z uznaniem, lecz 
dosyć powściągliwie. Niechby piłkarze wygrali z Albanią, bokserzy z Rumunią – wówczas 
czołowe szpalty byłyby zapełnione mniej lub bardziej interesującym materiałem. Triumf naszych 
szybowników w Argentynie i krótkie doniesienia, kilka konwencjonalnych pochwał i 
koniec. Taki los przedstawicieli niektórych sportów. Szybownicy, alpiniści, żeglarze. Zdobywają 
się na wielkie wyczyny nie na oczach tłumu. Areną ich walk są wodne lub podniebne 
szlaki albo góry pełne majestatu i ciszy. 
I ja nie znam się na szybownictwie. Proszę jednak pozwolić, że rzucę tu garść luźnych 
uwag. Makula zdobył mistrzostwo w klasie otwartej. Dopuszcza się do niej wszystkie szybowce 
wszelkich rozmiarów z najrozmaitszymi urządzeniami pomocniczymi, jakie można 
sobie wymarzyć. A więc jest i radio, i „wskaźniki”, a także cudowne urządzenie pozwalające 
wyszukać przyjazne prądy – owe kominy, dzięki którym osiąga się należytą wysokość. Ktoś 
urządzenie to nazwał „elektrycznym nosem szybowca”. Rozpiętość skrzydeł w klasie otwartej 
może przekroczyć 15 metrów, skrzydła „Zefira”, na którym Makula wylatał mistrzostwo 
świata, miały 17 metrów. Klasa otwarta jest szczególnie trudna właśnie dlatego, że mogą 
startować w niej wszystkie szybowce. 
Edward Makula ma piękny zawód. Lata na maszynach niosących ludziom pomoc. Jest 
pracownikiem lotniczego pogotowia ratunkowego. On i jego koledzy lądują na polach obok 
zapadłych miejscowości, gdzie ktoś ciężko chory, przewożą śmiertelnie rannych, wożą krew 
tym, którym jest potrzebna natychmiast. Bez względu na pogodę, porę dnia i roku. Specjalna 
kategoria lotników. Samolot komunikacyjny nie odleci w złą pogodę, gdyż nie może narażać 
życia pasażerów. Pilot pogotowia poleci narażając własne życie, gdyż właśnie idzie o ratunek 
człowieka. 
Na mistrzostwach świata w Argentynie zawodnicy mieli przygody, których nie dozna 
przedstawiciel innej dziedziny sportu. Jeden wylądował w pampasach na zupełnym odludziu i 
potem przedzierał się długo w poszukiwaniu człowieka. Po wyczerpującym marszu dotarł do 
jakiejś hacjendy. Wszedł i spotkał się z... lufą karabinu. Właściciel obezwładnił szybownika, 
zamknął w piwnicy, po czym sprowadził policję. Dopiero po pewnym czasie rzecz się wyjaśniła. 
– Widziałem na niebie jakiś samolot, a potem zjawił się obcy człowiek. Myślałem, że to 
nieprzyjacielski desant lotniczy – tłumaczył. 
W jakim sporcie dozna się takich przygód?! Wędrówka ponad dzikimi przestrzeniami. 
Samotny lot w nieznane. 
Jak mówią, mistrzostwa świata to nie tylko rywalizacja umiejętności i odwagi. To także 
wyścig lotniczego przemysłu. W wyścigu tym triumfowali i polscy konstruktorzy. „Zefir” to 
dzieło naszych rąk. Dwudziesty trzeci z kolei świetny model zakładów szybowcowych w 
Bielsku Białej. Jakiś niewidzialny długi pomost tradycji łączy niedawny triumf Makuli ze 
zwycięstwem Żwirki i Wigury na samolocie RWD. 
Niejeden Czytelnik, znając na pamięć składy drugoligowych drużyn piłkarskich albo bokserskich, 
niechaj spamięta nazwiska polskich sportowców – pilotów. Makula i Popiel, Majewska 
i Wlazło, Szemplińska, Witek, Gorzelak, Góra i inni. Niektórzy z nich kiedyś prowadzili 
bojowe maszyny z tym samym spokojem i odwagą, z jaką dziś zdobywają diamenty dla 
polskich skrzydeł.

20 
Najmocniejsze wrażenia sportowe przeżywałem z reguły na wypełnionych tłumem stadionach. 
Na ogól nie są one milczące. Pewnie dlatego zawsze odczuwałem szczególny szacunek 
dla ludzi dokonujących wyczynów w samotności i ciszy. Pisałem o nich sporo, a „Diamenty 
w pampasach” to była pierwsza, skromna próba podjęcia tego tematu, dlatego znalazła się w 
niniejszym zbiorze. 
Szybownicy i piloci, alpiniści i żeglarze – przedstawiciele sportów, tak je nazwałem – heroicznych. 
Żwirko i Wigura mają pomnik i swoją aleję w stolicy. Jerzy Bajan, który w latach 
trzydziestych także wygrał międzynarodowy challenge lotniczy, jest za to mało pamiętany. A 
Stanisław Skarżyński? W rok po triumfie Żwirki i Wigury przeleciał samotnie przez Atlantyk 
na maleńkim RWD – 5 z Senegalu do Brazylii. Ustanowił wówczas rekord odległości dla 
samolotów tak zwanej II kategorii. Jego start nastąpił bez rozgłosu, major Skarżyński nie 
chciał swego przedsięwzięcia zapeszyć. Niski, niepozorny pan, utykający na nogę – to pamiątka 
po ranie odniesionej w walkach o Niepodległość, zajął cichaczem miejsce w maszynie, 
ubrany w cywilne ubranie i kapelusz. 
– To tak wygląda pogromca Atlantyku? – dziwili się Brazylijczycy na widok nieoczekiwanego 
przybysza, który wylądował w maleńkim samolocie wprost z innego kontynentu. 
Było to wieczorem 8 maja 1933 roku. 
Stanisław Skarżyński jako pułkownik poległ w 1942 roku, wracając z wyprawy bombowców 
na Niemcy. Ma małą tabliczkę w kościele św. Marcina przy Piwnej w Warszawie, poświęconą 
jego pamięci. 
Leonid Teliga także był pilotem czasu wojny, postem został wielkim żeglarzem. O nim i 
jego następcach – samotnikach również nieraz pisałem, upominając się, by umieszczano ich 
na czołowym miejscu w plebiscytach na najlepszych polskich sportowców. Daremnie. Żeglarzom 
i alpinistom przyznawano jedynie osobne wyróżnienia, stawiając ich, niejako poza obrębem 
sportu. Wspaniały piłkarz, biegacz lub bokser są bliżsi kibicom – bezpośrednim 
świadkom ich zmagań. Sporty widowiskowe są proste w odbiorze. To skłania do szybkiej 
kreacji najwybitniejszych bohaterów stadionu na pierwszych bohaterów całego sportu. I tak 
Wanda Rutkiewicz – zdobywczyni Mount Everestu, żeglarz Jaskóła, alpinista Kukuczka stawali 
jakby na zupełnie oddzielnym podium. 
Oczywiście z biegiem lat alpinizm uległ znacznym przemianom wraz z rozwojem techniki 
i medycyny. Rychło wkroczył na ten obszar przemysł i jego reklama. Zachował jednak nadal 
według mnie swoje cechy sportu patetycznego. Groza śmierci. Skomplikowały się przy tym 
problemy odpowiedzialności za własne życie i życie kolegi, gdyż w miarę coraz śmielszych 
wypraw przybrała na sile liczba tragicznych wypadków. 
Przytoczę ciekawą wypowiedź Wandy Rutkiewicz po kolejnym dramacie, jaki rozegrał się 
w górach. 
Wypowiedź ta ma szczególną wagę, gdyż kończy się alpinizm klasyczny, polegający na 
partnerstwie w zdobywaniu szczytów, a rozpoczyna przebojowy wyścig o szczyty. Zdarzyły 
się tragedie rozdzierające. Wielka sportsmenka przypomina, że oni narażają się na niebezpieczeństwo 
dobrowolnie, zatem nie mogą z góry zakładać, że w sytuacji śmiertelnego zagrożenia 
towarzysz wyprawy na pewno narazi własne życie, by nieść ratunek. Nie wolno swoim 
postępowaniem zmuszać drugiego człowieka do dokonania wyboru ostatecznego. I nie ma to 
nic wspólnego – zdaniem Wandy Rutkiewicz – z wyborem miedzy wielkością a łajdactwem. 
„Jest to wybór inny: miedzy wielkością a śmiercią. Takie sytuacje zdarzają się w górach. Kiedy 
nam się przytrafią, możemy lepiej poznać sami siebie i sami przed sobą stwierdzić, czy 
bliżej nam do łajdactwa, czy do wielkości”. 
Sport – próbą sprawdzenia siebie – mądra, trochę staroświecka definicja. Skala konfliktów 
etycznych w alpinizmie rośnie i rośnie niczym przerażająco stroma ściana. Jak porównać 
rozmiary podobnych decyzji występujących w sporcie wspinaczkowym z problemami etycznymi, 
pojawiającymi się na boisku leżącym nisko wśród trybun.

21 
Powrócę do szybownictwa i dawno przebrzmiałych sukcesów Polaków. Główną przyczyną 
utraty pozycji była słabość naszego sprzętu. Rywale zaczęli prześcigać nas wskutek wyższości 
technologii i zasobności funduszy. Zostaliśmy w tyle pod względem materiałowym i materialnym. 
Wybitnych indywidualności – odwagi, umiejętności w szybowaniu, dobrych chęci 
raczej nam nie brak.

22 
„KULTURA” 
z lat 1963 – 1981

23 
Myśliwy 
Był trochę zziębnięty i rzuciwszy kurtkę, sięgnął zaraz po fajkę. Przymknął oczy, gładził 
się po szpakowatej brodzie, rozcierał ręką twarz. Nogi wyciągnął daleko pod stół. Tak wygląda 
człowiek, który odpoczywa i jest z tego zadowolony. Wtedy właśnie pobiegłem do pokoju 
po książkę i poprosiłem o dedykację. Wyciągnął duże, czarne pióro i bardzo szeroką kreską 
napisał zamaszystymi literami: For hunting without finding. I energiczny podpis: John Steinbeck. 
„W zamian za polowanie, na którym nic się nie upolowało”. Ktoś odczytał dedykację 
trochę inaczej, w tym sensie, że „szukało się czegoś i nie udało się znaleźć, mimo to jest się 
zadowolonym”. 
W jadalni zrobiło się gwarno. Wszyscy zdejmowali wierzchnie odzienie, stawiali sztucery 
w kącie, zapalali papierosa. Zacierali ręce i patrzyli w stronę drzwi prowadzących do kuchni. 
Myśliwy z brodą siedział przy stole i znów zapalał fajkę, która jak zwykle gasła mu po paru 
pyknięciach. Czynność ta bawiła go, nie denerwowała. Sięgał po metalowe pudełko z tytoniem, 
przekładał tytoń do kapciucha, starannie ubijał w fajce. Potem rozżarzał zapalniczką 
umocowana przy dewizce. Tę ma już długo, gdyż zawiesił ją u kamizelki. W końcu musiał to 
zrobić. Poprzednie ginęły szybko jedna po drugiej. Zabierali mu najrozmaitsi ludzie na pamiątkę. 
Kiedy zaciąga się dymem, przymyka oczy i krzywi się. Mówi niewyraźnie, krótko, 
dowcipnie. Często wstaje i chodzi po pokoju. Wyłącza się na krótką chwilę. 
Pociągła twarz z czerwonymi żyłkami, wyblakłe, ale bystre oczy, wąska bródka. Chodzi, 
lekko powłócząc nogą. Bardzo wysoki, suchy, lekko zgarbiony. Ma bardzo łagodny uśmiech. 
Uśmiecha się często, jakby z zażenowaniem, a jednocześnie z roztargnieniem. Wygląda trochę 
na starego trapera, a przy tym ma coś z dobrego wujaszka. 
Stoi na linii, ukryty za pniem wysokiego świerka. Strzelba wydaje się mała w jego długich, 
silnych rękach. Naprzeciw ściana lasu, która urywa się nagle i tam rozciąga się gęsty zagajnik. 
Cisza. Piękna, niewysłowiona cisza. Pogłębia ją szum wiatru. Między pniami drzew, 
między gałęźmi krzaków oczy wypatrują przesuwające się plamy. Zachodzą łzami wysiłku. 
Coś poruszyło się na brązowozielonym tle. Nie, to tylko maleńki listek drży na wietrze. Wyobraźnia 
podsuwa obraz cwałującego dzika albo skaczącej sarny. Nie. Przed oczami wciąż 
nieruchoma ściana burej zieleni. Płyną sekundy, minuty. Wtem jakiś pogłos. Głuchy galop. 
Dudni ziemia, słychać chrapliwe oddechy. Czarne futra dzików przesuwają się między pniami 
drzew. Pędzą jak husaria. Ale daleko. Chyba dwieście metrów. Skręcą na nas czy nie? Myśliwy 
z brodą stoi w tej samej postawie, jaką przyjął przed godziną, kiedy wyznaczano mu 
stanowisko na linii. Jest rozluźniony i czujny, nawet nie przyjął pozycji strzeleckiej. 
Wyjdą na nas czy nie? Przeszły. Defilada skończona. Coraz słabszy pogłos ginie w głębi 
lasu. Piąty miot i nikt nic nie zabił. Było zaledwie dziewięć strzałów. Pierwsze dziki i dziś 
chyba już ostatnie. Kilka sarn. Żadna nie chciała wyjść na dogodną pozycję do strzału. Nieudane 
polowanie. 
A teraz siedzimy w jadalni i wszyscy są zadowoleni. „Można być zadowolonym nawet 
wtedy, kiedy się nic nie znalazło, mimo długiego poszukiwania”. Uzbrojony po zęby człowiek 
strzela do zajęcy, kaczek, sarn, lisów, jeleni, dzików. Morderstwo to, co prawda, ma 
surowy regulamin, niemniej lecą kule i leje się krew. Dla rasowego łowcy zabijanie jest dramatem. 
Idzie polować, a więc zabijać, ale – główny cel całego przedsięwzięcia jest rzeczą 
właśnie przykrą. Paradoks. Najlepiej byłoby polować i nie rozlewać krwi. Najlepsze polowanie 
to takie jak dziś... 
Myśliwy z brodą mówi: „Jak wyjdzie naprzeciw jeleń – nie strzelę. Do dzika, tak. Jak byłem 
młody, strzelałem do wszystkiego. Z biegiem lat mięknie serce”.

24 
Polował w kurtce pożyczonej w Krutyni od leśnika, barankowej podniszczonej czapce, 
zwyczajnych gumowych butach i spodniach z brązowej flaneli. W leśniczówce chodził w 
tych samych spodniach, tweedowej luźnej marynarce, podbitej czerwoną podszewką w zielone 
bażanty, i szarej koszulce polo o zbyt luźnym kołnierzyku. Dużo pali i mało je. Smakowała 
mu polska wódka, najbardziej żubrówka. Zajadał się bigosem. Lubi muzykę i jest muzykalny. 
Kiedy przy kolacji gospodarze chcieli się popisać i zaśpiewali całą serię polskich piosenek – 
bił brawo, a potem sam zaśpiewał. Cicho, melodyjnie, niespodziewanie wysokim głosem. Na 
recital złożyły się śliczne westernowe piosenki. Kiedy zapomniał słów, zaraz zerkał na siedzącą 
obok żonę. Szeptem mu podpowiadała. Lubi rozmawiać o filmie. Mówił, że James Dean, 
odtwórca głównej roli w „Na wschód od Edenu”, był szalonym młodym człowiekiem, że 
nosił w sobie tragizm. Szukał śmierci. Zabił się na odcinku szosy, gdzie dozwolona była 
szybkość trzydziestu mil, a Dean jak szalony pędził z szybkością dziewięćdziesięciu mil na 
godzinę. Kurtuazyjnie zapewne pytał o szanse polskiego sportu na olimpiadzie. Sam uprawia 
teraz tylko myślistwo i fishing. Nie jest tak zapalonym myśliwym, jakim był Hemingway. Ma 
w domu cztery sztucery, ale chodzi z rzadka, i tylko na kaczki. Największym przeżyciem, jaki 
dał mu sport widowiskowy, były biegi Wilmy Rudolph. „Gazela... Owens w spódnicy... Tajemnica 
talentu – natura...” Tu więc użył określeń dziennikarzy sportowych. Na Mazurach 
czuje się świetnie. „Jest tu pięknie, a gospodarze są serdeczni i dowcipni”. 
W czasie dwudniowego pobytu chciał wypocząć i dał do zrozumienia, że nie chce udzielać 
wywiadu. Gospodarze więc nie męczyli go, nie zadawali pytań – chyba że ktoś na chwilę się 
zapomniał. 
Pewien wszędobylski fotoreporter odnalazł go jednak rankiem w lesie, kiedy myśliwi rozchodzili 
się na stanowiska. Spora polana. Nadleśniczy rozstawia nas na linii. A tu nagle jak 
spod ziemi człowiek z wielkim aparatem zawieszonym na szyi. Myśliwy z brodą dostrzegł go 
i skrzywił się. Przyspiesza kroku, stara się zgubić fotoreportera. Ten jest taktowny, idzie w 
odległości pięćdziesięciu kroków. Chodzi jak cień. Jest miejsko ubrany, w półbutach. Na szyi 
dynda ciężki aparat z lunetą, przeszkadza. Nie, gość wyraźnie nie chce być obiektem fotografii. 
Pierwszy miot, drugi, czwarty. Mija kilka godzin. Za wysoką sylwetką myśliwego w baraniej 
czapce chodzi fotoreporter. Jest gościem nieproszonym, ale najbardziej zmęczonym. 
Myśliwy widzi to i w końcu uśmiecha się, lekko kiwa głową. Fotoreporter podchodzi blisko. 
Trzask, trzask, trzask! Gość udaje, że nie widzi. Ogląda sztucer, jakby go nabijał, za chwilę 
sięga po fajeczkę, niby to rozgląda się po lesie. Nastąpiło nieme porozumienie. Zziajany fotoreporter 
pracuje już jak chce. Wytrzaskał kilka kaset. Teraz sięga po film kolorowy. 
Trąbka. Koniec. Zmartwieni gospodarze podchodzą do myśliwego, sumitują się, że przecież 
zwierzyna była, tylko że pech... że nie udało się. Myśliwy uśmiecha się i mówi: „Nie 
szkodzi. Ja bardzo lubię czasem tak postać sobie w lesie”. 
Powrót Johna Steinbecka do Warszawy z polowania na Mazurach zbiegł się z wiadomością 
o śmiertelnym zamachu na prezydenta USA Kennedy’ego. Akurat to zdarzyło się w czasie 
wizyty pisarza w Polsce. W siedzibie ZLP na Krakowskim Przedmieściu odbyta się konferencja 
prasowa i przyszło na nią wiele osób. Steinbeck ubrany w ciemny garnitur i czarny 
krawat odpowiedział z powagą na liczne pytania dotyczące zarówno śmierci Kennedy’ego, 
jak i swojej twórczości. Było interesująco i bardzo poważnie. 
W pewnym momencie znana tłumaczka z angielskiego zapytała, czy podoba mu się adaptacja 
filmowa jego książki „Myszy i ludzie”. Dopiero wtedy Steinbeck jedyny raz rozpogodził 
się na chwilę i odpowiedział z uśmiechem: – Bardzo podobała mi się ta adaptacja. Tym bardziej 
ze sam jej dokonałem, ja napisałem scenariusz. 
W jakiś czas po wizycie w Polsce został bardzo ostro zaatakowany w naszej prasie. Nie 
chodziło o twórczość, lecz o stosunek Steinbecka do wojny w Wietnamie, bo był całym sercem 
za swoimi chłopcami, kiedy ginęli na obcej ziemi.

25 
Twardo, a więc współcześnie 
Dziennikarz sportowy to taki pan, który niby zna się na wszystkich sportach. Nawiasem 
dodajmy, że panie – dziennikarki sportowe niestety należą do rzadkości. Zresztą wnoszą do 
tego ponurego zawodu nie tyle urok i wdzięk, ile właśnie zadziwiającą dokładność i rzetelność 
w przekazywaniu sprawy. Lecz powróćmy do owej znajomości wszystkich sportów. 
Nie, to dziś już niemożliwe! Od boksu do ping – ponga. Od hippiki do judo. Już nawet nie 
wiadomo, ile mamy obecnie tych dyscyplin. Bo przecież – i szachy, za którymi wstawił się 
niedawno Jerzy Putrament, i gimnastykę akrobatyczną (tu stanowczo oponuję, a dlaczego – 
już przy innej okazji), niektórzy nawet mylą wszystko i uważają kulturystykę za sport. Skąd 
wziął się ten okropny termin? Dlaczego łączyć turystykę z wyrazem: „kult”? Kult turystyki? 
Miewaliśmy różne kulty, lecz przecież pompowanie mięśni, czym zajmują się całymi dniami 
niektórzy młodzieńcy, nie ma nic wspólnego z wycieczkami pieszymi czy kolarskimi i zwiedzaniem 
świata i jego okolic. 
Trochę się rozgadałem na samym wstępie, ale przecież o coś mi idzie. Prowadzę do tego, 
że zajmując się od ładnych kilku lat sportem, też oczywiście nie znam się na wszystkich dyscyplinach. 
O niektórych nie mam zielonego pojęcia. Jest jednak pewna grupa, dosyć specyficzna: 
sporty, którymi pasjonowałem się jako chłopiec, lecz potem tak się jakoś złożyło, że 
straciłem z nimi kontakt. Do tej grupy zaliczam właśnie, w tym nad wyraz osobistym wyznaniu, 
zimową grę, zwaną lodowym hokejem. Hokej jest dzisiaj głównym bohaterem tych kilku 
szpalt. Tak, kiedyś grywało się w hokeja. Modny był przed wojną wśród warszawskich sztubaków. 
Agrykola! Ten sam park sportowy, co dziś, a jednak nie ten sam. Mniej okazały, bez 
basenu, ale jaki tam był nastrój! Oczywiście to złudzenie, bo i dziś w Agrykoli na pewno jest 
piękny nastrój, tyle że nie my, lecz nasi synowie tam chodzą. Fantastyczne turnieje odbywały 
się każdej zimy, a głównym organizatorem, sędzią i rozjemcą był pan profesor Paruszewski, 
który przez lata pracował dla sportu szkolnego. Reprezentacja Staszica walczyła z Rejtanem. 
Ziemia Mazowiecka z Reyem, ale najsłynniejsza ze wszystkich ekipa to uczniowie – hokeiści 
z „Przyszłości”. Była taka szkoła przy ul. Śniadeckiej. To byli ci nasi Kanadyjczycy z Agrykoli. 
W „Przyszłości” wyróżniali się Dolecki, zwany Dolecek, bo był w tamtych czasach 
słynny hokeista czeski Malecek, Muszyński, a w innej szkole – Janek Strzelecki, dziś wybitny 
socjolog i pisarz. Dolecek wszedł potem do reprezentacji Polski, dzisiejszy świat hokeja na 
pewno go jeszcze pamięta. Ale potem zaczęły pasjonować mnie inne sporty, wciąż inne, potem 
zaczęło się patrzeć na sport coraz częściej już tylko z trybun lub z kabiny radiowej – i to 
nie na lodowisko, lecz raczej na bieżnię, ring, kort, skocznię narciarską. I nagle w ileś tam lat 
później – Innsbruck i drugie po latach z tą lodową grą spotkanie, już w innej roli, w innym 
wymiarze. W Innsbrucku po raz drugi zakochałem się w hokeju. Nic dziwnego, gdyż po raz 
pierwszy w życiu oglądałem nie przez telewizję, lecz na własne oczy dzień w dzień wspaniałych 
graczy. 
Wiemy, że hokej jest grą twardą... Grą szybką... że trzeba fenomenalnie jeździć na łyżwach, 
że trzeba mieć błyskawiczny refleks i technikę w posługiwaniu się bądź co bądź niewygodnym 
kijem, którym po żonglersku prowadzi się śliski i krągły kawałek kauczuku, że 
trzeba nim celnie strzelać. Nie, określiłbym całą rzecz inaczej, bardziej lapidarnie: hokej to 
jakby boks połączony z lekkoatletyką. Zapasy na przemian z biegiem i skakaniem. Żonglerka. 
Zawodnik przyjmuje potężne (i zgodnie z przepisami) popchnięcia ciała przeciwnika, sam 
„bodiczkuje”, jednocześnie prowadzi krążek, wyjeżdża na pozycję, podaje do partnera, którego 
często nie widzi, lecz wyczuwa, gdzie jest. Stała gotowość bojowa. Błyskawiczne zmiany 
graczy. Tempo! Tempo! Zapasy potężnych ciał przy bandzie. A ponad wszystkim podziw, że 
tyle czynności dokonuje się naraz i to nie w ciągu jednej – jakże długiej w dzisiejszym sporcie 
sekundy, lecz w jakimś jej ułamku. Ta twardość i szybkość sprawiają, że hokej jest bar

26 
dzo współczesnym sportem. Ogromna intensywność pracy i wysiłku nie tylko mięśni, ale i 
psychiki. Ile wrażeń i odczuć przebiega przez głowę wybitnego hokeisty, walczącego przez 
godzinę z takim samym jak on wybitnym przeciwnikiem! 
Wspomniałem o dawnej Agrykoli, a więc istotnie przed laty była to inna gra. Wolniej – 
chyba nie tak twardo jak dziś, i na pewno ładniej wyglądało to wszystko na lodowisku. Długie, 
efektowne rajdy, piękne prowadzenie krążka, dryblingi. Dziś wszystko poszarpało się. 
Trzeba dobrze wpatrywać się we współczesny hokej. Też jest piękny, ale trudniejszy w odbiorze. 
Tak jak niemal wszystkie dzisiejsze sporty. Kiedyś piłka nożna była ładniejsza, tenis 
także, koszykówka, chyba i boks. To już inny temat – dlaczego tak jest. Dziś ponad wszystkim 
w grach zespołowych dominuje przezorność i wyrachowanie. Na szczęście nie wyrugowano 
polotu, zaciętości, odwagi, a perfekcja poczynań rośnie i rośnie. Może tylko zmniejszył 
się wymiar elegancji. Ale ten wyraz dziś jest już w ogóle coraz mniej modny. 
Minęły lata i moje kontakty z hokejem stały się zupełnie luźne, właściwie żadne. A jednak 
i później zawdzięczam hokejowi trzy mocne przeżycia: dwa piękne i jedno przykre. Oto 
pierwsze: na olimpiadzie w Sapporo ze względu na wyjątkową szczupłość naszej ekipy radiowo 
– telewizyjnej musiałem raz przeprowadzić relację z hokejowego meczu dla telewizji. 
Debiut wypadł oczywiście niedobrze. Nie znałem wystarczająco sylwetek polskich graczy, 
nie mówiąc o obcych. Obca mi była terminologia, nie byłem pewny swej znajomości niuansów 
regulaminowych, a rytm akcji był odmienny niż w boksie, biegach czy szermierce, choć i 
w tych sportach konieczne jest szybkie tempo narracji. Z boksu, lekkiej atletyki, szermierki 
lub narciarstwa transmisje przeprowadzałem często, miałem więc praktyką. Spocony jak 
mysz dociągnąłem z ulgą do końca. Po raz pierwszy odłożyłem mikrofon jak coś obrzydliwego, 
a przecież przedmiot ten był mi zawsze bliski i przyjazny. 
Kiedyś wypowiedziałem się dość obszernie na temat specjalizacji w naszym zawodzie. 
Jest konieczna. Wyznam jednak, że jestem za pewnymi wyjątkami w tej ogólnie słusznej regule, 
niebezpieczne bowiem dla reportera bywa stałe i długotrwałe ograniczanie się do relacji 
tylko z jednej dziedziny sportu. Wystąpić wtedy może zjawisko nazbyt wąskiej specjalizacji. 
Taki „wąski spec” często staje się sprawozdawcą dobrym, ale z czasem pojawia się groźba 
zrutynizowania, stopniowego zubożenia języka i zaniku wyobraźni. Uruchamia się warsztat 
niemal automatycznie, zatraca poczucie stopnia trudności, co może odbić się na inwencji i 
powstaniu nadmiernej pewności siebie. 
Telewidza i radiosłuchacza podobne analizy nie obchodzą. On chce sprawozdania fachowego 
i wartkiego i ma do tego pełne prawo. Toteż swoją hokejową porażkę w Sapporo odczułem 
dotkliwie i niechaj jej slad także znajdzie się na tych kartkach. 
Dwa pozostałe przeżycia dotyczą dwóch meczów: nieprawdopodobnego wręcz zwycięstwa 
Polski 6:4 nad niewzruszoną przez lata całe potęgą hokejową reprezentacji ZSRR na 
mistrzostwach świata w Katowicach w 1976 roku oraz spotkania o złoty medal olimpijski na 
igrzyskach w Lake Placid w roku 1980. 
Nie chciało się wierzyć oczom, kiedy aż sześć razy wbijaliśmy krążek do bramki radzieckiej. 
Sukces ten nadal zaliczam do największych sensacji w dziejach polskiego sportu obok triumfu 
Wojciecha Fortuny w skokach na igrzyskach w Japonii i obok zwycięstwa Józefa Łuszczka w 
1978 roku na Narciarskich Mistrzostwach Świata w Finlandii w biegu na 15 kilometrów. Niechby 
w skokach, w kombinacji klasycznej wreszcie, no, w slalomie (jeździł go przecież świetnie Andrzej 
Bachleda) – ale w biegu?! Trzy największe sensacje polskiego sportu zdarzyły się o dziwo 
właśnie w sportach zimowych, w których na ogół nie bywaliśmy mocni. 
Mecz w Lake Placid o mistrzowski tytuł był w ogóle najbardziej pasjonującym widowiskiem 
całej olimpiady. Ranga była ogromna. Słabszy pokonał mocniejszego. Kiedy tak się 
dzieje, otrzymujemy kwintesencje sportu. Zastanówmy się: co to za satysfakcja wygrać z gorszym?

27 
Hokeiści ZSRR i wtedy wygrywali w olimpijskim turnieju mecz za meczem, górując wyraźnie 
nad kolejnymi przeciwnikami. Demonstrowali najwyższą technikę, znakomite zgranie, 
szybkość, wytrzymałość i siłę do ostatniej sekundy ostatniej tercji. Najlepsi byli z reguły w 
ostatnich tercjach gry. 
I oto w meczu rozstrzygającym o zdobyciu złotego medalu, walcząc z reprezentacją USA, 
prowadzili po dwóch tercjach 2:1. Rozpoczęła się tercja ostatnia. Oba zespoły grały wspaniale. 
Ale Amerykanie w jakimś porywie wznieśli się raptem na jeszcze wyższy poziom. Tempo, 
krańcowa ofiarność, ostrość walki, ale bez fauli. Zespołowa gra zderzyła się z solowymi rajdami. 
Doping tłumu, szalone pościgi za mknącym po lodzie krążkiem, ostatnia tercja – 2:0 
dla gospodarzy. 3:2 i złoty medal dla hokeistów USA. 
Pod koniec meczu patrzyłem jak urzeczony ze swego stanowiska na to, co się działo, i zapamiętałem 
najmocniej dwie nieruchome maski kryjące twarze bramkarzy. Maski te zdały mi 
się wtedy niesamowite przez swój zastygły wyraz ni to zdziwienia, ni obojętności pośród 
groźnych twarzy graczy i napiętych twarzy widzów. 
Było już po meczu, gracze przesuwali się wolno w dwóch szeregach i wymieniali uściski 
dłoni. Złoto i srebro dla hokejowych komandosów, bo tak wtedy nazwałem heroicznie walczących 
graczy. 
Meczu tego, niestety, nie oglądali w kraju nasi telewidzowie. Przekaz telewizyjny z tych 
igrzysk był w Polsce bardzo szczupły, główny punkt ciężkości spoczywał na barkach radiowców.

28 
Ballada o bokserze 
W ubiegłym tygodniu na warszawskim cmentarzu Bródno odbył się pogrzeb Antoniego 
Kolczyńskiego. Zmarł w wieku 46 lat. Dopiero z nekrologu dowiedzieli się ludzie, że Kolka 
miał wnuki. 
Mglisty, parny dzień na cmentarzu. Peryferia dawnych peryferii, jaką kiedyś była Praga. 
Tłumy ludzi. Przeważają mężczyźni w średnim albo starszym wieku. Cyklistówki, jakie coraz 
rzadziej już widać na ulicach Warszawy, „sztekierowe” stroje trochę jednak przygładzone i 
bardziej odświętne, jako że nie był to zwyczajny dzień, lecz pogrzeb. Przyciszone rozmowy, 
szum drzew, strzępy dialogów. 
– Pamiętasz z Pappem? Siedem razy leżał i omal nie wygrał. 
– Mowa! Osiem razy. Sam widziałem. Z Murachem był lepszy. Kto miał taki cios? Kto 
miał takie serce? Nikt. Teraz głaszczą, a nie biją. Pierzyny w rękawicach. 
Ktoś wzdycha: „Oj, żeby inaczej potoczyło się to życie, byłby trenerem, działaczem, może 
prezesem jakimś”. Tłum gęstnieje. Ktoś opowiada: „Przyjechali do Poznania Węgrzy z 
Pappem. Nikt nie chce z nim walczyć. Więc działacze do Kolki. „Antoś, pojedziesz do Poznania 
bić się”. A on? „Wiele to da, Prezesie?” Ale śmieje się i widać, że jeśli to nawet mu 
nic nie da, to też pojedzie walczyć. Jak by pokazał się potem na Targówku? Rety, Kolka boi 
się! Na Pradze cisza, tylko kumple się śmieją. Już wysiadasz? Nie, Tolek zawsze przyjmował 
walkę. Wsadzili go w samochód i w ostatniej chwili pojechał. Skonany, bez treningu, walczył...” 
Tłumy ludzi, kilka tysięcy osób. Ledwie pomieściliby się w Hali Gwardii. Pogrzeb Kolki! 
Przyciągnął ich na cmentarz mit dawnego rycerza przedmieścia. Czym tłumaczyć tak długo 
trwającą popularność? W sumie był przecież sławny krócej niż Drogosz albo Pietrzykowski. 
Parę lat przed wojną wspaniałych walk i to, co zdążył zapisać w pamięci ludzi już po 
okupacji. Skąd więc ta popularność? Wyrósł z warszawskich slumsów. Stare, obdrapane kamienice 
i drewniaki. Zaułki i puste place. Stąd wychodzili ówcześni warszawscy majdaniarze. 
Młodszy czytelnik już nie wie, że tak nazywano wyrostków, rozwożących na rowerach gazety 
ukryte w wielkich torbach przewieszonych przez ramię. Mistrzowskie prowadzenie roweru i 
ochrypły okrzyk: „Poorannnyy Eeexpress! Czerwony!” Właśnie taki majdaniarz z Pragi zrobił 
w końcu lat trzydziestych fenomenalną karierę. Bił Niemców i Włochów – i to najzupełniej 
oficjalnie, a nie w ciemnej ulicy, fotografowany ze wszystkich stron, opisywany jak Smosarska 
albo Józef Beck. Podróżował po świecie, podbił Amerykę. Rozeszła się wtedy fama, że za 
oceanem menażerowie ofiarowywali mu grube dolary, aby przeszedł na zawodowstwo. Gadka! 
Wzruszył ramionami i wrócił na Targówek. Tam był jego świat. Tam był honorowany, 
ubóstwiany i... w końcu rozpijany przez złych przyjaciół. Na całego pić zaczął jednak dopiero 
w czasie okupacji. Ten pogrzeb na Bródnie przypomniał nam o jeszcze jednej stronie minionej 
wojny. Niektórzy walczyli, niektórzy uczyli się, byli tacy, co robili interesy, a jeszcze inni 
wykolejali się. Daleki, lecz wyraźny refleks lat 40 – 44... 
Po wojnie walczył jeszcze i miał kilka znakomitych występów. Ale musiał rychło przyjść 
kres kariery. Trudno mi dociec, jak dalece próbowano mu pomóc, a jednocześnie, jak głęboka 
była jego samotność. Ci, którzy stali blisko Kolki, wiedzą, jak było naprawdę. Miał potężny 
cios, wyjątkową odporność fizyczną i warszawskiego ducha walki, lecz miał słabą wolę. Był 
przy tym dobrym i łagodnym człowiekiem. Jak słyszałem, nigdy nikogo nie uderzył bez rękawicy. 
Koleżeński i uczynny. 
Kiedy mieliśmy nowych bohaterów: Kukiera, Stefaniuka, Chychłę i Drogosza – widywano 
go tylko od czasu do czasu. Co prawda na stadionie sportowym, ale już w innej roli. W potłuszczonej 
czapce i zniszczonym paletku stał przy wejściu i przedzierał bilety. Marniał w 
oczach.

29 
Nie więcej niż przed rokiem złapał mnie telefonicznie. Dzwonił ze szpitala, gdzie przebywał 
już na beznadziejnej kuracji. Mówił, że ludzie zupełnie o nim zapomnieli. Słuchał „Zgaduj 
Zgaduli” w radio i ktoś nie umiał już odpowiedzieć, kto był najsłynniejszym polskim bokserem 
przed wojną. 
– Kiedyś każde dziecko wiedziało – powiedział z żalem. 
Pytałem, czy odwiedzają go koledzy. 
– Komuda przychodzi. Kiedy jestem zdrowy, to mam dużo kolegów, kiedy choruję, to gubią 
się. 
Napisałem o nim. Skutek był ten, że w kilka dni później dawni koledzy załadowali się do 
kilku taksówek na Targowej z ogromnymi pakami prezentów i pojechali do szpitala. Przynajmniej 
miał miły wieczór. 
Wychodził ze szpitala i wracał jeszcze bardziej chory. Właśnie Komuda najmocniej go 
prosił i groził, że wszystko musi się źle skończyć. Kolka kiwał głową, że wie. 
– Jak sobie wypiję, to świat mi się kołysze i wszystko wydaje się weselsze. 
Trudno jest pomagać w takiej sytuacji. 
Umyślnie piszę o tym wszystkim, gdyż nie sądzę, aby jedyną dydaktyczną lekturą dla interesującej 
się sportem młodzieży miały być tylko portrety wzorowych postaci naszych mistrzów. 
W dziejach Kolki też można dopatrzyć się dydaktyki. Choćby w formie wstrząsającej 
przestrogi. Na szczęście takich tragicznych karier już dziś prawie nie znamy. 
Życie zmarłego boksera było jak banalny film o sławnym, a potem wykolejonym zawodniku. 
Życie nie zawsze wymyśla dostatecznie oryginalne historie. Lecz dla mnie niezapomniany 
Kolka, dawny majdaniarz, łagodny, bezradny człowiek o dynamice w pięściach jest 
raczej bohaterem nie z filmu, lecz z ballady. Trochę naiwnej, ale i wstrząsającej ballady o 
rycerzu przedmieścia, który kiedyś był symbolem tego, że można jednak wyjść z zapadłych 
ruder w świat sławy i popularności. Ballady oczywiście o tym, czego już nie ma. 
Zresztą, cokolwiek by się napisało smutnego o tym człowieku – do legendy i tak przejdzie 
przede wszystkim jego walka z Murachem lub Pappem. 
Dawne sentymenty, sporo tu nostalgicznych wątków. Strach bierze na myśl, jak to trafia 
do młodego czytelnika, bo starszy pewnie chętnie przypomni sobie Kolkę. 
Tworzenie dziejów polskiego sportu to nie tylko sporządzanie grubych tomów encyklopedycznych 
i dokumentalnych ksiąg przez mniej lub bardziej wiarygodnych historyków, ale 
chyba także luźne kartki zapisane przez bezpośrednich świadków zdarzeń i ulotnych nastrojów, 
jak choćby te wyniesione ze starego warszawskiego cmentarza na Bródnie.

30 
Grand Seigneur olimpijskiego sportu 
To był niewątpliwie człowiek z minionej epoki sportu. Znana i wielce szanowana rodzina 
Lothów... Lothowie – to także sportowcy różnych zamiłowań, dawni zawodnicy, kiedy nasz 
sport był jeszcze oczywiście mniej sławny i słabszy niż dziś. Był jednak sportem pionierskim, 
powstawał niemal całkowicie z zaciągu ochotniczego, a główną jego dewizą była bezinteresowność. 
Rodzina Lothów to rozdział dawnych kronik sportowych!... Najbardziej popularny, który 
doszedł bodaj do największych sukcesów wyczynowych, był Jan Loth – dzisiaj już legendarny 
bramkarz warszawskiej „Polonii”, a i reprezentacyjny obrońca bramki polskiej, oraz czołowy 
w ówczesnych czasach nasz tenisista. 
Lothowie byli także działaczami sportowymi, prezesami klubów i związków, jeden z nich 
nawet prezesem Polskiego Komitetu Olimpijskiego, a w swej długiej i pięknej pracy na niwie 
sportu doszedł także do zaszczytu piastowania godności członka Międzynarodowego Komitetu 
Olimpijskiego, by już u schyłku swej sportowej, działalności zostać honorowym członkiem 
tej dostojnej organizacji. 
Tym człowiekiem był Jerzy Loth, zmarły w ubiegłym tygodniu. Profesor Jerzy Loth, 
sportsmen, uczony, człowiek najwyższej klasy. 
Oczywiście znaleźć chyba nietrudno wielu ludzi bardziej powołanych do tego, by kreślić tę 
znakomitą postać, która w sporcie odegrała swoją specjalną rolę. To ci, którzy znali Profesora 
od dawien dawna, którzy byli świadkami jego najbujniejszej sportowej działalności. Ja zetknąłem 
się z Nim już dużo później, ale ponieważ były to kontakty też w jakiś sposób bliskie 
w pewnym okresie, nie mogę powstrzymać się, by nie zabrać głosu, choć poznawałem się ze 
sportem w zupełnie innej epoce niż Pan Profesor. Byłem po prostu jego uczniem na konspiracyjnej 
SGH, istniejącej w trudnym czasie hitlerowskiej okupacji pod mylącą Niemców firmą 
niby to zwyczajnej szkoły handlowej drugiego stopnia. 
Inny kontakt, już nierównie krótszy, przelotny, miałem z Nim w czasie napowietrznej podróży 
do Australii, na olimpiadę, która odbywała się w 1956 r. w Melbourne. W roku 1942, 
kiedy chodziłem na ową konspiracyjną SGH, nie przypuszczałem, że właśnie ze swoim profesorem 
geografii odbędę tak wspaniałą podróż. Podróż marzeń! W ciągu kilku dni z Warszawy 
przez Amsterdam, Rzym, Chartum, Karaczi, Bangkok, Manilę na Filipinach, wyspę Papuasów 
Biak na Oceanie Spokojnym, przez Sydney aż do Melbourne! Ponad wielką, realną – 
nie z papieru, lecz najbardziej plastyczną mapą szerokiego, cudownego świata, na sąsiednim 
fotelu w samolocie obok swego profesora geografii, najlepszego, jakiego można sobie wymarzyć! 
Pamiętam, był ogromnie zadowolony, kiedy zobaczył, że też lecę. – Nie puszczę pana już 
od siebie. Proszę, siadajmy razem... jak najbliżej okna. Będzie na co patrzeć, choć teraz fruwa 
się diabelnie wysoko. 
Był bardzo wysoki, tęgi, o wspaniałej postawie. Kiedy byłem o kilka lat młodszy niż wtedy 
w samolocie, jeszcze właśnie na studiach, po raz pierwszy zobaczyłem Jerzego Lotha i 
określiłem jego wygląd jednemu z moich kolegów w sposób nad wyraz młodzieńczy i naiwny: 
– Ty wiesz, on wygląda jak... słynny podróżnik, który z własną karawaną przemierza 
dżungle Afryki. Wsadź mu tylko hełm korkowy na głowę!... 
Nie wstydzę się tamtego określenia, ba, świadomie przytaczam je i dziś, a chyba Profesor 
też by się nie obraził. W samolocie, choć od jego konspiracyjnych wykładów minęło kilkanaście 
lat, wyglądał wciąż świetnie, zresztą, jak mi się wydaje, a może pamięć zawodzi, i w 
czasie wojny był już siwy.

31 
Najpierw zwiedzaliśmy razem Amsterdam. Aż śmiać się chce! Kilka godzin spaceru wieczorem 
po mieście. Dom, w którym żył i malował Rembrandt... Kanały i zaułki. Na balustradach 
mostów siedzą mewy i głośno krzyczą. Podcienie starych sklepień nad wodą zielonkawe, 
omszałe wilgocią. Byliśmy zachwyceni urokiem tego miasta, a profesor Loth powiedział, 
że Amsterdam podoba mu się bardziej niż Wenecja. Znał się na tych sprawach, zjeździł cały 
świat! Tylko w Australii jeszcze nie był – ale jechał tam! 
Przypomniałem mu wtedy w Amsterdamie pewne zdarzenie związane z jego wykładami. 
Był to okres najsroższych łapanek ulicznych w Warszawie. Tego dnia stan studentów na zajęciach 
sięgał zaledwie sześćdziesięciu procent. Wprost nie można było przemknąć się do 
Śródmieścia na ulicę Kopernika, gdzie znalazła wówczas schronienie owa biedna okupacyjna, 
ale niewzruszenie trwająca SGH. 
Słuchaliśmy wykładu geografii gospodarczej Polski. Na ścianie wisiała wielka mapa, a na 
niej widzieliśmy nasz kraj z Gdańskiem, Poznaniem i Katowicami. Jakby wyzwanie owemu 
szkaradzieństwu, jakim była G.G. Nagle ktoś wpadł do klasy i zawołał, że idą Niemcy. Profesor 
Loth ledwo zdążył przekręcić mapę na drugą stronę i oczom naszym pokazała się Afryka. 
Do klasy wszedł, wizytator szkolnictwa G.G., niejaki Fuhr, nawiasem mówiąc ten hitlerowiec 
wykładał przed wojną niemiecki w gimnazjum Zamoyskiego. Profesor Loth zachował, jak 
przystało na sportowca, zimną krew i znakomity refleks:. „kontynuował” wykład na temat 
bogactw mineralnych Afryki, Fuhr stwierdził, że wszystko jest in Ordnung, a na odchodnym 
rzucił zdanie, że cieszy się, widząc tak wielu młodych, zdrowych mężczyzn, którzy niewątpliwie 
wkrótce przydadzą się fabrykom zbrojeniowym Wielkiej Rzeszy. I tym nas pożegnał. 
– Żebyś skręcił kark na schodach! 
Ale nie zleciał. 
Nie wiem, co z Fuhrem się stało. 
Po jego wyjściu Profesor odwrócił mapę, znowu wyjrzała Polska – wykład potoczył się 
dalej. 
Wysłuchał tego, co mu przypomniałem, pamiętam – po chwili powiedział: 
– Cisnęliśmy was wtedy, wymagaliśmy sporo, nie było taryfy ulgowej mimo okupacji. Ale 
właśnie tak trzeba było!... 
Ten wytworny starszy pan, jadący z grupą sportowej młodzieży jako przedstawiciel Międzynarodowego 
Komitetu Olimpijskiego, był przez całą podróż zawsze na usługi ekipy. Po 
prostu przyjął funkcję tłumacza jako znakomity poliglota. 
Bił nas i pod względem kondycji, i wytrzymałości. Lecieliśmy z krótkimi przerwami na 
lądowania od środy 7 listopada do niedzieli 11... Jest to dosyć męczące, więc wyłaziliśmy z 
samolotu na lotnisku w Melbourne raczej wygnieceni, niewyspani i trochę nawet jacyś kwaśni, 
jak to młodzi ludzie, którzy lubią wygodę. Tylko profesor Loth pojawił się jak spod igły, 
wypoczęty i uśmiechnięty, a przy tym - co było szczególnie sympatyczne – młodzieńczo 
przejęty. Oto stawia nogę – on, stary podróżnik, na nowym lądzie! Znowu zobaczy coś ciekawego 
i będzie uczył się ludzi i świata. 
Należał do ludzi minionej epoki sportu, którzy są chyba bardzo cenni dla epoki współczesnej. 
Przenosił bowiem nieprzemijające wartości: całkowicie bezinteresowną miłość do sportu 
i wiarę weń. Trochę też ten sport był dla Profesora Lotha jak hobby, a to także nie jest złe. A 
poza tym był działaczem, a jednocześnie człowiekiem nauki, a więc dużej wiedzy – daleko 
wykraczającej poza jedną ograniczoną dziedzinę: sport. I to też było ważne. 
Wielki pan olimpijskiego sportu zmarł w 1967 roku, mając 87 lat. W 1918 byt jednym ze 
współorganizatorów odradzającego się polskiego sportu, tworzył pierwsze związki sportowe i 
PKOl. 
Jakże pasował ten dystyngowany uczony o wielkim uroku osobistym do dawnych sztabów 
kierujących MKOl – em. Do tego towarzystwa zamożnych konserwatystów arystokratów i

32 
przemysłowców, stojących wiernie i twardo przy formule sportu właściwie jeszcze dziewiętnastowiecznego. 
Z wolna wymierali dożywając sędziwych lat i zostawiali wolne pole ludziom, 
którzy w końcu doprowadzili do radykalnych przemian zasad olimpijskich. Zaczęli się 
bowiem uginać pod ciężarem wymagań nowego czasu. Dostosowywali się, choć nie bez oporu, 
do praktycznych rozwiązań olimpijskich dylematów. Rewolucja ta przebiegała i przebiega 
niełatwo i nieszybko. Sporo niekonsekwencji i kompromisów w następstwie powikłań politycznych 
na świecie i coraz większej roli, jaką odgrywa w sporcie pieniądz, przemysł i reklama.
Dodam przy okazji, że owa nieoficjalnie istniejąca SGH podczas okupacji niemieckiej w 
Warszawie była w środowisku studenckim tamtych lat potocznie zwana szkołą Lipińskiego. 
Chodzi o profesora Edwarda Lipińskiego, nestora polskich ekonomistów, zmarłego w 1987 
roku. Podobnie jak profesor Loth był także ubóstwiany przez młodzież. Te okupacyjną uczelnię 
prowadził w asyście wybitnych wykładowców: profesora Wakara – ekonomia, profesora 
Lotha – geografia gospodarcza, profesora Piętki – prawo, profesora Grabskiego – reklama 
handlu. Stenografii uczył nas ktoś także wyjątkowy: Karol Irzykowski. Uczył stenografii, bo 
nie mógł zarabiać na chleb pisaniem swych słynnych literackich esejów; stary, dziwaczny pan 
z nieporządną bródką, wtedy jakiś osowiały i roztargniony.

33 
Gruszka pod daszkiem 
Wołano już wtedy na alarm, że z polskim boksem dzieje się nie najlepiej, i wyrażano niepokój 
o jego przyszłość. Kiedy? Ano, po igrzyskach w Tokio, co brzmi paradoksalnie, gdyż 
ze stolicy Japonii przywieźliśmy najbogatszy zbiór olimpijskich medali: 3 złote i l srebrny, 
nie licząc brązowych. Czterech Polaków walczyło w finale. Aż trzech wygrało. Niezapomniana 
złota seria: Grudzień, Kulej, Kasprzyk. W Rzymie na olimpiadzie też ich czterech 
było w finale, ale wygrał tylko Paździor. Adamski był zmęczony i porozbijany, Walaska trochę 
skrzywdzili sędziowie, a Pietrzykowskiego pokonał bokser nazwiskiem Clay. 
W Meksyku walczyło już trzech i wygrał tylko jeden. Kulej, zresztą po raz drugi jako... 
pierwszy z Polaków. 
A więc po Tokio niektórzy działacze mówili, że będzie słabo. 
Teraz jest więcej niż słabo, ale niektórzy działacze mówią, że wcale nie jest tak źle. 
– Wygraliśmy przecież wysoko z Anglią na obcym ringu. 
No tak, ale co znaczy obecnie Anglia w amatorskim pięściarstwie? W ogóle amatorskie 
pięściarstwo na zachodzie Europy systematycznie podupada. Obserwujemy to od lat. 
W 1969 roku doznaliśmy dotkliwej porażki na mistrzostwach Europy w Bukareszcie. Po 
raz pierwszy od kilkudziesięciu lat ani jeden polski pięściarz nie zdołał zakwalifikować się do 
finału. To było pierwsze udowodnienie tych dalekowzrocznych przepowiedni niektórych 
działaczy pięściarskich, wyrażanych po olimpiadzie tokijskiej. W 1970 roku przegraliśmy 
mocno w młodzieżowych mistrzostwach Europy w węgierskiej miejscowości Miskolcz. Nasz 
narybek, nasze nadzieje olimpijskie nie wykazały ani wielkiego talentu, ani nie były przygotowane 
należycie do ważnej i oficjalnej międzynarodowej próby sił. Atakuje się PZB, że niedostatecznie 
pracuje nad rozwojem polskiego pięściarstwa. PZB odpowiada: „Robimy, co 
możemy. Winne są przede wszystkim kluby. Pracują słabo i – szkolą zawodników według 
starej metody”. Trenerzy klubowi powiadają z kolei o kiepskich warunkach treningowych. Na 
palcach policzyć można ringi, jakie znajdują się w ćwiczebnych salach. Nie ma odpowiednich 
kasków ochronnych dla młodych pięściarzy, a wprowadzono przecież obowiązek, że młody 
pięściarz powinien walczyć w kasku. Brak sprzętu. Nie ma nawet „gruszek” wiszących pod 
daszkiem. To te gruszki, które łomoczą, wydają charakterystyczny odgłos, kiedy pięściarz 
bije w nie nieprzerwanymi seriami ciosów. Odgłos gruszki odskakującej pod uderzeniami 
rękawicy – to niemal symbol rzetelnej pracy treningowej pięściarza. Na naszych salach rzadko 
się go teraz słyszy. Na takich gruszkach ćwiczyli przed laty nasi dawni mistrzowie – Majchrzycki, 
Polus, Sobkowiak i Kolczyński. Bije w nią dzisiaj sam Casius Clay. Wszystko się 
unowocześnia, każdy sport ma coraz bardziej modernizowany sprzęt, lecz są urządzenia, które 
nieprędko coś zastąpi. Za wzór przyjęliśmy dzisiaj tę bokserską gruszkę i co do jednego 
przynajmniej wszyscy są zgodni: wyposażenie wielu naszych ośrodków bokserskich jest niewystarczające. 
Prezes PZB, Roman Lisowski, wzdycha: „Kiedy doczekamy się przyrządów 
do mierzenia siły ciosu? Przychodzi młody pięściarz na trening i sprawdza. Uderzył i wyskoczyła 
dwudziestka. Następnego dnia bije i aparat wykazuje 21. Najbardziej bezpośrednia zachęta, 
zabawka, która dopinguje do dalszej pracy. Aparat zaraz wszystko sprawdzi, może nie 
wszystko, ale jednak odpowie, czy siła ciosu wzrasta, czy jej ubywa. Ostatecznie cios wciąż 
wiele znaczy w sporcie pięściarskim, co by się nie powiedziało na temat znaczenia techniki”. 
Takie przyrządy są choćby na salach treningowych w Bułgarii. 
– Widział pan je w Polsce? – pytamy Zbigniewa Pietrzykowskiego. 
– Nie widziałem.

