Bogusława Czosnowska

OSTATNI GONG

Tower Press Gdańsk 2000
Projekt okładki Dariusz Szmidt
Autor zdjęcia na okładce Edmunda Bonnauda
W tekście zamieszczono zdjęcia
Małgorzaty Bramorskiej-Fogiel, Tadeusza BiUńskiego, Tomasza Degórskiego, Edwarda 
Hartwi-ga, Zbigniewa Kosycarza, Wojciecha Lendziona, Tadeusza Linka, H. 
Matuszewskiego, Grażyny Wyszomirskiej, Edmunda Zdanowskiego oraz ze zbiorów 
prywatnych
Skład i łamanie Jerzy M. Kołtuniak
Redaktor
Monika Podgórniak
Korekta Zespół
Wydanie pierwsze
© Copyright by Bogusława Czosnowska, Gdańsk 2000 ISBN 83-87342-23-8
ar
Tower Press Gdańsk 2000
SPIS TREŚCI
„Teatr i chatyna" - wstęp Jana Ciechowicza MOJE ŻYCIE W TEATRZE I NIE TYLKO
1. Rodzice
2. Królowa nocy
3. Dziecięce kradzieże
4. Biedna pupa
5. Końskie dzieciństwo
6. To był dopiero ślub!
7. Szczecin miasto zieleni magnoliami pachnący
8. Powrót do Lwowa
9. Kraków w fotoplastykonie
10. Bo ja jestem czarownicą
11. Słoneczniki obracają się ku słońcu
12. Francja i Francuzi
13. Nieobecni
14. Profesor Aleksander Bardini
15. A teraz Gdańsk
16. Jańcia i Kazio Pięto wie
17. Kuba
RYMOWANKI
1. Chatyna skończyła 25 lat
2. Rozmowa z moim świerkiem Jasiem
3. Ot, tak mi się baje
4. Świerszczowe trio
5. Wiatr
6. Złoty zamek
7. Mój stary fotel
-5-
8. Mały węgielek
9. Legenda o dębie
10. Ręcznikowe pęteleczki
11. Moździerze
12. Polska choinka
13. Rozmowa z Giewontem
14. Obiadowe danie
15. Człowiek na emeryturze
16. Ze mną są kwiaty
17. Moje dobranoc
-6-
TEATRICHATYNA
1.
Sztuka i prywatność. Polskie pamiętniki teatralne, czyli pamiętniki pisane przez 
ludzi teatru (głównie aktorów), sięgają początków sceny narodowej. Pierwszy był 
tutaj, oczywiście, Wojciech Bogusławski jako autor Dziejów Teatru Narodowego, do 
których dołączył nieocenione „wiadomości o życiu sławnych artystów" (1820). To 
stamtąd możemy dowiedzieć się najwięcej o wizycie trupy Bogusławskiego w Gdańsku 
w roku 1811, kiedy to Teatr Narodowy dał 21 reprezentacji, „patrząc na świetną 
postać mnóstwem wojska napełnionego miasta" (głównie wojska napoleońskiego; 
nawet afisze drukowano wówczas w trzech językach: po polsku, niemiecku, ale i po 
francusku). Przykład Bogusławskiego-pamięt-nikarza był zaraźliwy. Swoje 
pamiętniki, czasem nawet w formie dziennika, czyli pamiętnika pisanego „na 
gorąco", pozostawili m.in.: Kazimierz Skibiński, Jan Nepomucen Kamiński i 
Bogumił Dawison. Nieocenione i pierwszorzędne memuary skreślił przeciętny aktor 
(ale wybitny pamiętnikarz) Stanisław Krzesiński, nadając im znamienny tytuł 
Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych, wydane przez 
Dąbrowskiego dopiero w roku 1957. Krzesińskiemu znacznie ustępuje Helena 
Modrzejewska jako autorka Wspomnień i wrażeń, spisanych tuż przed śmiercią po 
angielsku, pełnych zmyśleń i egzaltowanego wielosłowia (wydanych w polskim 
przekładzie także w roku 1957). Więcej niż wydane w dwóch tomach Wspomnienia 
Ludwika Solskiego (1955-1961) warty jest Pamiętnik Ireny Solskiej w opracowaniu 
Lidii Kuchtówny (1978). Z wybitnych aktorów swoje najczęściej nieświetne 
pamiętniki wydali w formie książkowej m.in.: Zelwerowicz, Adwento-wicz i 
Fertner. Dokładnie tylko w latach 1945-1991 - jak to wyliczyła Urszula Rudzka - 
ukazało się 100 książek o charakterze pamiętnikarsko--wspomnieniowym, 
dotyczących teatru. Znalazły się tutaj rozmaite niedyskrecje teatralne, podróże 
komiczne, gawędy, opowiadania, notatniki, przygody i monologi. Za klasyczne 
zwykło się uważać dzieło Adama
-7-
Grzymały-Siedleckiego Świat aktorski moich czasów (1957), imponujący esej 
wybitnego i długowiecznego krytyka - chociaż słabego dramato-pisarza - 
kierownika literackiego i dyrektora kilku teatrów (w tym krakowskiego i 
bydgoskiego). Pamiętniki teatralne pisywali nie tylko aktorzy, ale i reżyserzy 
(np. Erwin Axer), radiowcy (np. Tadeusz Byrski), piosenkarze (np. Mieczysław 
Fogg), recenzenci (np. August Grodzicki), tancerze (np. Loda Halama), pisarze 
(np. Jarosław Iwaszkiewicz), lalkarze (np. Henryk Ryl), już nie wspominając o 
dyrektorach teatru (np. Arnold Szyfman) czy dramatopisarzach (np. Jerzy 
Szaniawski). Odnotować też warto bardzo rzadkie pamiętniki suflerów (np. 
Bronisława Nieszporka) czy wręcz widzów teatromanów (np. Elżbiety Kietlińskiej).
Zdarzały się u nas swoiste licytacje „na pamiętniki", które nagle zaczęły ze 
sobą rozmawiać. Po znakomitym pamiętniku Zofii Kucówny Zatrzymać czas (1990), 
Adam Hanuszkiewicz wydał efekciarskie Psy, hon-dy i drabinę (1991). Tadeusz 
Łomnicki zaproponował w wyborze Marii Bojarskiej pasjonujący zbiór eseistyki 
teatralnej na temat swoich najwybitniejszych ról i dokonań pt. Spotkania 
teatralne (1984). Tuż po śmierci świetnego aktora ta sama Maria Bojarska, jego 
ostatnia żona, wydała frapujący i ryzykowny pamiętnik-dziennik Król Lear nie 
żyje, opisujący z kontekstami przede wszystkim zmagania się Łomnickiego z 
materią wielkiej roli szekspirowskiej, ale także z materią ich wspólnego życia. 
Chory na serce Jerzy Stuhr naszkicował w szpitalu efektowną i niebanalną 
spowiedź artysty pt. Choroba sercowa, wskazując raczej miłość do sztuki, aniżeli 
na stan swego zdrowia. Gustawowi Holoubkowi we Wspomnieniach z niepamięci 
towarzyszą rewelacyjne rysunki Kazimierza Wiśniaka (1999); jego żona, Magdalena 
Zawadzka wkłada swoimi pamiętnikami po prostu Kij w mrowisko (2000). Nieoceniony 
i bezkonkurencyjny Erwin Axer proponuje sobie i czytelnikom kolejne Ćwiczenia 
pamięci (1984, 1991), czyli zbiory olśniewających esejów i felietonów, gdzie 
każdy jest właściwie osobną całostką, na które wcześniej z wielką żarłocznością 
rzucali się czytelnicy „Dialogu".
Na naszych oczach pamiętniki, pisane najczęściej przez ludzi teatru, którzy 
wiele już przeżyli, coraz bardziej młodnieją. Spragnieni zakulisowych informacji 
o swoich idolach teatromani, mogą znaleźć na półkach księgarskich książki 
wspomnieniowe na przykład Olbrychskiego czy Jan-dy, których pamięci „pomagają" 
wynajęci specjalnie do tej pracy zawodowi dziennikarze, noszący w Ameryce miano 
ghost-writerów Wiadomo, gwiazdy nie mają czasu (chociaż miewają „czerwone 
pazury"), tymczasem rynek oczekuje „świeżej porcji" intymistyki, raczej 
zdecydowanie przedkładając na przykład Nagłe zastępstwo Izabeli Cywińskiej, 
czyli gorący jeszcze dziennik pani minister kultury (BGW 1992) nad wstrząsają-
cy pamiętnik wielkiej aktorki żydowskiej Idy Kamińskiej Moje życie, mój teatr 
(Krąg 1995).
2.
Pamiętnik Bogusławy Czosnowskiej Ostatni gong nie do końca jest chyba 
pamiętnikiem. Poza oczywistym kontekstem historyczno-teatralnym z dziejów 
polskich pamiętników teatralnych (od Bogusławskiego do dziś), prowokuje również 
do krótkiej choćby konstatacji na temat postawy autobiograficznej i różnych form 
literatury intymnej (od wspomnienia do „łże-dziennika"). Okazuje się, że 
pamiętnik nie musi być wcale prozatorską relacją o zdarzeniu, którego autor był 
świadkiem lub uczestnikiem. Czosnowska wybiera przecież w pewnej chwili 
„rymowanki", czyli mowę wiązaną, aby w tej formie opowiadać nie tylko o swoim 
fotelu, ale i o sztuce. Wiadomo, że pamiętnik może być traktowany jako źródło 
wiedzy historycznej (często źródło bałamutne). Nie przestaje wszakże pozostawać 
nade wszystko tzw. dokumentem osobistym, czyli zapisem subiektywnego widzenia 
świata, zjawisk i ludzi, własnych przekonań i pasji. Pamiętnik jest wreszcie 
także po prostu formą piśmiennictwa, gatunkiem paraliterackim, który wręcz 
przygotował narodziny powieści. Należy do pism osobistych - jak list czy 
dziennik intymny. Wcale nie musi sztywno trzymać się chronologii. Trzyma się na 
przykład kalendarza Jan Chryzostom Pasek jako autor Pamiętników, obejmujących - 
rok po roku - lata 1656-1688; bagatelizuje kalendarz Maria Kuncewi-czowa jako 
autorka Fantomów, która dokładnie w 34 sekwencjach przywołuje z pamięci 
najróżniejsze klisze i zdarzenia. Czosnowskiej bliższa jest oczywiście 
Kuncewiczowa niż Pasek. Jeśli pamiętnik tym różni się od autobiografii, że nie 
analizuje raczej świata intymnego autora, lecz nastawiony jest na relacje o 
zdarzeniach zewnętrznych, to wówczas Czosnowskiej „słoneczniki obracają się ku 
słońcu", ale i ku autobiografii właśnie, gdzie autorka z taką samą atencją 
traktuje swoją kolekcję moździerzy, jak i aktorstwo i prywatność Marii 
Malickiej, dla której bez przerwy podgrzewała rosół z makaronem. Zapiski 
Czosnowskiej najbliższe są jednak po prostu wspomnieniom, formie dużo 
luźniejszej niż pamiętnik. Na pewno nie mogą być nazwane dziennikiem, pisanym 
„dzień po dniu", chociaż wiele zapisków zostało przez autorkę obłożonych 
miejscem i datą napisania. Ostatni tekst powstał bodaj w grudniu 1999; najwięcej 
„migawek" pochodzi jednak z lat osiemdziesiątych. Pisane zwykle były w Sianowie 
Leśnym, gdzie Busia i Zdzich mają swoją letnią chatynę; czasem w Gdańsku, 
Szczecinie, Zakopanem czy Poznaniu. Jasno widać, że Busia - jak ją wszyscy 
pieszczotliwie nazywają -wozi swój pamiętnik ze sobą, pisze w różnych miejscach, 
przynajmniej
-9-
na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat. W pamiętniku Czosnowskiej opowieść o 
własnym życiu i potrzeba mówienia o sobie i swoich najbliższych są może 
istotniejsze aniżeli chęć zapisania najważniejszych wydarzeń z historii teatru 
współczesnego, których świadkiem i uczestnikiem była autorka. Trochę wedle 
zasady: byłam przy tym. Pamiętnik więcej bodaj mówi o Busi niż o scenie, więcej 
o chatynie niż o teatrze. Bardzo wyraźnie przesuwa się od literatury faktu w 
stronę literatury wyznania. Inna sprawa, że Czosnowska nigdzie nie obiecuje, że 
będzie mówiła „prawdę i tylko prawdę". Jej wspomnienia często są po prostu 
„dziurawe", czyli bardzo selektywne. Czosnowska pisze tylko o tym, o czym ma 
ochotę pisać. Fala autobiografizmu, żeby użyć świetnej formuły Małgorzaty 
Czermińskiej, zalewająca książkę Czosnowskiej, spycha nierzadko autorkę na 
mielizny dość łatwego optymizmu, wszechogarniającej radości istnienia, z 
poniechaniem tego, co najważniejsze w życiu społecznym i politycznym, które 
najwyraźniej mało autorkę obchodzi. Jej „słoneczniki obracają się ku słońcu" zaś 
na pewno nie obracają się ku sprawom publicznym, naznaczone piętnem klerka, 
czyli w tym wypadku artysty, który stroni od spraw życia politycznego i od 
sporów światopoglądowych (przynajmniej w pamiętniku). Czosnowskiej nie 
interesuje ani szesnaście miesięcy „Solidarności", ani stan wojenny. Trochę tak, 
jakby ich wcale nie było. Autorka przyjmuje raczej introwertyczną postawę 
autobiograficzną, gdzie świat jest tylko bodźcem dla „ja" wewnętrznego, „ja" 
lirycznego i „ja" optymistycznego. Od czytania zdecydowanie woli gotowanie, nad 
bibliotekę przedkłada chatynę. Uwielbia rymowanie, w wolnych godzinach pisuje 
wierszyki, odczytywane później w gronie przyjaciół. W swojej książce Czosnowska 
pomieściła ostatecznie teksty o naturze hybrydycznej: prozę i wiersz, narrację i 
wyznanie, wspomnienie i zapis chwili, budujące w rezultacie formę amorficzną i 
wielogatunkową, na dobrą sprawę trudną nawet do nazwania.
3.
Bogusława Czosnowska była niewątpliwie gwiazdą dwóch teatrów: szczecińskiej 
Komedii Muzycznej za czasów Czosnowskiego (pierwszego męża artystki) oraz 
gdańskiego Teatru „Wybrzeże" za czasów Golińskie-go. Jako aktorka zagrała około 
200 ról; jako reżyser wyreżyserowała blisko 60 przedstawień. Na scenie 
przebywała właściwie nieprzerwanie od dziesiątego roku życia. Zaczynała we 
Lwowie, swoim rodzinnym mieście (rocznik 1926), bodaj od roli Jacka w scenicznej 
adaptacji O dwóch takich, co ukradli księżyc. Po blisko pięćdziesięciu latach 
Czosnowska wróci do swego debiutu jako autor i reżyser nowej wersji scenicznej 
uroczej powieści Kornela Makuszyńskiego, powierzając w Gdańsku rolę Jac-
-10-
ka młodziutkiej Dorocie Kolak (w roli Placka partnerowała jej Dorota Lul-ka). 
Przedstawienie Czosnowskiej, nazywane po prostu widowiskiem muzycznym, doczekało 
się, bagatela, ośmiu różnych realizacji w różnych miastach PRL-u. Było w teatrze 
tamtych czasów szlagierem niemal na miarę wcześniejszej o prawie ćwierć wieku 
ekranizacji historii Jacka i Placka w wersji Brzechwy i Batorego z braćmi 
Kaczyńskimi w głównych rolach.
Także we Lwowie Busia Czosnowska, córka pielęgniarki i wziętego laryngologa, u 
którego porady lekarskiej szukał często sam Kiepura, rozpoczęła regularną 
edukację aktorską. Bronisław Dąbrowski pisze w swoim pamiętniku pt. Na deskach 
świat oznaczających (1977) o Bogusławie Michna-Czosnowskiej jako o wyróżniającej 
się słuchaczce Studia przy Polskim Teatrze Dramatycznym we Lwowie „zaraz po 
wojnie". Wśród koleżanek Busi znalazły się wówczas m.in. Ludwika Castori i Zofia 
Pe-try. Adepci sztuki aktorskiej niemal natychmiast wchodzili na scenę. Pracami 
Studia kierował Aleksander Bardini - „Sasza", prowadzący z kandydatami na 
zawodowców zajęcia z dykcji oraz elementarnych zadań aktorskich. Historii 
literatury i teatru uczył Czosnowska dr Jerzy Koller, plastykę ruchu ustawiała 
Maryna Broniewska, zaś nad umuzykalnieniem pracował Sylwester Czosnowski, za 
którego 18-letnia wówczas Busia, piękna i szczupła, wyszła najzwyczajniej za mąż 
(małżonek był dokładnie 18 lat starszy od panny młodej). Czosnowska pisze o 
swoim pierwszym małżeństwie artystycznym wiarygodnie i bez upiększeń. Nie na 
tyle jednak, aby przypomnieć na przykład, że Polski Teatr Dramatyczny we Lwowie 
był - mimo wszystko - sceną propagandową, gdzie przed spektaklami często 
wygłaszano referaty o świetlanej przyszłości komunistycznej Polski i o 
wdzięczności dla wyzwoleńczej armii radzieckiej. Nawet w inscenizacji Wesela 
Bronisław Dąbrowski usunął wszelkie akcenty religijne, chociaż Wyspiański 
wyraźnie domaga się „ogromnych obrazów" Matki Boskiej Ostrobramskiej i 
Częstochowskiej nad drzwiami weselnymi. Reżysera lwowskiej premiery arcydramatu 
bardziej jednak interesowały rewolucyjne przemiany w społeczeństwie polskim po 
II wojnie światowej, zapowiadające bankructwo panów, którzy „nie chcą chcieć". 
Czosnowska potrafi za to, wzruszająco i pięknie - niczym Adam Zagajewski - 
opowiadać o Lwowie na co dzień, także wówczas, gdy przyjeżdża do rodzinnego 
miasta i do rodzinnego domu (przy ulicy Zyblikie-wicza 15) po trzydziestu latach 
nieobecności. Jest to jej prawdziwa „podróż do Lwowa".
W ramach akcji repatriacyjnej lwowiacy spod znaku Dąbrowskiego ostatecznie 
trafili do Katowic i do Szczecina. W Katowicach Dąbrowski objął niemal 
natychmiast (po dymisji Adwentowicza i Horzycy) dyrekcję Teatru Śląskiego im. 
Wyspiańskiego. W Szczecinie Czosnowski (po dy-
-11-
misji Bronisława Skąpskiego) został dyrektorem Komedii Muzycznej przy ulicy 
Swarożyca 5, przemianowanej wkrótce na dzisiejszy Teatr Polski. Dla Busi 
Czosnowskiej, czyli pani dyrektorowej, Szczecin jest niezmiennie miastem 
„magnoliami pachnącym". Miastem aktorskich triumfów Marii Malickiej i Artura 
Młodnickiego, gdzie nierzadko premiery odbywały się co dwa tygodnie. Tutaj 
narodziła się legendarna Bu-sia kucharka (pierwsza potrawa: duszone cynaderki). 
Czosnowska świetnie podgląda życie, trochę gorzej sam teatr. Być może dlatego, 
że zdarza się jej grać 15 ról w sezonie, co - jak na debiutantkę przed dyplomem 
- wydaje się ciężarem ponad siły. Pierwsze podejście do egzaminu aktorskiego u 
Korzeniewskiego Czosnowska oblała (a któż nie oblał?); ostatecznie została 
aktorką zawodową z pełnymi kwalifikacjami rok później, zdając egzamin u 
Szletyńskiego (musiał to być rok 1948). W Szczecinie grała dużo i dobrze, 
właściwie bez wytchnienia. Na przykład Klarę w Zemście Fredry, albo Elżbietę w 
Rozdrożu miłości Zawieyskiego, czy Annę w Dwóch teatrach Szaniawskiego (Annę i 
Panią), albo Hanię w Głupim Jakubie Rittnera. Szkopuł jednak w tym, że tak 
naprawdę Komedia Muzyczna pod dyrekcją Sylwestra Czosnowskiego była teatrem dość 
płaskim i raczej „deserowym". Ambitniejsze pozycje repertuarowe zdarzały się z 
rzadka. Na co dzień królowały subretki, gałganki i inne rozkoszne dziewczyny. 
Wielkim walorem pamiętnika Czosnowskiej jest to, że artystka pisze w całości „od 
siebie", że nie korzysta z recenzji i opinii prasowych. Nadaje to pamiętnikowi 
charakter bez reszty autorski. Gdyby jednak sięgnęła do prasy szczecińskiej tego 
czasu, szybko by się okazało, że zarówno rzetelny i wymagający dr Stanisław 
Telega głównie na łamach „Odry" - jak i Walerian Lachnitt czy Tymoteusz 
Karpowicz wielokrotnie pisali o teatrze „na zakręcie", toczyli wręcz batalię o 
likwidację „bigosu ukraińskiego" w repertuarze, przebąkiwali nawet o zjawisku 
„artystycznie i społecznie szkodliwym". Prawdą jednak jest i to, że na Manewry 
miłosne czy Ciotkę Karola publiczność waliła drzwiami i oknami, zaś ambitnego 
Głupiego Jakuba trzeba było ściągnąć po 10 wieczorach przy zaledwie 14% 
frekwencji.
Na miejscu Czosnowskiej nie broniłbym również tak mocno rzeczywiście wybitnej 
aktorki, Marii Malickiej, która przecież nie dlatego znalazła się w Szczecinie, 
że zapałała nagle miłością do pachnących magnolii, ale dlatego, że w okresie 
okupacji przez cztery lata współpracowała z jawnym Teatrem Komedia, co 
poczytywano za akt kolaboracji z Niemcami i decyzją Komisji Weryfikacyjnej ZASP 
została pozbawiona prawa występowania w Warszawie, Krakowie, Katowicach, Łodzi i 
Poznaniu oraz zobowiązana do wpłacania 10% swoich zarobków na fundusz pomocy 
sierotom po poległych aktorach.
-12-
4.
Po wyjeździe ze Szczecina, czyli po roku 1948, Bogusława Czosnow-ska tułała się 
przez prawie dziesięć lat po różnych scenach i estradach. Popasała krótko m.in. 
w warszawskich Rozmaitościach, olsztyńskim Teatrze im. Jaracza, poznańskim 
Teatrze Satyryków, w łódzkim Teatrze 7.15. Bezskutecznie zabiegała o etat w 
którymś z teatrów krakowskich, odprawiona z kwitkiem zarówno przez Dąbrowskiego, 
jak i przez Bili-żankę. I chociaż jej miłość do Krakowa nie zna granic (artystka 
pisze o 29 domach, do których może pod Wawelem w każdej chwili zapukać), Czo-
snowska nigdy nie była krakowską aktorką. Zaznała trudów „aktora w podróży", 
kiedy objeżdżała samochodem z przyczepą niemal całą Polskę z rozmaitymi 
programami estradowymi typu Różowy wieczór.
Do Gdańska ściągnął Busię dyrektor Antoni Biliczak w roku 1957. A właściwie do 
Gdyni. Czosnowska zawsze mieszkała blisko teatru. Najprzód na Świętojańskiej 41, 
w pobliżu przesławnej „stodoły", która spaliła się w listopadzie 1960. Potem (i 
do dziś) w Gdańsku, na Podwalu Staromiejskim 108, vis-a-vis gmachu przy Targu 
Węglowym. U Hiibne-ra grała sporo, ale raczej nie w tych sztukach, które 
przeszły do historii teatru polskiego. Nie zagrała ani w Kapeluszu pełnym 
deszczu Gazzo ani w Hamlecie Szekspira w inscenizacji Andrzeja Wajdy. Nie 
zagrała u Swi-narskiego, za to zagrała u Korzeniewskiego. Nie zagrała w polskiej 
prapremierze Nosorożca Ionesco w reżyserii Hiibnera, za to zagrała Laurę w 
Kordianie Słowackiego w reżyserii Żukowskiej. W pamiętniku z roz-brajającą 
szczerością napisze, że role romantycznych kochanek powinny być dla niej po 
prostu zakazane, co wydaje się prawdą. W Operze za trzy grosze Brechta świetnie 
jej się udała rola Jenny a specjalnie song o narzeczonej pirata.
W latach 1960-1967 dyrektorem artystycznym Teatru „Wybrzeże" był już Jerzy 
Goliński. Bogusława Czosnowska przeżywa wówczas swój aktorski długi zenit. Zrywa 
ostatecznie z komedią muzyczną i erotyczną, aby odnaleźć swoje miejsce w rolach 
charakterystycznych (artystka pisze w tym miejscu o „zacięciu 
charakterystycznym"). Już Katarzynę w Poskromieniu złośnicy Szekspira - jeszcze 
za Hiibnera (1959) - w reżyserii Żukowskiej zagrała w stylu groteski buffo, 
mocno dystansując się na przykład do końcowego monologu uległej żony, którą 
Petruccio - Michał-ski tresował niczym myśliwskiego sokoła, trochę „na chama" - 
jak pisał nieoceniony Marek Dulęba (w co chętnie wierzę). Także Lichwiarkę w 
Hiibnerowskiej Zbrodni i karze zagrała Busia jako „etiudę z transformacji". 
Młoda grała starą. U Golińskiego rozkwitała jak królowa przedmieścia, 
proponowała kreację za kreacją. Po Racheli w Weselu Wyspiańskiego, przyszła 
tytułowa królowa przedmieścia Mania w Królowej
-13-
przedmieścia Krumłowskiego, po Otylii we Franku V Diirrenmatta -Żwawińska w 
Henryku IV Szekspira, po Matyldzie w Fizykach znowu Diirrenmatta - Szekspir, 
Słowacki, Brecht i Diirrenmatt nie schodzili u Golińskiego z afisza - stworzyła 
Czosnowska bodaj kreację życia, zagrała Pilar w polskiej prapremierze Komu bije 
dzwon Hemingwaya. I zaraz potem jakby dla niej napisaną tytułową rolę w Matce 
Courage Brechta. Na przestrzeni pięciu lat siedem wybitnych ról!
Uwielbiany przez Czosnowska profesor Konrad Górski dwukrotnie kwitował jej 
świetne osiągnięcia na Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu, pisząc o 
rolach Otylii i Pilar, gdzie artystka podobno „przeszła samą siebie", zaś triumf 
„Wybrzeża" ratował honor teatralnej Polski. Jak to było naprawdę? - pytał zwykle 
w takich okolicznościach Antoni Słonimski. Otóż Otylię, żonę dyrektora banku 
Franka V, gangstera i bandyty, zagrała Busia demonicznie. W czarnej, długiej i 
obcisłej sukni (nie pamiętam, żeby aktorka grała kiedykolwiek z odkrytymi 
nogami), z medalionem na szyi, ze srebrną laską w ręce, kreowała postać kobiety 
złej, zbrodniarki „na zimno", której delikatnie zaczyna mięknąć głos dopiero 
wówczas, kiedy zaczyna mówić o swoich dzieciach. Stanisław Dąbrowski jako Frank 
V był zaledwie mdłym „uzupełnieniem żony". Zenon Ciesielski poruszony tragiczno-
operowo-groteskową rolą Czosnowskiej (chociaż nie samym przedstawieniem), 
widział już Busię jako najlepszą z możliwych Klarę Zachanassian w Wizycie 
starszej pani Durrenmatta, o której artystka marzyła przez wiele lat - 
nadaremno. Z pamiętnika dowiedzieć się można, że autorka, jak przystało na 
aktorkę charakterystyczną, lubi zmieniać twarz „nie do poznania", lubi się 
charakteryzować, jak kiedyś Rapacki, albo niedawno jeszcze Świderski czy nawet 
Łomnicki. Ma jednocześnie świadomość, że to już jest nieco stary teatr, że 
dzisiaj podobne efekty osiąga się grą, a nie „przebieraniem się". Okazuje się na 
przykład, że jej Otylia we Franku Unosiła na twarzy maseczkę z ciasta 
naleśnikowego wymieszanego z pudrem. Tak jak Matka Courage, która dla wywołania 
efektu twarzy zniszczonej przez wiatr, decydowała się na użycie popiołu z 
papierosów z odrobiną pudru i surowym białkiem, co dobrze widać na zachowanych 
fotografiach Tadeusza Linka.
Również Pilar nosiła mocną charakteryzację. Cyganicha z fajką w zębach. Maria - 
Króliczek grana przez Głowacką była dziewczęca i jasna; Pilar grana przez 
Czosnowska męska i ciemna. Rozczochrane włosy, brudny wyciągnięty sweter, smagła 
twarz. Jej Pilar aż kipiała od namiętności, z lekka dzika i barbarzyńska, 
rubaszna, ale i serdeczna. Zanim pojawiła się na scenie wyprzedzał ją złowrogi 
krzyk (jak wejście Dulskiej u Zapolskiej): Co robisz ty leniwy, pijany, sprośny, 
plugawy synu, plugawej, niezamężnej cygańskiej sprośności? Co robisz? Na co 
Cygan przed-
-14-
stawiał Czosnowską publiczności krótko i lakonicznie: To jest Filar. Po prostu. 
Żeby od razu było widać, z kim mamy do czynienia i kto tu rządzi. O mężczyznach 
Pilar ma wyrobione zdanie, że to wstyd dla kobiet, że ich w ogóle rodziły. W tym 
przedstawieniu (adaptację opracowała Róża Ostrowska) Pilar zwyczajnie i 
brutalnie opowiadała wojnę, która dla niej najczęściej cuchnęła śmiercią. 
Czosnowską zbudowała swoją rolę na działaniach fizycznych. Rozłożysta, 
krzykliwa, grubiańska. Jurna i nieopanowana. Czuła dla rodzącej się miłości 
młodych (Jordana i Marii), ale za to bezwzględna w walce. Może aż nazbyt 
przerysowana w mięsistej, naturalistycznej poetyce, szczególnie w stosunku do 
rapsodycznej raczej konwencji całości, dopełnionej daleką od jakiejkolwiek 
dosłowności muzyką Krzysztofa Pendereckiego.
I jeszcze markietanka Anna Fierling, znana pod przezwiskiem Matki Courage. 
Ludzka wesz żerująca na wojnie trzydziestoletniej, na której w Niemczech zginęła 
połowa ludności. Czosnowską ostatecznie nie zdecydowała się ani na hienę 
wojenną, ani na cierpiącą Niobe - jak celnie pisał Ciesielski. Ona była 
jednocześnie wytworem, wyznawczynią i ofiarą wojny. Wojna to interes; wojna to 
śmierć. A właściwie i jedno, i drugie. Gdański debiut aktorski w roli Kucharza 
Andrzeja Szalawskiego, Juranda ze Spychowa, z którym Matkę Courage łączy 
szorstka, ledwo skrywana miłość. Marek Dulęba - krytyk przenikliwy - widział 
wcześniej kreację Heleny Weigel w Berlinie i Ireny Eichlerówny w Warszawie, 
teraz zobaczył kreację Czosnowskiej w Gdańsku. I z pełnym przekonaniem postawił 
na Busię, fenomenalnie rozkładającą ekspresję aktorską na dwa dominujące w jej 
życiu uczucia: miłość i chciwość (albo odwrotnie). Brutalna mocna baba w 
łachmanach, której wojna zabrała wszystkie dzieci, mająca odwagę zaśpiewać nad 
zwłokami córki swój ostatni song: ... Polegli śpią. /A ten, kto uniósł cały łeb, 
/Znowu nakłada czapkę swą.
Mimo wszystko nie bardzo potrafię zrozumieć decyzję Andrzeja Żu-rowskiego, który 
przygotowując dla „Czytelnika" pasjonujący tom esejów Ludzie w reflektorach 
(1982), nie zdecydował się ostatecznie na przedruk ze swoich Gdańskich sylwetek 
teatralnych portretu Bogusławy Czosnowskiej (zobacz: „Głos Wybrzeża" 1970 nr 
127). W książce „Żu-ra" znalazło się m. in. miejsce dla: Gwiazdowskiego, 
Szalawskiego, Iga-ra, Bisty Gordona, Łapińskiego oraz Winiarskiej, zabrakło zaś 
dla Busi Czosnowskiego, której pozycję rzeczywiście zajęła w późnych latach 
sześćdziesiątych wielka Halina Winiarska, proponując na wszystkich scenach 
Teatru „Wybrzeże" swój niezwykły „kameralny monumenta-lizm". Obie zagrały w 
Gdańsku Rachelę: Czosnowską w Weselu Goliń-skiego i Bunscha (1960), Winiarska w 
Weselu Hebanowskiego i Kołodzieja (1976). Obie zagrały swoje role trochę wbrew 
tradycji teatralnej.
-15-
Czosnowska nie była dumną Żydówką z podniesionym czołem, raczej zalęknioną i 
przestraszoną panną z Mośkowej karczmy pożeraczką książek, która przeczytała 
wprawdzie całego Przybyszewskiego, ale z konwersacją ma wciąż niejakie kłopoty, 
zraniona brutalnie w swojej miłości przez Poetę. Winiarska również nie zagrała 
sentymentalnej panienki, ale kobietę dojrzałą, samotną i pełną goryczy, obcą w 
bronowickiej chacie, dotkniętą w późnym staropanieństwie nieoczekiwanym uczuciem 
do Poety; eterycznym i pastelowym.
Nigdy jednak nie zdarzyło mi się widzieć znaczącego „pojedynku na role" między 
Czosnowska a Winiarską w jednym spektaklu. Inne czasy, inne emploi, inny styl. W 
roku 1981 Czosnowska ostatecznie przeszła na emeryturę i niemal zupełnie 
wycofała się ze sceny (chociaż dobrze pamiętam na przykład jej Królowę 
Małgorzatę w Iwonie, księżniczce Burgunda Gombrowicza w reżyserii Majora, 1977). 
Busia Czosnowska umarłaby jednak z bezczynności. To dlatego również kierowała w 
latach 1977-1982 pracami Studia Aktorskiego przy Teatrze „Wybrzeże" (nie mylić 
ze wciąż działającym Studiem Wokolno-Aktorskim przy Teatrze Muzycznym im. 
Baduszkowej, gdzie Busia także uczyła). Bodaj przez dwie kadencje była 
przewodniczącą oddziału gdańskiego SPATiF-u (czyli ZASP-u). Jeździła do 
Bułgarii, ale i do Amsterdamu, rozmawiając z celnikami w językach obcych, a nie 
na migi.
Przede wszystkim jednak Bogusława Czosnowska zaczęła reżyserować i to zarówno w 
teatrze dramatycznym, jak i w muzycznym (tutaj przede wszystkim). Zaczynała od 
bardzo zabawnej Jadzi wdowy Ruszkowskiego--Tuwima w Teatrze „Wybrzeże" jeszcze 
za dyrekcji Hebanowskiego (1977). Czosnowska była przez lata całe nieskończoną 
ilość razy asystentem reżysera. Teraz sama przejęła stery. Kiedy pojawiła się w 
operze, namówiona przez długoletniego kierownika muzycznego „Wybrzeża" Jerzego 
Michalaka, wówczas dyrygenta w Państwowej Operze i Filharmonii Bałtyckiej, chyba 
Włodzimierz Nawotka przyjaźnie dowcipkował: „Czosnowska w operze. Koniec 
świata!". Tymczasem Busia przygotowywała premierę za premierą. Tylko w gmachu 
przy alei Zwycięstwa 15 zrealizowała ich osiem. Reżyserowała przedstawienia 
operowe i muzyczne na scenach Krakowa (wreszcie!), Poznania, Łodzi, Szczecina, 
Lublina, Koszalina, Tarnowa, Warszawy, Rzeszowa i jeden Bóg raczy wiedzieć, 
gdzie jeszcze. Aż 10 premier przygotowała we współpracy z jej ukochanym 
scenografem Józefem (Ziukiem) Napiórkowskim. Debiutowała w operze Potajemnym 
małżeństwem Cimorosy (1978), ale później reżyserowała jeszcze m. in. Hrabinę i 
Straszny dwór Moniuszki, Don Pasąuale Doni-zettiego czy Księżycowy świat Haydna. 