34 
Nie jestem w stu procentach przekonany, że to jedynie brak odpowiedniej liczby ringów, 
kasków, gruszek i aparatów do mierzenia siły ciosu – jest przyczyną kryzysu polskiego pięściarstwa. 
Nie jestem również pewien, czy obecnie napływ młodzieży na ringi jest równie 
liczny i żywiołowy, jak za poprzednich lat. Za to wydaje mi się, że młodzież szuka wyżycia 
się poprzez sport w innych dziedzinach, nie tak bezkompromisowo sprawdzających odwagę, 
wytrzymałość i przebojowość, jak walka na pięści. Młodzież garnie się teraz, być może, do 
bardziej łagodnych sportów. Koszykówka, lekka atletyka, żeglarstwo, można wymieniać inne 
dziedziny. Z biegiem lat zmienia się przecież trochę ta nasza młodzież. Wynika to choćby z 
powszechnego podniesienia edukacji młodszych roczników. Rośnie liczba matur i absolwentów 
wyższych uczelni. Wielu naszych poprzednich mistrzów zdawało maturę, dopiero kiedy 
znajdowali się na szczycie kariery bokserskiej albo kiedy zaczęli z wolna zstępować w dół. 
Chwali im się to, że zdobywali się na jeszcze jeden wysiłek, może ważniejszy, aniżeli zdobycie 
mistrzostwa okręgu albo Europy. 
Obecnie często na niektórych zgrupowaniach treningowych obecność powołanych zawodników 
jest mniejsza, niż zaplanowano. Nie zawsze otrzymują zwolnienia ze szkoły, z uczelni, 
niekiedy może by je nawet uzyskali, ale sami nie chcą. Wisi nad głową egzamin, w szkole 
idzie nie za dobrze, trzeba posiedzieć więcej nad książką. 
To wszystko mówi pochlebnie o młodzieży. Lecz jest jeszcze jedna sprawa. Boks, powtórzmy 
to, jest surową próbą sprawdzenia charakteru. W boksie nie można się prześliznąć, 
wymigać jednym czy drugim lepszym wynikiem. Trzeba wyjść na ring i bić się na oczach 
publiczności i trenera. Można dostać po skórze, w dosłownym znaczeniu. Czasem pomagają 
zejść z ringu. Nie ma siły, aby samemu zeskoczyć, przedtem jednak trzeba elegancko podziękować 
przeciwnikowi za to, że bił mocniej, celniej i częściej. Kariera bokserska nie jest karierą 
ułatwioną. Na awans w hierarchii społecznej mistrza pracuje ciężko i nadstawia własną 
głowę. Ktoś powiedział: „Już nie ma takich kozaków jak kiedyś. Magnetofony, długie włosy, 
żabociki. Gdzie są chłopcy z dawnych lat?” Aby dojść do czegoś w pięściarstwie, trzeba mieć 
nie tylko niespokojnego ducha, fantazję, odwagę – ale połączyć to wszystko z ogromną pracowitością 
i uporem. 
Słusznie mówią, że trening bokserski zaliczyć można do wyjątkowo żmudnych, a nawet 
nudnych. Wszystko odbywa się w zamkniętym pomieszczeniu, stale powtarza się to samo. Tu 
oczywiście można dodać, że wbrew sądom wielu osób w ogóle trening sportowy nie jest zbyt 
atrakcyjny, co zresztą jest jego dodatkowym walorem dydaktycznym. Weźmy taką szermierkę 
albo podnoszenie ciężarów. Ale na przykład piłkarz trenuje – grając w piłkę. Oczywiście 
nie stale, gdyż i on musi przechodzić przez najrozmaitsze ćwiczenia, tak zwane uzupełniające. 
A narciarze? Żeglarze?! Ci szczęśliwcy, choć także nie zwolnieni całkowicie z zajęć 
żmudnych i nudnych, w zasadzie trenują w warunkach niemal zupełnie zbliżonych do tego, 
co jest głównym dążeniem: start w zawodach. Zresztą sama jazda na nartach albo żeglowanie 
jest ogromną przyjemnością. 
Trening bokserski jest ciężki i mało atrakcyjny. No dobrze, taki był zawsze. Tak dalece 
młodzież nie mogła się zmienić, by odstraszały ją kwadranse skakanki, męczące footingi i 
ostre sparingi, po których wychodzi się często z sali i wchodzi między ludzi z podbitym 
okiem albo z kalafiorem zamiast ucha. 
Mówi Kazimierz Paździor, nasz mistrz olimpijski z Rzymu, absolwent SGPiS – u, a również 
trener pięściarski w Lublinie: 
– Zawsze mówiło się i mówi, że poprzednie pokolenie bokserskie było lepsze od obecnego. 
Mnie też tak mówili. Antkiewiczowi mówili o Kajnarze i Polusie. Mnie o Antkiewiczu, 
Pietrzykowskiemu o Kolczyńskim, a Kolczyńskiemu o Chmielewskim. Którzy z nas byli 
najlepsi?

35 
– Ale przyzna pan, panie Kazimierzu, że jednak poprzednio miewaliśmy lepsze wyniki 
międzynarodowe niż obecnie? 
– Tak, bez wątpienia lepsze. 
– A więc boksujemy jednak słabiej? 
– Słabiej. 
Niezastąpiony trener, a jednocześnie jedyny w swoim rodzaju wychowawca, psycholog 
walki w ringu, człowiek, który umiał szybko i sobie tylko znanymi sposobami dotrzeć do tych 
wszystkich młodych, odważnych, niespokojnych, zadzierzystych i twardych ludzi – ma siódmy 
krzyżyk. To on siedział w narożniku, kiedy na ring wychodził Polus, Szymura i Kolczyński, 
a potem pierwszy zbierał gratulacje. Siedział przy ringu, kiedy Antkiewicz zdobył pierwszy 
po wojnie medal olimpijski. Asystował Chychle w Helsinkach, Paździorowi w Rzymie, 
Kulejowi w Tokio i Meksyku. Jedną z przyczyn, że nie powiodło nam się na igrzyskach w 
Melbourne, była choroba pana Feliksa, która akurat powaliła go w nieodpowiednim momencie. 
Czy można wymagać, aby po kilkudziesięciu latach niezmordowanej pracy sam dalej był 
„tarczą treningową” dla kolejnych generacji polskich pięściarzy? Stamm, na szczęście, nie 
wycofuje się i na pewno jeszcze długo będzie sprawował pieczę nad tym sportem. Lecz niezbędnie 
potrzebni są pomocnicy. I tu jest rzecz dziwna, której do tej pory nikt nie wytłumaczył. 
Powstała liczna i doborowa kadra trenerska. Stanowią ją najznakomitsi praktycy, a w 
wielu wypadkach teoretycy, gdyż dawni mistrzowie niejednokrotnie ukończyli studia specjalistyczne 
ze swojej dziedziny sportu. Antkiewicz, Nowara, Drogosz, Kruża, Pietrzykowski, 
Niedźwiecki, Walasek, Paździor są trenerami, a można wyliczyć jeszcze więcej sławnych 
nazwisk. Fachowcy i miłośnicy boksu oddani mu bez reszty. A boks nasz słabnie. 
Kto był najlepszym trenerem boksu w Polsce, wiadomo. Ale kto był pierwszym wielkim 
polskim bokserem? 
Znawcy pamiętający sportowe lata dwudzieste, nie ma ich już na świecie, mieli różne opinie. 
Najczęściej podawali: Edward Rał. To także pierwszy nasz pięściarz, który z pewnym 
powodzeniem zrobił karierę, jako zawodowiec. 
Za to kto byt ostatnim wybitnym polskim bokserem – odpowiem i pewnie nie będę daleki 
od prawdy: Jerzy Kulej. Upłynęło aż parę dziesiątków lat od jego drugiego zwycięstwa na 
olimpiadzie. Brzmi to gorzko i niezbyt pochlebnie o następcach dawnej generacji naszych 
bokserów. Niech wybaczą. A może to któregoś poderwie do walki?

36 
Gimnastyka i cybernetyka 
W jednej z bardzo cenionych warszawskich szkół średnich pewna pani wychowawczyni, 
ma zwyczaj niejednokrotnie tak klasyfikować uczniów: – Iksiński, wyglądasz przerażająco 
zdrowo i silnie! Za dużo sportu w głowie, a za mało wiedzy. Musisz więcej siedzieć nad 
książką, a mniej biegać za piłką. Co z ciebie, Iksiński, wyrośnie? 
Dodajmy, że Iksiński wcale źle nie uczy się, tyle że nie ma samych piątek. 
I w tej szkole, oczywiście, uczniowie obok innych przedmiotów pobierają nauki z zakresu 
historii, ale okazuje się, że niektóre opinie obowiązujące w dziewiętnastym wieku wcielane są 
w życie u schyłku dwudziestego stulecia. Świat młodych istot, chodzących z tornistrami na 
plecach lub teczkami pod pachą, wciąż dzielony jest tu i ówdzie na dwa obozy. Uczniowie – 
„okularnicy” i uczniowie – zdrowe, a więc tępe byczki. Kiedy chodziłem do szkoły średniej, 
zdania na ten temat były podzielone. Niezapomniani wychowawcy od Staszica w różnym 
stopniu doceniali znaczenie sportu. Bywało, że krzywili się na nasze gry w futbol na dużej 
pauzie. Lecz nie zapomnę, a pewnie i pamiętają dawne roczniki sztubaków od Staszica, jak w 
czasie naszych sportowych zmagań na dziedzińcu z okna nauczycielskiego pokoju wyglądały 
dwie głowy. Profesor Baziński, nauczyciel języka niemieckiego – legendarny Mignon, a także 
sam ksiądz prefekt Wasiak dyskretnie, lecz z dużym zainteresowaniem obserwowali często 
nasze mecze. 
Jednak pełnej idylli, jeśli idzie o nadmierną pasję do sportu, i w tamtej dawnej szkole nie 
było. Ale nikt tak bezkompromisowo nie oceniał uczniów – sportowców, jak w owej cenionej 
warszawskiej szkole anno 1971. Desperacja bierze, jak wciąż w niektórych kręgach wychowawców 
szkolnych i pedagogów lekceważony jest nie tyle sam sport, ile naturalna potrzeba 
ruchu i rywalizacji. Jakże ma się zdobyć na kilka godzin skupienia w bezruchu młody i zdrowy 
organizm, jeśli nie pozwoli mu się na wyładowanie energii? To są prawdy z elementarza 
pedagogicznego, to jest ABC. O tym wiedziano już w starożytnej Grecji, a jeśli idzie o epoki 
nam bliższe, to rzućmy nazwiska: Rey, Śniadecki, Jordan... 
Tymczasem od lat toczy się przedziwny, nie pozbawiony wzajemnej kokieterii, staroświecki 
kontredans i w jednej parze tańczą Władze Szkolne i Władze Sportowe. Szepcą sobie 
do ucha i wymieniają uwagi na temat ważności wychowania fizycznego naszej młodzieży. 
Podobno tancerze są zgodni, że coś tam nie gra z wuefem w naszym szkolnictwie. I tak taniec 
trwa, a tymczasem dochodzą nas niepokojące wieści o słabym stanie zdrowia naszych dzieci, 
skrzywionych kręgosłupach i nadmiernej nerwowości. 
Może więc, jeśli ze sportem w naszych szkołach nie jest za dobrze, to z historią, matematyką 
lub polskim albo językami obcymi nie ma najmniejszego kłopotu i nasze dzieci celują w 
tych wszystkich ważnych przedmiotach, gdzie potrzebny jest kontakt z książką, a nie z piłką. 
To, co się jednak słyszy i czyta na ten temat, świadczy, że, niestety, tak nie jest. Zbliża się 
matura i pewnie jak w latach poprzednich pojawią się artykuły o zastraszająco niskim stanie 
wiedzy z zakresu nauk ścisłych i humanistycznych. 
Więc: w zdrowym ciele... zdrowe cielę? A może jeszcze gorzej: w słabym ciele – zdrowe 
cielę? 
Żeby było oryginalniej, w najwyższej naszej uczelni sportowej, słynnej bielańskiej AWF, 
zachodzą procesy odwrotne niż we współczesnej cenionej warszawskiej szkole średniej. Tam 
dla odmiany przykłada się dużą wagę do tego, aby przyszli wychowawcy i naukowcy – z zakresu 
wcale już nie tak wąskiej dziedziny wiedzy, jaką staje się kultura fizyczna – nie siedzieli 
zbyt wiele nad książką i za bardzo nie obciążali sobie głów. Cytuję za numerem 10 
miesięcznika „Kultura Fizyczna” wyjątek z wypowiedzi profesora K. Bogdańskiego:

37 
„Nie tylko przegraliśmy nasz plan podbudowania dyscyplin wf o nauki fizyczne, lecz, co 
więcej: najnowsze programy, obowiązujące już od lata 1970, zupełnie pominęły szereg podstawowych 
przedmiotów, wykładanych dotychczas na polskich uczelniach, takich jak: biofizyka, 
chemia, biochemia itp. Wystąpiła atmosfera, w której nawet administracja uczelni 
triumfuje z pozbycia się uciążliwych przedmiotów związanych z laboratoriami, wymagającymi 
obsługi...” 
To jest tylko refleks jakichś gorących dyskusji, toczących się w świecie naukowców, którzy 
zajmują się także – nazwijmy w skrócie tę całą dziedzinę – sportem. Przyznajemy otwarcie, 
że są to dyskusje, niestety, raczej hermetyczne, o których czytelnik prasy sportowej na 
ogół nie ma zielonego pojęcia. 
Istnieje na przykład taka dziedzina wiedzy jak biofizyka. Jeden z naukowców, profesor 
Bogdański, mówi: – Wychowanie fizyczne to jest fizyka. Układ ożywiona oparty na materii 
żywej, układ samoregulujący opiera się na sprzężeniach zwrotnych... Samochód ma, powiedzmy, 
kilkaset części. Rakieta międzyplanetarna trzysta tysięcy części. Człowiek składa 
się z bilionów części. Mamy oblatywaczy samolotów, ale przedtem samolot buduje konstruktor. 
Tak i w sporcie obok tych, którzy ćwiczą zawodników i są trenerami „oblatywaczami” 
muszą być także ludzie, którzy umieją opisać swoiste cechy motoryczne człowieka. Biofizyka, 
biocybernetyka, zabrzmi to pewnie zaskakująco dla przeciętnego miłośnika sportu – 
ale właśnie dzięki tym naukom możemy zbliżyć się do odpowiedzi na pytanie, czym jest sport 
w kategoriach fizyki, a dzięki temu z kolei bardziej prawidłowo wykorzystać poprzez sport 
możliwości organizmu człowieka. Znajomość tych możliwości jest wciąż niezadowalająca. 
Świat sportu stawia przed naukowcami zbyt mało konkretnych zamówień. Na przykład w tak 
zwanych sportach walki, jak w boksie lub szermierce, może okazać się przydatna teoria 
sprzężeń zwrotnych. Powie ona, w jaki sposób jeden ruch uwarunkowany jest przypuszczalnym 
ruchem przeciwnika. Teoria ta może nam lepiej wyjaśnić, na czym polega uzyskanie 
rekordowego wyniku. W kategoriach cybernetycznych uzależniony on jest od wystąpienia 
dodatniego sprzężenia zwrotnego pomiędzy kanałami informacyjnymi... 
Nie ośmielam się przekazywać dalszych uwag naukowca na ten temat. Rzuciłem tylko 
fragmenty zdań niełatwych do zanotowania. 
Może powstać pytanie: po co to wszystko? Czy nie idziemy za daleko? 
Wyczyn sportowy też poszedł daleko i pójdzie poza dotychczasowe granice. Zaakceptowaliśmy 
to, pogodziliśmy się z tym, uważając objawy te za jeszcze jeden wyraz dążności 
człowieka do nieustannego postępu. Poza tym zbadanie dokładniejsze niż dotąd możliwości 
ludzkiego organizmu nie jest sprawą błahą, jeśli spojrzymy na rzecz szerzej, nie tylko w kategoriach 
sportowych wyczynów. Człowiek musi przygotowywać się do nowych zadań i odmiennych 
warunków egzystencji, bo nakazuje to niebywały rozwój cywilizacji. 
Jules Verne użył określenia „biofizyka” już w połowie XIX wieku, ale nauka ta na dobrą 
sprawę rozwija się dopiero od kilkunastu lat. Norbert Wiener zaczął opracowywać teorię cybernetyki 
dla potrzeb balistyki. To druga wojna światowa przyspieszyła powstanie cybernetyki. 
Jakie uniki ma na przykład wykonać samolot znajdujący się w obstrzale, i odwrotnie – jak 
ma strzelać artylerzysta? Oto urządzenia, które szybciej myślą i reagują aniżeli mózg ludzki! 
Jak mikroskopijnie małe wydać się mogą problemiki sportowe! Lecz idzie o człowieka i jego 
organizm. 
Chcemy: być zdrowsi, silniejsi, chcemy dłużej żyć, choć życie staje się coraz bardziej 
trudne i skomplikowane. Nauka chyba może nam pomóc w rozwiązaniu tych problemów? 
Ponadto człowiek pragnie stale pokonywać dotychczasowe rekordy. Przed dziesięcioma 
laty w „Milczących stadionach”, zastanawiając się nad granicą ludzkich możliwości w sporcie, 
pozwoliłem sobie określić te granice: na przykład w biegu na 100 metrów – 0 sekund. W 
rzucie oszczepem – nieskończona liczba metrów.

38 
Bo jeśli na 100 metrów biegamy już w 9,9 sekundy – to przyjdzie czas, że ktoś przebiegnie 
w 9,8, a potem 9,7. Jeśli 9,6 będzie możliwe, to dlaczego nie 9,5 sekundy? 
Dziś wycofuję się z mej teorii. Profesor Bogdański delikatnie ją zdewaluował. Krzywa, 
wykreślająca postęp wyników w biegu na 100 metrów, jest asymptomatyczna, czyli zbliża 
się, ale nigdy nie dojdzie do 0. Urywanie po 0,1 sekundy od aktualnego rekordu przebiegać 
będzie coraz rzadziej. Potem czekanie na kolejny rekord może trwać całe wieki. A potem tysiące 
lat. Istnienie żywych istot na Ziemi jest przecież ograniczone i zatem możemy nie zdążyć 
z dojściem do 0 sekundy w biegu na 100 metrów. 
– Panie Profesorze, co jest najważniejsze dla człowieka? 
1. Sen. 2. Ruch na otwartym powietrzu. 3. Pożywienie. 4. Zadowolenie osobiste, a więc 
cel, do którego się dąży. 
Ruch na otwartym powietrzu zajął wysoką, bo drugą lokatę w tej niebłahej klasyfikacji. 
Sport na drugim miejscu! Wcale nieźle. 
Pisane w początkach lat siedemdziesiątych: stan zdrowia naszej młodzieży jest niepokojący. 
Zapisane na schyłku lat osiemdziesiątych: stan zdrowia polskiej młodzieży jest coraz gorszy. 
Potwierdzają to naukowcy.

39 
Mefisto 
To, co dziś piszę, dedykuję działaczom, którzy od niedawna zajęli stanowiska w nowo 
utworzonych władzach naszych związków sportowych. Dodajmy, że wśród nich znajduje się 
spora liczba zaskakująco młodych ludzi, nie od dziś bowiem stawiamy na młodych. 
Witold Gerutto był człowiekiem arcytwardym. Nie wiem, jakim był w młodości, bo nie 
znałem go wtedy, ale kiedy minął już czas jego kariery wyczynowca, przerwanej przez wojnę, 
i zaczął odgrywać wybitną rolę w polskim sporcie, należał do nielicznego raczej grona ludzi 
mających swoje zdanie. Był kimś. To był jakiś rezerwuar niespożytej energii, lapidarności, 
rubaszności, niektórzy mówili – bezwzględności, inni wspominali tylko o specyficznej surowości, 
z jaką traktował sport, który uznawał za najlepszą rozrywkę dla mężczyzny – ale była 
to zdaniem Gerutty rozrywka, która nie tylko niesie przyjemność, ale i nakłada obowiązki. 
W 1938 roku w Paryżu zdobył wicemistrzostwo Europy w dziesięcioboju po morderczym 
pojedynku ze Szwedem Bexelem. 
„Po dziewięciu konkurencjach byłem pierwszy, mając 17 punktów przewagi nad Szwedem 
– wspominał kiedyś Mefisto, bo tak Geruttę nazywano w świecie sportu. – Jeśli przegram 
ostatnią konkurencję mniej niż o piętnaście metrów, to zdobędę mistrzostwo Europy. Po 
pierwszym okrążeniu Szwed prowadził z dziewięciometrową przewagą. Trzymałem się więc 
jak należy. Na pięćset metrów przed metą Bexel przyspieszył, a ja zacząłem słabnąć. – Jak 
nogi nie chodzą, machaj rękami–– przypomniała mi się wtedy rada jednego ze starszych kolegów. 
Machałem rękami, nie pomogło. Przegrałem o dwadzieścia metrów ze Szwedem i on 
został mistrzem. Wyjeżdżając z Paryża wiedziałem, że czeka mnie jeszcze wielka radość, że 
dopadnę Bexela za dwa lata na olimpiadzie w Helsinkach. Strasznie trenowałem przez cały 
rok 1939. Na zimę 1939/40 zaplanowałem specjalny trening w skoku o tyczce. Zima przyszła. 
I nic. Długa polska noc. I obudziłem się po ośmiu latach na mistrzostwach Europy w Oslo w 
1946 roku. Po pierwszym dniu byłem nawet trzeci w dziesięcioboju, ale z zerwanym mięśniem 
po biegu na 400 metrów. Olimpiada londyńska już mi nie wyszła, bo nie mogła wyjść”. 
Pierwsza i ostatnia olimpiada Mefista w najgorszym okresie nieodwołalnego schyłku kariery. 
Potem miał inne olimpiady. Występował w roli działacza – dla dzisiejszego czytelnika 
nazwisko Gerutto kojarzy się przecież z trenerką, prezesowaniem, łączy się ze skrótami PZLA, 
PKOl. Był jedną z największych indywidualności naszego powojennego sportu, takim 
jak Stamm albo Mulak. Postacią, barwną. Na każdych zawodach w największym tłumie natychmiast 
dostrzegało się tego mężczyznę. Bardzo wysoki, barczysty, trzymający się prosto z 
wysoko podniesioną głową, w ostatnich latach już z siwymi, krótko ostrzyżonymi na jeża 
włosami. Jakaś pewność siebie i witalność biła z tej sylwetki. – Co to będą za zawody, Witold? 
– pytałem zawsze Mefista przed rozpoczęciem transmisji. Dawał proroczą syntezę zawodów 
w jednym zdaniu. 
Jego pierwsze zawody. Rodzinne Grodno, rok 1930. Przyjechały na nie znakomitości z 
Białegostoku. „Staliśmy, jak zajechał autobus, i przyglądaliśmy się gościom z podziwem – 
opowiada o swoim debiucie na boisku. – Rozmawiali, tylko ze sobą, na nas nie zwracali uwagi. 
Zaproszono ich do defilady, nas nie. Wreszcie zaczęły się zawody. Boisko znaliśmy doskonalę. 
Każdą kępkę, każdą łysinkę. Aż do trzydziestego czwartego metra. Dalej już nie, bo tam 
nigdy nasze dyski nie padały. A ten z Białegostoku zakręcił się i dysk poleciał ponad naszymi 
wszystkimi kępkami. Wtedy wywołano mojego przyjaciela, Lonię Fiedoruka. Sapał, miał 
czerwone uszy i kark. To nie wróżyło nic dobrego. Faktycznie, wyszła „.świeca” nie dłuższa 
niż na dwadzieścia metrów. Lonia jeszcze bardziej pokraśniał, odszedł na bok i patrzył, ile ja 
rzucę. Rzuciłem 28 metrów. Ostatecznie zajęliśmy drugie i trzecie miejsce, a ten z Białego

40 
stoku był pierwszy, miał chyba ponad czterdzieści dwa metry. Co za technika, jaka siła! Jak 
przyszedł, tak poszedł. Słowa z nami nie zamienił. I tak było w każdej konkurencji. Nasi goście 
wygrywali wszystko, co było do wygrania. Potem postawiono ich przed trybuną i wręczono 
medale. Siedzieliśmy z Lonią w głębokiej trawie po przeciwnej stronie boiska, żuliśmy 
jakieś źdźbła... Ale przecież nie było tak źle, zajęliśmy dobre miejsca, tylko mogli dać choćby 
dyplomy. Albo przynajmniej ustawić w szeregu i podać rękę. Wstaliśmy i poszliśmy w stronę 
szatni. Lonia objął mnie ramieniem i jakimś dziwnym głosem powiedział: – To nic, Wicia, 
my im jeszcze pokażemy! Spojrzałem na przyjaciela, uszy miał białe, kark też, tylko szczęki 
twardo zaciśnięte i łzy w oczach...” 
To jedno z dawnych opowiadań Mefista – Gerutty przypomniało mi się, kiedy byłem na 
jego pogrzebie. Na Powązkach było nawet dużo ludzi, oszczepnik Radziwonowicz i kilku 
dawnych kolegów Gerutty niosło trumnę. Dwie osoby przemawiały. W tłumie z największym 
trudem dostrzegłem niewielu zawodników z drużyny, którą nazywaliśmy kiedyś Wunderteamem, 
a którą stworzył przecież również Witold Gerutto. Nie dziwię się, że młodzi nie lubią 
chodzić na pogrzeby, ale mimo to było mi jakoś dziwnie, że na tym pogrzebie nie stawili się 
w komplecie ci wszyscy, których Gerutto prowadził do najrozmaitszych meczów w kraju i za 
granicą, których trenował i którym udzielał rad sportowych i życiowych, a oni przejmowali 
od tego człowieka to wszystko, co było czystą esencją sportu. I rozmyślnie wspominam o tym 
dopiero w kilka tygodni po pożegnaniu Mefista, bo wreszcie chcę zrzucić jakiś żal z serca i 
cząstkę ciężaru po stracie, jaką poniósł nasz sport. 
Nie dopisuję do „Mefista” wielu słów. Mogę jedynie zachęcić do przeczytania jednego z 
dalej zamieszczonych felietonów: „Noc młodzieżowa”. Jacy to działacze sportowi i wychowawcy 
pojawiali się coraz czyściej i częściej w latach, kiedy tacy jak Gerutto zaczęli odchodzić 
lub odeszli bezpowrotnie.

41 
Popiół i diament 
Wielce zastanawiające były głosy opinii publicznej przed tym meczem, bo przecież można 
tak określić wypowiedzi przypadkowo zaczepianych na ulicy ludzi różnego wieku i płci, którzy 
bez chwili wahania odpowiadali do mikrofonu telewizji: – Ależ oczywiście wygra Polska!; 
– Tak, nasi pokonają Anglię; – Będzie ciężko, ale wygramy; ktoś nawet odgadł końcowy 
wynik: 2:0 dla Polski. Jak wytłumaczyć zjawisko tego optymizmu, który trwał wbrew nad 
wyraz ostrożnym tym razem opiniom naszej fachowej prasy? Czyżby współczesny Polak lubił 
stawiać na fuksa? Kto tak stawia, wykazuje jakąś odwagę, rozmach, wyraża instynktowną 
wiarę, że będzie dobrze, a jednocześnie wszystko to dowodzi, że mamy aspiracje, a przeciętny 
obywatel nie odczuwa kompleksu niższości przynajmniej w sporcie, co w wypadku właśnie 
tego meczu, w którym spotkaliśmy się z t a k i m przeciwnikiem, jest rzeczą wartą podkreślenia. 
W dniu meczu z Anglią rankiem postawiłem w radio swój własny horoskop. Powiedziałem, 
że korzystny wynik w granicach remisu możemy uzyskać jedynie w wypadku, jeśli spełnione 
będą jednocześnie dwa warunki: kiedy nasza drużyna zagra bardzo dobrze, a Anglicy 
zagrają co najwyżej przeciętnie. Wydawało mi się wówczas, że samo przewidywanie tak 
przyjaznego dla nas zbiegu okoliczności jest wystarczająco dużym optymizmem, tymczasem 
horoskop okazał się jeszcze za bardzo ostrożny. Czy jednak reporter ma prawo w publicznej 
wypowiedzi grać na fuksa? 
Zwyciężyliśmy różnicą aż dwóch bramek i co istotne, wygraliśmy zasłużenie. Jeśli ktoś 
powie, że Anglicy więcej atakowali niż my, więc końcowy rezultat uznać musimy za szczęśliwy, 
będzie miał tylko w pierwszej części tego stwierdzenia rację. W dzisiejszej piłce nożnej 
wiele najznakomitszych drużyn rozgrywa „obronnie” zwycięskie mecze. Walorów drużyny 
nie można mierzyć liczbą minut, podczas których przebywa na własnym polu. W największej 
cenie jest bowiem teraz skuteczność. Najlepszy obecnie piłkarski zespół świata, za jaki 
pozwalam sobie uważać holenderski Ajax, też często jakby się tylko broni. To pozór, szczelna 
defensywa jest zasłoną, a jednocześnie odskocznią do rozpoczęcia raptownego ataku. Przypomina 
sprężynę, która po to pozwala się ściągnąć, aby z tym większą siłą się rozprężyć. 
Rozmyślnie piszę o grze Ajaxu, gdyż właśnie tych kilkunastu zawodników, reprezentujących 
barwy jednego zawodowego klubu, otworzyło chyba nowy okres w rozwoju futbolu. Kiedyś 
mówiło się, że Ajax gra według najlepszych angielskich wzorów, ale myślę, że z czasem poprowadzili 
sprawę dalej i udoskonalili to, co wymyślili kiedyś Anglicy. Potem przyszły modyfikacje. 
Jeszcze większy kunszt techniczny przy nie mniejszej szybkości, zwinności i kondycji. 
Co ważniejsze Ajax wprowadził chyba jeszcze więcej rozumu do gry i poparł go całkowicie 
zimnym spokojem i ową skutecznością, której wartość podkreśliłem na samym wstępie. 
Tymczasem angielska piłka chyba zatrzymała się w rozwoju. Pozostały schematy, wciąż 
to „wrzucanie piłki” górą na przedpole bramki przeciwnika. Tak grał Leeds w finale pucharowym, 
podobny szablon obserwowaliśmy w meczu Anglia – CSRS, a również w ich pojedynku 
z Polakami. W tym ostatnim przypadku nie my powinniśmy się tym martwić. 
Znakomity trener, mimo ostatnich niepowodzeń, i bardzo nieszablonowy człowiek, Alf 
Ramsey, który przeżywa kolejny atak potężnej krytyki ze strony angielskiej opinii publicznej, 
zanim odejdzie (jeśli odejdzie?) z charakterystycznym dla niego spokojem, na pewno szuka 
rozwiązania nieprzyjemnej zagadki. Dlaczego ekipa świetnie wyszkolonych pod względem 
sprawności fizycznej piłkarzy gra od pewnego czasu wciąż tak samo? Na domiar złego piłkarze 
angielscy czują, że coś jest niedobrze, a to z kolei ujemnie wpływa na ich nerwy. Tylko 
tym można tłumaczyć niedżentelmeńskie zachowanie się na boisku niektórych reprezentantów 
tego kraju dżentelmenów. I znów sięgnę po przykład Ajaxu. Grają ostro, ale całkowicie

42 
czysto, niemal delikatnie, jeśli tak można określić ostre starcia, a nieraz zderzenia w walce o 
piłkę. Prawie nigdy nie tracą nerwów. Płynie to z poczucia, że doszło się do perfekcji. Anglicy 
w tym samopoczuciu, zdaje się, zaczynają być trochę zachwiani, do czego ostatnio przyczyniliśmy 
się i my. 
Moment, w którym arcysławny Moore zrobił kardynalny błąd, a nasz Lubański wykorzystał 
fuszerkę najdroższego gracza Wyspy i strzelił bezcenną bramkę, nabrał znaczenia niemal 
symbolu. 
Podkreślenie, że pokonany przez nas wielki przeciwnik nie wzniósł się na szczyty swych 
możliwości, oczywiście w niczym nie umniejsza zasług polskiego zespołu. W sporcie zawsze 
pozostanie tajemnicą, jak dalece jeden przeciwnik uniemożliwił dobrą grę drugiej stronie. 
Poza tym nasi piłkarze, wychodząc do walki i grając potem przez pierwsze minuty, nie wiedzieli 
przecież, jak są dysponowani Anglicy. A rozpoczęli od razu świetnie, choć pierwsze 
akcje nie były efektowne. Od razu uderzyły: całkowity brak kompleksu niższości, spokój połączony 
z zaciętością i rozwagą w każdym manewrze. Nie przegrywaliśmy jak zwykle, kiedy 
gramy z mocniejszym przeciwnikiem, przygniatającej większości pojedynków. Nie raziliśmy 
powolnością. Dawaliśmy sobie nawet radę w wyłapywaniu górnych piłek. Broniliśmy się 
twardo, rozsądnie i skutecznie. Nikt nie tracił głowy w opresjach, a ataki, choć nie za częste, 
były szybkie i skuteczne. Zresztą niemal każdy z nas widział to na własne oczy. 
Wyrażę za to własną opinię natury ogólnej. Otóż uważam mecz z Anglią za dużo lepszy i 
bardziej dojrzały występ polskiej reprezentacji, aniżeli w olimpijskim finale przeciwko Węgrom. 
Z Węgrami było nam po prostu znacznie łatwiej wygrać, bo Węgrzy grają obecnie dużo 
gorzej niż Anglicy. Idzie o technikę, szybkość, nie mówiąc już o twardości. 
Skąd wzięła się więc raptem ta nasza wielka forma po dość długim okresie słabości, licząc 
od triumfów w Monachium aż po występ w Chorzowie? Nikt tego dotąd nie wytłumaczył do 
końca. Wielu fachowców z trenerem Górskim na czele dotyka tylko niektórych elementów i 
najczęściej mówi się o „sferze psychologicznej”. Psychologia nie jest nauką nową i choć może 
rozwija się nie tak szybko jak piłka nożna, jest wiedzą dostępną dla trenerów i działaczy 
piłkarskich, jeśli potraktują rzecz poważnie i zechcą nawiązać poważny, stały kontakt z fachowcami 
z tego zakresu wiedzy, których w kraju nie brak. 
Mamy lepszą piłkę nożną niż kiedyś i widać to wyraźnie od kilku lat. Ale nadal uznać by 
można, że mamy także dwie reprezentacje narodowe: dobrą i złą. 
Jeszcze jest inny dziwny fakt. Trener kadry narodowej w czasie swojej kadencji odniósł 
wraz z drużyną tak wiele zwycięstw, jak nigdy w dotychczasowej historii polskiego futbolu. 
Porażek było kilka. Od dłuższego czasu słyszało się, że trener Górski ma odejść. Chyba nie 
dlatego, że sir Ramseya odprawią z Anglii, byłby więc wolny i moglibyśmy go zaangażować 
u siebie. Ramsey! To jeszcze można by zrozumieć, bo jest to na pewno postać wybitna. Ale 
do tego zapewne nie dojdzie. Trener Górski trenuje jednocześnie kadrę i ŁKS – ale ŁKS pływa 
gdzieś z trudem w morzu szarości i Ligi. Najprostsze sprawy organizacyjne załatwiamy 
często w przewlekły, niezrozumiały sposób. A tyle innych problemów do rozwiązania. Dalsze 
poprawianie techniki, sprawności, taktyki, zdobywanie podstawowych walorów, jak systematyczność 
ćwiczeń i kształcenie odpowiedzialności zawodników wobec przyjętych na siebie 
obowiązków w klubie i kadrze. Chcemy przecież piąć się wyżej. No i wreszcie ta „psychologiczna 
sfera”... 
A na razie cieszmy się jeszcze z tej wielkiej sensacji, śmiem twierdzić – naprawdę jednej z 
większych w historii naszego futbolu, choć opinia publiczna i działacze wierzyli, że na pewno 
pokonamy Anglików. Nie, to była niespodzianka! Jak umieją grać Anglicy w piłkę, każdy wiedział. 
Sto razy oglądaliśmy ich w telewizji. Skóra więc cierpła, a mimo to tylu z nas miało wiarę. 
Zaskakująca zbieżność pomiędzy tym – w co wierzył kibic, a tym – w co wierzył zawodnik. 
Popiół dla Anglików, a dla Polaków diament – napisał londyński „Times”. Raptem dowiedział 
się, jak umieją czasem zagrać Polacy, a widać także nie zapomniał i o filmie Wajdy.

43 
Eliminacyjne mecze z Anglikami to byt dopiero początek drogi na szczyt. U szczytu formy 
znaleźli się nasi piłkarze w roku 1974 podczas mistrzostw świata w RFN, graliśmy tam rzeczywiście 
wybornie. Zawodnicy wespół z trenerem Górskim stworzyli własny styl gry – 
swoiście prosty i skuteczny. Zaledwie kilkoma długimi podaniami przedostawali się szybko 
w okolice bramki przeciwnika i zaraz następował strzał. Nie było w tym subtelnej finezji, ale 
był rozmach i swoboda, wiara w powodzenie. Wszyscy zawodnicy grali w tych mistrzostwach 
świetnie, czy trzeba przypominać, że zajęli trzecie miejsce na świecie za reprezentacjami 
RFN i Holandii, a przed Brazylią! Najmocniej jednak zapamiętałem zasługi skrzydłowego 
Gadochy, choć nie strzelił w turnieju ani jednego gola. 
Nasza piłka nożna osiągnęła wtedy swój szczyt, lekkoatletyka i boks mają za sobą lata 
świetności. Niedobry czas nadszedł dla tych trzech lubianych i widowiskowych sportów. 
Diamenty przemieniły się w popioły. 
Nasuwa się inne spostrzeżenie dotyczące w ogóle piłki nożnej, a nie tylko jednych mistrzostw 
świata. Jakże wielką role odgrywa przypadek! 22 graczy i jeden okrągły przedmiot 
toczący się i kozłujący po często śliskiej trawie. Zachwycający gol bywa nieraz następstwem 
zbiegu najrozmaitszych przypadków. Bijący rzut rożny akurat poślizgnął się lub potknął w 
czasie rozbiegu i musiał skrócić rozbieg. Piłka poszybowała wcale nie tak, jak przymierzał, i 
centra poszła właśnie na tego zawodnika, który sekundę wcześniej instynktownie, a może 
świadomie przesunął się o pół metra. Tylko dzięki temu złapał ją na głowę i strzelił. W słupek? 
w aut? w róg bramki. Znów rozstrzygają centymetry. Można mnożyć niezliczone przypadki 
i wybierać z ruchliwej, stale płynnej mozaiki tworzonej przez graczy, którzy przyjmują 
zamierzony szyk, ciągle przecież zakłócany przez najróżnorodniejsze nieprzewidziane okoliczności. 
Fachowcy, trenerzy stale mówią tylko o strategii i taktyce, a nigdy nie wspomną o zwykłym 
przypadku.

44 
Motywacje 
Na łamy sportowej prasy wrócił ostatnio stary temat: ambicja w walce. Roztrząsa się go i 
odświeża, nadając mu dużą rangę, co jest o tyle dziwne, że przecież ofiarność i samozaparcie 
w dążeniu do sukcesu są niezbędnymi elementami każdej rywalizacji, nie tylko sportowej. 
Zawodnik nie wykazujący ambicji po prostu nie jest sportowcem. Wyciąganie z lamusa tego 
tematu można wytłumaczyć jedynie tym, że ostatnio wystąpiły niepokojące objawy przeciętniactwa 
i niemrawości w niektórych naszych ekipach reprezentacyjnych, co z kolei przy braku 
dobrej formy musiało przynieść złe wyniki. Przypominanie o tym, czym jest ambicja w 
sporcie, okazuje się więc potrzebne, a jednocześnie nasuwa pewną refleksję. 
Otóż nasz sport wyrósł ze specyficznych tradycji, pierwszymi jego wielkimi postaciami 
byli tacy ludzie, jak Konopacka, Kusociński, Marusarz, Czech, Żwirko i Wigura, Jędrzejowska. 
To byli nieprzeciętni ludzie i nieprzeciętne kariery. Ile w tych karierach kryło się szlachetnych 
pasji i aspiracji, aby wybić się ponad przeciętność, aby być najlepszym nie tylko we 
własnym kraju, ale podbić świat, rozsławić własny kraj, a jednocześnie przeżyć dzięki sportowi 
niezwykłą przygodę. A i potem tradycje te pięknie przedłużali zawodnicy najrozmaitszych 
dziedzin – lekkiej atletyki i boksu, szybownictwa i szermierki, podnoszenia ciężarów, a 
nawet niektórych gier zespołowych. Można by przedstawić długi poczet wybitnych bohaterów 
polskiego sportu minionych lat, którym nie trzeba było przypominać, czym jest ambicja. 
Przed igrzyskami w Innsbrucku napisałem felieton pt. „Osobowości”. Temat podsunął niepokój 
o nasze rezultaty na zimowej olimpiadzie. Nie szło jedynie o poziom formy, ale właśnie 
o to, jak będą walczyć z dużo silniejszymi przeciwnikami i czy najważniejsza próba, przypadająca 
tylko raz na cztery lata, pomnoży umiejętności, czy sparaliżuje siły. 
Czysta ambicja sportowa płynie z całkowitej bezinteresowności, wynika z pragnienia osiągnięcia 
sukcesu, a wszystko, co przychodzi po zwycięstwie – zaszczyty i korzyści, są produktem 
ubocznym, jedynie n a s t ę p s t w e m. Idzie mi więc o m o t y w a c j e. O to, co 
młodego człowieka popycha do wejścia na drogę kariery wyczynowej. Motywacje te zaskakująco 
szybko się u nas zmieniają, co nie jest dla mnie całkowicie zrozumiałe, gdyż żyjemy w 
kraju, który nie ma prawie w ogóle tradycji sportu profesjonalnego. Nasz polski sport wyczynowy 
wyrastał raczej z pobudek natury emocjonalnej i patriotycznej. To wszystko tworzyło 
się w sposób harmonijny. Przeżycia i wzruszenia walczących na boisku były podobne do 
wzruszeń i przeżyć rzesz współrodaków obserwujących te walki. Widzom także szło o satysfakcję 
płynącą z sukcesów sportowych ich reprezentantów, a kulisy, sprawy organizacyjne, 
sama technologia znajdowały się na drugim planie zainteresowań. Dlatego takim szacunkiem 
obdarzono przebieg samych walk oraz t r u d, jaki zawodnik ponosił, zanim stanął na najwyższym 
stopniu podium. Ktoś nazwie to jedynie naiwną romantyką sportu. Ale chyba myli 
się, gdyż sport pozbawiony bezinteresowności pobudek musi zacząć zamieniać się jedynie w 
p o k a z y p e r f e k c j i, skąd już niedaleko do próżni duchowej. Nie stanie się cyrkiem, a 
przestanie być sportem. 
Podkreślenie tych spraw, sądzę, jest dosyć istotne w obecnej dobie ogromnych przeobrażeń 
nie tylko technicznych i treningowych, ale i „mentalnościowych”, jakie zachodzą w sporcie. 
Odnosi się wrażenie, że od pewnego czasu nie umiemy natrafiać wystarczająco często na 
jednostki obdarzone zarówno wyróżniającymi się wybitnymi zdolnościami ruchowymi, jak i 
wielkim charakterem. Oczywiście łączy się to częściowo z bardzo skąpą kadrą uprawiających 
sport, szczególnie rażące jest to w sportach zimowych. W wąskiej grupie pojawia się na przykład 
jako tako zdolna łyżwiarka i zaraz tworzy się szum, że odkryliśmy wielkiej rzadkości 
talent.

45 
Trzeba zerwać z tą niemrawością, z tą sklepikarską manią obliczania na papierze punktów 
i punkcików, z niewiele dającym porównywaniem liczby miejsc punktowych, zdobytych 
przed dwudziestu laty i teraz. To są małe sprawy. Na olimpiadach zwyciężają nie sklepikarze, 
ale herosy. 
Od dłuższego czasu oczekujemy od nauki ratunku dla naszych kadr wyczynowych, ale 
przeważnie myślimy wtedy o pomocy w unowocześnieniu treningu, sprzętu i urządzeń. A 
mnie się wydaje, że nauka musi nam pomóc przede wszystkim w innym zakresie: w wynajdywaniu 
zarówno wielkich charakterów wśród młodzieży, jak i w odkrywaniu nie rozbudzonych 
jeszcze wartości charakterologicznych, w hartowaniu tych młodych ludzi, którzy odważyli 
się wstąpić na drogę wyczynowej kariery. 
Przed naukowcami stoją jednak bezpośredni wychowawcy, wśród których także nie ma 
nadmiaru ludzi o wybitnej osobowości, a i z motywacją, która skierowała ich do służby dla 
sportu, bywa różnie. 
Nie pierwszy to felieton, który wyda się zapewne niejednemu czytelnikowi naiwny i oderwany 
od twardej rzeczywistości schyłku XX wieku. Ale postanowiłem go właśnie zamieścić. 
A jakie przyczyny pociągnęły nasz sport w dół na przestrzeni lat, które upłynęły od jego 
napisania (1976 r.)? A jaka odpowiedź: sprzeciw czytelnika czy choć w części aprobata tego, 
co powyżej napisano?

46 
Przepraszam, czy tu filmują? 
Jeśli mówi się o związkach sportu ze sztuką, najczęściej myślimy o literaturze pięknej albo 
rzeźbie, rzadziej malarstwie. Owe związki, wciąż nie takie mocne, jak byśmy chcieli, to następstwo 
naszej bardziej lub mniej utajonej zazdrości wobec czasów zamierzchłych, w których 
sport był podobno bardziej szlachetny, a sztuka była nim wprost przesycona, jak to 
działo się w antycznej Grecji. Do gałęzi sztuk, które sportem się zajmują, dorzucić można 
jeszcze film, bo i on od czasu do czasu podejmuje tę tematykę. Ale mnie dziś interesuje kierunek 
odwrotny, czyli nie to, co ofiarowują sportowi, a przy okazji i sztuce – artyści, ale to, 
co dają sztuce ludzie sportu. W formie najbardziej bezpośredniej, czynnej. Mam ochotę trzymać 
się filmu. Otóż wybitni sportowcy nieraz zamieniali się w aktorów. Nie na stadionach, 
kiedy przybierają czasem aktorskie pozy; chodzi mi o ich wejście na plan i kreacje wyimaginowanych 
postaci, słowem, o zmienienie skóry na jakiś czas. Eksperymentów takich nazbierało 
się trochę we współczesnej dobie, jeśli można nazwać dobą współczesną okres, kiedy 
zarówno film, jak i sport zaczęły się żywiołowo rozwijać. Chcąc odnotować pierwszą głośną 
filmową rolę wybitnego zawodnika musimy sięgnąć aż do przełomu lat dwudziestych i trzydziestych. 
Szedł na ekranach wówczas niebywale kasowy film pt. „Tarzan”, według książki, 
którą zaczytywali się młodzi i starzy. Tego człowieka – małpę, który był silny i zręczny jak 
zwierzę, a szlachetniejszy niż przeciętny człowiek, grał właśnie fenomenalny sportowiec – 
pływak. Amerykanin John Weissmüller. Miał niespełna 18 lat, kiedy zdobył po raz pierwszy 
mistrzostwo USA, a było to w 1921 roku. Rychło zaczął bić rekordy świata i w swojej długiej 
karierze ustanowił ich wiele. Był pierwszym pływakiem, który osiągnął rezultat poniżej l minuty 
na 100 metrów stylem dowolnym, a było to przed przeszło pół wiekiem! John Weissmüller 
to była tak sławna postać jak dziś Clay, Merckx albo Mark Spitz. Wysoki, bardzo przystojny, 
kształtny jak grecka rzeźba. Nakręcił serię Tarzanów, pamiętam te filmy i jego stałą 
partnerkę, która nazywała się Maureen O’Sullivan. Filmy te szły na polskich ekranach w latach 
trzydziestych. Najmocniej zapamiętałem wyścig Weissmüllera z krokodylami, a potem 
jego dramatyczną walkę w bryzgach wody pośród rozdziawionych paszcz. W jakiś czas później 
próbował grać Tarzana inny pływak, Buster Crabb – zawodnik mniej sławny, ale to był 
już tylko cień dawnego Tarzana. 
Nie odnotuję pełnego rejestru gwiazd sportu, które na pewien czas stawały się gwiazdami 
ekranu; wymienię tylko niektóre przypadki. A więc najsławniejsza łyżwiarka figurowa 
„wszechczasów” Norweżka Sonia Henie została zaangażowana do filmów rewiowo – muzycznych 
i tańczyła na lodzie, grając siebie – albo udając kogoś innego. W filmie włoskim 
wystąpił parę razy wielki dyskobol Consolini, ale jego role zupełnie nie utrwaliły się mi w 
pamięci, lepiej pamiętam go z fotografii zamieszczanych w „Przeglądzie Sportowym” w 
okresie jego zwycięstw, a więc przed kilkudziesięcioma laty. Później, dużo hałasu – mocnego, 
ale krótkiego, wywołało pojawienie się w paru filmach kolejnego fenomena sportu. Zdobywca 
złotych medali w konkurencjach alpejskich na olimpiadzie w Cortinie, Austriak Toni 
Sailer, zadebiutował w Japonii w obrazie „Król srebrnych gór”, potem wystąpił w następnych. 
Były to filmy znów o banalnej fabule, ale na ekranie jeździł na nartach sam wielki Sailer, 
więc wybaczono mu sztuczność aktorstwa. Ten Austriak przez krótki czas był tak sławny 
jak Johann Strauss. Jak to ze sportowcami bywa, wszystko przeminęło, dziś jest przede 
wszystkim: Klammer! a przedtem Killy! – a Straussa jeszcze się czasem usłyszy i zanuci. 
Kinematografia RFN sięgnęła parę razy po miotacza młotem, Beyera, o aparycji germańskiego 
bożka; zagrał i znikł z planu. 
U nas pierwszym aktorem, jeśli się nie mylę, spośród wybitnych sportowców był Leszek 
Drogosz. Sądzę, że dawny pięściarz wypadł na ekranie świetnie i w swoim czasie należał do

47 
ciekawszych postaci naszego filmu spośród wszystkich „naturszczyków”, jacy dość często 
przewijali się i przewijają przez polskie filmy. Tak się złożyło, że byłem świadkiem pierwszego 
klapsa Leszka Drogosza. Kiedy po długich namowach nas, dwóch scenarzystów, reżyser 
zgodził się zaryzykować i powierzył tytułową rolę w filmie „Bokser” mało wówczas jeszcze 
znanemu aktorowi Olbrychskiemu, powstała następna kwestia: kto będzie grał rolę ustępującego 
mistrza? Tym razem już bez nalegań reżyser zgodził się zaangażować do filmu 
Leszka Drogosza. – To nie będzie duża rola, będzie miał więcej boksu niż aktorstwa. A jego 
boks jest wyjątkowo filmowy, przejrzysty, estetyczny. Z kilkoma dialogami jakoś da sobie 
radę – mówiliśmy z Jerzym Suszko. A reżyser wtrącił w tym miejscu: – Zresztą i tak podłożę 
głos zawodowego aktora pod niego (i podłożył, niestety, choć Drogosz świetnie mówił swoje 
kwestie). 
Jesteśmy na planie. Akcja toczy się na obozie w Cetniewie. Kamery porozstawiane. Wszyscy 
na stanowiskach, Olbrychski już skończył swój taniec szczęścia na pustej plaży. Wygrał 
eliminacje! Wie, że pojedzie na olimpiadę. 
– Stop! – woła reżyser. – Teraz na plan prosimy pana Leszka. 
Drogosz lekko przybladł. Niezręcznie czuje się w ciemnym garniturze, mając naprzeciw 
aktora ubranego w dres. Wysuwa się z grupki statystów. 
– Pamięta pan tekst? 
– Tak, umiem na pamięć. 
– Proszę, próbujemy. 
Aktor podaje tekst tak, aby ułatwić bokserowi pierwszy kontakt. Akcentuje swe pytania, 
stara się jakby przechwycić odpowiedzi i płynnie odrzuca je, by zaraz przejąć z powrotem 
inicjatywę. O dziwo! Drogosz prowadzi rozmowę z zaskakującą naturalnością. W locie zmienia 
wyuczony dialog, dorzuca własne słowa, znakomicie pasujące, lepsze, bardziej właściwe. 
Oczywiście tylko tak może odpowiedzieć bokser bokserowi, w chwili kiedy jeden przegrał 
olimpiadę, a drugi wie, że już na nią na pewno pojedzie. W momencie kiedy usłyszał klaps, 
trema natychmiast znikła. Jak po gongu. Na zakończenie sceny Drogosz robi krótki, niespodziewany 
dla reżysera gest, eech!, ręką. Nie ma już co o tym mówić. W jednym geście zawarł 
całą sprawę, jednym ruchem scharakteryzował odtwarzaną przez siebie postać. Jakaś specyficzna 
godność wielkiego pięściarza, który jest przybity porażką, lecz umie się z nią pogodzić. 
– Stop! – woła reżyser. – Kręcimy dubla. Czy było potrzeba? Zbyteczne. Debiut filmowy 
Drogosza od razu był świetny. Potem znakomicie zagrał milicjanta w „Polowaniu na muchy”. 
W parę lat później miałem okazję znów go zobaczyć na planie, także u Wajdy. „Krajobraz po 
bitwie”. Scena mszy polowej w obozie dla byłych więźniów i jeńców. Drogosz był ministrantem. 
W oczekiwaniu na klaps rozmawialiśmy o jakichś dawnych jego walkach. Był wesoły, 
powiedział kilka dowcipów. Zagadaliśmy się. Nagle klaps! Kamera już szumi. Patrzę na 
Drogosza i nie poznaję go. W jednej sekundzie z trochę nonszalanckiego, jak przystało na 
byłego championa, i rozbawionego – przemienił się w świętoszkowatego ministranta. Jakiś 
szczuplejszy, niepozorny, pokorny. W ogóle inny Drogosz. 
– Z bokserami znakomicie pracuje się na planie – powiedział mi reżyser Marek Piwowski. 
I dodał coś na temat, że mają szczególne wyczucie rytmu, „panują nad swym ciałem” – niestety 
nie umiem dokładnie powtórzyć tej interesującej uwagi. Wziął do swego „Przepraszam, 
czy tu biją?” Kuleja i Szczepańskiego. Zagrali bardzo dobrze milicjantów, może właśnie dlatego, 
że nie siebie. A może dlatego, że bokserzy znają życie, które nie oszczędza nam ciosów. 
Wracaliśmy z olimpiady w Tokio najpierw statkiem, a potem pociągiem i samolotem. Odbijaliśmy 
od brzegu. Na rufie, tam gdzie stało kilka ławeczek, siedział samotnie smagły młodzieniec 
z czarnym wąsikiem. Rękę zawiniętą w biały rulon gipsu oparł o poręcz i patrzył 
przed siebie w morze. Wygrał w igrzyskach, na które miał nie jechać, nie dlatego, że źle bok

48 
sował. Dla niego start olimpijski miał szczególne znaczenie, toteż walczył i wygrał, choć w 
ringu złamał palec. Były zawadiaka, sławny przedtem smutną sławą. A teraz mistrz. 
Przecież to historia jak z filmu! Zaraz, wiec może film? 
I tak powstał pomysł „Boksera” z Danielem Olbrychskim, współautorem scenariusza był 
Jerzy Suszko.