Przy niewyobrażalnym deficycie reżyserów w polskim teatrze muzycznym (w tym 
operowym) Czosnow-
-16-
ska stała się dość niespodziewanie poszukiwanym fachowcem w tej dziedzinie. 
Przecież reżyserów operowych w Polsce z prawdziwego zdarzenia można policzyć na 
palcach jednej ręki (liczmy: Ryszard Peryt, Marek Weiss-Grzesiński, Jitka 
Stokalska, Jan Szurmiej, Maria Fołtyn, może Gruza, może Pampiglione). Płakać się 
chce. Czosnowska nie ma oczywiście specjalnych złudzeń, co do swojej profesji 
reżysera operowego. Skromnie pisze, że nie jest wielkim reżyserem. Umie 
poprowadzić próby, umie słuchać, boi się za to jak ognia tzw. koncepcji 
przedstawienia. Jej skupienie na ostatnich próbach jest tak wielkie, że odczuwa 
wręcz ból fizyczny w łokciach. Cała Czosnowska.
5.
Teraz już krótko. Niewiele jest wart taki pamiętnik, który zupełnie nie odkrywa 
prywatności autora. Marek Hłasko zwykł nawet mawiać, że pamiętnik powinien być 
równie intymny jak łóżko, inaczej nie ma za dużego sensu. Busia Czosnowska nie 
odkrywa, oczywiście, tajemnic swojej alkowy, chociaż tu i ówdzie napomknie o 
„prawie narzeczonym Hanusz-kiewiczu", o listach Zaczyka, o tańcu z Dodkiem 
Dymszą. Z przypadkowych dosyć rozmów i z plotki zakulisowej (niekoniecznie 
szeptem) znacznie więcej wiem o życiu intymnym Busi aniżeli z jej pamiętnika. 
Czosnowska wyczulona jest za to na prywatność innego typu. Pasjami lubi 
rozprawiać o chatynie, położonej jakieś dziewięć kilometrów od Mi-rachowa, gdzie 
Busia i Zdzich, jej drugi mąż (nazywany również Me-niem) znaleźli swoją arkadię, 
Soplicowo, Eden. Bardzo rozrzewniły mnie opowieści o miejscowych leśnikach, 
Jańci i Kaziu Piętach, ale i o Kubie, czyli mądrym karpiu, którego Zdzich hoduje 
w miejscowym jeziorze nie po to, aby podać go na stół przy specjalnej okazji, 
ale po to, aby słuchać jego mlaskania. Czosnowska najczęściej wybiera dla swoich 
bajęd o chatynie i jej urokach formę mało skomplikowanych rymowanek. I nie jest 
to właściwie poezja, którą można pokochać po literacku. Raczej naiw-niutkie 
wierszyki częstochowskie, pisane najczęściej „dziesiątką", tak jak leci, bez 
wysiłku i specjalnego namysłu. O ile wiem, aktorzy prawie nigdy nie byli dobrymi 
poetami. Dobiegający setki Solski rymował dość okropnie nawet w listach. Wiersze 
pisał i wydawał Leszek Herdegen. Nina Andrycz, żona premiera Cyrankiewicza, 
bodaj jako jedyna potrafiła zredagować i wydać zarówno tomik niezłych wierszy To 
teatr (1983), jak i pamiętnik My rozdwojeni (1992). Bogusława Czosnowska w swoim 
Ostatnim gongu pamiętnik pisany prozą połączyła z wierszami, historię życia w 
teatrze z historią życia w chatynie. Moim zdaniem warto przebić się przez dosyć 
szczeniackie wierszowanie Czosnowskiej, aby zarazić się jej optymizmem, zobaczyć 
świat, który nie wyszedł z formy, odszukać
-17 -
dęby, pętelki, kwiaty i przedmioty, które u Busi mają chyba rzeczywiście ludzką 
twarz, skoro nawet kuchnia nazywana jest Genowefą, fotel nosi imię Augusta 
Mocnego, zaś prozaiczny kibel to po prostu Laluś. Bardzo zazdroszczę Busi i 
Zdzichowi ich Sianowa Leśnego, które zdecydowanie przebija moje Koluszki. 
Zazdroszczę im również kochania, nieznacznie tylko przesłoniętego melancholią 
przemijania. Chciałbym jednak zauważyć, że Ostatni gong zwiastuje wprawdzie 
jakiś finał, ale również zaprasza na kolejny spektakl, jestem przekonany, że nie 
tylko w teatrze. A poza tym „każdy ma inny świt" (ale i świat!), jak to zapisał 
w swoich wspomnieniach Jerzy Afanasjew z Sopotu, pierwszy chyba przed Busią pa-
miętnikarz teatralny z trójmiejskini adresem.
O Wojciechu Siemionie mawiano kiedyś, że to taki aktor, który „nie wypije, nie 
zje, wciąż gada poezje". O Bogusławie Czosnowskiej (niech mi Pani wybaczy tę 
Busię) można by powiedzieć, że rzeczywiście nie wypije, ale zje i owszem z 
apetytem, no i że poezję rymowaną pisze na zawołanie i bez opamiętania, jakby 
już nie mogła inaczej.
Jan Ciechowicz
-18-
MOJE ŻYCIE W TEATRZE I NIE TYLKO
-19-
-20-
Dawno temu, latem, na molo w Sopocie spotkałam profesora Konrada Górskiego z 
Torunia. Rozmawiałam z nim dość długo. Ten uroczy -starszy już wiekiem, ale 
jakże młody duchem - pan, opowiadał tak zajmująco i z taką świeżością umysłu, że 
mogłam go słuchać bez końca. Kiedy w trakcie rozmowy nieśmiało zasugerowałam, że 
powinien pisać pamiętniki, odparł, iż wszyscy go do tego namawiają, ale on 
wierny jest słowom pewnego francuskiego uczonego:
„drzewo zamienione w papier, umiera".
Jakże głęboko zapadły mi w duszę te słowa.
Jako aktorka w 1981 roku przeszłam na emeryturę, ale nie przestałam pracować. 
Nie umiałabym żyć bez pracy. Każdą wolną chwilę wypełniam reżyserią, spotkaniami 
środowiskowymi i podróżami. A poza tym, mimo słów profesora Górskiego, korci 
mnie, aby pisać - przynajmniej spróbować. Powspominam więc dzieciństwo, niektóre 
podróże, teatr, ludzi, moje dziwne czasem przygody i przeczucia. Po prostu 
spróbuję pozbierać pisane przez lata skrawki mojego życia, które wypełniają 
pamięć i wciąż są takie żywe.
-21-
RODZICE
Jestem córką lekarza, doktora Władysława Michny. Ojciec pochodził z bardzo 
prostej rodziny spod Łańcuta, ale ukończył szkołę, a potem studia w Krakowie, 
mimo że były to bardzo trudne czasy. Został świetnym
laryngologiem, i choć stając się lekarzem, „wyrodził się" i sprzeniewierzył 
chłopstwu, to jednak w duchu i sposobie bycia chłopem pozostał do samego końca. 
Nosił się jak Witos, w koszuli zapiętej pod szyją, ale zawsze bez krawata. Zimą 
zakładał świtkę, a latem płócienne białe ubranie. Do wszystkich mówił per „ty", 
do starszych od siebie - per „wy", a jeśli kogoś bardzo nie lubił, używał formy 
dla siebie zupełnie obcej: „pan", „pani".
Uznawał tylko dwa imiona: Zosia i Jasio. Moja mamusia, choć miała na imię 
Henryka, dla niego była Zofią, moja siostra otrzymała na chrzcie oczywiście imię 
Zofia. Nie wiadomo zupełnie dlaczego ja... zostałam Bogusławą.
Każdego 15 maja - w imieniny Zofii -tata jechał dorożką do kliniki z ogromnym 
naręczem kwiatów, ponieważ każda koleżanka, każda pielęgniarka i wreszcie każda 
pacjentka - według niego - miała imieniny.
Kochali go wszyscy pacjenci. Szczególnie jednak uczuciem darzyli go ci, którzy 
nie mieli czym zapłacić za prywatną wizytę. Tata często takich właśnie pacjentów 
pytał: „No co, Jasiek (albo Zosiu),
I
Tata latem
na ulicy Akademickiej
we Lwowie
-22-
pewnie nie masz pieniędzy?" i nieraz się zdarzało, że nie dosyć, iż za wizytę 
nie brał pieniędzy, to jeszcze dorzucał parę groszy.
Tata uważał, że jego córki powinny albo umieć szorować podłogi i doić krowy, 
albo ukończyć medycynę. Naturalnie szczytem jego marzeń było, abyśmy posiadły te 
wszystkie trzy umiejętności. Ale niestety obie go rozczarowałyśmy.
Choć był wybitnie niemuzykalny i wiecznie miał za złe naszej mamusi, że uczy nas 
muzyki, lubił słuchać skrzypiec.
Kiedyś, w tajemnicy przed nim, mamusia kupiła fortepian. Kazała go postawić w 
salonie, a tatusiowi powiedziała, że instrument należy do znajomej, która 
wyjechała do Wiednia.
Nie uznawał pięknej zastawy, której mamusia używała, przyjmując gości, i zawsze 
mówił: „Mamuna, podałabyś jeść w drewnianej misce, dała drewniane łyżki i też 
byłoby dobrze".
Tata palił, ale nigdy w życiu nie zaciągnął się papierosem. Kaszlał, dusił się 
dymem, ale papieros stale wisiał na jego wargach.
A mamusia? Była góralką spod Zakopanego i też, podobnie jak tata, pochodziła z 
bardzo biednej, chłopskiej
rodziny. Nie wiem, jakie miała wykształcenie. Nigdy jej o to nie zapytałam. Ojca 
poznała w Krakowie, kiedy pracowała w szpitalu jako pielęgniarka. Do dzisiaj 
zastanawiam się, co złączyło tych dwoje ludzi, którzy - choć byli razem do 
śmierci - niewiele mieli sobie do powiedzenia. Mamusia - prosta kobieta - była 
jednak obdarzona nieprawdopodobną kulturą, wrodzoną inteligencją i intuicją. 
Zawsze czymś zajęta, pracowała w domu na etacie niańki, gosposi i kucharki. Nie 
mam pojęcia, kto ją nauczył wytwornych manier, dbałości o dobrze urządzone 
mieszkanie, kto rozmiłował w obrazach, porcelanie, a w końcu kto jej podszepnął, 
że córki trzeba uczyć języków obcych, gry na fortepianie i że powinny pójść do 
szkoły baletowej, aby - jak to się dawniej mawiało - ładnie się poruszać. Nie 
miała żadnej bliskiej przyjaciółki; tylko sporadycznie chodziła z ojcem na 
przyjęcia. Poza tym, nigdzie razem nie bywali.
Właściwie poza zakupami, wyjściami z córeczkami albo wspólnymi
2Mała „Busz" — czy nie widać, że w przyszłości półdiablę!
-23-
„Służbowy" tata w 1934 roku
wyjazdami na Persenkówkę rzadko wychodziła z domu. Byłyśmy tak przyzwyczajone do 
jej obecności, że jeżeli od czasu do czasu już gdzieś się wybierała, 
urządzałyśmy wielki koncert płaczu, w którym ja, jako okropne -w przeciwieństwie 
do mojej młodszej siostry - dziecko, wiodłam prym. Ten ryk często gęsto kończył 
się laniem. Nieraz zdarzało się, że linewką na psa trzepano mi pupę. Po każdym 
takim „pupopraniu" mamusia długo smarowała bolące miejsca kremem „Śnieg 
tatrzański" - jedynym kosmetykiem, którego używała.
A cerę miała cudowną, bielutką, z zaróżowionymi policzkami. Twarz zawsze myła 
szorstką rękawiczką i w tak wrzącej wodzie (w marmurowej miednicy), że para 
buchała na całą łazienkę. (Niech mi więc nikt nie opowiada, że twarzy nie można 
myć wodą i to gorącą. Moja mamusia była żywym tego przykładem i całe życie miała 
cerę jak krew z mlekiem). Żadne kosmetyki nie były jej potrzebne.
Dlatego też nie żałowała dla mnie swego „Śniegu tatrzańskiego", który wraz z 
linewką, jeżeli chodzi o moją - okropnie niesforną w okresie dzieciństwa - 
osobę, bardzo często bywał w użyciu.
1981
Mamusia - może to wtedy właśnie poznała tatę...
-24-
KRÓLOWA NOCY
Z całego dzieciństwa pamiętam dwa wypadki, kiedy moi rodzice wybierali się na 
prawdziwy bal. Ale tylko jeden - a właściwie przygotowania do niego - zapadł mi 
głęboko w pamięć.
Miał się odbyć w Kasynie Literackim przy ul. Akademickiej we Lwowie, a urządzali 
go medycy. Razem z moją siostrą byłyśmy okropnie zdenerwowane - przerażała nas 
wizja spędzenia nocy w domu bez mamusi. Do tego tata chodził okropnie wściekły, 
bo zaproszony przez kolegów po fachu, nie mógł im odmówić i musiał pójść na tę - 
dla niego gorszą od najgorszej tortury - imprezę.
Ojciec nie mógł iść na bal w kołnierzyku a la Witos. Musiał włożyć frak, 
zupełnie obce mu ubranie! Mamusia przez całe lata dokonywała najrozmaitszych 
zabiegów, aby wiszącego bezużytecznie w szafie fraka nie zjadły mole. Sama 
widziałam w nim ojca dwa razy w życiu, pierwszy raz właśnie wtedy, kiedy 
wybierał się na bal medyków.
Boże! Co to było za piekło!!! Tata zły jak osa wkładał koszulę z twardym gorsem 
i twardy kołnierzyk, przy którym za nic nie mógł zapiąć spinki. Cała komedia 
była z mankietami u koszuli. Tata się awanturował i, naturalnie jak zawsze, 
obwiniał o wszystko mamę. Do tego nasz szpic Śnieżek - ukochany pies mamusi - 
ujadał jak opętany, bo zawsze warczał i szczekał na każdego, kto śmiał mieć 
pretensje do jego pani. Jednym słowem w domu gehenna.
Mamusia mimo wszystko była tego wieczoru w świetnym humorze, bo przecież 
wybierała się na prawdziwy bal - kto wie, czy nie pierwszy w jej życiu? - i to 
bal kostiumowy. Rzecz jasna, tatę na kostium już nie można było namówić, ale 
mamusia skorzystała z tej okazji.
Była niską brunetką o pięknej twarzy, ale bardzo korpulentnej sylwetce, w której 
dominował obfity biust.
Na swój wielki bal wybrała kostium Królowej Nocy, na który składała się czarna, 
długa suknia z jedwabnej mory (chyba tak nazywał się ten materiał), z długimi, 
szerokimi rękawami i mnóstwem rozmaitych klipsów ze sztucznych brylantów. 
Najważniejsze było jednak przybranie głowy - przepaska z brylantowym księżycem, 
od którego na wszystkie stro-
-25-
ny odchodziły srebrne pręciki z brylantowymi gwiazdkami na końcach. Obie z Zosią 
nie ukrywałyśmy zachwytu - była tak piękna tego wieczoru, że łaziłyśmy za nią 
krok w krok. I nie martwiły nas sarkania ojca, kiedy mamusia - już jako Królowa 
Nocy - walczyła z jego mankietami u koszuli. Była tak podniecona, że jej zawsze 
różowe policzki nabrały
mocno czerwonego koloru i zdawało się, że za chwilę tryśnie z nich krew.
Wreszcie tata przeistoczył się w wytwornego pana, mama włożyła futro z czarnych 
karakułów (podobnie jak frak ojca też strzeżone przed molami, tak rzadko było 
używane) i już mieli wyjść, gdy przypomniała sobie, że na kuchni stoi ogromny 
rondel ze stopioną słoniną i trzeba go zabrać z blatu i przenieść do spiżarni. 
Zdjęła więc futro i szybko pobiegła do kuchni. Chwyciła ogromny gar i nagle... 
cała stopiona, a nieza-krzepnięta słonina wylądowała na sukni naszej pięknej 
Królowej Nocy.
Byłyśmy z Zosią przerażone. Zaczęło się nerwowe czyszczenie sukni mokrymi, 
gorącymi ściereczkami. Tata dogadywał, sycząc ze złości, Śnieżek szczekał, my 
zaczęłyśmy płakać, a nasza ukochana Królowa Nocy walczyła dzielnie ze słoniną na 
sukni.
I wygrała tę walkę, ale suknia była zupełnie mokra. Mamusia niezbyt się tym 
przejęła, założyła futro i wyszli.
Smutne, siedziałyśmy z nosami przyklejonymi do szyby. Tata szedł przodem 
obrażony na mamę. A my patrzyłyśmy, jak znika nam z oczu diadem naszej ukochanej 
Królowej Nocy. Potem położyłyśmy się do łóżeczek, a ponieważ nie zdarzało nam 
się, abyśmy usypiały bez mamusi, więc przepłakałyśmy całą noc zrozpaczone, że 
się jej coś pewnie stanie i w ogóle do nas nie wróci.
Rodzice na Persenkówce ze Śnieżkiem, ukochanym psem mamy
-26-
Mama, moja siostra Zosia i ja - miałam wtedy może z 10 lat
Ale wróciła! Rozpromieniona, nawet niezdenerwowana faktem, iż tata kołnierzyk od 
koszuli niósł w ręku, spinkę zgubił i naturalnie był wściekły, że w ogóle na ten 
bal musiał iść.
1981
-27 -
DZIECIĘCE KRADZIEŻE
Tak! Mam na sumieniu także kradzieże! Niegroźne, ale i te w dzieciństwie, jak 
chyba każdy, zaliczyłam.
Kiedy chodziłam do szkoły powszechnej, moją najbliższą koleżanką była Bruśka - 
córka właściciela sklepu kolonialnego mieszczącego się przy Zyblikiewicza 29, a 
więc w kamienicy, gdzie mieszkaliśmy. Bywałam w nim bardzo często, bo a to 
mamusia wysyłała mnie po zakupy, a to z Bruśką przesiadywałyśmy tam po powrocie 
ze szkoły. Zdarzało się, że czasem tata Bruśki, pan Czaczkes, bardzo przystojny, 
wysoki Żyd z czarną brodą i pejsami, poczęstował nas czymś dobrym, a że zawsze, 
nawet wtedy, kiedy byłam małą szczupluteńką dziewczynką, siedział we mnie 
okropny łakomczuch, chętnie przyjmowałam poczęstunek.
Kiedyś po szkole wpadłyśmy z Bruśką do sklepu. Jej ojciec właśnie przygotowywał 
sobie posiłek, składający się z grubej pajdy „trzeszczącego" chleba posypanego 
czarnuszką, posmarowanego grubo masłem i obłożonego koreczkami anchois w oliwie 
z kaparkami.
Pan Czaczkes przekroił ogromną kromkę chleba na cztery części i zaczął jeść. 
Oliwa kapała mu po długiej czarnej brodzie, a mnie z łakomstwa ślinka zbierała 
się w buzi. Nawet w tej chwili, po prawie pięćdziesięciu pięciu latach, kiedy 
wspominam ten widok, dzieje się podobnie. Niestety pan Czaczkes tym razem nie 
zaproponował nam ani kawałka tej pysznej kanapki. Całą pajdę zjadł sam.
Doprawdy dziwię się, że epizod z jedzącym te wspaniałości panem Czaczkesem jest 
wciąż tak żywy w mojej pamięci.
Wspominam o panu Czaczkesie dlatego, że jedna z kradzieży, jaką popełniłam, 
związana była właśnie z nim, a ściślej, ze słodkim towarem w jego sklepie i 
wspomnianym łakomstwem. Któregoś razu bowiem ze stojącego w zasięgu ręki dużego 
pojemnika ukradłam dwie garście rodzynek i schowałam w kieszonce fartuszka. Tak 
bardzo przeraziłam się możliwości przyłapania na gorącym uczynku, że szybko 
powiedziałam Bruś-ce „cześć", dygnęłam przed panem Czaczkesem i nie spojrzawszy 
nawet na niego, wybiegłam ze sklepu.
-28-
Weszłam do mieszkania, jak gdyby nigdy nic, ale czujne oko mamusi natychmiast 
wychwyciło moją niewyraźną minę, no i tę wypchaną kieszonkę fartuszka. 
Zaróżowione policzki mamy zrobiły się purpurowe. Była tak zdenerwowana, że nawet 
nie pomyślała o „pupopraniu". Zrobiła coś o wiele gorszego... Porzuciła 
przygotowywanie obiadu, ubrała się i za rękę poprowadziła mnie na miejsce 
przestępstwa.
Boże! Co to była za okropność! Przy wszystkich klientach musiałam powiedzieć 
panu Czaczkesowi, że ukradłam rodzynki i wyłożyć je na ladę. Chciałam się zapaść 
pod ziemię ze wstydu i do dzisiaj, kiedy widzę rodzynki, przypomina mi się moja 
pierwsza dziecięca kradzież.
Obok naszej posesji na Persen-kówce pod Lwowem swoją „realność" posiadali 
państwo radcostwo Stobieccy, z których młodszą córką się zaprzyjaźniłam. Moja 
mamusia jednak wcale nie była z tego zadowolona, ponieważ Ewa, dorosła panna po 
maturze, zdaniem mamusi, wywierała na mnie zły wpływ, wzbudzając zbyt wcześnie 
zainteresowanie chłopakami...
Nie bacząc na mamine niepokoje i tak podczas wakacji bardzo często 
przesiadywałam u Ewy i ogromnie mi imponowało, że mimo smarkatego wieku jestem 
jej przyjaciółką i powiernicą.
Ewa była prześliczna, a przy tym jaka zgrabna! Miała kasztanowe piękne włosy, 
niebieskie oczy, obłędny uśmiech, wspaniałe białe
zęby! A ja przy niej? Smarkula o przezwisku Busz, biegająca w majtkach i zawsze 
boso.
Pewnego popołudnia dowiedziałam się, że do Ewy ma przyjechać jej narzeczony. 
Jeszcze nigdy go nie widziałam, ale słyszałam, że to bardzo przystojny, świeżo 
upieczony lekarz weterynarii, aktualnie służący w wojsku.
Przed jego przybyciem Ewa wystrojona leżała w ogrodzie na leżaku, a wokół niej 
unosił się zapach kremu, którego używała. Wyglądała jak
W kieszonkach tego fartuszka schowałam ukradzione rodzynki
-29-
zwykle prześlicznie. Widząc ją, postanowiłam natychmiast też być piękna. 
Poprawienie urody w moim przypadku polegało na umyciu potwornie zakurzonych nóg. 
Chlapiąc na wszystkie strony wodą przy studni, zastanawiałam się nad jakimś 
dodatkowym zabiegiem upiększającym. I wtedy właśnie wpadła mi do głowy znakomita 
myśl. Krem!!! Wiedziałam, gdzie go znaleźć w pokoiku Ewy na mansardzie. Wpadłam 
tam jak fryga i po chwili zawartość całej tuby wylądowała na mojej twarzy. 
Niestety, nie mogłam rozsmarować takiej ilości kremu, ponieważ było go za dużo, 
a poza tym - ze strachu, że mnie ktoś na tej kradzieży nakryje -bardzo się 
spieszyłam.
Kiedy zbiegłam do ogrodu z czystymi nogami, w majtkach i z grubo wypacykowaną na 
biało twarzą, pan narzeczony już tam był i siedział przy Ewie. Pamiętam go 
dokładnie. Śliczny, czarny jak Cygan, o śniadej cerze, w zielonym mundurze, a w 
ręce trzymał czapkę z otokiem tak białym, jak jego śnieżne zęby. Kiedy 
podeszłam, spojrzał na mnie i powiedział: „Cóż ta gówniara zrobiła ze swoją 
twarzyczką?". Ewa zapytała: „Bogusiu, smarowałaś się bez pozwolenia moim 
kremem?".
Wtedy prawie umarłam ze wstydu! Przerażona i zrozpaczona ścierałam z buzi krem i 
wiałam do domu. Na polnej drodze moje czyste przed chwilą nogi znowu się 
zakurzyły.
Przez całą noc nie zmrużyłam oka. Jak ja się pokażę Ewie? A jeżeli dowie się o 
tym pani radczyni? Boże! Już nigdy nie dostanę od niej przepysznych grzanek z 
marchewką i groszkiem! Co zrobię, jak mamusia się dowie?! Nachodziły mnie 
tysiące potwornych myśli.
I jeszcze na dodatek śliczny Leszek, narzeczony Ewy, zamiast dostrzec moją - być 
może już wtedy rozkwitającą - urodę, nazwał mnie gówniarą!!!
Nigdy już nie spotkałam przystojnego weterynarza, a Ewa, choć nie wiem dlaczego, 
nie została jego żoną.
1988
-30-
BIEDNA PUPA
Mam trochę pretensji do siebie, że nie pisałam porządnego pamiętnika. Raz krótko 
prowadziłam zapiski, ale po pierwsze - zawierały one nie to, co zawierać 
powinny, a po drugie - pisałam je gotykiem! Po polsku, ale gotykiem. Powód był 
prosty - nie chciałam, by mamusia przeczytała o moich wszystkich miłościach, z 
których zresztą nawet nigdy się porządnie nie wyspowiadałam, bo znalazłam 
księdza, który prawie nie słyszał.
Tamten pamiętnik gdzieś przepadł, a ja teraz żałuję, że tyle ciekawych, może i 
zabawnych szczegółów uleciało bezpowrotnie z łepetyny przez to, że nie robiłam 
żadnych notatek. Na szczęście chociaż niektóre fakty tak mocno wryły się w moją 
pamięć, że mogę jeszcze dziś, po tylu latach, przelać je na papier.
Teatr towarzyszył mi właściwie od zawsze, od kiedy miałam świadomość, że żyję. 
Już jako małe dziecko zaliczyłam w teatrze lwowskim udział w Kopciuszku, O dwóch 
takich, co ukradli księżyc, Stasiu Lotniku, Janku i Franku. Brałam również 
udział w przedstawieniach dla dorosłych, bo jeżeli tylko do jakiejś roli 
potrzebne było dziecko, to ja najczęściej te rólki grywałam. Na przykład w 
Wilkach wuoc/Rittnera. Pamiętam, że przez prawie cały ostatni akt spałam w dużym 
fotelu. Budziłam się dopiero na koniec sztuki. Naturalnie, miałam tylko udawać, 
że śpię, ale przedstawienia odbywały się wieczorami, a ja, smarkate dziecię, 
najczęściej zasypiałam naprawdę. Fotel ustawiano jednak tak, że inspicjent 
budził mnie na czas, trącając specjalnie na tę okazję przygotowanym prętem.
Jako dziecko miałam zaszczyt partnerować znakomitej Wandzie Sie-maszkowej. W 
sztuce pt. Stare wino grałam jakąś jej praprawnuczkę.
Jak to się mówi w żargonie teatralnym - leciała próba generalna, a my obie 
stałyśmy w kulisie na wejściu. Pani Wanda skupiona, wsparta na czarnej lasce ze 
srebrną rączką, w pięknej, wysoko zapiętej pod szyją czarnej sukni z trenem, a 
ja w jakiejś piżamce. Na dany przez inspicjenta znak ruszyłyśmy posuwiście na 
scenę. Pani Wanda pierwsza, ja za nią. Kiedy znalazłyśmy się już w oknie 
scenicznym, (o rozpaczy!) stanęłam
-31 -
na trenie sukni wielkiej artystki i rozdarłam go. Nie pamiętam już, co działo 
się potem, ale kiedy zeszłyśmy za kulisy - pierwsza szła oczywiście pełna 
majestatu pani Wanda, a za nią, świadoma swojego grzechu, sunęłam ja - oberwałam 
po pupie piękną laską Wandy Siemaszkowej.
Moje - wspomniane już wcześniej - łakomstwo także w teatrze stało się przyczyną 
kłopotów. W Teatrze Wielkim był bufet, który mieścił się za salą baletową, na 
ostatnim piętrze. Chodziło się tam różnymi drogami, ale ze sceny najkrótsza 
prowadziła właśnie przez salę baletową, którą często zostawiano otwartą, nawet 
wtedy, kiedy nic się na niej nie działo. W bufecie najbardziej interesowały mnie 
kanapki ze znakomitego „trzeszczącego" chleba z masełkiem i pyszną szynką. 
Któregoś dnia, jak to często bywało, pognałam do bufetu, oczywiście przez salę 
baletową, nie zastanawiając się, czy ktoś tam jest. Tym razem miałam pecha. 
Trwała właśnie próba słynnego później przedstawienia Krzyczcie Chiny 
Trietiakowa, którą prowadził wielki Leon Schiller. Wbiegając na salę baletową, 
wpadłam prosto w ramiona zwalistego reżysera, który - oburzony moim wtargnięciem 
- zwyczajnie stłukł mi pupę.
Już nigdy więcej nie pobiegłam do bufetu przez salę baletową.
Takie było to moje dzieciństwo - półdiablę nieraz musiało oberwać, by dało się 
je przywołać do porządku. Dziś z niejaką dumą i rozrzewnieniem wspominam 
kontakty, jakie miała moja smarkata pupa z Wielkimi polskiego teatru.
1998
-32-
KOŃSKIE DZIECIŃSTWO
Często oglądani w telewizji programy o koniach. A to jakąś gonitwę, a to 
reportaż ze stadniny, a to zawody. Konie - najpiękniejsze zwierzęta na świecie. 
Zawsze/ kiedy siedzę przed telewizorem, tak bardzo mnie ciągnie, żeby przytulić 
policzek do miękkich nozdrzy konia, wchłaniać zapach jego oddechu. Zapach 
końskiego potu w moich wspomnieniach wydaje się cudowny. Często z odrobiną 
zazdrości patrzę na amazonki, na ich świetną technikę, piękne pełne gracji 
sylwetki, młodość. Czyżbym była o nią zazdrosna? Nie! Na pewno nie, ale tak żal, 
że bezpowrotnie minęły te lata, kiedy konie stanowiły najważniejszy element 
mojego życia.
Jakże bardzo związana byłam z tymi najpiękniejszymi zwierzętami! Ale właściwie 
nie pamiętam, kiedy tak je pokochałam. Może się z tym po prostu urodziłam?
Na Persenkówce, na przedmieściach Lwowa, moi rodzice mieli dużą willę, wielki 
sad, ogród, stróżówkę, stodołę i stajnie. Tor wyścigowy mieścił się o kilkaset 
metrów od nas, a więc i my mieliśmy dwa własne konie: półanglika Kasztana i 
półarabkę Baśkę. Nasz dozorca Bojanowski, bryczką zaprzęgniętą w Baśkę i 
Kasztana, zawsze zabierał nas ze Lwowa na Persenkówkę.
Z nas dwóch tylko ja szalałam za konną jazdą. Zosia nie jeździła w ogóle, bo jej 
to nie bawiło. Tata, wiedząc, jak kocham Baśkę, kupił mi małe, wyścigowe siodło, 
ale ściśle wydzielał godziny jazdy. Bał się, że mu „zgonię" konia i stale 
martwił się nie o to, że mnie się coś stanie, ale żeby koń na przykład nie 
złamał nogi. To było najważniejsze! Na szczęście tata rzadziej bywał na 
Persenkówce aniżeli ja z Zosią, bo przecież trzymały go w mieście codzienne 
obowiązki: klinika, ubezpieczalnia, prywatna praktyka... W tej sytuacji i 
mamusia więcej czasu spędzała w mieście, ale ja, ile się dało, szalałam na 
koniu. Niestety wbrew pozorom, miałam na Persenkówce nadzorcę - był nim 
Bojanowski, który nie zawsze pozwalał mi na jazdę. Ja jednak wciąż szukałam 
możliwości, aby dopaść nawet obcego konia, obojętnie gdzie i obojętnie jakiego. 
Oczywiście ze stajni żadnego wykraść nie mogłam, bo za dużo kręciło się chłopców 
sta-
-33-
jennych. Ale były w okolicy rozmaite pastwiska. Kiedyś na jednym z nich dopadłam 
konia naszego sąsiada, pułkownika Śniadowskiego. Dosiadłam go i dawaj na oklep 
przed siebie. Nagle patrzę, a z naprzeciwka polną drogą swoim samochodem marki 
Wanderer jedzie stary pułkownik, a trąbka umieszczona po lewej stronie na 
zewnątrz starego rozklekotanego kabrioletu z zaciągniętym zniszczonym dachem 
wściekle wyje. Co miałam robić? Zawróciłam konia i w nogi. Galopuję, jadąc na 
oklep, pułkownik - za mną swoją dryndą - wrzeszczy i trąbi. Wpadłam w las i tyle 
mnie widział. Takie lewe przejażdżki zdarzały się dość często w moim dziecięcym 
życiu, więc doskonale umiałam trzymać się grzywy.
Koń pułkownika był bardzo spocony, ale przecież nie miałam w lesie żadnego koca, 
żeby go przykryć. Odczekałam więc trochę, żeby ochłonął, odprowadziłam na 
pastwisko i, jak gdyby nigdy nic, wróciłam do domu.
Pułkownik jednak mi nie darował. Dopadł mnie na naszej „realności" i dostałam od 
niego solidne lanie.
Z pastwiskiem łączy się także jedno z najgroźniejszych przeżyć mojego 
dzieciństwa. Było to na długo przed przygodą z koniem pułkownika.
Nie pamiętam, ile miałam lat, ale właśnie rosły mi dwa nowe zęby na przedzie.
Był to okres żniw, opodal pastwiska chłopi żeli żyto. Moja piękna, ciemna Baśka 
pasła się na koniczynie - przyciągała mój wzrok. Marzyłam, żeby chociaż na niej 
posiedzieć, ale nie umiałam jeszcze sama wskoczyć na konia. Ponieważ w pobliżu 
nie było nikogo, kto mógłby mnie podsadzić, poszłam do domu i przyniosłam sobie 
stołeczek. Postawiłam go tuż przy boku Baśki i po chwili znalazłam się na jej 
grzbiecie. Posiedziałam i zeskoczyłam. Chciałam powtórzyć ten manewr, ale Baśka, 
bardzo zajęta koniczyną, przesunęła się do przodu tak, że stojąc na stołeczku, 
miałam przed oczyma koński ogon. Ta zabawa, trwała przez jakiś czas. Przesuwałam 
stołek, a Baśka zażerając koniczynę, szła wolniutko przed siebie.
W końcu zaszłam ją od przodu. Przytuliłam się do nozdrzy, prosząc, aby przez 
chwilę stała w miejscu i wtedy Baśka gwałtownie podniosła łeb, odtrąciła mnie od 
siebie tak, że upadłam na wznak, i przegalopowała przeze mnie. Nie wiem, kto się 
bardziej wystraszył: czy ja, czy chłopi, którzy zajęci przy żniwach, widzieli 
całe zajście. Przybiegli przerażeni, bo wyglądało na to, że wbrew ogólnie 
panującej opinii, koń jednak zabił człowieka.
A mnie tak naprawdę nic się nie stało; miałam lekko zranioną górną wargę, a moje 
dwa nowe zęby trochę się chwiały. Błagałam chłopów, aby nie opowiadali o tym 
zdarzeniu rodzicom, a zwłaszcza tacie, bo znowu spuściłby mi solidne lanie, za 
to, że przeszkadzałam koniowi w posiłku.
-34-
Ostatecznie udało mi się wmówić rodzicom, że rozwaliłam wargę na wannie w 
łazience.
Zęby na szczęście nie wyleciały i po jakimś czasie przestały się chwiać, a ja 
dzięki Bogu do dzisiaj mam ładne zęby!
Moja mamusia poznała prawdę w kilkadziesiąt lat później, w rok po śmierci ojca. 
Powiedziała wtedy tylko: „Jak to dobrze, że tatuś już się o tym nie dowie...".
Rozbitą wargę wyleczyłam szybko, ale nie wyleczyłam siebie z miłości do koni. 
Oczywiście, zanim dobrze opanowałam sztukę jeździecką, wiele razy lądowałam na 
ziemi, ale nie przestałam jeździć konno przez dziesiątki lat.
Wielka miłość z Baśką trwała długo. Obie bardzo szybko zapomniałyśmy o 
koniczynowej przygodzie. I wielokrotnie wyprawiałyśmy się wspólnie na cudowne 
spacery!
Wieś Kozielniki leżała zaledwie kilka kilometrów od Persenkówki, jednak dla mnie 
i siostry było to za daleko na spacer. A nikt z nami, małymi wtedy 
dziewczynkami, iść tam nigdy nie miał czasu. Ale z Baśką? Na Baśce? Zawsze 
bezpiecznie i szybko. No i kiedyś odważyłam się pojechać do Kozielnik z ukochaną 
klaczą. W siodle, w wysokich butach, w bryczesach, dumna i okropnie ważna 
zajechałam do wsi, udając, że nie słyszę komentarzy chłopów, którzy doskonale 
wiedzieli, kim jestem.
Odtąd często tam się wypuszczałam, podkradając czasem gdzieś porzeczki czy 
maliny. Wiadomo bowiem, że cudze lepiej smakują...
Moją inną pasją związaną z końmi były wyścigi. Każdą wolną chwilę spędzałam w 
stajniach przy chłopcach stajennych. Paliłam wraz z nimi machorkę skręcaną w 
gazetę, czyściłam konie i podsłuchiwałam rozmowy o poszczególnych gonitwach 
dnia.
Chociaż rodzice nie pozwalali mi chodzić na wyścigi, nie przejmowałam się tym 
zbytnio. „Najwyżej będzie pupopranie" - myślałam i biegłam na tor. Mamusia 
chowała mi ubranie, obuwie. Nie pomagało. Biegłam tam w samych majtkach i boso. 
Inne okrycie nie było potrzebne, bo mój wiek na to pozwalał.
W pudełku od zapałek zawsze miałam kilkadziesiąt groszy, które przeznaczałam na 
grę. Stali bywalcy toru dobrze mnie znali i nieraz rozmawiając ze sobą, 
wtrącali: „Trzeba zapytać tej gówniary, jak obstawiać. Ona zna typy". Pewnie, że 
znałam! Takie ze mnie półdiablę było, że wszędzie się wcisnęłam, wszystko 
podsłuchałam i paląc machorkę, poznawałam taktykę gonitw. Zdradzałam typy - i 
owszem - ale tylko wtedy, kiedy pozwalano mi dołożyć się na 5 czy 10 groszy do 
zakładu. Potem z wygranej miałam odpowiedni procent dla siebie.
-35 -
Po wyścigach często wracałam do domu zmarznięta, zmoknięta, bardzo brudna, ale 
szczęśliwa z tych kilku złotych wygranej w pudełku od zapałek. Zagrożenie laniem 
nie było straszne. Przed tatą zawsze zdołałam schować się na szafie, gdzie nie 
dosięgał. Mogłam więc spokojnie przesiedzieć tam całą noc. Kiedy rano tata 
wychodził do pracy, złaziłam pewna, że niebezpieczeństwo minęło całkowicie, bo 
mamusi do rana zawsze przechodziła każda złość.
Przed wojną, chyba we wrześniu, ale nie pamiętam dokładnie, obchodzony był we 
Lwowie Dzień Konia. Tego dnia przez miasto przejeżdżała uroczyście ogromna 
kawalkada jeźdźców, powozów i rozmaitych innych zaprzęgów.
Dzień Konia, o którym chcę opowiedzieć, był dla mnie najpiękniejszy w życiu. 
Tata bowiem uznał, że na tyle podrosłam, iż mogę na mojej Baśce wziąć udział w 
uroczystej paradzie. Nie wiem, przez ile nocy przed tym wydarzeniem nie 
zmrużyłam oka.
W ciągu dnia sumiennie ćwiczyłam równą jazdę z innymi jeźdźcami, a szczególnie z 
moją parą w szeregu - panią, która mimo że podstarzała i tęga, świetnie 
siedziała w siodle i znakomicie jeździła konno. Wiele się w tej dziedzinie od 
niej nauczyłam.
Kiedy formowano pochód, na jego czele stanęła moja gruba końska przyjaciółka, a 
obok ja na mojej Baśce, w kasaku, dżokejce, wysokich butach, bryczesach i 
białych rękawiczkach. Stało się tak pewnie dlatego, że byłam najmłodszą osóbką 
wśród jeźdźców, którzy mieli wziąć udział w defiladzie z okazji Dnia Konia.
Nie wiem, czy Baśka zdawała sobie sprawę z zaszczytu, jaki ją spotkał, ale ja 
myślałam, że pęknę z dumy, siedząc na niej i jadąc na czele parady. 
Przejechaliśmy przez cały Lwów jak ułani czternastego pułku podczas defilady z 
okazji 3 Maja. Widziały mnie wszystkie koleżanki, koledzy, nauczyciele, rodzice, 
Zosia. A po paradzie, która kończyła się na Placu Powystawowym, były nagrody dla 
koni i jeźdźców. Baśka dostała jakiś dyplom i wstęgi, które przyczepiono jej nad 
okiem, a ja bombonierę z pysznymi czekoladkami. Jasne było, że tę nagrodę 
otrzymałam ze względu na mój dziecięcy wiek i pewnie też trochę ze względu na 
tatę, którego wszyscy we Lwowie znali. Ale byłam najszczęśliwsza ze wszystkich 
ludzi na całym świecie.
Następnego dnia po paradzie, w poniedziałek, zadano nam napisanie wypracowania 
domowego na temat „Mój najpiękniejszy dzień w życiu", a ja opisałam naturalnie 
mój Dzień Konia i otrzymałam +1, najlepszą wtedy notę.
Kontakty z Persenkówką, Baśką, wyścigami to przede wszystkim miesiące wakacyjne. 
Przez cały rok szkolny mieszkaliśmy w mieście i wtedy
-36-
rzadsze były wizyty Bojanowskiego. Ale kiedy przy naszej ulicy zjawiła się 
bryczka zaprzężona w Baśkę i Kasztana, to już ja dostawałam do ręki lejce i mimo 
że ulice, przez które przejeżdżałam, były ruchliwe i przebiegały przez nie linie 
tramwajowe, rodzice mieli do mnie pełne zaufanie, bo powoziłam naprawdę dobrze.
Marzyłam o małej dwu-kółce, ale niestety wrzesień 1939 roku nie takie marzenia 
ludziom przerwał.
Przyszedł rozkaz oddania koni dla wojska. Pamiętam ten piękny wrześniowy dzień, 
dzień polskiej złotej jesieni, kiedy to Bojanowski ostatni raz podjechał pod 
nasz dom bryczką zaprzężoną w Baśkę i Kasztana. Wszyscy okropnie płakaliśmy.
„Dobrze, że konie tego nie widzą" - myślałam, patrząc na kantary które wraz z 
całą uprzężą tata kupił kiedyś od hrabiego Potockiego w Łańcucie.
Wylewając gorzkie łzy żalu, tuliliśmy się do nozdrzy naszych ukochanych 
zwierząt. Kiedy wreszcie wróciliśmy do mieszkania, po raz ostatni patrzyliśmy na 
Baśkę i Kasztana. Bojanowski nie mógł ruszyć. Konie zaryły kopytami w kostkę 
jezdni i rżały potwornie. Czyżby wiedziały, że odchodzą od nas na zawsze? Koń to 
zwierzę o ogromnej wrażliwości i intuicji.
Jednakże po chwili dochodził do nas już tylko stukot kopyt uderzających w 
jezdnię. Odeszła Baśka, odszedł Kasztan, a w moim sercu pozostała tęsknota i na 
całe życie ogromna miłość do koni.
1987
Lata czterdzieste
-37 -
TO BYŁ DOPIERO ŚLUB!
Kompozytor Sylwester hrabia Czosnowski z matki Kamili z Mosz-czeńskich - jak 
dumnie to brzmi. Urodził się w Płocku, jeszcze w pałacu, ale długo tam nie 
zabawił, bo, jak mi opowiadał, jego dziadek przez zamiłowanie do bujnego życia 
stał się bankrutem. No cóż, mój mąż był na pewno wnukiem swojego dziadka, bo 
cechy lekkoducha po nim odziedziczył.
Sylwester ukończył dodatkowe studia w klasie słynnej Nadii Boulanger w Paryżu, 
mieście, w którym był rozkochany.
Sylwestra hrabiego Czosnowskiego poznałam w 1944 roku. Był wtedy moim profesorem 
w Studiu Aktorskim przy Teatrze Polskim we Lwowie, który w owym czasie, mieścił 
się w dawnym Teatrze Żydowskim przy ul. Jagiellońskiej. Działo się to wszystko 
za tzw. drugich Sowietów, czyli po niemieckiej okupacji.
Do tegoż teatru, gdzie rozpoczęłam moje dorosłe aktorskie życie, wprowadził mnie 
dyrektor Bronisław Dąbrowski. Wszystkich słuchaczy studia zatrudniano na etatach 
adeptów - w ten sposób, od pierwszych dni nauki, mieliśmy kontakt z prawdziwym, 
żywym teatrem. Podobny model nauczania funkcjonował w Studium Aktorskim przy 
Teatrze „Wybrzeże" w Gdańsku. W lwowskim Studio moim bezpośrednim szefem był 
Aleksander Bardini, a uczyli mnie: Artur Młodnicki, Zdzisława Życz-kowska, 
Jadwiga Żmijewska, Maria Broniewska, Jerzy Koller no i mój przyszły mąż - 
Sylwester Czosnowski.
Nie należał do mężczyzn ani zbyt przystojnych, ani bardzo wysokich. Typowy muzyk 
z rozwichrzonymi włosami ciemnoblond, wysokim czołem, brzydko osadzonymi zębami, 
ale o ładnym nosie i pięknych, dużych, niebieskich oczach. Cieszył się 
nieprawdopodobnym powodzeniem u kobiet. Kiedy go poznałam miał za sobą już 3 
małżeństwa, trójkę dzieci, no i był starszy ode mnie o 18 lat.
Stale chodził w jednym granatowym garniturze. Bo tylko ten garnitur miał. 
Wychodził z założenia, że nie potrzebuje ich więcej, skoro w czasie przedstawień 
i tak siedzi w kanale orkiestrowym, z którego widać tylko ręce i rozwichrzoną, 
już wtedy zresztą bardzo przerzedzoną, czuprynę.
-38-
Przyczyny swojego łysienia mój mąż dopatrywał się w fatalnej wodzie w Paryżu.
Czosnowski imponował mi pod wieloma względami. Przede wszystkim jako pedagog. 
Ale fascynowało mnie w nim także jego ogromne poczucie humoru, pogoda ducha i 
to, że był nieprawdopodobnym kawalarzem.
Ponieważ - jak mawiał niezapomniany, cudowny doktor Jerzy Koller „Dziwne to było 
studio", stało się tak, że dziewczyny rozparcelowały między siebie całą męską 
dyrekcję i co ważniejszych aktorów: Lidka Ca-stori została żoną Bronisława 
Dąbrowskiego, Zosia Petry - Artura Młod-nickiego, a ja - Sylwestra 
Czosnowskiego.
Zakochałam się w nim, a i on zapałał uczuciem do mnie, więc chcieliśmy się 
koniecznie pobrać. Niby żadnych przeszkód nie było, bo Sylwek był wtedy po 
kolejnym rozwodzie, ale ponieważ przy okazji poprzednich związków zmieniał 
wyznanie, żeby móc brać ślub kościelny - dla mnie pozostała tylko ceremonia 
cywilna.
Zanim jednak stało się to możliwe, przeszłam przez prawdziwe piekło. Co to się 
działo! Byłam panienką z tak zwanego dobrego domu i nie takiego kawalera 
wymarzyli sobie dla mnie rodzice. Czosnowski wprawdzie z hrabiowskiego pochodził 
rodu, ale te żony, te dzieci, ten jeden stary garnitur, chętne zaglądanie do 
kieliszka... Najpierw rozmawiałam z mamusią. Odważyłam się na to, mimo że 
wiedziałam, jak trudno czasami się z nią rozmawia. Jednak mama jakoś pogodziła 
się z moimi zamiarami, choć wszystko uzależniała od zgody tatusia.
- Dzisiaj już nic mu nie mów. Wrócił od Lewickiego. Porozmawiasz jutro - 
doradziła mi.
Nie spałam całą noc. Dopadłam tatę rano, tuż przed jego wyjściem do kliniki. Nie 
będę się wdawała w szczegóły. Ojciec kategorycznie powiedział, że nie ma mowy o 
moim wyjściu za mąż za Czosnowskiego i zagroził, że jeśli się nie podporządkuję 
jego woli, mam wynosić się z domu. Ogarnęła mnie czarna rozpacz. Byłam 
całkowicie zdecydowana na ślub, ale nie mogłam znieść myśli o opuszczeniu 
ukochanego domu rodzinnego! Wiedziałam doskonale, że mojemu ślubowi z 
Czosnowskim sprzeciwi się jeszcze ogromnie zaprzyjaźniony z ojcem gwardian 
zakonu ojców bernardynów i ojcowie dominikanie.
Księża i zakonnicy byli stałymi bywalcami naszego domu, należeli prawie do 
rodziny. Nikt więc, z moim ojcem na czele, nie wyobrażał sobie, że wezmę jakiś 
cywilny, sowiecki ślub i że nie będzie wielkiej kościelnej ceremonii!
Sprawę mojego ślubu z Czosnowskim wałkowałam tak długo, że w końcu tata ustąpił 
na tyle, iż po prostu umył ręce od całej sprawy
-39-
i o niczym nie chciał wiedzieć. Dobre i to. A mamusia? Ta kochana, dobra kobieta 
choć nie wybierała się na ślub, obiecała przygotować obiad poślubny - rosół z 
domowym makaronem i sztukę mięsa w sosie koperkowym z ziemniaczkami - abym mogła 
ugościć mojego męża i dwóch świadków - Artura Młodnickiego i doktora Adama 
Budzanowskiego, serdecznego przyjaciela rodziny. Na czas ślubnego obiadu tata 
miał wynieść się z domu.
No i nadszedł wielki dzień - 15 września 1945 roku. Umówiłam się z Sylwkiem, że 
będzie na mnie czekał na ulicy po przeciwnej stronie naszego domu.
Nie pamiętam sukienki, którą wybrałam na ten ważny dzień, ale na nogach miałam 
gazówki i czarne zamszowe czółenka na koturnie z jasnego korka. Włożyłam 
prześliczny czarny kloszowy płaszczyk z szeroką baskiną, podkreślającą moją 
bardzo szczupłą w tym czasie talię. Szerokie rękawy płaszczyka wykończone były 
dużymi mankietami z niebieskiego lisa. Na głowę włożyłam szeroki kapelusz, 
morelowy włochacz z czarną wstążką, a wkoło szyi zawiązałam mały szaliczek także 
w kolorze more-lowym. Wyglądałam bosko!
Nie mam jednak zdjęcia w tym stroju, ponieważ do ślubu poszłam ubrana zupełnie 
inaczej. W moim życiu od początku nic nie przebiega normalnie, a więc i taki 
dziwny ślub nie mógł się odbyć tak po prostu.
Nie pamiętam już, jak długo stałam za firanką przy oknie w pełnej gali i 
czekałam na oblubieńca, który ciągle nie nadchodził. Cóż miałam biedna zrobić? 
Moja mamusia patrzyła na mnie, nie wiedząc, jak mnie pocieszyć. Rosół dawno był 
gotowy, tata pewnie zmieniał kolejną knajpę, a ja? Ech, łza się w oku kręciła, 
ale ze złości! Minęło już tak dużo czasu, że w końcu postanowiłam odwiesić 
ślubną toaletę. Włożyłam skarpetki, drewniaki wiązane w kostce, sportową bluzkę, 
kostium i kapelusz, i już miałam wyjść z domu, żeby ochłonąć ze złości i emocji, 
kiedy po drugiej stronie ulicy zobaczyłam sylwetkę pana hrabiego. Nie wiem, czy 
byłam bardziej szczęśliwa, czy wściekła. Wyszłam do niego, żeby zrobić piekielną 
awanturę. Pan młody w swoim jedynym garniturze był dobrze wczorajszy, ponieważ 
obchodził z naszymi świadkami wieczór kawalerski. „Który? - zapytałam. - A w 
ogóle gdzie są ci nasi świadkowie?". Syl-wek był sam.
Najdroższy starał się mnie uspokoić, tłumacząc, że obaj świadkowie poszli do 
„pani biskup", jak nazywano we Lwowie urzędniczkę Stanu Cywilnego, aby ją 
przeprosić za spóźnienie i ubłagać, żeby tego cholernego ślubu była jednak 
uprzejma nam udzielić.
Prośby Artura i Adama odniosły skutek i wreszcie stałam się żoną pana hrabiego, 
ale nie wystąpiłam w toalecie specjalnie na tę ceremonię przygotowanej, a w 
sportowym, codziennym kostiumie.
-40-
Moje zdjęcie ślubne — 15 września 1945
Ślubny rosół i sztuka mięsa zostały zjedzone, po czym towarzystwo się rozeszło. 
Mój świeżo zaślubiony małżonek udał się do siebie, a ja zostałam w domu, bo 
przecież tatusiowi byłoby przykro, gdyby nie zastał mnie po powrocie.
Prawdziwe wesele odbyło się następnego dnia u ukraińskiego pisarza -Jarosława 
Gałana. Nasza zgrana gromadka swobodnie się czuła w mieszkaniu przy ul. 
Kadeckiej. Urzędowaliśmy w kuchni, w jadalni, w której stół - oświetlony lampą z 
zieloną amplą - zastawiony był rozmaitym je-dzonkiem i alkoholem, a także w 
gabinecie, gdzie stał tylko tapczan przykryty huculską narzutą (nad którym 
wisiał także huculski kilim) i stolik z maszyną do pisania i krzesełkiem.
Teraz mieszkanie przy Kadeckiej przekształcone w muzeum pisarza, ciągle 
przywodzi mi na pamięć tamten wieczór, kiedy bawiliśmy się na naszym weselu.
Przyszedł jednak moment, że Sylwek zamieszkał ze mną. Mieszkanie moich rodziców 
było duże, pięciopokojowe, ale miało układ amfiladowy, więc można je było obejść 
dookoła.
Ojciec z oczywistych względów nie przepadał za moim mężem. Od początku używał 
wobec niego formy „pan". Nieraz zdarzały się zabawne sytuacje, kiedy obaj 
spotykali się rano w drodze do łazienki i natychmiast zawracali, obserwując się 
potem z ukrycia, aby do ponownego spotkania nie doszło.
-41-
Powoli jednak układy między nimi zaczęły się normalizować. Po rozmaitych bojach, 
często widywałam mojego tatę i Sylwka gawędzących przy kieliszeczku.
Moje małżeństwo trwało 12 lat i bywało różnie. Dzisiaj myślę, że gdyby wcześniej 
tata ze mną więcej rozmawiał, a nie kategorycznie stawiał sprawę w ostatniej 
niemal chwili, może by do tego małżeństwa wcale nie doszło... Sama nie wiem...
1991
-42-
„SZCZECIN MIASTO ZIELENI, MAGNOLIAMI PACHNĄCY... "
To nie tylko fragment refrenu piosenki, jaką kiedyś śpiewałam, ale wspomnienia z 
okresu, kiedy mieszkałam w zrujnowanym wojenną gehenną Szczecinie i patrzyłam, 
jak wiosną okrywał się pięknymi kwiatami magnolii.
Nie opuszczałam Lwowa do dwudziestego roku życia i byłam ogromnie przywiązana do 
mojego rodzinnego miasta. Jednak przyszedł rok 1946, a wraz z nim wiadomość, że 
musimy wyjechać. Rozmaite wtedy szarpały mną uczucia. Z jednej strony 
zdenerwowanie, bo żal było rozstawać się z ukochanym miastem, a z drugiej - 
ogromne podniecenie, bo tak bardzo chciało się do Polski. A do tego młodość 
gnała do nowej ciekawej przygody.
Na jeden z ostatnich transportów ze Lwowa składała się resztka politechniki 
lwowskiej i ostatnia maleńka placówka teatralna, która powstała w 1945 roku po 
wyjeździe ze Lwowa Teatru Polskiego. Zespół Teatru Małych Form, bo taką nazwę 
przyjęliśmy, został zorganizowany z aktorów, którzy chcieli jeszcze we Lwowie 
pozostać. Pracowaliśmy przy ulicy Zimorowicza pod egidą Związku Patriotów 
Polskich we Lwowie, a dyrektorem tej maleńkiej placówki został mój mąż Sylwester 
Czosnowski. Dziwny to był teatrzyk. Mieliśmy zespół i salę, w której nie było na 
czym usiąść. Wobec tego bilet na pierwszą premierę kosztował... jedno krzesło i 
w ten sposób powstała widownia. Przy Zimorowicza działaliśmy do czerwca 1946 
roku.
Kiedy zapadła decyzja o wyjeździe, mój mąż pojechał do Warszawy. Tam dowiedział 
się, że zespół ma skierowanie do Szczecina, a on nominację na dyrektora Teatru 
Komedia Muzyczna. Sylwester wrócił do Lwowa pełen optymizmu. Był szczęśliwy, że 
tak pomyślnie załatwił wszystkie sprawy, tym bardziej iż wojewoda szczeciński, 
pułkownik Leonard Borkowicz, zadeklarował pomoc dla naszego zespołu.
Natychmiast aktywnie wzięłam się do pracy. Do dzisiaj nie wiem dlaczego, ale to 
ja organizowałam cały transport. Nagle okazało się, że mam niezwykłe zdolności 
organizacyjne. Odbierałam skład pociągu, odrzuca-
-43-
jąc niektóre zdewastowane wagony (przecież jechaliśmy wszyscy z częścią naszego 
dobytku) i załatwiałam karty ewakuacyjne. Nasza grupa, wraz z resztką 
pracowników politechniki lwowskiej liczyła około ośmiuset osób.
Wyjechaliśmy w czerwcu 1946 roku. Kiedy dotarliśmy na granicę, okazało się, że 
mój mąż, odpowiedzialny za cały trans- port, nie dopełnił jakiejś formal- ności 
paszportowej i musi wra- cać do Lwowa. Cóż miałam zro- bić? Byłam jego żoną, 
czułam się
------fcT»W«'^i=as^-- łWv* ¦ w obowiązku, ja, smarkata,
_~——JŁi:: ^iLrt»|łVvwWttl^T 1946 f- wziąć na swoje barki odpowie-
»|TltllU*ł'plftTen, « luteg° dzialność za cały transport. Syl-
pREr^E"* t»*lHllltWlmn we^ m*a* nas dogonić możliwie MN CMl\W\\mi I™- jak 
najszybciej lilii ilWlHt"" *2»obbwc" Jechaliśmy dziesięć dni, z cze-
^ wiE^PB7'tB0)0^NRUW^--^^ g0 trzy staliśmy we Wrocławiu. l^^^^^vn^^^'°"'^^'i:^> 
Kiedy włodarze miasta dowie-l ^^5Ś'mM r^'1**"1"*" l*^!!!-*1 dzieli się o nas, 
koniecznie 1 yp^*T"„ ^^^^-^^^- chcieli zatrzymać zespół, aby I \^^!^-
^^^*^^**'>^^' stał się zalążkiem teatru we I I—^-I-»--»^« «-.»—.a-,^1 Wrocławiu. 
Jednak naszym celem był Szczecin. Wreszcie tam dotarliśmy. Przez chwiejące się, 
skrzypiące, drewniane mosty przekroczyliśmy Odrę. Piękna rzeka! Szeroka, 
niepokojąca, a jednocześnie budząca tyle nadziei w wyobraźni... Do tej pory 
żyłam nad Pełtwią, rzeką, przez którą najmniejsze dziecko przeskoczy bez 
wysiłku, mocząc w jej „głębinach" zaledwie stopy. Jakżeś piękna moja Odro, nad 
którą przyjechałam z tak ogromnym zaufaniem, by rozpocząć dorosłe życie.
Wreszcie dojechaliśmy do brzydkiego, ponurego dworca. Do dzisiaj, ilekroć 
wjeżdżam pociągiem do Szczecina, stale mam to samo wrażenie, jakiego doznałam 
przed prawie czterdziestu laty. Ponury, brzydki widok. Nie pamiętam, kto nas 
witał, nie pamiętam rozpakowywania. Pamiętam tylko, że znalazłam się z całym 
zespołem teatralnym w budynku, który przez jakiś czas miał nam zastąpić 
mieszkanie. Był to budynek Państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) przy ul. 
Jagiellońskiej. Trudno nie wspomnieć przy tej okazji nazwiska dyrektora PUR-u 
Ludwika Sowiń-skiego i jego zastępcy, pana Wichury (imienia niestety nie 
pamiętam),
A oto dowód, że działaliśmy we Lwowie jeszcze po wyjeździe Teatru Polskiego
-44-
którzy z ogromną życzliwością wspomagali nas, kiedy się zagospodarowywaliśmy.
Do rozmaitych problemów, jakie niosło nam rozpoczynanie życia w zupełnie 
nieznanym, prawie zniszczonym mieście, doszedł jeszcze, przez nikogo chyba 
niezawiniony, konflikt między kierownikiem Wydziału Kultury i Sztuki w 
województwie Stanisławem Czapelskim a moim mężem. Zanim pojawiliśmy się my, 
niejaki dyrektor Skąpski zaczął już organizować teatr w Szczecinie, ale, może 
dlatego, że nie należał do Związku Zawodowego Artystów Scen Polskich (ZZASP), co 
wtedy miało ogromne znaczenie, nie otrzymał nominacji. Czapelski był 
zwolennikiem dyrektora Skąpskiego, a więc nie najlepiej układały się stosunki 
między nim a nami. Na szczęście po jakimś czasie wszystko się uspokoiło, a ze 
Stasiem Czapelskim i jego żoną łączyły nas aż do ich śmierci więzy szczerej 
przyjaźni, podobnej do tej, jaka łączyła Czapelskiego ze Skąp-skim.
Nie znałam dyrektora Skąpskiego. Podobno wkrótce po wyjeździe ze Szczecina zmarł 
w tragicznych okolicznościach. Trudno mi dzisiaj nie wspomnieć tego człowieka, 
który, tak samo jak Czosnowski, chciał dać Szczecinowi najlepsze, czym 
dysponował, a tylko okoliczności, na które żaden z obu panów nie miał wpływu, 
poróżniły ich. W czym zawinili, że różnie się to dzisiaj komentuje? Chyba w 
niczym. Żyliśmy wtedy w czasach, w których brak było jakiejkolwiek organizacji 
czy koordynacji.
Dzisiaj, po latach, chcę aby w moich wspomnieniach nie zabrakło osoby dyrektora 
Skąpskiego, człowieka, który kochał teatr i na pewno gorąco pragnął tę wielką 
swą miłość przekazać
Szczecinowi. Niechże w pamięci nas wszystkich, którzy te czasy pamiętają, 
pozostaną związane z pierwszym zawodowym teatrem w polskim Szczecinie dwa 
nazwiska: Skąpski i Czosnowski.
Nasz PUR-owski dom przy Jagiellońskiej zaczął powoli pustoszeć. Urządzaliśmy się 
w otrzymanych mieszkaniach. Moi rodzice i siostra oraz my z mężem dostaliśmy dwa 
mieszkania w naprawdę pięknej dziel-
Mój mąż Sylwester Czosnowski,
dyrektor Teatru Komedia Muzyczna
w Szczecinie
-45-
nicy Pogodno, przy ul. Waryńskiego. Jednak zdecydowaliśmy się z Sylw-kiem 
ostatecznie zamieszkać w budynku teatralnym, gdzie urządziliśmy sobie dwa pokoje 
z maciupeńką kuchenką i łazieneczką. Pomyśleliśmy także o pokojach gościnnych, 
które zajęli reżyser Henryk Lotar oraz aktorzy Artur Młodnicki i Zdzisława 
Zarębianka.
Naszą pierwszą szczecińską premierą był program składany pod tytułem Na Mach 
Odry. Dziś wiem, że nie był to naj świetniej szy spektakl, ale wszyscy ogromnie 
się weń zaangażowaliśmy. Śpiewałam w programie piosenkę, której fragmenty 
pamiętam do dzisiaj.
Szczecin miasto zieleni
magnoliami pachnący...
fest nas coraz więcej
Prawie sto tysięcy.
Już niedługo przyjdzie czas
I pół miliona będzie nas.
Nie odstraszą nas tu
Zbudujemy miasto.
Każdy będzie żył jak lord.
Wiwat Szczecin port...
Program pt. Na falach Odry graliśmy wszędzie, gdzie byliśmy potrzebni. Na 
ustawionej na Jasnych Błoniach estradzie, po tej stronie, gdzie obecnie stoi 
pomnik, i autentycznie na falach Odry, bo na tratwie umieszczonej u podnóża 
budynku urzędu wojewódzkiego.
Budżet teatru nie był imponujący. Otrzymaliśmy minimalną dotację, chyba 
pięćdziesiąt tysięcy, co wystarczało zaledwie na skromniutką oprawę do sztuk 
stylowych, które od czasu do czasu znajdowały się w naszym repertuarze, jednak z 
wypłacaniem gaż bywało bardzo różnie. Wszyscy mieliśmy co prawda umowy podpisane 
przez dyrektora Czosnowskiego, ale najczęściej nie starczało pieniędzy na 
wypłaty. Otrzymywaliśmy więc zaliczki i nie chodziliśmy głodni, a poza tym 
mieliśmy w teatrze kuchnię, gdzie codziennie podawano jeden pożywny posiłek, 
którym przeważnie była gęsta zupa. Nie pamiętam, aby ktoś narzekał. Każdy z nas, 
nawet świetny aktor, kochany Gucio Rasiński, który już wtedy był bardzo starszym 
panem i pamiętał naprawdę dobre czasy, wierzył w piękne jutro. I było coraz 
lepiej. Czosnowskiemu udało się powiększyć nasz skromny zespół o takich aktorów, 
jak Maria Malicka, Nuna Młodziejow-ska-Szczurkiewiczowa, Krystyna Feldman, Jerzy 
Śliwiński, Artur Młodnicki, Zdzisława Zarębianka, Władysław Jabłoński, Zdzisław 
Karczewski, Hanna Rajkowska, Jan Daszewski, Stanisław Bryliński, Karol Zby-
szewski i wielu innych. To dobre nazwiska. A jeżeli dodam, że poza Młodnickim, 
Lotarem i Karczewskim gościnnie reżyserował tu także Ed-
-46-
mund Wierciński, to sądzę, że dzisiaj nie pogardziłby takim zespołem nawet 
ambitny teatr.
Z Nuną Młodziejowską--Szczurkiewiczową w „Ładnej historii" Flersa i Cailla-veta 
w teatrze w Szczecinie
Jako Justysia z Marią Malicką w „Mężu i żonie" Fredry w 1948 roku
J
Repertuar także powoli się zmieniał. Poza wieloma komediami muzycznymi, można 
było u nas zobaczyć Mariusza Pagnola czy Ladacznicę z zasadami Sartre'a. Nie 
odczuwam wstydu na myśl o tych przedstawieniach.
Wstydziłam się natomiast, kiedy grałam w Cieniu Niccodemiego obok wielkiej Marii 
Malickiej, bo któryś z krytyków napisał o mnie: „Czo-snowska grała w cieniu 
Malickiej" i co najgorsze miał rację! A zresztą, bo ja wiem, czy to najgorsze? 
Byłam młodziutką aktoreczką, która prawie nic jeszcze nie umiała, a dane mi było 
partnerować wielkiej Marii Malickiej!!! Na pewno wrócę w swoich wspomnieniach do 
tej znakomitej aktorki, która zaszczyciła mnie ogromną życzliwością i 
przyjaźnią.
Na szczęście, kiedy zagrałam z Malicką w Mężu i żonie Fredry (ona Żonę, a ja 
Justysię) recenzje i opinie publiczności były już dla mnie pochlebne.
-47-
Powoli nasze życie się normowało. Zaczęliśmy gotować obiady w domu. Ja, która 
dzisiaj, jak uważa mój obecny mąż i przyjaciele, jestem świetną kuchtą, co widać 
po mojej tuszy, wtedy o gotowaniu nie miałam pojęcia. Ale postanowiłam się tej 
sztuki nauczyć. Do dzisiaj pamiętam pierwszą potrawę, jaką przyrządziłam. Były 
to duszone cynaderki. Koledzy - zajmujący pokoje gościnne - wraz z moim mężem 
orzekli, że mam chyba większy talent kulinarny, aniżeli aktorski, a więc 
absolutnie powinnam zająć się kuchnią. Łobuzy!!! Ale gotować zaczęłam i między 
próbą a przedstawieniem zasiadaliśmy do wspólnego obiadu w moim jadalnym pokoju. 
Boże! Jakże wtedy byliśmy weseli, jak bardzo lubiliśmy się wzajemnie, jakie miłe 
chwile spędzaliśmy przy wspólnych obiadach. Gdzie te czasy?!!!
Kiedyś straszliwie wściekłam się na Artura Młodnickiego, bo nie zjawił się na 
obiedzie o oznaczonej porze, ale nawet nie miałam okazji go obrugać, bo tego 
wieczoru nie grał.
Wróciłam po przedstawieniu do domu. Nagle ktoś zapukał do drzwi. Kiedy je 
otworzyłam, moim oczom ukazał się Artur w pidżamie i na lekkim rauszu.
- Busieńko - rzekł - zjadłbym obiad. Myślałam, że go zabiję.
- O tej porze?! - wrzasnęłam. - I do tego przychodzisz w pidżamie?!!!
- Życzysz sobie, abym przyszedł we fraku? - zapytał.
- Oczywiście - fuknęłam wściekła.
Zamknął drzwi i po chwili wrócił. Boso, w krótkich gaciach, bez koszuli, ale za 
to w muszce i we fraku.
- Czy teraz będę mógł zasiąść do stołu i dostanę obiad? - zapytał ze swoim 
cudownym, szelmowskim uśmiechem.
Kochany Artur! Dusza towarzystwa, świetny aktor i reżyser, nieprawdopodobny 
kawalarz.
Kiedyś w ramach rewizyty zaprosiliśmy na obiad wojewodę Borkowi-cza z małżonką. 
Pułkownik Borkowicz - wysoki, przystojny mężczyzna z sumiastym wąsem - choć był 
młody, robił wrażenie surowego i nieprzystępnego.
Niech nikt nie sądzi, że ja, młodziutka, aktorka i jeszcze młodsza kuchta, 
odważyłabym się zaprosić pana wojewodę z małżonką na obiad, który sama ugotuję. 
Ale skąd!!! Na szczęście w tych czasach było w Szczecinie kilka miejsc, gdzie 
jadało się naprawdę znakomicie. I w jednym z nich, maleńkiej knajpeczce przy 
ulicy Parkowej (gdzie obecnie jest przystanek tramwajowy w kierunku 
śródmieścia), zamówiłam jedzenie na uroczysty obiad z panem wojewodą. Wszystko 
było tak omówione, że obiad miał być mi dostarczony na piętnaście minut przed 
przyjściem go-
-48-
ści. Bardzo chciałam przygotować eleganckie spotkanie, zadbałam więc także o 
„duszę towarzystwa", w którą wcielić się miał najlepszy do tej roli Artur 
Młodnicki. Cała w nerwach czekałam na dostawę, ale plan został zrealizowany 
bardzo precyzyjnie. Właściciel restauracji i nasz portier pan Kozub przynieśli 
obiad - wraz z pożyczoną zastawą na pięć osób - w koszu na bieliznę. Wydawało mi 
się, że nie wypada przyjmować tak dostojnego gościa, posługując się moimi 
codziennymi talerzami. Jakże byłam wtedy jeszcze młoda!!! Pamiętam menu tej 
uroczystości, na które składała się zupa pomidorowa z francuskimi kluseczkami 
(tak dobrych francuskich kluseczek nie jadłam do dzisiaj) oraz zraziki cielęce w 
sosie śmietanowym, młode ziemniaczki i groszek. Na deser był kompot.