49 
Przedwojenne piłki 
W piątek 22 kwietnia na centralnym korcie „Legii” w Warszawie padną pierwsze piłki w 
meczu Polska – RFN o Puchar Davisa. Bezwiednie przypomina się jedna niezwykła w swym 
nastroju impreza. Coraz mniej tych, którzy oglądali ten mecz na własne oczy, więc jako dość 
bliski świadek owych wydarzeń pozwolę sobie je przypomnieć. 
Latem 1939 r. na tym samym korcie odbywał się mecz o Puchar Davisa Polska – Niemcy. 
Kto mieszkał wówczas w stolicy, pamięta nastrój, jaki panował. Co tu dużo mówić, ten mecz 
toczył się w niebywale napiętej atmosferze. Przeciwnik był wówczas światową potęgą w tenisie. 
Jego barwy reprezentował Henkel – ówczesna trzecia rakieta świata, Menzel stale klasyfikowany 
w pierwszej dziesiątce rakiet, a trzecim graczem był Metaxa. Nie wystąpił za to von 
Cramm, choć był drugą rakietą świata, gdyż wcześniej został zdyskwalifikowany przez hitlerowskie 
władze sportowe pod pretekstem wykroczeń natury obyczajowej. Istotną przyczyną 
wykluczenia von Cramma było po prostu to, że nie krył niechęci wobec reżimu. Zastąpił go 
więc Sudetczyk Menzel, który po aneksji Czechosłowacji dał się również zaanektować bez 
najmniejszego oporu przez hitlerowski sport. Z kolei Metaxa był Grekiem z pochodzenia, 
występującym do Anschlussu w barwach Austrii, podobnie zresztą wcześniej w Austrii występował 
Polak Baworowski, lecz po Anschlussie natychmiast przyjechał do Polski i zagrał 
właśnie w tym meczu w naszych barwach. Cóż, był to czas, kiedy Adolf Hitler zaczął mocno 
potrząsać Europą. Przemieszały się nawet szeregi tenisistów. 
Polskie barwy reprezentowali: Ignacy Tłoczyński, Józef Hebda i wspomniany już Adam 
Baworowski. 
Przez wszystkie dni meczu było pochmurno. Jakiś ponury, jesienny, mimo początku lata, 
nastrój wkradł się na centralny kort. W zasadzie staliśmy na straconej pozycji ze względu na 
potęgę przeciwnika, ale atmosfera panująca w Warszawie była tak gorąca i pełna szlachetnego 
animuszu, że udzielił się on również i polskiej drużynie, która postanowiła się bić do 
ostatniej piłki. Wzdłuż ulicy Myśliwieckiej stały sznurem auta. Takiej liczby samochodów 
jeszcze nie było przed stadionem na żadnej imprezie sportowej w stolicy. Przed kasami długie 
ogonki. Wszyscy patrzyli w niebo, ale jeszcze nie wypatrywali samolotów ze swastyką. Chodziło 
po prostu o to: będzie padać czy wytrzyma? 
Wokół kortu głowa przy głowie. W loży honorowej nad domkiem klubowym siedzi pan 
ubrany na czarno. Chudy, kościsty, sztywny, jakby połknął karabin, niemiecki ambasador von 
Moltke. 
Na korcie Menzel. Wysoki, barczysty, o łysiejącej wielkiej głowie. Po drugiej stronie biega 
Baworowski. Przy przeciwniku wygląda jak niesforny chłopiec. Zgrabny blondyn o kędzierzawych 
włosach zaczesanych z fantazją. Gra Menzel. Ponury, skupiony, rzucający surowe 
spojrzenia wokół. Kiedy wychodził na kort, trybuny zawsze lodowaciały. Dopiero po 
kwadransie gry nastrój zaczął się nieco zmieniać. W tenisie tego niesympatycznego mężczyzny 
było coś intrygującego. Był wyjątkowo przenikliwym strategiem kortu i swe sukcesy 
zawdzięczał nie tyle uderzeniom najlepiej wykonanym, ile zastosowanym w odpowiednim 
momencie. Był to tenis nie porywający lekkością i elegancją, lecz wyrozumowany, ciężki jak 
kamień. Menzel od czasu do czasu spoglądał w górę w kierunku loży honorowej. Dwa razy 
sędzia liniowy pomylił się i zaraz Menzel rozkładał ręce z pełnym oburzenia gestem i patrzył 
w kierunku loży na sztywno siedzącego pana w czarnym garniturze. 
Siedziałem w jednym z bliższych rzędów. Toczył się twardy mecz. Wciąż ważyły się losy. 
Patrzyłem na przemian to na Menzia, to na Baworowskiego, ale najczęściej spoglądałem w 
górę ponad głowę von Moltke, gdyż wzrok ściągało otwarte okno od garderoby naszych graczy, 
wychodzące właśnie na tył lóż, znajdujących się ponad tarasem domku klubowego. W

50 
oknie coraz częściej pojawiała się głowa Tłoczyńskiego. Brał masaż, ale masaż był pretekstem. 
Cały pojedynek Baworowskiego z Menziem przesiedział Tłoczyński w szatni. Dopiero 
po latach dowiedziałem się od masażysty Mikołajewskiego, że Tłoczyński był wyjątkowo 
zdenerwowany i nie chciał patrzeć na mecz. Analizowali wspólnie taktykę, jaką obrać przeciwko 
Henklowi. Nie wytrzymałem i co dziesięć minut biegałem do szatni, informując go, 
jaki jest stan gry na korcie. W miarę jak Baworowski przegrywał, Ignac twardniał. Wyszedł 
na kort przy stanie 0:1 jak stal albo jak lód. 
Tłoczyński – Henkel. Tłoczyński – niski, szczupły blondyn o rzadkawych włosach, z nieodłącznym 
kogucikiem sterczącym niesfornie na czubku głowy. Ach, jak on zagrał przeciwko 
Henklowi! Po raz pierwszy w karierze zastosował fenomenalnie precyzyjne minięcia, których 
przedtem nigdy u niego nie widzieliśmy. 
Trudno opisać, co działo się na trybunach. Sławny Henkel pokonany w pięciu setach! 1:1. 
Rozegrano z kolei debla, choć wcześniej wyłoniła się przed nami szansa zabrania punktu 
walkowerem, gdyż przeciwnicy wyszli na kort w innym składzie, niż zapowiedzieli, a było to 
niezgodne z regulaminem. Nasze kierownictwo przeprowadziło rozmowy telefoniczne z międzynarodową 
federacją, a sugestie jej były następujące: w zasadzie walkower, czyli punkt bez 
walki, mógłby być nam przyznany, ale czy nie lepiej, aby o zwycięstwie decydowała walka 
na boisku? Rada ta została przyjęta przez naszą stronę. Walkower nęcił, lecz rycerskość wobec 
przeciwnika wzięła górę. Dziś, po latach, jestem nadal za tą rycerskością, choć przez nią 
mecz przegraliśmy. Może się mylę. Byli również zwolennicy koncepcji, aby brać walkower. 
Ale sądzę, że tamta decyzja w jakiś sposób wyrażała nastrój owych dni. Walczyć do upadłego, 
oczywiście, lecz nie wolno nigdy nawet wobec takiego przeciwnika rezygnować z dobrych 
obyczajów, obowiązujących w rywalizacji sportowej. Przegraliśmy debla po zaciętej 
walce. 
Następnego dnia przy stanie 2:1 dla Niemców grali Menzel i Tłoczyński. Ogrom napięcia. 
Grupka roznamiętnionych widzów nie umiała utrzymać nerwów i złośliwie, choć dowcipnie 
wołała w czasie gry pod adresem Menzla: – Hacha! Hacha! Hacha! – to było nazwisko niesławnego 
prezydenta protektoratu Czech i Moraw, skąd Menzel zaraz po aneksji przeniósł się 
do hitlerowskich Niemiec. 
To był dla Tłoczyńskiego jeszcze cięższy mecz niż z Henklem. Ale wygrał. Także w pięciu 
setach. Rozradowany tłum wbiegł na kort i wyniósł zwycięzcę na ramionach. Oto był ten, 
który naprawdę „nie oddał guzika”, nie uląkł się niemieckiej potęgi. Skromny, bo przecież 
tylko sportowy sukces urósł w tamtych znamiennych chwilach do rozmiaru symbolu. 
A potem Baworowski, niestety, przegrał z Menzlem, i tak przegraliśmy 2:3. 
Metaxa i Baworowski, siłą wcieleni do Wehrmachtu, zginęli w trzy lata później pod Stalingradem. 
Henkel także poległ na froncie. Hebda zmarł przed paru laty w Krakowie. Tłoczyński 
zajmuje się trenerką w Szkocji. Menzel mieszka gdzieś w RFN. A ja powspominałem 
trochę. Za parę dni na kort wyjdą Fibak, Niedźwiecki, Nowicki, a także Meiler, Pinner i Fassbender. 
Zmieniło się wiele, lecz mecz będzie znów szalenie trudny do wygrania. 
Wygraliśmy wtedy 3:2, Fibak zwyciężył w obu singlach, a trzeci punkt zdobył w deblu 
wraz z Tadeuszem Nowickim. Chyba najlepszy występ w karierze Nowickiego. Był tenisistą 
ładnie grającym, ale pozbawionym siły wewnętrznej, toteż nie doszedł do wyników, które 
zapowiadał, jak niektórzy łudzili się. Nowicki miał tylko efektowny styl poszczególnych uderzeń. 
Rewanż po 38 latach? Tylko w pewnym stopniu. Inne nastroje i napięcia panowały przed 
meczem i w czasie walki na korcie w 1939 roku i w roku 1977. 
Wyjątkowo dramatycznej karierze słynnego von Cramma poświęcam osobny szkic pod 
koniec książki.

51 
Dygat 
Sportu nie tworzą jedynie zawodnicy i trenerzy. Co prawda są postaciami centralnymi, ale 
nie obejdą się przecież bez działaczy i urzędników, których ranga również wzrosła w dzisiejszym 
sporcie. Widz jest ważną postacią. Nie lekceważmy i sprawozdawców. Można mnożyć 
przykłady najrozmaitszych osób i funkcji, które tworzą i podpierają stale rosnący gmach 
sportu. Fasada tego gmachu jest coraz bardziej okazała. Od dawna intryguje mnie pytanie, co 
kryje się we wnętrzu tej stale powiększającej się budowli? 
Czy zdajemy jednak sobie sprawę, jak wielką rolę w kształtowaniu oblicza naszego sportu 
spełnia odrębna mała grupka ludzi, którzy nie są ani zawodnikami, ani trenerami i w ogóle nie 
pełnią żadnych funkcji w sporcie. Mimo to oddają mu ogromne usługi i to całkowicie bezinteresownie. 
Ci ludzie, których wysuwam dzisiaj na plan pierwszy, wyrażają także niepokój o 
dalsze kierunki rozwoju sportu, wzniecają zdrowy ferment. Tylko z pozoru są kibicami. Zabierają 
głos rzadko. Mówią i piszą o sporcie mądrzej, inaczej niż inni. Czym byłby nasz sport, 
gdyby jego dziejom nie towarzyszyli artyści i pisarze? Jednym z takich ludzi był Stanisław 
Dygat. Polski sport także poniósł stratę. 
Trudno mi pisać o nim po tylu wspomnieniowych szkicach, jakie ukazują się w ostatnim 
czasie, autorstwa wybitnych piór i przyjaciół Zmarłego. Ale przecież Dygat tak bardzo interesował 
się sportem! Powiem więcej – sport chyba kochał, nie idzie tylko o to, że ofiarował 
nam kilka utworów o tej tematyce. Były one bowiem odruchowym następstwem jego prywatnej 
pasji, którą ogarnięty był od chłopca. Niejednokrotnie podkreślał, jak wielką satysfakcję 
dało mu w życiu kilka zwycięstw na korcie i w ringu, bo Dygat jako młodzieniec uprawiał 
także boks. Ćwiczył w warszawskiej sali YMCA i podkreślał z dumą: „Ćwiczyłem w tej samej 
sali, w której trenował Edward Ran, dawny, słynny champion boksu”. Mówił nie tylko w 
prywatnych rozmowach, ale i publicznie (co zresztą u Dygata nie miało najmniejszego znaczenia, 
bo mówiąc publicznie zawsze mówił prywatnie to, co myślał), że bardziej ceni te 
swoje skromne sukcesy sportowe niż sukcesy literackie. Czego w tym było więcej: kokieterii 
czy przekory? – trudno odpowiedzieć. Tak czy inaczej ujawniał w ten sposób swój szacunek 
dla tego, co jest całkowicie sprawdzalne w życiu. Kiedyś powiedział: „Aktor, pisarz, muzyk 
może dostać nagrodę fuksem. Krytyka może niekiedy zrobić ze złego aktora, pisarza czy muzyka 
– dobrego. W sporcie takie przypadki na ogół się nie zdarzają. Za sportowcem stoi wynik”. 
Ten człowiek, który, zdawało się, był tak roztargniony (raz zapytałem Go, co sądzi o opiniach, 
że boks jest niezdrowym sportem, i odpowiedział: „Ciosy, które się otrzymuje w życiu 
od otoczenia, także mogą niekiedy przyprawić człowieka o zamroczenie, jak ciosy otrzymywane 
w ringu, a ja choć uprawiałem boks dawno i krótko, raz wyszedłem z domu w dwóch 
krawatach”), tak wrażliwy, starający się nieustannie chwytać nastroje, doceniający mocno 
przekorności losu, szanujący odmienność, a nawet przeciwstawność spojrzeń na jeden i ten 
sam problem, w niektórych sprawach – przynajmniej sportowych, był niesłychanie konkretny. 
„Co myślę o rekordomanii? W walce przeciwko rekordomanii kryje się jakaś obłuda. Ostatecznie 
w sporcie chodzi przecież o jak najlepszy wynik. Wcale to nie oznacza, że lekceważę 
postawę, jaką przyjmujemy w tej walce. Musi być ona po prostu lojalna wobec przeciwnika. 
Jestem także za zawodowstwem w sporcie. Tak, sport stał się zawodem i idzie nieuchronnie 
w kierunku zawodowstwa. Walka z profesjonalizmem w sporcie jest czymś tak samo chybionym, 
jak pomysł wprowadzenia amatorstwa w sztuce”. 
Piszę o Jego stosunku do sportu. Miał wyjątkowo rozwinięte poczucie sprawiedliwości, 
dostawał furii, gdy stykał się z obłudą lub upiększonym fałszem. Może właśnie i dlatego

52 
podtrzymywał kontakt ze sportem – w nadziei, że tkwią jeszcze tam nadal proste prawdy. 
Żałośnie bowiem wyglądają w sporcie sztucznie tworzone wartości i postacie. 
Nigdy nie stawał po stronie silniejszego, niejednokrotnie brał publicznie w obronę atakowanych 
przez przeważające siły. 
Ostatni raz widziałem Dygata właśnie na korcie podczas treningu tenisistów Polski przed 
meczem o Puchar Davisa z RFN. To są takie chwile przed meczem, kiedy na stadion przychodzą 
jedynie najwierniejsi kibice, pewnie i najwięksi znawcy. Był ogromnie podniecony. 
Zajrzał na kort centralny, popatrzył chwilę, jak odbijają piłki Meiler i Fassbender i zaraz przeszedł 
na kort boczny, gdzie trenowali nasi. 
– Gdzie jest Fibak? 
– Zaraz przyjdzie – uspokajałem Go. 
W pięć minut później pojawił się Fibak. 
– Musisz mnie koniecznie z nim poznać (może nawet powiedział: „przedstawić”). Uścisnęli 
sobie dłonie. Wybitny pisarz patrzał w zawodnika jak w tęczę, sprawiał wrażenie wzruszonego 
chłopca, który poznaje słynnego sportowca, i nie wie, jak poprosić go o autograf. 
Ukazuje się wiele pięknych szkiców wybitnych piór o zmarłym pisarzu. Ośmielam się dołączyć 
i tę sportową kartkę. Rychło będzie znów o nim cicho. I dopiero kiedy nadejdzie jakaś 
rocznica śmierci – dziesiąta albo dwudziesta – powołani do tego odsłonią znów panoramę 
„Jeziora Bodeńskiego”. 
Kiedy wiosną i latem 1969 roku atakowano mnie w prasie, bo sygnał dał Jerzy Putrament 
w „Trybunie Ludu”, zarzucając mi przesadny obiektywizm w ocenach gry polskich drużyn z 
zachodnioeuropejskimi (jakby obiektywizm był grzechem?!), Dygat spontanicznie podjął się 
obrony. Przeczytawszy felieton Dygata zatelefonowałem z podziękowaniem, ale zaraz przerwał 
i zmienił temat. W jakiś czas później sam powrócił do tej sprawy mówiąc, że nie chodziło 
mu jedynie o obronę, mojej pracy, a o sprzeciw wobec wprowadzania do sportu kryteriów 
pozasportowych, jak polityka i propaganda. Dygata to także zawsze drażniło. 
Z Dygotem i Januszem Minkiewiczem nieraz chodziliśmy na ciekawsze mecze. Wiele zawdzięczam 
wspólnym rozmowom nie tylko o sporcie, ale i o historii, polityce, literaturze lub 
po prostu wspomnieniom obu o dawnej Warszawie, przedwojennych czasach, o okupacji.

53 
Polska droga do Arsenału 
„Są miejsca, które upodobała sobie historia” – wspomina Orsza. „Arsenał warszawski długo 
czekał na swoje wielkie dni. Zbudowany w XVII wieku spełniał rolę składnicy broni, aż 
nadszedł 17 kwietnia 1794 roku”. 
Co było wtedy i co było później, zapewne dobrze wiemy my, dorośli, a może znają te 
dzieje i niektórzy młodzi, zamiłowani szczególnie w historii. Insurekcja kościuszkowska. „Tu 
ręce wyciągnęły się po broń, tu padły strzały, polała się krew...” – to także słowa Orszy, który 
w sto czterdzieści dziewięć lat później stanął pod Arsenałem na czele akcji odbicia Rudego z 
rąk gestapo. 
Adam Słomczyński w książce pt. „W warszawskim Arsenale” wydanej przez „Czytelnik” 
w 1971 r. pisze o niezwykłym zdarzeniu, które miało miejsce w 1933 r. w tym samym Arsenale, 
spełniającym wówczas przez pewien czas funkcję więzienia. Autor wspomina, jak studenckie 
koło dramatyczne zostało zaproszone właśnie tam dla odegrania dla więźniów fragmentów 
„Nocy Listopadowej” Wyspiańskiego. On grał rolę Piotra Wysockiego. „Pogasły 
nieliczne żarówki, czerwone światło reflektora zalało scenkę, budząc migotliwe błyski i refleksy 
na bagnetach podchorążackich karabinów...” Nagle przypomina się fragment wiersza 
Gałczyńskiego o tej samej nocy: 
„Cała Polska to mgła. Pyta przechodzień przechodnia jak wczoraj, jak dziś, jak co dnia: 
Kiedy skończy się mgła? 
– Piotrze, to ty? – To ja. Czy idziesz ze mną? Mgła”. 
Wybuch powstania w 1830 r. kojarzy się zwykle z atakiem na Belweder i szczęśliwą 
ucieczką Konstantego. Ale drugim, głównym miejscem akcji tej pamiętnej listopadowej nocy 
był znowu warszawski Arsenał. To wtedy lud Starówki rozchwytywał stamtąd broń. 
Rok 1939, oblężenie Warszawy. Okolice Arsenału szczególnie ciężko dotknięte były nalotami 
bombowców i ostrzałem artylerii. Odnowiona budowla w okresie międzywojennym 
przetrwa jednak aż do sierpnia 1944 r., kiedy stanie się jednym z głównych bastionów broniących 
Starego Miasta. Równie sławny to będzie bastion jak Pasaż Simsona, Bank Polski, ratusz, 
Wytwórnia Papierów Wartościowych lub katedra. Jakby dalszy ciąg Olszynki, dalszy 
ciąg Westerplatte. 
Ale kiedy 26 marca 1943 r. Orsza, Zośka, Alek i inni młodzi ludzie czekają na pojawienie 
się budy wiozącej skatowanych więźniów z Szucha na Pawiak, Arsenał stoi jeszcze cały. 
Czasem piszę o filmach. Niedawno znów obejrzałem taki, któremu pragnę poświęcić kilka 
uwag, jak zwykle nie mających nic wspólnego z tak zwaną recenzją. 
Wszyscy z mego pokolenia, a może i młodzi także, oglądali go zapewne ze ściśniętym 
gardłem. Choćby sama postać, sylwetka, twarz, a nawet charakterystyczna czapeczka Zośki. 
Zadziwiające, jak reżyser znakomicie wybrał spośród młodziutkich aktorów tych, którzy tak 
bardzo podobni są zewnętrznie do chłopców z Batorego i kilku innych warszawskich szkół, 
tworzących podczas okupacji najpierw Szare Szeregi, a później oddziały bohaterskiej dywersji 
AK. 
Ze ściśniętym gardłem, ale i z pewnym zawodem ogląda się ten film. Bardziej rozrzewnia, 
niż wstrząsa. Budzi rozczulenie, ale nie stwarza wielkiego, dramatycznego napięcia. Właśnie 
konstrukcja dramatyczna – według mnie – zawiodła. Z głównej akcji nie zdołano stworzyć 
wielkiej sekwencji, może i dlatego, że pominięto albo zamazano niektóre drobne, ale istotne 
szczegóły. 
Niezmiernie trudnym zadaniem jest także przeniesienie jedynego w swoim rodzaju klimatu 
i charakterystyki owych młodziutkich postaci, sposobu ich bycia i wyrażania się, ich osobowości 
tak zupełnie odmiennych i przynależnych na pewno bardziej do wieku XIX, niż do

54 
połowy naszego stulecia. Naiwność, idealizm i całe harcerstwo tych ludzi wyrastało przecież 
z tego wszystkiego, co ofiarował nam wiek miniony: Chopin, Mickiewicz, Słowacki, Sienkiewicz, 
jeśli mielibyśmy już odsłaniać główne filary. 
Można z kolei zatrzymać się przez chwilę na faktach dotyczących przygotowań i samej 
akcji. Z jakichś znanych twórcom względów pominięto czy też uproszczono niejeden fakt o 
ważnym znaczeniu dokumentalnym, na przykład niezwykle wstrząsająca scena i rola, jaką 
odegrał podczas ataku właśnie pewien Polak, granatowy policjant. Powiem krótko; bez porównania 
mocniej niż film wstrząsa książka Orszy, czyli Stanisława Broniewskiego, pt. „Akcja 
pod Arsenałem”, wydana przez „Książkę i Wiedzę” w 1962 r. Scenariusz filmu jest po 
prostu gorszy niż książka konsultanta filmu. 
Ośmielę się również napisać, że tak jak istnieje ochrona nad pomnikami i miejscami męczeństwa, 
tak powinna być może istnieć ochrona pewnych szczególnych tematów. Staramy 
się, by nasza młodzież była uczciwa, ofiarna i dzielna. Takie tematy wyjęte ze stosunkowo 
niedawnej przeszłości to rzadka okazja, by za pośrednictwem najprostszej ze sztuk, najłatwiej 
przemawiającej do wyobraźni i uczuć, opowiedzieć także i obecnym młodym o uczciwości, 
ofiarności i dzielności ich ojców. Tego rodzaju tematy mówiące o ludziach, którzy niedawno 
żyli, a którzy są i dziś nam tak potrzebni, powinni podejmować twórcy najwybitniejsi. Również 
i z tego względu, że wojenny film o naszym heroizmie wbrew pozorom jest tematem 
szczególnie trudnym, bo nie są to piastowskie albo jagiellońskie czasy, ale czasy nie tak znowu 
odległe. Żyje wielu ludzi pamiętających je dobrze. Istnieją wierne, żywe obrazy – dokumenty 
zapisane na filmowej taśmie. 
Jako nadprogram do tego filmu idzie piękna krótkometrażówka o dziewczętach z tamtych 
lat, walczących jak Rudy i Zośka w tej samej Warszawie. Fotografie i dokumentalne zdjęcia 
wywierają dużo większe wrażenie niż opowieść sfabularyzowana. 
Mimo tych szczerych i może zbyt osobistych, krytycznych uwag uważam, że jednak dobrze 
się stało, iż film o Arsenale powstał. Nie zachował co prawda bardzo trudnej formuły 
całkowicie wiernego dokumentu zdarzeń, a jednocześnie nie osiągnął stopnia artystycznego 
dzieła. Zachował jedynie poprawność, co może właśnie budzi uczucie zawodu, bo poprawność 
całkowicie nie pasuje do symbolicznego motta dla tamtych wypadków, dwuwiersza 
Słowackiego. „A kiedy trzeba – na śmierć idą po kolei. Jak kamienie przez Boga rzucane na 
szaniec”. 
Po ukazaniu się tych uwag otrzymałem wiele zapytań głównie od młodych ludzi, jakie 
były dalsze wojenne losy Zośki – Tadeusza Zawadzkiego i innych uczestników odbicia Rudego 
pod Arsenałem, bo autorzy filmu to pominęli. 
Zośka ur. w 1921 roku, student Politechniki Warszawskiej, odznaczony dwukrotnie Krzyżem 
Walecznych i Virtuti Militari V klasy, harcmistrz, poległ nie w Powstaniu, jak wielu 
młodych sądzi – ale zaledwie w niespełna cztery miesiące po akcji pod Arsenałem. Poległ w 
akcji pod Sieczychami w 1943 roku. W Powstaniu zginęło siedmiu innych uczestników odbicia 
Rudego. 
Choć nie wszystkie te kartki są związane ze sportem – o czym uprzedzałem – to wiążą się 
z nim poprzez bardzo odległe szkolne wspomnienia. Uczniów przedwojennych warszawskich 
szkół łączyły wspólne mecze i najrozmaitsze rozgrywki w szkolnym parku Agrykola, do którego 
bardzo usportowieni koledzy od Batorego mieli kilka kroków, przez szerokość ulicy 
Myśliwieckiej. W dodatku na terenie tego gimnazjum znajdowały się wcale niezłe korty tenisowe. 
Kto mógł wtedy przypuszczać, że rówieśnik biegający z rakietą po drugiej stronie siatki 
za kilka lat przejdzie do historii.

55 
Cytrynek 
Chris Lloyd de domo Evert przygotowuje się do serwisu. Trzyma piłkę w ręku, nie uniosła 
jeszcze rakiety. Ważny moment w meczu. Centralny kort wypełnia absolutna cisza. Amerykanka 
znów spojrzała na przeciwniczkę po drugiej stronie siatki, a potem skierowała wzrok 
na piłkę, którą trzyma w dłoni. Nie czuje obecności tłumu. To taki moment, kiedy sportowiec 
zanurza się całkowicie w głąb siebie i odrywa od zewnętrznego świata. Wtem ukazuje się 
żółty motyl. Zaczyna krążyć nad piłką w ręku tenisistki. Evert go nie widzi. Patrzy przed siebie, 
palce zacisnęła na uchwycie rakiety. Jeszcze pół sekundy, a spręży się i wyrzuci piłkę do 
góry, by zaraz potem wykonać zamach rakietą. Wszyscy widzą żółtego motyla, trzepoczącego 
się tuż nad piłką, tylko Evert go nie dostrzega. I nagle, kiedy skierowała znów wzrok na dłoń 
– tak, teraz i ona widzi, co to za gość przyleciał na centralny kort Wimbledonu. Jeszcze nie 
zdaje sobie sprawy, co to jest, to coś żółtego, i wtedy motyl siada na piłce. Zastygł. Evert jest 
zaskoczona. Nie wie, co zrobić. Zacięta twarz z wolna łagodnieje. Cała koncentracja spływa. 
Tenisistka czeka, a potem pochyla się i delikatnie dmucha na motyla. Sfrunął z piłki jak pyłek. 
Szmer na widowni, brawa. Wszyscy prowadzą wzrokiem żółty punkcik, który równie 
szybko zniknął, jak się pojawił. Amerykanka już może serwować. Uderza piłkę zaskakująco 
lekko, a i odpowiedź przeciwniczki zrazu jest równie miękka i dopiero po paru odbiciach na 
wimbledoński centralny kort powraca twardość i zaciętość. 
Navratilova złości się, bo po raz trzeci wpakowała piłkę w siatkę. Spocona twarz, potargane 
włosy, gesty zniecierpliwienia. Coś mówi do siebie, a potem z wyrzutem do sędziego, że 
się pomylił. Wielka mistrzyni jakby targowała się o coś ostro. To chwila, której Wimbledon 
najbardziej nie lubi. I twarz jej matki siedzącej w loży, twarz zalana łzami. Ukryła ją w dłoniach. 
Śmieje się i płacze. To zaraz po zwycięskim meczbolu córki. 
Hindusi, bracia Armitraj, w fenomenalnej wymianie piłek z jakąś europejską parą. Jeden 
cudem odebrał piłkę, padając na kort. Smecz, wolej, dropszot, lob, Hindusi po prostu fikają 
koziołki i bronią się jak akrobaci. Przeszli do ataku, znów są w defensywie. Piłka nie wylatuje 
poza linię. Kilkanaście niebywałych wymian. Cisza. Huragan braw. Znów cisza i znów brawa. 
A oni grają i grają. Robinsonują, smeczują, piłka nie pada na aut. Raptem fatalny net. 
Armitraj zrywa się i pędzi, ale piłka zgasła na korcie. 
Brawa, nie milknące brawa. Najwspanialsza akcja z całego Wimbledonu. 
Sędzia na stołku pomylił się w liczeniu. Ktoś z trybun w pierwszym rzędzie złożył ręce i 
stara się pomóc sędziemu w naprawieniu pomyłki. Przenikliwy szept przez złożone ręce w 
całkowitej ciszy. Sędzia wreszcie dosłyszał. Łapie się za głowę i oznajmia score prawidłowy, 
a potem lekko unosi się na krześle i wykonuje dyskretny ukłon w stronę widza. Szmer rozbawienia 
przechodzi przez amfiteatr trybun. 
Półfinał wspaniałego miksta. Najlepiej gra czterdziestoletni Hewitt, łysy, z siwą brodą, 
wyglądający na pięćdziesiątkę. Zagrywa trzykrotnie na Newcombe’a, ten wszystko odbił, ale 
w końcu przewrócił się i odsłonił kort. Hewitt łatwą piłkę pakuje w siatkę. Zmarnował przewagę 
przy stanie 6:5. Hewitt schodzi z kortu. Robi gest, że już nie umie grać w tenisa. On, 
Hewitt, najlepszy specjalista od gier podwójnych. Ma taką technikę, że jakby nie kierował 
piłki rakietą, ale spokojnie kładł ją na ten centymetr kwadratowy kortu, skąd przeciwnikowi 
będzie najtrudniej odbić. Podchodzi do chłopca od podawania piłek. „Nie, ja nie powinienem 
już grać. Weź rakietę i graj zamiast mnie”. Chłopak osłupiał. Trzyma w ręku rakietę mistrza. 
„No, idź na kort i graj!” Wimbledon uśmiecha się, a potem bije brawo. Hewitt wraca na kort i 
wygrywa mecz, by następnego dnia zdobyć po raz siódmy mistrzostwo (nigdy nie wygrał w 
singlu).

56 
Siedem minut trwa telewizyjny film, zamykający gigantyczny program Wimbledonu. 
Puszczono go w kilka minut po ostatnim finale. Oglądałem ten uroczy filmik w wielkiej restauracji 
dla dziennikarzy. Zebrało się nas paruset. Wszyscy byli już zmęczeni, niektórzy 
wręcz znużeni dwutygodniowym śledzeniem lotu piłki. 15:15, 30:15. Serwisy i tiebreaki. 
Wyjadacze światowych kortów zabierali się wreszcie do kolacji, a na porozstawianych telewizorach 
znowu zielone korty, białe sylwetki i odgłos piłek. A potem ten motyl nad ręką 
Evert i jedna po drugiej krótkie scenki. Kamera przesuwa się po kortach. Są już puste. Obracają 
się tylko srebrzyste strumienie wody i zwilżają zrudziałą, wydeptaną trawę. Koniec filmiku. 
Rozglądam się po sali. Wszyscy przestali jeść. Wszyscy nie wiedzieć czemu są wzruszeni. 
Dopiero za rok. Ktoś mówi: Co, u licha, siedzi w tym Wimbledonie? Fin de siecle, a od 
lat monotonia atomowych serwisów a la Tanner o stale wzrastającej sile. Trawniki i kolorowe 
parasole. Denerwująco bezbłędna organizacja, tak dyskretna, że się jej nie czuje. Co, u licha, 
siedzi w tym podstarzałym turnieju? 
Nie wiem, czemu raptem skojarzył mi się z Maurice’em Chevalierem. Stary Chevalier, od 
którego nie można było się oderwać. Jego uśmiech to smętek przemieszany z młodzieńczym 
optymizmem. Kto umie się tak uśmiechać jak on? Jaki turniej w ogóle można porównać z 
Wimbledonem? To, co najtrwalsze tu, to właśnie to, co stare, a młodość Wimbledonowi dają 
dwudziestolatkowie. Przyjeżdżają z rakietą bez najmniejszego respektu przed Ashe’ami, Gerulaitisami 
i Fibakami. Schodzą z kortu pokonani w wybrudzonych zielenią szortach. Przyjadą 
za rok i z jeszcze większym impetem atakować będą Borgów. 
Borg psuł więcej niż zwykle, kiedy grał w finale z Tannerem. To był pozór, choć rakieta w 
jego żelaznej dłoni czasami się chwiała, bo Tanner strzelał jak artylerzysta. 
Navratilova jest obecnie najlepszą tenisistką świata. Przegrywa gemy wtedy, kiedy sama 
psuje. Kiedy gra dobrze, zwycięża. A swoją drogą, jaki dorobek mają Czechosłowacy na 
Wimbledonie: kiedyś zwyciężył Drobny, potem Kodeš, potem Navratilova. Rumuni mieli w 
finale Nastase. ZSRR miał Mrozową i Metrevelego. My – Jędrzejowską przed 42 laty. Porażki 
Fibaka są sprawą osobną. Sprawą chyba niedostatecznej fizycznej siły, bo technikę ma 
wyborną. Nie zdążyłem zobaczyć, jak grał, bo przyjechałem w połowie turnieju. Wolałem 
napisać o żółtym motylu. 
Po raz pierwszy byłem na kortach Wimbledonu jesienią jeszcze w 1955 roku. Wysłano 
mnie wtedy z radia po raz pierwszy na Zachód, by przeprowadzić bezpośrednią transmisję: z 
lekkoatletycznego mityngu i biegu Jerzego Chromika na 3 kilometry z przeszkodami. Pamiętny 
„bieg we mgle”, zakończony dotkliwą porażką naszego faworyta. 
Byłem wtedy w Londynie bardzo krótko i poprosiłem gospodarzy, aby mnie zawieźli choć 
na chwile do Wimbledonu. Pozwolono mi wejść na kort centralny. Był zupełnie pusty. Schyliłem 
się i ukradkiem dotknąłem trawy. Była szorstka, straciła już zielony kolor. Był październik. 
Stałem na centralnym korcie. Bardzo dawne marzenie spełniło się. 
Każdy następny pobyt w Wimbledonie już podczas turnieju zawsze był przeżyciem: najczystsze 
sportowe retro, jakie nam pozostało. Ten turniej nigdy nie budził szowinizmu. Sędziuje 
się uczciwie, choć sędziowie mylą się czasem i nieraz skrzywdzą brytyjskiego gracza. 
Oklaskuje się najlepszych, ale zwraca uwagę i na tych, którzy umieją przegrać. Ich także długo 
się pamięta. Choć graczom płaci się słono, w ich walkach jednak jest coś z ducha olimpijskiego. 
Nie byłoby więc źle, gdyby wimbledońskie retro rozprzestrzeniło się na wszystkie 
nowoczesne stadiony.

57 
Legendy i dokumenty 
W czerwcu na telewizyjnym ekranie oglądaliśmy film o ostatnich miesiącach życia Janusza 
Kusocińskiego. Twórca zatytułował go: „Ostatnie okrążenie”, aby zapewne uwypuklić 
jeszcze bardziej łączność pomiędzy karierą czysto sportową biegacza a jego służbą w Armii 
walczącej w Kraju z niemieckim okupantem. Nie wchodząc w warsztatowe sprawy tego filmu, 
mogę dodać tylko tyle na podstawie licznych rozmów i listów, jakie po jego projekcji 
otrzymałem, że zainscenizowany przez reżysera ostatni okres życia olimpijczyka wywarł jednak 
duże wrażenie na odbiorcach i to zarówno starych, jak młodych. Wbrew głosom niektórych 
publicystów filmowych, jacy w swoim czasie wołali, że dosyć już filmów o ostatniej 
wojnie i okupacji, odnieść by można wrażenie przeciwne, że także wśród młodzieży nie brak 
chłonnych i wdzięcznych odbiorców na eposy opiewające wojenne czyny ich ojców i dziadków. 
Nawiasem mówiąc, wśród listów, jakie otrzymałem po projekcji filmu o Kusym, znajduje 
się kilka cennych dokumentów: pisze na przykład kolega olimpijczyka, który jeszcze u 
schyłku lat dwudziestych odbywał służbę wojskową z Kusocińskim. Dowiadujemy się z listu, 
jak mistrz biegów interesował się i zachwycał skokami o tyczce, choć uzyskiwano wtedy 
dwukrotnie gorsze rezultaty, niż dziś uzyskuje Kozakiewicz. Pisze także siostrzeniec Kusocińskiego, 
podając nowe, interesujące szczegóły z życia swego sławnego wuja i bardzo delikatnie 
wspominając, że organizatorzy Memoriału jakoś w ostatnich latach zapomnieli o najbliższej 
rodzinie mistrza. Nieliczni już przedstawiciele rodu nie otrzymują nawet zaproszeń 
na te zawody. 
Kiedy już piszę o wojennych filmach związanych z Polską i Polakami, wspomnę o jeszcze 
jednym obrazie, który miałem niedawno okazję obejrzeć w Londynie. Nosi on tytuł: „A bridge 
to far” („O jeden most za daleko”) – super szlagier, który kosztował miliony dolarów, produkcji 
Josepha Levine z udziałem plejady gwiazd: Lawrence’a Oliviera, Roberta Redforda, 
Seana Connory’ego, Dirka Bogarde’a, Maxa Schella, Hardy’ego Kruegera, Liv Ullman, a 
nade wszystko – Gene’a Hackmana. Nade wszystko – nie tylko dlatego, że Hackman według 
mnie jest jednym z najbardziej interesujących aktorów ostatnich lat (choćby jego role w 
„Strachu na wróble” i „Francuskim łączniku”), ale i z tej racji, że gra on bohaterskiego polskiego 
generała Stanisława Sosabowskiego, dowódcę Polskiej Brygady Spadochronowej. „O 
jeden most za daleko” jest szeroko zakrojonym, sfabularyzowanym dokumentem o największej 
operacji desantu powietrznego II wojny światowej, jaka miała miejsce na schyłku lata 
1944 r., nie opodal holenderskiej miejscowości Arnhem. Największa akcja spadochronowa, a 
zarazem jedna z największych porażek wojsk alianckich, jednocześnie jedno z ostatnich zwycięstw 
wojsk hitlerowskich Niemiec. 
Hackman gra generała Sosabowskiego, który na czele polskiej brygady został zrzucony 20 
września jako ostatnie wsparcie dla wykrwawionych, lecz nieugiętych oddziałów, które wylądowały 
i przystąpiły do akcji 17 września. Nie będę opisywał roboty technicznej, pirotechnicznej, 
fotograficznej i aktorskiej tego filmu, który na polskim widzu, siedzącym w tłumie 
widzów angielskich, właśnie ze względu na tę samotność wywiera podwójne wrażenie. 
Wśród obcych w dwójnasób bliskie wydają się polskie mundury i dystynkcje, a przede 
wszystkim szczególnie rozdzierająca sytuacja własnych żołnierzy i ich dowódcy. Oto Hackman, 
kreujący go, wyraża zdecydowaną dezaprobatę dla zamierzonej akcji. Jest to schyłek 
lata 1944 r. – brygada chciałaby polecieć i zeskoczyć dużo dalej niż pod Arnhem, gdzie, jak 
się okaże, i tak „do mostu będzie za daleko”. Ale są to opory natury uczuciowej. Rozkaz jest 
rozkazem, a generał żołnierzem z krwi i kości. Jego niechęć do operacji „Market”, bo taki 
nosiła ona kryptonim, wypływa również z przyczyn czysto operacyjnych. Nie wierzy, że desant 
może się udać, ale rozkaz wraz ze swoimi żołnierzami wykonuje.

58 
Z dwoma swoimi spostrzeżeniami chciałbym się tu jeszcze podzielić. Amerykańskie filmy 
opierały się przez lata na żelaznym kanonie happy endu. W ostatnich latach zerwano z nim i 
nie darmo mówi się, że wiele filmów tej produkcji nosi znamię okrutnych samooskarżeń. 
Wspomina się o tym, że Ameryka poprzez film próbuje się oczyścić, jest to temat osobny i 
szeroki. Dodam więc tylko, że film o Arnhem i jego zakończenie jest jedną wielką, do głębi 
przejmującą sceną, przedstawiającą straszliwą klęskę. Na ziemi leżą pokotem poranieni, 
głodni, wyczerpani do krańca ludzkich możliwości spadochroniarze, otoczeni przez żołnierzy 
Wehrmachtu. Być może jest to bardzo dalekie echo innej sceny z wojennego filmu „Most na 
rzece Kwai”. Do obozu japońskiego wracają ledwie żywi z mordeczych robót angielscy żołnierze. 
Czując spojrzenia wroga, kiedy przekraczają bramę, prostują się i próbują iść dziarsko 
w takt słynnej piosenki. Gdzie jest granica pomiędzy dnem upokorzenia człowieka a szczytem 
jego dzielności i godności? 
I druga uwaga. W Londynie w telewizji widziałem przed filmem o Arnhem reportaż z realizacji 
tego obrazu. Skonstruowany on został przy użyciu zderzeń nastrojów i wypowiedzi. 
Producent mówi, ile na filmie zarobi. Za chwilę opowiada o swej roli Bogarde, rzucając na 
zakończenie krótkie zdanie: – Teraz gram generała, na Arnhem skakałem jako młody żołnierz. 
Fragmenty realizacji filmu i ujęcia, pokazujące kulisy pracy nad filmem, ujawniają całą 
mistyfikację roboty filmowej. I już zabiera głos Hardy Krueger. Niemiec tłumaczy się z tego, 
dlaczego zgodził się grać rolę hitlerowskiego generała, który w końcu zmiażdży skoczków. 
Pojawia się stara, siwa pani, Holenderka, która oprowadza telewidzów po swoim domku i 
ogrodzie, gdzie pomagała opatrywać rannych. Za chwilę widzimy Liv Ullman, która w filmie 
gra tę kobietę. I znów producent chwali się, ile wydał i ile spodziewa się zarobić dolarów. 
Redford mówi o swoim wzruszeniu, że ma zaszczyt wcielić się w rolę autentycznego pułkownika 
swojej armii. Most, do którego było im za daleko. Nadjeżdżają czołgi z czarnymi 
krzyżami. Przedtem niebo zasnute czaszami spadochronów. Wrześniowy zmierzch, a oni spadają 
z nieba. Leci polska brygada w huraganowym ogniu. Wielu z nich spadnie na obcą ziemię 
już martwych. Przeprawa nocą przez Ren w straszliwym ogniu. „Sznur! Prędko, prędko!” 
– woła jedyny raz w tym filmie po polsku Gene Hackman. Nosi piękny polski wąs, taki sam, 
jaki widziałem na fotografii naszego generała.

59 
Policzmy do 21 
Inaczej grał w tenisa Tilden i Perry, a nawet ostatni arcymistrz w okresie międzywojennym 
– Budge, niż Borg albo Connors; że mniej doskonale, to prawie pewne, ale przede wszystkim 
– inaczej. Dawniej najlepsi gracze nie stosowali uderzeń rotacyjnych. Grali czysto, uderzali 
piłkę otwartą rakietą. Lift był zagraniem stosowanym bardzo rzadko. Obecnie lift stał się 
niemal podstawowym uderzeniem. Dzisiejszy tenis ogromnie przypomina ping – ponga. Kort 
stał się jakby wielkim stołem. Biją w piłkę z ogromną siłą, ale właśnie dzięki rotacji nie ucieka 
ona poza linię, siedzi w korcie. A ponieważ w ping – ponga grywało u nas znacznie więcej 
osób niż w tenisa ze względu na większą przystępność tej gry – każdy, kto przerzucał celuloidową 
piłeczkę ponad siatką rozciągniętą przez środek stołu, łatwiej zrozumie tajniki nowoczesnego 
tenisa. W ping – pongu nie sposób nie stosować podcięć, liftów, rotacji, bo inaczej 
piłeczka co chwila będzie wylatywać poza obręb stołu. 
Przed wojną mieliśmy wicemistrza świata w ping – pongu, nazywał się Erlich. Bodaj w 
latach trzydziestych zamieszkał we Francji, ale bronił nadal naszych barw. To były czasy 
triumfów pingpongistów węgierskich. Mieliśmy wtedy innego, wielce utalentowanego pingpongistę. 
Już jako uczeń odnosił duże sukcesy międzynarodowe, używał pseudonimu „Gutek”, 
ale nazywał się Schiff. Pochodził z Tarnowa i próbował sił także w tenisie. Grywaliśmy 
razem w najrozmaitszych turniejach juniorów i był niełatwym przeciwnikiem, gdyż i na korcie 
grał jakby nie w tenisa, ale w ping – ponga. – Jak on dziwnie gra! – zżymaliśmy się na 
Gutka. – Brzydko, śmiesznie, ale skutecznie. 
Nie wiadomo było, w którą stronę piłka się odbije. To właśnie Gutek – Schiff był może 
jednym z pierwszych w polskim tenisie, który starał się wprowadzić na nasze korty przedziwne 
rotacje i lifty, tak bardzo męczące jego rówieśników. W tenisie jednak do niczego nie doszedł. 
Kort dla niego to był drugi plan. Kochał tenis, ale w ping – pongu był bez porównania 
lepszy. 
Wielu naszych dawnych tenisistów bawiło się w ping – ponga. Bracia Tłoczyńscy, Hebda, 
pewnie i Wittman, ale najlepiej grał Jurek Gottschalk. Porzucił go w końcu dla tenisa. Jurek 
nie grał ładnie, a jednocześnie nie za wiele liftował na korcie. Starał się dostosować do ładnego 
stylu innych czołowych rakiet. Uderzało się piłkę przecież otwartą rakietą, zamach był 
dość szeroki i płynny. Jurek był za to skuteczny, w grze zacięty, inteligentny. Miałem szczęście 
grać z nim razem w kilku krajowych turniejach, raz wygraliśmy nawet turniej w Toruniu. 
Jak on rozumiał debla! Dzięki temu partner szybko dostosowywał się do jego akcji i rzadko 
powstawała luka, kiedy był czas do ataku przy siatce. Zginął we wrześniu podczas Powstania 
jako żołnierz AK. 
Wielkim mistrzem ping – ponga był arcymistrz tenisa, trzykrotny zwycięzca Wimbledonu, 
Anglik Fred Perry. Potem został komentatorem radia brytyjskiego i widywałem go z mikrofonem 
w Wimbledonie. To on właśnie jako pierwszy składał gratulacje Borgowi na centralnym 
korcie, kiedy Szwed po raz trzeci z rzędu zdobył tytuł, powtarzając wielki sukces Perry’ego 
z połowy lat trzydziestych. 
Pamiętam z moich szkolnych czasów istotny moment, kiedy w ping – ponga zaczęło się 
grać nowym systemem, licząc nie gemy i sety, jak na szczęście do dziś liczy się w tenisie – 
lecz do 21 punktów. Kto pierwszy zdobędzie 21 punktów, zdobywa seta, oczywiście w końcówce 
gracz musi zachować przewagę dwóch punktów. A więc set nie kończy się przy stanie 
21:20, lecz gra się dalej. I tak już zostało w ping – pongu. Moim zdaniem zubożyło to mocno 
taktykę. Podzielenie seta na poszczególne gemy, które dopiero stopniowo tworzą szansę zdobycia 
seta – stwarza przecież szczególnie ciekawą, wręcz wyjątkową dramaturgię meczów 
tenisowych. Bodaj już pisałem kiedyś, że tylko w tenisie można wygrać mecz, przegrawszy

60 
więcej punktów niż przeciwnik. Mogę zdobywać gemy, i to każdego w uporczywej walce po 
wielu równowagach i przewagach, a tracić gemy do zera. Ważne, żeby zdobyć więcej niż 
przeciwnik tych małych cząsteczek całości partii, które dopiero składają się na ostateczny 
sukces. 
W ping – pongu idzie się nazbyt prosto do celu. Punkt za punktem. Przychodzi w tym 
momencie może nawet nazbyt śmiała myśl, o ile siatkówka stałaby się bogatsza, gdyby grać 
w nią na gemy i sety, a nie do 15 punktów w każdym secie. Pod tym względem liczenie w 
siatkówce i ping – pongu jest bardzo podobne. 
Mówiło się kiedyś, że trzeba skrócić mecz pingpongowy. Między innymi ponoć i dlatego 
zaczęto grać do 21 punktów. Połowiczne rozwiązanie sprawy, gdyż i teraz bywają sety bardzo 
długie, kiedy idzie walka o zdobycie przewagi dwóch punktów w rozstrzygającym momencie. 
Ale mecze pingpongowe istotnie bywały kiedyś istnymi maratonami. Raz na jakimś wielkim 
turnieju dwóch mistrzów odbijało piłeczkę przez dwie godziny i cztery minuty. I wcale nie 
grali na sam środek stołu. Po prostu byli świetni i równi. Proszę sobie wyobrazić – przez 
przeszło dwie godziny trwała jedna wymiana. W końcu piłeczka padła na sam kant stołu i był 
to taki złośliwy kancik, że nawet świetny gracz, choć złapał piłeczkę rakietką, przerzucił ją o 
centymetry poza krawędź stołu. I dalej mecz nie trwał długo. Ten, kto przegrał rekordowo 
długą wymianę, kompletnie załamał się. Popłynął już potem. 
Niedawno jeden z ofiarnych, ale pozostający na uboczu działacz ping – ponga, poprosił, 
bym spróbował spopularyzować trochę stołowy tenis. Czynię więc to, jak umiem. Omijam 
długie analizy dotyczące sprzętu, urządzeń, metod treningu, statystyki i wszelkich innych 
spraw na pewno ważnych. Może dawne mecze i dawne postacie, które kiedyś podskakiwały 
w pocie czoła i biegały wokół pingpongowego stołu, także przybliżą nam tę grę i zwrócą 
uwagę na jej obecne kłopoty. 
Kłopoty? Chyba takie, że mieliśmy zawsze jednego lub dwóch graczy na światowym poziomie, 
a nie dziesięciu, jak bywa to w kilku innych krajach, przede wszystkim azjatyckich. 
Ale radością był Grubba, jeden z nielicznych wyczynowców, na którego na ogół można 
było liczyć w mizernych dla naszego sportu latach osiemdziesiątych. Kryzys zaczął się 
zresztą, pamiętajmy – nie na samym ich początku, lecz już w końcu lat siedemdziesiątych. 
Kryzys nie tylko sportu, dodajmy.