Pan wojewoda z małżonką zjawili się punktualnie. Denerwowałam się już tylko o 
to, aby Artur jak najszybciej skończył próbę, która naturalnie musiała jak 
zwykle trwać do czternastej. Ale i to „zagrało". Kiedy zjawił się Artur, byłam 
już spokojna, że spotkanie będzie udane.
Nastąpił jednak moment, kiedy myślałam, że spalę się ze wstydu. Otóż, kiedy 
Artur zobaczył obcą mu zastawę, nie omieszkał w typowy dla siebie sposób 
zażartować: „Widzi pan wojewoda jaka feta! Biedna Buska po całym Szczecinie 
szukała możliwości pożyczenia talerzy. Błagam, niech pan uważa, aby któregoś nie 
zbić!".
Do Artura w moich wspomnieniach jeszcze wrócę. Trudno ominąć tę postać.
Na razie jednak chciałabym powspominać rozmaite szczecińskie „kąty", gdzie się 
wtedy bywało. Całym towarzystwem wybieraliśmy się czasem na wędrówkę po 
knajpach. Szliśmy zawsze „w kupie", bo z teatru do śródmieścia droga wiodła 
przez ruiny, gdzie kryło się wiele niebezpieczeństw. Zaczynaliśmy przeważnie od 
„Starego Miasta" (dzisiaj w tym miejscu jest chyba restauracja „Żeglarska") i 
jedliśmy świetną kolację (o dziwo, nie były to wtedy tak bardzo drogie 
przyjemności). Potem przeno-
Zabójczo przystojny,
urodzony kawalarz Artur Młodnicki
— koniec lat czterdziestych
-49-
siliśmy się do „Baltic Pałace", który w moich latach szczecińskich był nowym, 
najelegantszym lokalem, gdzie zbierała się śmietanka towarzyska. Nasza nocna 
wędrówka kończyła się przeważnie na moim ulubionym podświetlanym parkiecie w 
„Simie" (dzisiejsza „Bajka"), gdzie bawiło rozmaite towarzystwo z dziewczątkami 
i paniami, które w zależności od epoki czy regionu nazywamy kurtyzanami, 
mewkami, kociakami... Nieważne. Ważne było to, że miałam możliwość podglądania 
życia. Dla aktorki - skarbnicy bez dna...
„Baltic Pałace" to późniejsza „Kaskada", która dopóki istniała, zawsze 
przypominała mi piękne chwile spędzane w „Baltic Pałace". Dziś, po tragedii, 
jaka się rozegrała w tym budynku, ilekroć jestem w Szczecinie, rzadko już wracam 
do lat 1946-1948. Częściej myślę, jak okropne przeznaczenie zawisło nad tym 
miejscem. Ilu młodych ludzi straciło tam życie i osierociło swoich najbliższych, 
którzy może - jak ja -pamiętają ten lokal jeszcze jako „Baltic Pałace".
Inne wspomnienia wiążą się z Aleją Wojska Polskiego. Na odcinku przebiegającym 
przez centrum miasta stały ocalałe od bomb kamienice, a po tej samej stronie, co 
hotel „Gryf" - niskie parterowe zabudowania, w których znajdowały się tylko 
prywatne sklepy.
W witrynie zakładu fotograficznego - zostaje w hotelu „Gryf" stale wisiało moje 
duże zdjęcie i byłam z tego ogromnie dumna.
W jednym ze sklepów rezydował jubiler - wysoki brunet,
To zdjęcie wisiało długo u fotografa Q ładko zaczesanych na bok wło-
w hotelu „Gryf . ISa palcu mam pamiętny ° '
pierścionek z ametystem sach z idealnym przedziałkiem.
Dlaczego, choć nie przypominam
sobie nazwiska, tak dobrze pamiętam tę postać? Nie, to nie był najdrobniejszy 
nawet flirt. Ten pan darzył mnie sympatią jako aktorkę, o czym zresztą nie 
wiedziałam. Kiedyś stanęłam przed jego wystawą i oglądałam piękne złote cacka. 
(Zawsze lubiłam szlachetną biżuterię i to pozostało mi do dzisiaj). Jubiler 
dostrzegł mnie, wyszedł na próg sklepu z uśmiechem i zapytał: „Co się pani 
podoba, pani Czosnowska?". Pochlebił mi
-50-
fakt, iż wie, kim jestem. Odpowiedziałam, że podoba mi się złoty pierścionek z 
dużym ametystem. Właściciel zaprosił mnie do środka, wyjął z wystawy pierścionek 
i włożył mi na palec. Rozmiar idealny. Chciałam szybko zdjąć śliczne cacko - nie 
stać mnie było wtedy na takie luksusy -kosztowało, pamiętam, szesnaście tysięcy 
złotych, a moja miesięczna gaża wynosiła chyba dwanaście. Ale miły pan nie 
pozwolił mi zdjąć pierścionka z palca i zaproponował, abym go zatrzymała i 
spłacała tak, jak mi będzie wygodnie. Długo to trwało, ale dopełniłam 
zobowiązania, a pierścionek mam do dzisiaj i ile razy wkładam go na palec, 
wspominam życzliwego mi bruneta, właściciela sklepu jubilerskiego przy Alei 
Wojska Polskiego w Szczecinie.
Innym wspomnieniem jest sklep z konfekcją damską, a ściśle mówiąc z płaszczami, 
mieszczący się w starym domu po drugiej stronie Alei. W tym sklepie dzięki 
uprzejmości właścicieli nabyłam na raty piękny wiosenny płaszcz wełniany w 
kolorze, pamiętam, bananowym, który „debiutował" w sztuce pod tytułem Krawiec w 
zaniku. Często zdarzało się, że występowaliśmy we własnych ubraniach. Mimo iż 
Ada i Wicek Wesołowscy, choć aktorzy, czynili cuda jako mistrzowie igły, teatru 
nie stać było na szycie wszystkich kostiumów. Powstawały więc tylko kostiumy 
stylowe albo to, czego rzeczywiście nie zawierały nasze osobiste szafy. Za 
używanie prywatnej garderoby dyrekcja, czyli mój mąż, płaciła nam tak zwane 
tabelki - określone stawki za każdy element składający się na ubranie. Na 
tabelkach najwięcej zarabiał zawsze świetnie ubrany Artur Młodnicki, który 
garniturów miał naprawdę wiele.
Jeszcze na chwilę wrócę do centrum Alei Wojska Polskiego. Często, kiedy tam 
jestem, wspominam tamte lata. Na rogu Alei i ulicy Obrońców Stalingradu, idąc w 
kierunku placu Żołnierza, po prawej stronie, w niskim budynku, mieściła się 
bardzo popularna kawiarenka „Maskota". Do dzisiaj pamiętam właściciela, 
wysokiego, dobrze zbudowanego, szpakowatego, przystojnego pana, a także kelnera 
pana Edmunda. Często w miarę wolnego czasu przesiadywałam w „Maskocie" właśnie 
ze względu na niego. Nie wiem, co mi się w nim podobało, ale co chwila miałam do 
niego jakieś prośby, tylko dlatego, aby na moje „dziękuję" zobaczyć na twarzy 
pana Edmunda uprzejmy, wręcz czarujący uśmiech towarzyszący słowom: „Uprzejmie 
proszę". Pewnie nieraz go to dziwiło, a może i czasem niecierpliwiło... Ach, 
gdzie te czasy?! Co się stało z panem Edmundem?
Kiedy wspominam te - bardzo zresztą niewinne wtedy - sympatie, powracam myślą do 
pewnego lotnika, który na pewno był świetnym pilotem, bo - co mi ogromnie 
imponowało - często przelatywał niziutko nad teatrem, a tak przecież z łatwością 
potrafią latać jaskółki przed desz-
-51-
czem. To trudne zadanie wykonywał po to, by zrzucić mi jakiś maleńki pakuneczek 
z miłym drobiażdżkiem i kilkoma słowami pozdrowień, który spadał zawsze 
bezbłędnie obok sadzawki. Kim był ten lotnik? Co się z nim stało? Nie wiem!
Był też pewien młody pułkownik, który czasem późnym wieczorem podjeżdżał swoim 
służbowym samochodem pod teatr, stawał przy sadzawce, strzelał z pistoletu, 
dając tym samym znak mnie i mojemu mężowi, abyśmy zeszli, ponieważ razem 
jedziemy na tańce do „Simu". Ale i pułkownika niewiele pamiętam. Jak przez mgłę 
widzę jego zwalistą sylwetkę w zielonym mundurze. Ktoś mi mówił, że nie żyje. 
Podobno zginął w Korei. Możliwe...
I jeszcze jeden pan, zapamiętany z tych niewinnych ówczesnych flirtów, które 
łechtały moją próżność, ponieważ wiem, że podobałam się tym panom. Kapitan Emil 
z Kapitanatu Portu. Ogromnie byłam dumna, kiedy czasem spełniał moją zachciankę, 
aby służbową motorówką wypłynąć na Odrę. Mój mąż, naturalnie na wszelki wypadek, 
zawsze nam towarzyszył. Wypływaliśmy wtedy najczęściej na maleńką wysepkę, którą 
widziałam pierwszy raz z pociągu, w czasie przejazdu przez skrzypiący drewniany 
most. Kapitan Emil, wysoki, blady, smukły szatyn o niebieskich oczach przelał 
potem całą sympatię na moją koleżankę Zdzichę Zarębiankę, późniejszą żonę Artura 
Młodnickiego. Nie wiem, jak potoczyło się dalej życie kapitana Emila. Podobno 
młodo zmarł na płuca.
Ale czas, aby wrócić do teatru, tam, gdzie przeżyłam tyle emocji. Budynek 
teatralny przy ulicy Swarożyca. Mała scena, długa widownia. Wszystkie przebudowy 
i „wyciągania" sceny kosztem widowni zaczęły się dopiero po naszym wyjeździe. 
Wśród publiczności zasiadało wtedy zawsze wielu życzliwych nam ludzi, często 
doskonale znających się wzajemnie. Poza władzami, na premierze zawsze obecny był 
inżynier Kę-dzierski z małżonką i mecenas Bem. Trudno byłoby wyliczyć 
wszystkich, a było ich tylu! Pamiętam na przykład pana, o którym długo nic nie 
wiedzieliśmy i którego długo nie mogliśmy zidentyfikować. Był częstym bywalcem 
naszego teatru i choć siadywał gdzieś w głębi sali, zawsze wiedzieliśmy, że jest 
- zwłaszcza jeśli grana była komedia - bo przy każdym dowcipie, padającym ze 
sceny, zaczynał reagować serdecznym, głośnym śmiechem... o wiele później aniżeli 
inni widzowie. Tym „solistycznym" śmiechem zawsze zdradzał swą obecność na 
widowni.
Pamiętam z jakim niepokojem czekałam na recenzje, a czekałam często, ponieważ 
premiery grywało się wtedy nawet i co dwa tygodnie. Naturalnie, nie w każdej 
sztuce byłam obsadzana, ale w jednym z tych niepełnych trzech sezonów, jakie 
spędziłam w Szczecinie, zagrałam chyba aż 16 premier! Sama dzisiaj nie mogę w to 
uwierzyć. W tamtych czasach
-52-
i aktorzy zdążyli nauczyć się tekstu i przygotować role, i reżyserzy zdążyli 
zrobić czasem nawet dobre przedstawienie. Chociażby Dwa teatry Szaniawskiego, 
które zrealizował w naszym teatrze Edmund Wierciński. Z tym znakomitym reżyserem 
miałam szczęście pracować nad rolą Anny. Boże, jakże się go bałam! Był wysoki, 
bardzo szczupły, o niesamowitych oczach osadzonych w twarzy przypominającej 
trupią czaszkę powleczoną
Z Tadeuszem Andrzejewskim w „Ladacznicy z zasadami" Sartre'a, reżyseria Henryk 
Lotar, scenografia Tadeusz Rajkowski, Szczecin 1947
W roli Hery z Arturem Młodnickim
w „Mojej żonie Penelopie"
Gozdawy i Stępnia,
reżyseria Artur Młodnicki
skórą. Kiedyś po przedstawieniu kazał mi pozostać na scenie. Było lato, okna 
pootwierane, bo duszno. Byliśmy tylko my dwoje. Wierciński usadowił się na 
widowni i kazał mi krzyczeć „ratunku". Dla postaci Anny to kluczowe słowo - 
wyrażać miało grozę i rozpacz młodziutkiej matki, stojącej na strychu chaty, 
którą za chwilę może porwać lub zalać powódź. Nie mogłam sobie poradzić z tym 
krzykiem - wciąż brzmiał fałszywie. Dopiero kiedy na mój krzyk wychodzący z 
teatru i będący już daleko za sadzawką strażak i nasza garderobiana - pani 
Orłowska - przerażeni przybiegli z powrotem do teatru, aby sprawdzić, co się 
stało, groźny, świetny Edmund Wierciński powiedział: „No, widzi pani, tak to 
powinno być krzyczane". I już zawsze było!!! Anna była chyba moją dobrą rolą.
-53-
Wspomniałam o naszej garderobianej, pani Orłowskiej. Nazywaliśmy ją po prostu 
„Orłosia". Nie żyje już. Dobra, kochana Orłosia. Zawsze uśmiechnięta, spokojna, 
w okularach z ciemnymi oprawkami, zawsze umiała wpływać na nas kojąco, kiedy 
siedzieliśmy w maleńkich garderobach umierający ze strachu przed premierami, 
przed recenzentami, którzy przecież darzyli nas życzliwością. Choćby Walerian 
Lachnitt, później-
Z Bogdanem Zielińskim w „Głupim Jakubie" Rittnera, reżyseria Franciszek 
Rychłowski, scenografia Tadeusz Rajkowski, Szczecin 1948
Z Lechem Grzmocińskim
w „Głupim Jakubie" Rittnera,
reżyseria Krystyna Tyszarska,
scenografia Feliks Krassowski,
Teatr „Wybrzeże", Sopot 1958
szy kierownik literacki Teatru „Wybrzeże" w Gdańsku, Bolesław Rajkowski, którego 
matka była świetną aktorką w naszym zespole, a brat scenografem, i wreszcie 
pióro, którego baliśmy się w teatrze najbardziej - redaktor Telega. Krytyk 
groźny, ale niezłośliwy. O mnie zresztą nawet czasem dobrze pisał... Zachowałam 
wszystkie recenzje. Także te napisane przez pana Telegę. Ciekawa jestem, jak 
oceniłby dzisiaj moje prace reżyserskie. Stale blisko nas był Franek Gil, 
intelektualista, a jednocześnie cudowny „brat łata", zawsze marnie ubrany, z 
jakimiś papierami pod pachą. Był też poeta szczeciński Witold Wirpsza. Ten z 
kolei zawsze elegancki, ze świetnymi manierami. W Szczecinie też poznałam 
Konstantego Gał-czyńskiego.
-54-
Kiedy piszę te słowa, widzę coraz więcej obrazów, w które życie wma-lowało wiele 
drogich mi twarzy, choć czas je już trochę zamazał.
Ludzie opowiadają, że jeśli w teatrze pojawią się szczury to z pewnością 
przyniosą szczęście. Mieliśmy w teatrze takiego zaprzyjaźnionego szczura i 
wiedzieliśmy, że zawsze przychodzi ten sam, ponieważ miał rozcięte lewe ucho. 
Zwierzak pewnie najbardziej lubił komedie muzyczne, bo zjawiał się natychmiast, 
kiedy usłyszał muzykę w przedstawieniu. Siadał na tylnych łapkach w rogu lewego 
proscenium i tak potrafił przesiedzieć cały akt. Kiedy rozpoczynała się przerwa 
- znikał, a kiedy znowu usłyszał muzykę, zjawiał się natychmiast na posterunku. 
Z początku obecność szczura wywoływała panikę i na scenie, i na widowni, ale z 
biegiem czasu przyzwyczailiśmy się do niego i żal nam było, kiedy przestał 
przychodzić.
W naszym teatrze często odbywały się rozmaite imprezy. Balowało się w hallu i 
prawie codziennie po przedstawieniu w teatralnym bufecie, znakomicie prowadzonym 
przez Zosię Solarską. Ileż sentymentu budzi we mnie wspomnienie i Zosi, która 
już niestety nie żyje,
i Kazia Solarskiego, który od tamtych czasów, poza tym, że doszedł do 
dyrektorskiego fotela, prawie się nie zmienił. Dziwny to był bufet, bo 
sprzedawano w nim wódkę!!! O zgrozo? Nie! Kierownictwo teatru nie miało z tym 
faktem kłopotu. Ale po przedstawieniu bale przeciągały się nieraz do późnej 
nocy.
Pamiętam premierę Mariusza Pagnola. Grałam moją ukochaną rolę tamtych lat - 
Fanny. Rolę Mariusza grał, zaangażowany do nas znakomity warszawski aktor lat 
międzywojennych, Jerzy Śliwiński. Znakomity, ale niestety mocno trunkowy. 
Doszedł już do tego, że bez kieliszka alkoholu nie potrafił wejść na scenę.
Tuż przed premierą Mariusza Jurek nagle zasłabł z powodu jakichś dolegliwości 
sercowych. Mój mąż, przerażony, darł resztę włosów z czupry-
W roli Anny w „Dwóch teatrach"
Szaniawskiego, reżyseria Edmund
Wierciński, Zdzisław Karczewski,
scenografia Paweł Beła,
Szczecin 1947
-55 -
ny, a on siedział w garderobie i wciąż trzymał się za serce. Widownia pełna 
ludzi, czekających na rozpoczęcie spektaklu. Co robić?! Śliwiński pocieszał 
mojego męża, że to tylko chwilowe, że minie i poprosił Michała Kłyma, naszego 
ukochanego elektryka, który mnie znał od dziecka, kiedy to za rękę wprowadzona 
zostałam przez niego na scenę Teatru Wielkiego we Lwowie, aby mu przyniósł 
szklankę wody. Naturalnie Michał błyskawicznie spełnił prośbę przyjaciela. Podał 
szklankę, Śliwiński wypił wszystko duszkiem i tylko odrobina wody pozostała na 
samym dnie. Natychmiast poczuł się doskonale i wybiegł na scenę, aby rozpocząć 
premierowe przedstawienie. U mojego męża nastąpił moment odprężenia i teraz on 
poczuł się nie najlepiej, więc sięgnął po resztę wody, która została w szklance. 
Wody? Wódy!!! Michał i tym razem nie umiał Śliwiń-skiemu odmówić, bo przecież 
zawsze mu tę „wodę życia" podrzucał. Skąd ją miał? Na pewno nie z bufetu, bo 
Solarscy by nie sprzedali. Wiem natomiast, że po wyjeździe Śliwińskiego ze 
Szczecina, długo w różnych kątach teatru znajdowaliśmy puste ćwiartki i 
półlitrówki po wódce. Biedny Jurek. Nie żyje. Sądzę, że to pociąg do alkoholu 
skrócił życie tego naprawdę dobrego aktora, kolegi i bardzo przystojnego 
mężczyzny.
Obiecałam, że wrócę w moich wspomnieniach do Artura Młodnickie-go. Partnerowałam 
mu w tylu sztukach, że trudno byłoby mi je w tej chwili zliczyć (naturalnie nic 
prostszego, jak sięgnąć do recenzji czy programów, ale nie chcę się posługiwać 
żadnymi materiałami; chcę pisać o tym, co rzeczywiście utkwiło mi w pamięci). 
Artur był ogromnie kontaktowym aktorem i jak już wspomniałam, nieprawdopodobnym 
kawalarzem. Nieraz żartowałam, że on chyba całymi nocami nie śpi, aby wymyślać 
coraz to nowe kawały po to, abym ja, stojąc na scenie, a nie mogąc opanować 
skłonności do śmiechu, wbijała sobie do krwi i bólu paznokcie w dłonie. Na 
przykład w Subretce Devala, grałam młodziutką żonę Artura, Francuzkę kaleczącą 
język polski i bardzo często wtrącającą francuski zwrot „je t'aime" (co znaczy: 
ja cię kocham, a wymawia się „że tem"). Pewnego wieczoru, kiedy w czasie 
przedstawienia tuliłam się do Artura (a sięgałam mu po pachy), powtarzając 
francuski zwrot „że tem", „że tem", Artur szepnął mi do ucha: „Że czem?". Nie 
powiedziałam już ani jednego słowa, tylko dusząc się ze śmiechu, zeszłam ze 
sceny.
W tej samej Subretce przeżyłam przy Arturze inną przygodę. Nie jestem już pewna, 
ale chyba drugi akt rozpoczyna się sceną, kiedy postać tytułowa leży z mężem w 
łóżku. Śpimy. Kurtyna idzie w górę i po chwili włącza się dzwonek budzika. To 
niby nic nadzwyczajnego, ale przecież grałam tę rolę u boku diabła wcielonego 
Artura Młodnickiego. A czego się nie robi dla kawału? Artur dla dowcipu 
poświęciłby wszystko. Umówił się więc z Michałem Kłymem, że kiedy będziemy już 
leżeli oboje
-56-
w łóżku pod kołdrą, przed samym podniesieniem kurtyny „nawali" nagle światło. 
Ten dowcip miał być dla mojego męża, który stale przed rozpoczęciem tej sceny 
stał w kulisie. Sylwester był o mnie zazdrosny, choć o Artura nigdy nie miał 
powodu. Michał posłuszny Arturowi, zgasił światło, a mojemu mężowi powiedział, 
że coś nawaliło i trzeba będzie chwilę poczekać, zanim naprawi. Na scenie 
ciemno, ja z Arturem w łóżku, a mój mąż przerażony woła z kulisy: „Bogusława, 
Artur, ręce na kołdrę! ", by w odpowiedzi usłyszeć: „Ani mi się śni. Przecież 
płacisz mi dużą gażę za to, abym spał z twoją żoną, mój dyrektorze!".
Innym razem graliśmy węgierską komedię pod tytułem Jan z Arturem w roli 
tytułowej. Historia układa się mniej więcej tak: kamerdyner Jan, który służy u 
hrabiego, kocha się w jego córce. Po jakimś czasie zostaje posłem i składa 
wizytę swoim byłym chlebodawcom, aby się starać
0 rękę hrabianki. Tę właśnie rolę grałam ja, a mego ojca - cudowny człowiek
1 aktor - Jaś Daszewski. Jan jako poseł był anonsowany przez swego następcę, 
czyli nowego kamerdynera, który na tacy podawał hrabio stwu wizytówkę z 
nazwiskiem Jan Terrek. Pewnego dnia Artur wymyślił przedni dowcip. Napisał na 
wizytówce Jan Dupa. To wszystko. Wizytówka powędrowała do ręki hrabiny, która 
przeczytawszy nazwisko, z miejsca zasłoniła usta chusteczką i dusząc się ze 
śmiechu, prysnęła ze sceny. Potem ja przyjęłam wizytówkę i też już mnie na 
scenie nie było. Został tylko Jaś Daszewski, którego, co prawda, trudno było 
rozśmieszyć, ale jeżeli już się „gotował", jak mówimy w aktorskim języku, to w 
taki sposób, że Młodnicki gotował się razem z nim. Tak się stało i tym razem, 
chociaż Artur tego nie przewidział. Kiedy wszedł na scenę, zobaczył Daszewskiego 
czytającego wizytówkę. Jaś na jego widok tak roześmiał się swoją słynną 
„syreną", że Artur powiedział już tylko jedno je-
W tytułowej roli Rozkosznej dziewczyny
w opracowaniu Tuwima z Jerzym Sliwińskim,
reżyseria Jerzy Sliwiński, scenografia Michał Orski,
muzyka Benatzki, Szczecin 1947
-57 -
dynę słowo: „Kurtyna!". Kurtyna poszła przed ukończeniem przedstawienia, które, 
jak się okazało, było sprzedane dla jakichś ważnych osobistości. Zrobił się 
straszliwy skandal. Mój mąż, dyrektor, miał masę przykrości. Skończyło się tym, 
że łupnął wszystkim, ze swoją żoną na czele, po miesięcznej gaży kary.
Ach, ten Artur! Tak bardzo się przyjaźniliśmy, był przecież świadkiem na naszym 
ślubie. Kiedy dowiedziałam się, że nie żyje, pomyślałam, że tym razem wymyślił 
nie najlepszy dowcip. Niestety to była prawda.
Tak wielu ludzi z lat mojej szczecińskiej młodości już nie ma. Nie ma też ruin 
teatru, który stał kiedyś w centrum Szczecina. Wierzyłam, że te ruiny, które - z 
tego co wiem - miały zdrowe fundamenty, będą odbudowane. Ile razy błądziłam po 
gruzach, kiedy chciałam być tak całkiem, całkiem sama. Chodziłam popłakać po 
śmierci mojego ojca, czasami pomarzyć, że może kiedyś stanę na scenie tego 
prawdziwego teatru, kiedy zostanie odbudowany. Niestety. Władze podobno chciały 
odsłonić widok Odry i decyzja o odbudowie nie zapadła. Na pewno prezydent - 
profesor Piotr Zaręba - który tak wiele dla Szczecina zrobił, chciał jak 
najlepiej, ale tak mi żal, że nie ma teatru w samym centrum miasta.
Po trzech latach pobytu, żegnałam się ze Szczecinem. Sylwek przestał być 
dyrektorem, a moje miejsce było przy nim. Wyjeżdżaliśmy do Warszawy. Zdejmowałam 
ze ścian w pokoju zdjęcia sceniczne prowizorycznie oprawione w ramki z ładnie 
ciosanych patyczków. Meble powędrowały do mojej siostry Zofii na Pogodno.
Ostatniego przedstawienia nie pamiętam. Nawet tytułu sztuki. Pamiętam natomiast, 
że zaczekałam na moment, kiedy już wszyscy opuścili teatr, weszłam na scenę i 
ucałowałam sceniczne deski. Tak się skończył mój pobyt w Szczecinie. Nieraz się 
sama dziwię, dlaczego te szczecińskie lata (1946-1948) wyryły tak ogromne piętno 
na moim życiu? Dlaczego tak często wracam do nich myślami? Czy dlatego, że byłam 
młoda? A może dlatego, że trzeba było wtedy pokonywać trudności, na które nikt 
się nie uskarżał? Może!
Po trzydziestu pięciu latach wróciłam do Szczecina jako reżyser. Wróciłam do 
Teatru Polskiego. Jakże wzruszona stanęłam na powiększonej scenie, której to 
deski, od momentu kiedy je całowałam na pożegnanie, na pewno były kilkakrotnie 
wymieniane.
W moim dawnym mieszkaniu mieści się księgowość. Kiedy weszłam, rozbeczałam się 
jak dziecko, a miłe panie - tam pracujące - nie wiedziały, skąd u mnie taka 
reakcja. Tylko sadzawka wciąż ta sama i te same strome schody na górę...
Bywam jako reżyser w Teatrze Muzycznym. Nawet bywam z tej okazji mieszkanką 
pięknie odbudowanego zamku, z którego jestem tak
dumna, jak gdybym czymkolwiek się przyczyniła do tego, że stoi. Wreszcie, bywam 
często na Jasnych Błoniach, gdzie mieszka moja siostra Zofia wraz z córką i jej 
rodziną. Zmarł już mój szwagier doktor Leon Jakliń-ski, także kiedyś mocno 
związany z teatrem przy ulicy Swarożyca. Często wspominamy z Zosią tamte lata i 
podziwiam jej doskonałą pamięć. Przecież także była z nami w teatrze.
Czasem idąc na spacer z synkiem mojej siostrzenicy, patrzę na pomnik przy 
Jasnych Błoniach. Nie zawsze jest dumą młodych szczecinia-ków. A ja ten pomnik 
lubię. Patrzę na trzy orły, symbolizujące trzy pokolenia. Ja już, niestety, 
należę do tego najstarszego. Moja siostrzenica do tego średniego, ale jest 
przecież i to najmłodsze, do którego należy syn mojej siostrzenicy, siedmioletni 
Wojtek i ten najmłodszy, który urodził się kilka dni temu i nie otrzymał jeszcze 
imienia. W domu nazywają go „Nowy". Myśląc o nim, tak bardzo chciałabym, aby ci 
wszyscy Nowi, którzy się rodzą, byli jeszcze lepsi od nas, jeszcze rozumniejsi i 
aby lepiej niż my zdawali sobie sprawę, że mają w swoich rękach miasto, które 
przez wieki za nami tęskniło, a dzisiaj tętni polskością. Niech nasi Nowi 
strzegą tej polskości, jak czegoś najpiękniejszego, co mogli im dać i dali w 
prezencie ich dziadkowie i ojcowie. Niech patrzą co wiosny szczęśliwi na 
Szczecin, miasto zieleni, magnoliami kwitnący...
1985 PS Moja siostra Zofia Jaklińska zmarła w roku 1997.
-59-
POWRÓT DO LWOWA
Marzyło mi się, że popłynę kiedyś „Batorym" do Stanów Zjednoczonych, a gdy 
wreszcie zobaczę Statuę Wolności, naprawdę będę umiała ocenić jej wysokość i 
dominację nad lądem... Tak mi się marzyło... Ale do tej pory podróży w tamte 
strony nie odbyłam i pewnie Ameryki już nie zobaczę!... Dlaczego o tym piszę? 
Dlatego, że od wyjazdu ze Lwowa bez przerwy tęskniłam za moim rodzinnym miastem. 
A już najbardziej, kiedy wiosną drzewa owocowe obsypywały się kwieciem. Tęsknota 
była tak ogromna, że gdyby ktoś wtedy podał mi dwie koperty, mówiąc: „tu masz 
bilet na samolot do Stanów i gwarancję bezpłatnego pobytu przez trzy miesiące, a 
tu masz bilet na pociąg i... trzy dni we Lwowie", naturalnie wybrałabym to 
drugie.
W 1976 roku minęło trzydzieści lat od mojego wyjazdu ze Lwowa... Mogłam tam 
pojechać tylko na indywidualne zaproszenie, o które nie było łatwo, zwłaszcza że 
już nie miałam tam żadnych krewnych. W naszej posiadłości na Persenkówce 
pozostali tylko nasi dozorcy - Bojanow-scy. Po wyjeździe przez jakiś czas 
jeszcze korespondowaliśmy ze sobą, ale w końcu kontakt się urwał. Takie czasy 
nastały. Po trzydziestu latach, kiedy moi rodzice dawno nie żyli, a ja już długo 
mieszkałam w Gdańsku, otrzymałam od Bojanowskich list. Nie wiem, jak mnie 
znaleźli. Znowu nawiązała się korespondencja i wreszcie dostałam od nich 
zaproszenie. Napisali, że marzą, aby mnie zobaczyć, zanim odejdą z tego świata. 
I oto w końcu jechałam do mojego miasta! Wkoło słyszałam: „Nie jedź! Zachowaj je 
w pamięci takim, jakie było za najpiękniejszych twoich lat... ", ale ja się 
uparłam. Chciałam sprawdzić, jak bardzo jeszcze „choruję" na Lwów. Miałam szansę 
wyrwać się tylko na trzy dni, ponieważ praca nie pozwoliła mi na dłużej. Był 6 
listopada i wszyscy z mojego otoczenia twierdzili, że brzydszej pory roku nie 
mogłam sobie wybrać. Znam język rosyjski, znałam bardzo dobrze i ukraiński i 
chociaż ten ostatni powoli ulatuje z pamięci, to jednak rozumiem go doskonale. 
Postanowiłam jednak mówić tylko po polsku. Chciałam się przekonać, czy 
rzeczywiście spotka mnie we Lwowie nieżyczliwość, o której tyle słyszałam tu w 
Polsce. Zabrałam ze sobą rozmaite podarki i jazda! Najpierw Przemyśl. Ile
-60-
razy, bywając tam przy pięknej pogodzie, szukałam gdzieś daleko zarysów 
lwowskiego Wysokiego Zamku. Niestety... Słyszałam natomiast lwowski dialekt, bo 
to przecież niedaleko... A dzisiaj wreszcie jadę! Już nie wypatruję zarysów 
Wysokiego Zamku, lecz szybko przesiadam się do pociągu, który zawiezie mnie 
prosto na piękny lwowski dworzec. Tylko jedna odprawa celna. Nasi celnicy są 
mili, uprzejmi. Pytają, ile mam chustek ze złotą nitką. Byłam zdumiona, bo nawet 
nie wiedziałam, że takie istnieją. Musiałam wszakże zrobić nie najgorsze 
wrażenie, bo jeden z oficerów powiedział: „Nie będzie pani dźwigała swojego 
bagażu, jest za ciężki. Proszę chwileczkę zaczekać." I oto zjawił się żołnierz, 
który przetransportował mnie do radzieckiego składu pociągu - czułam się tak, 
jakbym miała ordynansa. Ukraińska konduktorka przywitała mnie słowami: „O, jaka 
pani miła" i poprowadziła przez cały wagon, aby umieścić w pustym przedziale, w 
którym miałam pozostać sama, a nie z tym - jak powiedziała - „motłochem".
„Pani się do nich nie nadaje" - zakończyła. Usiadłam więc grzecznie i 
przesunęłam zegarek o dwie godziny do przodu.
Ale nie byłam długo sama... Kolejno przychodzili do mnie celnicy i konduktorzy, 
pytając, co mam do sprzedania. A ja nie miałam nic. W Medyce odbyła się kontrola 
dokumentów, a następnie celniczka ukraińska chciała wiedzieć, czy wiozę coś ze 
złota. Zgłosiłam, co miałam, aby w drodze powrotnej uniknąć kłopotu. Wtedy można 
było legalnie kupić w Związku Radzieckim jedną sztukę wyrobów ze złota. Kiedy 
minęliśmy granicę, zaczęli zaglądać do mnie podróżni z sąsiednich przedziałów i 
nie mogli się nadziwić, że nikt nie sprawdzał mi bagażu. Okazało się, że tylko 
mnie nie przetrząśnięto. Do dzisiaj podróżuję bezawa-ryjnie i nikt mi bagażu nie 
przegląda. Albo dopisuje mi szczęście, albo celnicy mają dobrego nosa i wiedzą, 
kogo nie trzeba sprawdzać.
Ostatnie minuty podróży dłużyły mi się nieprawdopodobnie! Wreszcie Lwów! 
Wysiadam na peron. Rozglądam się. Czyżby nikt po mnie nie wyszedł? Podchodzą 
rozmaici ludzie, ale nie „moi". Pytają, czy mam coś do sprzedania. Czekam już 
dobrą chwilę. Na peronie wciąż tłum... Stoję na tym pięknym lwowskim dworcu i 
nie płaczę!!! Ile razy bywałam na wrocławskich peronach, myślami wędrowałam do 
dworca lwowskiego. Perony są tak bardzo podobne... A teraz jestem na dworcu we 
Lwowie i ani jednej łzy? Tylko nogi robią się jak z waty. Podobne uczucie miałam 
podczas jednego z przedstawień Niech no tylko zakwitną jabłonie, kiedy to prawie 
zemdlałam i musiano opuścić kurtynę... Oby mi się tylko teraz coś podobnego nie 
przydarzyło!!! Podchodzi do mnie bagażowy. Widzi, że musiałam przyjechać w 
gości. Pyta, czy rzeczywiście nikt po mnie nie wyszedł. Widocznie nie otrzymali 
mojego telegramu.
-61-
- Najlepiej będzie, jeśli odprowadzę panią do taksówki - mówi.
Schodzimy w dół po schodach. Jest mi wręcz słabo... Takiej reakcji zupełnie się 
nie spodziewałam. Stoję w potwornie długiej kolejce do taksówki. Rozglądam się 
po placu. Nie płaczę, tylko jest mi strasznie słabo, a wokół ten okropny tłum 
obcych ludzi. Nagle zza moich pleców wychodzi Bojanowski i mija mnie. - 
Bojanowski! - krzyczę... Musiałam wrzasnąć potwornie głośno, bo mimo zgiełku 
panującego na ulicy cały tłum patrzy w moją stronę, a Bojanowski już biegnie do 
mnie i potwornie płacze... Jakże mało się zmienił przez te trzydzieści lat! 
Prawie wcale! Natomiast mój widok był dla niego całkowitym zaskoczeniem. Czekał 
na szczupłą brunetkę, a przyjechała tęga, siwowłosa kobieta. Teraz i ja już nie 
wytrzymuję i zaczynam strasznie szlochać, a on tylko powtarza: „Jest panienka! 
To cud! to naprawdę cud!".
Razem z Bojanowskim wyszła po mnie jego wnuczka. Nareszcie podjechała taksówka i 
jedziemy do domu. Jeszcze chwila i miniemy kościół św Elżbiety. Ściemnia się, a 
ulice są skąpo oświetlone. Nie bardzo mogę się zorientować, ale zarówno 
Bojanowski, jak i sympatyczny kierowca opowiadają mi, gdzie jesteśmy. Ze 
zdenerwowania otrząsam się dopiero obok zajezdni tramwajowej przy ulicy 
Pełczyńskiej. Już wjechaliśmy w Stryj ską! Krótka chwila i jesteśmy na górze, a 
tu wszystko zmienione. Nowe bloki, nowe biurowce. Absolutnie nie do poznania. 
Gdzieś po lewej stronie został park Stryjski...
- A teraz skręcamy drogą przez las - mówi Bojanowski.
- Przez jaki las? - prawie krzyczę.
Tego lasu, który nazywaliśmy naszym i przez który to często jeździliśmy na 
Persenkówkę, po prostu nie ma. Na jego miejscu znajdują się zakłady naprawcze 
czołgów, do których wiedzie rozkopana, rozjeżdżona gąsienicami droga.
- O, willa dr. Szumskiego, a tamte światła, to w naszym domu... - mówi 
Bojanowski. Jestem tak oszołomiona, że prawie nic do mnie nie dociera. Patrzę na 
dom, wyłaniający się z ciemności. W wielu oknach palą się światła... Dom 
otoczony jest teraz siatką. Oddzielony zupełnie od tej części, która dawniej 
była naszym podwórzem i ogrodem warzywnym. Odgrodzony od dawnych zabudowań 
gospodarczych, od stodoły, stajni, wozówki i stróżówki, ale połączony z sadem. 
Nasz stary dom - odrobinę rozbudowany i nazwany „Czajką" - jest prewentorium dla 
kadry oficerskiej.
Jedziemy wolniutko wzdłuż ogrodzenia. Mogę zobaczyć, jak dom i cała posesja 
wyglądają od strony drogi. A na drodze asfalt. Mój Boże! Za moich dziecięcych 
lat była to po prostu polna droga. Stanęły mi w oczach błota, powstające po 
każdym deszczu. Teraz jest asfalt, a ja siwa wysia-
-62-
dam z taksówki przed naszą, ale jakże obcą - bo żelazną - bramą. Dawniej była 
drewniana. Ciągle płaczę... Ledwo się wlokąc, wchodzę w nasze obejście. Zaczyna 
szczekać pies, tak jak kiedyś u nas Cygan, ale to nie on. Jego już nie ma. Cygan 
był czarnym ogromnym kundlem z długą, gęstą sierścią i pyskiem owczarka collie. 
Wchodzimy na podwórze. Tu nic się prawie nie zmieniło. Opieram się o naszą 
ukochaną studnię z daszkiem i korbą. Korbą wyciągało się wiadro z wodą. Co to 
była za wspaniała woda! Ludzie, którzy tędy przechodzili, starali się zawsze 
wstąpić do nas, aby się jej napić. Tego smaku nie zapomniałam przez trzydzieści 
lat... Zanurzam twarz w wiadrze i jak koń piję znowu tę samą wodę zmienioną 
tylko tym, że spływają do niej moje łzy...
W stróżówce zapaliło się światło i na jego tle dojrzałam postać kobiety. Krzyk, 
płacz... Biegnie mi naprzeciw kochana Bojanowska... Nie potrafię żadnymi słowami 
opisać tego przywitania. Wreszcie wchodzimy do środka... A więc nadal tu 
mieszkają. Prawie tak samo jak wtedy, kiedy my tu byliśmy. Dobudowali tylko 
maleńką sień, przez którą teraz wchodzimy do dawnej, zawsze tak samo bielonej na 
niebieskawo kuchenki. Ciągle stoi tu kuchnia, na której jako smarkata pichciłam 
jarzynową zupę, dumna z tej jedynej potrawy, jaką umiałam przyrządzić. Nazywałam 
ją zupą śmieciową, jako że składała się z młodziutkich jarzyn prosto z ogrodu, z 
groszkiem na czele. Zawsze gotowałam wielki sagan tej zupy, robiłam do niej 
zasmażkę z masła i mąki, a jej smak pozostał mi w pamięci do dzisiaj.
Poczciwa stara kuchnia. Ciekawa jestem, czy pamięta, kiedy chcąc zrobić coś w 
rodzaju podpłomyka, ponapychałam do gnieciucha świeżych wiśni zebranych z 
drzewa, które rosło blisko studni. To „coś" upiekło się na blacie i byłam bardzo 
zdziwiona, że nie okazało się smacznym, pulchnym czy kruchym plackiem.
Mój Boże! Wydaje mi się, że to było wczoraj! W kuchni stoi tęga, młoda jeszcze 
kobieta w chustce zawiązanej pod brodą. Patrzy na mnie i też płacze. To Kasia, 
córka Bojanowskich. Znam ją od urodzenia. Na mój przyjazd zebrała się cała 
rodzina - ci, których znałam, a nawet ich rodziny, niestety już mi obce. Jestem 
oszołomiona.
Proszą mnie do środka. Przed oczami mam ten sam pokoik, który tak dobrze znam z 
dawnych lat. Dzisiaj jest może troszeczkę lepiej urządzony. Idziemy dalej... Tam 
już była stajnia... Jednak okazuje się, że jej część przebudowano na jeszcze 
jeden, dość duży pokój.
Siadamy za stołem, a ja przypominam sobie stajnię taką, jaka była za naszej tam 
bytności. Przed Bojanowskimi pracował u nas i mieszkał w stróżówce Władysław. To 
bardzo, bardzo odległe lata, ale ja Władysława świetnie pamiętam. Był niezwykle 
przystojny. Czarny jak Cygan,
-63-
o wspaniałej sylwetce, smagłej cerze, zielonych oczach i pięknych białych 
zębach. Miał wtedy 26 lat, był kawalerem i kochały się w nim wszystkie panny w 
okolicy. Władysław nie miał nikogo na świecie. Nie wiem, co go skłoniło, aby 
pracować u moich rodziców, gdzie był dozorcą, woźnicą i musiał obrabiać z 
chłopami pole, bo był ponoć nawet po maturze... Władysław kochał się w 
dziewczynie z sąsiedztwa, ale niestety jej matka nie pozwoliła na małżeństwo.
W stróżówce, razem z Władysławem nocował zawsze nasz pies, Cygan, ale 24 
stycznia (nie pamiętam już który to był rok) został na zewnątrz. Tej nocy 
Władysław popełnił samobójstwo. Zaczadził się. Zostawił list... Tej nocy konie w 
stajni zerwały się z łańcuchów, zerwał się także i Cygan. Była to pierwsza 
śmierć kogoś, kto był nam bardzo bliski... Potem nastali Bojanowscy.
Widzę, że zaadaptowali na mieszkanie także część stodoły, tam, gdzie było 
klepisko. Jeszcze dzisiaj słyszę dźwięk ręcznej sieczkarni, głuchy łomot 
cepów... Czuję zapach siana, na którym od czasu do czasu, w większej gromadzie 
dzieci, sypialiśmy w ciepłe noce.
Moje myśli przerywa Bojanowska. Podaje rosół z kury z makaronem. Z wielkim 
trudem mogę cokolwiek przełknąć. Trudno mi uwierzyć, że naprawdę jestem na 
Persenkówce. Po rosole na stole pojawia się jakaś wódka, szynka, śledzie, własne 
kiszone pomidory, wreszcie jakiś placek... Jem i dławię się ze wzruszenia.
Bojanowscy są ciekawi opowieści o rodzicach, którzy już dawno nie żyją, o Zosi, 
o moim Zdzichu. Pokazuję zdjęcia... Czas mija, a my nie możemy się nagadać. 
Patrzę na tych tak bliskich mi ludzi, którzy niewiele się zmienili, choć mają 
już po sześćdziesiąt pięć lat. Bojanowski wciąż powtarza, że to cud, że jestem z 
nimi! Po kolacji gospodarze wręczają mi prezent - złoty pierścionek. Potem się 
okazało, że był wart sto rubli, podczas gdy ich emerytura wynosiła wtedy 
czterdzieści... Dorabiali sobie jako palacze w naszym domu, czyli w prewentorium 
„Czajka".
Bojanowscy na tle naszej stróżówki
-64-
Choć zrobiło się późno, Bojanowski pyta, czy nie zechciałabym zajrzeć do domu. 
„Tam jeszcze nie śpią. Pewnie oglądają telewizję" - przekonuje. Naturalnie, że 
chcę, a Bojanowski jeszcze dodaje: „Ta oni wiedzą, że Bogusia miała przyjechać. 
Ta Bogusia jest u siebie". Mój Boże! U siebie! Pamiętam, jak budował się ten 
dom... Któregoś dnia Zosia - wtedy maleńka dziewczynka - spadła z wysokiego 
parteru do piwnicy, ale na szczęście nic jej się nie stało. Jedyną tragedią było 
to, że siadła na ropuchę!
Teraz w świetle, które płynie z okien, widzę dokładnie, na ile dom jest 
rozbudowany. I to jak brzydko! Zeszpecono nasz piękny sad nieforemny-mi 
budynkami kuchni i stołówki. Wchodzimy do wnętrza. Nogi mi drżą i znowu beczę. W 
domu ciepło... Teraz jest tam centralne ogrzewanie... Wszyscy są dla mnie 
grzeczni, uprzejmi, ale ja czuję się obco, chociaż nieonieśmielona, bo gdzieś w 
podświadomości coś mi mówi, że to dzięki moim rodzicom ci wszyscy ludzie leczą 
się tutaj i odpoczywają, a latem dzieci spędzają trzy miesiące wakacji...
Na parterze w półokrągłym salonie jest teraz świetlica z telewizorem. Kiedy tam 
wchodzę, wszyscy obecni podnoszą się z miejsc. Proszę, żeby sobie nie 
przeszkadzali, że ja tylko na chwileczkę... Aż trudno uwierzyć, że ci ludzie są 
tak zażenowani, jakby głupio im było, że w ogóle się tam znajdują. Do pokoi nie 
zaglądam w ogóle.
Wkrótce wracamy do stróżówki. Rozpakowałam bagaże, w których miałam same 
prezenty. Ileż było radości!!! Dzieci oczywiście najbardziej uszczęśliwiłam gumą 
do żucia.
Powoli zrobiło się bardzo późno. Miałam spać w dużym pokoju, czyli w części 
naszej dawnej stajni. Dostaję, jak to na wsi, dwie wielkie poduchy i pierzynę - 
u nich, choć to prawie miasto, wszystko po wiejsku...
Położyłam się, ale nie było mowy, żebym zasnęła. Dookoła cisza, czasem tylko 
zaszczekał pies... To aż dziwne, ale w tamtej chwili zupełnie nie zdawałam sobie 
sprawy z tego, że byłam we Lwowie. Byłam na Per-senkówce, o której marzyłam 
przez trzydzieści lat, ale myślałam o... Kaszubach, o naszej chatynie.
Rano skoro świt, wybiegłam na podwórze. Chciałam nareszcie zobaczyć, jak to, co 
zapamiętałam z młodości, wygląda teraz w dzień. Tu dookoła stróżówki, zabudowań 
gospodarczych i w warzywniku nic się nie zmieniło. Brak tylko wiśni, która rosła 
blisko studni, a pod którą tatuś tak chętnie polegiwał na kocu. Drzewo było, jak 
wszystkie u nas, nisko-pienne i leżąc, można było skubać owoce z gałązek.
W studni ciągle dużo wody. Bojanowski mówi, że jest głęboka na dziewięć kręgów. 
Nie pamiętałam tego... I buda dla psa ta sama, którą jeszcze zbudował Władysław 
dla Cygana. Nawet płot, choć już bardzo stary i zniszczony, jest ciągle ten sam. 
Tu mi dobrze i swojsko. Do willi więcej
-65-
nie wejdę, bo tam zupełnie obco. Zresztą jest oddzielona siatkowym ogrodzeniem. 
Ciągnie mnie do sadu, ale wizytę tam odłożę na jutro. Teraz jak najszybciej chcę 
jechać do miasta, do ukochanych, wytęsknio-nych kątów, które śniły mi się po 
nocach. Najpierw jednak śniadanie. Bojanowska przygotowuje dla mnie jedzenie jak 
dla szwadronu wojska. Trzy sadzone jajka na słoninie, grube pajdy chleba z 
masłem, grubo krojona domowa szynka i placek. Kto to zje? A ona na to: „Ta 
Bogusia musi si najeść". Tak, musi! Więc zjadam, ile mogę i nareszcie wybieram 
się do miasta. Myślałam, że pojadę sama, ale mowy nie ma - Kasia jedzie ze mną. 
Muszę mieć eskortę, bo wszyscy drżą, że się gdzieś zgubię. Wsiadamy więc do 
autobusu i jedziemy. Najpierw Stryjską, po chwili już plac Prusa... Nic się tu 
nie zmieniło... Nareszcie oglądam ulice przy dziennym świetle.
Widzę moją mamusię w jakimś białym kostiumiku w czarny drobniutki deseń i w 
białym słomkowym, szerokim kapeluszu. Ile to minęło lat? Wydaje mi się, że widzę 
ją w letnie przedpołudnie, z bardziej zaróżowionymi policzkami i noskiem 
zroszonym potem, robiącą zakupy u przekupek na placu Prusa. Dzisiaj całe 
targowisko otoczone jest murem. Może to lepiej, może estetyczniej, ale tamten 
targ był barwniejszy, bardziej swojski.
Wjeżdżamy w ulicę Jabłonowskich. To równoległa do ulicy Zyblikiewi-cza, przy 
której mieszkaliśmy. Serce bije mi coraz mocniej, ale mowy nie ma, żeby płakać. 
Ludzie w autobusie i tak na mnie patrzą i świetnie się orientują, że nie jestem 
tutejsza, choćby dlatego, że mam straszne wypieki.
- Czyj to pomnik? - pytam, bo widzę znajomą sylwetkę naturalnej wielkości, z 
brązu, na dość wysokim cokole. Nie było tu tego pomnika dawniej.
- A, to Jarosław Gałan - odpowiada Kasia.
- Kto?! Jarosław?! Rzeczywiście! - aż krzyknęłam z wrażenia, a Kasię zatkało ze 
zdziwienia.
- Bogusia znała Gałana? - pyta.- Czy znałam?! Kasiu! U niego w domu odbywało się 
moje wesele...
Kasia patrzy na mnie z coraz większym podziwem.
- A Bogusia wie, że jego zamordowali ukraińscy nacjonaliści? Zamordowali, 
uderzając siekierą w głowę. A tragedia rozegrała się w domu przy maszynie do 
pisania. To byli studenci Gałana. Teraz tam w domu jest jego muzeum.
- A grób Gałana? - pytam.
- Na cmentarzu Łyczakowskim, blisko głównej bramy. - odpowiada Kasia.„Wszędzie 
muszę dotrzeć" - myślę i aż mi się w głowie kręci.
-66-
I »
Jarosław Gałan, pisarz ukraiński, krytyk teatralny był ogromnie zaprzyjaźniony z 
całym zespołem Teatru Polskiego.
Mijamy dużą łukowatą bramę, która łączy ulicę Jabłonowskich z ulicą 
Zyblikiewicza. W tej bramie na schodkach zrobiono mi zdjęcie, kiedy byłam mała. 
A teraz już mijamy ulicę Kącik. Jesteśmy tak bliziuteńko naszego mieszkania. Ale 
najpierw muszę jechać do Inturistu, mieszczącego się w dawnym hotelu „Georg", 
aby się zameldować. Może to i lepiej, że jeszcze nie na Zyblikiewicza, może 
lepiej. Zawsze, kiedy moje myśli ulatywały do Lwowa, sądziłam, że gdybym się 
znalazła w tym najukochańszym dla mnie mieście, biegłabym natychmiast na 
Zyblikiewicza, a teraz, gdy tu jestem, jakoś dziwnie odsuwam ten moment. I nie 
wiem dlaczego...
Po załatwieniu wszystkich formalności zapraszam Kasię na obiad. Krępowała się. 
Zamawiam, co jest najlepszego. Przede wszystkim kawior. Czerwony! Wprost 
uwielbiam czerwony kawior. Czekając, rozglądam się po sali restauracyjnej 
dawnego hotelu „Georg" -jakiż on zaniedbany. Wprawdzie nigdy tam nie byłam przed 
wojną, ale pamiętam ten hotel zaraz po okupacji. Bywaliśmy tam z Sylw-kiem 
Czosnowskim, z naszymi kolegami. O ileż lepiej wtedy wyglądał!
Jem kawior, a myśli moje błądzą po tym lokalu, kiedy stoły ustawione były w dużą 
podkowę... Przy nich siedział cały zespół Teatru
Polskiego i władze SOWieckie LWO- A oto i pomnik Mickiewicza
wa na smutnym bankiecie w 1945 r.,
kiedy żegnaliśmy się z ukochanym miastem. Garstka kolegów zdecydowała się 
jeszcze pozostać. Podobnie jak moi rodzice nie chcieli wyjeżdżać, bo sądzili, że 
Sowieci odejdą i wszystko wróci do stanu sprzed wojny. Słyszę dawne śpiewy, 
toasty i płacz... Już czuję, jak łzy kapią do znakomitego kawioru... 
Przytomnieję, kiedy Kasia mnie uspokaja i pyta: „Ta czego Bogusia... Ta po 
co?!".
W restauracji pomyślałam o złożeniu kwiatków pod najpiękniejszym pomnikiem jaki 
znam, czyli pod pomnikiem Mickiewicza przy placu
-67-
Mariackim, w samym centrum Lwowa. Tutaj vis a vis pana Adama spędziłam całą 
okupację w sklepie jako ekspedientka. Sklep do tej pory mieści się w hotelu 
„Europa", tuż przy hotelu „Georg". Przed wojną nazywał się „Uwiery". Pracowałam 
tam, kiedy właścicielem był Niemiec, pan Kannengieser. Z dużym sentymentem 
wspominam swojego szefa, wyjątkowo porządnego człowieka. Zatrudniał wyłącznie 
polski personel i bardzo o nas dbał. Dzisiaj w tym sklepie są przeróżne 
artykuły. Kupiłam sobie na pamiątkę poszewkę na poduszkę - czerwoną w białe 
groszki. Kiedy weszłam do środka, powiedziałam sprzedawczyni, że kiedyś tu 
pracowałam, ale nie zrobiło to na niej większego wrażenia. Rozglądając się po 
wnętrzu, widziałam, jak bardzo brak tu smaku, tej czystości panującej tu przed 
laty. Pozostała tylko ta sama kasa imponująco stojąca na środku sklepu... Za 
moich czasów wszystkie ekspedientki na zmianę pełniły też rolę kasjerek. Chociaż 
najmłodsza, jednak byłam pupilka szefa. Znałam świetnie język niemiecki, a w 
naszym sklepie kupowali wyłącznie Niemcy, no i naturalnie znienawidzeni przez 
nas Volksdeutsche. Oj, biedni oni byli, kiedy przychodzili po zakupy. Nie znali 
niemieckiego, a my nie odzywaliśmy się do nich po polsku. Skoro twierdzili, że 
są Niemcami, to powinni byli znać swój ojczysty język. Przekupywali nas, płacąc 
za każde słowo polskie kartkami na białe pieczywo, na wędliny, a do tego 
oddawali nam część swoich „punktów" albo tak zwanych „Besuchske-inów". Piękne 
artykuły sprzedawałam w naszym sklepie: materiały, męskie koszule, damska 
bielizna, swetry, pończochy, skarpety... Było elegancko i bardzo czysto. 
Pierwsze metry materiału odmierzałam dla żony szefa gestapo na okręg lwowski. 
Nazywał się Kazmann. Wyglądał odrażająco, ale był szalenie grzeczny i uprzejmy. 
Mój szef dotrzymywał mu towarzystwa, a ja miałam odmierzyć trzy metry pięknego 
amarantowe-go brokatu. Byłam tak zdenerwowana, że te trzy metry odmierzałam 
niezliczoną ilość razy. Mój klient i szef na szczęście nie widzieli tego, zajęci 
rozmową. Wreszcie odważyłam się odciąć odmierzoną sztukę materiału, ale przez 
kilka dni wydawało mi się, że lada chwila wpadnie do sklepu gestapo i 
zaaresztuje mnie za oszustwo. Oczywiście nic takiego się jednak nie stało.
Innym razem przez pieniądze zaraziłam się jakąś straszną chorobą skóry. Do 
sklepu weszła klientka, która na całej twarzy miała jeden wielki, cieknący 
strup, co napawało mnie okropną odrazą. W ciągu całego dnia pracy zapomniałam o 
niej, ale w wolnej chwili mając za plecami lustro, sprawdzałam „swoją urodę". Za 
którymś razem dostrzegłam na brodzie mały pryszczyk wypełniony ropą. Wycisnęłam 
brzydactwo, zdezynfekowałam wodą kolońską, pewna, że ten drobiazg mam już z 
głowy, a raczej z twarzy. Niestety. Dwa dni późmiej wyglądałam tak samo jak
-68-
moja parchata klientka. Tata oprowadzał mnie po wszystkich lwowskich 
dermatologach. Każdy leczył inaczej, a ja wyglądałam wciąż gorzej. Rozpacz! 
Wreszcie mamusia się zdenerwowała i zastosowała własną kurację - maseczki ze 
świeżej słoniny. Choć powinnam wyglądać jak po ospie -nie mam po tamtej chorobie 
żadnego śladu. To zresztą nie był jedyny przypadek, kiedy zdrowsza byłam pod 
opieką mamusi aniżeli tatusia. Za tak zwanych „pierwszych Sowietów" chodziłam na 
szkolne nabożeństwa do kościoła Karmelitów, który mieścił się na górze niedaleko 
urzędu wojewódzkiego. Chociaż od ulicy Zyblikiewicza dzielił go spory kawałek 
drogi, tam właśnie chodziłam na niedzielne nabożeństwa, ponieważ mogłam spotkać 
wszystkich interesujących mnie wówczas chłopców. A to było przecież 
najważniejsze!
Zima tamtego roku była sroga. Chodziłam wprawdzie w ciepłych krótkich botkach, 
ale w gazówkach i niestety odmroziłam obie nogi na wysokości piszczeli. Porobiły 
mi się bąble jak po oparzeniu. Na temat moich nóg prawie doszło do kłótni między 
rodzicami, ale trzeba było je jednak doprowadzić do porządku. Rodzice ustalili, 
że lewą nogę będzie leczył tata, a prawą mamusia. Mamusia po prostu przykładała 
suchą watę i pęcherz powoli wklęsł i znikł, a tatuś pod dyktando dermatologów 
zaczął aplikować rozmaite maści. Przez przeszło rok miałam otwarty ropiejący 
wrzód wielkości przedwojennej złotówki. Wreszcie mamusia się zdenerwowała, 
zaaplikowała mi opatrunki ze świeżej słoniny i po jakimś czasie wyleczyła ranę, 
ale bliznę na nodze mam do tej pory.
Podczas okupacji niemieckiej także miałam kontakt z teatrem. Przy ulicy 
Zadwórzańskiej mieścił się sierociniec, gdzie odbywały się przedstawienia, a 
właściwie koncerty, w których brali udział między innymi Bronisław Dąbrowski, 
Andrzej Hiolski, no i bardzo młodziutka - ja. Publiczność zbierała się w salce 
tego budynku ukradkiem, z zachowaniem pełnej ostrożności. Czymś niesamowitym 
była grobowa cisza, jaka panowała po każdym z naszych numerów, mimo że 
wypełniającej salkę publiczności nasze występy bardzo się podobały. Ze względów 
bezpieczeństwa bowiem nie wolno było bić braw. Po zakończonym koncercie 
publiczność opuszczała budynek, tak jak do niego przybyła, czyli małymi 
grupkami. A wszystko po to, aby Niemcy nie dowiedzieli się o konspiracyjnej 
działalności kulturalnej.
Ciągle stoję przed wystawą sklepu we Lwowie. Pewnie dzięki pracy tutaj w czasie 
okupacji, przeżyłam ją dość spokojnie. Co chwilę jakieś obrazy z tamtych lat 
przesuwają mi się przed oczami. Pamiętam, jak szef urządził kiedyś dla personelu 
przyjęcie w sklepie. Nie wiem, jaka to była okazja. Wtedy zresztą pierwszy raz w 
życiu się upiłam. Szef podał słodkości, ciasta i słodką wódkę - we Lwowie nikt 
tak przyjęcia nie urzą-
-69-
dzał, a ja wtedy nie znałam niemieckich tradycji. Teraz, to co innego, spotykam 
się z tym i u nas na Kaszubach, i w Poznaniu prawie na co dzień. Nasz personel 
składający się z czterech osób rzucił się na ciasto. Wtedy to był rarytas! 
Wypiliśmy też trochę alkoholu. Mój kolega i koleżanki byli ode mnie o wiele 
starsi. Oni trzeźwi, a mnie zrobiło się niedobrze. Opróżniłam żołądek i z 
miejsca poczułam się lepiej. I chwała Bogu, bo przyjęcie dopiero się 
rozpoczynało! Ogromne ilości świetnych wędlin, sałatki, sardynki, masło i te 
cudowne białe bułeczki! Wędliny i bułeczki otrzymywali na co dzień tylko Niemcy 
i „farbowane lisy" Volks-deutsche. Przyjęcie było wspaniałe, atmosfera cudowna. 
Rozeszliśmy się późno w nocy. To była sobota. W niedzielę rano telefonuje do 
mnie szef, abym natychmiast przyszła do sklepu. On też tam będzie. Pobiegłam 
czym prędzej i co zobaczyłam?! Na pięknie eksponowanej materiałami wielkiej 
witrynie, jak zabita spała Irena, moja bardzo fertyczna sklepowa koleżanka. 
Okazało się, że ktoś zatelefonował do szefa i przekazał mu tę wiadomość. Trochę 
się bałam, co będzie, ale szef był aniołem. Zbudziliśmy Irenę i zrobiliśmy 
porządek na wystawie. Dobrze, że szefowej nie było wtedy we Lwowie. Wyjechała do 
swojej rodzinnej Bawarii. A to dopiero była zołza!!! Nienawidziliśmy jej! Nie 
lubił jej też własny mąż. Dzieci nie mieli. Szef hodował w sklepie białe myszki. 
Podobno mój szef zginął po wyjeździe ze Lwowa, kiedy wybuchła wojna sowiecko-
niemiecka.
Zadumałam się. Ocknęłam się, słysząc pytanie Kasi: „To może już pójdziemy? 
Bogusia chciała na Zyblikiewicza do domu". „Tak, Kasiu! Koniecznie!!!".
Wchodzimy w ulicę Akademicką. Znowu mam łzy w oczach. Po lewej stronie mieścił 
się kiedyś „Welc", słynna cukiernia, gdzie bywałam z tatą i Zosią na takich 
lodach, jakich już nigdy nigdzie potem nie jadłam. Do lodów podawano zawsze 
literatkę wody z kranu. Tak, z kranu! Bo kiedyś piło się bez żadnych obaw wodę z 
kranu. Weszłam do lokalu „Welca". Boże! Jakiś koszmarny brudny sklep z ochłapami 
mięsa.
A gdzież ta piękna topolowa aleja tak zawsze przystrzyżona, że drzewa miały 
formę choinek? Teraz rosną sobie jak chcą, nie mając pewnie komu się poskarżyć, 
że nikt o nie nie dba... Przechodzimy obok cukierni „Zalewski". To także przy 
ulicy Akademickiej. Pozostały tylko dwie ogromne witryny sklepu ze słodyczami, 
ale gdzie te piękne bomboniery? Gdzie te niecierpiane przeze mnie i Zosię 
marcepany od Zalewskiego, których u nas w domu bywały zawsze całe pudła znoszone 
przez tatę, który otrzymywał od pacjentów mnóstwo rozmaitych wytwornych łakoci? 
Ubóstwiałyśmy z Zosią „jeża" od Kucharci, starej eleganckiej kucharki, która 
leczyła się u taty i na każdą uroczystość przynosiła tacie tegoż
-70-
„jeża". Ślinka napływa do ust, kiedy sobie przypomnę smak tej kuli z masy 
czekoladowej i kolcami zrobionymi z migdałów...
Wlokę się Akademicką. Błądzę myślami w przeszłości. Kasia mi nie przeszkadza. 
Jest taktowna.
Dziwne! Jest listopad, a taka cudowna pogoda. Słońce świeci, jak wtedy, kiedy 
wybuchła wojna, kiedy przestało się chodzić do szkoły, kiedy mamusia - jak i 
wszyscy - robiła zapasy żywności, a my z Zosią wyjadałyśmy małe czekoladki, 
naturalnie w tajemnicy. Kto mógł przewidzieć wszystkie okropności, które były 
przed nami, a o których nie chcę pisać... Życie i tak jest szare. Chcę pamiętać 
i wspominać to, co najmilsze, najpogodniejsze. Chociaż i tym wspomnieniom 
towarzyszą często łzy.
Idę Akademicką i przypominam sobie pewien zimowy wieczór. Szłam z Zosią i 
mamusią tym samym chodnikiem, którym kroczę teraz. Sypał śnieg. Jakże wyraźnie 
widzę ogromne płaty śniegu mieniące się w świetle gazowych latarni! Obie 
miałyśmy na sobie nowe granatowe płaszczyki z kołnierzykami z szarych mireuszek 
i takie same zarękawki. Jakież cudowne były we Lwowie zimy! Ostre i suche. Na 
Persenkówkę wyjeżdżaliśmy wtedy saniami.
Idę Akademicką i nie chce mi się wierzyć, że trotuar również i dzięki mnie jest 
tak wyszlifowany! To nasze Corso! Godzinami chadzałam z przyjaciółkami, Jadźką i 
Lolitą przez całą Akademicką i z powrotem. Chadzali tam także chłopcy, nasi 
adoratorzy, tacy jak: Mietek Oksner (późniejszy dramaturg Jerzy Lutowski), czy 
Adam Hanuszkiewicz, który wtedy był „prawie" moim „narzeczonym".
Latem chodziłam na Corso w skarpetkach i jakichś okropnych czerwonych 
drewniakach z białymi sznurkami, Jadźka miała nieco ładniejsze drewniaki, ale 
Lolita paradowała w gazówkach i pięknych czarnych czółenkach - zrobionych ze 
skóry jaszczurki - na obcasach. Skąd wzięła te piękne pantofle? Ja miałam 
najbrzydsze buty i brzydkie nogi... ale i tak cieszyłam się największym 
powodzeniem u chłopaków. I już!
Uśmiecham się przez łzy. Przechodzimy z Kasią obok znajomej dużej apteki. Tu nic 
się nie zmieniło. Dochodzimy do rogu ulicy Mikołaja. Patrzę na kamienicę po 
lewej stronie. Widok tego domu wywołuje złe okupacyjne wspomnienia. W tej 
kamienicy ukrywała się jedna z moich bliskich znajomych - dużo starsza ode mnie 
- Irena. Z jej rodzicami bardzo przyjaźnili się moi rodzice. Irena, semicka z 
urody, początkowo ukrywała się u nas, ale po jakimś czasie poznała włoskiego 
oficera, który w cywilu był księdzem. We Lwowie stacjonowali wtedy Włosi, Czesi 
i Węgrzy. Włoch ten nieprzytomnie zakochał się w Irenie i ulokował ją w 
kamienicy, przed którą teraz stoję. Irena w ogóle nie wychodziła z domu. Często 
przychodziłam do niej, mając dodatkowy klucz do mieszka-
-71 -
nia. Byli z Włochem bardzo szczęśliwi. On wierzył, że kiedy skończy się wojna, 
zabierze ją do swojego kraju i się pobiorą. Pewnego wieczoru jak zwykle poszłam 
do Ireny, ale niestety zastałam tam tylko modlącego się, płaczącego włoskiego 
oficera. Przed zdjęciem Ireny paliły się świece. Podobno Irena, nie mogąc znieść 
zamknięcia, chciała choć przez chwilę pobyć na powietrzu. To wystarczyło. Nie 
wróciła.
Wchodzimy z Kasią w ulicę Mikołaja. Po prawej stronie na górce moja parafia, 
kościół św Mikołaja, gdzie byłam chrzczona i dawny Instytut Weigla. Iluż ludzi 
dzięki temu, że karmili wszy w założonych na ręce klatkach, ten instytut 
uchronił przed Niemcami!
Serce bije mi coraz mocniej, a nogi znowu odmawiają posłuszeństwa. Za chwilę vis 
a vis ulicy Mikołaja zobaczę kamienicę, w której mieszkaliśmy. Wybucham tak 
straszliwym, głośnym płaczem, że muszę wejść do jakiejś bramy. Jestem bliska 
obłędu. Błagam Kasię, aby mnie zostawiła samą. Ja chcę, ja muszę sama to 
przeżyć. Nawet w tej chwili, kiedy piszę te słowa, łzy przesłaniają mi oczy...
Wtedy byłam prawie nieprzytomna i wydawało mi się, że zemdleję. Kasia dość 
niechętnie zostawiła mnie samą. Obiecałam, że do dwudziestej drugiej zjawię się 
na Persenkówce. Długo stałam w bramie zanim odważyłam się podejść do naszej 
kamienicy. Szereg okien na wysokim parterze. Naszych okien... Mamusia czasem 
lubiła położyć poduszkę na parapecie i patrzeć na ruchliwą ulicę z kilkoma 
liniami tramwajowymi... Ciągle stałam przed wielką bramą. Jej część stanowiły 
drzwi, które przy pchnięciu zawsze stawiały duży opór ze względu na ciężarek 
zamocowany wewnątrz. Dzięki niemu drzwi same zamykały się po wejściu. Przez 
trzydzieści lat pamiętałam dokładnie ten opór naszej bramy. Ręka mi drżała, 
kiedy położyłam dłoń na mosiężnej klamce.
Wejdę, naturalnie, że wejdę. Mam nawet z Polski bombonierę dla obecnych 
właścicieli naszego mieszkania.
Pchnęłam drzwi u bramy i znowu się rozbeczałam... Ten sam opór. Ten sam! Byłam 
taka szczęśliwa, że otwierały się tak, jak zapamiętałam. Najpierw zajrzałam na 
podwórze... Ile tu wszędzie wspomnień...
Po wybuchu wojny moi rodzice znaleźli w oficynie jakieś mieszkanie dla naszych 
przyszywanych krewnych z ulicy Gródeckiej, gdzie było najbardziej niebezpiecznie 
podczas bombardowania, bo blisko dworca.
Specjalnością ciotki była słodka kapusta z jabłkami i pomidorami. Jak ja tę 
kapustę lubiłam! Między nalotami, kiedy siedzieliśmy w piwnicach, ja, durna 
smarkata, marzyłam o kapuście mojej przyszywanej cioci!
W drugiej bramie tej samej oficyny na drugim piętrze mieszkała sepleniąca panna 
Zosia. Nie wiem, ile miała lat, ale chyba bardzo dużo. Zajmowała małe 
mieszkanko, w którym na honorowym miejscu stało zdję-
-72-
cie narzeczonego panny Zosi, pięknego chłopaka. 'Zginął podczas pierwszej wojny 
światowej... Panna Zosia - ze łzami w fiołkowych oczach -stale go wspominała i 
nigdy nie wyszła za mąż. Zawsze chodziła wytwornie ubrana, w sukniach po kostki 
i wielkich ozdobnych kapeluszach.
Otrząsnęłam się trochę ze wspomnień, stanęłam przed drzwiami naszego mieszkania 
i zadzwoniłam. Serce biło mi jak oszalałe. Po chwili otworzył mi człowiek. 