61 
...służyć u Kiedacza! 
W niedawnych, przejmujących dniach obchodów 35 rocznicy bitwy o Monte Cassino sięgnąłem 
ponownie po kilka książek, wiernie dokumentujących jej przebieg. Dzieło Wańkowicza 
z wielu najrozmaitszych względów usunęło w cień inne książki. Są takie, w których 
człowiek rozsmakowuje się w dwójnasób dopiero przy kolejnej lekturze i z tego powodu w 
jakimś sensie lektury takie przypominają trochę obcowanie z „Trylogią” Sienkiewicza, mimo 
kardynalnych oczywistych różnic, jeśli idzie o gatunek literatury – tu dokument, tam wielka 
epika. 
Interesującą książką, po którą również w tych dniach sięgnąłem, jest „Wojna, ludzie i medycyna” 
Adama Majewskiego. Przypomnę, autor był lekarzem wojskowym, niósł pomoc rannym 
między innymi pod Monte Cassino. (Wańkowicz: „Księża byli sanitariuszami w tej bitwie, 
lekarze szli piechotą za czołgami, dowódcy jako ostatni atut rzucali na szalę siebie”). 
Niektóre fragmenty opisu wojny Majewskiego są znakomite (samo zakończenie książki, niestety, 
słabsze). Może najlepszy, kiedy lekarz opowiada, jak idzie na wysunięty punkt opatrunkowy, 
a potem opisuje swą służbę podczas wzmagającej się nawały. Ani cienia kokieterii 
hemingweyowskiej, że jest strasznie, ale, proszę czytelnika, jesteśmy twardzi, bardzo męscy i 
właściwie nic niezwykłego się nie dzieje. Prostota wypływa zarówno z autentyczności przeżyć, 
jak i tego, że autor świadomie nie próbował tworzyć literatury. Kiedy szedłem w wyobraźni 
kartka po kartce z lekarzem – oficerem na pierwszą linię, raptem przypomniała mi się 
rozmowa ze sławnym amerykańskim reporterem podczas olimpiady w Melbourne. 
– Jak pan to robi, że od pańskich reportaży nie można się oderwać? 
– Po prostu naciskam literki mojej maszyny. 
– To wszystko? 
– Chyba nie. Pod każdą literką kryje się kropelka mojej krwi. 
Leży ich na zboczu Monte Cassino 1070. Ilu ich nie mógł już uratować lekarz, autor książki?! 
Pisze o tym tak: „Zakasałem rękawy battle – dressu powyżej łokci. Palce i ręce w nadgarstkach 
miałem sztywne od zakrzepłej krwi. Rąk nie myłem. W trzech pozostałych kanistrach 
zostało trochę wody na dnie. Odłamki podziurawiły je i woda wyciekła”. W książce 
doktora Majewskiego pod każdą literką kryje się naprawdę krew wielu rannych i poległych. 
Zarówno u Wańkowicza, jak Majewskiego pojawia się niezliczona liczba najrozmaitszych 
postaci. W ostatnim czytaniu szczególnie przejęła mnie jedna. Jeździec sportowy, co prawda 
nie tak sławny jak Zgorzelski, Roycewicz czy Gutowski, o których nieraz miałem zaszczyt 
pisać, ale doścignął ich w wyczynach wojennych. Zresztą był świetnym zawodnikiem, mistrzem 
Polski w hippice, członkiem mistrzowskiej ekipy 15 Pułku Ułanów, którzy zdobyli 
pierwsze miejsce w kraju niedługo przed wojną. Dosiadał siwej klaczy, noszącej imię Taksówka. 
Jeden z licznego grona oficerów jazdy. Ćwiczenia na maneżu, manewry, sport. A potem?! 
Kto z młodych ludzi w kraju, interesujących się sportem, którzy nie czytali Wańkowicza 
i Majewskiego, słyszał cokolwiek o podpułkowniku Zbigniewie Kiedaczu? Pod Monte 
Cassino był jeszcze majorem, ale dowodził już pułkiem, właśnie 15. Wańkowicz tak pisze o 
nim: „Wymagający dowódca, troskliwy przełożony, wzorowy kolega. Najmłodszy dowódca 
dużej jednostki w naszych wojskach uwalniających Włochy”. W wielu miejscach pojawia się 
u Wańkowicza Kiedacz. Zawsze w najgorętszej akcji. 
Adam Majewski zetknął się z Kiedaczem, wówczas jeszcze rotmistrzem, choć już dowódcą 
pułku, dość długo przed bitwą pod Monte Cassino – na pustyni w Iraku. Był zaskoczony 
młodym wiekiem dowódcy dużej formacji. Zaraz się przekonał, że Kiedacz miał rękę żelazną, 
trzymał pułk w szczególnej dyscyplinie. Jego żołnierze wyróżniali się wśród najbardziej doborowych 
jednostek. „Mimo warunków pustynnych mundury mieli tak dokładnie dopasowa

62 
ne, że wyglądały, jak szyte na miarę... Wyglądali na dobrze odżywionych... Z twarzy promieniowało 
zadowolenie”. Żołnierze tak śpiewali o swoim dowódcy: „Lepiej muchę znaleźć w 
zupie, gołą d... siąść na jeża, lepiej zginąć na dnie s..cza, niźli służyć u Kiedacza”. 
Był ubóstwiany przez cały pułk. 
Jak zginął? Tak jak żył i walczył. Za Monte Cassino otrzymuje stopień podpułkownika. 
Była już jesień 1944 roku. Polskie wojsko posuwało się daleko w głąb półwyspu. Zostawili za 
sobą groby kolegów. Opodal klasztoru leżał już rotmistrz Stanisław Wołoszowski, komandos, 
wschodząca gwiazda polskiego jeździectwa w końcu lat trzydziestych, pod Anconą został 
kapitan Antoni Maszewski, reprezentant Polski w biegach na 400 metrów przez płotki i na 
800 metrów, w szpitalu zmagał się z ciężką raną porucznik Bernard Zasłona, rekordzista Polski 
na 100 metrów (10,6 sekundy). Koledzy szli dalej. 15 pułk rozwijał się do natarcia, ale 
patrole zatrzymały się, bo wykryto gęste pola minowe. Ustalono, że być może jest tylko jedno 
wąskie przejście, niepewne. Czas naglił. Kiedacz jako dowódca pułku zdecydował, że przejdzie 
pierwszy. Wsiadł do jeepa, wziął kierownicę i ruszył. Odwrócił się jeszcze do czekających 
patroli i zawołał: 
– Patrzcie, ułani, jak pułkownik Kiedacz jedzie przez pole minowe. 
Niedaleko ujechał. Wybuchła mina. Zginął na miejscu. Stało się to w kilka tygodni po jego 
ślubie, który odbył się w Rzymie. Miał 33 lata. 
Kampanię wrześniową 39 r. przeszedł bez przerwy w ogniu. Przebijał się przez pierścienie 
wroga w coraz mniejszych oddziałach. Dziesięciokrotnie przedzierał się przez kordony niczym 
Skrzetuski spod Zbaraża. W końcu z paroma kolegami parł na Węgry. Było to już w 
czasie siarczystej zimy. Opowiadano mi, że kiedy byli u kresu sił i raczej już wlekli się, niż 
szli w strasznej zawiei, raptem Kiedacz, który posuwał się pierwszy, czołgając się, objął rękami 
ni to kamień, ni pień. Odgarnął śnieg. Zobaczył, że to słup graniczny. Raz jeszcze poderwał 
kolegów bliskich już załamania do dalszej drogi, nie przeczuwając zapewne, że późniejsze 
losy postawią go na czele dużej formacji, szturmującej historyczny klasztor benedyktynów 
i wzgórze uznane za nie do zdobycia. Ale kiedy odgarnął śnieg z kamiennego słupa granicznego, 
pewnie wierzył, że wróci do Polski. 
Koniec Świata Szwoleżerów wcale nie przypadł w XIX wieku. 
Jeśli któryś z czytelników zawitałby kiedyś do Bolonii i znalazł czas, by pójść na tamtejszy 
cmentarz polskich żołnierzy II Korpusu, natrafi w kwaterze nr 8 i na grób pułkownika Kiedacza. 
Przypomnę, jak poległ, miał 33 lata. 
Trochę młodszy był od tych bossów sportu młodzieżowego – bohaterów następnego felietonu.

63 
Noc młodzieżowa 
Czy trzeba najbardziej drastycznych przykładów nieuczciwości i bezwzględności idącej 
tak daleko, że łamie ona elementarne zasady współżycia między ludźmi, by dopiero wtedy 
postacie takie podlegały eliminacji wskutek kompromitacji publicznej, jaka je spotkała. W 
sporcie, bo piszę o sporcie, godne kary i eliminacji są mniejsze grzechy, niż wyżej wymienione, 
na przykład grzech pijaństwa. 
Nie zapomniałem scen, jakich byłem świadkiem podczas zeszłorocznej Ogólnopolskiej 
Spartakiady Młodzieży w Bydgoszczy. Ostatnia noc pobytu po uroczystym zakończeniu tych 
igrzysk, zorganizowanych dla młodzieży. Jeszcze miało się w pamięci okazałe defilady, nadzwyczaj 
prawidłowe przemówienia, pokazy gimnastyczne z udziałem setek już nie tyle 
sprawnych, ile wytresowanych dzieci. Owe piramidy i żywe obrazy, które nie mają nic 
wspólnego ze sportem, a są jedynie sztuczną zewnętrznością, efekciarskim popisem, w który 
wprzęga się grupę bardzo młodych ludzi, aby raz do roku zadziwili maleńką grupkę osób na 
trybunie honorowej. Ile to wszystko kosztuje pieniędzy i czasu! Czas ten młodzież mogłaby 
zużytkować jeśli nie na naukę, to na rozrywkę, po prostu na prawdziwy sport. W ogóle, ile 
kosztują tego rodzaju gigantyczne imprezy? Dziesiątki ogromnych autokarów przesuwają się 
podczas spartakiady tam i z powrotem, wioząc niejednokrotnie po kilku młodych zawodników 
w towarzystwie tabunu działaczy i organizatorów. 
Zastępy działaczy. Nasze instytucje sportowe tak się rozrosły, struktury tak się powiększyły, 
powołanie jednych urzędników pociągało za sobą tworzenie się nowych komórek administracyjnych, 
że wszystko to, odnosiło się wrażenie, może istnieć samo dla siebie, bez 
istnienia zawodników. 
Zakończyła się spartakiada i przyszła ta ostatnia noc w hotelu „Brda”, w którym zamieszkałem. 
Nie usnąłem do rana. Wyjechałem o świcie. Przez całą noc hotel trząsł się, huczał, po 
korytarzach i pokojach niosły się pijackie okrzyki. Kiedy wreszcie zszedłem na dół i w recepcji 
zapytałem, co tu się dzieje, urzędniczka odpowiedziała z zażenowaniem: – To bawią się i 
obchodzą hucznie zakończenie młodzieżowej spartakiady działacze sportowi. To na ogół 
młodzi ludzie. 
Na ogół młodzi – to wiedziałem z góry, bo w ostatnich latach najwięcej do powiedzenia w 
naszym sporcie na tak zwanym odcinku wychowawczym mieli do powiedzenia tak zwani 
działacze młodzieżowi. Ci na ogół nie wybierani, ale wyznaczeni według klucza. Przychodzili 
nie z wyboru, lecz z mianowania, nie z zamiłowania do sportu, lecz aby szybko zdobyć popularność, 
a potem zrobić jakąś inną karierkę. 
Spartakiady. W jakiejś z gazet – krakowskich przeczytałem reportaż pt. „Sportowcy na żądanie”. 
Opisano tam, jak w pewnym zakładzie dyrektor zmuszał pracowników, aby brali 
udział w zawodach. Nie pomagały tłumaczenia, że ktoś ma chore serce, a kto inny ma ważniejsze 
domowe zajęcia. Takie było polecenie zarządu i koniec, nie ma odwołania. Ci, którzy 
odmówili udziału w spartakiadzie zakładowej, otrzymali upomnienie z wpisaniem do akt personalnych 
i pogróżką, że „w stosunku do obywatela zostaną wyciągnięte dalej idące sankcje 
służbowe”. 
Podobne praktyki miały często miejsce w innych zakładach, branżach, miastach, a także i 
szkołach, o czym pisałem kilka miesięcy temu. Pisałem o konkretnej szkole, gdzie na siłę 
zmuszano młodzież do udziału w zawodach pod groźbą obniżenia stopnia ze sprawowania. 
Na krytykę tę – jakżeby inaczej – nie otrzymaliśmy odpowiedzi. 
Tak upowszechniamy sport. Te wszystkie spartakiady i młodzieżowe alerty – kosztowne 
przedsięwzięcia, ogromne wydatki nieproporcjonalne do korzyści.

64 
Oczywiście byłoby kolejnym błędem obciąć fundusze na rozwój sportu, bo jest to dziedzina 
związana ściśle zarówno ze zdrowiem, jak i wychowaniem. Trzeba za to prościej ustawić 
sport, starannie wymienić wielu działaczy i zakończyć całą pokazową działalność.

65 
Kotwica 
W ostatnich dniach lipca na murach Warszawy pojawiła się kotwica. Litery P.W. w kształcie 
kotwicy. Pojawiła się nie w końcu lipca 1941 lub 1943 r., ale w roku pańskim 1979. Ukazała 
się na afiszach rozlepionych z okazji 35 rocznicy Powstania. Przeszliśmy szmat drogi od 
czasu, kiedy w tym samym mieście rozlepiono inny afisz1. 
W 35 rocznicę odbyło się wiele podniosłych uroczystości, a także można było obejrzeć 
film Wionczka pt. „63 dni”. Przed kilkoma laty chciałem napisać o nim, ale czynię to dopiero 
teraz. Po 35 latach mogliśmy przeżyć znów te 63 dni – co prawda z drugiej ręki, lecz jednak 
na własne oczy, przy czym każdy człowiek i każdy szczegół, fragment ulicy, domu, załom 
muru, każdy czołg i karabin – są autentycznymi tymi samymi ludźmi, szczegółami, ulicami i 
murami, czołgami i karabinami tamtego dramatu. Dla ludzi, którzy przeżyli owe dni i dożyli 
chwili obecnej, dokument ten jest wprost wyjątkowej wagi choćby z tego względu, że wielu z 
nas uważa tamten czas za najbardziej pamiętny w życiu. A młodzież jak na to patrzy? Nasza 
młodzież czuła na każdą bohaterską legendę – tak czuła, jak młodzież każdego pokolenia. 
Należę do tych, którzy filmem są rozczarowani. Z rozczarowania niekiedy nie można się 
wytłumaczyć. Jest to po prostu odczucie i w tym wypadku nie ma ono nic wspólnego z konfrontacją 
z dawno minionymi przeżyciami. 
Rozczarowanie wzbudza po prostu tylko sam film, sposób jego konstrukcji i narracji. 
Oczywiście rozumiem, że nie było odpowiedniej ilości materiałów i nie zachował się pełny 
filmowy obraz zdarzeń. Ogień przemieniał taśmy w popiół, a kamery powstańczych operatorów, 
które jak karabiny kierowano w nacierającego wroga, także roztrzaskiwały bomby i pociski. 
Materiał, który przetrwał, również nie jest doskonały, lecz nie pretensje, ale szacunek 
odczuwamy wobec ludzi, którzy podejmowali niezwykły trud, aby utrwalić jedyne w swoim 
rodzaju chwile boju i zachować je dla potomnych. Pasja i ofiarność operatorów obok szacunku 
i podziwu wzbudzają zadumę nad instynktowną dalekowzrocznością człowieka i nieodpartym 
pragnieniem zachowania ciągłości naszej wspólnej historii, w danym wypadku historii 
stolicy i jej mieszkańców. 
I tak zachowała się tylko część dokumentów filmowych i fotografii. Stały się najrzadszymi, 
drogocennymi kamieniami, które w ręku natchnionego, a także w pełni skupionego artysty 
mogły ułożyć się w niepowtarzalną całość. Otóż wydaje mi się, że realizator nie zdołał 
wykorzystać tego skarbu. Pretensje wzbudza niejasność przedstawionych wydarzeń, nie idzie 
o ich wymowę ani o fakty natury czysto wojennej, bo to ma już szerokie odbicie w innych 
źródłach, powstałych wcześniej. Pretensja dotyczy po prostu chronologii, narracja jest chaotyczna, 
dla wielu może być niejasna. Przede wszystkim niejasna dla młodych. Gdzie 
wszystko zaczęło się? W których punktach odnieśliśmy pierwsze sukcesy? Gdzie najmocniej 
nacierał wróg w początkach i późniejszych okresach walki? Jakie siły stawały po obu stronach? 
Film, wskrzeszający urywki prawdziwych scen i twarze ludzi, którzy wtedy walczyli, budzi 
takie pytania na nowo, odczuwa się niedosyt faktów i informacji. A może bezcenne metry 
taśmy z walk trzeba było uzupełnić mapami i sytuacyjnymi rysunkami rozwoju akcji. Powinni 
przemówić żyjący do dziś uczestnicy Powstania – żołnierze, sanitariuszki, łącznicy, rusznikarze 
i ci, którzy przyjmowali zrzuty. Ci, którzy przylatywali z daleka ze zrzutami, oraz ci, 
którzy lądowali pod nawałą ognia na warszawskim brzegu Wisły. W swoim czasie słyszałem 
w naszym radiu wywiad z inżynierem, który skonstruował powstańczą radiostację. Tamten 
krótki wywiad na antenie tyle, tyle nam powiedział. 
1 Ten inny afisz, rozlepiany w pierwszych latach po wojnie, to sławetny: „AK – zapluty karzeł reakcji”.

66 
Tym większe rozczarowanie, im większe przejęcie, jakie ogarnia na widok Warszawy 
tamtych dni i twarzy ludzi. Żyją wskrzeszeni dzięki taśmie filmowej. Walczą jakby po raz 
drugi z pełną nadzieją, nie zdając sobie sprawy z losu, jaki ich czeka. Zajęci nie tylko walką, 
ale i zwyczajnością niezwyczajnego życia. Krzątający się wokół wznoszonych barykad i wokół 
gotowanej strawy. Uśmiechający się w obiektyw skierowany na nich przez sekundę. 
Krzątają się wokół kuchni polowych i wokół świeżo wyrosłych mogił. Biorący ślub i śpiewający 
piosenki. 
A w sumie film jest słabszy od krótkiego „Gienka” Jana Łomnickiego o olimpijczyku – 
fotoreporterze wojennym Lokajskim, a także od równie krótkiego i także zmontowanego jedynie 
na fotografiach i narracji świadków filmu o dziewczętach – powstańcach, który szedł 
jako nadprogram do sfabularyzowanej „Akcji pod Arsenałem”. One powiedziały więcej o 
Powstaniu. Jeszcze raz okazuje się, że niekiedy pełniejszą prawdę o ważnym zdarzeniu historycznym 
wypowie nie zakrojony na szerszą skalę epos, ale właśnie drobny wycinek całego 
zdarzenia. 
Te uwagi krytyczne wydają mi się na miejscu, gdyż obchodziliśmy bardzo uroczyście 
rocznicę Powstania, tymczasem nadal pojawiają się jeszcze pomyłki dotyczące niektórych 
faktów. Popełnia je na przykład w nr 175 „ŻW” redaktor D. Kacz, która pisze o Powstaniu 
między innymi: „Straty oddziałów powstańczych były wielkie, dwukrotnie większe niż 
wszystkie straty wojsk brytyjskich w ciągu II wojny światowej. Czterokrotnie wyższe niż 
straty wojsk amerykańskich”. Nawet jeśli uznać straty wszystkich warszawiaków jako straty 
oddziałów powstańczych, to przecież połowa 200 tysięcy ludzi wyniosłaby 100 tysięcy, a 
jedna czwarta tysięcy 50. W samej bitwie konwojów o Atlantyk zginęło ponad 30 tysięcy 
marynarzy brytyjskich. A niezliczona liczba innych bitewnych pól?! To jedynie o Anglikach. 
„Przeminęło, odeszło w milczeniu jak pod kocem na wycieczce ziemia. Świecę lampkę rękoma 
obiema, gdzie pod hełmem dawnych oczu nie ma”. Ten fragment wiersza księdza 
Twardowskiego poświęcony chłopcom z Powstania zadedykować można wszystkim poległym 
w II wojnie.

67 
Ulica 
Dlaczego do tej pory nie ma w Warszawie ulicy generała Stefana Roweckiego – Grota? W 
jednym z najdziwniejszych miast na świecie, bo wyjątkowa była jego historia, mamy ulice: 
Warsa i Zadumaną, Wallenroda i Fondalińskiego, ulicę Rzodkiewki i Ametystową, są ulice 
Instalatorów i Dwudziestolatków, a nawet Finlandzka oraz także Fińska. Nie ma ulicy generała 
Roweckiego. Na szczęście mamy w Warszawie most Stefana Starzyńskiego i rozmyślnie 
zestawiam te dwa nazwiska. Prezydent Warszawy, będący symbolem jej obrony w 39 r., 
otworzył niezmiernie ważny rozdział w historii naszego kraju – tak, otworzył, bo chociaż 
stolica skapitulowała, to jednak ani Warszawa, ani kraj nigdy nie złożyły broni. A na czele tej 
podziemnej walki stanął w latach 1940 – 1943 właśnie Stefan Rowecki, przechodząc do historii 
pod pseudonimem Grot, choć miał w konspiracji pseudonimy i inne. 
Nie ma do tej pory co prawda całkowicie wyczerpującego opracowania biograficznego tej 
postaci. Ukazało się bodaj tylko jedno przed przeszło dziesięciu laty, jakie to dziwne, staraniem 
biblioteczki „Tygrysa”, a nie innego wydawnictwa, bardziej powołanego do tego. O 
życiu i działalności patriotycznej tego człowieka dowiedzieć się można jedynie z publikacji 
niektórych autorów rozrzuconych w czasie i na różnych szpaltach. Jego aresztowanie przez 
gestapo 30 czerwca 1943 r. na ulicy Spiskiej w okolicach placu Narutowicza, jak również 
okoliczności, w jakich zabito go w katowni okupanta niemieckiego – to pozostało jednak do 
dziś nie do końca wyjaśnioną tajemnicą. 
Kto żył w okupowanej Warszawie, pamięta siarczyste, śnieżne zimy, ponurość ciemnych 
ulic i wieczory skrócone przez godzinę policyjną. Piękne wiosny i upalne lata – równie ponure 
jak najsmutniejsze szarugi jesienne. W tym po wielekroć opisanym krajobrazie i klimacie – 
przez długi czas nie zawsze przekazywanym wiernie – każdy, kto wierzył, że przyjdzie czas 
wypędzenia wroga, wiedział albo tylko czuł, że zbrojnym ruchem podziemnym dowodzi w 
tych latach jakiś człowiek. Tajemniczy, nieznany. Znany tylko kilku osobom z najbliższego 
otoczenia. 
Prosto i pięknie opisał Emil Kumor w swej książce pt. „Wycinek z historii jednego życia”, 
jak przygotowywano specjalny konspiracyjny lokal dla generała Grota przy ul. Twardej nr 36. 
Było kilka takich zakonspirowanych miejsc, ale chodziło o możliwie najbezpieczniejsze, 
skonstruowano więc pomieszczenie z awaryjnymi wyjściami, w których był pokój – ostatnia 
forteca – gdzie złożono trochę broni, amunicji i granatów do ewentualnej obrony, gdyby Dowódcę 
otoczono ze wszystkich stron. Rowecki miał skrupuły, że wszystko to kosztuje, w 
końcu zgodził się, ale uznał ten lokal za miejsce schronienia nie tylko dla siebie, ale również 
dla grona najbardziej wtajemniczonych osób. 
Nie wszyscy wiedzą, że już wiosną 1918 r. Jako podporucznik był instruktorem Szkoły 
Podchorążych w Ostrowi Mazowieckiej. Był potem oficerem frontowym, ale także wykazał 
wiele zdolności jako teoretyk sztuki wojskowej. Pisał prace naukowe, stał na czele kwartalnika 
„Przegląd Wojskowy”. Symbolicznego znaczenia nabiera tytuł jego pracy pt. „Walki 
uliczne”. Nie będzie nimi dowodził w 44 r., pojmany na trzynaście miesięcy przed wybuchem 
Powstania, a na cztery dni przed śmiercią Władysława Sikorskiego w Gibraltarze. To są te 
cztery najbardziej brzemienne w skutki dni spośród 1859 dni okupacji. Tamte 63 dni z sierpnia 
i września roku 44 to była przecież wolność, jeśli idzie o Warszawę. Miał świetną kartę w 
kampanii wrześniowej jako dowódca Warszawskiej Brygady Pancerno – Motorowej. Była to 
jednostka wybrana. Dowódcą trzeba było mianować wybitnego oficera, a pułkownik Rowecki 
należał do elity intelektualnej armii. Brygada walczyła dzielnie, każdy powinien wiedzieć, ile 
naprzeciw toczyło się niemieckich dywizji pancerno – motorowych. Kiedy Warszawa będzie 
miała ulicę generała Roweckiego?

68 
Pamiętam, jak w ubiegłym roku 1 sierpnia na placu nazwanym po wojnie placem Powstańców 
Warszawy odsłaniano skromny pomnik batalionu AK „Kiliński”. Prezydent Warszawy 
w swym przemówieniu mocno podkreślił zasługi armii, której dowódcą był Rowecki. 
Przemaszerowała kompania honorowa, pochyliła sztandar. 
Tak mocno podkreślamy teraz bogactwo, różnorodność własnej historii. Obserwujemy 
proces oczyszczania się z grzechów. Niech płynie fala krytyki wielu zjawisk. Ale potrzebny 
jest także nurt wysuwania istotnych propozycji i postulatów. Chodzi o to, by były one konkretne, 
możliwe do szybkiego spełnienia i co najważniejsze – odpowiadające odczuciom całego 
społeczeństwa. Dlatego należy zgłosić i tę propozycję. 
Którą ulicę w Warszawie nazwać imieniem Stefana Roweckiego – Grota? Nie powinna leżeć 
daleko od serca Warszawy. Może właśnie Spiską? Tam gdzie ostatniego dnia czerwca w 
kilkanaście minut po dziewiątej zajechało z warkotem i wyciem syren kilkanaście aut niemieckiej 
policji. Otoczono sąsiednie domy. Na dachach pojawiły się lufy karabinów maszynowych. 
Resztę znamy. Odbicie Dowódcy było niemożliwe, gdyż gestapo szybko przewiozło 
go do stolicy Rzeszy. 
Temat, który mam zaszczyt dzisiaj poruszać, wiąże się z nadchodzącymi dwoma pierwszymi 
dniami listopada. Na Powązkach będzie wtedy znów więcej niż pół Warszawy. Zabrzęczą 
puszki potrząsane przez grono corocznych kwestarzy, zbierających pieniądze na ratowanie 
starych grobów. Grobu generała Grota nie ma. Będzie chyba za to ulica. 
Podany poniżej krótki zapis jednego zdarzenia oddaje w pewnej mierze ówczesne nastroje 
i dążenia zarówno spełnione, jak nie spełnione. 
Teraz aż nie chce się wierzyć, że felieton o generale Grocie został zatrzymany przez redaktora 
naczelnego „Kultury”, Dominika Horodyńskiego. Było to jesienią 1980 roku. Naczelny 
powołał się na decyzje działacza partyjnego p. Waszczuka, kierującego wówczas prasą 
i propagandą. Nie bardzo temu wierzyłem, ale wkrótce podczas walnego zjazdu Stowarzyszenia 
Dziennikarzy Polskich, na którym delegaci wybierali zupełnie nowe władze, spotkałem w 
kuluarach p. Waszczuka. Zapytałem go, czy to on „zdjął Grota”. – Tak – odpowiedział z dobrotliwym 
i wyrozumiałym uśmiechem. – Jeszcze za wcześnie na te ulice. Poczekajcie trochę. 
Czekałem do wiosny. Wreszcie zaniosłem tekst do „Życia Warszawy”, gdzie naczelnym 
był wówczas redaktor Wójcik (zmarł wkrótce) i gazeta wydrukowała tę „Ulicę”. Przyszło 
wiele listów, gorąco popierających tę inicjatywę, niektóre przedrukowano w „Życiu”. 
Powstał Społeczny Komitet Uczczenia Pamięci Generała Grota – Roweckiego i Żołnierzy 
Armii Krajowej, zgromadził wiele rzeczywiście zasłużonych osób. Przewodniczącym był 
najpierw profesor Henryk Samsonowicz, a później profesor Aleksander Gieysztor. Komitet 
ten skierował do władz Warszawy wniosek o nazwie nowego mostu – mostem Generała 
Grota, a części Trasy Toruńskiej – aleją Armii Krajowej. 
Już późną jesienią 9 listopada 1981 roku sprawą tą zajęła się Stołeczna Rada Narodowa na 
plenarnym posiedzeniu, stawiając nasz wniosek w ostatnim punkcie obrad. Obrady rozpoczęły 
się około południa i przeciągały się, gdyż radni rozpatrywali problemy budżetowe. 
Wszystko wskazywało na to, że nadanie nazw mostowi i nowej arterii spadnie z porządku 
obrad i przeniesione będzie na późniejszy, bliżej nie określony termin. 
Kilka osób z naszego Komitetu trwało w milczeniu, siedząc razem w kącie sali na oddzielnych 
miejscach. Płynęły godziny. Cierpliwość nasza została nagrodzona. Blisko godziny 
23.00 postanowiono rozpatrzyć naszą inicjatywę. Stołeczna Rada Narodowa jednogłośnie, 
przy oklaskach całej sali, uchwaliła, że nowy most będzie nosić nazwę Generała Grota, a nowa 
trasa – alei Armii Krajowej. 
Blisko dwa lata później ukazała się także obszerna, znakomita książka historyczna pióra 
prof. Tomasza Szaroty o generale Grocie.

69 
28 listopada 1981 roku odbyła się uroczystość otwarcia mostu przy udziale kilkudziesięciu 
tysięcy ludzi. Zakończył ją przemarsz byłych żołnierzy AK pod sztandarami z czasu wojny 
przez most Grota w szpalerze rozentuzjazmowanych, a jednocześnie wzruszonych mieszkańców 
Warszawy. 
W pewien czas później, już po wprowadzeniu 13 grudnia stanu wojennego, władze nadały 
mostowi na Trasie Łazienkowskiej imię generała Berlinga.

70 
Historia i Maniuś 
W naszym kraju w trudnych chwilach zawsze sięgaliśmy po doświadczenia płynące z własnej 
historii. Trudno określić dokładnie czas, kiedy zrodziło się ponownie szczególnie duże 
zainteresowanie własnymi dziejami ojczystymi, sądzę, że po pewnej przerwie stało się to na 
przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Zaczęło się od, jak by tu powiedzieć, mody 
na czytanie najrozmaitszych książek, dokumentujących II wojnę światową. Zmniejszyło się 
czytelnictwo fabuły, a także klasyki i w wielu kręgach dorosłych, a nieraz i młodych chętniej 
sięgano po czyjś pamiętnik, nawet pozbawiony większych wartości literackich, niż po dzieło 
wybitnego pisarza. Był to wyraźny głód zapisu naocznych świadków ważnych wydarzeń lub 
osób stojących blisko tych, którzy na wydarzenia te mieli bezpośredni wpływ. 
Oczywiście pośród stale wzrastającej mnogości tego rodzaju lektury obok fałszywych kamieni 
były perły. Znajomość rzeczy i wyczucie czytelników były jednak równie duże jak 
głód, toteż perły rozchwytywano, a sztuczne kamienie stawały się cegłami, makulaturą wypełniającą 
półki księgarń. Wielu czytelników, rozsmakowawszy się w wiedzy o przebiegu II 
wojny, coraz chętniej zapuszczało się w głąb historii ojczystego kraju i tak powstało kolejne 
wielkie zainteresowanie lekturą pamiętnikarską i dokumentalną, dotyczącą okresu między 
wojnami. Niemało, w sposób mniej lub bardziej fortunny, przyczynił się do tego także nasz 
film. 
Wśród fachowców historii spotkałem się z opinią, że z powieści historycznych więcej 
można się dowiedzieć o epoce, w której książki te powstawały, niż o czasach, które opisują. 
Za przykład podawano niektóre opracowania na przykład profesora W. T. Kowalskiego, z 
których to więcej dowiadywaliśmy się o naszych czasach, niż o wydarzeniach, którym poświęcał 
on tyle uwagi. Mnie idzie jednak tutaj nade wszystko o ludzi – żywe źródła historyczne, 
od których trzeba zaczynać, bo nie wiadomo kiedy źródła te wyschną bezpowrotnie. 
Dlatego tak ważne, wydaje mi się, jest korzystanie z pamięci ludzi już mocno starszych. Jak 
szybko blednie wiedza o najrozmaitszych faktach, nieraz drobnych, ale istotnych, jak zaciera 
się pamięć o bardzo ważnej zewnętrzności (choćby na przykład ubiór, sposób bycia, sposób 
mówienia, wygląd mieszkań, ulic itp.), przekonujemy się często w fałszywym obrazie nawet 
niezbyt odległej przeszłości przedstawionym w filmach, a niekiedy i książkach. 
Te wszystkie ogólne i nienowe uwagi – nie związane dotąd ze sportem – nasunęły mi się 
pod wrażeniem niedawnej śmierci pewnego bardzo skromnego człowieka. Był właśnie człowiekiem 
sportu, nazywał się Marian Sienkiewicz. Bardzo niski i drobny, dosłownie tak filigranowy, 
że kiedy strzelał z pistoletu, puszczając ze startu biegaczy, koledzy żartowali, że 
sam huk wystarczy, aby Maniusia wymiotło ze stadionu. Maniuś był sławnym starterem lekkoatletycznym. 
To on puszczał biegi Nurmiego i Kusocińskiego, Petkiewicza i Lehtinena, 
Józefa Noi. On strzelał i zrywał do biegu Stanisławę Walasiewiczównę w okresie jej szczytowej 
sławy. To były jego wielkie czasy. Potem Marian Sienkiewicz przeżył już króciutki 
okres popularności, kilkudniowy, kiedy paru dziennikarzy przypomniało bodaj w latach pięćdziesiątych 
jego dawne mistrzowskie wystrzały. Potem znów nastąpiła wokół niego zupełna 
cisza, którą próbuję w tym miejscu na chwilę przerwać. 
Do ostatnich miesięcy życia pracował jako skromny urzędnik w PZLA. Do biur przy ul. 
Foksal wchodzili i wychodzili nowi, wciąż nowi mistrzowie, krzątali się trenerzy i z godnością 
urzędowali działacze. Coraz mniej osób wiedziało, kim był kiedyś Maniuś, ile serca włożył 
w sport, ile zasług miał dla jego rozwoju, ile wiedział o dawnym sporcie. 
Od razu po wojnie włączył się ponownie w ten nurt. Był działaczem społecznym z krwi i 
kości. Był także sędzią nie tylko lekkoatletycznym, ale i piłkarskim. Żartowano, że gwizdek 
większy od Maniusia. Czysty jak kryształ sędzia. Z zawodu był drukarzem. Pracował jeszcze

71 
przed wojną w drukarni Instytutu Głuchoniemych przy placu Trzech Krzyży w Warszawie. Z 
czasem został instruktorem sztuki drukarskiej i uczył jej głuchoniemych, bo poznał ich język. 
Był jednym z pierwszych, który pracował przy remoncie instytutu, zniszczonego podczas 
Powstania. Podczas okupacji w tejże drukarni powstawała przy jego pomocy podziemna prasa. 
Schwytano go i posłano do obozu. Przebywał w pięciu obozach. Ostatni to Buchenwald. 
Nie miał lekkiego życia nie tylko dlatego, że wiele przeżył. Ostatni długi szmat lat Maniuś 
był zawsze na poboczu. Garnął się do ludzi. Lubił wspominać. W jego czasach, kiedy był 
kimś znanym, życie było wolniejsze. Kusy biegał wolniej niż Malinowski, Szewińska szybsza 
niż Walasiewiczówna. Nawet i my, znający go lepiej, zawsze spieszyliśmy się i nie mieliśmy 
dla niego czasu. Co mówić o młodych! Widywałem go z rzadka. Siedział pochylony nad 
biurkiem w PZLA. Prowadził kartotekę. Uśmiech, uścisk dłoni, parę słów o Nurmim, Kusym 
albo o Agrykoli. I do widzenia! 
Jaki żal, że nie rozmawiałem z nim dłużej. Odszedł, zabierając kolejną cząsteczkę dawnego 
sportu. 
Tylko strzelał biegaczom, tylko był skromnym działaczem – nigdy jakimś prezesem, i aż 
tyle o Maniusiu?! I do tego z takim obszernym wstępem o historii? Ano, tak mi się to napisało, 
bo chyba i historia, powiedzmy, II wojny to nie tylko Churchill i Stalin, ale także pojedynczy 
los każdego żołnierza. Obrona Warszawy w 39 r. to nie tylko Starzyński i generał 
Czuma. Historia polskiego sportu to nie tylko Kusociński i Kozakiewicz, ale także jakąś 
cząstkę ma w niej i Marian.

72 
Gracze co się zowie 
1 
Znam tego chłopca, bo mieszkamy od kilku lat na jednym osiedlu. Uprawia sport, widywałem 
go latem z rakietą albo workiem szermierczym, a zimą, jak szedł z łyżwami. Onegdaj 
spotkaliśmy się w windzie. Był bez sprzętu sportowego, za to w klapie miał prostokątną plakietkę 
„Solidarności”. 
– To i ciebie objął ruch solidarnego działania? – zapytałem piętnastolatka. 
– Całą moją szkołę i 95 procent nauczycieli. 
– A postawiliście sobie główny cel działania? 
– Nauka zawsze pozostaje głównym celem, a wybraliśmy dwa dodatkowe. Pierwszy, to 
przywrócenie prawdziwej wartości harcerstwu. 
Raptem przypomniały mi się podtatusiałe, zażywne sylwetki naszych harcmistrzów i 
przemówienia z trybun – trudny język i treść, która nie mogła trafić do młodzieży. 
– A drugi wasz cel? – zapytałem. 
Za chwilę przekażę, co odpowiedział piętnastolatek. 
2 
Czy legendarny bramkarz hiszpański Zamorra, kiedy miałem mniej niż 10 lat, bronił lepiej 
niż Włoch Zoff albo Niemiec Maier? Kto był lepszym piłkarzem: Pelé czy Cruyff? Stare pytania, 
którymi często bawią się entuzjaści sportu. Trudno na nie odpowiedzieć, ale bawić się 
można i nie jest to szkodliwe. Wymyśliłem sobie innego niezwykłego gracza, ten typ zawodnika 
przyszedł mi na myśl w ostatnim czasie. Wyobraźmy sobie mecz dwóch drużyn, jedna 
występuje, powiedzmy, w koszulkach pasiastych, a druga w kraciastych. Ten nasz niezwykły 
gracz wybiega na boisko w koszulce pasiastej i biega ochoczo jak inni w pogoni za piłką, 
walcząc solidarnie w szeregach swojej drużyny. Nagle ci w kratkę zdobywają gola. Sędzia 
wznawia grę ze środka pola. Lecz co to? Nasz gracz uwija się już w koszulce kraciastej. Zrobił 
to tak zręcznie, że sędzia nie zauważył. Buszuje w najlepsze na boisku, wspierając teraz 
kraciastych. Walka jest tak zacięta i absorbująca, że niektórym widzom trudno połapać się w 
tej przemianie. 
Jednak znowu następuje przechylenie w układzie sił i oto pasiaści strzelają kolejno dwa 
gole. Nasz gracz natychmiast jest znowu wśród zawodników mających przewagę. Zawsze w 
koszulce tych, którzy akurat zwyciężają. Nie tylko jest ruchliwy oraz wytrzymały, ale jest 
przezorny. Wybiegł na boisko ubrany w kilka warstw koszulek. Na wierzchu pasiasta, pod nią 
kraciasta i tak na zmianę. Wystarczy jeden szybki ruch w porę w zależności od wyniku i już 
jest w gronie lepszych. Po sezonie zdobędzie złote buty, miano najlepszego zawodnika roku, 
popularność i premie. Lepszy niż Pelé i Cruyff. 
Istotne w tej historii jest to, że taki gracz nawet w naszej piłce nożnej, mimo gąszczu nieprawości, 
jakiej w niej występują, jest wymyślony, całkowicie wyimaginowany. Jest niemożliwy 
w piłce nożnej i każdym innym sporcie. A gdzie indziej?

73 
3 
– Więc jaki jest ten wasz drugi cel? – pytam chłopca w windzie. 
– Będziemy starali się wraz z nauczycielami przywrócić pełną prawdę historii, której się 
uczymy. Taką to teraz mamy młodzież, panie Dziejski. 
4 
Powróćmy do sportu, choć i ta krótka rozmowa z chłopcem w jakimś sensie wiąże się, 
moim zdaniem, ze sportem: funkcja harcerstwa i nauka, a więc sprawa wychowania i postaw, 
żeby już postawić kropkę nad i. A więc o tenisie. Mówi się od paru lat, że najlepszym deblem 
na świecie jest obecnie para Amerykanów McEnroe – Fleming. Na mojej liście grand prix na 
pierwszym miejscu jest jednak inny debel: Urban – Passent. Ci Polacy są nie do pokonania na 
żadnym korcie bez względu na warunki klimatyczne, nie do wyeliminowania, czy to na czerwonej 
nawierzchni, czy na trawie lub pod dachem, ani na korcie otwartym i świeżym powietrzu. 
Proszę nie podejrzewać, że im się przypochlebiam. Nie chcę zarówno ich pochwał, jak i 
krytyk. Trzymam się sportu. Mogą odbijać białe, jak i żółte albo czerwone piłki z jednakową 
zręcznością, dzięki niedościgłej technice gry i wyjątkowym talentom, jakimi obdarzyła ich 
natura. Mistrzowie złośliwych rotacji i na odlew bitych drajwów, skrótów i lobów. Wielkie 
sukcesy odnoszą już od poprzedniej dekady i, co godne podziwu, prześcigają innych mimo 
nie najlepszych warunków fizycznych. Technika, refleks, inteligencja. 
Mówi się, że tak się gra, jak przeciwnik pozwala. Dodajmy do komplementów jeszcze jeden: 
arcytaktyka. Zawsze wiedzą, na co przeciwnik pozwoli. To także jedno ze źródeł bezprzykładnych 
sukcesów tego bardzo groźnego debla. Nie potrzebuje reklamy, afisza i ulotki. 
Na mojej liście grand prix, ale już graczy indywidualnych, z pierwszego miejsca spadł na 
dalsze Ryszard Wojna, z tego tylko powodu, że ostatnio rzadko występuje na korcie. Zastanawiam 
się, kto jest teraz pierwszy, i mam wątpliwości. A czytelnik? 
Po tym żartobliwym, a okazało się obrazoburczym felietonie wybuchła mała burza w 
szklance wody, tym bardziej że jeden z „graczy co się zowie” został wkrótce ministrem. 
Schyłek 1980 roku. Otrzymałem list z redakcji „Polityki” następującej treści: „Szanowny Panie, 
uprzejmie prosimy o udzielenie wywiadu naszemu pismu. Do przeprowadzenia rozmowy 
upoważniamy red. red. Daniela Passenta i Jerzego Urbana. Z poważaniem z – ca redaktora 
naczelnego Jan Bijak”. 
Zatelefonowałem do autora listu i po miłym powitaniu powiedziałem, że dwóch na jednego 
to trochę nie po sportowemu, na co redaktor odrzekł, że swoim felietonem zasłużyłem na 
szczególne wyróżnienie. Trudno było dociec, czy to komplement, czy aluzja, że jednak pozwoliłem 
sobie na zbyt wiele. Dodałem więc, że jeśli redakcja chciałaby mnie tak wyróżnić, 
to sam red. Rakowski by wystarczył: byłoby 1:1. I tak rozstaliśmy się przy wzajemnych 
uprzejmościach. 
Wywiadu więc nie było, za to red. Passent zaraz poświęcił mojej osobie cały obszerny felieton 
w „Polityce”, w którym mocno skrytykował moją tweedową marynarkę i wieloletnią 
pracę przy mikrofonie na wielu stadionach, kiedy to opowiadałem o zwycięstwach i porażkach 
polskich sportowców za czasów Gomułki, a potem Gierka. 
Tak – ale jaki to miało związek z przemianami politycznymi? Za sport wziąłem się rozmyślnie 
od razu po wojnie i jemu służyłem, jak umiałem. I tyle po latach. 
To byłoby wszystko, gdyby w jakiś czas później nie wpadł mi do ręki fragment książki o 
Fibaku autorstwa Daniela Passenta, zamieszczony w numerze 4/88 „Literatury”. Pragnąc 
uparcie uwiarygodnić się w oczach czytelników redaktor Passent przedstawia tam własną

74 
wersję nie tylko „przełamywania barier w porozumieniu narodowym”, ale i zdarzeń. Opisuje 
szeroko nasze spotkanie na kortach Roland Garros w 1987 roku i stwierdza, że było ono nieuchronne. 
Bardzo prosił o rozmowę, więc rozmawiałem. Tylko czy potrzebnie?

75 
Rzym 1981 
Jakiś tajemniczy pech zawsze czepiał się tej drużyny. Drużyny, a może raczej niektórych 
zawodników. Ich perypetie na boisku, a niekiedy poza nim, wywierały fatalny wpływ na końcowe 
osiągnięcia zespołu. Przed Pucharem Świata w Rzymie, wspominając I Puchar w Düsseldorfie, 
pisałem o pechu sztafety USA 4x400 metrów, która wskutek kontuzji ostatniego 
biegacza straciła w 1977 r. to trofeum. 
W Monachium w 1972 r. czołowi sprinterzy zaspali w wiosce i spóźnili się na start w eliminacjach 
olimpijskich. Ryan, który ustanowił rekord świata (3,33,1 minuty na 1500 metrów 
w 1967 r.!), miał szansę wygrać tę olimpiadę, ale potknął się na początku biegu, wywrócił i 
został mimo upartego pościgu wyeliminowany. Podobny przypadek spotkał wówczas innego 
znakomitego amerykańskiego średniodystansowca, Wohlhutera. I on po wywrotce gonił z 
nieprawdopodobną ambicją uciekających rywali, doszedł ich niedaleko mety, ale zajął piąte 
miejsce, przegrywając o ułamek sekundy szansę na finał i pewnie medal. Ich rodakowi, 
Shorterowi, zabrał główną porcję braw pewien figlarz – chłopak niemiecki, który na igrzyskach 
w Monachium wbiegł raptem na końcowy odcinek maratońskiej trasy i pierwszy dotarł 
do mety, dezorientując publiczność. Publiczność w nim powitała zwycięzcę maratonu, zanim 
Shorter dobiegł. 
W 1981 roku w Rzymie dyskobol Powell wskutek nieporozumień nie zdołał dolecieć na 
czas na Puchar Świata z jakiegoś mityngu i zespół USA zainkasował przez to 0 punktów. 
Carl Lewis, którego może przedwcześnie niektórzy ochrzcili nowym Owensem, wyznaczony 
do skoku w dal i biegu na 100 metrów, a obie te konkurencje zazębiały się w programie, 
wygrał co prawda skok, ale był ostatni w sprincie. Chyba nie wytrzymał nerwowo takiego 
obciążenia. A może brak mu klasy Owensa, nie chodzi mi o szybkość, ale o klasę człowieka. 
Po nieco spóźnionym starcie na 100 metrów, biegnąc w środku stawki, załamał się w 
okolicach osiemdziesiątego metra. Jakby wolał być ostatni niż czwarty albo piąty. W tym 
przypadku nie był to już pech, ale przejaw wybujałej ambicji. Coś w rodzaju: Ja mogę tylko 
zwyciężać! 
Jest młody, ma 20 lat. Świetne warunki fizyczne: 79 kilogramów wagi i 188 centymetrów 
wzrostu. Może zdoła wygrać walkę ze sobą i zrozumie, że porażka nie przynosi ujmy? 
Wreszcie Marsh. Świetny specjalista biegu przez przeszkody wygrał w Rzymie zdecydowanie, 
ale został zdyskwalifikowany z dość niejasnych, kontrowersyjnych przyczyn. Na 
ostatniej prostej biegł tuż za Polakiem Mamińskim i Włochem Scartezzinim. Miał taki zapas 
sił, że mógł wyminąć obu rywali, gdyby spróbował przesunąć się w bok i finiszować po trzecim 
torze. Ale do mety było blisko, więc Marsh wcisnął się pomiędzy Polaka i Włocha. Pracując 
rękami trącił lekko rywala, co nie zakłóciło rytmu biegu. W mgnieniu oka wysunął się o 
kilka metrów na czoło i pierwszy wpadł na metę. Dyskwalifikacja. Była inna wersja, że na 
przedostatnim okrążeniu doszło do kolizji Marsha z zawodnikiem NRD Poenitzschem i 
Marsh przeskoczył rów z wodą nieprawidłowo. Ale twierdzono także, że to Poenitzsch niechcący 
go potrącił. Kolejnym pechem było, że sceny tej jak na złość nie zarejestrowała dokładnie 
telewizja. Akurat kamera przejechała po rowie błyskawicznym szwenkiem. I tak drużyna 
USA zamiast 9 punktów otrzymała 0. Trzy konkurencje: 100 metrów, dysk, 3 kilometry 
z przeszkodami i w sumie zaledwie l punkt. 
Nie mogli zdobyć Pucharu Świata, choć wywalczyli najwięcej indywidualnych zwycięstw, 
nie licząc Marsha, aż siedem na dwadzieścia konkurencji mężczyzn.

76 
Jednak nie załamali się. W ostatnim dniu pucharu wygrali cztery konkurencje z pięciu. 
Przegrali mimo to ze znakomicie przygotowaną Europą i bardzo mocną jak zawsze reprezentacją 
NRD, ale wyprzedzili reprezentację ZSRR. 
Seria pechów. Zaprzeczenie starej sportowej prawdy, która głosi, że szczęście sprzyja tylko 
mocnym. 
Powrócę jeszcze do sprawy Marsha. Świetny Włoch i jeszcze lepszy Polak skomentowali 
ten bieg w sposób nad wyraz jasny: 
– Szkoda, że tak się stało. On był od nas lepszy. Było potrącenie, ale nie miało żadnego 
wpływu na to, żeśmy z nim przegrali. 
Regulaminów trzeba oczywiście przestrzegać, ale nawet w prawodawstwie bierze się pod 
uwagę okoliczności łagodzące. Są czyny popełniane w afekcie bez złych intencji. I tak przegrał 
najlepszy. 
Im bardziej zacięta rywalizacja i wyższy poziom – tym większy szacunek wzajemny rywali 
i godność w przeżywaniu zarówno zwycięstwa, jak i porażki. Utopia? Stadiony nie zawsze 
jednoczą ludzi, niekiedy dzielą ich na przeciwne, niemal wrogie obozy. Na prawie 
wszystkich olimpiadach, jakie oglądałem, można było jednak nieraz przeżyć chwile całkowitego 
zjednoczenia ludzi, wzruszonych pięknem walki lub kreowaniem w pełni zasłużonych 
zwycięzców. To są najcenniejsze chwile, jakie wyniosłem ze stadionów położonych w różnych 
stronach świata. 
Ale na pewno najmocniej poczułem więź z zupełnie obcymi ludźmi z różnych krajów, kiedy 
znalazłem się przed finałem Pucharu Świata na dziedzińcu Castel Gandolfo. Raptowny, 
jednoczesny, wzajemny przypływ zbiorowej przyjaźni i jednakowego wzruszenia podczas 
oczekiwania na pojawienie się w oknie Papieża. Potem mówił do nas. Każdy z zebranych 
pomyślał wtedy, że możliwa jest przyjaźń między wszystkimi ludźmi i taka życzliwość nawet 
na co dzień. 
Nie przypuszczałem jesienią 1981 roku, że wyjazd do Rzymu na lekkoatletyczny Puchar 
Świata będzie moim ostatnim wyjazdem służbowym za granicę. Myślałem, że dotrwam do 
Olimpiady 1984 roku w Los Angeles. Tam gdzie kiedyś mój pierwszy idol sportowy, Kusociński 
zwyciężył, chciałem zakończyć sprawozdawczą służbę i potem przejść na emeryturę. 
Wszystko potoczyło się inaczej.

77 
„PRZEGLĄD KATOLICKI” 
z lat 1984 – 1985

78 
Widziane z kortów 
Podczas prywatnego pobytu w Paryżu miałem cenną dla mnie okazję obejrzenia dorocznego, 
słynnego turnieju tenisowego na kortach Roland Garros. Turniej paryski, rozgrywany od 
1928 r., jest młodszy o pół wieku od jeszcze sławniejszego weterana – angielskiego Wimbledonu, 
ale turnieje te są podobne: ci sami najlepsi gracze, równie wzorowa organizacja, wysokie 
nagrody pieniężne, nieprzebrane tłumy widzów i jednakowe uznanie przez Paryż i Londyn 
swojej imprezy za szczególne święto. Główną różnicą jest to, że na Roland Garros gra się 
na ziemnych, czerwonych kortach, a w Wimbledonie na trawie. No i że turniej w Wimbledonie, 
choć jeszcze większy, ma nastrój bardziej dyskretny, a przy tym swobodny jak piknik 
przyjaciół na trawie. 
Roland Garros leży opodal Lasku Bulońskiego i znajduje się tam dziewiętnaście kortów, 
wśród nich trzy kryte. Po 128 najlepszych w świecie zawodniczek i zawodników dopuszczonych 
jest do udziału. 1000 osób pracuje przy organizacji tej imprezy. Wśród nich 180 chłopców 
do podawania piłek. Czynią to z fenomenalną sprawnością. Poruszają się jak niewidzialne 
duszki w pościgu za ulatującą na aut piłką i nie opiszę wyrazu ich oczu, z jakimi patrzą na 
mistrzów. Ci mali chłopcy mogą jeszcze marzyć o przyszłej sławie i majątku, jakie zdobyli 
młodzieńcy, którym podają piłki. 
We Francji uprawia obecnie tenis około miliona dwustu tysięcy osób, samych sklasyfikowanych 
graczy obojga płci jest sto trzydzieści tysięcy. Poważny procent to oczywiście młodzież. 
Tenis jest sportem, w którym szalenie trudno jest dziś zrobić karierę. Niebywale mocna 
konkurencja w Australii i USA, Ameryce Południowej, a także w Azji i oczywiście w Europie. 
Narty i tenis stały się najbardziej uprawianymi sportami w niezliczonej liczbie krajów. 
Rekreacja, a na samym szczycie wyczyn. Jeśli zdamy sobie sprawę, ile każdego dnia sprzedaje 
się na świecie rakiet, piłek, butów, strojów – zrozumiemy, dlaczego organizatorów turniejów 
stać na zawrotne nagrody pieniężne. Firmy produkujące sprzęt i inne konsorcja nie 
żałują środków na reklamę. Potężnym zastrzykiem są wpływy z telewizji, gdyż mecze tenisowe 
należą do wyjątkowo atrakcyjnych programów. 
Czechosłowak Lendl, który wygrał ostatnio na RG, zdobył ponad milion franków, czyli 
około stu dwudziestu pięciu tysięcy dolarów. Osobnym tematem jest wyjaśnienie przyczyn, 
które sprawiły, że Czechosłowacja stała się potęgą w zawodowym tenisie. O tym być może 
przy innej okazji. 
Duże pieniądze i sport – to zaraz kojarzy się z brudnymi sprawami. Zastanówmy się, bo to 
nie takie proste. Postawa tenisistów i styl zachowania, jaki proponują widowni, stwarzają 
wrażenie, że w ogóle nie grają za pieniądze. Uproszczeniem byłoby podejrzenie, że myślą 
tylko o bajońskich sumach podczas potwornie ciężkich walk. Prócz paru wyjątków (Rumun 
Nastase, Amerykanin McEnroe) zachowują się na korcie wzorowo. Prowadzą dyskretnie tylko 
między sobą rachunek zdarzających się czasem pomyłek sędziowskich, starając się wyrównać 
wzajemnie krzywdę niejako poza oficjalnym obiegiem orzeczeń arbitrów. Dostrzega 
się ich współczucie dla rywala, jeśli go skrzywdzono albo kiedy mu się nie wiedzie, kiedy 
pechowo przegrał. Szacunek dla przeciwnika wyrażają po prostu wzmożeniem wysiłku, aby 
go uczciwie pokonać. Tak zamyka się koło rywalizacji tych zawodowców. 
Czy chwalę sport zawodowy? A czy jest teraz jakiś inny sport? Można źle się zachowywać, 
otrzymując za walkę małe pieniądze. Wiemy, jak to jest, z obserwacji tego, co często 
dzieje się na naszych boiskach. Najgorzej jest wówczas, jeśli pod wyczyn sportowy chowa się 
i przemyca treści uboczne, idei sportu obce: natarczywą propagandę, rozbudzanie szowinizmu, 
wykorzystywanie czyjegoś sukcesu dla własnej korzyści.