Widząc otwarte drzwi, przypomniałam, że nasze mieszkanie było tak zbudowane, że 
między podwójnymi drzwiami prowadzącymi do przedpokoju były jeszcze trzy 
stopnie. Mówiłam po polsku, on po ukraińsku. Zdziwił się bardzo, kiedy 
poprosiłam go o chwilę rozmowy. Grzecznie zaprosił, abym weszła.
- Tylko proszę uważać, tutaj są...
-... trzy stopnie - dokończyłam za niego i weszłam do przedpokoju.
- Skąd pani wie o tych trzech stopniach?
Znowu się potwornie rozpłakałam i ledwie wykrztusiłam, że kiedyś tu mieszkałam.
- Ale tu mieszkał lekarz z Polski - powiedział zdziwiony młody człowiek.
- To mój ojciec - wymamrotałam.
Okazało się, że rodzice młodego człowieka wprowadzili się natychmiast po naszym 
wyjeździe. Kupili nawet od moich rodziców część mebli. Kiedy wyjeżdżaliśmy ze 
Lwowa, ten młody człowiek miał cztery latka. Jego ojciec już nie żyje, matka 
wyszła, a w domu był tylko on i jego siostra. Poprosili mnie do naszego dawnego 
salonu, który już nie był ten sam. Przede wszystkim brakowało w nim fortepianu, 
świetnego krótkiego bechsteina, na którym tak niechętnie ćwiczyłam. Brakowało 
obrazów na ścianach, chociaż nad drzwiami w całym mieszkaniu, mimo dokonanego w 
nim podziału na dwie rodziny, pozostały gipsowe sztukaterie...
Nie potrafię opisać gościnności i serdeczności tych młodych ludzi. Opowiadałam 
im, jak to było, kiedy tu mieszkaliśmy. W pokoju młodej dziewczyny mieścił się 
wtedy gabinet tatusia, który swoim pacjentom kazał otwierać, jak to mówił, 
„pyszczydła". Przychodzili do niego hrabiowie Dzieduszyccy, a wśród nich Tunio, 
przyjeżdżał Jan Kiepura... Pamiętam, ile było zamieszania na ulicy przed naszym 
domem, kiedy zajechał dorożką Parnell wraz z ówczesną swoją żoną Zizi Halamą, 
która stała się sensacją, bo ubrana była w ceglaste kraciaste pumpy, gazówki, a 
do tego złote sandałki na wysokich obcasach. Ludzie z powodu tych pump aż 
stawali na ulicy ze zdumienia...
Ach, ta ludzka ciekawość! Zresztą i ja od dzieciństwa byłam bardzo ciekawska. 
Lubiłam podsłuchiwać, o czym rozmawiali dorośli, czego skutki odczuwam do 
dzisiaj. U mojego taty często spotykało się wielu je-
-73-
go kolegów lekarzy. Szalenie modne były wtedy seanse spirytystyczne. W naszym 
domu takich imprez nie organizowano, ale stanowiły one niezwykle wdzięczny i 
ulubiony temat rozmów - szczególnie lekarzy! Moja młodsza siostra była 
najgrzeczniejszym dzieckiem na świecie. Kiedy mamusia nakazywała nam opuścić 
towarzystwo i przejść do naszego pokoju, Zosia natychmiast posłusznie wypełniała 
polecenia. A ja? Ja, półdia-blę, z uchem przy dziurce od klucza podsłuchiwałam. 
Efektem jest to, że do dzisiaj boję się panicznie duchów i wszystkiego, co 
związane jest ze śmiercią. Z tym lękiem bardzo ciężko mi żyć. Nie zasnę w nocy w 
ciemnym pokoju, nienawidzę cmentarzy. Koszmar. Ale sama sobie jestem winna...
Rozmowa w moim dawnym rodzinnym mieszkaniu przeciągnęła się. Nastał zmierzch i 
przyszedł czas się pożegnać. Młodzi zapraszali, abym koniecznie jeszcze do nich 
wpadła, ale przecież ja miałam na Lwów tylko trzy dni. Obdarowali mnie jakimiś 
drobiazgami, a ja zapytałam, czym mogę im sprawić przyjemność. Młoda panna 
marzyła o bananowej spódnicy. U nas te spódnice wyszły już z mody, a tam dopiero 
wchodziły. Obiecałam, że jej przyślę i z tej obietnicy się wywiązałam zaraz po 
powrocie.
Kiedy od nich wyszłam, nie mogłam oprzeć się pokusie i przeszłam przez całą 
ulicę Zyblikiewicza. Łaziłam tak do dwudziestej pierwszej. Trudno mi było 
rozstać się ze swoją dawną codzienną drogą... Przy tej samej ulicy mieścił się 
budynek mojej szkoły powszechnej. W oczach stanęli nauczyciele, a przede 
wszystkim mój bardzo przystojny katecheta uwodzący nauczycielkę od rysunków i 
jego zabawa w „ence-pence, w której ręce" - chociaż kazał nam zgadywać, cukierki 
dla dzieci miał zawsze w obu dłoniach.
I ten dzień 12 maja 1935 roku, kiedy zmarł Józef Piłsudski, a mnie wyrwano 
pierwszy w życiu ząb...
Idąc do szkoły, wstępowałyśmy z Zosią do pani Pawłowskiej, aby sobie kupić bułki 
z taką wędliną, na jaką miałyśmy ochotę. Najczęściej była to przepyszna 
pasztetówka!!! Takiej już nigdy po wyjeździe ze Lwowa nie jadłam. Mamusia nie 
dawała nam żadnych frykasów do szkoły, bo uważała, że chociaż to szkoła prywatna 
Olgi Filipi-Żychowiczowej, chodzą tam i biedniejsze dzieci i nie powinnyśmy się 
wyróżniać.
Miałam bardzo wiele koleżanek Żydówek i zawsze byłam z nimi w wielkiej 
przyjaźni. Jedna z nich, Danka Ziff, zawsze przynosiła do szkoły bułkę z 
sardynką. Rozkładała ją na dwie połówki, siadała na pulpicie w czasie przerwy i 
zajadała, a ja, mimo że bardzo ją lubiłam, czasami jej dokuczałam, ponieważ była 
bardzo gruba. Niestety, często przeze mnie płakała. Byłam w tym czasie 
szczuplutką dziewuszką i nic nie wskazywało na to, że się zmienię. No i co? Los 
mnie pokarał. Danka wy-
-74-
rosła na piękną wiotką dziewczynę z bardzo, bardzo zgrabnymi nogami. A ja? Tylko 
urodę do pasa posiadałam.
Powoli rozstawałam się z ulicą Zyblikiewicza. Właściwie powinnam sobie 
powiedzieć, że tą ulicą już nie przejdę, bo po co? Wiedziałam jednak, że tu 
wrócę, aby jeszcze połazić, aby być bliżej dzieciństwa, bliżej wspomnień o 
rodzicach...
Pojechałam taksówką na Persenkówkę. Martwili się już o mnie... Niepotrzebnie!
Na drugi dzień rano pobiegłam do sadu. Wciąż piękna pogoda... A drzewa? 
Myślałam, że wyrosły na bardzo wielkie, ale przecież tata zawsze sadził drzewa 
niskopienne. Wiele z nich przetrwało do tej pory. Brak mi było łanów zbóż, wśród 
których tak bardzo lubiłam łazić wąziutkimi miedzami o zachodzie słońca. Nie ma 
już lasu Zubrzyckiego... Kiedyś bardzo wiejskie Kozielniki, dokąd na mojej Baśce 
wyjeżdżałam konno, całkiem zabudowane... To nie ta Persenkówka. To już nie to.
Do miasta wybrałam się sama, a z Kasią i jej córką umówiłam się na wieczór w 
Teatrze Wielkim. Muszę przecież odwiedzić teatr, gdzie stawiałam pierwsze 
aktorskie kroki! Dzisiaj jest wieczór baletowy Gizelle. Załatwię bilety i 
pójdziemy. Na Persenkówce stale słyszę: „Trzeba Bogusi załatwić na drogę 
czekolady...". Nic nie rozumiem. We Lwowie wtedy czekolady można było kupić do 
woli. U nas, w Polsce, także w tym czasie czekolady nie brakowało... Nic nie 
rozumiem... Dlaczego wszyscy stale mówią o czekoladzie?
Pojechałam autobusem prosto do teatru. Kupiłam lożę po lewej stronie na 
pierwszym piętrze. Teatr Wielki we Lwowie... Ten przed wojną jeden z 
najpiękniejszych teatrów w Europie... Teatr Słowackiego w Krakowie bardzo go 
przypomina, ale jest mniejszy - lwowski teatr ma prawie tysiąc miejsc. Za 
teatrem, tam gdzie dawniej były - jak to lwowiacy nazywali - „Krakidały", teraz 
powstała zupełnie nowa dzielnica, w której dominuje hotel „Lwiw". Wszystko tu 
jest już dla mnie obce i nawet nie staram się poznać tych nowości. Nie jestem 
zainteresowana.
Nabyłam bilety do loży, w której najczęściej siedziałyśmy z Zosią, mamusią, a 
czasem z Baśką Bittnerówną i jej mamą. Baśka to nasza koleżanka ze szkoły 
baletowej. Biedna, wspaniała dziewczyna, która już przed wojną miewała własne 
recitale taneczne w Teatrze Rozmaitości przy ulicy Rutowskiego. Jej mama bardzo 
chciała, aby Baśka tańczyła jak najlepiej i w dzień recitalu nie pozwalała jej 
nic jeść - poza pomarańczami - aby nie przeciążać żołądka. Potwornie głodna 
Baśka czasem dopadała mnie i prosiła, aby - w tajemnicy przed jej mamą - 
zorganizować bułkę z szynką. Baśka Bittnerówną, wielka artystka, z ogromną 
kulturą, świetna koleżanka...
-75-
Wspomniałam o Teatrze Rozmaitości, który później zmienił nazwę na Teatr 
Żołnierza. I tam grałam jako dziecko i świetnie znałam jego kulisy. Jednym z 
aktorów był - dziś już nieżyjący - Bronisław Broński, wspaniały Boni w 
Księżniczce czardasza, a prywatnie - ulubieniec wszystkich pań. Dziś sama nie 
wiem, co się w nim tak wszystkim paniom podobało, ale na własne oczy widziałam, 
że i moja mamusia - najuczciwsza i najskromniejsza kobieta na świecie - 
rozmawiając z Bronkiem, także się rumieni. Fakt, nie był to jedyny mężczyzna, 
przy którym pąsowiała. Wrażenie robił na niej także ksiądz Kumała, katecheta ze 
szkoły powszechnej, któremu od czasu do czasu zanosiła do domu jego ukochane 
ponczowe ciastka, które we Lwowie przed wojną nazywały się „sewerynki".
Ale wróćmy do artysty Brońskiego. Muszę przyznać, że i nasza trójca z tzw. 
cudownych dzieci Lwowa - czyli Baśka Bittnerówna, Danka Hor-mung i ja - była 
śmiertelnie w Bronisławie Brońskim zakochana, a on wiedząc o tym, pozwolił nam 
mówić do siebie po imieniu, co dla takich gówniarek jak my było ogromnym 
zaszczytem i wyróżnieniem. Bronek nosił złoty zegarek z dewizką, przy której 
dyndały trzy maleńkie złote amuleciki, symbolizujące wiarę, nadzieję i miłość - 
krzyżyk, kotwiczka i prześliczne serduszko. To serduszko nieraz stawało się 
przyczyną awantur między nami, bo każda pragnęła otrzymać je od ukochanego 
Bronka. Wartość złotego biżuta była zupełnie nieistotna. Liczyło się uczucie, a 
więc każda - nieśmiało i na osobności - błagała go o ofiarowanie jej symbolu 
miłości. Bronek zaś jednakowo i niezmiennie szeptał każdej z nas oddzielnie, że 
może jej podarować swoje własne bijące serce i... na pewno w duchu śmiał się z 
idiotek. Długo nie rezygnowałyśmy z małego serduszka. W końcu jednak 
przestałyśmy się kłócić i wymyśliłyśmy, że cacuszko stanie się naszą wspólną 
własnością i ukryjemy je za kulisami, w szparze między deskami scenicznymi, żeby 
od czasu do czasu można je było wyjąć i pocałować... Naturalnie Bronek nigdy nam 
serduszka nie ofiarował, a i miłość do artysty powoli rozeszła się po kościach.
Kiedy po wielu latach spotkałam Bronka we Wrocławiu, nie bardzo rozumiałam, czym 
tak umiał zawojować i kobiety, i nas smarkate dziewczynki... Może tym bardzo 
ujmującym sposobem bycia, który pozostał mu do końca życia? Doprawdy, nie wiem.
Idę teraz ulicą Legionów. Z lewej strony niedaleko teatru stał dawniej pomnik 
Sobieskiego. Pod nim kiedyś zrobiono mnie i Zosi zdjęcie. Po latach zobaczyłam 
samą rzeźbę leżącą pod parkanem. Było to chyba w warszawskich Łazienkach... 
Jakiż smutny widok!... Ale dzisiaj król Jan mieszka w Gdańsku, prawie pod moim 
domem. Wprawdzie odwrócił do mnie konia zadem... Może ma pretensje, że ja, 
lwowianka, pozwoliłam
-76-
go zabrać ze Lwowa i sama też miasto opuściłam? Mój drogi królu Janie! Nie nasza 
to wina, że mieszkamy w Gdańsku. A Gdańsk pokochaliśmy przecież oboje! Stój 
sobie, jak chcesz. Możesz mi demonstrować plecy i zad swojego konia, ale zostań 
już ze mną. Bądź dla mnie cząstką mojego Lwowa!
Idę przez Legionów, a myśli moje wciąż uciekają w przeszłość. Przecinam ulicę 
Kopernika. Tu za tzw. pierwszych Sowietów mieścił się pałac Pionierów, a w nim 
„kółko teatralne", do którego należałam. Pamiętam przedstawienie Chorego z 
urojenia Moliera. Ale w jakiej obsadzie! Marta Stebnicka (którą wojna zagnała do 
Lwowa), Adam Hanuszkiewicz, Mietek Oksner, Krystyna Tunis (późniejsza świetna 
montażystka filmowa, żona reżysera Jana Batorego), no i ja! Gdzie nam się wtedy 
śniło, że kiedyś każde z nas zdobędzie nie najgorszą pozycję w teatrze czy 
filmie. O telewizji nie wspomnę, bo przecież wtedy jeszcze nie istniała.
Mijam „Georga" i znów, jak wczoraj, jestem na Akademickiej. Pogoda przepiękna. 
Niebo bez chmurki. Była taka sama pogoda, kiedy Sowieci wkraczali do Lwowa po 
wybuchu wojny. Nigdy nie zapomnę tego widoku... Kałmuckie oddziały w 
obszarpanych płaszczach, czapki ze słynnymi stożkami, a na karabinach nasadzone 
bagnety. Szli przez naszą ulicę, rozglądali się po oknach i jak tylko kogoś 
zobaczyli, strzelali. Miałam dużo szczęścia, bo będąc niemożliwie ciekawska, 
wyglądałam przez okno, żeby zobaczyć, co się dzieje. Dosłownie w ostatniej 
chwili tata za pupę zaciągnął mnie za firankę. Skąd wtedy -w wieku trzynastu lat 
- mogłam wiedzieć, że ta hołota kroczy i w każdej chwili może zabić... Niemcy 
także wkraczali przy cudownej pogodzie. Piękni chłopcy na motorach i w odkrytych 
samochodach. Koszule z rozpiętymi kołnierzykami, rękawy zawinięte do łokcia, 
rękawiczki... Uśmiechnięci i - o naiwności - wydawało nam się wtedy, że wręcz 
przyjaźni. Rozdawali dzieciom czekoladę, a lwowiacy wręczali im kwiaty. Tak! W 
ten sposób Lwów witał Niemców. A potem, po okupacji niemiec-
Z Zosią i ciocią Kasią pod pomnikiem Sobieskiego we Lwowie
-77 -
kiej, walki uliczne, kiedy Sowieci odbijali miasto... Do dzisiaj pamiętam 
sowieckiego porucznika strzelającego do Niemca vis a vis naszego domu... 
Porucznik zginął, a kiedy walki się uspokoiły, pod naszym domem oprócz niego 
leżało też kilku zabitych niemieckich żołnierzy.
Ile się zmieniło od tamtych lat! Idę moją ulubioną Akademicką... I... zachciało 
mi się siusiu. Ktokolwiek będzie we Lwowie, niech pamięta, że potrzeby 
fizjologiczne są tam problemem prawie nie do rozwiązania. Wstępowałam po drodze 
do rozmaitych lokali, ale ciągle słyszałam: „za-borni u nas nema" (sraczy tu 
brak!). A przecież kiedyś były wszędzie! Co się z nimi stało? Doszłam do rogu 
ulicy Fredry, gdzie mieściła się cukiernia „Roma", a na drugim rogu vis a vis 
cukiernia „Szkocka". Dziś nie ma we Lwowie żadnej kawiarni, a więc przerobili je 
na jakieś jadłodajnie i... „zaborni nema". A były!!! Boże! Przychodziłam tu 
czasem z tatą! Wiem, że były! „Nema"! Weszłam do mojego gimnazjum przy Fredry - 
„Nema". Weszłam vis a vis naszego gimnazjum, gdzie za pierwszych Sowietów 
mieściła się poliklinika. Nasz tatuś tam urzędował, dzieląc gabinet z dr. 
Leniem, ojcem pisarza. Znałam go. Był starszy od mego taty. Żyd z piękną długą 
brodą. Z młodym Lemem - chociaż teraz i ten jest już przecież starszym 
człowiekiem - panem Stanisławem nigdy się nie spotkałam. Nie znamy się.
A „zaborni nema". Może dojść do tragedii. Wreszcie ktoś mnie informuje, że 
zabornia „je" przy rogu Batorego. To już bliziutko. Tak. Pamiętam! Tam była 
publiczna ubikacja męska i damska jeszcze przed wojną! Znałam te kąty. Do 
ubikacji prowadzą schodki w dół. Chwała Bogu! Jest. Uszczęśliwiona schodzę i... 
Tego się nie da opisać. Może jakiś satyryk stworzyłby dzieło opisujące, jak 
stanąć na wycięte „stopy", jak trafić do tej okropnej dziury, i wreszcie 
przecisnąć między tymi gównami, w które wlazłam. Nie wytrzymuję i rzucam głośno 
naszymi polskimi kurwami... Na co jakaś zupełnie dobrze wyglądająca młoda 
kobieta zagaduje zaczepnie: „O Polaczka, no szczo? Ale u nas nie trebno płatyty! 
"Niech ją szlag trafi! Wylazłam - tak szybko, jak mogłam - na powierzchnię, 
oglądając się bardzo dokładnie, czy cząstki tego sowieckiego dobytku nie 
wyniosłam na butach albo ubraniu.
Vis a vis tych „historycznych zabytków" mieszkała przed wojną moja przyjaciółka 
Jadźka Ziembicka. Ta sama, z którą szlifowałam Corso. Wiem, jak bardzo Jadźka 
tęskniła za Lwowem, za swoim małym, bardzo skromnym mieszkankiem przy ulicy 
Batorego... Weszłam na podwórze... Do Jadźki przechodziło się przez nie, a potem 
przez długi drewniany ganek. Mieszkała na pierwszym piętrze. Osierocona jako 
niemowlę przez matkę, pozostawała pod opieką dwóch ciotek i ojca, trochę 
śpiewaka, trochę malarza. Uśmiechnęłam się, kiedy przypomniałam sobie te dwie
-78-
przedobre i prześmieszne stare panny. Ciocia Nusia i ciocia Kasia... Nic w domu 
nie było zrobione na czas, panie sprzeczały się bez końca, a ich ubóstwiana 
Jagusia miała na śniadanie zawsze pierzynkę z jajka i wszędzie była spóźniona. 
Ja zawsze byłam bardzo punktualna i to mi pozostało do dzisiaj, a Jaga nigdy. 
Łączyła nas wielka przyjaźń, ale stale wybuchały awantury o tę niepunktualność.
Jaka cisza panuje dzisiaj za drzwiami tego - jakże mi dobrze znanego - 
mieszkania... Nie zapukam. Powiem Jadźce, że zajrzałam do jej kamienicy...
Jeszcze przechodzę przez Batorego, aby się zatrzymać pod numerem szóstym. To 
budynek Radia Lwów. Tu jako dziecko także występowałam. Recytowałam wiersze. Tu
poznałam Zbyszka Szymonowicza - pianistę i Edka Statkiewicza -skrzypka. Kiedy 
tak stałam pod budynkiem Radia Lwów, moje myśli pobiegły do czasów „Wesołej 
Lwowskiej Fali", audycji, której słuchała cała Polska. Mój Boże! „Wesoła Lwowska 
Fala"! Z tym zespołem przed wojną miałam zaszczyt występować! Byłyśmy z moją 
Zosią tzw. cudownymi dziećmi Lwowa - ja rzeczywiście pozostałam na scenie, ale 
moja siostra, która tańczyła i była bardzo zdolną „klasyczką", ukończyła studia 
ekonomiczne i pożegnała się zupełnie z branżą teatralną.
W dzieciństwie brałyśmy udział w wielu imprezach, no i naturalnie grałyśmy non 
stop w teatrze - zupełnie jak dorosłe artystki, co tatusiowi nie bardzo się 
podobało. Także i w szkole miewałam nieprzyjemności z powodu teatru. Nigdy nie 
mogłam przebrnąć przez matematykę, a moja nauczycielka zwykła mawiać: „Kiedy 
Michnówna skończy z teatrem, a zacznie z matematyką?" Przez te okropieństwa nie 
lubię wspominać szkoły.
Ale wróćmy do „Wesołej Lwowskiej Fali". Przypomniał mi się Bal Legionistów, 
który odbywał się w salach urzędu województwa lwowskiego. Ponieważ mój ojciec 
był legionistą, oboje rodzice zostali tam zaproszeni - wtedy po raz drugi 
widziałam ojca we fraku. Nie pamiętam już żadnych
Zosia - bardzo utalentowana tancerka
-79-
szczegółów, poza tym, że na tym właśnie balu obie z Zosią miałyśmy występ. I to 
nie za pieniądze! Za pudełko czekoladek. W Teatrze Wielkim czy w Teatrze 
Żołnierza za każdy występ otrzymywałyśmy po pięć złotych od spektaklu, ale nie 
dostawałyśmy ich do ręki, bo rodzice przeznaczali je na sieroty po lekarzach. 
Często pisano o tym w prasie, aby nikt nie sądził, że dzieci znanego we Lwowie 
laryngologa zarabiają na życie grą w teatrze.
Mój dorosły debiut w Teatrze Polskim we Lwowie w 1945 roku. Miałam zaszczyt 
partnerować Zuzannie Łozińskiej w sztuce Fauchois „Ostrożnie, świeżo malowane" w 
reżyserii Bronisława Dąbrowskiego i scenografii Stanisława Tenorowicza
Na Balu Legionistów występowałyśmy z „Wesołą Lwowską Falą" - po programie 
artystycznym dorośli bawili się na balu, a nas umieszczono w cichym pokoiku, 
żebyśmy spokojnie przespały noc. Moja siostrzyca i owszem, położyła się spać, 
ale ja, przez diabelską ciekawość podkuszo-na, musiałam ten bal zobaczyć. Po 
długich poszukiwaniach znalazłam te właściwe drzwi i przez dziurkę od klucza, 
świetny punkt obserwacyjny, śledziłam to, co na sali się działo. Ach, te fraki, 
toalety, galowe mundury - wszystko rozświetlone blaskiem żyrandoli. Przez tę 
dziurkę dojrzałam wodzireja - był nim pułkownik Śniadowski, ten sam, któremu 
skradłam konia z pastwiska. Patrząc na niego i na te wszystkie wspaniałości, 
marzyłam o własnym pierwszym balu. „Kiedy pójdę na taki bal? Kiedy na pierwszy 
prawdziwy mój bal założę obiecaną przez mamę suknię w kolorze herbacianej róży? 
'
-80-
Nigdy nie miałam sukni w kolorze herbacianej róży i nigdy nie przeżyłam 
wielkiego balu...
A teraz stoję przy ulicy Batorego przed budynkiem polskiego Radia Lwów - tylko, 
że ono już niepolskie...
Chce mi się pić i jestem trochę głodna. Idę ulicą Piłsudskiego i dochodzę do 
rogu Zyblikiewicza. Tu mieściła się najulubieńsza knajpa mojego taty... Kiedyś 
bardzo elegancka restauracja pana Lewickiego... Weszłam i oniemiałam... Gdzie te 
żyrandole, kinkiety, nakryte śnieżnobiałymi obrusami stoły, gdzie te puszyste 
wiśniowe chodniki?... Podchodzę do bufetu... Okropność! Brudno i pusto... Byłam 
głodna, ale przecież nic nie przeszłoby mi przez gardło. Poprosiłam więc o 
herbatę... Usiadłam przy zalanym kawą i herbatą stoliku, zastawionym 
niepozabieranymi brudnymi talerzami, po których łaziły muchy. Po co tu weszłam? 
A chyba po to, aby - tam właśnie - w tej okropnej rzeczywistości, przenieść się 
myślami w tę cudowną, jeszcze przedwojenną dziecięcą przeszłość. Restauracja 
pana Lewickiego mieściła się bardzo bliziutko naszego domu. Mój tata w ogóle 
lubił knajpy, przesiadywanie z kolegami, bo nie stronił od kieliszeczka, ale 
najbardziej lubił piwo. W domu prowadził prywatną praktykę. Zawsze od godziny 
szesnastej. Pacjenci przychodzili dużo wcześniej i zasiadali w naszym salonie, 
który równocześnie służył za poczekalnię. Kiedy tatusia do piętnastej 
trzydzieści nie było jeszcze w domu, mamusia rzucała hasło: „Bogusiu, idź 
poszukać tatusia, bo pacjenci czekają". Ach, jak ja lubiłam szukać taty!!! 
Wiedziałam znakomicie, że siedzi tuż, tuż u Lewickiego, ale tam wstępowałam 
dopiero pod koniec mojej wędrówki. Zaczynałam od Teliczkowej, gdzie naturalnie 
taty nie było, ale tęga właścicielka zawsze mnie pytała: „Bogusiu, może masz na 
coś ochotę?" A po to tam przecież szłam! Zjadałam więc na konto taty dwie pa-
róweczki z chrzanem, ale zawsze bez pieczywa, żeby taniej kosztowało. Ach, co to 
były za parówki!
Równie dobre można było zjeść tylko na Targach Wschodnich, gdzie podawano je na 
tekturowych tackach. Jadło się i oglądało śmiesznych ludzików na wysokich 
szczudłach, którzy roznosili reklamy...
Ale przecież w swoich wspomnieniach (a i marzeniach) jem parówki u pani 
Teliczkowej, w znanym przez każdego lwowiaka „śniadankowym" lokalu! Skończyłam, 
pięknie dygnęłam i poszłam dalej, Akademicką, aby wejść w Mikołaja, gdzie na 
rogu - vis a vis kościoła - po schodkach do góry wchodziło się do restauracji 
pana Jaegera. Dzisiaj pustką i smutkiem wieje z tego miejsca. Zamurowane 
wejście, tak jak gdyby nigdy nic się tu nie działo. A przecież była tam, może 
nie najelegantsza, ale świetna restauracja... Mamusia zapraszała do pana Jaegera 
często moją profesor ze szkoły baletowej na gotowane raki... Nigdy nie mogłam 
patrzeć na
-81 -
te wąsate czerwone zwierzęta, a pani Morawska zżerała cały półmisek i jeszcze z 
pustych skorupek wysysała wszystkie soki. Moją ulubioną potrawą w restauracji 
pana Jaegera był cielęcy sznycel po wiedeńsku z groszkiem. Poczciwy niski, siwy 
Żyd bardzo mnie lubił, a i znał świetnie, ponieważ często wpadałam do niego i 
choć z góry wiedziałam, co mi odpowie, z niewinną minką pytałam: „Czy mój tatuś 
może jest u pana?" Bo bywał u niego, ale... o zupełnie innych porach. Kochany 
pan Jaeger zawsze pytał, czy nie mam ochoty na sznycla po wiedeńsku z groszkiem. 
„Zjem" - odpowiadałam skromnie, ale zdecydowanie, więc zabierał mnie do tzw. 
gabinetu, gdzie siedziałam sama i już po chwili wcinałam ulubione danie. 
Naturalnie spieszyłam się bardzo, ponieważ pacjenci czekali. Tu także pięknie 
dygałam i z szybkim „tatuś zapłaci" zbiegałam schodkami na ulicę. „No, było 
pyszne i teraz mogę lecieć do pana Lewic-kiego" - myślałam. Tata oczywiście był 
i popijał sobie piwko. „Tatusiu, pacjenci czekają" - krzyczałam. „Tak, Busz - 
odpowiadał tata z papierosem wiszącym na wardze. - Idziemy do domu".
U pana Lewickiego, i chyba tylko u niego, bywała kozina. Kiedy dzisiaj 
komukolwiek o niej wspominam, nikt tej kiełbasy nie zna. Tak, bo to rodzaj 
kiełbasy, zbliżonej w smaku do salami, ale jej plasterki miały kształt elipsy. 
Kozina była prawie brązowa i najlepiej smakowała cieniutenko krojona na 
maszynie. Ale niestety kosztowała sporo! Mamusia ją bardzo lubiła. Zwykle 
prosiłam więc o dwadzieścia deko koziny dla niej i z tym pakuneczkiem, mając 
czyste sumienie, że wypełniłam polecenie, wracaliśmy z tatą do domu.
Tata stale kaszlał, a powodem były papierosy „Egipskie", które ciągle palił, 
choć nigdy w życiu żadnym się nie zaciągnął.
W domu w salonie panował straszny tłok, bo do taty zawsze przychodziło wielu 
pacjentów. Niektórych sama załatwiała mamusia. Miała taką niewyuczoną, ale 
wypraktykowaną przy tacie specjalizację... Wyciągała dzieciom wszystkie grochy i 
fasolę z nosa i uszu, a czasem też ości rybne z gardła, szczególnie te 
wigilijne, bo w wigilię tata nie zawsze trzeźwy wracał od swoich przyjaciół 
ojców bernardynów.
Brudne talerze i nietknięta herbata z zanurzoną w niej łyżeczką ściągnęły mnie 
na ziemię. Po co ja tu przyszłam? Co zostało po panu Lewic-kim? Tym wytwornym 
mężczyźnie w średnim wieku, który przypatrywał mi się zza okularów w grubych 
ciemnych oprawkach...
Wyszłam na ulicę... Poczułam się jak zbity pies, nikomu niepotrzebna... Wydawało 
mi się, że w ogóle niepotrzebnie żyję... Szłam znowu przez Zyblikiewicza. 
Ciągnęło mnie tam... Ale doszłam tylko do naszej kamienicy. Skręciłam w 
Mikołaja... Szłam obok gimnazjum Kistryna... Pamiętam chłopców stamtąd! Oni 
jedni we Lwowie nosili czapki podob-
-82-
ne do akademickich. Wielu z nich było bardzo przystojnych, ale jacy też byli 
zarozumiali!!!
Ot! Niech sobie byli. Vis a vis naszej kamienicy i tak często ustawiony był 
szereg rowerów, którymi podjeżdżali moi ówcześni absztyfikanci. Nie 
potrzebowałam zarozumiałych kistryniaków! (chociaż w jednym z nich długo się 
podkochiwałam, ale nigdy nawet na mnie nie spojrzał. Nie szkodzi. Jakże często 
spotykałam na rogu Mikołaja i Zyblikiewicza Staszka Skrowaczewskiego! Tak, to 
ten sam wielki dzisiaj dyrygent i bardzo dobry kompozytor. Staszek jest synem 
lwowskiego lekarza. Jakże go dobrze pamiętam! Mieszkali trzy kamienice od nas, 
bliżej restauracji Le-wickiego, po tej samej co my stronie ulicy. A Stasiu? Był 
szalenie skromnym, nieśmiałym chłopcem. Nie liczył się u dziewcząt zupełnie. 
Chodził w pumpach, beżowych prążkowanych pończochach, sznurowanych czarnych 
butach z cholewkami i stale nosił przy sobie nuty w czarnej ceratowej, zwijanej 
teczce.
15. Początek lat pięćdziesiątych
w Warszawie - ze Stanisławem
Skrowaczewskim
Brzydki, w okularach o srebrnych oprawkach... Nigdy nawet nie spojrzałam na 
niego jako na amanta, chociaż znaliśmy się doskonale. Mój Boże! Ze Staszka 
wyrósł wysoki, szalenie przystojny lowelas, prawdziwy światowiec. Czasem bywa w 
Polsce i choć rzadko go spotykam, to kiedy rozmawiamy, śmiejemy się z naszych 
smarkatych lat. Patrząc na niego, nie mogę uwierzyć, że dzisiejszy Stasiu 
Skrowaczewski to ten sam chłopak, którego znałam we Lwowie...
I znowu Akademicka. Przysiadam na chwilę w topolowej alei na ławce. Chciałam 
gdzieś usłyszeć polski język... Nadeszli starsi eleganccy nawet państwo... 
Usiedli przy mnie... Może to Polacy? Niestety! Rozmawiali po ukraińsku. 
Zajrzałam pod katedrę. Dopiero tam usłyszałam polski język i ten najczystszy 
nasz lwowski bałak i... znowu się pobeczałam... Było już późno, a ja umówiłam 
się z Kasią i jej córką Sylwią w Te-
-83-
atrze Wielkim. Czekały na mnie w holu. Kasia jak zawsze w chustce, ale tym razem 
ozdobniejszej, zawiązanej pod brodą, a Sylwia ubrana już, jak to tam mówią, „po 
miastowemu". W rękach trzymały jakieś wypełnione torby... Nie zastanawiałam się 
nad ich zawartością. Może chciały zmienić obuwie, a może porobiły zakupy?
A teatr? Jakże zniszczony wewnątrz... Weszłyśmy do loży. Ten sam aksamit, którym 
wybite są krzesła i miejsce loży, gdzie można oprzeć łokcie... Wszystko 
wyświechtane, wyświecone... Chyba pamięta jeszcze moje dziecięce - często nie 
najczystsze - paluchy. Spojrzałam w dół... Fragmenty gnijącej, rozwalającej się 
podłogi... Smutny widok. (Wiem, że dzisiaj Teatr Wielki we Lwowie jest pięknie 
odnowiony, ale po odnowieniu jeszcze go nie widziałam. Byłam tam przecież w 1976 
r.). Światło przygasło. Orkiestra zagrzmiała uwerturą, a ja znowu przeniosłam 
się w dziecięce przedwojenne lata. Ileż przedstawień zgrałam jako smarkacz na 
tej scenie! Jak bardzo się przeraziłam, kiedy wlazłam kiedyś do zapadni i nie 
umiałam się stamtąd wydostać. To tu, w tym teatrze, dostałam po pupie od samego 
wielkiego Leona Schillera. Tu miałam szczęście spotkać się na scenie z wielką 
Wandą Siemaszkową. Na tej scenie brałam udział w pięknym przedstawieniu 
Kopciuszek, które reżyserował Wiłam Horzyca. Kiedy to było? A bo ja wiem... Może 
w roku 1935? A może 1934... Dawno, bardzo dawno temu. Kopciuszka grała pani 
Janina Martini. Horzyca w tym czasie bardzo się w niej kochał. Wszyscy - nawet 
ja - wiedzieli, że dwie suknie balowe dla Kopciuszka specjalnie sprowadzano z 
Wiednia. Boże! Jakże piękne były te suknie! Do dziś obie dokładnie pamiętam. 
Pierwsza cała zrobiona z brylancików (czyli tzw. sztrasów), długa, obcisła, 
zapięta wysoko pod szyją, z długimi wąskimi rękawami. Do tego brylantowe 
pantofelki na obcasiku i taki sam diadem. Drugą suknię - z trenem - wyszyto 
złotymi cekinami. Całość kompletował luźny żakiet do kolan, także cały ze 
złotych cekinów, złote pantofelki i taka sama czapeczka zakrywająca zupełnie 
włosy i uszy. Obłęd!