79 
Wróćmy lepiej na Roland Garros. Najlepiej na świecie gra obecnie w tenisa McEnroe, 
choć przegrał w Paryżu w finale z Lendlem. McEnroe w ogóle nie trenuje. Występuje tylko w 
meczach. Czasem brakuje mu kondycji. Nie jest atletą jak inni. Gra nie siłą mięśni, ale instynktem. 
Jest najszybszy i najbardziej nieznośny. Kłóci się z sędziami o sporne punkty. 
Obiektywnie stwierdzam, że kłóci się przeważnie tylko wtedy, kiedy go skrzywdzą. On wie 
naprawdę najlepiej, czy piłka była zła, czy dobra. Jest antypatyczny i porywający. 
Wyznał: „Moja koncentracja podczas gry jest tak głęboka, że mogę wytrzymać ten stan 
stosunkowo krótko. Kiedy ją tracę, jestem zły, głośno przeklinam, potrzebuję się rozładować. 
Prowokuję świat zewnętrzny, bo potrzebna mi jest dezaprobata sędziów i widowni. Daje to 
poczucie zagrożenia. Z kolei zagrożenie pomaga mi ponownie odnaleźć pełną koncentrację”. 
McEnroe nie tłumaczy się. Stwierdza, co czuje. Szwed Borg stworzył jakby epokę w rozwoju 
tenisa. Teraz nową tworzy krnąbrny „Jankes rodem z Irlandii”. Lot jego piłek jest odmienny, 
praca ciała, geometria zagrań, którą wykreśla na korcie – też zupełnie inne niż u pozostałych 
mistrzów. Stop. Nie miejsce tu, by zagłębiać się w tajniki techniki sportowej. 
Siedzę w zatłoczonej kawiarni na Roland Garros. Wszyscy patrzą na dziesięć ustawionych 
telewizorów. Na każdym jakiś mecz tenisowy. Południe. Wstaję i na jednym telewizorze 
zmieniam kanał, gdyż wiem, że teraz będzie transmisja z uroczystości 40 rocznicy lądowania 
w Normandii. Zapowiedź spikerki i raptem ukazuje się na ekranie pamiętny fragment z filmu 
„Najdłuższy dzień”, kiedy nocą na jakieś miasteczko spadają z nieba spadochroniarze alianccy. 
Jeden zawisł na wieży kościoła i patrzy z góry na dno piekła. W środek palącego się domu 
spływa kolega. W płomieniach znika czasza spadochronu i sylwetka żołnierza. Wiszący próbuje 
odciąć się nożem. Nóż wymyka mu się z ręki i spada z brzękiem prosto pod nogi Niemca. 
Ten kieruje lufę na wiszącego spadochroniarza. Puszcza serię. Biało – czarny film – i nagle 
z przenikania wyłania się na ekranie w pełnych barwach jasna wieża kościoła na tle rozsłonecznionego 
nieba. Jasny dzień w 40 lat później. Kamera wolno idzie w dół. Reporter 
mówi: „Stoję przed tym samym kościołem, gdzie poległ ten żołnierz. Obok mnie jeden z 
tamtych spadochroniarzy” – reporter wskazuje na starego, siwego mężczyznę. Ten mówi: 
„Sfruwałem z góry i widziałem, jak Johny szarpał się na szelkach spadochronu, a potem, jak 
znieruchomiał. Spadłem niemal na głowę tamtego Niemca. Już nie wstał. Pobiegłem naprzód”. 
Prezydent Francji składa kwiaty u stóp nowo wzniesionego pomnika. Potem królowa angielska. 
Prezydent USA. Rozległe cmentarze. Przemówienia, gala, doborowe oddziały wojskowe, 
orkiestry. Sztywno, podniośle. 
Najmocniej zapamiętałem początek i zakończenie transmisji. Z bardzo wysokiego położenia 
kamery rozległa zieleń łąk normandzkich. Ani śladu człowieka. Słychać tylko dźwięk 
wojskowej trąbki. Pobudka. Ogromny prostokąt trawy wypełnia ekran. Wciąż ta trąbka. Kamera 
wolno, wolniuteńko najeżdża z góry na łąki. Coraz niżej i niżej. Wtem widać jakąś złocistą 
plamkę. Plamka staje się coraz większa. I wreszcie na zielonym tle zielona sylwetka 
żołnierza. To ten trębacz. Najazd na młodą twarz. Nadęte policzki i złota trąbka. Powolne 
oddalenie kamery, oddalenie – bezkresna zieleń, dźwięk pobudki. Koniec transmisji. 
Przez wiele lat trudniłem się dziennikarstwem, głównie sportowym. Niezbadane wyroki 
sprowadzają mnie teraz na szpalty, gdzie pojawiają się często fotografie osób duchownych, a 
nie fotografie idoli sportowych. Czy sport z jego nad wyraz nieskomplikowaną ideologią (jest 
on według mnie po prostu walką o zwycięstwo, przy staraniu, aby przestrzegać elementarnych 
zasad uczciwości, choć może to utrudnić osiągnięcie sukcesu) – jest w stanie w ogóle 
wytrzymać konkurencję sąsiednich tekstów, głoszących nieporównywalnie głębsze i ważniejsze 
prawdy? Zachęcony życzliwością gospodarza tych szpalt spróbuję być może czasem pomówić 
i tu o sporcie.

80 
Pisywałem dla „Przeglądu Katolickiego” mniej więcej raz na miesiąc, nie co tydzień jak w 
„Kulturze”. „Przegląd Katolicki” miał bardzo małą objętość, zaledwie cztery kolumny, a zakres 
zadań i zainteresowań bardzo szeroki. Krępowało to więc autora w rozpisywaniu się o 
sporcie, zdawałem sobie sprawę z jego nikłości wobec tylu ważniejszych dziedzin i problemów. 
Oddawałem teksty krótsze, chyba bardziej zwięzłe niż kiedyś, co zapewne wyszło im 
tylko na korzyść, nie mówiąc o korzyści czytelników. 
Tytuł rubryki „Laury i kolce” zachowałem, choć początkowo redaktorzy, szczególnie młodzi, 
proponowali przestawić słowa na „Kolce i laury”. Przekonałem ich. Jeśli akceptowali ton 
tego, co przez tyle lat pisałem dla „Kultury”, a nie będę go ani zaostrzał, ani łagodził, niech 
więc tytuł zostanie taki, jak był.

81 
Znicz w mieście aniołów (czy diabłów?) 
Przed paru tygodniami trochę zaryzykowałem zapowiadając, że spróbuję powrócić do 
olimpiady w Los Angeles i oto ta próba. 
W dzienniku telewizyjnym mieliśmy niespełna dwuminutowe flesze filmowe, więc jednak 
widzieliśmy Carla Lewisa w ruchu, nawet zwolnionym – ale igrzyska to nie tylko Lewis. 
Jakie były, a co może ważniejsze, czym są dla przyszłości olimpiad? 
I oto w warszawskim Klubie Olimpijczyka, rychło po powrocie z Kalifornii działaczy i 
dziennikarzy, odbyło się spotkanie dyskusyjne (klub pragnie funkcjonować na zasadzie wolnej 
trybuny), więc poszedłem, bo była to jedyna okazja posłuchać naocznych świadków. 
– Strasznie skomercjalizowana, strasznie szowinistyczna olimpiada oraz ta natrętność reklamy 
– podkreślali naoczni świadkowie, potwierdzając w ten sposób ton swych sprawozdań 
i komentarzy, jakie przekazywali do kraju. 
Zarysowała się również w tych wypowiedziach, choć delikatnie, nuta subtelnego żalu, że 
Polska nie stanęła na starcie, rzecz prosta żaden z uczestników dyskusji nie zakwestionował 
słuszności decyzji, która ten start powstrzymała. 
Akcenty krytyki rozłożono na ową komercjalizację igrzysk i stwierdzono także, że gospodarze 
znakomicie przygotowali swych zawodników do występu, a zawodnicy nad wyraz 
mocno przeżywali swe triumfy, kiedy stali na podium i słuchali hymnu. Kibice zaś entuzjastycznie 
reagowali na zwycięstwa swoich reprezentantów. 
– Było to aż niesmaczne – stwierdził jeden ze sprawozdawców. 
Zatem płacz wzruszonego Komara na olimpiadzie w Monachium był piękny, a łzy gospodarzy 
w Los Angeles niemal odrażające. To niby drobiazg, lecz weszliśmy w interesującą 
sferę. Jak podchodzić do patriotyzmu własnego i cudzego? Ponadto, czy można mieć pretensje 
do kogoś o to, że przygotował się należycie do olimpiady, oraz o to, że kibice radowali się 
z sukcesów własnych zawodników? Wyobraźmy sobie, że w Polsce odbywa się olimpiada. 
Sukcesy Polaków w następstwie wzorowego przygotowania byłyby powodem naszej dumy. 
Każdy szalałby z radości, a jaki byłby doping! 
Komercjalizacja igrzysk w Los Angeles. Każde igrzyska są odbiciem kraju, który je organizuje. 
To zrozumiałe. Rzymskie igrzyska były rozśpiewane i słoneczne. Japońskie – elektroniczne 
i dostojne. Meksykańskie – krwiste, pełne temperamentu, monachijskie – perfekcyjne, 
choć zakłócone pamiętnym mordem. A jakie mogły być amerykańskie? Takie jak ten kraj, w 
którym biznes i reklama odgrywają wielką rolę, a walka o kariery idzie ostra. Kraj bogaty, 
niestary, pełen dynamiki i wysokiej techniki, a jednocześnie tak odmienny mentalnością 
swych mieszkańców od mentalności Europejczyków. Z góry było wiadomo, że nie będzie to 
olimpiada wysublimowana i nie będą tam cmokać nad szlachetnością symbolu znicza, i nie 
będzie się udawać wzruszenia, lecz wybuchnie radość pełna witalności z efektownego widowiska 
i emocji, jakie niesie sportowy hazard. 
Rola pieniędzy na olimpiadzie. Nie lekceważmy całkowicie znaczenia pieniędzy i zysku z 
każdego, a szczególnie tak szeroko pojętego przedsięwzięcia, jakim jest olimpiada. Popatrzmy 
rzeczowo. Od pewnego czasu i w naszym kraju zaczęto doceniać znaczenie rentowności, 
wydajności, celowości, dobrej organizacji, a nawet reklamy. To są olimpiady już schyłku 
dwudziestego wieku. Taki jest teraz świat. Przyszedł czas, że nie celebruje się wędrówki znicza, 
ale każdemu państwu chodzi także o najrozmaitsze zyski z udziału w olimpiadzie, materialne 
i niematerialne. Idea Coubertina, głosząca, że „udział jest najważniejszy”, nie wytrzymała 
próby tego czasu. Wysoki Przedstawiciel polskiego ruchu olimpijskiego powiedział na 
tym spotkaniu, że w MKOl zaznacza się coraz mocniej tendencja, by zawodowcy ostatecznie

82 
uzyskali pełne prawa obywatelskie na arenie olimpijskiej i z tego powodu będzie nam coraz 
trudniej o sukcesy. Nie tylko z tego powodu będzie nam trudniej, o czym za chwilę. 
Otóż olimpijczycy (również i nasi) od dosyć dawna zarabiali – otrzymując pieniądze za 
swoje wyczyny sportowe, a teraz sprawa ta zostaje postawiona otwarcie, a więc uczciwiej niż 
poprzednio. Przecież nasi piłkarze to zawodowcy od lat, co nie przeszkadzało nam wysyłać 
ich na olimpiady, gdzie zdobywali medale, bijąc po drodze ówczesnych prawdziwych amatorów. 
Na naszych oczach od dawna następują przeobrażenia współczesnych igrzysk. To nie 
duchy to zrobiły, lecz ludzie, i nasz polski udział w tym jest również widoczny. W numerze 
162 „Sztandaru Młodych” można przeczytać, że polscy zawodnicy otrzymają po osiem i pół 
tysiąca dolarów za zwycięstwo w Zawodach Przyjaźni. Oświadczył to dużej rangi działacz, 
dodając, że „nie mamy nic do ukrycia. To są oficjalnie podawane nagrody”. Igrzyska w Los 
Angeles, jak powiedział ów Wysoki Przedstawiciel, mimo swoich cieni miały pewne blaski i 
bez wątpienia otwierają jakiś nowy okres w historii nowożytnych olimpiad. 
Wielki nacisk położono na widowiskowość, wykorzystano technikę, pamiętając zaś o zagrożeniach, 
jakie miały miejsce już w Monachium, zastosowano ostre rygory, by zapewnić 
bezpieczeństwo uczestników, co się udało. 
Startowało 140 reprezentacji, a wobec nieobecności, ze znanych przyczyn, kilku wielkich 
sportowych potęg, otworzyła się szansa uzyskania dużych sukcesów dla nie tak mocnych ekip 
(na przykład Rumunia, Chiny, Kanada). To na pewno spowoduje dalszy, jeszcze większy 
rozwój sportu w wielu krajach. Zjawisko nie bez znaczenia, jeśli sport widzieć w perspektywie 
uniwersalnej. Ideom olimpijskim zawsze przecież przyświecał cel, by sport upowszechniać 
na całym świecie. 
Pozostaje problem perspektyw dla naszego sportu. Niestety, nie są one różowe. Za cztery 
lata igrzyska mają odbyć się w Seulu (koncepcja, by olimpiady odbywały się stale w Atenach, 
ma jedną wadę: kto da głowę, że kiedyś w przyszłości, nie daj Boże, nie dojdą tam do władzy 
znowu jacyś czarni pułkownicy?). Poziom naszego sportu jest niski, udowodniły to przeprowadzone 
Zawody Przyjaźni w konkurencjach olimpijskich. Byliśmy tłem dla potężnych drużyn 
ZSRR, NRD, Kuby, Bułgarii i CSRS. Coś przyhamowało nasz sport. Brak sukcesów i 
wybitnych indywidualności może odbić się ujemnie na postępie w upowszechnieniu sportu, a 
w następstwie – na pojawieniu się nowych mistrzów. 
Podczas spotkania w Klubie Olimpijczyka zarysowała się tylko pod jednym względem zabawna 
harmonia pomiędzy bezpośrednimi obserwatorami igrzysk, a przybyłymi miłośnikami 
sportu. Pierwsi krytykowali olimpiadę, a drudzy równie mocno obsługę sprawozdawczą z 
olimpiady. Nie czuję się powołany do tej oceny. Oceny dokonali słuchacze i czytelnicy.

83 
Na daleką metę 
Jak fala, która nie wraca – myślę o ostatnich Letnich Igrzyskach Olimpijskich w Los Angeles. 
Jakby ich w ogóle nie było, trudno natrafić nawet na krytyczne podsumowanie prasowe, 
a przecież tyle pojawiło się złośliwości podczas trwania tych igrzysk. 
A sprawa dla naszego sportu istotna: znalazł się on jakby w szerokiej wyrwie – pierwszej 
w dziejach polskiego ruchu olimpijskiego od 1924 r., nie licząc oczywiście przerwy spowodowanej 
II wojną. Jak szeroka będzie ta wyrwa? W 1988 r. – Seul. 
Ale, niezależnie od całej zasadniczej kontrowersji i podziału, jakie igrzyska te wywołały, 
przyniosły one jednak niemało zdarzeń już czysto sportowych, a także – co może ciekawsze – 
niektóre z tych zdarzeń utrwaliły się szczególnie mocno w pamięci nie tylko kibiców. Choćby 
dramatyczny finisz szwajcarskiej biegaczki Gabrieli Andersen – Schiess w pierwszym maratonie 
kobiet w dziejach olimpiad. Jej mękę widzieliśmy na ekranie telewizyjnym tylko przez 
kilkanaście sekund. Czy można jednak zapomnieć? 
Pytano w komentarzach, jak można było bezczynnie patrzeć i nie przerwać tej męki? Jeden 
z komentatorów powiedział, że gdyby Coubertin żył i siedział na honorowej trybunie, kazałby 
przerwać ten bieg. Czyżby? Na olimpiadzie w 1908 r. maratończyk Włoch Dorando wbiegł 
pierwszy na stadion – stracił przytomność, padł, powstał i wlókł się do mety, aż wreszcie paru 
działaczy z litości podparło go, zapominając o obowiązującym regulaminie. I w obliczu oraz 
za aprobatą Coubertina zdyskwalifikowano jednak tragicznego maratończyka. Kto inny 
otrzymał złoty medal. Co z tego? Jednak Dorando przeszedł na trwałe do historii sportu, a kto 
pamięta nazwisko ówczesnego oficjalnego zwycięzcy? (Był nim Amerykanin Heyes). 
W zadośćuczynieniu Artur Conan Doyle ofiarował Dorando specjalny pamiątkowy medal. 
Powróćmy do Szwajcarki. Czy organizatorzy i lekarze powinni – a co ważniejsze – czy 
mieli prawo sprowadzić ją z bieżni? Chyba siłą? Każdy z nas pamięta, co kryło się w tych 
rozpaczliwych, nieporadnych ruchach rąk i nóg. Tak wygląda człowiek śmiertelnie raniony, 
który musi do końca wypełnić zadanie. Mimowolna, choć na pewno zbyt śmiała analogia z 
pierwszym maratończykiem, legendarnym Filippidesem, biegnącym z pola bitwy do Aten. 
Bądź co bądź dla jego upamiętnienia powstał ten bieg, jako bieg cierpienia i uporu. 
Czy powinno się przerwać bieg tej kobiety? Zdawało się przecież w tych najbardziej 
przejmujących momentach, że zachodzi obawa o życie. Oto problem. Kroniki maratonu znają 
wypadki śmiertelne (Igrzyska Olimpijskie 1912, Sztokholm. Portugalczyk Lazaro pada na 30 
kilometrze wskutek udaru słonecznego. Umiera w szpitalu). 
Czy jednak organizatorzy mieli prawo? Staram się nie ulegać patosowi tego zdarzenia. Poszukajmy 
jakiegoś przykładu, który przemawiałby za przerwaniem cierpienia zawodniczki. 
Bokser mocno trafiony chwieje się na nogach, lecz rwie się do walki! Oto sędzia lub sekundant 
przerywają pojedynek. Nie, to zły przykład, chyba nie ma analogii. Na pół przytomny 
pięściarz jest bezbronny wobec przeciwnika. Następny cios mógłby być niebezpieczny dla 
życia. Ona zmagała się ze sobą, jak się okazało, nie poniosła żadnego uszczerbku na zdrowiu. 
Zupełnie inną sprawa jest sam pomysł przeprowadzenia biegów maratońskich dla kobiet, ale 
nie to jest przedmiotem tych rozważań. Na trybunach w Los Angeles siedział i patrzył na mękę 
mąż zawodniczki. Powiedział potem: „Wierzyłem w nią, że dobiegnie. Ja najlepiej wiem, 
czym od lat był dla niej udział w olimpiadzie i w tym maratonie. Wygrać albo choćby ukończyć”. 
Rodzi się pytanie, czy człowiek ma prawo wyboru wejścia na trudną drogę i dotarcia do jej 
końca, jeśli nie pociąga to za sobą żadnego uszczerbku ani szkody dla innych? W tym wypadku 
motorem działania był tylko sport. Ona nie myślała wtedy o tym, że stanie się jedną z 
głównych bohaterek całej olimpiady. Będziemy ją dłużej pamiętać niż tę, która maraton wygrała. 
Raptem zdarzenie, które na pozór oskarżało sport, wyłania wniosek dla sportu optymi

84 
styczny: jednak cenimy nie tylko zwycięstwa, ale również właśnie w nich udział. Bez względu 
na zdobyte miejsce (Szwajcarka dotarła do mety jako 37) i styl, w jakim zawody się kończy. 
To, że nie wszyscy zapatrzeni są tylko w złoty medal, potwierdza choćby świetny film 
meksykański o igrzyskach 1968 r. Całość wieńczył jak zwykle maraton. Z początku zdawało 
się, co prawda, że twórca pobiegnie śladem zwycięzcy. Rejestruje przejmujący szczegół: 
zwolnione ujęcia, czyjaś ręka podaje Etiopczykowi Wolde gąbkę zwilżoną wodą. Gąbka nabiera 
znaczenia symbolu solidarności widzów z biegnącymi, a jednocześnie przypomina o 
rozmiarach zmęczenia. Etiopczyk dążący jako pierwszy do mety delikatnie zwilża wodą swe 
ciało. Majestatycznym gestem odrzuca gąbkę, która frunie w powietrzu, a potem opada na 
ziemię. 
Lecz najwspanialszym maratończykiem jest ostatni. Nie pokazują jego twarzy. Hebanowy 
zarys głowy i pleców. Chude nogi. Na jednej bandaż. Wieczór. Zwycięzca dawno zszedł z 
mety. Ostatni biegacz znowu zatrzymuje się na trasie. Cicho warczą towarzyszące mu samochody 
i motocykle. I one zatrzymały się. Ruszył. Najpierw idzie. Wolno biegnie. Znów zatrzymał 
się, poprawia bandaże. Wreszcie dotarł do bramy stadionu. Zatrzymał się w tunelu. 
Maratończyk z Tanzanii jakby ważył, co czynić dalej. Na stadionie czeka tłum ludzi. Zatrzymał 
się, bo ogarnął go kolejny kryzys, czy tylko zbiera siły, by pokonać już bez przystanku 
ostatni odcinek bieżni na oczach widzów? Ruszył. Tak. Udział jest najważniejszy. Szacunek 
dla pokonanego niby każdy odczuwa, więc dlaczego trzeba wciąż przypominać o tym, że czasem 
prawdziwy zwycięzca to nie ten, który wygrał? 
Nie byłem na olimpiadzie w Los Angeles, ale przeżywałem ją mocno mimo krótkich i mizernych 
migawek w naszej telewizji i jednostronnych relacji specjalnych wysłanników prasowych, 
z których szczególnie wyróżnił się tendencyjnością redaktor Zbigniew Chmielewski 
z PAP – u. Napisałem jednak trzy krótkie felietony na marginesie tych igrzysk, oto ten trzeci, 
także sporządzony zza biurka.

85 
Złote jabłko 
Biega jeszcze szybciej, a skacze jeszcze dalej niż Jesse Owens – ten wielki wśród największych. 
Ale czy Owensa prześcignął? Zrównał się liczbą złotych medali zdobytych podczas 
jednej olimpiady: w każdym z czterech startów – złoty medal! (Owens w Berlinie w 1936 r., a 
on w Los Angeles). Więc może chociaż doścignął Owensa? I na to pytanie nie umiem odpowiedzieć. 
Niebywała sprawność zgromadzona w jednym człowieku. Czy jedynie sprawność fizyczna? 
Tę wymierzają rekordy. Ale nie mamy aparatury, aby wyjaśnić to wszystko do końca. Jak 
zbadać tajemniczy motor, który człowiek wykorzystuje z całkowitą precyzją, jak przeniknąć 
tę całą, nieporównywalnie bardziej skomplikowaną niż sama siła mięśni, konstrukcję wewnętrzną? 
Określić by ją można psychiką, w pewnym sensie nawet duchowością, bo przecież 
to ona wyzwala w człowieku wolę, wiarę i odwagę w trudnych okolicznościach życiowych, a 
więc i wtedy, kiedy człowiek staje na stadionie, marząc o zwycięstwie. 
Ale kibic patrzy prosto na bożka sportu jako na okaz zdrowia, rzadko spotykany egzemplarz 
ludzki. Patrzy z podziwem, a może i zazdrością. Czy jednak kibic zdaje sobie sprawę, że 
taki bożek sportu nie ma zapewnionych przez los ani długości życia, ani gwarancji zachowania 
idealnego zdrowia na dalszą ziemską wędrówkę? Slogan: „Sport to zdrowie” nie odnosi 
się w obecnej dobie do sportu uprawianego z myślą o biciu rekordów oraz zdobywaniu sławy 
i majątku. Carl Lewis zawsze podkreślał i podkreśla znaczenie pierwiastka duchowego w 
wędrówce, której celem jest sukces. Czarnoskóry Amerykanin od roku 1981 jest chrześcijaninem. 
W jego publicznych wystąpieniach nigdy nie natrafia się na drapieżność, pychę, na 
krytykę innych. O używaniu sztucznego dopingu przez innych wyraża się z umiarem, nie 
piętnuje, pojawia się u niego tylko nuta zdziwienia. Wspomina jedynie krótko o szkodliwości 
tych praktyk, a także napomyka, że są one po prostu nieuczciwe wobec rywali. Ogarnięty był 
pragnieniem, aby swój organizm doprowadzić do pełnej sprawności i równocześnie pracował 
nad uzyskaniem siły wewnętrznej. Podkreśla wielkie znaczenie sztuki skupienia i przezwyciężania 
lęku. Kiedy zbliżały się Igrzyska Olimpijskie w Los Angeles, był już w wielkiej 
formie. Podobnie było zresztą już na rok przed olimpiadą. Na ostatniej zmianie zwycięskiej 
sztafety USA na mistrzostwach świata w Helsinkach uzyskał na 100 metrów czas – 8,9 sekundy. 
Wynik ten nie wzbudził wątpliwości najbardziej ortodoksyjnych ekspertów, pomiar 
był elektroniczny. Tego samego roku osiągnął na mityngu 9 metrów w skoku w dal. Arcyobiektywni 
sędziowie amerykańscy byli nieubłagani i uznali, że skok był minimalnie przekroczony. 
Czy przeskoczy legendarnego Beamona (jego rekord świata 8,90 metra)? W Los Angeles 
Lewis świadomie odłożył to na później. Czekał go jeszcze czwarty start w sztafecie, więc w 
konkursie wykonał tylko jeden skok, który zapewnił mu zwycięstwo. Doszliśmy do interesującej 
sprawy. Wielu krytykowało Lewisa, że był chciwy na medale, że pozbawił świat zobaczenia 
jeszcze dalszego skoku niż skok Beamona. Egoista! Myśli tylko o złotych medalach. 
Nie był to jednak egoizm i wybujały indywidualizm. Krytycy zapomnieli o trzech pozostałych 
uczestnikach sztafety USA. Oni też mieli wielki cel przed sobą: zdobyć złoty medal w 
biegu rozstawnym. To oni zostawili decyzję koledze. A on z kolei wiedział, co czują partnerzy. 
W pościgu za sukcesami postanowił nie ryzykować, gdyż skok w dal to szczególnie ryzykowna 
konkurencja ze względu na dodatkowe obciążenia mięśni przy odbiciu i lądowaniu. 
Myślał o czwartym złotym medalu dla siebie, ale nie zapomniał także o ostatniej szansie na 
pierwszy i jedyny złoty medal swoich trzech kolegów. W tym zdarzeniu napotykamy nieczęsty 
przypadek przemieszania dążeń i interesów jednostki z poczuciem przynależności, wierności 
i jakiejś daniny jednego człowieka na rzecz zespołu.

86 
Bezwiednie przypominają mi się słowa Szerpy Tenzinga, tego, który wraz z Edmundem 
Hillarym przed 32 laty po raz pierwszy wszedł na Mount Everest. Potem wiele razy pytano 
go: Kto właściwie pierwszy z was dwóch wszedł na szczyt? Tenzing zżymał się, uznając takie 
pytanie za bezsensowne. Odpowiadał: 
„Kiedy dwaj ludzie są związani jedną liną, są razem, nie ma tu nic do powiedzenia. Lina, 
która łączyła mnie z Hillarym, miała 10 metrów długości, trzymałem ją prawie całą zwiniętą 
w ręku, tak że odległość między nami nie wynosiła nawet dwóch metrów. Nie myślałem o 
nas: „pierwszy” i „drugi”. Nie mówiłem sobie, że tam na szczycie leży złote jabłko, odepchnę 
na bok Hillary’ego i pierwszy je uchwycę. Szliśmy w górę i doszliśmy. Hillary pierwszy postawił 
stopę na szczycie, ja swoją postawiłem po nim. Jeśli jest to dla mnie ujmą, że byłem o 
krok w tyle, no to będę dalej żył z tą ujmą”. 
Na szczycie podali sobie ręce. Zatknęli flagę. Umieścili krucyfiks. 
Tyle o tym dawnym zdarzeniu. A Lewis? Piszę o nim akurat teraz u schyłku roku również 
dlatego, że nikt, kto sprawiedliwy, nie może zaprzeczyć, że był najlepszym sportowcem 
świata w roku 1984. 
Owens i Lewis. Na Igrzyskach Olimpijskich w Berlinie w 1936 roku Owens na 100 metrów 
zwycięża w finale z czasem 10,3 sekundy. Lewis w 1984 wygrywa olimpiadę na 100 
metrów w 9,99 sekundy. 
Na 200 metrów zwycięski Owens miał rezultat 20,7 sekundy, Lewis wygrał w Los Angeles 
uzyskując 19,8 sekundy. 
Skok w dal. Berlin. Owens zwycięża wynikiem 8,06 metra, Lewis w 48 lat później zdobywa 
złoty medal osiągając 8,54 metra. 
W sztafecie zespół USA z Owensem triumfował w Berlinie w czasie 39,8 sekundy, a w 
Los Angeles z Lewisem, biegnącym także na ostatniej zmianie, w – 37,83 sekundy. I znów 
padł rekord świata. Czy te różnice wyników ich obu na przestrzeni blisko pół wieku są duże 
czy małe? Za czasów Owensa nie było bieżni tartanowej, w ogóle nie mógł on korzystać z 
wielu udoskonaleń technicznych i medycznych. 
Raz spotkali się na boisku. Był rok 1971. Owens miał wtedy 57 lat. Lewis – 10. Owens, 
wysokiej rangi działacz sportowy, niezrównany ekspert, odwiedzał często chłopięce boiska. 
To były właśnie takie odwiedziny. Objął małego, czarnego jak on chłopca w śmiesznej, długiej, 
białej koszuli, wyłażącej ze spodenek. Łysy, wytworny pan i rozczochrany malec. 
Owens powiedział wtedy: 
– Pamiętaj, Carl, sport ma dawać przede wszystkim radość. 
Życzył Lewisowi po prostu dobrej zabawy na boisku. 
Prześcignął Owensa czy nie? Był szybszy, ale Owensa nie prześcignął. Tyle samo medali. 
Czy to najważniejsze? Jednak nie powstała wokół niego podobna legenda, jaka otaczała i otacza 
przez tyle lat Owensa – czarnoskórego dżentelmena nie tylko na skoczni i bieżni, sportsmena 
o wytwornych manierach, który był wnukiem niewolnika pracującego na plantacji. 
Zanim Lewis zszedł z bieżni, pojawił się na niej nowy fenomen z Kanady: Ben Johnson. 
Prześcignął wszystkich na 100 metrów, ustanawiał rekordy świata. Aż przyszły Igrzyska 
Olimpijskie w Seulu i fenomenalna kariera Bena Johnsona została raptownie zatrzymana. 
Czarna rozpędzona kula wypadła z toru z ogromnym hałasem. Sztuczny doping. Gigantyczna 
afera położyła się cieniem na całych igrzyskach.

87 
Malowane dzieci 
W czterdziestą piątą rocznicę Września pisano istotnie dużo i bardziej prawdziwie niż w 
minionych okresach o tej kampanii. Uwypuklano nie tylko dzielność żołnierza, ale chwalono 
także oficerów, a nawet generałów. Nie bardzo tylko rozumiem, kto i po co wymyślił dużo 
wcześniej nazwę: wojna obronna 1939 r.? Każdy wie, że zaczęła się pierwszego września, ale 
zatem kiedy się skończyła? Czy wraz z umilknięciem armat pod Kockiem, a może dopiero 
kiedy poległ major Hubal – Dobrzański pod Anielinem? Bo chyba nie wiosną 1945 r., kiedy z 
aliantami atakowaliśmy z dwóch stron i dobijali Niemców w Niemczech? Przed kilku laty 
nieśmiało podjąłem tę kwestię w tygodniku „Kultura”, ale nikt z miarodajnych osób nie zareagował, 
a ciekawy jestem, co w tej materii mają do powiedzenia prawdziwi historycy. Ktoś 
zaliczający się do tego grona niedawno zastanawiał się publicznie, czy II wojna światowa nie 
rozpoczęła się dopiero w 1941 r., wraz ze zdradzieckim atakiem Hitlera na ZSRR oraz nalotem 
Japończyków na Pearl Harbour, bo pożoga ogarnęła wtedy istotnie większą część globu. 
Idąc tym tropem trzeba by uznać, że I wojna światowa zaczęła się w 1917 r., kiedy USA 
przystąpiły do walki, a nie w 1914 r.(?!) 
To była po prostu Kampania Wrześniowa, a dla większej precyzji przyjąłbym nazwę: 
Kampania Jesienna 1939 r. – jedynie Kampania, choć bardzo ważny, bo początkowy fragment 
długiej i brzemiennej w skutki wojny. Polscy żołnierze po Kampanii Jesiennej bili się 
przecież dalej. Po co dzielić jedną wojnę na kilka?! I dodatek: „obronna” – jak niepotrzebna 
kropka nad i. Przecież każdy na świecie wie, że to nie myśmy zaatakowali Hitlera, ale on nas. 
Może naprawdę wypowie się na ten temat któryś z historyków cieszących się autorytetem i 
cenionych przez ogół. 
W licznych artykułach o Kampanii Jesiennej nie brakowało autorytatywnych stwierdzeń o 
ogromnej roli, jaką odegrała lekceważona w swoim czasie polska kawaleria. Nie chodzi o 
metaforyczne szarże z szablami na czołgi, ale o konkretną wartość tych doborowych pułków i 
brygad. Wartością taktyczną była ruchliwość kawalerii, możliwość stosunkowo szybkiego 
odskoku i ataku albo przedarcia się z okrążenia po stoczeniu kolejnej bitwy w szyku spieszonym. 
„Malowane dzieci” biły się jak diabły. Jak to dobrze, że powstają wreszcie ich bardziej 
wierne portrety. Nie trzeba gubić kolorowej legendy o paradach na błoniach i elegancji oficerów 
jazdy. Najpierw parady, bale (oczywiście i twarda służba na manewrach i maneżu), konkursy 
w Łazienkach, szarfy i puchary, a później zakurzone hełmy na wrześniowych mogiłach. 
A jeśli mieli szczęście – dalsze wojenne losy na najrozmaitszych frontach aż po rok 1945. 
Albo także mogiły rozsiane na obcej ziemi – w Afryce, Włoszech, Normandii i dalej po Łabę. 
Te dwa szkice składają się dopiero na pełny portret. 
Koniecznie trzeba podkreślić także, że właśnie oni, nasi kawalerzyści, to pierwsi Polacy, 
którzy zaczęli odnosić wielkie sportowe sukcesy na arenie międzynarodowej. Właśnie nasze 
jeździectwo wyprzedziło wszystkie inne sporty. Jest rok dopiero 1923, proszę sobie wyobrazić! 
Sport polski w powijakach, daleko jeszcze do wielkich triumfów Konopackiej, Kusocińskiego, 
Walasiewiczówny, bokserów. A już w wielkich konkursach światowych w Nicei, w 
Rzymie, Lucernie polscy jeźdźcy zdobywają laury, wyprzedzając wszystkie potęgi. W 1924 r. 
porucznik szwoleżerów Królikiewicz zdobywa olimpijski medal w Paryżu. Potem błyskotliwe 
starty w Londynie, Nicei, Aldershot, Rzymie, Neapolu, Mediolanie. W 1926 r. triumf w 
Pucharze Narodów w Nowym Jorku, za nami najlepsi jeźdźcy Europy, USA, Kanady. W żadnym 
innym sporcie nie osiągnęliśmy tak wiele w tak krótkim czasie po odzyskaniu niepodległości. 
W dwóch pierwszych naszych olimpiadach, w Paryżu i Amsterdamie, Polska zdobyła 
łącznie siedem medali, trzy – właśnie jeźdźcy. Pasmo sukcesów ciągnęło się aż do wybuchu 
II wojny, choć zdarzały się krótkie niepowodzenia. Jeźdźcy pierwsi budowali prestiż polskie

88 
go sportu, dokonywali tego dosłownie z ułańską fantazją, a więc bez najmniejszego kompleksu 
niższości wobec krajów, które nie wiedziały, co znaczy przeszło wiekowa niewola. 
I łącząc Wrzesień 1939 r. ze sportem dodajmy, że wśród naszych ówczesnych asów i 
olimpijczyków było wyjątkowo wiele postaci, które weszły do naszej historii. Hubal był w 
składzie ekipy olimpijskiej na igrzyskach w Amsterdamie, olimpijczykiem był major Tadeusz 
Komorowski, późniejszy generał Bór. Młodziutki porucznik Zgorzelski, który wraz z kolegami 
zdobywał Puchar Narodów w Nowym Jorku, zamieni się w pułkownika czasu wojny i 
będzie dowodził pułkiem dragonów w dywizji pancernej generała Maczka podczas walk we 
Francji, Belgii, Holandii, w Niemczech. Innym pułkiem pancernym w tej samej dywizji dowodził 
wtedy pułkownik Gutowski. Jako porucznik startował na olimpiadzie w Berlinie. Jako 
rotmistrz ułanów odbijał we wrześniu 1939 r. Walewice. Jako pułkownik wkroczył na czele 
swych czołgów do Wilhemshafen wiosną 1945 r. Rotmistrz Roycewicz, ten, który zdobył 
srebrny medal w Berlinie, ciężko ranny we Wrześniu, w Powstaniu Warszawskim kierować 
będzie szturmem na gmach Pasty. 
Oglądałem kiedyś starą fotografię z lat dwudziestych. Obok trybun hipodromu we Francji 
stoją trzej zawodnicy: Hubal – Dobrzański, Tadeusz Komorowski, Zgorzelski oraz kierownik 
ekipy pułkownik Anders. A zaraz niedaleko na trybunach w roli widza usadowił się ubrany 
po cywilnemu generał Sikorski. Tak to splątały się dzieje naszego jeździectwa z historią. Na 
jednej sportowej fotografii trzech przyszłych dowódców najwyższej rangi. A ci inni – porucznicy 
i rotmistrze z najrozmaitszych pułków ułańskich i szwoleżerskich, uczestnicy morderczych 
parcoursów i crossów – będą potem uczestnikami ostatnich szarż i bitew pancernych. 
Przemykali zręcznie ponad przeszkodami, a potem spadali z koni po salwach dział lub 
ginęli w zapalonych czołgach. Przypomnę tylko niektórych należących do czołówki sportowej: 
Szosland, Czerniawski, Kawecki, Sokołowski, Kiedacz, Dziadulski, Wołoszowski – polegli 
na różnych frontach lub zostali zamordowani przez najeźdźców w obozach albo więzieniach. 
Malowane dzieci. 
Kiedy przypomnieliśmy walki polskich kawalerzystów na polach bitew i na hipodromach, 
warto przekazać młodszym czytelnikom kilka bliższych szczegółów o ich karierze czysto 
sportowej. 
Henryk Dobrzański – major Hubal, jako rotmistrz startował w wielu sławnych konkursach 
europejskich, a jedno z największych zwycięstw odniósł w Londynie w Pucharze Narodów, 
dwukrotnie przejeżdżając bezbłędnie bardzo trudny parcours. Było to w 1925 roku. W trzy 
lata później był wyznaczony do naszej reprezentacji olimpijskiej na igrzyska w Amsterdamie, 
ale jako jeździec rezerwowy, koledzy zdobyli wtedy medal brązowy. 
Tadeusz Komorowski – Bór także startował w wielu konkursach, brał udział w olimpiadzie 
paryskiej w 1924 roku we Wszechstronnym Konkursie Konia Wierzchowego. Polacy zajęli 
tam 7 miejsce. Na olimpiadzie berlińskiej był kierownikiem całej naszej ekipy jeździeckiej. 
Często mylono jego karierę sportową z karierą rotmistrza Janusza Komorowskiego. Nie było 
żadnego pokrewieństwa poza wspólnotą nazwisk oraz walk na hipodromach i frontach. Janusz 
Komorowski to z kolei olimpijczyk z Berlina, as naszego jeździectwa z końca lat trzydziestych. 
Władysław Zgorzelski był nie tylko członkiem naszej ekipy, która w 1929 roku kolejny raz 
zdobyła Puchar Narodów w Nowym Jorku, ale w ogóle czołowym polskim jeźdźcom przez 
wiele lat. 
Wreszcie Henryk Roycewicz – Leliwa poza zdobyciem srebrnego medalu zespołowo w 
WKKW na olimpiadzie berlińskiej wraz z rotmistrzami Zdzisławom Kaweckim i Sewerynem 
Kuleszą, w latach 1931 – 1938 był dwukrotnie mistrzem Polski i aż siedmiokrotnie wicemistrzem 
kraju, co mówi samo za siebie, jako że mieliśmy wtedy bardzo silne jeździectwo.

89 
Tajna misja 
Jak wygląda nasz sport na tle sportu światowego, tego nowoczesnego? – tak kończyłem 
ostatnie zapiski jeszcze w numerze 9/10. To pytanie wydaje mi się teraz jeszcze bardziej retoryczne 
niż wtedy. Wszystko wygląda kiepsko. Główne nasze sukcesy międzynarodowe odnoszą 
jedynie pingpongiści i panny uprawiające judo, no i brydżyści. Po co przypominać o naszej 
słabości w sportach zimowych. Można tylko westchnąć, kiedy przypomni się, czym był 
polski boks, polska lekka atletyka. Często wspominamy trenera Górskiego. Nie ma porównania 
pomiędzy tym, jak on umiał przygotować piłkarzy – a tym, jak potem robił to Gmoch albo 
znękany Piechniczek, za to obaj byli bardzo elokwentni. 
Bardziej istotne, sądzę, jest zastanowienie się nad tym, jak wygląda obecnie sport na tle 
pozostałych dziedzin naszego życia. „Sport jest odbiciem życia” – ktoś kiedyś mawiał, i to 
jakby wyczerpywało sprawę. 
Niedawno odbywała się jedna z niezliczonych narad, na której oceniano stan kultury fizycznej 
w kraju. Skrytykowano między innymi zjawisko komercjalizacji występujące w środowiskach 
wyczynowców i oczywiście mocno dostało się piłkarzom, których zarobki są bardzo 
wysokie, sięgają czasem stu tysięcy złotych miesięcznie. Podczas tej konferencji stwierdzono 
także, że jedną z głównych przyczyn niskiego poziomu kultury fizycznej u nas jest 
brak zainteresowania sportem ze strony młodzieży. A więc młodzież jest przede wszystkim 
winna, bo ma w głowie co innego niż sport. Symptomatyczne, że winnych szuka się często 
nie tam, gdzie należy. Podobnie było na innej konferencji, już nie sportowej, ale Państwowej 
Rady Ochrony Środowiska. Omawiano przerażający proces niszczenia kraju. Uznano, że 
zniszczenia są w znacznej mierze następstwem niedostatecznej wiedzy polskiego społeczeństwa 
o tym, czym jest przyroda. Znów znaleziono winnego. Postulowano więc wzmożenie 
edukacji, poczynając od przedszkolaków, jakby chodziło głównie o to, że dzieci i młodzież 
nie szanują kwiatków i drzewek, a my, dorośli, jesteśmy w porządku. Czy to przedszkolaki 
robią figle i otwierają kurki, wpuszczając do rzek trujące substancje z fabryk? Czy to tylko 
dzieci zniszczyły lasy i spowodowały, że wody jest jak na lekarstwo? Tę edukację od dawna 
należało rozpocząć od dorosłych. Za przestępstwa niszczenia ziemi ojczystej karze się odpowiedzialnych 
opłatami pieniężnymi. Jak to w praktyce wyglądało i nadal ma wyglądać, pisało 
„Życie Warszawy” nr 77 z dnia l IV 1985 r.: o zwolnieniach z obowiązku posiadania urządzeń 
oczyszczających i o karach pieniężnych, które musiałyby spowodować plajtę wielu zakładów. 
No, ale często fabryki płacą i pieniądze przechodzą z jednej kieszeni do drugiej tej 
samej marynarki. Właściciel marynarki nic więc nie traci? Tylko pozornie. Przyjdzie czas, że 
straci i marynarkę, i spodnie. W rezultacie wszystkich nas to dotknie, zarówno w sferze materialnej, 
jak i zdrowotnej. 
Powróćmy do wychowania młodzieży. Na marginesie dyskusji, czy w sobotę młodzież ma 
chodzić do szkoły, czy nie, przypomnijmy, że w zasadzie wszyscy są zgodni. Rodzinny dom 
powinien spełniać podstawową funkcję wychowawczą. Szkoła przede wszystkim powinna 
dawać solidną wiedzę. Dzięki wolnym od nauki sobotom dom miałby w tygodniu przynajmniej 
dwa dni dla swych dzieci, szkoła – pięć. Lepszy jest chyba stosunek dwa do pięciu niż 
jeden do sześciu. 2:5 – tego seta jeszcze można wygrać na korcie, 1:6 to set już przegrany. 
Powróćmy do piłkarzy, bo właśnie futbol ze względu na swą atrakcyjność i największe dochody 
pieniężne wywierał i wywiera największy wpływ na oblicze naszego sportu. Myślę o 
owych niebezpieczeństwach komercjalizacji, które tak mocno podkreślano na jednej z narad. 
Otóż pieniądze zaczęły płynąć szerszą strugą od czasu, kiedy odnieśliśmy pierwszy, poważny 
sukces w piłce nożnej na mistrzostwach świata 1974 roku. Nasze piłkarstwo weszło w orbitę 
futbolu zawodowego, co było zresztą zjawiskiem naturalnym. Nie chodziło o dotacje pań

90 
stwowe, ale o bezpośrednie już zarobki poszczególnych zawodników, uzyskiwane od sponsorów 
niekrajowych. To przeniosło się na niektóre inne dziedziny sportu i także było nieuchronne, 
gdyż w następstwie błyskawicznego rozwoju wyczynu, ten cały świat przemieszał 
się, a duże widowiska sportowe stały się jakby własnością społeczności międzynarodowej. 
Sport się umiędzynarodowił, głównie z przyczyn finansowych. Jak więc teraz chcemy zwalczać 
jego komercjalizację na własnym podwórku? 
Zawsze byłem zdania, że głównym celem sportu jest krzewienie zdrowia, kształcenie charakteru, 
a przy okazji dawanie godziwej rozrywki. Te trzy postulaty są kiepsko spełniane. 
Chcemy osiągać sukcesy międzynarodowe. Znaleźliśmy się więc jakby w pułapce. Nie możemy 
poszczycić się powszechnością kultury fizycznej (coraz bardziej alarmują raporty o 
stanie zdrowotnym naszej młodzieży), a jednocześnie spadliśmy nisko w światowej hierarchii 
sportu wyczynowego. 
Trzymajmy się piłki nożnej, gdyż i na tym polu brak było konsekwencji. Kiedy piłkarze 
przegrywają – to wyciągamy ich brudy. Jak mają sukcesy – sukcesy te pompujemy nadmiernie 
i natychmiast przymykamy oczy na brudy, byleby tylko „nasi chłopcy” wbijali gole obcym. 
Byle tylko był sukces. W ciągu sporej liczby minionych lat piłka nożna spełniać miała 
jakby jakąś szczególną, niemal tajną misję: dostarczania sukcesów, w istocie – sukcesów zastępczych. 
Miliony ludzi zasiadają przed telewizorami. Miasta wyludnione. Grają. Ileś milionów ludzi 
zajętych przez dwie godziny jedną myślą: wbijemy im czy oni nam? 
Wygrali. Jest cudownie! 
Przegrali. Zaczyna się pranie brudów i postulat walki z komercjalizacją. 
A meldunków o słabym stanie zdrowia młodzieży przybywa rokrocznie. 
Po przeczytaniu „Tajnej misji” można by zadać pytanie: Czy po kilku latach, jakie minęły, 
w ogóle coś zmieniło się na lepsze? 
Tak. Na pewno jedno: poprawiły się zarobki naszych piłkarzy. Zarabiają dużo, dużo więcej 
niż 100 tysięcy złotych miesięcznie.

91 
Czyj hymn? 
Choć mecz z Belgią dał nam prawo udziału w finałach piłkarskich mistrzostw świata, co 
wywołało w niektórych kręgach niebywałą dumę, to widowisko było ponure. Nie chodzi o 
wyniki ani o poziom, lecz o atmosferę i sposób, w jaki przyjęliśmy gości. Nawet zbiorowe 
wykonanie naszego hymnu nie miało nic wspólnego z uroczystym śpiewem. Mazurek zamienił 
się w jeden wielki, groźny ryk. Niosło się na boisko i pod niebo nie pełne skupienia wzruszenie, 
lecz groźne wyzwanie wobec kilkunastu młodych przybyszów z innego kraju, uznanych 
z góry za wrogów z tego jedynie powodu, że przyjechali, chcąc wygrać. 
Czy to był naprawdę nasz hymn? 
Przez pierwszą fazę meczu, kiedy Belgowie byli przy piłce i grali lepiej, rozlegał się nieprzerwany, 
szyderczy gwizd. Nie próbowano w życzliwy i mądry sposób pokrzepić własnej 
drużyny, by zaczęła lepiej grać, lecz z miejsca postanowiono podciąć rywala. Niech i on zacznie 
knocić, wtedy może nie przegramy. 
Pod koniec, kiedy naszej drużynie szło już jedynie o utrzymanie remisu, nie tylko nasi gracze, 
ale i ci, którzy obowiązani są bezzwłocznie podrzucić piłkę, gdy wyleci na aut – rozmyślnie 
z tym zwlekali, w co włączył się także sam polski reprezentacyjny trener. Jak podało 
„Życie Warszawy” w nr 213, trener Piechniczek opuścił należne mu miejsce obok rezerwowych 
graczy i uderzył lecącą piłkę, by jeszcze dalej poleciała na aut. Nie po raz pierwszy zachował 
się jak kiepski kibic. Podczas innego międzypaństwowego meczu po nieprzepisowo 
strzelonym przez Polaka golu zerwał się i skakał z radości, wymachując rękami jak dziecko. 
Nawet najbardziej roznamiętnieni widzowie od razu się wtedy zorientowali, że przecież nie 
był to prawidłowy gol. Kamera naszej telewizji niechcący pokazała tańczącego selekcjonera i 
zaraz zawstydzona uciekła w inny kadr. 
Nieprzerwany gwizd, gdy goście grali lepiej, towarzyszył także następnemu meczowi na 
tym samym stadionie podczas spotkania Górnika Zabrze z Bayernem. Niespodziewana zwycięska 
bramka Niemców bardziej załamała żądnych sukcesu widzów niż śląskich graczy. Widzowie 
nie rozumieli, że właśnie teraz należy się swoim życzliwy doping. 
Ten styl reagowania, ukształtowany w niemałym stopniu przez niektóre relacje i komentarze 
telewizyjne, powoduje, że każdy faul gości jest zbrodnią, a każde przewinienie swoich 
graczy to następstwo pomyłki sędziego. Prawie nikt już nie dostrzega, że zwykle więcej fauli 
popełniają nasi gracze – wystarczyło liczyć rzuty wolne, kto je bił i w którą stronę, choćby 
podczas ostatnich spotkań z Belgami i Bayernem. To jednak już dotyczy samej techniki futbolu, 
a są sprawy ważniejsze: jaki wpływ wywierają tak zwane ważne mecze na szerokie kręgi 
naszej społeczności? Otóż wpływ ten jest fatalny. Nie ma braw dla gości. Ryk, gwizd albo 
cisza. Nie idzie się na mecz po to, by oglądać grę, życząc sukcesu swoim, i znaleźć emocje w 
oczekiwaniu na odkrycie zagadki: kto zwycięży – lecz tylko po to, by być świadkiem, jak 
przegrywają goście. Ponurość takiej miłości do sportu wynika może z jakiegoś kompleksu 
niższości, oczywiście u tych, którzy tak reagują i takie reakcje podsycają. Czyżby szło i o 
wzięcie odwetu za niepowodzenia na innym polu? A może sukces piłkarzy ma być formą 
jakiejś rekompensaty? Zdobyty gol może pokrzepić jak ćwiartka wypitej wódki, zwycięstwo 
– obojętnie zasłużone czy niezasłużone – na jakiś czas zamroczy. 
Tyle gorzkich słów, ktoś powie, tylko za to, że gwiżdżę, a trener nie rozumie, o co w sporcie 
chodzi? Gdzie indziej przecież padają trupy na stadionie. 
Można i tak ująć sprawę, ufając w to, że nasze służby porządkowe są sprawniejsze niż w 
Brukseli. Czy chodzi nam jednak jedynie o to, by ludzie u nas nie masakrowali się na stadionie? 
Po co więc te górnolotne słowa o wychowawczej funkcji sportu? W dzienniku telewizyj

92 
nym po grze z Belgami zademonstrowano krótkie resume meczu. Wynikało, że byliśmy lepsi, 
„Boniek strzelił w słupek. Tylko pech odebrał nam zwycięstwo. Nasi weszli do finałów mistrzostw 
świata. Pięknie było!” 
Kibic. Temat rzeka. Ile razy podejmuje się go na najrozmaitszych łamach. Przeważnie 
mowa o kibicu na stadionie. Od pewnego czasu wywalczył sobie przebojem i przedłużył egzystencje 
na czas po meczu. Rozprzestrzenia chamstwo na tramwaj, autobus, ulicę, dworzec. 
Europeizujemy się w jak najgorszym sensie, naśladujemy opitych piwem albo whisky, a niekiedy 
zhaszyszowanych młodzieńców z miast angielskich czy holenderskich. Toczyły się już 
prawdziwe bitwy kibiców na ulicach niektórych miast. A jednak za Coubertina tego nie było. 
Było za to wcześniej. 
Za panowania Anastazjusza, półtora tysiąca lat temu, w milionowym już wówczas Konstantynopolu 
na wyścigi kwadryg kibice noszący barwy niebieskie przyszli na arenę z koszami 
owoców, w których ukryli kamienie i sztylety. Kiedy ich zaprzęgi przegrały z zielonymi, 
wyciągnęli oręż i zmasakrowali kibiców strony przeciwnej. Za panowania Justyniana dochodziło 
do jeszcze większych zamieszek z powodu zawodów. Raz cesarz wziął stronę zielonych. 
W odpowiedzi kibice niebiescy obrzucili Justyniana obelgami, nazywając go kłamcą, 
osłem i tyranem. Cesarz rzucił im groźne: – Czy życie wam aż tak niemiłe? – i wtedy dopiero 
zaczęło się. Ale jak się skończyło, nietrudno się domyślić. Władca kazał schwytać przywódców 
i powiesił leaderów zarówno niebieskich, jak i zielonych.

93 
Pomost 
8 lipca 1985 roku zmarł w wieku 75 lat redaktor Aleksander Reksza. Dorośli, nie mówiąc 
o starszych miłośnikach sportu, dobrze pamiętają Rekszę, cenią jego pióro i treści, jakie nim 
tworzył. Ale młodzi? Młodych stale przybywa, są nieustannie wzrastającą większością, więc 
sądzę, że trzeba przybliżyć im tę postać. 
Reksza był ostatnim wybitnym polskim dziennikarzem sportowym, z pokolenia, które pracowało 
w tym zawodzie już przed II wojną, ostatnim z tych, którzy po wojnie pracowali w 
kraju. Reksza i Stanisław Mielech, Tadeusz Grabowski i Kazimierz Gryżewski, Stanisław 
Rothert, Zygmunt Weiss i Wojciech Trojanowski – to ścisła czołówka dawnego polskiego 
dziennikarstwa sportowego. Plastycznie opisywali piórem albo głosem to, co działo się na 
stadionach. Poprawna polszczyzna, niejednokrotnie erudycja, niezależność w wyrażaniu sądów, 
bogactwo opinii, to w sumie wzbogacało wiedzę o sporcie ich słuchaczy i czytelników. 
Reksza pracował ponad 50 lat; w Polskim Radio do wybuchu wojny, a po wojnie był kierownikiem 
redakcji sportowej do 1954 r. Był także redaktorem pism sportowych, przede 
wszystkim przez 16 lat naczelnym magazynu „Boks”, bo boks Reksza najbardziej ukochał, 
jako młodzieniec sam boksował, a potem stał się jedynym w swoim rodzaju znawcą pięściarstwa. 
To właśnie on był tak śmiały, że szukał w boksie zawodowym wartości humanistycznych, 
umiał je odnaleźć i mistrzosko przedstawić zawsze poprzez losy człowieka walczącego 
w ringu, poprzez jego wzloty i upadki także poza ringiem. Reksza był współautorem pierwszej 
polskiej powieści sportowej: „Wielka gra”. Szła przed wojną w „Przeglądzie Sportowym” 
w odcinkach, cała młodzież zaczytywała się, marząc, by zostać wielkim polskim 
bramkarzem jak ów wyimaginowany Grant – najlepszym w świecie, lepszym niż legendarny 
Hiszpan Zamorra, jeszcze wspanialszym niż idole niedawni i dzisiejsi. Banks, Jaszyn, Zoff, 
Schumacher. 
Jak pisał Reksza? Prosto, precyzyjnie i powoli, z wielkim mozołem. Zastanawiał się niemal 
nad każdym słowem. Dlatego Jego sportowa proza jest tak powściągliwa i prawdziwa. 
Stworzył jedyny w swoim rodzaju reportaż. Nie oglądał na własne oczy sławnych pojedynków 
bokserskich, choćby walki Carpantier – Dempsey rozegranej w lipcu w 1912 r. w USA – 
ale jak ją opisał! Benedyktyńska dokładność; żeby napisać artykuł, zbierał materiały miesiącami. 
Szczegóły, fakty, fakty – a jednocześnie klimat epoki, nastrój. Czytając ma się wrażenie, 
że jesteśmy w tłumie otaczającym ring, na którym walczą Dempsey i Carpantier, czujemy 
upał, ścisk, słyszymy uderzenia rękawic. 
Wraz z odejściem Rekszy zrywa się pomost pomiędzy starym pokoleniem naszych dziennikarzy 
sportowych a ich pokoleniem obecnym. Generacja dziennikarzy sportowych, do której 
należę, starała się po starszych kolegach pomost ten podtrzymywać. Czy teraz ci młodzi 
koledzy udźwigną go, starając się przenieść w obecny twardy, pełen powikłań czas dawne 
wartości sportu, wartości ludzkie, które dla Rekszy, a potem dla Jego wychowanków, nie były 
utopią, ale głównym sensem całej pracy? Ci najstarsi koledzy długo pracowali na sympatię i 
zaufanie odbiorców. Jak porównać to z błyskawiczną popularnością, jaką zyskują na przykład 
obecnie sprawozdawcy telewizji polskiej, którzy odczytują sportowe wiadomości w dzienniku 
i przekazują relacje z najrozmaitszych zawodów? Wystarczy, że robią to przez kilka miesięcy 
i niemal każdy już ich zna z nazwiska, wie, jaką mają twarz. 
Jedyną żywą reakcją na te słowa skierowane do młodszych kolegów, by starali się z kolei 
dalej przenosić dawne, dobre tradycje naszego dziennikarstwa sportowego – był artykuł w 
„Dzienniku Ludowym” napisany przez Józefa Głogowskiego. Podtrzymywanie dobrej tradycji 
uznał za sprawę podejrzaną, nonszalancko potraktował pamięć o Aleksandrze Rekszy,

94 
wytknął moją „niezłomność” – jak napisał – decyzji odejścia od telewizyjnego mikrofonu w 
brzemiennym czasie. Nie spodobał mu się także ostatni akapit „Pomostu”, który przytoczył w 
całości, kończąc cytat czymś w rodzaju pogróżki w stylu skądinąd znanym: „Aby nauka nie 
poszła w las, pomału się go karczuje. Na to nie ma rady”. 
Ten dziennikarz, czy raczej drwal, przystąpił wiec w roku 1985 do budowania (miejmy 
nadzieję – samotnie) pomostu jakiejś własnej tradycji. Tylko jakiej? Czy wymyślił ją sam? 
Ma większą ochotę na siekierę niż pióro. Tego drwala znam teraz tylko z nazwiska. Ale jego 
twarz?

95 
„AS”, „SPORTOWIEC” 
z lat 1986 – 1988 
W 1986 roku przyjąłem propozycję współpracy z periodykiem „AS”, poświęconym tenisowi. 
„AS” powstał przy tygodniku ilustrowanym „Sportowiec”, toteż i w „Sportowcu” zacząłem 
od czasu do czasu zamieszczać materiały. Niektóre włączyłem do tego zbioru; są nieco 
obszerniejsze niż wcześniejsze felietony.

96 
Zmierzch debla? 
Umieją w niego grać, ale nie przykładają się. Jakby przestali go cenić, bo i nie jest on w 
takiej cenie jak singel. Dużo niższe nagrody pieniężne, no i mniejszy prestiż. Kto wymieni 
bez namysłu nazwiska deblistów, którzy wygrali Wimbledon przed dwoma laty, nie mówiąc 
już o tych, którzy wygrali przed laty dziesięciu? Która para wygrała Roland Garros przed 
pięciu laty? Zwycięzców singla w Wimbledonie albo na Flashing Meadow niejeden z nas 
wyliczy natychmiast i nie będzie miał trudności z wymienieniem nazwisk triumfatorów wielkich 
turniejów nawet z dawniejszych lat. 
Pieniądze. Dla przykładu: McEnore za zwycięstwo Wimbledonu w 1983 r. otrzymał 66 tysięcy 
funtów. Za debla, grając z Flemingiem, otrzymali po 13 tysięcy funtów każdy. 
Debel. Ponieważ „AS” służy popularyzacji tenisa, więc nie powinno w nim braknąć najrozmaitszych 
szkiców przypominających dzieje tego sportu. Od razu nasuwają się takie nazwiska 
jak: Borotra albo Brugon – dwaj z czterech słynnych muszkieterów francuskiego tenisa. 
Pozostali to: mało utalentowany, ale niebywale pracowity i szalenie mądry w grze na korcie 
Lacoste (ma zielonego krokodyla w handlowym herbie wielkiej firmy tenisowej konfekcji) 
oraz finezyjny Cochet. 
Ale Borotra był chyba pierwszym największym deblistą, był może nawet twórcą nowoczesnego 
stylu w grze podwójnej. – Do siatki! Serwis, wolej, smecz! Jego pierwsze triumfy 
przypadają jeszcze na rok 1925. 61 lat temu zdobył mistrzostwo Francji i wygrał Wimbledon 
w deblu, mając za partnera nie Brugnona, ale Lacoste’a, Brugnon miał także wielką kartę 
deblową: wygrał Wimbledon aż cztery razy, mając za partnera Borotrę lub Cocheta i aż pięć 
razy zwyciężył w Paryżu na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych. W singlu nie notował 
wielkich sukcesów. Grał nie siłą uderzenia, ale genialnie plasował piłki, był taktykiem, spokojny, 
wykwintny na korcie. Pierwszy muszkieter, który zszedł z tego świata. Bodaj tylko raz 
wystąpił w Warszawie, podobnie jak Borotra i Cochet. Lacoste’a nigdy nie widziały polskie 
korty. 
Wielką parę stanowili Amerykanie, Allison – van Ryn. Wygrali Wimbledon w 1929 i 1930 
r., przerywając na krótko hegemonię Francuzów. Dociągnęli jeszcze do 1935 r., ale pierwszeństwo 
wydarli im Australijczycy. Na czoło wysuwali się także Anglicy i wreszcie w ostatnich 
latach przed II wojną pojawił się nowy, wspaniały debel z USA: Budge – Mako. Budge 
był jednak arcysinglistą, pierwszym, który zdobył Wielkiego Szlema (w 1938 r.), za to Mako 
to był drwal tenisowy, używał głównie trzech potężnych uderzeń: serwisu, smecza i woleja. 
Kilkakrotnie partnerował Jędrzejowskiej w mikście. Do najlepszych deblów tamtej epoki dołączyć 
trzeba także Anglików i Australijczyków. 
Nie będę mnożyć nazwisk, przypomnę tylko Anglika Hughesa, który podobnie jak Brugnon 
specjalizował się głównie w deblu. Jeden z jego nielicznych sukcesów singlowych to 
zdobycie międzynarodowego mistrzostwa Polski w 1935 r. na kortach Legii. I tak zamknęliśmy 
dawną dobę debla. Po II wojnie debel nadal rozwijał się bujnie. Miłośnicy tenisa rozkochani 
byli w walkach najrozmaitszych par, porwani szybkością akcji, refleksem niebywale 
widowiskowych meczów, w których prześcigano się w sztuce celnych serwisów, wolejów, 
smeczów i lobów, a przede wszystkim returnów, które zawsze były podstawowym elementem 
gry. Największe pary wywodziły się z USA i Australii, można mówić o całkowitej ich hegemonii, 
bo przecież przez całe lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte, a nawet na początku lat siedemdziesiątych 
Puchar Davisa był sprawą wyłącznie australijsko – amerykańską. Chyba jest 
ścisły związek pomiędzy rangą Pucharu Davisa a rangą debla. Kiedy rozgrywki pucharowe

97 
przytłumiły nie tylko turnieje Wielkiego Szlema, ale i sowicie opłacane turnieje Grand Prix i 
WCT, wówczas i prestiż debla począł maleć. Ale jeszcze były pary ściśle ze sobą związane, 
stale pojawiające się razem. 
Najciekawsze pary składały się z dwóch wcale nie wybitnych singlistów. Stawali razem i 
bili największych mistrzów. Taką parą byli właśnie Hewitt – McMillan. Wygrali Wimbledon, 
proszę zwrócić uwagę na daty: w 1964 r., w 1967 r., w 1972 r. i jeszcze w 1978 r. Pewnie 
pamiętamy ich z transmisji telewizyjnych, przeprowadzanych często w latach siedemdziesiątych. 
Krępy, łysy Hewitt z bródką i szczupły McMillan, grający w nieodłącznej białej czapeczce. 
Potem przyszedł czas, kiedy bezsprzecznie najlepszą parą stali się McEnore – Fleming. 
Tak, ale to był McEnroe z jego finezją i znakomicie uzupełniający go kolejny drwal: 
Fleming. 
Ostatnie czasy to Curren – Denton, sukcesy Węgra Taroczy i Szwajcara Gunhardta, para 
Flach – Seguso. Ale prestiż debla wciąż malał. Niektórzy twierdzą, że wysiłek, jaki trzeba dać 
z siebie, by ubiegać się o sukcesy w grze pojedynczej, wpływają na to, że najlepsze rakiety 
prawie w ogóle nie występują w deblu. Szkoda im sił, szkoda nerwów. I jeszcze jedno: kto 
pamięta, że tylko jednej parze udało się zdobyć Wielkiego Szlema w deblu. Sztuki tej dokonali 
Sedgmann – McGregor jeszcze w 1951 r. 
Osobne miejsce w historii debla, co przyjemnie napisać, ma Polak Fibak: – najpierw z 
Mailerem triumfował w turnieju WCT w 1976 r., a z Holendrem Okkerem dwa lata później. 
Nie wszyscy pamiętają, że Fibak ma jeszcze jeden cenny sukces: zwycięstwo w wielkoszlemowym 
turnieju właśnie w deblu, w Australii. Mając za partnera Warwicka wygrał na antypodach 
cały deblowy turniej. To ważna karta w długiej karierze naszego tenisisty. 
Jesteśmy przy naszych polskich sprawach. Polski debel. Nie wiodło nam się w nim przez 
długie lata. Był słabym punktem. W dobie przedwojennej w spotkaniach pucharowych z góry 
liczyliśmy się ze stratą tego punktu. Tłoczyński, Hebda, Tarłowski, Wittman, mówiąc najogólniej, 
hołdowali grze raczej z głębi kortu. Tarłowski – mistrz Polski w 1937 r., przez pewien 
czas podparł się, kto wie, czy nie pierwszym (jeśli nie liczyć J. Stolarowa) rasowym 
naszym deblistą, zapomnianym Walerym Bratkiem, i przez parę lat stanowili niezłą parę. 
Morderczy forhend Tarłowskiego w połączeniu z ruchliwością Bratka i jego zmysłem deblowym 
przedstawiały pewną wartość. 
Dopiero krótko przed wojną zestawienie Ignacego Tłoczyńskiego z nowocześnie jak na 
owe czasy grającym Adamem Baworowskim dało wreszcie efekt. W 1939 roku doszli aż do 
półfinału na Roland Garros. To był pierwszy poważny sukces polskiego debla. Jednocześnie 
pojawiła się dużo młodsza para, powszechnie zwana parą przyszłości. Ksawery Tłoczyński i 
Jerzy Gottschalk. Miałem okazję wielokrotnie grać przeciwko Jurkowi i Ksawerkowi. Nieraz 
byłem partnerem Jurka w deblu w mniej ważnych meczach klubowych i turniejach. Juniorzy 
porwani byli tą grą dzięki świetnym występom tych dwóch starszych kolegów. Nasze chłopięce 
mecze! Choćby w finale Mistrzostw Polski Juniorów w Katowicach w 1938 r., kiedy 
W. Skonecki i Chytrowski pokonali nas z Juraszem, albo w Poznaniu latem 1939 r., kiedy z 
Siodą udało nam się zdobyć tytuł po zwycięstwie nad Piątkiem i Michalakiem. Coś ruszało 
się w polskim deblu. Gottschalk i Ksawerek Tłoczyński grali właściwie miękko, ale precyzyjnie 
i szybko, tak zgrani, że stanowili jakby jedność, niczym jeden gracz operujący dwiema 
rakietkami. Zaszliby wysoko, gdyby nie wojna. 
Po wojnie – cóż, Skonecki nie był deblistą. Jego piękny tenis pozbawiony liftowanych 
uderzeń był sztuką typowo singlową. 
Zmierzch debla? Czy to możliwe? Przecież właśnie w deblu, kiedy jest stawka, tenis ofiarowuje 
niebywałe emocje. Nie ma monotonii długich wymian piłek posyłanych z końcowej 
linii. Serwis, return, przemienne ataki przy siatce. Czasami piłka nie wychodzi poza obręb 
kortu, choć bita jest potężnie z powietrza.

98 
Jeden z najpiękniejszych meczów tenisowych, jaki widziałem na przestrzeni pół wieku – to 
wimbledoński finał Australijczyków Hoada – Frasera z Amerykanami Patty – Mulloy. Rok 
1957. Trzy godziny cudownej ekwilibrystyki. Zwycięstwo właśnie nie siły i młodości, ale 
inteligencji i dojrzałości. Nie serwisy, lecz returny, nie smecze, lecz niemal delikatne 
stopwoleje lub loby posyłane w idealnym momencie na końcową linię przyniosły zwycięstwo 
Amerykanom w tym największym z wielkich turniejów. 
Przyszły trochę inne czasy. Wielki Borg nie był wielkim deblistą, nie lubił debla. A Connors? 
A Lendl? 
Ech, kto pamięta dziś Brugnona lub Hughesa? 
Oprócz debla jest inna gra podwójna w tenisie, gra mieszana, czyli mikst. Nasza dawna, 
wielka mistrzyni, Jadwiga Jędrzejowska, prócz sukcesów w singlu na miarę wicemistrzostwa 
Wimbledonu w 1937 roku, miała także wybitne osiągnięcia w mikście. Miewała różnych 
partnerów w zależności od rangi turnieju. Jednym z nich był król Szwecji Gustaw V, który 
pod pseudonimem Mister G. brat udział w wiosennych turniejach na Riwierze, rozgrywanych 
z tak zwanym handicapem dla graczy mniej zaawansowanych. 
Po jednym wspólnym meczu Jędrzejowska poprosiła króla o autograf. 
– Bardzo chętnie – powiedział – tylko proszę o coś do pisania. 
Zaczęto rozglądać się za piórem, wreszcie jakiś przygodny widz, zresztą Polak (nasi rodacy 
zawsze włóczyli się po świecie), znalazł w kieszeni już nie tyle ołówek, ile skrawek, ogryzek 
ołówka. Król wziął to w dwa palce i przyjrzał się uważnie. Chwilę wahał się i podpisał. 
Jędrzejowska zaczęła dziękować i zrobiła nieśmiały ruch, by odebrać z rąk króla ów ołówek. 
Ale Mister G. pokiwał głową: 
– Ach nie, proszę pozwolić, że wezmę to na pamiątkę – i schował do kieszeni białych 
spodni. 
Na początku okupacji w 1940 roku Jędrzejowską wezwało gestapo: 
– Berlin otrzymał pismo od króla Szwecji. Król życzy sobie, byśmy panią wyekspediowali 
do Sztokholmu. 
Jędrzejowska odmówiła. 
W 1946 roku, kiedy wróciła na zagraniczne korty, raz grała na turnieju w Sztokholmie. 
Dojrzała w loży na trybunach króla. Lekko pogroził jej palcem. Bądź co bądź nie zastosowała 
się do jego życzenia, które ponoć bywa rozkazem. Mówiąc gestapo „nie” – złamała pewnie 
etykietę.

99 
Dwa złota Haliny Konopackiej 
Starsi miłośnicy sportu sądzą, że wiedzą o niej wszystko, no, prawie wszystko. Czy na pewno? 
Młodzi pewnie słyszeli, że była kiedyś taka sławna polska zawodniczka, ale to dla nich tak 
odległe, że „prawie nieprawda”. Ówczesne rekordy wydają się młodym niemal śmieszne. 
39,62 metra w rzucie dyskiem kobiet??! – To bez treningu rzuciłbym tyle – powie dzisiaj 
mocny chłopak. A ilu młodych, dla których idolami są Boniek i Grubba, w ogóle nic nie słyszało 
o tej pani. 
Latem 1988 roku minęło 60 lat od dnia, kiedy na olimpiadzie w Amsterdamie Halina Konopacka 
zdobyła pierwszy złoty medal dla Polski. Dzieli nas dużo więcej niż pół wieku od 
tego zdarzenia, a od jego bohaterki dzielą tysiące kilometrów, gdyż pani Halina mieszka w 
Stanach Zjednoczonych, na Florydzie, i już od dawna nie odwiedzała ojczyzny. Była po wojnie 
z wizytą parokrotnie. Niestety, zdrowie już jej nie dopisuje. Urodziła się w 1900 roku w 
Rawie Mazowieckiej, ale całą młodość spędziła w Warszawie. Sport, jak wspomina, zaczęła 
uprawiać mając 8 lat. W ogródku jordanowskim zwyciężyła z łatwością w konkursie polegającym 
na celności rzutu piłką, choć wśród rywali byli także chłopcy, nie tylko same dziewczynki. 
„Szłam potem trzymając tę piłkę z całej mocy, aby nikt z chłopców nie wyrwał mi 
tego, co wygrałam po raz pierwszy w życiu”. 
Halina Konopacka. Teraz kobiety rzucają dyskiem niemal dwa razy dalej. Czy obecni kibice 
zdają sobie sprawę, kim była dla polskiego sportu? Rok 1928. Zaledwie 10 lat po odzyskaniu 
niepodległości. Wcześniej, na Igrzyskach Olimpijskich w Antwerpii w 1920 roku z wiadomych 
względów Polska nie była w stanie wziąć udziału. W 1924 roku na olimpiadzie w Paryżu zajmowaliśmy 
dalekie miejsca, często odpadając w eliminacjach, i całym dorobkiem były dwa medale: 
srebrny zespołu kolarzy torowych i brązowy jeźdźca, porucznika Królikiewicza. 
Amsterdam – to tam przerwaliśmy zaporę dzięki Konopackiej. Przywieźliśmy pięć medali 
– jeden srebrny, trzy brązowe i wreszcie – złoty. Pani Halina tak powie po latach: 
„Wartością całej mojej kariery jest jedynie to, że byłam pierwszą złotą medalistką i wskutek 
tego pewnie trochę zachęciłam polską młodzież do uprawiania sportu”. 
Igrzyska w Amsterdamie. Wielkie dni i wielkie biegi Finów Ritoli i Nurmiego. Amerykanin 
John Weissmüller, późniejszy najsłynniejszy Tarzan filmowy, wciąż niedościgłym pływakiem. 
Urugwaj wygrywa piłkę nożną przed Argentyną i Włochami. Koniec lat 20. Warszawa. Jest już 
po wypadkach majowych, życie stabilizuje się, choć świat ogarnia straszny kryzys. Warszawa 
coraz bardziej ruchliwa. Jeżdżą dorożki, ale przybywa taksówek. Kino jeszcze nieme. Wkrótce 
zabłysną dwie gwiazdy ekranu: Jadwiga Smosarska i Jan Kiepura – bożyszcze nie tylko opery. 
Naczelnym redaktorem „Przeglądu Sportowego” jest Kazimierz Wierzyński. Zwyciężył w Amsterdamie 
w konkursie sztuki jako autor tomu poezji pt. „Laur olimpijski”. 
Ktoś powie, że wtedy konkurencja na olimpiadach była mniejsza i poziom bez porównania 
niższy. Na pewno. Cóż z tego? Cóż z tego, że Nurmiego dublowaliby dziś zawodnicy kiepskiej 
klasy, a Weissmüller nie mógłby pojechać na olimpiadę, bo nie miałby wymaganego 
minimum. Nikt dawnym mistrzom nie może odebrać prawa do zasług. Inny trening, inny 
sprzęt i nie było dopingu – ani sztucznego, ani w postaci wysokich premii pieniężnych. 
Nie będę opisywał szerzej jej zwycięskiego startu w Amsterdamie, szczegóły znaleźć 
można w dostępnych źródłach. Przytoczę jedynie kilka wypowiedzi: osoby z bliskiego grona 
Konopackiej, cytaty z ówczesnej prasy, a przede wszystkim słowa złotej medalistki. To, co 
mówiła innym i co sam kiedyś miałem okazję od niej usłyszeć. Wreszcie to, co stanowi 
szczególną wartość: zapis na taśmie magnetofonowej jej wspomnień. Taśmę tę udostępniła mi 
z największą życzliwością siostrzenica pani Haliny, pani Krystyna Kotecka. Cichy, nie całkiem 
wyraźny głos Konopackiej, nagrany w jej amerykańskim domu.

100 
Dawna czołowa dyskobolka Irena Dobrzyńska tak zapamiętała swą sławną koleżankę, kiedy 
była jeszcze daleka od kariery: 
„...była piękną dziewczyną, rosła sobie spokojnie, choć nadmiernie, w Warszawie, uczyła 
się w miarę dobrze i jak wszystkie dziewczęta jej epoki marzyła o karierze gwiazdy filmowej. 
Tymczasem los figlarz popchnął rodziców Halinki do sklepu sportowego, gdzie kupili jej na 
gwiazdkę narty. Debiutantka kunsztu narciarskiego stała się tematem kpin dobrze jeżdżących 
kolegów, a że była dziewczyną ambitną, postanowiła natychmiast zapisać się do sekcji narciarskiej, 
aby w następnym sezonie pokazać szydercom, jak się jeździ. Jednak los dalej kierował 
przypadkami i Konopacka w kancelarii AZS – u zastała lekkoatletkę Halinę Woynarowską, 
która podstępnie skierowała ją na treningi lekkoatletów”. 
Nie powstrzymam się w tym miejscu od dygresji. Będzie to trochę zakłócać chronologię 
wypadków, ale może także przybliży bardziej tę postać. W wiele, wiele lat później, kiedy 
prowadziłem świąteczny program w telewizji pt. „Dawne gwiazdy przy choince”, zaprosiłem 
do studia między innymi Wacława Kuchara. Konopacka mieszkała po drugiej stronie Oceanu. 
Co więc robić? Zatelefonowałem do niej podczas programu i telewidzowie usłyszeli jej głos i 
przekonali się, jak dobrze pamięta kraj i jak mocno tęskni. 
– Tatry! Hala Gąsienicowa, Goryczkowa! Mój Boże, nigdy nie zapomnę zjazdów z Kasprowego 
i wieczorów w schronisku. To najmilsze wspomnienia w życiu. 
Była wzruszona, trochę egzaltowana. 
– Proszę pozdrowić moje koleżanki i kolegów z boiska, przyjaciół z trybun. 
Charakterystyczne, że w parominutowej rozmowie nie mówiła o rzucie dyskiem, mówiła o 
swoim narciarstwie. Taką widać potęgą jest ten sport i taką siłę mają wspomnienia z dawnego 
Zakopanego. 
W studiu telewizyjnym siedział wówczas drugi ważny gość, wielki polski sportowiec – 
Wacław Kuchar, jeszcze wcześniejszy olimpijczyk. Reprezentacyjny piłkarz, wszechstronny 
lekkoatleta, hokeista, łyżwiarz. Rozegrał 1052 mecze piłkarskie, strzelił 847 goli. Sędzia, 
działacz, potem trener. Osobny, szczególny rozdział naszego sportu. Kuchar był na wizji i 
opowiadał o dawnych dziejach. Miał wtedy dużo więcej niż 70 lat. Chodził o lasce. Kamera 
uchwyciła drobny, wymowny szczegół. Kiedy opowiadał o ważnym meczu reprezentacji Polski, 
nagle zaczął energicznie machać nogą, jakby pochwycił piłkę na nogę po udanej centrze i 
za chwilę strzeli gola przeciwnikowi. Czy taśma, która zarejestrowała nieżyjącego już nestora 
polskiego sportu oraz utrwaliła wtedy bodaj ostatnią jego opowieść, a także głos Konopackiej, 
jest w archiwum polskiej telewizji, czy została bezmyślnie skasowana jak niektóre inne, 
dawne sportowe dokumenty? Praktyka w tym względzie bywała od lat jak najgorsza. 
Przenieśmy się do Agrykoli, tego parku sportowego, który istnieje do dziś. Niechaj pojawi 
się na chwilę postać słynnego wówczas trenera polskich lekkoatletów, Francuza Baqueta. 
Kiedy zobaczył na boisku Konopacką, od razu zdecydował, że jej miejsce tam, gdzie uprawia 
się lekkoatletykę. 
Ona sama tak mówi po latach o swym pierwszym rzucie: „Wzięłam do ręki dysk, leżał 
wygodnie w dłoni, nie wydał mi się ciężki. Obróciłam się raz i drugi i wyrzuciłam go w przestrzeń. 
Zaczęli wołać, że padł bardzo daleko. Tak się zaczęło”. 
Rychło ustanowiła pierwszy rekord, potem dalsze. 
„Trenowałam dość ostro. Praca? Nie, to była przyjemność. Jedna z wielu najmilszych rozrywek”. 
Nie rzucała tylko dyskiem, uprawiała wiele dziedzin sportu, skakała wzwyż, startowała w 
wieloboju, w sztafetach, rzucała oszczepem, pchała kulę. 27 razy zdobywała mistrzostwo 
Polski w najrozmaitszych konkurencjach. Zimą jeździła na nartach. Przyjdzie czas, że będzie 
grać jako zawodniczka w turniejach tenisowych, o tym opowiem dalej, będzie startować w 
rajdach automobilowych.

101 
Pojechała do Amsterdamu na olimpiadę już jako jedna z faworytek. „Przegląd Sportowy” 
tak napisał: „...dysk obchodzi nas specjalnie ze względu na udział Konopackiej. I musimy 
przyznać, że szanse nasze są bardzo dobre”. 
Startować w roli faworyta. Każdy wie, co to znaczy. 
Po swym triumfie tak pisała w czasopiśmie „Stadion”: 
„Mój dzień zapowiadał się nieszczególnie. Od rana padał deszcz. Oślizgły dysk, miękkie 
koło, zimno, wiatr to niedobre prognostyki. Jedyne moje atuty – chęć zwycięstwa – choć tak 
wielka, że prawie pewność. Droga ze Stadjonu (zachowuję dawną pisownię) tym razem dłuższa 
niż co dzień. Samochód czegoś posuwa się wolniej... Z szatni przez długi tunel wychodzę 
na boisko. Dopiero teraz widzę przytłaczającą potęgę Stadjonu. Z trudem odnajduję biało – 
czerwone chorągiewki na trybunach wśród rozkołysanego tłumu widzów, wyglądającego jak 
masa brzęczących natrętnie os, skupionych około zielonego kwiatu boiska”. 
Zawsze była trochę egzaltowana, wyczulona na barwy, nastroje. Przecież pisała wiersze, o 
tym także później. 
Walka o medal. Od pierwszej kolejki objęła prowadzenie rezultatem 39,17 metra. Potem 
rzuciła dalej. 39,69 metra. Wygrała i poprawiła rekord świata o 44 centymetry. Najgroźniejsze 
rywalki: Amerykanka Copeland i Szwedka Svedberg nie miały wiele do powiedzenia. 
Przegrały o kilka metrów. 
Zagrali nasz hymn. Słynny polski sprawozdawca radiowy Wojciech Trojanowski (zmarł w 
czerwcu 1988 roku w Londynie), płotkarz, olimpijczyk z Amsterdamu, opowiadał mi kiedyś 
następującą historię. Na stadionie w Amsterdamie rozbrzmiewają dźwięki Mazurka. Wszyscy 
stoją na baczność i milczą, tylko z loży honorowej dochodzi czyjś śpiew. Wśród gości oficjalnych 
stoi przedstawiciel PKOl, Kazimierz Glabisz, i on jeden podchwycił melodię. Wzrok 
utkwił we fladze wędrującej na szczyt masztu i śpiewa. Trochę ponoć fałszował, ale zrobił 
ogromne wrażenie na wszystkich wokoło. Taki był może początek późniejszych chóralnych 
śpiewów na wszystkich stadionach przed meczami lub w czasie dekoracji. Polak wprowadził 
ten zwyczaj. 
Była faworytką, musiała więc przeżywać duży stres przed startem. Opowiadają, że w dniu 
konkursu tylko na pozór była spokojna. W pewnym momencie musiała się rozładować. Podano 
jej w wiosce jajecznicę, spróbowała i raptem cisnęła talerzem o podłogę: „Nie będę tego 
jeść! Kto to tak przesolił?!” 
Powrót do kraju był triumfalny. Irena Dobrzańska wspomina: „Mistrzyni olimpijska stojąc 
na podium uświadomiła sobie, że sławę zdobyć można nie tylko na srebrnym ekranie i właściwie 
osiągnęła wszystko, czego pragnęła... Halina przy takim wzroście w całym Hollywood 
nie znalazłaby dla siebie odpowiedniego partnera”. Stale przewijają się marzenia o karierze 
filmowej. Konopacka była piękną, rosłą, zbudowaną jak posąg kobietą. 
Startowała dalej, zawsze wygrywała w swojej konkurencji. Wycofała się z boiska jako 
niepokonana dyskobolka w 1931 roku. Miała już następczynię. Rzucała dyskiem coraz dalej i 
dalej inna polska dziewczyna, rodem z Pabianic, nie tak wysoka jak Halina, ale także zgrabna, 
pełna uroku blondynka, Jadwiga Wajsówna. Zdobędzie brązowy medal w 1932 roku w Los 
Angeles, srebny w 1936 roku w Berlinie. Konopacka nosić już będzie nazwisko Matuszewska. 
Wyjdzie za mąż za bardzo interesującego człowieka. Ignacy Matuszewski, minister, 
przychodził często na zawody i, jak powiada pani Dobrzańska, właśnie on „skaperował Halinę 
na żonę”. Będą już razem z loży rządowej oglądać zawody, rzuty Wajsówny, biegi Kusocińskiego. 
Małżeństwo to wprowadziło ją już całkowicie w świat high life’u. Rauty, rewie 
mody, podróże. Bliskie przyjaźnie ze środowiskami artystycznymi, szczególnie mocne więzy 
państwa Matuszewskich z państwem Kazimierzostwem Wierzyńskimi. Fakt, że została żoną 
bardzo ważnej osobistości, wpłynie nie tylko na jej życie w latach trzydziestych, ale i na czas 
tak brzemienny, jakim był wybuch wojny i cała późniejsza zawierucha. To osobny, niezmiernie 
ważny rozdział jej życia.

102 
Jej popularność nie miała granic. Sprawiała to fama o złotym medalu, uroda, bezpośredniość 
wobec dawnych koleżanek i kolegów, stały z nimi kontakt, choć była żoną wysokiego 
dygnitarza. Częste fotografie w gazetach podczas oficjalnych przyjęć, jak jeździ na nartach, 
biega na korcie, prowadzi samochód. „Kiepura – pyskiem, Konopacka – dyskiem” – to powiedzenie 
krążyło po całym kraju, wymyślone gdzieś na przedmieściu Warszawy. Te dwie 
postacie były szczególnie głośne. Oboje umieli łatwo nawiązywać kontakt z każdym człowiekiem, 
spotkanym nawet przelotnie. To budziło spontaniczną sympatię ulicy. 
Tenis Konopackiej. To wtedy miałem szczęście poznać ją osobiście. Po raz pierwszy zobaczyłem 
ją na korcie jako już cenioną zawodniczkę podczas Mistrzostw Polski rozgrywanych 
w Krakowie w 1937 roku. W singlu nie zaszła daleko, ale w grze mieszanej, mając za 
stałego partnera Czesława Spychałę, czołowego gracza kraju, doszła bodaj do półfinału. Potem 
spotykać się będziemy na rozmaitych turniejach. Grywało się w końcu lat trzydziestych 
w Juracie, Ciechocinku, Krynicy czy Wejherowie. Turnieje w uzdrowiskowych miejscowościach 
były wyjątkowo przyjemne. Miewały mocną obsadę, przyjeżdżały czołowe rakiety. 
Kwitło życie towarzyskie. Nikt nie schodził z kortu, by gdzieś zniknąć. Wspólne wieczory, 
flirty, tańce, brydż. Teraz raczej tłucze się turnieje w krajowym grand prix o punkty i punkciki. 
Któregoś lata zajrzałem na piękne korty w Wejherowie. Pusto i głucho, ale powyżej kortów 
na wzgórzu rośnie ta sama ściana gęstego lasu, idzie od niej przyjemny chłód i zaprasza 
do gry. 
Ze Spychałą stanowili mocnego miksta. Pan Czesław grał pięknie pod względem stylu, 
mocny serwis, czysty wolej. Był przede wszystkim rasowym deblistą i mikścistą właśnie ze 
względu na ofensywny styl gry. Oboje byli nierówni w formie. Konopacka miała mocny forhend 
i walecznością nadrabiała pewne braki techniczne. Rasowa sportsmenka, choć późno 
weszła na turniejowe korty, miała wrodzony dar – umiała koncentrować się w przełomowych 
momentach, na ogół grała wtedy najlepiej. Spychała kierował jej grą dyskretnie, bardzo rzadko 
czynili sobie wyrzuty z powodu zepsutej łatwej piłki. Forhend pani Haliny czuło się na 
rakiecie, był to drive bity szeroko, lubiła czasem trzasnąć zaskakującego crossa. Już się człowiek 
szykował w mikście, by wykonać wypad wzdłuż siatki, nagle zagrywała wzdłuż linii i 
wtedy wstyd było wobec własnej partnerki: odsłoniło się chroniony własny korytarz, a tam 
raptem pani ministrowa posyłała piłkę. 
Głównie grywała w WLTK w parku Agrykoli. Miejsce spotkań i gier elity ówczesnej Warszawy. 
Arystokracja, dygnitarze, dyplomaci. Ale zapraszano i zwykłych młodzików z sąsiedniej 
Legii. Wcale nie było sztywno. Było wytwornie i swobodnie. Na WLTK właśnie odbywał 
się doroczny turniej dla młodzików do lat 16 o nagrodę znanego społecznika, Janusza 
Regulskiego. W turnieju tym stawiali pierwsze kroki Czesław Spychała, Jerzy Gottschalk, 
Ksawery Tłoczyński, Jan Strzelecki. Kiedy przekroczyli granicę wieku, dochodzili do głosu 
następni chłopcy w walce o „Puchar Młodych”, jak nazywano nagrodę Regulskiego, która w 
istocie przedstawiała małą statuę serwującego tenisisty. Z tarasu domku klubowego WLTK 
obserwował nasze finały książę Seweryn Czetwertyński, zasiadali państwo Matuszewscy, 
czasem ambasador USA Drextel Biddle, malarz – głośny portrecista Norblin, a nieraz zapalony 
amator tenisa Antoni Słonimski. 
Poezja w jej życiu. Jakże czynna była ta kobieta! Pisywała także wiersze. Już w roku 1929 
ukazał się tom jej poezji pt. „Któregoś dnia”. Oto tytuły niektórych wierszy: „Podróże” („Plączą, 
wiją się szlaki wzdłuż i w poprzek krajów. Wagon leci przez ciemność płonącym zarzewiem. 
I szukam drogowskazu na każdym rozstaju. Bo wiedziałam, jak odejść, lecz jak wrócić, 
nie wiem”). „Mężczyzna”, „Kobieta”, „Zazdrość”, „Grzech”. Większość wierszy nosi 
charakter liryczny, są pełne zadumy, ściszonych nastrojów, przepełnione nostalgią. Zaskakujący 
jest ich ton. Zupełnie nie pasuje do urodziwej, sławnej kobiety, której wszystko się wiedzie, 
pochłoniętej dostatnim, bujnym życiem, rozrywanej przez ludzi, przy tym będącej towarzyszką 
życia człowieka całkowicie zajętego polityką.

103 
Kim był jej mąż? Starszy o 9 lat, syn krytyka literackiego, studiował architekturę we Włoszech, 
filozofię w Krakowie, rolnictwo w Warszawie. Nie był legionistą, ale został wiernym 
piłsudczykiem. Działał w POW na Ukrainie. Po odzyskaniu niepodległości szybko pojawił się 
w adiutanturze Piłsudskiego, mianowany majorem. W wojnie 1920 r. otrzymał odpowiedzialną 
funkcję w II oddziale sztabu Naczelnego Wodza. Potem został szefem II oddziału, czyli 
wywiadu. Przesunięty do służby dyplomatycznej we Włoszech, powraca do pełnych łask po 
przewrocie majowym. Pracuje w MSZ, jest posłem w Budapeszcie. Powierzono mu potem 
urząd ministra skarbu, choć nie był ekonomistą. Nawet niechętni mu doceniają jego znaczne 
walory intelektualne i organizacyjne. Ale po śmierci Marszałka znów pojawia się na bocznym 
planie. Jest współredaktorem „Gazety Polskiej”, gdzie wykazuje wielkie zdolności publicystyczne. 
Często naraża się ostrymi artykułami. Znamiennym faktem jest jednak, że to jemu, 
Ignacemu Matuszewskiemu, z chwilą wybuchu wojny powierzono szczególnie odpowiedzialną 
i trudną misję ratowania złota Banku Polskiego przez wywiezienie skarbu za granicę. 
Stanisław Cat – Mackiewicz tak o tym pisze w jednej ze swych znakomitych książek pt. 
„Zielone oczy”: „Matuszewski uratował złoto Banku Polskiego, kwotę olbrzymią, bo wynoszącą 
około l miliarda franków szwajcarskich w złocie, przewożąc to złoto pomimo interwencji 
dyplomatycznej niemieckiej przez Rumunię, uciekając po kryjomu z olbrzymim balastem 
złotym z Konstancy na zakontraktowanym statku angielskim, fingując przeładowanie złota na 
statku w Konstantynopolu, wioząc go koleją do Bejrutu i wreszcie przewożąc odważnie, z 
wykręcaniem się od łodzi podwodnych, aż do Marsylii. Matuszewski, dawny znajomy generała 
Weyganda i mający pełno znajomych w prasie francuskiej, stał się po swoim wyczynie 
bohaterem dnia w Paryżu”. 
Tyle Cat – Mackiewicz. A teraz przysuńmy ucho do cichego, niewyraźnego głosu małżonki 
Matuszewskiego, Haliny Konopackiej, jaki płynie z kręcącej się taśmy magnetofonowej. 
Są na niej długie pauzy, zniekształcenie dźwięku, więc wydobywam fakty najistotniejsze. 
„Wyruszyliśmy z tym złotem nocą chyba 7 września 1939. Skarb schowany był w wielu 
skrzyniach drewnianych. Położono je po prostu na siedzeniach kilku miejskich czerwonych 
autobusów pewnie dla niepoznaki. Była to długa kawalkada. Mężowi i mnie towarzyszył minister 
Rajchman z żoną i córką, była oczywiście eskorta, ponadto kilku najbardziej energicznych 
pracowników Banku Polskiego. Ja prowadziłam duży samochód, zamykałam całą kawalkadę. 
Trudno opisać napięcie. Jechaliśmy na południowy wschód, kierunek: granica z 
Rumunią. Niemcy byli coraz bliżej. Wokół pożary po bombardowaniach. Nocowaliśmy w 
lasach, po stodołach, w stajniach, na gołej ziemi. Przykrywaliśmy samochody gałęziami, by 
nie dostrzegły ich niemieckie samoloty. Po kilku nocach i dniach tej makabrycznej podróży 
przekroczyliśmy bez przeszkód granicę rumuńską. Szok! Oślepiło mnie światło, rzęsiste 
światło elektryczności, tam przecież nie było zaciemnienia. Niemcy dowiedzieli się o naszym 
przedsięwzięciu. Podawali przez radio komunikaty, że polskie złoto opuszcza Polskę. Przez 
Rumunię przejechaliśmy bez przeszkód, stosunkowo szybko docierając do Konstancy. Stamtąd 
zabrał nas z całym bagażem angielski statek towarowy. Kapitan, jego nazwiska nie pamiętam, 
udawał, że nie wie, co wiezie. Płynęliśmy zygzakiem przez Morze Czarne, bo była 
groźba, a nuż pływa gdzieś jakaś wroga łódź podwodna. Szczęście sprzyjało. Dobiliśmy do 
Konstantynopola. Te skrzynie dźwigaliśmy własnymi rękami przy kolejnych przeładunkach, 
mężczyźni i kobiety, to nie miało znaczenia. W Konstantynopolu załadowaliśmy się na pociąg. 
Turcja dała straż żołnierzy. Dotarliśmy do Bejrutu. Hotel. Spotykamy w Bejrucie przebywającego 
tam generała Weyganda. Był poruszony naszym wyczynem. Powiedział do nas, 
kobiet: „Jedziecie do Francji. Powiedzcie francuskim matkom i żonom o polskim oporze, o 
potędze natarcia niemieckiego”. Weygand chciał, żebyśmy zagrzały Francuzów do oporu. 
Jakie były tam wtedy nastroje, przekonaliśmy się, kiedy dotarliśmy do Francji”. 
Rozdzieliła się w Bejrucie z mężem, który ze złotem popłynął do Marsylii. Spotkała się z 
Matuszewskim w jakiś czas później we Francji. Kolejne, zaskakująco szybkie zwycięstwo

104 
Hitlera. Uciekają autem do Nicei, chcą dostać się do Włoch. Zmiana planu – do Hiszpanii! 
Otrzymują specjalną wizę od prezydenta Roosevelta na przyjazd do USA. Nie mogą się wydostać. 
Docierają do Hiszpanii. Mąż zostaje aresztowany, Konopacka przez tydzień siedzi 
także w więzieniu. Wypuszczają ich. Są w Hiszpanii w ciężkich warunkach. Potem Portugalia 
i Lizbona. Wreszcie dostają się na statek i 1 września dopiero 1942 roku wychodzą na brzeg 
w Nowym Jorku. Mąż złotej medalistki ze względu na swoją przeszłość wiernego zwolennika 
Piłsudskiego nie został przyjęty przez generała Sikorskiego do wojska, przebywał w USA, 
gdzie zmarł w sierpniu 1946 r. Takie były losy tej pary. 
W kilkanaście lat później Halina Konopacka, nosząca już nazwisko Szczerbińska, odwiedziła 
Polskę, co było wówczas dość głośne i interesowało ludzi przez krótki czas. Miałem 
okazję spotkać się z nią wtedy. Pani Halina zaproponowała spacer do Agrykoli tam, gdzie 
rozpoczęła karierę dyskobolki. Poszliśmy razem w kilka osób, była oczywiście jej bliska koleżanka 
z boiska, oszczepniczka i medalistka igrzysk w Berlinie, Maria Kwaśniewska – Maleszewska 
i Witold Gerutto. Gerutto, czy trzeba przypominać, kim był? Wicemistrz Europy w 
dziesięcioboju z 1938 roku, świetny lekkoatleta, a potem wybitny działacz o ogromnych zasługach 
w kierowaniu Wunderteamem. Usiedliśmy opodal boiska. 
– Tu chyba najmniej zmieniła się Warszawa – mówiła pani Halina. – Te same alejki i 
drzewa, tyle że większe, w tym samym miejscu stoi drewniana trybunka. 
Oczywiście nie znała nazwisk ówczesnych działaczy, zawodników i dziennikarzy. Czas i 
odległość zrobiły swoje. Sport zmienił się od lat, kiedy rzucała dyskiem, ale jej znakomita 
znajomość i wyczucie sportu pozostały. I nie była to dla mnie rozmowa jakby z dawno nie 
widzianą bardzo sławną panią, ale bardzo serdeczne spotkanie z koleżanką z kortu. Tak prowadziła 
rozmowę. Była wciąż piękna, pełna uroku, smukła mimo swoich lat. Podejmowano ją 
w czasie tego pierwszego pobytu z ogromną życzliwością. – Młodnieję – mówiła. 
Odwiedzi jeszcze Polskę. Jak wiem, myślała czasem o tym, by w niej pozostać. Ale wiem 
także, że ze względu na stan zdrowia, coraz poważniejsze dolegliwości serca, z żalem uznała 
to za niemożliwe. Dziesiątki lat mieszkała na Florydzie, zupełnie w innym klimacie, do którego 
organizm przywykł, zaadoptował się. Nasze wietrzne, dżdżyste jesienie, zimy o raptownych 
zmianach temperatury. To mogłoby być bardzo niewskazane. 
Sport Konopackiej narodził się z radości życia i kobiecej ambicji, która bywa na ogół 
mniej agresywna niż ambicja mężczyzn. Z tęsknot za pięknem, którego była uosobieniem (i o 
tym chyba wiedziała). Była wielką sportsmenką nie tylko dlatego, że zwyciężała, ale i dlatego, 
że nie umiała wywyższać się ponad innych. 
Jeszcze ten kontakt kilkuminutowy, telefoniczny podczas telewizyjnego programu sprzed 
lat „Gwiazdy przy choince”. Stosunkowo niedawny list, który nie dotarł, bo zmieniała adresy 
i szpitale. I potem tylko ta taśma niewyraźna, ze zmienionym głosem. 
Jeden z jej wierszy nosi tytuł „Pożegnanie”. Oto fragment tego wiersza: 
„Nie płaczcie nad odjazdem. Kiedyś wychylona, Z mknących okien wagonu – zatęsknię, 
zacierpię, Marząc, jak nad mym gankiem – srebrna i zielona Noc wisi nieruchomo na księżyca 
sierpie”. 
Halina Konopacka zmarła w styczniu 1989 r.

105 
Peléjar – znaczy walczyć 
Po długiej przerwie pojawił się u schyłku ubiegłego roku na ekranach telewizji – Pelé. Był 
jednym z trzech głównych magów ceremonii losowania Piłkarskich Mistrzostw Świata 1990 
r., transmitowanej z Zurychu. Wystąpił w roli specjalnego gościa, obok Platiniego, a potem, 
kiedy ciągnięto już losy, przejął mikrofon sekretarz FIFA i działacz ten poprowadził program 
lepiej niż niejeden z zawodowych telewizyjnych naszych prezenterów, dając lekcje swobody 
połączonej z rzeczowością i pełną wdzięku wytwornością. 
Ale chcę pisać o Pelé. Nawet niedługie jego pojawienie się na ekranie telewizji na pewno 
poruszyło wielu miłośników sportu. Był kimś jedynym, niepowtarzalnym, niektórzy uważają, 
że taki piłkarz nie narodzi się i za pięćdziesiąt lat. Ostrożnie, jest już przecież Maradona. 
Chodzi jednak nie tylko o sam kunszt kopania piłki, ale i o to, co nazwać można nadwartością, 
na którą składa się sposób bycia na boisku i poza nim. „Peléjar” znaczy po portugalsku – 
walczyć. I Pelé walczył, ale chyba nigdy nie przekraczał wąskiej, ważnej granicy. Jego legenda 
nie powstała jedynie w następstwie mistrzowsko strzelanych bramek oraz ogromnego 
wkładu w dawne triumfy Brazylii. Czy zdobyłby się na tak rozbrajający, dowcipny cynizm, 
który wykazał Maradona, oświadczając po zdobyciu słynnego gola za pomocą ręki: „Jeśli 
była to ręka, to ręka boska”. Raczej nie. Pelé chybaby ręki wtedy nie użył, a jeśli użyłby, może 
by się przyznał do tego? 
Sposób bycia na boisku. Wytwarzał czystą substancję bezinteresownego zachwytu, nie 
mającego nic wspólnego z szowinizmem. Kiedy Maradona jest przy piłce, jego nieludzka 
dynamika i nieludzki instynkt w kierowaniu piłką zapierają nam dech w piersiach. Piłkarstwo 
Pelégo było delikatniejsze. Polscy kibice na dobrą sprawę mogli mu się po raz pierwszy dokładniej 
przyjrzeć podczas telewizyjnych transmisji z mistrzostw świata w 1966 roku, rozgrywanych 
w Anglii. Był ugruntowaną wielkością, nawet już trochę schodził ze szczytu. Brazylia 
zresztą także. 
Wpatrywaliśmy się w Pelégo. Krępawy, wręcz przysadzisty, dlaczego więc taki szybki? 
Zmieniał się natychmiast, kiedy miał piłkę przy nodze. Przylepiała się do buta, owijała koło 
nóg, nagle kopnięta jakby od niechcenia, niczym pocisk wędrowała w przestrzeń boiska. 
Sprawiała wrażenie, że chce Pelému pomóc, że nie jest martwym przedmiotem – lecz żyje i 
stanowi cząstkę jego ciała. 
Nie faulował. Faulowano jego. To było polowanie na Pelégo. Gąszcz nóg, wielkie numery 
na ciemnych od potu koszulkach. A on w tym gąszczu leży na trawie. Pochylony lekarz lub 
trener. Stadion szumi. Wreszcie Pelé wstaje, kuleje. Nawet nie robi gestu zniecierpliwienia. 
Przyzwyczaił się. Ktoś go przeprasza. Półuśmiech: – Dobrze, już dobrze, ale dlaczego tak 
często? 
Nadwartość. Kiedyś opowiedziano mi taką historię: Skończył się wielki mecz na stadionie 
Maracana w Rio, którego bohaterem był znowu Pelé. Szaleńcza owacja. Staje na podium, 
wręczają mu puchary, filmują. Ludzie wyją z zachwytu, skandują: „Pelé! Pelé!” Przez pięć 
minut, przez dziesięć. Szał się wzmaga. Pelé podnosi do góry ręce, stara się uciszyć tłum. 
Jeszcze większy wrzask. Wreszcie podstawiają mu mikrofon. Zaczyna mówić, więc się uciszają. 
Mówi: „Ludzie, opamiętajcie się. Chcecie zrobić dla mnie wszystko, więc zróbcie coś 
nie dla mnie, ale dla małych, biednych chłopców. Pomagajcie im”. 
W samym początku lat pięćdziesiątych w brazylijskim mieście Bauru na ulicy grali w piłkę 
mali chłopcy. W pewnym momencie jeden tak mocno kopnął bosą nogą, że piłka rozleciała 
się w kawałki. Przechodzący obok mężczyzna aż przystanął. Był to ktoś bogaty i znający się 
na futbolu. Zaczął bacznie przyglądać się chłopcu. Tak podobno zaczęła się kariera Pelégo.