Ale jestem w Teatrze Wielkim razem z Kasią i jej córką Sylwią, która uczy się w 
szkole muzycznej... Balet Gisellel Słuchamy uwertury. Sylwia zwraca mi cichutko 
uwagę na brzmienie poszczególnych instrumentów, a ja słucham i na chwilę 
przestaję wspominać. Nagle Kasia nachyla się do mnie i pyta: „A Bogusia nie 
zjadłaby ukraińskiego barszczu?". Zbara-niałam!!! Kasia kontynuuje: „Ta Bogusia 
lubi... Ja wzięła ze sobą menażki. Ja przyjechała taksówką... Barszcz ciepły... 
Ta Bogusia zje" - ta i Bogusia jadła barszcz we Lwowie w Teatrze Wielkim, 
siedząc z Kasią i Sylwią w loży. Jadła z ogromnym apetytem, bo była głodna, a 
barszcz pyszny! Kasia cichutko schowała łyżkę i menażkę i znowu pyta: „A 
gołąbków Bogusia także skosztuje, ta ja specjalnie dla Bogusi dzisiaj 
zrobiła...".
-84-
Pewnie, że skosztuję. Gołąbki takie nasze, lwowskie, przysmażone na rumiano, 
także świetnie smakowały w loży Teatru Wielkiego. Może to i dobrze, że 
przestałam wspominać, może dobrze...
I tak minął drugi mój dzień pobytu we Lwowie.
Trzeciego dnia postanowiłam iść na grób Jarosława Gałana, na cmentarz Obrońców 
Lwowa i do muzeum Gałana. Kasia znowu postanowiła jechać ze mną. To był kolejny 
piękny i słoneczny dzień. Aż trudno uwierzyć, że to listopad. Kasia wiedziała, 
gdzie leży Gałan. Zaniosłam kwiaty... Granitowy piękny grobowiec na cmentarzu 
Łyczakowskim.
Jarosławie! Nie tak wyobrażałam sobie spotkanie z Tobą po latach... Nie tak...
Jakże dobrze go pamiętam. Kiedy się uśmiechał, lewy przedni ząb błyskał maleńkim 
sztukowaniem złotem... A jego spojrzenie? Jarosław nigdy nie patrzył prosto w 
oczy, bo... miał zeza. Do dziś widzę jego krępą sylwetkę z odrobinę przydużą 
głową...
Jakżeśmy go wszyscy kochali...
Znowu pragnę zostać sama. Proszę Kasię, aby mnie zostawiła... Sama pójdę na 
cmentarz Obrońców Lwowa... Kasia mówi, że nie trafię, bo nie poznam miejsca, i w 
ogóle lepiej, abym tam nie szła... Ale ja obiecałam lwowiakom w Polsce, że 
sprawdzę osobiście, jak naprawdę wygląda to drogie nam wszystkim miejsce i 
muszę, muszę tam być! Kasia znowu zrozumiała. Łażę po bardzo zniszczonym 
cmentarzu Łyczakowskim. Nie mam tu nikogo z krewnych... Może dlatego jako 
dzieciak tak lubiłam Święto Zmarłych. Razem z tatą szłyśmy zapalić świeczki na 
opuszczonych grobach... Było tak pięknie! Dzisiaj nienawidzę cmentarzy... Ale 
wtedy... Spotkałam jakąś panią... Pytam, jak iść w kierunku „Obrońców Lwowa". 
Znowu mówiłam po polsku, a ona szła obok mnie i mówiła po ukraińsku.
- A po co pani tam pójdzie?
- Muszę - odpowiadam.
- A po co? Niech pani tam nie idzie. Proszę panią... Zrujnowali, zniszczyli, nie 
powinni...
„Kto? Wy! - myślę - Wy!! \" Nie powiedziałam jednak tego na głos. To, co 
zastałam, było straszne! Jakieś warsztaty, wysypisko śmieci, tu i ówdzie kawałek 
kamienia, a wśród tych kamieni powtykane białe chryzantemy, które ludzie 
przynieśli na Święto Zmarłych. Były tak świeże, jak gdyby przyniesiono je 
dopiero dzisiaj. „No i widzi pani? - mówi Ukrain-ka - I po co pani tu 
przyszła?". Bardzo często w czasie mojej wizyty we Lwowie padało pytanie: „po 
co?"... A może to nieprawda, że nie miałam nikogo z bliskich na cmentarzu 
Łyczakowskim? Zostawiłam tam przecież tych wszystkich, którym Polacy przynieśli 
te białe chryzantemy...
-85-
Zupełnie rozbita wracam do miasta. Chcę jeszcze koniecznie być w muzeum 
Jarosława Gałana przy ulicy Kadeckiej. U niego przecież odbyło się moje wesele z 
Sylwestrem Czosnowskim... Idąc po schodach na drugie piętro, czuję się tak, jak 
gdybym była Panną Młodą z Wesela Wyspiańskiego i odwiedzała po wielu latach 
rozśpiewaną chatę w Bronowi-cach. Dzwonię do drzwi. Otwiera mi starsza nobliwa 
pani. Mówię po polsku, a ona po ukraińsku. Serce mi łomocze... Pytam, czy mogę 
zwiedzić muzeum... Była kustoszem tej małej, ale jakże ważnej dla Lwowa 
placówki. Zdziwiona, ale uprzejma prowadzi mnie do kuchni.
- Wszystko tu jest, proszę pani, tak jak za życia Jarosława Gałana -mówi.
- Widzę - odpowiadam, a ona dębieje.
Przechodzimy do jadalni. Te same meble, stół, który podczas mojego wesela 
zastawiony był smakołykami, nisko zawieszona nad stołem lampa z zieloną amplą... 
I cisza. Taka potworna cisza... Znowu zaczęłam strasznie płakać. Pani kustosz 
nie bardzo wie, jak ma się zachować. Jesteśmy same. Już niezapraszana wchodzę do 
gabinetu Jarosława. Tapczan z huculską narzutą i wiszący nad nim ten sam 
huculski kilim. Tylko mały stolik (ten sam, na którym stoi ta sama maszyna do 
pisania) otoczony jest sznurem - nie wolno podchodzić, bo tam pod oknem 
rozegrała się straszna tragedia. Studenci - ukraińscy nacjonaliści - zabili 
Gałana, uderzając go siekierą w głowę. Wracamy do jadalni. Siadam, bo zrobiło mi 
się słabo. „Ja tu, proszę pani, obchodziłam moje wesele" - wykrztusiłam. Wpisuję 
się do pamiątkowej księgi... Piszę, że zawsze tu było tak wesoło, bywali ludzie 
teatru, a dzisiaj panuje cisza...
Zamilkli na zawsze Jarosław, Artur Młodnicki, Czosnowski... Pani kustosz 
natychmiast podzwoniła po wszystkich muzeach Lwowa, że jest u niej ktoś, kto 
znał osobiście Gałana, a po chwili już podjeżdżały samochody z rozmaitymi 
osobistościami. Zrobili ze mnie prawie eksponat muzealny! Po moim wyjeździe 
jeszcze przez wiele lat prowadziłam korespondencję z młodzieżą wiejskiej szkoły 
pod Lwowem, która nosiła imię Gałana. Grupa z tej szkoły była kiedyś na 
wycieczce w jego muzeum i przeczytała mój wpis w pamiątkowej księdze. Ponieważ 
podałam także swój adres, napisali do mnie, prosząc o zdjęcia Jarosława, moje, 
jakieś drobne osobiste rzeczy i wszystko umieścili w izbie pamięci Gałana. 
Korespondowałam z uczniami tej szkoły przez kilka lat. Kiedyś poprosili mnie o 
mundurek polskiego harcerza. Mój Zdzich po wielu trudnościach doręczył go przez 
kogoś, ale od tej pory kontakt się urwał. Nie wiem, co się stało. Jasne, że 
dzieci w szkole się zmieniały, ale ktoś z nauczycieli w ich imieniu 
korespondował przecież ze mną... Może ten ktoś przeszedł na emeryturę, a może 
odszedł, czy odeszła, na zawsze...? Nie wiem, po-
-86-
nieważ każdy list, każda kartka z rozmaitymi życzeniami bywała podpisana: wasze 
dzieci ze szkoły im. Jarosława Gałana.
Łażę jeszcze po ukochanych kątach. Dochodzę aż pod Cytadelę... Niedaleko stąd 
mieściło się przedszkole pana Niemca, do którego chodziłyśmy obie z Zosią... 
Może to dziwne, ale bardzo wiele pamiętam z tego okresu, a mogłam mieć przecież 
wtedy cztery lub pięć lat... bo jako sześciolatka byłam już w szkole 
powszechnej... Dzisiaj powiedziałabym -podstawowej.
Jakże dobrze pamiętam pana Niemca - szczupłego, wysokiego, ciemnego blondyna z 
wąsem i bródką, w okularach o grubych ciemnych oprawkach. Przy przedszkolu 
pysznił się piękny park. Jesienią drewnianymi łopatkami zgarnialiśmy liście, a 
ja starałam się przebywać jak najbliżej mojej ówczesnej miłości (można 
powiedzieć, że wcześnie zaczęłam...), Stasia, w którym byłam śmiertelnie 
zakochana. Mój wybrany wyróżniał się z całej grupy wysokim jak na swój wiek 
wzrostem, ble-dziutką cerą i jasną czupryną. Jakże wpatrzona byłam w niego przy 
porannym paciorku...
Przedszkole miało dość dużą salkę widowiskową, ładną scenkę i kurtynę i często 
odbywały się tam przedstawienia... Już wtedy zdradzałam chyba jakieś 
predyspozycje aktorskie, ponieważ grywałam rozmaite królewny, wiosny... Mamusia 
szyła przeróżne kostiumy cudeńka, przeważnie z kolorowej bibułki, dla mnie i dla 
Zosi, która także „była za artystkę" jako ogromnie utaneczniona i bardzo zdolna 
w tej dziedzinie. Miałam wtedy jedno jedyne marzenie: zagrać taką rolę, w której 
siedziałabym na huśtawce zawieszonej na długich sznurach. Chciałam w czasie 
akcji przedstawienia lecieć na niej wysoko ponad głowami wszystkich mamuś i 
tatusiów i marzyłam, aby Stasio mógł mnie w tej roli podziwiać. Niestety! Wtedy 
moje marzenie się nie spełniło! Dopiero po pięćdziesięciu pięciu latach 
wprowadziłam taką huśtawkę w moim operowym przedstawieniu Don Pasąuale w 
Krakowie, ale solistka śpiewaczka i tak nie przelatywała na niej ponad głowami 
całej widowni Teatru Słowackiego...
Połaziłam jeszcze ostatni raz po ukochanych kątach i wróciłam na Persenkówkę. To 
był już ostatni mój wieczór podczas trzydniowego pobytu we Lwowie. Wieczór 
wspomnień o rodzicach, o Zosi. Wspominałam rozmaite święta... Boże Narodzenie i 
zawsze dwie choinki w domu, z których jedna stała w salonie, a druga w naszym 
pokoju. Obie przybrane białymi ozdobami, łańcuchem, srebrnymi banieczkami i 
lametą. Kolorowe były tylko jabłuszka. Wspominałam też rezurekcję u ojców 
bernardynów w... Wielką Sobotę o godzinie osiemnastej. Siadywałyśmy z Zosią na 
chórze, a tata w refektarzu przy kieliszeczku... Potem zaprzy-
-87-
jaźnieni ojcowie przychodzili do nas do domu. Wielki biały obrus z haftem Toledo 
rozłożony na pięknie ubranym z okazji świąt stole w jadalni i wielkanocne 
potrawy... Najpierw święcenie, a potem... wielkie żarcie! Mamusia wśród innych 
smakołyków piekła w piecu kiełbasę polską, która - czy jedzona na gorąco czy na 
zimno - zawsze chrupiała... Do wędlin i zimnych mięs mama podawała majonezowo-
musztardowy sos. Nie mam pojęcia, jak się ten sos robi. Moja siostra Zosia 
mówiła, że chyba na bazie białej zasmażki. Pamiętam, że stałam na zmianę z 
mamusią przy kuchni i mieszałam go na gorąco drewnianą łyżką wciąż w tę samą 
stronę. To było bardzo ważne! Ach, gdybym umiała przyrządzić ten wspaniały sos, 
którego nigdy poza domem nigdzie nie jadłam!
Pewnie każdy człowiek wyniósł ze swojego rodzinnego domu jakieś ukochane 
dania... Ja pamiętam pierożki z powidłami polanę stopionym masłem i kaszkę 
krakowską z masłem, obficie posypaną pokrojonymi, ugotowanymi, suszonymi 
prawdziwymi grzybkami...
Mieliśmy w domu służącego. Tak! Tak! Nie służącą, a służącego Wład-ka, który był 
może trochę niedorozwinięty, ale kiedy już leżałyśmy w łóżeczkach opowiadał nam, 
dzieciom, cudowne bajki, które ciągnęły się przez wiele miesięcy. Gdyby Władek 
był wykształcony, może byłby wielkim bajkopisarzem? Władek miał swoje hobby. 
Plótł prześliczne łańcuszki z końskiego włosia. Nauczył nas nawet tej sztuki, 
ale nigdy nie doszłyśmy do takiego mistrzostwa jak on. Służący odprowadzał nas 
na wszystkie lekcje. Na języki, na balet, do konserwatorium i zawsze czekał, aż 
skończymy zajęcia, aby potem - jak Hanka w Dulskiej - idąc trzy kroki za 
panienkami, odprowadzić nas do domu.
Bojanowscy płaczą... Jestem szczęśliwa, że tak byli przywiązani do moich 
rodziców. Tak pięknie dziś ich wspominają... Ale wszystko minęło... Smutna kładę 
się spać.
Rano pakowanie... No i jest czekolada! Ktoś z rodziny Bojanowskich pracował w 
fabryce czekolady, nalał jej - jeszcze płynnej - do plastikowego worka, wsadził 
za pazuchę i przyniósł. Tak więc ofiarowali mi niefo-remny czterokilowy kawał 
kuchennej czekolady... A ja - w wyobraźni -widziałam już, co się będzie działo 
na granicy, kiedy celnicy zaczną w tej bryle szukać złota... Oprócz czekolady 
Bojanowscy przygotowali mi do zabrania litr własnego samogonu w butelce po 
wódce. „Ta musi Bogusia zawieźć dla męża od nas" - powiedzieli. „Niech spróbuje" 
- dodał Boja-nowski. A przecież nie wolno przewozić samogonu! Dostałam też słój 
domowych kiszonych czerwonych pomidorów, pieczoną kurę, słój masła, bochen 
własnego chleba i blachę z plackiem.
- Ludzie, ja tego nie wezmę! - wołałam. - Po co tyle!?!
A oni na to:
- Przecież Bogusia jedzie w drogę.
- Fakt, ale tylko do Rzeszowa, gdzie ma po mnie wyjść kuzynka.
- Ale Bogusia będzie miała jakieś towarzystwo w pociągu. Ta trzeba poczęstować.
Oczywiście nic nie udało mi się zostawić.
Usiedliśmy jeszcze na chwilę, tak jak nakazuje obyczaj i... znowu snuliśmy 
wspomnienia. Bojanowski pamiętał, jak kiedyś świetnie umiałam odbierać owies 
spod kosy... Z wiązaniem snopków już było gorzej, bo byłam za mała i za słaba... 
Kiedy raz spróbowałam zabrać się do żyta sierpem, prawie obcięłam sobie kawałek 
palca... Tata najpierw opatrzył palec znakomitym w takich przypadkach zielem 
krwawnika, a potem dostałam lanie...
Podobnie było, kiedy jechałam z którymś z chłopów, siedząc na ramie roweru. 
Zjeżdżaliśmy z dość stromej górki, a ja bezmyślnie wsadziłam piętę w szprychy 
przedniego koła. Tym razem wisiał kawałek pięty... Znowu tata, znowu krwawnik, a 
na deser lanie za to, że w ogóle siadałam na ramę. Śmiejemy się wszyscy przez 
łzy.
Narzekam, że w Polsce, w moich stronach, taki inny klimat... Gdzie te lwowskie 
suche ostre zimy i piękne słoneczne lato! Bojanowscy mówią, że i we Lwowie też 
już nie ten klimat. Pamiętam, że co roku na 3 Maja, kiedy identycznie ubrane 
szłyśmy z Zosią i tatusiem obejrzeć defiladę, miałyśmy na sobie uszyte przez 
mamusię zupełnie nowe letnie sukienki, na nogach zawsze białe kolanówki i białe 
sandałki.
Z jaką dumą patrzyłam, kiedy przejeżdżał na koniach czternasty pułk ułanów 
lwowskich w czapkach z żółtymi otokami. Na czele jechał na koniu serdecznie 
zaprzyjaźniony z rodzicami pułkownik Peszek, który zawsze nam salutował i 
wszyscy to widzieli!!! Coś cudownego!!!
No cóż! Zabrałam wszystkie prezenty, złoty pierścionek od Bojanow-skich i sznur 
bardzo pięknych prawdziwych korali. Kupiłam je, wiedząc, że ich też nie wolno 
przewozić!
Żegnaliśmy się na pełnym ludzi peronie... Znowu był płacz...
Czy się jeszcze zobaczymy? Oby!!!
A w pociągu? Durny ma zawsze szczęście! I tym razem nikt mi bagażu nie ruszył, 
choć celnicy plądrowali, aż się niedobrze robiło... Niegrzeczni, wrzeszczący na 
innych, ale w rozmowie ze mną przemili! Artystka miała specjalne względy!
Opuściłam moich Bojanowskich, wytęsknione, ukochane, wymarzone miasto... A jak 
odebrałam mój Lwów podczas tego krótkiego pobytu?... Tak jak gdybym weszła do 
opustoszałego budynku, który kiedyś był naszą własnością... Wszystko prawie 
takie jak kiedyś, ale niezamieszkane, z zakurzonymi meblami w pokrowcach, które 
pokryła pajęczyna... Takie
-89-
wrażenie zrobiło na mnie moje miasto, do którego wróciłam po 30 latach. Po co 
tam pojechałam? A może, aby się wreszcie wyleczyć z tej wielkiej miłości i 
przekonać, że nie ma już za czym tęsknić...
Czy się wyleczyłam? Ale skąd! Czy przestałam tęsknić? Nigdy! Pamiętam czerwiec 
roku 1946, kiedy z całym bagażem odjeżdżaliśmy ciężarówką, siedząc na walizkach. 
Mamusia, tatuś, Zosia, Władek i ja... Siedziałam pod plandeką z tyłu samochodu. 
Patrzyłam, jak ucieka mi z oczu ulica Zyblikiewicza... Jechaliśmy na dworzec... 
Czy zdawałam sobie wtedy sprawę, że to koniec mojego lwowskiego życia? Na pewno 
nie!
1991
PS Kasia pisze: „Niech Bogusia przyjedzie jeszcze! Niech Bogusia napije się 
jeszcze wody ze swojej studni. Niech Bogusia przyjedzie zanim nas zniosą".
Zniosą? To znaczy, że nasza Persenkówka przestanie istnieć? To znaczy, że i po 
Persenkówce, jak i po moich rodzicach, Zosi, po wszystkich ukochanych mi 
osobach, nawet po poczciwym Władku nie pozostanie nic tylko pamięć? Tylko 
wspomnienia?!!! Nie pojadę.
1997
PS 2 Dowiedziałam się, że po odzyskaniu niepodległości przez Ukrainę pomnik 
Jarosława Gałana został usunięty. A co z muzeum? Co z tym drogim mi miejscem, 
gdzie bawiłam się na swoim weselu? Nie wiem.
Kierownictwo, wykładowcy i słuchacze Studia Teatralnego przy Teatrze Polskim we 
Lwowie w 1944 roku
-90-
1999
KRAKÓW W FOTOPLASTYKONIE
Urok krakowskiej wiosny jest niepowtarzalny. U nas w Gdańsku drzewa stoją 
jeszcze prawie nagie, a tu już kwitnie forsycja, rozwijają się pąki kasztanów. 
Na różowo kwitną drzewo-krzewy migdałowców, których kwiatuszki są zawsze 
pierwsze; obsypują gałązki tak, jakby chciały udowodnić, że listki są 
niepotrzebne. Różowe drzewa są obłędnie piękne, gdy palą się w słońcu milionami 
światełek.
Usiadłam na chwilę na Plantach. Jest kolorowo, pachnąco, a wokół mnie gruchają 
krakowskie gołębie. Zakochana para tych ptaków zaleca się do siebie tuż przy 
moich stopach... Wyszłam trochę wcześniej z domu. Niedługo mam próbę i chcę 
nałykać się Krakowa, który nieustannie urzeka mnie swoją urodą... Gołąb nie 
odstępuje swojej gołębicy, a mnie wydaje się, że siedzę z tatusiem we Lwowie w 
fotoplastykonie...
Kraków. Przed oczami zaczynają mi się przesuwać obrazy tak bardzo odległe, a 
bardzo mi bliskie. Pierwszy raz karmiłyśmy z moją siostrą gołębie na krakowskim 
Rynku. Był z nami tatuś. To był chyba 1938 rok. Tata jak zwykle w garniturze, 
koszuli a la Witos, naturalnie bez krawata, a my obie z Zosią w sukieneczkach z 
białego lnu z kimonkowymi rękawkami, wokół których, tak jak i wokół szyi, 
mamusia wyszyła czerwone groszki. Po tamtych gołębiach już śladu nie ma...
Jakaś starsza ode mnie pani siedzi na ławce vis a vis. Nie widzi, że ją 
obserwuję... Jest zamyślona. Czy Kraków jest jej rodzinnym miastem? Może jak ja 
błądzi wspomnieniami po kątach swojej młodości?
Kraków! Kiedy pierwszy raz się tu znalazłam? Chyba rozkochałam się w tym 
mieście, zanim przyszłam na świat. Tata tutaj kończył medycynę, tutaj rodzice 
zamieszkali przy ul. Starowiślnej, i tutaj - jak to się pięknie mówi - zostałam 
poczęta.
Po raz pierwszy zobaczyłam Kraków w 1936 roku, kiedy przyjechałam tu z mamusią. 
Nocowałyśmy w hotelu „Pod Różą". Dobrze pamiętam marmurowy różowy blat umywalki 
i taką samą miednicę z dzbankiem. Wydawały mi się bardzo piękne. Odwiedziłyśmy 
kościół Franciszkanów. Jest tam - z prawej strony głównej nawy - niewielka 
kaplica, z maleńkimi organami i pięknym obrazem Matki Boskiej Bolesnej. 
„Ofiarowałam
-91 -
cię tej Matce Boskiej, kiedy ciebie oczekiwałam, Bogusiu" - szepnęła mi mamusia, 
klęcząc ze mną przed obrazem. A więc byłam ofiarowana! Dzisiaj ten zwyczaj 
wyszedł z mody, ale wtedy był czymś naturalnym. Dlatego, tak jak zwyczaj 
nakazywał, do 6 roku życia nosiłam wyłącznie
białe i niebieskie sukienki. Moja o dwa i pół roku młodsza siostra też chodziła 
tak ubrana. Potem założyłyśmy szkolne mundurki. Matka Boska Bolesna chyba jednak 
szczególnie sobie mnie nie upodobała, skoro pozwoliła, bym w dzieciństwie była 
półdia-blęciem, które wyrosło na czarownicę!!! Z politowaniem uśmiecham się do 
siebie.
Obraz w fotoplastykonie przesunął się, ale to nadal Kraków. Teraz siedzę dumna z 
mamusią u Noworolskiego przy oknie w naj śliczniej szej biało-złoto--czerwonej 
sali na czerwonej kanapie. Od tego czasu Noworol stał się moją ulubioną 
kawiarnią, chociaż dziś już nie taka tam zastawa ani socjeta co wtedy. Jadłam 
pyszne lody, przy których obowiązkowo stała literatka ze zwykłą wodą, a mamusia 
piła swoją ulubioną mrożoną kawę. Czekałyśmy na ciocię Oleńkę, która tak 
naprawdę była po prostu przyjaciółką moich rodziców. Z pochodzenia 
Jugosłowianka, dobrze zbudowana brunetka o niebieskich oczach, wyszła za mąż za 
Polaka podczas pierwszej wojny światowej. Ogromnie „prezentowa" ciocia, bo 
zawsze zasypywała mnie i Zosię prezentami. Teraz też przyszła z podarunkiem - 
piękną torebką ze skóry, która była pierwszą, jaką dostałam w życiu. Ciocia 
Oleńka mieszkała z mężem daleko od Rynku, przy ul. Kazimierza Wielkiego 120. 
Ogromnie lubiłam tam bywać, bo ciocia cudownie gotowała. U niej pierwszy raz 
jadłam świetną mizerię ze śmietaną i czosnkiem. Właśnie wtedy w 1936 roku, kiedy 
byłam w Krakowie z mamusią, ciocia Oleńka nauczyła mnie serbskiej piosenki, 
którą pamiętam do dzisiaj. Zapisane fonetycznie - w naszym alfabecie - wygląda 
to tak:
i
4
r ~w- - ¦&
Na krakowskim rynku z tatusiem i Zosią
-92-
Tamo daleko, daleko kraj mora Tam moje seło moje Tam moja lubow moja Hajda drąga 
dożywimo sretni Jarmladost prołazi żurno I żywot nesretni...
Mój fotoplastykon zatrzymał się. Na wiele lat. Unieruchomiła go wojna. Kiedy 
znowu pojawiłam się w Krakowie, byłam już młodziutką aktorką. Przyjechałam z 
teatrem szczecińskim na gościnne występy do Teatru Bagatela. Grałam wtedy 
Ladacznicę z zasadami Sartre'a. Był to chyba rok 1947. Do tej pory przechowuję 
recenzję z „Przekroju", w której chwalono moje walory aktorskie i urodę.
Ze wzruszeniem wspominam tamten numer z 1947 roku i „Przekrój" w ogóle, byłam mu 
wierna przez tyle lat, ale niedawno kupiłam go po raz ostatni... Przestał mi się 
podobać, interesować. Myślałam o tym, żeby napisać do redakcji kilka słów z 
podziękowaniami za tyle wspólnych lat, za wszystkie serdeczne słowa, jakie 
„Przekrój" poświęcił mojej skromnej osobie, omawiając rozmaite aktorskie i 
reżyserskie poczynania... Nie napisałam. Zawsze mogę powiedzieć o tym 
redaktorowi Kemowi, który bywa w Klubie Dziennikarzy „Pod Gruszką"... Lubię tam 
wstąpić od czasu do czasu, by spotkać mego lwowskiego przyjaciela Jurka 
Bresticzkera, który wciąż tak cudownie mówi naszym lwowskim dialektem, chociaż 
od prawie pięćdziesięciu lat mieszka w Krakowie, w tak typowym dla tego miasta 
mieszkaniu pełnym mebli, z których emanuje do dzisiaj dotyk jego matki. Cóż to 
była za urocza, dobra pani... Jurek nazywał ją Mamut-ką... Niestety czas 
biegnie... Zabrakło Mamutki i Jurek mieszka sam.
Kraków jest fascynujący o każdej porze roku. Nawet zimą, w śnieżnej szacie, 
kiedy dostojne pomniki i wieże nakładają białe czapy...
Przy ulicy Zyblikiewicza 5 mieszkała siostra mojego byłego męża -Eleonora 
Czosnowska - oraz aktorka Zosia Niwińska z mężem - Wład-kiem Krzemińskim, 
reżyserem i wtedy dyrektorem Teatru Starego, autorem wielu tekstów operetkowych. 
Bywaliśmy z Czosnowskim i u nich. Po wielu latach, w 1992 roku, zaprosiłam Zosię 
do Warszawy, na przedstawienie reżyserowanego przeze mnie w Operetce 
Warszawskiej Życia paryskiego według libretta Władka Krzemińskiego. Podczas 
premierowej fety wywołaliśmy Zosię na scenę. Wzruszona powiedziała wtedy, że to 
cudowny ostatni akord jej kończącego się życia... Ale widziałam ją jeszcze, bo 
przy okazji realizacji tej operetki w Operze Krakowskiej umówiłyśmy się na 
spotkanie. Naturalnie u Noworolskiego. Zosia przyszła z ogromną wiązanką 
anturium, wciąż wdzięczna mi za Życie paryskie...
-93-
Kiedy przyjechałam do Krakowa następnym razem - w 1993 roku -aby rozpocząć próby 
do nowego spektaklu, dowiedziałam się, że poprzedniego dnia odbył się pogrzeb 
Zosi Niwińskiej. Zmarła, mając osiemdziesiąt kilka lat. Korespondencję od niej 
naturalnie zachowałam, ale z notesu wykreśliłam adres i telefon...
Stale skreślam z notesu nazwiska ludzi, którzy odchodzą... A ja wciąż żyję, 
ciągle pracuję i nie chce mi się wierzyć, że czas tak prędko ucieka...
Mojej pani z vis a vis już nie ma. Ławka opustoszała. Nawet nie zauważyłam, 
kiedy odeszła. Ale zakochana para gołębi, krążąc wśród innych ptaków, wciąż jest 
blisko mnie. On nie odstępuje swojej ukochanej... A ja nadal wpatruję się w 
obrazy fotoplastykonu.
Patrzę na Stary Teatr. Jakoś obcy mi jest ten budynek, mimo że ma najlepszy 
zespół w Polsce i prezentuje wspaniałe przedstawienia... Chociaż może raczej 
powinnam powiedzieć prezentował? Gorzej się tam chyba dzieje. Niedawno oglądałam 
tam przedstawienie Wajdy Wesele Wyspiańskiego. Przykro się przyznać, ale wyszłam 
z budynku, który jest świętością teatru, trochę rozczarowana.
Miałam kiedyś zaszczyt grać na tej zasłużonej scenie, kiedy przyjechaliśmy z 
Teatrem „Wybrzeże" z Iwoną, księżniczką Burgunda Gombrowicza, w której grałam 
wspaniałą rolę Królowej.
Z ogromną tęsknotą spoglądałam zawsze w kierunku Teatru Słowackiego, odkąd 
zostałam aktorką marzyłam, aby tam pracować, bo tak bardzo przypominał mi mój 
ukochany Teatr Wielki we Lwowie, gdzie stawiałam pierwsze kroki jeszcze jako 
dzieciak.
Przyszedł taki moment, że rozchodziłam się z Sylwestrem Czosnow-skim. 
Mieszkaliśmy już wtedy w Warszawie. Na samym początku pracowałam, ale tak się 
złożyło, że prawie równocześnie z rozwodem, straciłam pracę. Nie wyrzucili mnie, 
nie. Po prostu zdecydowałam wyjechać ze stolicy ze względów prywatnych. Miałam, 
co prawda, zapewniony kontrakt w Gdańsku, ale musiałam poczekać na etat jeszcze 
jeden sezon, a ponieważ umowę z warszawskim Teatrem Nowym rozwiązałam prawie z 
dnia na dzień - znalazłam się na lodzie. W Teatrze Słowackiego dyrektorował 
wtedy Bronisław Dąbrowski, a koordynatorem pracy artystycznej była jego żona, 
moja koleżanka ze Studia we Lwowie, Lidia Ca-stori. Bronisław Dąbrowski, 
zaprzyjaźniony z moimi rodzicami, nieomal za rękę wyprowadził mnie z domu i 
wprowadził do Teatru Polskiego we Lwowie. Był moim profesorem, moim pierwszym 
dyrektorem, a więc pomyślałam, że angaż do Słowackiego to żaden problem.
Jadę do Krakowa. Właściwie byłam spokojna o jutro, nawet prawie szczęśliwa, że 
spełnią się moje marzenia i stanę na deskach Teatru Słowackiego. Mój Boże! Jak 
bardzo się pomyliłam! Na samo wspomnienie
-94-
łzy stają mi w oczach. Dąbrowski tłumaczył się dużą ilością kobiet w zespole, a 
Lidka prawie mnie zbyła, poklepując po ramieniu ze słowami: „Jakoś dasz sobie 
radę". Ani jednego ciepłego słowa, żadnego zaproszenia ani do gabinetu, ani do 
domu.
Wiele lat później Dąbrowski chciał mnie koniecznie angażować i zawsze, kiedy 
przyjeżdżałam do Krakowa, wraz z żoną serdecznie przyjmowali mnie u siebie w 
domu. Tak jednak było dopiero, kiedy już należałam do czołówki zespołu Teatru 
„Wybrzeże" w Gdańsku i na dobre zakotwiczyłam w tym mieście.
A wtedy? Zalewając się łzami, szłam do Rynku, a potem ulicą Szewską, aby 
spróbować szczęścia w Teatrze Bagatela. Z mieszkaniem nie byłoby problemu. W 
Nowej Hucie miałam serdeczną szkolną koleżankę, która bardzo nalegała, abym u 
niej zamieszkała. W Bagateli dyrektorowała wówczas pani Biliżanka. Zaprosiła 
mnie na rozmowę do gabinetu. Naturalnie nic o mnie nie wiedziała i nie 
zaangażowała mnie, podobnie jak Dąbrowski, ale rozmawiała ze mną zupełnie 
inaczej aniżeli mój dawny przyjaciel i profesor. Okazała mi tyle ciepła! 
Rozbeczałam się, a Biliżanka przytuliła mnie do serca i bardzo serdecznie 
dodawała otuchy. Wyszłam z teatru, wspominając czasy, kiedy grałam w Bagateli 
Ladacznicę z zasadami. Pociąg miałam dopiero nad ranem. Łaziłam po mieście po 
Rynku, Plantach i zadawałam sobie pytanie: „Dlaczego to cudowne miasto, do 
którego tak mnie ciągnie, mnie nie chce?". Wieczorem weszłam znowu do 
Słowackiego, ale tym razem jako widz. Poszłam na Krakowiaków i Górali.
Przed wejściem na widownię upewniłam się, czy kurtyna Siemiradz-kiego poszła w 
górę, ponieważ boję się tej kurtyny, jak wszystkich zresztą dużych obrazów czy 
rzeźb znajdujących się w zamkniętej przestrzeni.
Miałam miejsce w szóstym rzędzie po prawej stronie, a w loży prosceniowej po 
tejże stronie siedział Staszek Zaczyk. Wiedziałam naturalnie, kim jest, ponieważ 
już wtedy był bardzo popularny, ale nie znaliśmy się osobiście. Z przedstawienia 
niewiele pamiętam, bo... bezczelnie wpatrywaliśmy się w siebie, nie okazując 
najmniejszego zainteresowania tym, co się dzieje na scenie. Byłam wtedy młoda, 
sama i bardzo nieszczęśliwa...
Po przedstawieniu wyszłam z teatru. Był piękny ciepły wieczór. Nie 
przypuszczałam, że Zaczyk pójdzie za mną. Nagle usłyszałam jego głos. Pamiętam 
dokładnie nawet słowa: „Pięknie pani w tej sukience, pani Bogusławo". Skąd 
wiedział, kim jestem? Pewnie zapytał o mnie w przerwie kogoś z zespołu 
Słowackiego, bo przecież mam tam wielu kolegów jeszcze ze Lwowa. A sukienka? 
Dobrze ją pamiętam. Uszyta z pomarańczowej wełenki w o ton ciemniejszą rysowaną 
kratę, z kimonowymi luźny-
-95-
mi rękawami do łokcia, ściągnięta w talii szerokim paskiem. Zabójczego wyglądu 
dopełniały moje rozpuszczone długie czarne włosy. Spodobałam się Staszkowi. 
Łaziliśmy bez celu po Plantach, gadali, siedzieli na rozmaitych ławkach. 
Krakowskie Planty, zieleń, zapach drzew, kwiatów i te romantyczne latarnie. 
Zadurzyłam się w nim, chyba z wzajemnością, bo Staszek długo, długo pisywał do 
mnie, naklejając na każdy list w rogu u góry maluteńkie jakieś swoje zdjęcie. 