106 
W 1978 roku na argentyńskim Mundialu bawił się nie po raz pierwszy w komentatora telewizyjnego. 
Jeśli ktoś jest arcybogaty, można mówić w tym przypadku o zabawie przy mikrofonie. 
Każde jego słowo było cenne w podwójnym sensie. Pracował zresztą niedaleko od 
naszych stanowisk. 
W Argentynie spotkało mnie coś zupełnie niezwykłego, równie zaskakującego, jak i radosnego. 
Poczułem się jak chłopiec, który otrzymuje piękny prezent pod choinkę. Oto reporter 
pracujący dla TV Wenezueli, redaktor Pelé, zwraca się do polskiego reportera z prośbą o telewizyjny 
wywiad, zbliża się bowiem ważny mecz Brazylia – Polska. Przysłał samochód o 
ustalonej porze. Czekałem na auto piętnaście minut, bo bałem się spóźnić, więc przyszedłem 
wcześniej. Studio ich telewizji zainstalowano w wielkim hotelu. Apartament, masa ludzi, kamery 
i wśród tych twarzy, świateł, aparatów i reżyserskich stołów stoi Pelé. Stoi, jak gdyby 
czekał na kogoś, nie do wiary – przecież czeka na mnie. Witamy się. Siadamy przy stole, na 
szyi zawieszają mikrofoniki. 
Nieistotna jest już treść tego kilkuminutowego wywiadu, był w dużej mierze stereotypowy, 
jak to przed meczem. A więc o tym, kto wygra, o poszczególnych graczach, już wtedy Pelé 
mocno zaakcentował umiejętności Bońka, przypomniałem o dawnych epopejach, choćby to 
5:6 przed laty w Strasburgu w meczu Polska – Brazylia, dwa słowa o Leonidasie i późniejszym 
naszym zwycięstwie w RFN... 
Istotniejsze jest, jaki był Pelé przy mikrofonie. Przed komendą: „start!” – spiął się trochę, 
na to nie ma mocnych. Oblizywał wargi, nerwowo zerkał na monitor, sprawdzał, jak w nim 
wygląda, czy marynarka się nie marszczy. Układał w myślach pierwsze zdanie. Po pracy był 
po prostu znów luźny, uprzejmy, zwyczajny. Powtórzył to, co powiedział do mikrofonu, że 
boi się o wynik. (Nazajutrz Brazylijczycy wygrali z nami gładko 3:1, właściwie w kilka minut 
wygrali; pamiętne, mordercze bombardowanie naszej bramki). Żartował, że jestem dyplomatą 
twierdząc, iż rozsądek podpowiada mi, że wygra Brazylia, a serce Polska. Przez chwilę zdawało 
mi się, że naprzeciw stoi nie Pelé, a jeden z poznanych przelotnie kolegów reporterów. 
A przecież trafił do mikrofonu inną drogą niż my. Mikrofon został mu wręczony nieomal na 
klęczkach. Odniosłem wrażenie, że jego siłą, poza nazwiskiem, jest także wdzięk, prostota, 
brak maniery. To nie był gwiazdor typu niektórych naszych zawodników pierwszej czy drugiej 
ligi. Zna swoją wartość, ale tego nie uzewnętrznia. Jako komentator odgaduje zaś prawdę 
o futbolu, tak jak ją odgadywał, biegając za piłką po boisku. 
Przeszło dziewięć lat minęło od spotkania w hotelowym studio TV Wenezuela w Buenos 
Aires – do chwili, kiedy zobaczyłem go znów na ekranie podczas losowania gier kolejnego 
Mundialu. Dawny gwiazdor na miarę Nurmiego, Owensa, Zatopka... Wielcy piłkarze: Beckenbauer, 
Cruyff, Platini, teraz Maradona. Na czym polegają legendy i mity ludzi, którzy tylko 
biegają szybko albo wytrwale daleko skaczą na nartach, kopią piłkę? Czy mity i legendy o 
obecnych największych mistrzach sportu będą trwały równie długo, jak o tych dawnych 
gwiazdach, które już od lat zgasły? Może mity te będą trwać krócej? Cóż, wciąż wzrasta liczba 
fenomenów. Wielcy mistrzowie jakby teraz powszechnieją, ale jednocześnie występują 
takie zjawiska, jak szalejące tempo obecnego życia, pewna oziębłość, sucha rzeczowość, buchalteryjność, 
dostrzeganie tylko wyników, a nie nadwartości tak cennych w sporcie. Wyrachowanie 
i zawodników, i działaczy, i nawet kibiców. 
Żeby powstała długotrwała legenda, potrzebna jest serdeczność, chyba nawet miłość do 
sportu, wyrażona całkowicie bezinteresownym uwielbieniem dla tych, którzy sport tworzą. 
Niektóre gwiazdy, nie tylko sportu, starają się odwdzięczyć za to uwielbienie. Inicjują 
wielkie akcje charytatywne. Borg dawał mecze pokazowe, przeznaczając dochód na fundusz 
zwalczania chorób nowotworowych. Pelé wraz z gwiazdami filmu Lizą Minelli i Elizabeth 
Taylor rzucili w swoim czasie pomysł zorganizowania cyklu imprez w różnych częściach 
świata, by zgromadzone pieniądze ofiarować na walkę z AIDS.

107 
Na szlachetny pomysł wpadł u nas były znakomity szermierz Ryszard Parulski. Dzięki 
niemu powstała w 1986 roku, działająca niezależnie od władz sportowych, Fundacja „Gloria 
Victis”. Celem fundacji jest niesienie pomocy polskim sportowcom – ofiarom nieszczęśliwych 
wypadków, jakie zdarzają się niestety na boiskach – ludziom, którzy kiedyś rozsławiali 
nasz sport, a będąc w podeszłym wieku znaleźli się w ciężkich warunkach materialnych, chorują, 
są samotni. Mam zaszczyt być członkiem zarządu tej fundacji, znalazłem się w dobrym 
towarzystwie, obok Parulskiego pracują tam społecznie między innymi tacy ludzie, jak były 
rekordzista świata w rzucie dyskiem Edmund Piątkowski, sławny siatkarz Edward Skorek, 
trener Kazimierz Górski, medalista olimpijski, dawny miotacz młotem Tadeusz Rut, wielki 
bokser z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych Zbigniew Pietrzykowski. 
Dwa następne szkice opowiadają o dwóch innych postaciach, wielce wyróżniających się w 
dziejach sportu. Po Brazylijczyku kolej na Czechosłowaka i Niemca. I one utrzymane są konsekwentnie 
w osobistym tonie, a opisane zdarzenia nie układają się według chronologii. Czy 
ważne, że kiedy Pelégo nie było jeszcze na świecie, von Cramm już od dawna grał, a Zatopek, 
będąc chłopcem, dopiero zaczynał marzyć o karierze. Nie znali się z boiska, ale każdy z 
tych trzech ludzi wnosił na nie to, co w tekście o Pelém nazwałem nadwartością. Bywa nią 
czasem zwykła wierność dla reguł sportu, czasem – jak w przypadku von Cramma i Zatopka 
– wierność także wobec własnych przekonań o szerszym charakterze.

108 
Ostatni walczyk Zatopka 
Pisząc o swoim spotkaniu w Argentynie z Pelém postawiłem go w jednym rzędzie z największymi 
postaciami sportu obok Nurmiego, Owensa i Zatopka. Owens w moich wspomnieniach 
zajmuje szczególną pozycję, cenną pamiątką jest jego granatowa czapeczka z 
daszkiem, którą ofiarował mi po meczu z Amerykanami w Chicago, w 1962 roku. Stała się 
moją maskotką. Nie rozstawałem się z nią podczas pracy na różnych stadionach. Odłożyłem 
ją wraz z mikrofonem. 
Nurmiego nigdy nie widziałem. Za to słyszałem o nim wiele i to bezpośrednio z ust jego 
rywala, Kusocińskiego. To było podczas spotkań z Kusym w klubowym domku Legii i na 
pobliskim basenie, gdzie mistrz asystował często pewnej przystojnej, znanej polskiej sportsmence. 
Chyba podkochiwał się w niej, a może było to nawet coś poważniejszego. Rozsłonecznione 
ostatnie lato przed wybuchem wojny. Osobna historia. 
Ale Zatopek! Już inny czas, powojenny. Dzisiejszy młody człowiek nie może zdać sobie 
sprawy, jakich rozmiarów sięgnęła popularność Zatopka. Był bożyszczem całego świata, 
przyprawiał tłumy o bicie serca. To było nazwisko, które znał niemal każdy na kuli ziemskiej. 
Zatopek! U źródeł jego sławy leżała chyba właśnie jego niepozorność, całkowita zwyczajność 
wyglądu i zachowania, mocno kontrastująca z ogromem jego triumfów. Taki kontrast szczególnie 
żywo oddziałuje na wyobraźnię. Potężnie zbudowany atleta jest jakby stworzony do 
zwycięstw i sławy. Tacy jak on trafiają wprost do serc kibiców. Oto biegnie niezwykła wieść 
przez świat, że Dawid zwycięża Goliatów. Ludzie chętnie nadstawiali uszu legendzie o 
współczesnym Dawidzie. Zdobył trzy złote medale w Helsinkach, wygrał wszystkie długie 
biegi na igrzyskach w 1952 roku. Na olimpiadzie w Londynie w 1948 r. w potwornym upale 
wygrał na 10 kilometrów przed Algierczykiem z Francji Mimounem, dystansując rywali o 
blisko minutę. Na 5 kilometrów zaskoczył go raptownym finiszem Belg Reif. Srebrny medal, 
tylko. 
To Zatopek poprawił rekord olimpijski Kusocińskiego na 10 kilometrów. Prócz pięciu medali 
olimpijskich zdobył cztery medale na mistrzostwach Europy. Osiemnastokrotnie bił rekordy 
świata. Na igrzyskach w Helsinkach doszło do jedynego w swoim rodzaju zdarzenia. 
Dosłownie w chwilę po jednym ze zwycięstw Zatopka jego żona Dana, startująca w konkursie 
oszczepu, porwana triumfem męża wyrzuciła oszczep na odległość ponad 50 metrów. 
Dało jej to także złoty medal. Dwa złote medale Zatopków zdobyte niemal w jednym czasie... 
Nie będę tu wspominał o sprawach specjalistycznych związanych z jego treningiem interwałowym 
i nieprawdopodobnej mordędze, jaką narzucał sobie u zarania kariery. Wspomnę 
tylko o ciężkich żołnierskich buciorach, które nakładał na chude nogi i przemierzał w nich 
dziesiątki kilometrów każdego dnia w upale i chłodzie, w deszczu i śniegu. To wszystko 
działo się w latach niedalekich od wojny. Świat nie był jeszcze zblazowany rekordami i nowymi 
fenomenami. Zatopek trafił więc na szczególny klimat, co wcale nie umniejsza jego 
wielkości. 
Byłem początkującym dziennikarzem, lgnąłem już do lekkiej atletyki i tak się szczęśliwie 
złożyło, że często miałem możność rozmawiania z Zatopkiem. Będąc na Wyścigu Pokoju w 
Pradze ośmieliłem się złożyć mu wizytę w domu, innym razem Zatopkowie zaprosili mnie na 
obiad. Nieco wcześniej, krótko po olimpiadzie londyńskiej, Emil przyjechał do Warszawy na 
zawody i miał biegać z grupą mało znanych jeszcze polskich długodystansowców, z Chromikiem, 
Krzyszkowiakiem, chyba i Grajem. Nasze pierwsze spotkanie miało miejsce w ciemnej, 
obskurnej szatni Legii. Siedział na ławce w wełnianej czapeczce, choć było duszno. 
– Czy przyjdzie czas, że wasi biegacze dojdą do światowej klasy? – ważył przez chwilę 
odpowiedź, nie chcąc wykręcić się konwencjonalnym komplementem. – Mieliście Kusociń

109 
skiego, myślę więc, że któryś z tych młodych zajdzie wysoko. Macie miłość do lekkiej atletyki. 
Wielu waszych dawnych zawodników nie odeszło z boiska, są teraz trenerami lub działaczami. 
Stworzenie czegoś mocnego wymaga organizacji i serca. Organizację można zbudować. 
Ważniejsze jest serce dla sprawy. Kiedy jestem na waszym boisku, czuję, że serce bije... 
Przepowiedział. Krzyszkowiak, Chromik, Zimny, Malinowski. A organizacja? Nie chcę wypowiadać 
się na jej temat w obecnym naszym sporcie. Jeśli zaś idzie o sport światowy, to 
potężna machina organizacyjna bije rytmem tak silnym, że chyba zagłusza uderzenia serca. 
Spotkaliśmy się wiele razy – w Warszawie, Pradze, na wiosennym crossie w Paryżu, w 
Moskwie, w Melbourne. Ale jedno spotkanie było szczególne. Początek lat pięćdziesiątych. 
Przytulił mnie w „Expressie” niezapomniany redaktor Rafał Praga. Zamówił cykl artykułów o 
Zatopku i szły one w kolejnych numerach gazety. Cykl kończył się akurat w dniu międzynarodowych 
zawodów w Warszawie. W przeddzień pojechałem na stadion. Zatopek trenował. 
Biegł lekkim truchtem, podnosząc nisko kolana. Byłem już kilka kroków od niego, gdy raptem 
poderwał się do spurtu. Nie próbowałem go gonić. Zacząłem rozmawiać z lekarzem czechosłowackiej 
drużyny. 
– Niech pan nie ściga się z Zatopkiem – powiedział. – Jest jeszcze w dobrej formie. 
Zresztą nie lubi, jak mu się przerywa trening. Za godzinę. Zejdzie z boiska ostatni. 
Po treningu Zatopek powiedział mi tak o Krzyszkowiaku: 
– Krzyszkowiak jest urodzony do biegania. Ma wyjątkową lekkość i rytm kroków. Ma 
piękny styl, ach, zazdroszczę mu tego – westchnął. 
Emil biegał brzydko. Od pierwszych metrów na twarzy cierpienie. Wyglądał tak, jakby od 
razu był zmęczony. To unoszenie ramion, przekrzywiona boleśnie głowa. 
Następnego dnia wygrał z Krzyszkowiakiem o dwieście metrów. Wieczorem siedzimy w 
„Expressie” i z redaktorami Gryżewskim i Higiem zastanawiamy się, jak długo Zatopek będzie 
najlepszy na świecie, jest lepszy na 5 kilometrów czy na 10? Za drzwiami kroki i jakieś 
głosy. Nie zwracamy na to uwagi. Dopiero kiedy stanął w progu jakiś mężczyzna, zaległa 
cisza. Przybysz uśmiechnął się i patrzył na nas z lekkim zakłopotaniem. 
– Dobry den – powiedział. 
W drzwiach pokoju redakcyjnego stał Zatopek. Nie sposób opisać radości wszystkich pracowników 
redakcji i drukarni, kiedy Zatopek znalazł się między nami. Rafał Praga naprędce 
zorganizował lampkę wina. Potem zeszliśmy do drukarni, gdzie na Zatopka czekała cała załoga. 
Zecerzy i linotypiści, którzy tyle razy składali czcionkami i wystukiwali na linotypach 
nazwisko Zatopka, teraz zobaczyli go z bliska i rozmawiali. 
– Najcięższym biegiem życia był maraton w Helsinkach – opowiadał drukarzom Zatopek. 
– Kiedy ukończyłem bieg, nogi miałem ciężkie jakby do każdej przylepił się kamień. Następnego 
dnia jednak poszedłem na trening. Co przebiegłem sto metrów, musiałem przystanąć. 
Gdybym najpierw musiał startować w maratonie, nie zdobyłbym trzech złotych medali. 
Nikt wcześniej ani później nie zdobył na olimpiadzie trzech złotych medali w biegach długich. 
Najbliższy tego był Fin Viren. Już wygrał ponownie biegi olimpijskie na 5 i 10 kilometrów 
w Montrealu, wystartował w maratonie, ale dotarł jako piąty. 
Od tej wizyty w drukarni minęło trochę czasu. Schyłek 1954. Zaczął przegrywać. Trzecie 
miejsce na mistrzostwach Europy w Bernie. 
– Skończyły się moje samotne biegi od startu do mety – powie. – Rywale trenują równie 
mocno jak ja. Są młodzi i do nich należy przyszłość. – Nie tracił jeszcze wiary: – Myślę, że 
przede wszystkim w maratonie odegram rolę. 
Melbourne. Gdy falanga maratończyków ruszyła ze startu, w kabinach radiowych słyszało 
się tylko jedno nazwisko; Zatopek... Zatopek... Zatopek... A potem każdy kwadrans, każda 
minuta przynosiła nowe wieści z trasy o fenomenalnej formie Mimouna. To on wygrał. On, 
który poprzednio zawsze był drugi za Zatopkiem, cień Zatopka. Emil przybył jako szósty. Nie

110 
był to wesoły widok. Oto skończyła się nieodwołalnie pewna era. Stadion milczał. Dojdą do 
głosu inni. Długa plejada nowych sław, ostatnia to Aouita z Maroka. To nie były już i nie są 
„lokomotywy”. 
Ostatnie nasze spotkanie. Mistrzostwa Europy w Pradze. Rok 1979, Zatopek ma 57 lat. 
Dużo przeszedł. Może więcej niż w helsińskim maratonie. Po wydarzeniach w Czechosłowacji 
w roku 1968 uznano go za opozycjonistę, naraził się mocno, krytykowano go za działalność 
już nie na niwie sportu. Ale minęło wtedy jedenaście lat od tych wypadków, więc podczas 
mistrzostw Europy powierzono mu w Pradze jakąś niezbyt dużą funkcję organizacyjną. 
Działał na uboczu. Czy trzeba podkreślać, jak serdecznie rozmawialiśmy po długim niewidzeniu. 
W źle skrojonym garniturze, mocno już łysy, wydał się jakiś drobny i jeszcze bardziej 
niepozorny. Zachował tylko rozbrajający uśmiech. 
Bankiet po zawodach. Jakiś bufet, jedna z bocznych salek, przygrywa orkiestra, ale jakoś 
nikt nie tańczy. Wsunął się Zatopek. Rozejrzał się, szukał partnerki do tańca. Miał lekko zaróżowione 
policzki. Może wypił trochę wina. Podszedł do jednej z pań. Odmówiła mu. Druga, 
że nie, bo jest zmęczona. Trzecia wreszcie zgodziła się i tak ta jedna samotna para zaczęła 
krążyć w takt walczyka. Skoczne dźwięki, a jak smutny wydał się ten taniec. Niezgrabny, bo 
mylił trochę takt, ktoś z miejscowych nawet roześmiał się ironicznie. 
W roku 1954 Zatopek na 5 kilometrów ustanowił rekord świata wynikiem 13,57,2 minuty. 
W 1987 r. Aouita osiągnął na 5 kilometrów 12,58,39. Różnica 33 lat i blisko 60 sekund. Czy 
pomylę się, jeśli powiem, że wysiłek obu na pewno był równie wielki? 
Ani słowa więcej o Zatopku. Koniec. Kropka. Było, przeminęło. 
Aouita. 
Pierwszym z trzech wielkich biegaczy z krajów Maghrebu był Algierczyk Mimoun. Gammoudi 
– to Tunezja, Aouita – Maroko. Trzeba zdać sobie sprawę, czym były zwycięstwa, 
zawodników z Afryki dla ich krajów. Telewizja, osiągnęła już rozkwit. Sportowy sukces w 
przypadku krajów tego regionu nabierał stokrotnie większego znaczenia, niż kiedy wygrywał 
na olimpiadzie lub bił rekord świata Amerykanin, Rosjanin, Polak, Belg czy Francuz. Podobnie 
jak Tunezję, kiedy Gammoudi wygrał w Meksyku, tak i całe Maroko ogarnęło wzruszenie 
i szalona radość przemieszana z zadumą pełną kontemplacji nad wyrokami Allacha, kiedy 
Aouita wyprzedził wszystkich na 5 kilometrów na olimpiadzie w Los Angeles. 
Said Aouita urodził się w 1960 roku w Kenitrze opodal Rabatu. Dzieciństwo miał ciężkie, 
był dopiero chłopcem, kiedy ojciec stracił pracę. Znaleźli się wtedy w nędzy. Rodzice musieli 
wyżywić pięciu synów i dwie córki. Może właśnie wtedy postanowił „wziąć rewanż za to 
psie życie” – jak się wyraził, będąc już u szczytu sławy. 
Iście po królewsku witano go w Maroku, kiedy powracał z Los Angeles. Tysiące ludzi 
utworzyło szpaler, a środkiem przesuwał się samochód, w którym zasiadł biegacz. Zawiązała 
się wtedy szczególna zażyłość pomiędzy Aouitą i królem Maroka Hassanem II. Król zwykł 
telefonować do niego przed albo po ważnym starcie. Po triumfie olimpijskim monarcha nazwał 
Aouitę chorążym, niosącym wysoko marokański proporzec. („Tu est notre portefanion”). 
To król, a rodacy? Ekspresowi łączącemu Rabat z Casablanką nadali imię Saida Aouity. 
Kiedyś świat sportu nazwał Zatopka „czeską lokomotywą”. Przyszły czasy, że przez rdzawozielony, 
pofałdowany krajobraz tamtych stron zaczął pędzić ekspres Aouita. 
Wygrywał mitingi, ustanawiał rekordy. Jako pierwszy pokonał granice: trzynastu minut na 
dystansie 5 kilometrów. Dokonał tego w czterdzieści pięć lat po wielkim osiągnięciu Gunnara 
Haegga. Szwed był pierwszym biegaczem, który przełamał barierę 14 minut na tym samym 
dystansie. 
Stało się to podczas wojny w Goeteborgu, Szwedzi i wtedy biegali, zachowali neutralność. 
– Co chcesz osiągnąć, Said? – zapytano go raz na konferencji prasowej.

111 
– Wszystko. 
Rok przed olimpiadą w Seulu tysiąc ekspertów lekkiej atletyki drogą ankiety wyłoniło 
najlepszych zawodników wszystkich czasów w poszczególnych konkurencjach. To było interesujące, 
wymienię więc niektórych najlepszych. W biegu na 100 metrów prymat przyznano 
Owensowi, w skoku w dal ustąpił on jednak pierwszego miejsca Carlowi Lewisowi. Aouitę 
eksperci postawili na trzecim miejscu wśród najlepszych biegaczy dawnych i obecnych czasów, 
za Finami Nurmim i Virenem. Obu Finów sklasyfikowano w konkurencji biegu na 10 
kilometrów na drugiej i trzeciej pozycji. Na pierwszej postawiono Emila Zatopka. I jak się od 
niego oderwać...?

112 
„Jeśli...” 
Nad wejściem na korty w Wimbledonie umieszczono cytat ze słynnego wiersza Kiplinga 
„If” („Jeśli”): „Jeśli triumf i niepowodzenie z równą znosisz odwagą i honorem...” Należał do 
tych, którym to motto przyświecało podczas całej kariery sportowej, a chyba towarzyszyło 
nawet całemu życiu, choć do dziś nie wszystkie dramatyczne okoliczności losów tego człowieka 
są wyjaśnione do końca. 
W chłopięcych mych wspomnieniach zachował się przede wszystkim jako ktoś, kto po 
prostu pięknie gra w tenisa. Piękno to uderzało jeszcze mocniej niż wspaniała gra. Kto z 
obecnych tenisistów ma piękny styl gry? Zapewne Szwed Edberg albo Leconte lub z nie tak 
sławnych Hindus Krishnan. Z dawniejszych mistrzów na pewno wybitnymi stylistami byli 
Amerykanin Patty, Włoch Panatta. Oczywiście pięknie grał Rumun Nastase – cały czas myślę 
o estetyce czysto zewnętrznej, nie o zachowaniu na korcie. Z polskich rakiet wspomniałbym, 
jeśli idzie o urodę stylu, Józefa Hebdę i Władysława Skoneckiego... 
Ale on grał najpiękniej i każdy, kto pamięta dawniejsze dzieje światowego tenisa, zapewne 
przyzna mi rację. 
W wyjątkowej urodzie gry tego tenisisty krył się drugi, szalenie ważny element: nienaganne, 
jedyne w swoim rodzaju zachowanie od chwili, kiedy wychodził na kort, aż do chwili 
ostatniej, kiedy zeń schodził, bez względu na to, czy był zwycięzcą, czy pokonanym. Wyznawał 
zasadę, że tak jak linie kortu są granicą, poza którą posłanie piłki pociąga za sobą 
utratę punktów, tak jednocześnie istnieją granice postępowania, których gracz także nie powinien 
przekroczyć. Był jednym z pierwszych, którzy uznali, że niestosowne jest korzystanie 
z pomyłek sędziego, krzywdzących przeciwnika. W takim wypadku obowiązkiem jest oddanie 
punktu rywalowi. Ale nie wolno tego robić demonstracyjnie. Akt sprawiedliwości wymierzany 
wobec współzawodnika musi być dokonany dyskretnie. Chodzi o zachowanie prestiżu 
sędziego i unikanie aplauzu trybun. W ogóle nie przychodziło mu do głowy, że można spierać 
się z sędzią, uzewnętrzniać niezadowolenie z własnego złego zagrania, kiedy zaś przeciwnik 
zagra świetnie, wypada mu natychmiast wyrazić uznanie krótkim gestem. Ten sposób bycia 
tworzy na korcie szczególną atmosferę. Była to na pewno cecha wrodzona, jego zachowanie 
nie miało cienia sztuczności, cienia nonszalancji. Po prostu taki był i dlatego postanowiłem 
przypomnieć Gottfrieda von Cramma. 
W latach 1934 – 1937 był drugą rakietą świata. Trzykrotnym wicemistrzem Wimbledonu, 
dwukrotnym triumfatorem Roland Garros, wicemistrzem USA i mistrzem USA w deblu. 
Nigdy nie wygrał Wimbledonu, tylko raz w 1933 r. zdobył I miejsce w mikście wraz z Krahwinkel 
– Sperling, nawiasem mówiąc, wielką rywalką w singlu Jędrzejowskiej. Był więc 
wielkim graczem, ale w pewnym sensie był graczem pechowym. Kiedy wspinał się na szczyt 
swoich możliwości, akurat trafił na dwóch kolejnych fenomenów: Anglika Perry’ego, a potem 
Amerykanina Budge’a, kiedy zaś obaj ci arcymistrzowie przeszli do obozu profesjonałów, 
bo taki zaczął tworzyć się jeszcze przed II wojną – von Cramm stanął naprzeciw nierównie 
groźniejszego i bezwzględniejszego przeciwnika. Był nim nie kto inny, lecz sam Adolf 
Hitler. Zacznijmy jednak od początku. 
Von Cramm urodził się 7 lipca 1909 r. jako jeden z siedmiu braci w posiadłości Wisbenstein 
pod Hanowerem. Pochodził z bogatej arystokratycznej rodziny, której przodek otrzymał 
tytuł barona za zasługi na polu bitwy. W rodzinnej miejscowości był oczywiście kort, więc 
mały Gottfried od dziecka uprawiał tenis. Jako chłopiec zdobywał mistrzostwa juniorów. Po 
ukończeniu szkoły dostał się z łatwością do sławnego klubu Rot – Weiss i tam zaopiekował 
się nim jeden z najlepszych trenerów, Najuch. Kariera Cramma rozwijała się szybko. W początku 
lat trzydziestych był już kimś ważnym w europejskim tenisie i szedł wyżej i wyżej.

113 
Grał swobodnie, z ogromną siłą, grał ofensywnie, a jedną z głównych broni była długa piłka, 
padająca niemal stale tuż przed końcową linią. Ponad wszystkim górowała elegancja, harmonia 
ruchów. Ta wytworność, sposób traktowania rywala, sędziów, publiczności, prezesów, 
chłopców do podawania piłek, dziennikarzy, łowców autografów, była czymś zupełnie odmiennym, 
choć wtedy w ogóle dobre maniery na korcie były obowiązujące. To wszystko 
obok znakomitej gry wzbudzało dodatkowe uznanie, zachwyt, a potem powszechny szacunek, 
wręcz uwielbienie. 
Raz w latach trzydziestych wystąpił na korcie Legii w Warszawie. Były to lata, kiedy, nie 
ma co taić, gość z Niemiec nie wzbudzał u nas ciepła na widowni. Ale po kilku gemach gry z 
Ignacym Tłoczyńskim warszawska publiczność z coraz większą sympatią oklaskiwała zgrabnego, 
przystojnego blondyna, który pokonał doskonale grającego Tłoczyńskiego w trzech 
ciężkich setach. Stolica oglądała wtedy często wybitnych graczy, opinie były zgodne: takiego 
stylu jeszcze tu nie widziano. 
W 1934 r. Cramm zwycięża na Roland Garros bijąc w finale w pięciu setach mistrza 
Wimbledonu, Australijczyka Crawforda. W rok później przegra w paryskim finale z Perrym, 
a potem po raz pierwszy dojdzie do finału w Wimbledonie. Będzie dochodził do tego finału 
trzy razy z rzędu. W 1935 r. przegra z Perrym w trzech dość wyrównanych setach. W rok 
później zdobędzie mistrzostwo Francji, bijąc Perry’ego w pięciu setach, ale w miesiąc później, 
grając po raz drugi w wimbledońskim finale, dozna od Anglika miażdżącej klęski. Przegra 
1:6, 1:6, 0:6, mając za sobą całą angielską publiczność. Kobiety płakały na trybunach, 
sam Perry był zafascynowany, tylko von Cramm zszedł z kortu lekko uśmiechnięty. Tajemnicą 
klęski była kontuzja barku, jaką odniósł w początkach pierwszego seta. Starał się ukryć 
ból, jaki odczuwał przy każdym uderzeniu piłki. Nie chciał kreczować. Dopiero po pewnym 
czasie zorientowano się, że coś mąci jego mocną, precyzyjną grę. 
W 1937 r. pojawił się na kortach nowy fenomen: rudowłosy Amerykanin Budge. Trzeci 
jego finał w Wimbledonie. Teraz przegra z Budge’em w walce, choć w trzech setach. Nazwą 
go wtedy „kronprinzem Wimbledonu” – (następca tronu, który nie może zasiąść na tronie). 
Tylko raz pokona Budge’a na turnieju w Australii, znów przegra z nim w finale mistrzostw w 
USA, ale zdobędzie tam tytuł w deblu wraz z Henkiem. 
Spotka się z Budge’em jeszcze raz i ten mecz, jak głosi legenda, stał się brzemienny w 
skutkach dla losów Cramma. O tym za chwilę. 
Rok 1938. Zbliżał się do szczytu kariery. Raptem jego nazwisko zniknęło z tytułów gazet. 
Nigdy nie krył swojej sympatii do Anglii i Francji, gdzie w różnych sferach miał wielu przyjaciół, 
nie ukrywał niechęci do narodowego socjalizmu, kategorycznie odrzucał propozycje 
wstąpienia do partii. No i chyba zaważył także przebieg tego meczu z Budge’em. Niemcy w 
finale międzystrefowym grały z USA o prawo udziału w spotkaniu z obrońcą Pucharu Davisa 
– Anglią. Anglia była już bez Perry’ego. Mecz USA – Niemcy właściwie decydował. Odbywał 
się w Wimbledonie. Przy stanie meczu 2:2 doszło do pojedynku Budge – Cramm. Piąty 
set fantastycznej walki. Cramm prowadził 4:1, 5:3 i przegrał 6:8. We wspomnieniach dawnych 
widzów, w pożółkłych kronikach zachowały się niezwykłe szczegóły: w jednym z rozstrzygających 
momentów Cramm poprosił sędziego o powtórzenie wymiany piłek. Zdobył 
punkt, ale przyznał się, że po smeczu dotknął rakietą siatki. W paru wypadkach oddał punkt, 
wyrównując krzywdę przeciwnika, spowodowaną omyłką sędziego. Przegrał mecz i szansę 
zdobycia Pucharu Davisa przez hitlerowskie Niemcy. Führer już tego nie mógł wybaczyć. 
W hitlerowskiej prasie ukazała się informacja, że tenisista von Cramm popełnił przestępstwo 
dewizowe oraz wykroczenia przeciwko moralności. Aresztowano go i posłano do obozu 
koncentracyjnego. Nie bronił się. Uznał, że bronić się byłoby poniżej godności. Niemoralność 
Cramma?! Różne krążyły pogłoski, między innymi że jest homoseksualistą. Był już raz żo

114 
naty z piękną Elizabeth von Dobeneck. Ożenił się po wojnie po raz drugi. Jak głosiła fama, a 
wokół takich postaci zawsze krążą plotki, zawarcie drugiego małżeństwa poprzedzone było 
szalenie romantyczną historią... 
Zbliżała się wojna. Po pewnym czasie Cramma wysyłają karnie na front wschodni. W 
1944 r., kiedy trwa jeszcze zawierucha, przychodzi ze Szwecji pomoc. Sędziwy król Gustaw 
V, słynny amator tenisa, interweniuje i uzyskuje zgodę na przyjazd Cramma do Szwecji. Król 
wiele razy rozgrywał przyjacielskie partie z Crammem na różnych kortach. Król powie: 
„Moje gry z von Crammem zaliczam do najpiękniejszych przeżyć jesieni mego życia. To jest 
wyjątkowy człowiek”. 
W Szwecji doczekał końca wojny. Jak opowiadał Bergelin, świetny gracz Szwecji, a później 
wychowawca i trener Borga – Cramm odwdzięczył się, jak umiał, Szwecji za gościnę. 
Trenował młodzież tenisową. „Nauczył mnie grać – wspomina Bergelin. Mnie, Davidsona, a 
nade wszystko pokazał, jak trzeba zachowywać się na korcie. Stworzył u nas styl bycia, pewnie 
dlatego i Borg zachowywał się później jak należy, a Wilander! ... To trwałe ślady pobytu 
Cramma u nas w tamtym czasie”. 
Cramm wrócił w ojczyste strony. Wrócił także na kort. Mając 39 lat zdobył w 1948 r. mistrzostwo 
swego kraju. Będzie grał przez wiele lat, pojawi się nawet w Wimbledonie po 
czternastu latach nieobecności, a więc w 1951 r. Spotka się w meczu z Jarosławem Drobnym, 
który zdobył mistrzostwo Wimbledonu w trzy lata później. Wimbledon powita wtedy Cramma 
wielką owacją. Tłum bił brawo stojąc. Przegra z Drobnym, który wspominać będzie później: 
„Po raz pierwszy zobaczyłem go przed wojną w Pradze podczas meczu o Puchar Davisa. 
Byłem chłopcem, podawałem mu piłki. Było coś niepowtarzalnego w zachowaniu tego człowieka. 
Po wojnie spotkałem się z nim w finale turnieju w Kairze. Wygrałem z trudem, choć 
miał już czterdzieści kilka lat. W tydzień później pokonał mnie w Aleksandrii. Ile w tym niemłodym 
graczu było pięknej zaciętości, życzliwości dla rywala. Niepowtarzalna postać”. 
Lata pięćdziesiąte. Cramm wciąż gra, nie jest już rakietą numer 2 na świecie, ale odnosi 
sukcesy. Na przestrzeni lat 1932 – 1953 występował 102 razy w Pucharze Davisa, odnosząc 
82 zwycięstwa, to był wtedy rekord. Prześcignęli go dopiero w latach siedemdziesiątych i 
osiemdziesiątych Włoch Pietangeli, Nastase, Panatta w tym wspaniałym rekordzie liczby gier 
w Pucharze Davisa. 
Dochodzimy wreszcie do romantycznej historii, która może upiększa powtarzaną z ust do 
ust kolejną legendę, tym razem legendę o tonacji melodramatycznej. Otóż Cramm, jeżdżąc 
nadal na turnieje po różnych krajach, stale dostrzegał w loży pewną interesującą damę. Pojawiała 
się zawsze, kiedy grał. Początkowo nie zwracał na nią uwagi. Z czasem zaczęła go trochę 
drażnić, a potem intrygować stałą obecnością. Kiedy raz przegrał ze słabym zawodnikiem, 
zauważył, że tym razem nie było tajemniczej damy wśród widzów. W czasie następnego 
występu począł więc rozglądać się po trybunach. Była. Tenisista nie wahał się i po grze 
podszedł do loży. Po jakimś czasie wzięli ślub. Ową kobietą była Barbara Hutton, jedna z 
najbogatszych kobiet świata (między innymi właścicielka Woolwortha). Rozeszli się po sześciu 
latach, był jej którymś z kolei mężem, i nie ostatnim. 
Po raz ostatni wystąpił w turnieju mając 51 lat i zdobył drugie miejsce w deblu w międzynarodowych 
mistrzostwach RFN. Już wtedy prowadził najrozmaitsze biznesy, brał udział w 
międzynarodowym ruchu sportowym. Jeździł po świecie. Przez całe życie marzył, by dotrzeć 
do Kenii i wziąć udział w safari – polowaniu na grubego zwierza. Był już blisko. Znalazł się 
w Egipcie. Tam 9 września 1966 r. zginął w wypadku samochodowym w drodze z Aleksandrii 
do Kairu. Jego szofer zderzył się czołowo z ciężarówką. 
Uznany jest za najlepszego gracza z tych, którzy nie wygrali Wimbledonu, obok Australijczyka 
Rossewalla i Amerykanina Gonzalesa. Wielcy gracze przychodzą i odchodzą. Często 
są zapomniani, ale nazwisko von Cramma zostanie jako legenda. Największy dżentelmen 
kortów wszystkich lat. Zostawił więc coś trwałego w sporcie. Starali się go potem naśladować

115 
na korcie kolejni sportowi dżentelmeni; Patty, Stan Smith albo Brazylijczyk Fernandez, a 
teraz Wilander. Ale były także potem cyrkowe sztuczki żonglera Nastase, furie natchnionego 
McEnroe, ponura zaciętość Lendla. 
Von Cramm – zawsze grający na korcie w długich spodniach – to nostalgiczny symbol 
białego, a więc czystego sportu.

116 
Bal z Szerszeniem 
Wiosną tego roku 1986 minie równo 50 lat od chwili, kiedy wszedłem po raz pierwszy na 
kort Legii jako pełnoprawny zawodnik, członek tego sławnego tenisowego klubu. Czy ważne, 
że nie byłem wtedy nawet juniorem, ale młodzikiem? Inna epoka, nie tylko tenisa, inny styl 
forhendu, odmienna obyczajowość, zapewne i mentalność. Jednak tenis dzisiejszy – ów supertenis 
z jego oszałamiającym bogactwem i powszechnością – wyrasta z tenisa tamtego. Nie 
zmieniła się fenomenalna odrębność tej jedynej gry sportowej, w której można wygrać mecz 
nawet wtedy, kiedy zdobędzie się mniej punktów i gemów niż przeciwnik. Taka sama cisza 
wypełniała trybuny, kiedy Tilden grał z Cochetem, jaka wypełniała trybuny, kiedy Lendl grał 
z Connorsem. Za niski lob i wtedy, i teraz zabija kończący wymianę mecz. Napięcie przy 
meczbolu pozostanie zawsze takie samo. Jedyna różnica (nie myślę o obecnych fortunach) – 
wszystko jest teraz szybsze, mocniejsze, twardsze. I nie stosowało się w dawnych czasach 
uderzeń z nadaniem piłce rotacji, co we współczesnym tenisie stało się podstawą całej techniki. 
Chyba tylko jeden sudecki Niemiec – Menzel w latach trzydziestych grał już „z liftem”. 
Na korty Legii przed pięćdziesięcioma laty przyprowadziła mnie (co to był za wstyd!) 
mama. Uprosiłem ją, żeby nie wchodziła do środka. Została na zewnątrz i przez dwie godziny 
spacerowała nad brzegiem kanału, tym samym, który biegnie wzdłuż kortów dzisiaj. W klubie 
przeegzaminowała mnie Helena Łuniewska, ówczesna wicemistrzyni Polski. Widziała 
mój zapał i tremę, była życzliwa i widać po grze komuś szepnęła: weźmy go, może coś z tego 
będzie. To „coś” – jak się okaże – to przede wszystkim zaciągnięty dług wobec dawnej Legii. 
W ogólnym rozrachunku obdarzony zostałem stokrotnie więcej, niż zdołałem sam Legii ofiarować. 
Co znaczyło te kilka tytułów mistrza młodzików czy potem juniorów w porównaniu z 
tym, że nauczyłem się grać i rozumieć tenis, że poznałem ciekawych i dzielnych, co wykaże 
wojna, ludzi, którzy obdarzyli mnie przyjaźnią. Dyskretnie uczyli ważnej prawdy, że sport to 
przede wszystkim walka przyjaciół. Swoim zachowaniem na korcie i poza nim jakby mimochodem 
dawali przykład i nie wypadało nie dostosować się do wzorów. 
Czas upiększa wspomnienia, zapewne. Ale wiele lat później poznałem atmosferę panującą 
w paru innych klubach. Już nigdy nie spotkałem się tam z takim specyficznym klimatem, polegającym 
na przemieszaniu koleżeństwa z dobrowolnie przyjętą dyscypliną, z tak dobrymi 
obyczajami nie pozbawionymi co prawda i cienia snobizmu. Lecz każdy traktowany był w 
tym ekskluzywnym klubie jednakowo. Metoda zajmowania kortu do gry była prosta. Opierało 
się swoją rakietę na skraju siatki i był to znak, że grający mogą ćwiczyć jeszcze nie dłużej niż 
trzy kwadranse. Zwalniał kort każdy bez względu na pełnioną funkcję lub zasługi. Nie było 
długich zebrań szkoleniowych, pogadanek wychowawczych. Podczas ciężkiego meczu Tłoczyńskiego 
z van Svolem holenderski gość wpakował łatwą piłkę w siatkę, co dawało Polakowi 
przewagę w ważnym gemie. Podskoczyłem do góry z radości. Stojący obok Adam Baworowski 
tylko spojrzał na mnie. Nie karcąco, po prostu ze zdziwieniem. Zapamiętałem dobrze 
do dziś to krótkie spojrzenie Adama. 
W tej atmosferze dobrze się czuł ugrzeczniony Tyrolczyk Sepp Roehrl, sławny trener nart, 
a także tenisa, zaangażowany w Legii na instruktora dla pań i panów. W 1940 roku okazało 
się, że był z „piątej kolumny”. Będzie grasował w Zakopanem, ofiarą Roehria padnie Bronek 
Czech, inni narciarze – górale, przeprowadzający przez Tatry na Węgry polskich oficerów. 
Nie, czujności w tej dawnej WKS Legii nie znano. Inna epoka. 
To był jednak klub wojskowy – jak dzisiaj, więc wypada zacząć od członków wojskowych. 
Grywał na Legii wytworny generał Sosnkowski – przeważnie z żoną na korcie 2 lub 3. 
Częściej pojawiał się dowódca obrony powietrznej, nieco kanciasty generał Zając – ten zwykle 
miał za partnera syna, Janka, zresztą lepszego pingpongistę niż tenisistę. Do siódmego

117 
potu odbijał piłki dowódca I pułku szwoleżerów Józefa Piłsudskiego – pułkownik Trepto i 
wracał do szatni umazany czerwienią kortu jak nieboskie stworzenie. Potem te rozmowy w 
szatni, pełne humoru, autoironii, na pełnym luzie, choć kipiały ambicją: jutro ja wleję szanownemu 
panu. Dostanie pan najwyżej trzy gemy. 
Twardym przeciwnikiem bywał major Riedl. Po każdym swoim błędzie wrzeszczał przeraźliwie, 
aż słychać było na Myśliwieckiej. Wchodzimy na korty i słychać ten wrzask. „Oho, 
pan major już gra”. Będzie asystował generałowi Kutrzebie w tragicznej chwili podpisywania 
kapitulacji Warszawy u schyłku września 39 w tym wagonie na przedmieściu. Rozmiłowany 
w tenisie był marszałek sejmu, Świtalski. Jak słyszałem, we wrześniu 39, nie mając przydziału, 
zgłosił się na ochotnika jako prosty żołnierz. Grywali codziennie na kortach i przesiadywali 
do wieczora w domu przemysłowcy, inżynierowie, prawnicy, artyści – choćby Maria 
Modzelewska, niezapomniana Ksantypa, w wielkiej roli u boku Woszczerowicza – Sokratesa. 
Odwiedzał klub jej ówczesny mąż, poeta Hemar. Wśród stałych gości – brydżystów był ongiś 
skromny biegacz robotniczego klubu, później mieszkaniec królewskich Łazienek, gdyż powierzono 
mu tam funkcję ogrodnika, Kusy, czyli Janusz Kusociński. Odwiedzała nas towarzysko 
i „tenisowo” pani ministrowa Matuszewska, przychodząc z pobliskich kortów WLTK, 
znajdujących się w Agrykoli. WLTK ho, ho – to były już najwyższe progi. A wśród członków 
byli także ci, którzy wcześniej jako ubodzy chłopcy zbierali piłki innym na różnych kortach, a 
potem odbijali je mistrzowsko rakietą. Najwięksi gracze kraju. Byli razem w tym wspólnym 
zgranym gronie zwykli urzędnicy, studenci i grupka takich uczniaków jak ja. Treningi reprezentacyjnej 
kadry wtapiały się w codzienne życie klubowe. Mistrzowie grywali nieraz po 
koleżeńsku ze starszymi panami, a często stawiali młodzików po drugiej stronie siatki. Czasem, 
było to szczególne wyróżnienie, grywali z nami na centralnym korcie. Niezapomniane 
chwile. A kiedy jeszcze przypatrywał się kapitan sportowy PZT, radca Aleksander Olchowicz!... 
Zwany był Oluchną. Korpulentny, jowialny, przebiegły. Jak on wspaniale kierował 
meczami reprezentacji w Pucharze Davisa! Zawodnicy nabierali nie tylko sportowego szlifu. 
Tworzyły się mocne więzy na całe życie. Na dobre i złe. Za parę lat przyjdzie wojna. Wojenne 
losy tenisowej paczki to temat osobny. 
Na razie mamy koniec lat trzydziestych. Jeszcze pamiętam drewniany, zielony domek z 
werandą. Zamienił się którejś jesieni albo wczesnej wiosny w murowany – ten, który stoi dziś 
– szybko i niemal niepostrzeżenie. Ciekawe, ile taka przebudowa trwałaby teraz? Kortów 
było więcej niż obecnie – jedenaście, nie licząc centralnego. Używaliśmy rakiet drewnianych. 
Najwyżej cenione były Max Playe oraz białe Slasengersy, takim białym grywała Jadzia Jędrzejowska. 
Długie białe spodnie wychodziły już z mody. Pierwsi z reprezentacji pojawili się w szortach 
Tarłowski i Baworowski, po jakimś czasie zaczął grywać w nich Hebda, potem z wahaniem 
Tłoczyński, a na końcu zawsze przygarbiony, już szpakowaty, choć zbliżał się dopiero 
do trzydziestki, regularny jak dzisiaj Wilander – Ernest Wittman. Dopiero wtedy niektórzy 
starsi panowie też skapitulowali i zaczęli pokazywać nogi powyżej kolan w gonitwie za piłką 
na korcie. 
W pełni upalnego lata 1939, to było już po niezwykłym meczu pucharowym z Niemcami, 
na centralnym korcie odbyła się zupełnie szczególna impreza: uroczyste garden – party, wielki 
tenisowy bal. Gwiaździste niebo, upał, toalety, smokingi, tanga, fokstroty do białego rana. I 
przede wszystkim lambeth – walk – przebój tamtego sezonu, żartobliwy taniec, potem – jak 
się okaże przejmujący, tragiczny sygnał, że bezpowrotne było to pamiętne lato. Kto przypuszczał, 
że to bal pożegnalny? Główną postacią, jak podczas zwykłego dnia gier, jak podczas 
meczów, w czasie tego balu był pan Szerszeń. Gospodarz kortów, starszy, rudy, piegowaty, 
pomarszczony, wiecznie w ciemnym, trochę pogniecionym garniturze i zawsze białych 
tenisówkach. Ponoć nigdy sam nie grał w tenisa. Nikt nie znał się lepiej na tenisie niż on. 
Znał nasze wszystkie tenisowe i nietenisowe tajemnice. Jednakowo surowy dla wszystkich,

118 
od prezesa do młodzika. Pilnował tego wieczoru bufetu i orkiestry, był niedostrzegalny, był 
wszędzie. W środku balu porwała go do tańca Konopacka – Matuszewska. Wyrwał się po 
paru taktach i uciekł. Pierwszy raz widzieliśmy, jak się śmiał. Ostry, choć może nieco łagodniejszy 
był dla chłopców od podawania piłek. Czasem wtykał im cichaczem parę groszy z 
własnej kieszeni. Jak któryś miał dryg do tenisa, pozwalał mu pójść na boczny kort, dawał 
rakietę, wyciągał z zakamarka piłki. „Macie i pograjcie sobie, może wyrosną z was ludzie”. 
W języku pana Szerszenia: „ludzie” – znaczyło tenisiści. Raz odesłał do domu pewnego obiecującego 
juniora, gdy ten wyszedł do gry w źle zaprasowanych szortach. „Szanuj przeciwnika. 
Nieporządny strój to dowód lekceważenia”. 
Ostatnie piłki na kortach Legii padły w niedzielę 3 września 1939 roku. Pamiętna niedziela. 
Anglia i Francja przystąpiły do wojny. Choć była już wojna, kilka osób przyszło jeszcze z 
rakietami, niektóre w mundurach. Pożegnalne serwisy i bekhendy. Na niebie pojawiły się już 
samoloty ze swastyką. Wpadłem na kilka minut posłuchać dźwięku rakiet. Przecież jutro 
ucichną. 
Nie ucichły. 
Przypominają się inne postacie. Wyłaniają się jak z dawnego snu. Korty Legii odwiedzał 
towarzysko pułkownik Kazimierz Glabisz. To była persona. Szef przedwojennego polskiego 
sportu, prezes PKOl. Sztabowiec, legionista, znawca i miłośnik sportu. Elegancki dla pań, 
pamiętam, jak emablował z galanterią Jędrzejowską i śliczne lekkoatletki, medalistki olimpijskie, 
Wajsównę i Kwaśniewską, marsowy, czasem ostry w sposobie bycia, a jednocześnie 
pełen szarmu. 
Obserwowałem ukradkiem wszystkie postacie, imponował mi oczywiście ciekawy świat 
dwóch przemieszanych środowisk zawodników i dygnitarzy, tworzący przyjazną całość, co 
dostrzec było można w kuluarach przylegających do boiska. 
W wiele lat później, to było w 1957 roku, podczas mego pierwszego pobytu na turnieju 
wimbledońskim, w towarzystwie rodaków osiadłych po wojnie w Londynie spotkałem Kazimierza 
Glabisza. Był generałem. Ośmieliłem się przypomnieć mu jego dawne wizyty na Legii. 
Udał, że mnie pamięta, ale wzruszył się trochę i zaczął wspominać te lata. Powiedział, 
aby pozdrowić jak najserdeczniej dwie Jadzie i Marysię, czyli Jędrzejowską, Wajsównę i 
Kwaśniewską, a także sławnego naszego wioślarza Rogera Vereya, Józka Hebdę, Marusarza i 
w ogóle dawnych sportowców, którzy przeżyli wojnę i przebywają w kraju. I na tym skończyła 
się parominutowa rozmowa. 
Minęło znów wiele lat, jeszcze więcej. Jakieś zawody lekkoatletyczne odbywały się w 
Londynie. W przeddzień zaszedłem do kawiarni „Daquiza” na Kennsingtonie, gdzie spotykali 
się często Polacy z Anglii i kraju. Przy sąsiednim stoliku siedział generał Glabisz. Był to rok 
1979. Miał wtedy 86 lat. Wahałem się: podejść i przypomnieć się? Zaczął przyglądać mi się 
bacznie. To zachęciło. 
– Bardzo przepraszam, ale czy pan... 
– Ależ, oczywiście. Niechże pan siada. 
– Czy pan generał może pamięta? 
– Jakże. Pamiętam. Przecież poznaliśmy się u generałostwa Ujejskich. Miał pan pozdrowić 
nasze mistrzynie. Także Staszka i Hebdę. Wiem, niektórzy pomarli. A ja wciąż żyję. Pozdrowił 
pan? – mówił krótkimi zdaniami, jakby wydawał rozkazy, a jednocześnie z tą bezpowrotną 
melodią polszczyzny, która w kraju zanika, a usłyszeć ją można jedynie u bardzo starych 
rodaków, od lat przebywających poza ojczyzną. No i pamięć generała! 
Przeszedł na czas wojny. To takie charakterystyczne. Opowiadał, jak w samym początku 
Września zgłosił się do Rydza – Śmigłego. 
– Panie Marszałku, melduję, że mam prośbę. 
– Mówcie.

119 
– Proszę o odkomenderowanie ze sztabu na front. 
Rydz spojrzał ostro. Odczekał chwilę. 
– Jedźcie. 
– Rozkaz, panie Marszałku. 
– To nie był rozkaz, to wasza prośba. 
Opowiadał o Rydzu, o generałach Kutrzebie i Kopańskim – o marszałku Piłsudskim, tak 
jak my mówimy o sławnych, ale dobrych znajomych. Mówił, jakby byli blisko – wciąż byli i 
można się u nich lada chwila zameldować. To, co przeciętny człowiek zna jedynie z legendy 
lub podręczników, stary generał swobodnie wyjmował z kart historii i ożywiał. 
Generała Glabisza już nie ma, zmarł w 1981 roku. Niechaj w „Pożegnalnej defiladzie” zostanie 
i ten krótki zapis.

120 
Przedostatnia radość 
W dziejach polskiego futbolu było kilka meczów niezwykłych. Ten należy do nich. Byłem 
na tym meczu. Odbył się w niedzielę 27 sierpnia w 4 dni po pakcie Mołotow – Ribbentrop, na 
kilkadziesiąt godzin przed powszechną mobilizacją. Przypadł na dni nabrzmiałe tragizmem i 
historią, a jednocześnie wskutek okoliczności odegrał w pewnym stopniu rolę pokrzepiającą 
serca, choć strzelano tylko piłką, a nie z armat. 
Ostatnie dni sierpnia 1939 roku. Niespełna 21 lat upłynęło od odzyskania Niepodległości, 
a dziewiętnaście od bitwy pod Warszawą, która niepodległość tę zachowała. W nagłówkach 
gazet coraz większe litery. Wzrastające napięcie. Przepiękne lato. Przerzucam gazety z tamtego 
czasu: „Co będzie dalej?”, „Wojna czy pokój?”, „W Gdańsku wrze”. „Goebbles zapowiada 
zmianę granic w Europie Wschodniej”. Obok hasła nawołujące do złożenia ofiar na Fundusz 
Obrony Narodowej. Hasła przemieszane ze zwykłymi reklamami. „Lody Miś – kup, bo 
warto”, „Najszczęśliwsze losy tylko w kolekturze Wolańskiej”. Krzyżówki, kąciki szachowe, 
ogłoszenia matrymonialne. Rubryki sportowe. Doniesienie, że w najbliższą niedzielę nie będzie 
rozgrywek ligowych, gdyż odbędzie się mecz Polska – Węgry. Dziesiąte spotkanie z 
przeciwnikiem, który wprowadził nas na arenę międzynarodową jeszcze w 1921 roku i zawsze 
z nami wygrywał. Nazwiska kandydatów do reprezentacji oraz informacja, że treningi 
prowadzi słynny brytyjski trener Alex James. Przeciwnik bardzo mocny. Rok wcześniej Węgrzy 
zdobyli wicemistrzostwo świata, przegrywając w finale ze znakomitymi wówczas Włochami. 
Nasza reprezentacja gra co prawda nieźle, ale na Węgrów to za mało – panuje powszechna 
opinia. 
Wieczór na Nowym Świecie pełnym światła i neonów. Przeddzień meczu. Spacerują tłumy. 
Przepełnione kina, kawiarnie, restauracje. 
Ze wszystkich krańców Polski wracają do domu tysiące mieszkańców stolicy. Pociągi z 
Helu i Wilna, Druskiennik i Krynicy wjeżdżają na warszawskie perony z niezmierną punktualnością 
co do sekundy. Przywożą opalonych i wypoczętych ludzi. Wakacje kończyły się tym 
razem wcześniej, choć nikt tego wyraźnie nie mówił, ale oczywiste było, że coś się zbliża, a 
jednocześnie kończy, tylko nikt nie zdawał sobie sprawy, w jakich dokona się to rozmiarach. 
Zainteresowanie sportem było jednak niezmiennie silne. Toteż w dniu meczu przynajmniej 
przez kilka godzin odżył podobny nastrój, jaki zawsze wypełniał miasto, ilekroć pierwsze 
kopnięcie miało wprowadzić piłkę do wielkiej gry na lubianym powszechnie stadionie przy 
Łazienkowskiej. 
My z tenisowej Legii mieliśmy na piłkę nożną krótką drogę. Zwykle przed ciekawym meczem 
zbieraliśmy się na kortach i stamtąd przez małą furtkę wpuszczali nas porządkowi na 
dolną trybunę. Tym razem nie przyszli tylko Adam Baworowski i Jurek Gottschalk, bo wyjechali 
do Monako na Akademickie Mistrzostwa Świata. Wrócą do kraju już w czasie wojny 
daleką, okrężną drogą. 
Trybuny zieleniły się w wielu miejscach, uwagę zwracała znaczna liczba widzów w mundurach. 
Jak pochwycić i przekazać dalej to, co uleciało bezpowrotnie? Nastrój przed tym meczem. 
Było w nim coś z zapamiętania, z zanurzenia w parogodzinną emocję, by zapomnieć o tym, 
co niosła przyszłość. Brawa, owacja, składy drużyn, hymny. Przecież wszystko tak jak do tej 
pory. Dobrze znane sylwetki polskich piłkarzy i ten sam emblemat z orzełkiem na białej koszulce. 
Pod mocno sklepionym dachem głównej trybuny głowa przy głowie. Szmer rozmów. 
Ludzie rozglądają się, szukają znajomych. – Pana Adama nie ma. Wczoraj pożegnał się. Pojechał 
w kierunku Wielunia...

121 
Ostatnie prognozy: – Wygrać, nie wygramy, ale niech będzie na co popatrzeć – mówi siedzący 
obok sąsiad. „Bez szans, ale z wolą walki...” – takim tytułem opatrzył przed meczem 
„Przegląd Sportowy” długi artykuł. 
Gramy w składzie: na bramce Krzyk („Brygada” Częstochowa), w obronie – Szczepaniak 
(Polonia) i Giemza (Ruch), w pomocy Góra, Jabłoński (obaj Cracovia), Dytko („Dąb” Świętochowice), 
atak – Jaźnicki (Polonia), Piontek (AKS), Cebula (AKS), Wilimowski (Ruch), 
Cyganek („Fablok” Chrzanów). Losowanie stron przez kapitanów, naszym był Szczepaniak, 
w asyście sędziego z Finlandii, Pekkonena. 
Zaczęło się. Pół godziny bezustannych ataków Węgrów. Wyraźna przewaga techniczna 
wicemistrzów świata. Krzyk paruje strzały, robinsonuje, rzuca się pod nogi, by wyłapać piłkę. 
Przychodzi kres. W czternastej minucie Zcengeller strzela z bliska nie do obrony. 0:1. Trybuny 
cichną, ale zaraz ożywiają się, kiedy próbujemy przerzucić piłkę na stronę rywali. Nasze 
ataki kończą się na środku pola. 
W trzydziestej minucie kolejna ofensywna gości. Składna akcja. 0:2. Gola zdobył Adam. 
Nie ma na nich rady. 
Kiedy Polacy zepchnięci do obrony, ustępujący pod względem kunsztu i wyrafinowania 
piłkarskiego, zdawało się, przegrają wysoko, raptem coś wstąpiło w ich szeregi. – Jakiś fluid 
poszedł z trybuny na boisko – powie po meczu pułkownik Glabisz. – Bies wlazł w naszą drużynę. 
Rozpoczęliśmy raptowne ataki, które szły jak fala za falą i w trzy minuty później Dytko 
dalekim przerzutem podał do Piontka, ten głową do Wilimowskiego. Wilimowski swobodnie 
przebiegł z piłką kilkanaście kroków i przerzucił ją zręcznie ponad wybiegającym bramkarzem. 
1:2. Do końca pierwszej połowy my byliśmy już w ofensywie. Ofensywa ta utrzymała 
się niemal do końca meczu. Szybkie, płynne akcje kończyły się groźnymi strzałami z daleka, 
czasem odważnym przebojem, w których celował Wilimowski. W sześćdziesiątej czwartej 
minucie Jabłoński crossem przerzucił piłkę do Piontka, który błyskawicznie wypuścił oczywiście 
Wilimowskiego. Ten rudy gracz, poruszający się jak kaczka na krzywych nogach, pozornie 
wolny i niedbały – kilkoma zwodami wyswobodził się spod opieki dwóch Węgrów, 
podciągnął i z bliska strzelił. 2:2. 
W jedenaście minut później ręka Węgra Biro o parę kroków od ich bramki. Piontek bije 
karnego mocno. 3:2. W sześćdziesiąt sekund później przebój Wilimowskiego. Nie odebrali 
mu piłki. Kopnął ją na pozór lekko, ale była to bomba nie do obrony. 4:2. Jeden z widzów, 
nie wiedząc, jak wyrazić radość, otworzył parasol, z którym przyszedł nie wiadomo czemu, 
bo niebo było bezchmurne, a powietrze czyste. 
Kto był na tym meczu, nie zapomni go nigdy. Przedostatnia zbiorowa radość tamtej Warszawy. 
Ostatni wybuch entuzjazmu to 3 września, w następną niedzielę, przed Ambasadą 
Brytyjską na rogu Smolnej i Nowego Światu, kiedy Anglia przystąpiła do wojny. 
W ostatnich minutach Węgrzy doszli do głosu. Zdobyli gola, ale z wyraźnego spalonego i 
sędzia nie mógł go uznać. 
Ernest Wilimowski, zdobywca trzech bramek, to szczególna postać w dziejach naszej piłki. 
Rodem ze Śląska, słabo mówił po polsku i poczuł się Niemcem, kiedy ci zajęli kraj. W 
czasie wojny występował w niemieckich drużynach, mało więc po wojnie pisało się o nim, a 
jeśli już to negatywnie. Gwoli ścisłości trzeba jednak stwierdzić, że kopał piłkę wspaniale i 
kto wie, czy nie był w tamtej dobie jednym z najbardziej utalentowanych piłkarzy w Europie. 
Kapitan sportowy polskiej reprezentacji, Józef Kałuża, po meczu oczywiście podkreślił jego 
znakomitą grę, wyróżnił także napastnika Cyganka i pomocnika Dytkę. Dytkę za wszechstronną 
grę zarówno w defensywie, jak i za liczne ofensywne podania, umożliwiające napastnikom 
podjęcie natychmiastowego natarcia. Zresztą niemal cały zespół oceniono bardzo wysoko.

122 
Węgrzy z godnością przyjęli porażkę. Kierownicy i gracze uznali się za zdecydowanie 
gorszych w tym dniu i nie mieli najmniejszych pretensji za podyktowanie karnego i nieuznanie 
jednego gola. 
Fiński sędzia nie krył zachwytów dla gry naszych i zdziwienia, że umiemy tak wspaniale 
grać. 
Trener Polaków, Szkot Alex James, tak się złożyło w tych niespokojnych już dniach, nie 
był na meczu, był w Anglii. Przysłał aż trzy depesze z ostatnimi instrukcjami. I on nie wierzył 
w zwycięstwo. Rady zmierzały głównie do tego, by wzmocnić obronę i, jak się da, ewentualnie 
wymęczyć remis. 
Znakomity znawca futbolu redaktor Narcyz Suesserman (po wojnie pisywał jako Tadeusz 
Maliszewski) skreślił takie zdania w „Przeglądzie Sportowym” z 28 sierpnia 1939 r.: „Kiedyś 
po latach mecz Polska – Węgry w Warszawie będzie się wspominać jako wyjątkowe zdarzenie. 
Historykowi posłużyć może jako dokument epoki. Dla nas jest świadectwem co zdziałać 
można w sporcie (czy tylko w sporcie?) ambicja, siła woli i ofiarność”. 
Gdzie kibice z tamtych lat? A piłkarze? Krzyk, Dytko, inni... Zachowały się tylko utrwalone 
na kilku fotografiach sylwetki i piłka lecąca do siatki, zatrzymana w ruchu. 
Szybko biegły ostatnie dni sierpnia. W „Przeglądzie Sportowym” z 31 sierpnia na kolumnie 
zamykającej ten numer gazety zamieszczono ogromny olimpijski afisz, zapowiadający 
igrzyska w Helsinkach w 1940 r. Obok, na sąsiedniej szpalcie, krótka informacja, że mecz 
tenisowy Polska – Szwajcaria, mający odbyć się w dniach 8 – 10 września, ze względu na 
sytuację polityczną został odwołany. Nie minęła doba od wydrukowania gazety, a była już 
wojna. 
Mechanizm podnoszenia się z porażki? 
Jeśli człowiek lub zespół powie sobie: „Nie, to niemożliwe”, osiągnie znacznie mniej, niżby 
mógł. Trzeba tępić tę myśl w każdej sekundzie przed i w czasie walki. 
Mierzyć siły na zamiary? Tak. Jednak warto mieć wtedy odrobinę siły.

123 
Piłki i granaty 
„Ostatnie piłki na kortach Legii padły w niedzielę 3 września 1939 r. Pamiętna niedziela. 
Anglia i Francja przystąpiły do wojny. Pożegnalne serwisy i bekhendy. Na niebie pojawiły się 
samoloty ze swastyką. Wpadłem na kilka minut posłuchać dźwięku rakiet. Przecież jutro 
ucichną. 
Nie ucichły.” 
Proszę sobie wyobrazić, że grywaliśmy potajemnie podczas okupacji... 
Może więc warto powrócić do tych zdarzeń, tworzących przecież także historię polskiego 
tenisa. My, z Legii, trenowaliśmy na kortach Instytutu Głuchoniemych w Warszawie, ukrytych 
głęboko za skarpą porośniętą drzewami. Korty z drugiej strony przylegały do ul. Książęcej. 
Górowała nad nimi wytworna willa znanego architekta Pniewskiego, zbudowana na fundamentach 
domu, w którym kiedyś spotykali się masoni. Znaleźliśmy zaciszne miejsce do 
gry, jeśli w ogóle można mówić o jakimkolwiek zaciszu w okupowanej Warszawie. Pierwsze 
piłki zaczęliśmy odbijać chyba późną wiosną już w 1940 r. i dziś jest to faktem zaskakującym 
obecnego czytelnika. Toczyła się straszna wojna, były to ostatnie tygodnie życia Janusza Kusocińskiego 
– bliskiego przyjaciela tenisistów, a od niedawna współtowarzysza konspiracji. 
Pisałem nieraz, że bywał stałym gościem domku klubowego Legii, przyglądał się grom kadry, 
przychodził na brydża, przyjaźnił się z nami. Trzeba więc cofnąć się do późnej jesieni 1939, 
kiedy Kusy wykurował już ranę odniesioną w czasie oblężenia Warszawy, a kapitan sportowy 
PZT, radca Aleksander Olchowicz, zdążył już zgromadzić garstkę sportowców, między innymi 
Jadwigę Jędrzejowską, braci Tłoczyńskich – Ignacego i Ksawerego, Jerzego Gottschalka 
i oczywiście Kusocińskiego. Zapadły wtedy dwie decyzje: pierwsza dotyczyła zapewnienia 
jakiegoś bytu materialnego w nowej sytuacji, a druga – po prostu włączenia się w ruch 
oporu. 
I tak powstała gospoda czy raczej restauracja „Pod Kogutem” w miejscu już istniejącej 
przed wojną przy ul. Jasnej, naprzeciw „Banku pod Orłami”, w której zaczęli kelnerować 
Kusociński, Jadwiga ze swoją siostrą Zofią, oszczepniczka – brązowa medalistka olimpiady 
berlińskiej Maria Kwaśniewska i starszy Tłoczyński, Ignacy. Szatniarzem był Marian Mikołajewski, 
znakomity masażysta dawnych naszych mistrzów, który dotrwał w swoim zawodzie 
aż do olimpiady monachijskiej. Marian wymasował wtedy tak polskich piłkarzy, że zdobyli 
złoty medal. 
Tyle podstawowych faktów o personelu gospody „Pod Kogutem”, przez którą w pierwszych 
miesiącach okupacyjnych przewijali się najrozmaitsi ciekawi, dzielni, a niekiedy i bardzo 
tajemniczy ludzie. Została zamknięta po aresztowaniu Kusocińskiego. 
Z nieżyjącym już Ksawerym Tłoczyńskim nieraz spieraliśmy się co do daty, kiedy nasza 
grupa wstąpiła do ZWZ, przemianowanym w lutym 1942 r. na Armię Krajową. Ksawerek 
twierdził, że było to zaraz po Bożym Narodzeniu 1939, mnie wydaje się, że było to tuż przed 
świętami. Zebraliśmy się w jakimś mieszkaniu przy alei na Skarpie. Byli Tłoczyńscy, Czesław 
Spychała, Gottschalk, Mikołajewski... Asystował nam radca Olchowicz. Własna pamięć, 
a także wspomnienia kolegów mogłyby rozwinąć bardziej szczegółowo te sprawy, ale piszę 
przecież o tenisie, więc tylko skrótowo wspomnę, że Kusociński, jak również polscy tenisiści, 
zajmowali się opracowaniem rozlokowania w stolicy oddziałów i magazynów Wehrmachtu, 
nie mówiąc już o kolportażu podziemnej prasy. Kusego zabraknie najwcześniej, aresztowano 
go na przedwiośniu 1940 r. i nie wiedzieliśmy wtedy, jakie będą dalsze jego losy. Mimo tortur 
nie wydał nikogo, Ignacy Tłoczyński należał do tych, który dostał rozkaz dostania się do 
mieszkania Kusocińskiego przy ul. Nowakowskiego, by sprawdzić, czy po rewizji gestapo nie 
zostały jeszcze jakieś ważne dokumenty w ukryciu. Po Kusym – on, jak zapamiętaliśmy, sta

124 
nie się duszą naszej grupy. Zaistnieje konieczność zabezpieczenia ochrony różnorodnych 
konspiracyjnych działań Ignaca, większość rozkazów wydawał bezpośrednio. 
Lato 1940 r. Korty Głuchoniemych. Gospodarzami tu byli bracia Jan i Stefan Kornelukowie, 
pomagał im Zygmunt Dahl, Jan Korneluk już wtedy był cenionym trenerem tenisa. 
Trzeba teraz wprowadzić jeszcze jedną znaną postać z polskiego przedwojennego sportu. 
Najlepszy sprinter kolarski, Artur Pusz, który zaczął się wtedy pisać bodaj jako: Pusch, był z 
pochodzenia Niemcem i korzystając z tego – jak wspominają Kornelukowie – postanowił 
pomóc. Załatwił w Pałacu Brühla pozwolenie na prowadzenie ćwiczeń tenisowych dla głuchoniemej 
młodzieży. I tak, co jest pozornie niewiarygodne, a charakterystyczne dla przedziwnych 
losów okupacyjnej Warszawy, zaczęła grać w tenisa nie głuchoniema młodzież, ale 
kadra polskich tenisistów, oczywiście całkowicie nielegalnie. Zaszyliśmy się tam i w wolnych 
chwilach ostro trenowaliśmy. W drewnianej budzie służącej za szatnię, w szafkach obok rakiet, 
pantofli i piłek czasem pojawiał się pistolet, amunicja, konspiracyjna prasa. Odbywały 
się pasjonujące mecze deblowe: Ignacy – Spychała kontra Ksawery – Gottschalk. Doszlusuje 
do gier Władysław Skonecki, gdy ucieknie z obozu w 1941 r., i znowu zniknie z kortu, 
schwytany w łapance i wywieziony w jakiś czas później. Kadra była w formie! Ignacy cyzelował 
ją po swojemu z ogromną pracowitością wierząc, że przyjdzie jeszcze wyższy jej szczyt 
niż w sezonie 1939 r. Po wybuchu wojny niemiecko – radzieckiej zjawi się ze Lwowa, zajętego 
przez Niemców, Włodek Olejniszyn (zdobędzie mistrzostwo Polski w 1951 r.), przywiezie 
sporą partię piłek. Raz tylko zagra u Głuchoniemych z Ksawerkiem i znów powróci do 
rodzinnego Lwowa. 
Widzami byli często: czołowy polski hokeista Stanisław Meternich i znany bokser Fabisiak. 
Poległ później przy ul. Chmielnej, ostrzeliwując się do końca, osaczony przez gestapo. 
Nie można nie wyznać, że naszym grom przyglądały się także ładne dziewczyny, niejedna 
będzie łączniczką AK podczas Powstania. Jedna z nich, elegancka panna, Ela Prądzyńska – 
łączniczka Grota, ta, która jako ostatnia spotkała się służbowo przy placu Narutowicza z generałem 
Roweckim krótko przed aresztowaniem Komendanta AK przy ul. Spiskiej. 
Zaglądał na korty Marian Sienkiewicz, najsłynniejszy nasz starter, przyjaciel Kusocińskiego.
Kilka zwykłych ławek wzdłuż kortów. Dźwięk rakiet. Szum drzew. Opodal, nieco powyżej 
rabaty kwiatów, trochę dalej oranżeria. Krzątała się tam surowa pani Rayska – kierowniczka 
ogrodu. Tylko wtajemniczeni wiedzieli, że jest siostrą dowódcy polskiego lotnictwa przed 
wojną – generała Rayskiego – potępionego za słabość polskich skrzydeł w kampanii wrześniowej. 
Wspaniale spisał się w wojnie jako pilot. Trzy razy przeleci nad płonącą Warszawą, 
niosąc pomoc Powstaniu. 
– Musimy grać właśnie na przekór temu, co się dzieje – powiedział raz do nas pan Ignacy. 
– Tenis da nam odprężenie, skończy się wojna, to będziemy znów grać w reprezentacji. 
Niedaleko stał gmach YMCA, wypełniony postaciami w mundurach feldgrau, opodal 
smutny plac Trzech Krzyży i łagodnie wijąca się w dół Książęca. Na wpół wypalone domy, 
poszczerbione kamienice, biedne ulice Warszawy. 
Jak żartobliwie mówiliśmy – po pewnym czasie zaczęliśmy odbywać nawet małe tourneé. 
Grywaliśmy w Konstancinie, gdzie na posesji cenionego warszawskiego cukiernika Pomianowskiego 
znajdował się wcale dobry kort. Rozegraliśmy tam parę turniejów, ale nasza ekstraklasa 
w nich nie startowała, za to wystąpiła w kilku meczach pokazowych. W konstancińskim 
turnieju grało sporo młodzieńców, nie znanych przedtem ze szpalt sportowych: Jurek 
Schiele – rozstrzelany w publicznej egzekucji, starszy od nas Marian Szymańczak, Staś Chowańczak 
(odwiedził tej jesieni Polskę po czterdziestu trzech latach nieobecności, mieszka w 
Buenos Aires), Leszek Pomianowski, który do dziś prowadzi po ojcu znaną ciastkarnię przy 
Krakowskim Przedmieściu. Jaś Potulicki, mieszkający w pobliskich rodzinnych Oborach – 
poległy w Powstaniu na Powiślu, i inni świetni chłopcy, których pamiętam już tylko z imion.

125 
Przeważnie uczniowie konspiracyjnych kompletów, na których przygotowywali się do matury, 
lub studenci podziemnych wyższych uczelni. Przychodziło nawet sporo publiczności. 
Częstym widzem bywał olimpijczyk, oszczepnik Eugeniusz Lokajski z nieodłącznym aparatem 
fotograficznym. 
Pewnego razu przybiegł ktoś z alarmem, że do Konstancina zajechały budy i żandarmi 
przeprowadzają łapankę. Graliśmy dalej, tylko poprosiliśmy widzów, aby nie bili brawa. I tak 
w niesamowitej ciszy toczył się kolejny mecz polskich tenisistów. W młodzieńczej beztrosce 
byliśmy pewni, że wrócą dobre dni, takie jak kiedyś. Kto przetrwa, ten, och, doczeka. 
Na korcie w Konstancinie, niechaj będzie i nuta jeszcze bardziej osobista, rozegrałem 
pewnie najlepszą grę w życiu w pokazówce z Ignacym Tłoczyńskim. Nagrodą za zwycięstwo 
w turnieju była właśnie ta ekstrapartia z pięciokrotnym mistrzem Polski. Zmiażdżył mnie w 
dwóch krótkich setach i kiedy zmartwiony ściskałem jego rękę nad siatką, pan Ignacy powiedział: 
„Chciałem koniecznie puścić cię na kołku, a odebrałeś mi parę gemów”. Grałem poważnie. 
„Puścić na kołku” – w języku tenisistów znaczy wygrać do zera. 
Kort Pomianowskich w Konstancinie to od lat gąszcz wysokich krzaków i drzew. Kortów 
u Głuchoniemych także nie ma, porosła je trawa. Żyły do wybuchu Powstania. 
Rozsypało się nasze grono po różnych dzielnicach i punktach Warszawy. Ignacy, a obok 
Spychała walczyć będą w rejonie Śródmieścia – Północ. Ignacy przysypany przez wybuch 
bomby zostanie ranny. Jurek Gottschalk w tym rejonie polegnie. Jędrzejowska znajdzie się w 
części Mokotowa szybko zajętej przez Niemców, ucieknie z ich rąk i przekradnie się do 
Szczęśliwic, by później dotrzeć pod Żyrardów. Ksawery jako Orlik zdobywać będzie trudny 
do wzięcia budynek na rogu Koszykowej i alei Róż. Podobnie jak brat i Spychała po upadku 
Powstania znajdzie się w obozie jenieckim. Kornelukowie po Powstaniu wywiezieni zostaną 
do Niemiec, będą uciekać – ech! – ile to było najrozmaitszych losów i przygód kończących 
się tragicznie, a czasem szczęśliwie. Nasze Korty Głuchoniemych, dodajmy, podczas Powstania 
przeważnie były ziemią niczyją. Bądź co bądź otwarta przestrzeń. 
Cóż, Ignaś do dziś w Edynburgu, Spychała mieszka w Londynie, pisałem o nich wielokrotnie. 
Jadwiga zdobędzie po raz nie wiadomo który mistrzostwo Polski jeszcze w 1964 roku. 
Kornelukowie niezmiennie wiernie pracują w Sopocie dla polskiego tenisa. Większości 
uczestników tych zdarzeń nie ma już na tym świecie. 
Ignacy Tłoczyński wyprzedził Fibaka o 38 lat. Gwoli ścisłości to on jako pierwszy gracz 
polski doszedł do ćwierćfinału w wielkoszlemowym turnieju. 
Było to w 1939 roku na Roland Garros, kiedy pokonał go dopiero w ciężkiej walce Amerykanin 
Riggs. Riggs w kilka tygodni później zdobył mistrzostwo Wimbledonu nie tylko w 
singlu, ale w deblu i mikście, umiał więc grać. 
Fibak dochodził w singlu równie daleko jak Tłoczyński kilkakrotnie. Tłoczyński dokonał 
tego tylko raz, jako pierwszy. Ktoś powie, że wtedy konkurencja była mniejsza i poziom niższy. 
Na pewno. Cóż z tego? Zwycięzcy Wimbledonu sprzed lat grali nie tak perfekcyjnie jak 
późniejsi, ale nikt nie może odebrać im prawa do zasług. Inny mieli sprzęt, nie dopingowały 
ich zawrotne nagrody pieniężne. Za ileś lat – następni mistrzowie na pewno będą jeszcze lepiej 
grali niż obecni. 
Jakże krótko trwa w sporcie w a r t o ś ć. Mam na myśli wynik i człowieka, który ten wynik 
osiąga. Jak szybko przestaje nas to interesować. Sport pasjonuje nas najbardziej wtedy, 
kiedy nie wiemy, kto wygra dziś, za pięć minut. To intryguje nas najmocniej. Sport jest przejawem 
jednej z licznych aktywności człowieka, ale trwałość dokonań bywa ulotna, w przeciwieństwie 
do dokonań na przykład w sztuce. Rodzi się entuzjazm na trybunach i gaśnie wraz 
z cichnącymi ostatnimi oklaskami.

126 
Czy naprawdę zajmują nas jeszcze staroświeckie biegi Nurmiego, Owensa, Zatopka? Walki 
bokserskie Kolczyńskiego i Pietrzykowskiego, mecze von Cramma i Tłoczyńskiego? Ani 
się obejrzeliśmy, jak Fibak stał się zasłużonym weteranem. Szybko ważniejszy stał serwis 
Kowalskiego niż bekhend Fibaka, którym pokonał kiedyś Nastasego w Sztokholmie. 
Czy nie za wiele tu tych staroci? Wydają mi się potrzebne. Po pierwsze są ważnymi śladami 
i czas nie powinien ich zasypać. Po drugie – mogą pomóc dostrzec różnice w konstrukcji 
sportu dawnego i obecnego. Fundament sportu był mocny, jeszcze dziewiętnastowieczny, 
budowany na p i e r w o r o d n y c h wzorach antyku. Konstrukcja lekka i strzelista, niektórzy 
powiedzą „idealistyczna”. Konstrukcja późniejsza – ciężka, tak masywna, że całość o 
potężnych sklepieniach wzniosła się dużo wyżej. Tylko jak długo wytrzyma fundament? 
Więc trudno oderwać oczy od tej strzelistości. Czyżbym należał do tych, dla których przeszłość 
i teraźniejszość są tym samym? Żyją teraźniejszością, jakby była już przeszłością, a 
przeszłością, jakby jeszcze trwała.

127 
Dawni sprawozdawcy 
Niebawem nowy rok olimpijski i najpierw z Calgary, a później z Seulu rozbrzmiewać będą, 
jak co cztery lata, głosy naszych sprawozdawców i komentatorów radia i telewizji. Będą 
starali się przybliżyć do Polski dalekie stadiony. 
„Łączymy się ze stadionem w...” – tę zapowiedź spikera z warszawskiego studia zapamiętałem 
na całe życie, brzmi do dziś w uszach jak komenda do startu, po której zostawało się 
już sam na sam z mikrofonem. A teraz opowiadać będą o niewysłowionym pięknie olimpijskim 
następni sprawozdawcy, którym przypadł w udziale zaszczyt prowadzenia dalej tej pracy 
i podtrzymywania tradycji polskiego reporterstwa mikrofonowego. 
Trwa nieprzerwanie nie tylko ciąg zdarzeń sportowych, ale i przebiegają zmiany osób na 
stanowiskach sprawozdawczych. Zmienia się więc zapewne i sposób mówienia oraz patrzenia 
na sport – s t y l, zależnie od osobowości reportera. Największą osobowość miał według mego 
głębokiego przekonania i najlepszym polskim sprawozdawcą był Wojciech Trojanowski. 
Pracował przy mikrofonie Polskiego Radia w latach trzydziestych i szybko stał się ulubieńcem 
słuchaczy, dystansując wszystkich ówczesnych sprawozdawców, choć byli dobrzy. Był 
wszechstronny, robił transmisje z piłki nożnej, lekkoatletyki, boksu, tenisa, hippiki, narciarstwa... 
Siłą i jego urokiem była malarskość reportaży, bogactwo języka, śmiałość metafor, 
różnorodność zainteresowań pozasportowych, kultura osobista, a przy tym dogłębne rozumienie 
sensu sportu. Był płotkarzem, olimpijczykiem na igrzyskach w Amsterdamie w 1928 
roku. Miał sport w małym palcu, ale właśnie nie eksponował swej fachowości, dyskretnie ją 
chował. Docierał zarówno do znawców, jak i do osób, które ze sportem stykały się po raz 
pierwszy dopiero za pośrednictwem jego relacji. 
Ten żołnierz Września spędził całą resztę wojny w woldenberskim oflagu i wielu oficerów 
– jeńców do dziś z sentymentem wspominać będzie jego jedyne sprawozdania z wyobraźni. 
Leżeli na pryczach w ciemnym baraku, a kolega wskrzeszał wspaniałe mecze albo biegi Kusego 
z Nurmim i tak opowiadał, że jeńcy przenosili się na ojczyste stadiony. Po wojnie pracować 
będzie przy mikrofonie BBC i „Wolnej Europy”. Pożegna się z mikrofonem wraz z 
zakończeniem olimpiady w Los Angeles w 1984 roku. Łącznie więc pracował jako reporter 
przez pół wieku. Mieszka od lat w Anglii. Pozostał legendą, przynajmniej dla takich jak ja 
przedwojennych chłopców, którym pomagał rozwijać wyobraźnię, gdyż słuchacz radiowy 
przecież nic nie widzi, a dzięki sprawozdawcy czasem zobaczy więcej, niż gdyby siedział 
koło boiska. Znałem go z radia i z widzenia od dawna. Osobiście poznałem dopiero w listopadzie 
1956 r. w polskiej wiosce olimpijskiej w Melbourne. Taka to była dziwna jesień owego 
roku. Sprawozdawca RWE mógł spokojnie odwiedzić naszą ekipę, rozmawiać z kierownictwem 
i przeprowadzać rozmowy z zawodnikami. Po Melbourne spotykałem go wiele razy 
na olimpiadach i innych wielkich imprezach. Niejednokrotnie mieszały się nasze głosy i 
przebijały przez ściany kabiny, gdyż organizatorzy często ustawiali w bezpośrednim sąsiedztwie 
stanowiska sprawozdawców dwóch tak różniących się radiofonii. Po raz pierwszy 
napisałem o Trojanowskim i zostało to wydrukowane w książce „Mikrofony w Melbourne”, 
wydanej przez Czytelnik w 1957 r. 
Po wojnie w drugiej połowie lat czterdziestych głównymi sprawozdawcami PR byli Witold 
Dobrowolski, który zaczynał reporterkę przed wojną, i Tadeusz Pyszkowski; specjalizowali 
się głównie w piłce nożnej i boksie. Rozpocznie się Wyścig Pokoju i Dobrowolskiego uzupełniać 
będą w transmisjach Pyszkowski i drugi Tadeusz, krakowianin Oszast (wyróżniający 
się przed wojną płotkarz), Roman Paszkowski. I tak dojechano z mikrofonem do roku 1956 i 
później, kiedy z trasy zaczęły dochodzić głosy Bogdana Tuszyńskiego i autora tych zapisków.

128 
Dobrowolski miał wybitną łatwość narracji, wewnętrzną dynamikę i największe z nas doświadczenia. 
Odegrał znaczną rolę w naszej sprawozdawczości, nie tylko sportowej. Po latach 
sześćdziesiątych przeniósł się do telewizji na stanowisko kierownika sportowej redakcji. 
Pyszkowski zapisał się przede wszystkim jako sprawozdawca piłkarski. To jego głos słyszymy 
do dziś w dźwiękowej zapowiedzi radiowej „Kroniki Sportowej”: „Oj... strzelaj prędzej, 
strzelaj! Jest!”... 
Tuszyński specjalizował się, poza kolarstwem, w podnoszeniu ciężarów i hokeju. Należał 
do sprawozdawców dynamicznych i awansujących, mianowano go kierownikiem redakcji 
sportowej PR i został doktorem nauk politycznych w połowie lat siedemdziesiątych. 
Pojawiały się przy mikrofonach radia i telewizji nowe głosy i nowe postacie, wojażujące 
także po świecie ze sportowcami. Niektórzy ograniczali się do obsługi lokalnych imprez w 
rozgłośniach regionalnych i tam ofiarnie pracowali, nie zdobywając już takiej popularności 
jak ci, mający szczęście pracować na największych imprezach zagranicznych. 
Bezsprzecznie indywidualnością reporterską był Jan Ciszewski, w pewnym stopniu wychowanek 
Dobrowolskiego. Wyrósł w radiu, by potem stać się filarem naszej sportowej telewizji. 
Janek zakochany w piłce, żużlu, hokeju i wyścigach konnych – to osobny długi rozdział, 
niestety przerwany na zawsze po meksykańskim Mundialu. Był urodzonym reporterem, 
miał żar, ekspresję, tworzył własne formuły językowe, uważane niekiedy przez purystów za 
niecałkowicie prawidłowe, na co kibice nie zwracali najmniejszej uwagi, bo ofiarowywał im 
wielki ładunek własnej emocji. 
Przybliżał im piłkę tak, jakby sami mogli ją kopnąć, siedząc przed telewizorem. Janek Ciszewski! 
– ile to mieliśmy wspólnych przeżyć dzielonych na zimowych olimpiadach albo 
mundialach. Łączyły nas wtedy z reguły wspólne kwatery. Nasze koleżeństwo to przede 
wszystkim zasługa jego bezpośredniości i humoru, a także umiłowania hazardu. Czyż nie jest 
odmianą jakiegoś szczególnego hazardu oczekiwanie na ważny mecz, przewidywanie do 
późnej nocy, jak potoczą się losy na boisku, i stawianie na wynik. 
Tak jak Janka, nie ma także już Tomka Hopfera. Był dobrym lekkoatletą, biegaczem. Potem 
został sprawozdawcą, ale przede wszystkim głównym jego stanowiskiem, na którym 
zdobył sobie sympatię odbiorców – było studio. Miał rzadko spotykaną u prezenterów telewizyjnych 
bezpośredniość, zniewalające ciepło. Może to dzięki nerwowości i jakiemuś nieuchwytnemu 
roztargnieniu, co w połączeniu ze znakomitą pamięcią tworzyło pełną wdzięku 
postać przystojnego, młodego pana, zakochanego w sporcie. W drugiej połowie lat siedemdziesiątych 
obejmie nawet ważną funkcję kierowniczą w redakcji sportowej telewizji. 
Wspominam tylko tych, którzy już nie wołają do mikrofonu: halo, halo! Rozmyślnie piszę 
tylko o niektórych, choć słowa te są wyrazem więzi i życzliwości wobec wszystkich naszych 
sprawozdawców, po tych nowych, najmłodszych. Było mi przyjemnie, kiedy młodzi koledzy 
z redakcji sportowej radia zaprosili mnie w 1983 roku, w półtora roku po moim odejściu, na 
spotkanie szkoleniowe, bym także podzielił się swoimi spostrzeżeniami. Czy można nauczyć 
się tego zawodu poprzez szkolenia? Chyba nie, szkolenie może tylko trochę pomóc. Jest to jeden 
z tych zawodów, którego uczymy się jednak sami. Główny ciężar: rozwój i osiągnięcie 
dobrego poziomu, tak sądzę, spoczywa przede wszystkim na barkach każdego reportera. Trojanowski 
ponoć tak zaczynał: odbywał się w Warszawie bieg Kusocińskiego z Nurmim. Radiowe 
sprawozdanie powierzono jednemu ze znanych zawodników, bystremu Malanowskiemu. Plątał 
mu się język, nie szło mu. Stojący obok Trojanowski słuchał i pękał ze śmiechu. 
– Z czego się śmiejesz? Spróbuj to zrobić sam! – powiedział ze złością niefortunny sprawozdawca. 
Więc odsunął go lekko od mikrofonu, poprawił okulary, zsunął kapelusz z czoła i zaczął 
płynnie opowiadać, opowiadać o tym, jak biegną. I tak już został przy mikrofonie2. 
2 Wojciech Trojanowski zmarł w Londynie w 1988 roku.

129 
W książce „Łączymy się ze stadionem” jeszcze w 1979 roku próbowałem podzielić się doświadczeniami. 
Chyba każdy z naszego grona zastanawiał się nad metodą swej pracy. Oczywiście 
istnieje odmienność obu warsztatów, radiowego i telewizyjnego. Sprawozdawca radiowy 
powinien chyba informować i szkicować obraz, w telewizji obraz uzupełniać celnym 
słowem. 
W przyszłości sprawozdawcę telewizyjnego być może zastąpi elektronika i komputer bez 
pomyłek przekaże odbiorcom każdy fakt, sylwetkę zawodnika i będzie umiał nawet wskrzesić 
dawne zdarzenia, porównując je z tym, co się akurat dzieje za pomocą statystycznych zestawień. 
Zapalać się będą literki, cyfry... Czy jednak technika może zastąpić człowieka mimo 
ludzkiej niedoskonałości? 
Dopóki istnieje radio, musi żyć jego sportowy reporter. Na razie ludziom więc potrzebne 
są nasze słowa. Dlatego tak ważne jest, jakich dobieramy słów i w jaki sposób układamy nasze 
pospieszne zdania. Potrzebna jest chyba także nadal odrobina żaru i przekonanie, że 
wszystko, o czym mówimy, nie służy jedynie kształtowaniu tabel i układaniu klasyfikacji, 
mających wykazać wyższość jednego państwa nad drugim i wyższość jednego człowieka nad 
drugim. Bo zawodnik, który przegrał, wcale nie musi być mniej warty od zwycięskiego rywala. 
Młody, jeszcze wciąż miody, dawny kolega z radia redaktor Jacek Fuglewicz, który jako 
uczeń pomagał mi wiele razy przy transmisjach z lekkiej atletyki, zastanawiał się raz, jak 
uzupełniają się i czy pomagają sobie wzajemnie dwie formy dziennikarskiej narracji sportowej: 
mówiona i pisana. Stosunkowo niewielu sportowych sprawozdawców i komentatorów 
mikrofonowych chwytało za długopis. Mowa nie o sporządzaniu notatek przydatnych w relacji 
przy mikrofonie, ale o pisaniu o sporcie dla gazet. 
Przedwojenni sprawozdawcy czynili to, a z dużo późniejszych na przykład redaktor Stefan 
Rzeszot wiele drukował w dawnym „Sportowcu”, redaktor Bogdan Tuszyński zaś przez wiele 
lat stale współpracował z. „Żołnierzem Wolności”, zanim został autorem obszernych dokumentalnych 
prac z zakresu sportu. 
Sądzę, że jedno jest pomocne drugiemu: słowo pisane – mówionemu i odwrotnie. Jak każdy 
trud w obranym zawodzie. 
Pisywać o sporcie zapewne można dłużej. Po Zimowych Igrzyskach Olimpijskich w Calgary 
telewizja zwróciła się z propozycją, abym pojechał w jej ekipie do Seulu, na olimpiadę, 
jako komentator. W bezpośredniej rozmowie z zastępcą Przewodniczącego Komitetu do 
Spraw Radia i TV płk. Korczakiem i szefem redakcji sportowej telewizji redaktorem Edwardem 
Mikołajczykiem podziękowałem za tę propozycję, motywując odmowę następująco: od 
schyłku 1981 roku nie robiłem już transmisji telewizyjnych. Choć przez ten czas technika 
poszła ogromnie naprzód i znacznie ułatwia komentowanie dzięki błyskawicznej informacji o 
bieżących wynikach i szczegółach dotyczących zawodników, to nie mogę brać tak dużej odpowiedzialności. 
Po pierwsze ze względu na odpowiedzialność wobec słuchaczy, którzy są 
najważniejsi, po drugie – wobec instytucji, która wydałaby na mnie dużo dolarów na kosztowną 
podróż i pobyt w Seulu. Po trzecie – istnieje także odpowiedzialność – jak określiłem – 
wobec samego siebie. Tyle osób przyjmuje mniej lub więcej ważne funkcje lub bywa wyznaczane 
na nie, a jakie są tego efekty – wiemy dobrze i nieraz sam to krytykowałem. Jakże więc 
teraz pojechać da Seulu na olimpiadę, choć zapowiada się wyjątkowo ciekawie. Niby trochę 
żal, ale trzeba pamiętać o starej sportowej zasadzie: Never come back.

130 
Kolce i laury? 
(zamiast zakończenia) 
Telewizja, jako „bezduszny niszczyciel czystego sportu”, od której zacząłem tę książkę, 
pojawia się w zakończeniu. Teraz będzie ukłon w jej stronę. Dzięki telewizji cały świat zobaczył 
i głęboko przeżył Calgary: Zimowe Igrzyska Olimpijskie 1988 roku, Calgary – to był 
triumf uczestnictwa. 
Nie tylko zawodnicy brali czynny udział – ale i działacze, sędziowie, porządkowi. Poszli 
na igrzyska jak ochotnicy. Dzięki nim wszystkim i my, widzowie, staliśmy się w pełni aktywnymi 
uczestnikami. Nasz udział sięgnął sfery głębszej, wyzwolił solidarność pragnień, by 
olimpiada naprawdę zwyciężyła. Nieważne stały się barwy, jakie nosili zawodnicy, i miejsca, 
jakie zajmowali. Amatorsko skaczący narciarz, lądujący na szarym końcu, budził powszechny 
aplauz i sympatię. 
Zapalenie znicza i jego zagaszenie, przemówienia oficjalne, cała ceremonialność i podniosłość 
rytuału tak mocno do tej pory eksponowane, w Calgary przesunięto na drugi plan. Piękno 
idei olimpijskiej z dyskrecją i pietyzmem ukryto w głębi rzęsiście oświetlonej sceny. Na 
pierwszy plan wysunął się zbiorowy taniec pogodnych ludzi różnego wieku i profesji. Przemieszali 
się z zawodnikami, byli jednakowo ważni i sobie bliscy, jak harmonijnie żyjąca rodzina. 
Kolejna propozycja dla świata, nie tylko sportu. „Udział, nie zwycięstwo jest najważniejszy”. 
Może jeszcze nie wszystko stracone? 
Miałem możność oglądania bezpośrednio wielu igrzysk. Nie zapamiętałem ceremonii 
otwarcia w Innsbrucku i Sapporo, pozostały z nich tylko fragmenty. Calgary oglądałem z odległości 
tysięcy kilometrów, z fotela w domu. Będę je pamiętał długo i dokładnie. 
Czy doprawdy jedne zimowe igrzyska mogą przynieść coś lepszego? Czy to nie przesada. 
A jak będzie w Seulu? – zastanawiałem się jeszcze wiosną, na kilka miesięcy przed rozpoczęciem 
niespokojnie zapowiadającej się letniej olimpiady. Inna sprawa, że igrzyska zimowe 
zawsze były w cieniu letnich, były wstępem, jakby dopiero otwarciem roku olimpijskiego. 
Zasięg, ranga i ogrom przeżyć z reguły stawiały letnie igrzyska na pierwszym miejscu. Tymczasem 
Seul – zapewne nie tylko w moim odbiorze – przegrał z Calgary. Ta porażka nie 
miała nic wspólnego z poziomem wyczynów, ale z czymś ważniejszym, utajonym głęboko, 
związanym z naszymi przeżyciami, krótko mówiąc, z naszym odbiorem uczuciowym. Jakże 
podchodzić na zimno do jedynego, bo nie powielonego do tej pory przez nikogo wydarzenia, 
obejmującego cały świat. Idea igrzysk była kiedyś jasna dla wszystkich bez względu na przekonania 
oraz zaakceptowana przez społeczeństwa, a także zaakceptowana oficjalnie, choć 
niektóre państwa wykorzystywały ją głównie do celów propagandowych. 
Igrzyska w Seulu były potężne i smętnawe. Nie powinien nas mylić radosny przemarsz 
przemieszanych zawodników w wieczór, kiedy przyszła pora zagaszenia znicza. Tak, ta młodzież 
budziła optymizm, ona chce lepszego świata. Gorsza jest za to olimpijska otoczka – ten 
cały świat menedżerów, działaczy, niektórych sędziów, wychowawców, bo to oni często podsuwają 
zawodnikom sztuczny doping, by za ich pośrednictwem zbierać zysk z sukcesów wywalczonych 
przez młodzież. Nasz sport także ma tu swoje grzechy. W naszych reprezentacjach 
także odkrywano sztuczne dopingi. 
Przekaz naszej telewizji z Seulu, dodajmy, eksponował jedynie zwycięzców oraz ograniczał 
się do pokazywania polskich zawodników. Nerwowo szukaliśmy medali, niechaj będą 
choćby brązowe, gorączkowo wyłapywaliśmy punktowane miejsca. O przekazie tym będzie 
parę zdań poniżej.

131 
Igrzyska w Seulu były jakby zwiastunem ostatecznego zmierzchu tego sportu, który stworzył 
nowożytne olimpiady. Łamanie przysięgi olimpijskiej poprzez oszustwa (zażywanie 
środków dopingujących), odrzucenie bezinteresowności udziału (dopuszczenie zawodowców 
i oficjalne płacenie premii dolarowych za zdobycie medali), jednostronność zainteresowań 
gospodarzy (miejscowe społeczeństwo pasjonowało się głównie udziałem własnych zawodników) 
– to niektóre zjawiska odróżniające te igrzyska od poprzednich, które miałem okazję 
bezpośrednio oglądać. 
Na szczęście i w Seulu niektórzy olimpijczycy umieli pięknie zwyciężać, a inni pięknie 
przegrywać. Tylko gimnastyczki – te młodziutkie dziewczynki – na ogół były smutne po walce, 
widać wyżyłowane do ostatnich granic. 
Program letnich igrzysk stał się stanowczo zbyt obszerny. Za wiele konkurencji. Niektóre 
wręcz nie pasują do olimpiady. Choćby pływanie synchroniczne, to machanie nogami nad 
taflą wody, jakaś frywolna zabawa urodziwych dziewcząt, pasuje bardziej do programu rewii 
czy cyrku, choć długie przebywanie pod wodą to na pewno sztuka wymagająca ogromnej 
wytrzymałości. Należę do miłośników tenisa, ale byłem przeciwnikiem wprowadzenia go do 
programu olimpijskiego. Tenis stworzył własny świat, bogaty, pasjonujący, ma długotrwałą 
świetną tradycję rozgrywek najwyższej rangi: turnieje Wielkiego Szlema z królewskim Wimbledonem 
na czele oraz Puchar Davisa dla zespołów. Wprowadzenie tego sportu do olimpiady 
to ostateczna akceptacja startu w igrzyskach zawodowców – milionerów. Dostrzega się 
niekonsekwencje. Jeśli ruch olimpijski definitywnie zgodził się na przekształcenie olimpiad w 
igrzyska najlepszych zawodowców, to czemu nie startują najlepsi profesjonałowie boksu, 
kolarstwa, piłki nożnej, koszykówki? Dlaczego niedościgły w tej dobie bokser Tyson albo 
arcypiłkarz Maradona nie mogli także stać się olimpijczykami? Albo – albo. Oczywiście dopuszczenie 
naprawdę wszystkich najlepszych zawodowców zmieniłoby w następstwie układ 
sił i dotychczasowy rozdział medali, co byłoby z kolei nie w smak niektórym potęgom, nie 
mającym tak potężnego kolarstwa lub piłki nożnej. 
Za duży program. Cieszę się, że MKOl zaczął się zastanawiać, czy nie wyeliminować w 
ogóle podnoszenia ciężarów, które ma tak nieuczciwą kartę. Można zastanowić się również 
nad celowością udziału konkurencji strzeleckich. Zawodnicy korzystają już z tak perfekcyjnych 
urządzeń celowniczych, że w tym przypadku technika zdaje się odgrywać jeszcze większą 
rolę, niż bystrość oka i opanowanie ręki. Czemu więc nie wykorzystać w tego rodzaju 
rywalizacji jeszcze cudowniejszych broni – różnych elektronicznych cudeńków, a nawet laserów, 
wmontowując to w sprzęt, co pozwoliłoby osiągnąć jeszcze lepsze rezultaty? Obłęd. 
Tak, rozumiem. Nie powstrzymamy rozwoju techniki. Nauka z tego zakresu niechaj jednak 
rywalizuje na innym polu, a nie na arenach sportowych. Tymczasem przekształciliśmy 
olimpiady w coraz większe giganty, a planuje się wprowadzenie dalszych konkurencji. 
Zdaję sobie sprawę, że sport amatorski nigdy już nie wróci. Taki jest bieg zdarzeń. A czy 
przysięga olimpijska zawodników i sędziów będzie nadal potrzebna? Złożono ją w Seulu i po 
kilku dniach łamano, licząc, że oszustwo ujdzie bezkarnie. Technika w służbie olimpiady, 
którą tak krytykuję, wyrządziła jednak przysługę. Badania, antydopingowe są najwyższej 
klasy. Kary za doping były surowe. Okaże się, która strona zwycięży. 
To dziwne, żadne igrzyska do tej pory nie były tak obszernie i z taką elektroniczną precyzją 
przekazywane w naszej telewizji, a mimo to – jak słyszałem z wielu stron – przebieg 
olimpiady nie dał pełnej, rozległej epiki poszczególnych wydarzeń. Nie każdy mógł spędzać 
noce przy telepudle, dzienne zaś relacje stały się chaotycznymi powtórkami z powtórek, zagubiono 
przy tym niezmiernie ważne ekspozycje niektórych szczególnie dramatycznych konkurencji, 
niejednokrotnie z lekkiej atletyki, która przecież była i jest solą każdej olimpiady. 
Chcę uniknąć oceny polskich komentarzy, ale ośmielę się wysunąć pewien zarzut: jednostronność 
wielu ocen dotyczących startu naszych zawodników. Jakim prawem pewien komentator, 
siedząc w warszawskim studio, zarzucał publicznie stronniczość sędziom w Seulu?

132 
Chodziło o werdykt w walce polskiego zawodnika, choć ten przecież nie osiągnął przewagi. 
Inny komentator z góry uznał, że arbiter angielski świadomie zdyskwalifikował polskiego 
kajakarza, aby angielski kajakarz w następstwie zajął lepsze miejsce. Zbyt często przewijał 
się w komentarzach motyw, że wszystkiemu winni sędziowie. Przecież natrafialiśmy na lepszych 
rywali. Pompowanie własnych sukcesów to publiczna lekcja szowinizmu. Przy potężnym 
wpływie telewizji na kształtowanie opinii odbiorców, szowinizm ten przenosi się, rozprzestrzenia 
i ujawnia następnie na polskich boiskach w meczach mniejszej marki. I potem 
biadolimy, że mamy takich okropnych widzów. 
Nasza ekipa zdobyła w Seulu szesnaście medali i zajęła 20 miejsce w medalowej klasyfikacji. 
Niektórzy potem twierdzili, że osiągnięcia były lepsze, niż można było się spodziewać. 
Lepsze – ale faktem jest, że była to najsłabsza nasza olimpiada od przeszło trzydziestu lat. W 
Melbourne zajęliśmy 13 miejsce, w Rzymie – 6, w Tokio – 7, w Meksyku – 8, w Monachium 
– 7, w Montrealu – miejsce 5. Wreszcie w Moskwie, co prawda, było nawet 4 miejsce, ale te 
igrzyska miały dużo słabszą obsadę ze względu na bojkot wielu krajów. Nie będę już wyliczał, 
ile medali zdobyliśmy w latach 1956 – 1980, ile nawet złotych! 
Dla ścisłości dodajmy, że na olimpiadzie w Seulu było dużo więcej trofeów do rozdziału, 
bo przybyło konkurencji. Także więcej uczestniczyło państw, co świadczyło o wzroście rywalizacji. 
Niemniej nasze przesunięcie w dół jest bezsporne. Czy pozostaliśmy w tyle jedynie 
w następstwie kryzysu społecznego i ekonomicznego, który zaczął zaznaczać się już w końcu 
lat siedemdziesiątych? To byłoby uproszczenie. Biorąc przykładowo, Rumunia albo Bułgaria 
też mają swoje trudności, a mimo to osiągają na olimpiadach duże sukcesy. Niektóre zamożne 
kraje, żyjące spokojnie, miały dla odmiany nikły dorobek medalowy. Współzależność między 
zasobnością materialną i równowagą społeczną a wybitnymi osiągnięciami na olimpiadzie nie 
jest oczywista, nie wiem, czy w ogóle istnieje. 
Oto trzy główne potęgi olimpijskie. Jedna to kraj niezmiernie bogaty, o niespożytym rezerwuarze 
silnej, odważnej młodzieży, która nie lubi nakładać na siebie rygorów sportowych, 
przypominających rygor niemal wojskowy. Oto druga potęga sportowa – także kraj o niezmierzonej 
przestrzeni i możliwościach wciąż niecałkowicie wykorzystanych. I ona ma nieprzebrane 
rezerwy ludzkie, a przy tym umie przygotować swe kadry na czas z niebywałą dokładnością, 
wykorzystując w pełni przeznaczone nakłady i organizację idącą z góry od państwa. 
Wreszcie trzecia potęga sportowa najbardziej zadziwiająca. Kraj nieduży liczebnie, 
państwo, które niemal od samego swego powstania położyło główny nacisk na sport, na hodowlę 
przyszłych mistrzów i czyni to w sposób imponujący. Cel tego wysiłku jest znany. 
Czyżby te dwie ostatnie potęgi miały wyznaczyć przyszły kierunek – jak i z czym stawać 
na olimpiadach? Jeśli tak się stanie, przeobrażenia współczesnego sportu jeszcze bardziej 
przybiorą na tempie. Zapewne taki będzie bieg zdarzeń, co być może zmusi niektóre inne 
państwa do podjęcia podobnych „zbrojeń sportowych”. Inne kraje być może pozostaną tylko 
przy udziale, krzewiąc rozsądnie przede wszystkim sport zwykłego obywatela, myśląc o 
zdrowiu swych społeczeństw. Te zjawiska są dostrzegalne. Na przykład Szwecja, Szwajcaria, 
Nowa Zelandia cieszą się ze sporadycznych sukcesów najbardziej utalentowanych jednostek i 
nie zamierzają włączać się do walki o pierwszeństwo w medalowej młócce. 
Która formuła odpowiadałaby nam, Polakom? Na pewno mamy ambicje i kompleksy. 
Wciągnięcie naszej flagi na najwyższy maszt bywało rekompensatą, jakże krótką, za tyle niepowodzeń 
i rozczarowań, których nie szczędzi nam los. Ale lubimy sport swobodny. Na ogół 
bywało tak, że kiedy nasza młodzież miała wolne pole do wyładowania swej energii i rozmachu, 
wtedy wyłaniały się z jej szeregów wspaniałe postacie. Ginęły kompleksy, rodziła się 
pełna poświęcenia praca nie pozbawiona porywów, ujawniała się przebojowość. Nasze 
dziewczęta i chłopcy wskakiwali lekko na najwyższe podium. I sprawa działaczy, kierowni

133 
ków, wychowawców. Przyszła pora, aby w dziedzinie sportu skończyć z negatywną selekcją. 
Dać szansę tym, którzy lubią i rozumieją sport, i chcą przede wszystkim dla sportu solidnie 
pracować. 
Tymczasem... Tymczasem, zreasumujmy, sport przestał być zabawą bezinteresownie startującej 
młodzieży. Olimpijczycy za pieniądze dają widowiska. Już tylko show – business? 
Nie tylko. Następstwem bywa wyniszczanie organizmu, hodowla dzieci na przyszłych rekordzistów, 
co znane jest z praktyki niektórych państw. „Obecnie osiągnięte zostało maksimum i 
wyczynowcy wkroczyli w biologiczną strefę zagrożenia” – alarmują nie od dziś lekarze. 
Obecne „myślenie sportowe” jest bliższe myśleniu ekonomicznemu niż kiedykolwiek. Mówi 
się, że obecny sport wyraża współczesny czas i rozwija się tak dynamicznie, że wymknął się 
spod kontroli. Na stadionie zdziczali ludzie zmasakrowali na śmierć kilkudziesięciu współtowarzyszy. 
Jakże wierzyć w sport? A wdarcie się na ten obszar polityki? 
Zbliżamy się do końca książki. Nienowoczesny na pewno jest jej ton. Obecnie panuje 
zwyczaj czy moda na sceptycyzm, realizm, na ironię, czasem i autoironię. 
Ale przecież nasze dawne przeżycia i odczucia, nasze nadzieje były wówczas prawdziwe, 
w pełni realne. Czemu mielibyśmy w późniejszym wieku je zdradzać i wstydzić się ich? 
Nadal wierzymy w sport. 
Andrzej Kijowski w odpowiedzi na pytanie, co to jest wiara, tak odpowiedział: „Ufna wiedza, 
która przeczy faktom”. 
Warszawa wiosna - lato 1988 r.