Był wtedy zaangażowany w Teatrze Słowackiego. Ach, jakże mu zazdrościłam! A on 
stale w listach pisał: „Pamiętaj, los takie płata figle, iż może i to sprawić, 
że ty znajdziesz się na scenie Teatru Słowackiego". Po jakimś czasie nasza 
korespondencja się urwała, bo pewnie Staszek zakochał się w kimś innym, a i mnie 
wywietrzało z głowy zauroczenie nim.
Kiedyś znowu przyjechałam do Krakowa. Tym razem z Łodzi, gdzie byłam 
zaangażowana, z serią przedstawień do Teatru Bagatela. Byłam razem z Jadwigą 
Andrzejewską. Cóż to było za cudowna aktorka, koleżanka, a właściwie 
przyjaciółka, chociaż wiele lat starsza ode mnie. Jadwiga była wówczas zakochana 
w jednym z naszych wspólnych kolegów. Dzieliła ich duża różnica wieku, niestety 
na niekorzyść Jadwigi, więc nic dziwnego, że Jadzia robiła wszystko, aby się 
partnerowi podobać. Pamiętam naszą gonitwę po Krakowie, aby kupić jakiś świetny 
biustonosz... A wtedy bardzo trudno było o tego rodzaju akcesoria. No, a poza 
tym ceny! Ale Jadzia ciągle powtarzała: „Buska, przecież to już ostatnia, a do 
tego największa moja miłość! Miłość mojego życia".
Jej partner Władek, średniej klasy aktor, wspaniały, bardzo inteligentny 
człowiek, zakochany był w Jadwidze po uszy!
Podczas wspólnych występów w Krakowie wybraliśmy się z Jadzią i Władkiem na 
cmentarz Rakowicki. Wstyd się przyznać, ale cmentarze napawają mnie lękiem, 
prowokują do rezygnacji ze wszystkich poczynań, ponieważ stale nasuwa się 
pytanie: „Czy warto w ogóle się starać cokolwiek robić? Po co? Wszystko przecież 
prowadzi do tego samego finału". Wiem, że grzeszę wobec tych, którzy znaleźli 
azyl pod wielkimi kaplicami, płytami czy prostymi kamieniami albo drewnianymi 
krzyżami. Wiem! Ale nie mogę nic na to poradzić!
Wtedy jednak jakoś się przemogłam.
Pamiętam, że długo staliśmy przy Modrzejewskiej. Mój Boże! Jaką właściwie była 
aktorką? Spotykałam jeszcze w moim życiu ludzi, którzy ją widzieli na scenie. 
Oprócz kunsztu aktorskiego, opisywali mi nawet wygląd sukni w kolorze kości 
słoniowej bogato przyozdobionej koronką o tej samej barwie. Ale jaka była 
naprawdę? Gdyby można usłyszeć chociaż jej głos, interpretacje tekstu utrwalone 
na płycie czy taśmie magnetofonowej. Jaką była naprawdę ta do dzisiaj największa 
polska aktorka,
-96-
której portret wisi w Starym, a nazwisko nosi z dumą ten choć niepięk-ny, ale 
wciąż najlepszy teatr w Polsce?
Jadzia Andrzejewska przeżyła swoją ostatnią miłość. Dosłownie przeżyła, bo 
Władek zginął w wypadku samochodowym. Trudno opisać jej potworną rozpacz...
Minęły lata... Jadzi także zabrakło już pośród nas. W moim fotoplastykonie 
zaplątał się jeszcze jeden obrazek z dzieciństwa. Idę z tatusiem na Sowiniec. 
Jeszcze nie jest do końca usypany i prace wciąż trwają. Tatuś kupił mi na 
pamiątkę maleńką broszkę z taczusz-kami i łopateczką, którą natychmiast 
przypięłam do bluzeczki. Tata był legionistą. O czym można myśleć, czy 
rozmawiać, idąc na Sowiniec? O Dziadku oczywiście. Pamiętam ten smutny dzień i 
płacz w szkole... Wszystko to tak bardzo wryło mi się w pamięć, bo tego dnia 
rano miałam też usuwany pierwszy w życiu ząb. Pamiętam, że po śmierci Dziadka 
zaraz powstała piosenka, której słów już nigdy nie zapomnę. To nieprawda, że 
Ciebie już nie ma. To nieprawda, że jesteś już w grobie, chociaż płacze dziś 
cała polska ziemia, cała polska ziemia w żałobie...
Aparatura mojego fotoplastykonu zatrzymała się na zdjęciu Marii Ma-lickiej. Jest 
na nim piękna, uśmiechnięta. To prywatne zdjęcie z dedykacją, które ofiarowała 
mi przed wielu, wielu laty.
Kiedy znowu zamieszkała w Krakowie przy Małym Rynku, miała piękne kilkupokojowe 
mieszkanie. Zawsze kiedy tam wchodziłam, wydawało mi się, że sunę wawelskimi 
komnatami. Nie było tam antyków ani żadnych dzieł sztuki, ale sam układ pokoi 
prowokował u mnie takie skojarzenia.
Znakomita Marysia Malicka oszukująca z ogromnym wdziękiem przy remi-ku, kiedy 
podczas moich wizyt zasiadałyśmy do gry!
Nie zawsze uśmiechnięte aktorki są szczęśliwe — Maria Malicka
-97 -
Kiedyś poszliśmy z Malicką, Zosią Niwińską i Władkiem Krzemiń-skim do 
„Warszawianek" - wytwornego wtedy lokalu. Mój mąż, Sylwester Czosnowski, 
naturalnie był z nami także. Może to był 1947 rok... Nie pamiętam.
Ponieważ po kolacji miały być tańce, założyłam piękną, jedwabną suknię w kolorze 
perłowym, odkupioną od Malickiej. Jednym słowem - jak na owe czasy - wielkie 
wyjście! Siedzieliśmy w ogródku. Zamówiłam kotlet de volaille. Niestety nie 
wiedziałam, że w zwiniętym mięsie jest roztopione masło. Na moje nieszczęście. 
Dziarsko przekroiłam rulonik i... stało się! Tłuszcz wyprysnął na moją nową, 
przepiękną suknię. Wstyd okropny! Myślałam, że zapadnę się pod ziemię! Gdybym 
chociaż wypiła kropelkę alkoholu, ale taki kłopot na trzeźwo!!! „Oby tylko takie 
przeżycia spotykały Cię w Krakowie" - powiedział zawsze elegancki do 
obrzydliwości Władek Krzemiński, poprawiając wystający wytwornie z rękawa 
mankiet koszuli.
Po latach Malicka przeprowadziła się do Rynku Głównego vis a vis Sukiennic. 
Mieszkanie było równie piękne jak poprzednie, ale na trzecim piętrze, na które 
wdrapywało się stromymi schodami. Kiedyś Marysia na nich upadła i niebezpiecznie 
się połamała.
Przechowuję z wielkim pietyzmem jej listy ze Szczecina, pisane po naszym 
wyjeździe stamtąd. Przechowuję także kartkę pocztową, w której Marysia 
przeprasza mnie, że ze względu na stan zdrowia, nie może przyjechać na premierę 
opery Don Pasąuale, którą realizowałam w latach 80. na scenie Teatru Słowackiego 
w Krakowie.
Jak to życie dziwnie się plecie! Kiedyś nie przyjął mnie do tego teatru mój 
przyjaciel i profesor Bronisław Dąbrowski, a w 1988 roku zaangażowała zupełnie 
nieznana mi dyrektor Ewa Michnik. I tak weszłam do Słowackiego już jako 
doświadczony reżyser o siwych włosach, ale chyba z tym samym biciem serca, jakie 
towarzyszyło mi przed laty. Mimo iż pojawiłam się tam jako jedna z 
najważniejszych osób, które miały spektakl zrealizować - doznałam wielkiego 
rozczarowania. Antagonizmy między operą a teatrem Słowackiego i mnie nie 
ominęły, jako że oba zespoły rezydują na tej samej scenie, a gospodarzem jest 
naturalnie Zespół Teatru Słowackiego.
Był listopad. W teatrze zimno, bo dziwnym zbiegiem okoliczności, akurat kiedy 
mieliśmy rozpocząć próby, zepsuło się ogrzewanie. Okazało się również, że bufet 
jest zamknięty, więc o kawie czy herbacie nie było mowy, a na dodatek ktoś 
podobno zapomniał zostawić w portierni klucz od pokoju reżyserskiego i nie 
miałam gdzie się rozebrać. Na pustej scenie nie postawiono mi ani stolika, ani 
krzesła. Kurtyny były w górze.
Byłam sama. Spojrzałam na piękną, przyciemnioną widownię i znowu wszystkie 
nieziszczone marzenia o Teatrze Słowackiego przesłoniły łzy.
-98-
Premiera odbyła się w pełnej gali. Zostałam wywołana na scenę. Stałam obok 
dyrektor Michnik, scenografia Basi Jankowskiej i całego zespołu. Owacje 
publiczności. Tak, te wzruszenia, jakie daje premiera, pozwalają natychmiast 
zapomnieć o wszystkich problemach, które łączą się z realizacją przedstawienia.
Kiedy w 1981 roku jako aktorka przeszłam na emeryturę i zaczęłam zajmować się 
już wyłącznie reżyserią, mój mąż Zdzisław pozwalał mi na comiesięczne trzydniowe 
wypady do Krakowa. Cóż to były za cudowne trzy dni! Wówczas można było sobie na 
to pozwolić. Zatrzymywałam się w Hotelu Francuskim albo w o wiele tańszym 
Polskim, albo u Pollera, albo w Cracovii, choć w tym ostatnim najmniej chętnie, 
bo to już nie stary Kraków.
Przez bite trzy dni mogłam do woli zajadać się krakowskimi przysmakami. A więc 
był zawsze karp po żydowsku i kanapki u Hawełki, sałatka francuska i biała 
kiełbasa z gotowaną kiszoną kapustą u Pollera, sztuka mięsa zapiekana w sosie 
chrzanowym u Wierzynka, wspaniałe kre-mówki w Cracovii i kapuśniaczki we 
francuskim cieście w podwórzu przy Floriańskiej. Mrożona kawa albo gorąca 
czekolada naturalnie u mojego ulubionego Noworolskiego. Gdyby czerwone kanapy w 
sali dla niepalących mogły przemówić! Jakże wspaniale plotkowało się tu z 
dyrektorem Marianem Kramarskim, Jerzym Katlewiczem, Jurkiem Bresticzke-rem, 
Jadźką Golias-Makowską. Tu spotykałam Juliusza Kydryńskiego. Myślę sobie, że 
kierownictwo kawiarni powinno mi płacić przynajmniej za pół etatu, które na 
pewno odsiaduję na kanapie albo pod parasolem. Teraz bywam tu najchętniej z 
Hanką Missonową. Podziwiam ją za cierpliwość w wysłuchiwaniu mojej paplaniny o 
problemach w pracy... Moja kochana Haniś. W myślach nazywam ją Kitajcem, bo 
kiedy się śmieje, robią się jej skośne wąskie oczka i tylko dołeczki w 
policzkach upominają mnie, że to Haniś, a nie żaden Kitajec!
Od kilku lat z Krakowem łączy mnie praca. Kiedyś były to opery, a obecnie 
realizuję już drugą operetkę. Pierwszą w 1993 roku była Wiktoria i jej huzar. 
Pamiętam moje pierwsze wejście do budynku Operetki przy ulicy Lubicz. Znałam tam 
wszystkich, z wyjątkiem szefa muzycznego, Mariana Lidy. Rozmawiałam z nim raz 
króciuteńko, kiedy składał mi gratulacje po premierze Don Pasąuale. Powiedział 
wtedy, że chciałby zrobić coś ze mną w operetce.
Po kilku latach nawiązaliśmy współpracę, ale zanim doszło do sukcesu, ciężko mi 
było przejść przez okres prób. Dyrektor Lida wymagał ode mnie znajomości wyciągu 
fortepianowego, którego nie otrzymałam. Nie miałam również żadnego nagrania. 
Pewnego wieczoru przyszłam do teatru na przedstawienie Piosenek lwowskich. 
Jednak zanim wyszłam na
-99-
widownię, straszliwie ścięłam się z dyrektorem Lida, który okropnie wrzeszczał 
na mnie w gabineciku przy ul. Lubicz, a ja nie pozostałam mu dłużna. 
Dowiedziałam się, że jestem dyletantką, nic nie umiem, i że on mnie wcale tu nie 
chciał. No cóż! W takiej sytuacji nie mogłam oczywiście być sympatyczna... Na 
szczęście poparli mnie koledzy, świadkowie całej awantury. Nie chciałam już 
niczego słyszeć. Rozpoczynało się przedstawienie, więc weszłam na widownię. 
Niewielka ilość krzeseł była zajęta. Zaszyłam się gdzieś w kącie. Kiedy 
usłyszałam dźwięki którejś lwowskiej piosenki, rozbeczałam się. Wzruszyły mnie 
wspomnienia Lwowa, a do tego czułam się pokrzywdzona i sponiewierana. Beczałam w 
kącie widowni do przerwy, w czasie której dyrektor Lida znowu mnie zabrał do 
gabinetu i rozmawiał ze mną już jak partner z partnerem. Mogliśmy więc spokojnie 
wyjaśnić sporne kwestie.
Wreszcie przyszedł moment, kiedy w poprzek ulicy Wiślnej przy domu towarowym 
zawisł transparent z zapowiedzią premiery Wiktorii, na którym także wielkimi 
literami wypisano moje nazwisko jako reżysera spektaklu.
Boże! Jakże dumna chodziłam po krakowskim Rynku, a chyba jeszcze dumniejszy 
Zdzich filmował wszystko: transparent, afisz, pracowników warsztatów w teatrze, 
moich kolegów, premierowe przedstawienie i bliskich sercu premierowych gości.
Cóż to był za piękny dzień i cudowny wieczór! Wspaniała pogoda, wkoło pachniało 
majem... Wszystkie zaszłości zniknęły i z dyrektorem Lida nawiązała się ogromna 
przyjaźń.
Po spektaklu wyszliśmy szczęśliwi z naręczem kwiatów. Nasza radość została 
zakłócona, kiedy stwierdziliśmy, że w samochodzie wybito szybę i skradziono 
radio. No cóż! To Kraków! Ten Kraków, który daje mi tak wiele rozczarowań, ale 
równocześnie tak wiele szczęścia. Ilu mam tutaj znajomych! Kiedyś obliczyłam, że 
mam w tym mieście dwadzieścia dziewięć domów przyjaciół, do których mogę w 
każdej chwili zapukać. A inni znajomi? Jakże cudownie się tutaj czuję!
Mam stąd rozmaite pamiątki, na przykład maluteńki złoty pierścione-czek z 
cyrkonią, który noszę na palcu prawej ręki, kupiłam przy Grodzkiej. Albo duży 
pierścień z dwoma bursztynami i ametystem, który Zdzich znalazł u jubilera przy 
ulicy Jana. Jest też pierścionek zrobiony ze srebrnego guza od kontusza 
wypatrzonego w Desie przy Rynku. Na ręce noszę zegarek kupiony kiedyś przy 
Szewskiej za pieniądze zarobione w krakowskiej telewizji. A przy Karmelickiej 
sprawiłam mojemu Zdzi-chowi kamerę filmową, kiedy szedł na emeryturę. Przynosi 
mu chyba szczęście, bo się nie nudzi i nie starzeje.
-100-
Znów jestem w Krakowie. Jest rok 1994, a ja spędzę tu maj i czerwiec, 
najpiękniejsze miesiące roku. Będę znowu syciła oczy jego pięknem, aby pozostało 
we mnie na zawsze. Kto wie czy kiedy skończę Hrabinę Mańce przyjadę tu jeszcze 
kiedyś? Łażę więc po tym najcudowniejszym, poza Lwowem, mieście jakie znam. 
Chłonę tę niepowtarzalną atmosferę, z pękatym Barbakanem, wieżą kościoła 
Mariackiego, z której to co godzinę brzmi hejnał, a mnie, kiedy go słucham, 
wzruszenie chwyta za gardło. Włóczę się uliczkami, włażę do bram, bo w każdej 
już prawie nastroszyły się wielkie parasole ocieniające foteliki i stoliczki 
kawiarenek i knajpeczek. Podziwiam przepiękne zaułki, sklepienia bram i 
udostępnione na rozmaitą działalność artystyczną głębokie piwnice o grubych 
murach. Boże! Ile się w tych piwnicach dzieje!!!
Kiedyś szłam w nocy ze Zdzichem przez opustoszały Rynek. Było chłodno. Nad wieżą 
Mariacką ukazał się bezczelny księżyc. Ciszę przerywał tylko od czasu do czasu 
stukot obcasów, uderzających o krakowski bruk. Nagle nieoczekiwanie brzmieć 
zabrzmiało Ave Maria Gounoda. O tej porze? Skąd? Niedaleko rogu Floriańskiej 
stał skrzypek. Miał ze sobą magnetofon, z którego płynęło orkiestrowe nagranie 
pieśni służące jako akompaniament dla skrzypiec. Podobała mi się miękkość i 
czystość dźwięku. Ofiarowaliśmy mu jakiś pieniążek, po czym odeszliśmy 
kilkadziesiąt metrów, by zonowu się zatrzymać i słuchać. Skrzypek grał naprawdę 
dobrze! Po Ave Maria na pustych ulicach zabrzmiało Marzenie Schumanna. To było 
coś niesamowitego. Kraków, Rynek nocą, księżyc, od czasu do czasu jakiś 
przechodzień i ten niepowtarzalny koncert.
Piękniejesz mój ukochany Krakowie! Piszę o Tobie, żeś mój. Ale to nieprawda, to 
niestety megalomania. Ja się tylko w Ciebie wtulam, a Ty jesteś mi życzliwy. I 
chociaż kiedyś odrzuciłeś, to przecież teraz od czasu do czasu mnie do siebie 
przywołujesz.
Obym mogła jak najczęściej dreptać po wąskich uliczkach Starego Miasta, łazić po 
Plantach, gryźć precla, wstąpić do Teatru Słowackiego, słuchać hejnału z Wieży 
Mariackiej, nawet jeżeli nie brzmi najczyściej, abym mogła popatrzeć na pana 
Adama i kościółek św Wojciecha, przejść przez Sukiennice i zajrzeć do kaplicy 
Matki Boskiej Bolesnej u oo. Franciszkanów. Obym mogła z moim Kitajcem podjadać 
w knajpeczkach flaczki, pierożki, śledzie i koniecznie karpie po żydowsku. Obym 
mogła znowu godzinami przesiadywać u Noworola.
A co ja w zamian mogłabym ofiarować Krakowowi? Może znowu jakieś przyzwoite 
przedstawienie, a z nim moje niezmiennie ogromne przywiązanie.
A jeżeli los sprawi, że nie będzie mi dane tu więcej przyjechać? No, cóż, będzie 
mi bardzo smutno ale wtedy zacytuję sobie powiedzenie, któ-
-101-
re usłyszałam właśnie tu, w Krakowie: „Nie należy płakać za tym, co kiedyś było, 
lecz uśmiechać się do tego co minęło".
Gołębie! Krakowskie gołębie. Swoim gruchaniem przypomniały mi, że pora pójść na 
próbę Hrabiny Maricy.
A po premierze czekają na mnie w moim północnym dumnym chłodnym Gdańsku 
tamtejsze gołębie, których kojące gruchanie przerywa często wrzask bielutkich 
mew.
Kraków, 1994 r. PS Jerzy Bresticzker zmarł w roku 1996.
-102-
BO JA JESTEM CZAROWNICĄ
Działo się to w roku 1970, kiedy każdy wyjazd z Polski nastręczał kłopoty 
finansowe. Problem stanowił nie tylko fakt, skąd wziąć pieniądze na obcą walutę, 
ale jak te tak trudno zdobyte, bo najczęściej nielegalnie kupione, dewizy 
wywieźć z Polski. No, ale przecież „Polacy nie gęsi i swój rozum mają"! 
Wymyślono wiele sposobów na poradzenie sobie z tymi dylematami, a ja miałam 
wielokrotnie okazję z nich korzystać.
Prawie co roku bywałam we Francji. Tam poznałam niejaką panią Jankę, która 
zaproponowała kiedyś, że będzie mi dawała franki, a ja już z Polski będę 
przesyłała równowartość tych pieniędzy w złotówkach do jej matki w Częstochowie. 
Pani Janka nie chciała jednak, abym robiła to zaraz po powrocie, więc 
ustaliłyśmy, że na adres teatru będzie mi wysyłała listy z informacją ile 
karteczek powinno trafić do mamusi. Pod słowem karteczka zakonspirowane było 
tysiąc złotych. Uprawiałyśmy ten proceder przy pełnym wzajemnym zaufaniu dość 
długo, aż przyszedł rok 1970.
Miałam trochę wolnego czasu w Teatrze „Wybrzeże" więc wyjechałam jako 
konferansjer w trasę koncertową razem z moim Zdzichem i jego zespołem, Gdańską 
Kapelą Podwórkową, której towarzyszył Czesław Szewczyk jako humorysta.
W owych czasach w teatrach panował zwyczaj, który niestety dzisiaj już odchodzi 
w zapomnienie, że chcąc opuścić miasto trzeba było uzyskać zezwolenie dyrektora 
teatru na taki wyjazd, poinformować dokąd się jedzie i na jak długo. Zawsze 
skrupulatnie tego obowiązku przestrzegałam, a więc i tym razem wyjeżdżając ze 
Zdzichem w trasę, zostawiłam mojemu ówczesnemu dyrektorowi Antoniemu Biliczakowi 
dokładny rozkład koncertowych terminów.
A. Młodociana czarownica... Zdjęcie wykonane przez znakomitego lwowskiego 
fotografika Edwarda Hartwiga.
-103-
Kiedy byliśmy w Krakowie, zatelefonowano do mnie z teatru z wiadomością, że 
przyszedł dla mnie telegram, o takiej mniej więcej treści: „Przyjeżdżam na 4 dni 
do Częstochowy, proszę wysłać tyle a tyle (sumy już dzisiaj nie pamiętam) 
karteczek na adres mamusi".
No i zaczęły się kłopoty. Pieniądze - głupstwo, bo zawsze można zorganizować 
potrzebną kwotę. Problem w tym, że nie miałam przy sobie częstochowskiego adresu 
mamusi Janeczki. W domu nie było nikogo, a ani ja, ani Zdzich nie mogliśmy 
przerwać pracy żeby pojechać do Gdańska. Zresztą Zdzich następnego dnia musiał 
być we Wrocławiu, a ja z ekipą za dwa dni miałam pojawić się w Łodzi. Co robić? 
Pamiętałam nazwę ulicy i nazwisko, ale numer zupełnie wywietrzał mi z głowy. 
Próbowałam dzwonić do Częstochowy, aby w ewidencji ludności dowiedzieć się o 
dokładny adres. Niestety w tamtych czasach telefoniczne udzielenie takiej 
informacji było zabronione. Postanowiłam więc wysłać pieniądze do Częstochowy 
telegraficznie na właściwe imię, nazwisko i ulicę, ale pod strzelony w ciemno 
numer. Sądziłam głupia, że może się uda. Niestety, na drugi dzień pieniądze 
wróciły do hotelu w Krakowie, z adnotacją „adresat nieznany".
Byłam zrozpaczona. Co Janeczka o mnie pomyśli! Może jest zupełnie bez pieniędzy, 
ponieważ wie, że na mnie może liczyć? Czesio Szewczyk pocieszał, że i tak nic 
nie wymyślę, że po powrocie do domu napiszę dwa przepraszające listy do Francji 
i do Częstochowy. Miał rację, bo cóż innego w tym momencie mogłam zrobić? 
Zdzisław wyjechał do Wrocławia, Janka pewnie była już w Częstochowie, a ja 
myślałam, że zwariuję.
Kapela wyjechała do Łodzi mikrobusem. Razem z Czesiem czekaliśmy na pociąg. 
Wreszcie jest. Mieliśmy bilety w II klasie i choć było dość dużo ludzi, Czesiu 
znalazł jakieś miejsca. Przechodząc korytarzem spostrzegłam, że w przedziale dla 
matki z dzieckiem siedzi tylko jakiś starszy ksiądz. Znalazłam więc Szewczyka i 
mówię: „Czesiu, chodź pójdziemy do przedziału dla matki z dzieckiem. Tam jest 
dużo miejsca". Choć przekonywał mnie, że konduktor w każdej chwili może nas 
stamtąd wyrzucić, uparłam się, żeby siedzieć z księdzem, chociaż za klerem, z 
małymi wyjątkami, nie przepadam. Weszliśmy do przedziału, przywitaliśmy się, a 
ksiądz ze śmiechem zapytał, kto z nas będzie robił za matkę, a kto za dziecko? 
Ja na to odparłam, że pod księdza opieką nikt się nie ośmieli wyrzucić nas z 
tego przedziału.
Usiadłam vis a vis księdza i zabrałam się do dziergania szydełkiem krawata dla 
Zdzicha, co wtedy było moją pasją i nieraz powstawały naprawdę piękne okazy z 
kordonka lub wełny. Niektóre Zdzich ma do tej pory.
-104-
Ksiądz zainteresowany tym, co robię, zapytał czy ten mój krawat będzie w ogóle 
do noszenia!
Byłam na niego prawie oburzona, ale był bardzo ujmujący, miał ogromne poczucie 
humoru i chyba dużą ochotę na rozmowę z nami. Za chwilę wiedział już kim 
jesteśmy, co robimy, dokąd jedziemy i zaczął
nam opowiadać o sobie.
Mieszkał w Kole od czasu do czasu wykładał w Krakowie, a teraz jechał do 
Częstochowy do swojej siostry, do której tylko na cztery dni przyjechała córka z 
Paryża.
Kiedy to usłyszałam, aż podskoczyłam! „Księdza siostrzenica ma na imię Janeczka, 
prawda? " - zawołałam. „A pani skąd to wie? " - zapytał oniemiały z wrażenia 
ksiądz. Opowiedziałam mu całą historię mojego zmartwienia, na co ksiądz się 
roześmiał i powiedział „Moja siostra będzie na mnie czekała w Częstochowie". No 
i wyobraźcie sobie, że poznałam mamusię mojej Janeczki i na czas wręczyłam 
pieniądze, które miałam przesłać pocztą, a moje szczęście nie miało granic.
Czesio Szewczyk długo się nie odzywał ze zdumienia, ale kiedy się wreszcie 
odezwał stwierdził tylko, że gdyby ze mną nie podróżował nigdy by nie uwierzył, 
że ta historia jest prawdziwa.
No cóż! Nie wiedział, biedny, że... jestem czarownicą. Chyba tylko dlatego 
ciągnęło mnie do przedziału, do którego nigdy w życiu bez potrzeby nie byłabym 
wsiadła!
1991
-105-
SŁONECZNIKI OBRACAJĄ SIĘ KU SŁOŃCU
Czasami w nasze życie wkrada się coś zupełnie niewinnego, co wydaje się krótką, 
przelotną znajomością, a po jakimś - wcale niedługim -czasie okazuje się jedną z 
najważniejszych, bo na zawsze pozostaje w sercu i wpływa na nasze dalsze życie.
Przed siedmioma laty spędzałam z mężem urlop w Bułgarii. Pewnego dnia wybraliśmy 
się na plażę i rozłożyliśmy się z całym majdanem obok jakiejś pary. Nie 
wiedziałam, jakiej byli narodowości; przysłuchiwałam się im, ale język, którym 
się posługiwali, brzmiał obco. Po jakimś czasie postanowiliśmy pójść na obiad, 
ale nie bardzo wiedzieliśmy, co zrobić z rzeczami. Niewiele się zastanawiając, 
zapytałam po niemiecku opalających się nieopodal sąsiadów, czy nie zechcieliby 
spojrzeć na nasze rzeczy w czasie, kiedy nas przez chwilę nie będzie. Mężczyzna 
odpowiedział mi świetnym niemieckim, że chętnie, ale będziemy musieli się 
pospieszyć, ponieważ oni za dwadzieścia pięć minut mają zamiar zejść z plaży, bo 
tego dnia jeszcze odlatują z Bułgarii. Wróciliśmy przed upływem dwudziestu 
minut. Nasi sąsiedzi już się ubierali. Podziękowałam za przypilnowanie rzeczy i 
jeszcze przez chwilę, może pięć minut, sympatycznie rozmawialiśmy. Ponieważ 
jestem z natury ciekawska, a i mojemu rozmówcy ta cecha charakteru nie była 
obca, więc posypały się pytania.
- Skąd państwo przyjechali?
- Z Polski! A państwo?
- Z Holandii! - I tak oto pierwszy raz w życiu rozmawiałam z Holendrem, a on - 
jak się okazało - z Polką. Zapytał z jakiego miasta jesteśmy. „Z Gdańska" - 
odpowiedziałam i natychmiast zapytałam o to samo. „Z Amsterdamu - usłyszałam. 
Teraz mój rozmówca, zapinając spodnie, chciał poznać nazwę tej miejscowości w 
Polsce, do której holenderska królowa Juliana wybrała się w podróż poślubną. 
Ponieważ kiedyś opracowałam program o Kiepurze, wiedziałam na szczęście, że 
chodziło o Krynicę i słynną „Patrię". Bardzo dumna udzieliłam dość wyczerpującej 
odpowiedzi. Wtedy Holender zaczął wypytywać o Gdańsk, a szczególnie o jego 
architekturę. Niewiele mogłam mu wytłumaczyć na bułgarskiej plaży, poprosiłam 
więc o adres, obiecując, że przyślę mu album ze zdję-
-106-
ciami mojego ukochanego miasta. Pan zapisał mi adres na skrawku papieru, 
podaliśmy sobie dłonie, jego małżonka skinęła nam głową, mój mąż, który stroni 
od przypadkowych znajomości, też grzecznie ukłonił się obojgu i... to wszystko. 
To znaczy wtedy tak mi się wydawało.
Po powrocie do domu mój mąż natychmiast kupił najpiękniejszy album Gdańska i 
wraz z pozdrowieniami wysłaliśmy przesyłkę do Holandii. Po kilku tygodniach 
otrzymaliśmy album z Amsterdamu i tak zaczęła się korespondencja między mną a 
Hermanem Bodewes. Nie wiedziałam, kim oni są, ani oni nie wiedzieli, kim my 
jesteśmy. Znaliśmy tylko nasze nazwiska i adresy. Z upływem czasu, z okazji 
rozmaitych świąt zaczęliśmy oprócz pozdrowień wymieniać też drobne upominki i 
tak korespondowaliśmy przez trzy lata. Nasze listy były coraz dłuższe, coraz 
serdeczniej sze. W jednym z nich Herman zaproponował, abyśmy założyli klub 
słoneczników. Dlaczego? Ponieważ ten kwiat zawsze odwraca się ku słońcu - bez 
względu na to, czy rośnie na wschodzie, czy zachodzie świata. Od tej pory Herman 
każdy list kończył, świetnym skądinąd, rysunkiem słoneczników. Zła byłam, że nie 
mogę odwzajemnić się tym samym, ale ja, niestety, pojęcia nie mam o rysowaniu.
Wreszcie nadszedł moment, kiedy nasi Holendrzy zaczęli nas namawiać do złożenia 
im wizyty. Listy, które przysyłał Herman, były ogromnie serdeczne, chociaż wciąż 
jeszcze niewiele o sobie wiedzieliśmy. Ja zapraszałam ich do Polski, bo 
uważałam, że psychicznie lepiej będziemy się czuli, jeżeli wpierw oni odwiedzą 
nasz kraj. Holendrzy nalegali jednak, abyśmy u nich spędzili najbliższy urlop. 
Herman napisał w którymś liście: „Prosimy, nie przywoźcie ze sobą niczego. 
Przywieźcie tylko ten wasz piękny polski uśmiech". I o dziwo! Nie ja, lecz mój 
mąż-odludek zadecydował, że pojedziemy na urlop do Holandii. Napisałam więc do 
Hermana i Antoinette, że przez Holandię wybieramy się do Belgii i Luksemburga i 
jeżeli pozwolą, złożymy im krótką wizytę. Otrzymałam długi, cudowny list, z 
którego emanowała ogromna radość z naszego przyjazdu. Prosili nas tylko, abyśmy 
dwa tygodnie wcześniej dali im znać telegraficznie.
Naturalnie, kiedy nadszedł obowiązujący termin, wysłałam telegram, że za dwa 
tygodnie (a miała to być, jak pamiętam, niedziela) o godzinie siedemnastej 
będziemy u nich. Wszyscy moi przyjaciele, którzy wiedzieli o tej depeszy, 
uważali, że jestem kretynką. Jak można umawiać się w obcym kraju na tak odległy 
i dokładny termin, biorąc pod uwagę fakt, że jedzie się samochodem i tyle rzeczy 
może się po drodze wydarzyć! Byłam jednak pewna swego. Skoro się zobowiązałam, 
to terminu dotrzymam.
-107-
Zapakowaliśmy namiot, jedzenie, dolary z konta i jazda. Mieliśmy kilka dni 
wyprzedzenia. Mogliśmy spokojnie się zatrzymać u naszych przyjaciół w Bremie, a 
potem ruszyć dalej, do Holandii, do Bloemendaalu -miejscowości, gdzie mieszkają 
nasi korespondencyjni przyjaciele.
Już Amsterdam, piętnaście kilometrów dalej mijamy Harlem, a stąd jeszcze tylko 
pięć kilometrów do Bloemendaalu. Chcieliśmy być na miejscu troszeczkę wcześniej, 
aby znaleźć adres, a potem zjawić się punktualnie o siedemnastej u tych 
właściwie obcych, ale jakże serdecznie zapraszających nas do siebie, ludzi.
Trudno opowiedzieć jaka jest Holandia. Po prostu trzeba tam pojechać i zobaczyć 
samemu tę jedyną w swoim rodzaju architekturę budownictwa mieszkalnego. Bo domy 
tam to istne cacuszka! Każdy inny, za to często kryty trzciną, która jest tu 
bardzo modna, ale i bardzo droga (bywa zresztą, że importowana z Polski). 
Holendrzy nie odgradzają się od świata i ludzi. Ogrody zazwyczaj nie mają bram 
wjazdowych, w oknach rzadko wiszą firanki, a jeśli już, to tak upięte, że śmiało 
można zajrzeć do prześlicznego wnętrza, w którym pysznią się piękne starocie, 
kominek, w kącie leżakują butelki z winem, wszędzie stoją kwiaty, a na każdym 
kroku widać obrzydliwą wręcz czystość, której my, w kraju, niestety, nie znamy. 
Ale po co teraz o tym myśleć? Porównania są bezcelowe, jaki więc sens denerwować 
się w czasie podróży urlopowej. Holandia kojarzy mi się z gustowną - przewiązana 
wstążką ze śliczną kokardą - wyłożoną atłasem bombonierą, w której leżą 
kokietujące, owinięte w kolorowe papierki, smaczne czekoladki.
Tak, ale odbiegłam od tematu, a tu już Bloemendaal. To ekskluzywna miejscowość, 
widać, że mieszkają w niej ludzie zamożni. Teren wokoło miasteczka jest nawet 
troszeczkę górzysty, choć to duże słowo, zważywszy że chodzi przecież Holandię.
Odnaleźliśmy adres i wolniutko jechaliśmy wzdłuż ogrodzenia. Ależ mi się zrobiło 
gorąco! Naszym oczom ukazał się stojący w parku wielki, piękny dom kryty 
trzciną. Byłam potwornie zdenerwowana, bo już wyobrażałam sobie rewanż w Polsce, 
gdzie mogliśmy przyjąć naszych gości w malutkim mieszkanku, przy trudnościach 
zaopatrzeniowych i innych kłopotach.
Mieliśmy jeszcze kilkanaście minut, więc postanowiliśmy przeczekać gdzieś w 
pobliżu, aby punktualnie o siedemnastej zjawić się u państwa Bodewes. Ogarnęła 
mnie ogromna trema, i - jak powiedziałam mężowi - zagranie w tej chwili 
równocześnie Otella i Hamleta byłoby dla mnie drobnostką wobec faktu, że trzeba 
w końcu wjechać do tego pięknego parku i stanąć przed tym wielkim domem. 
Doczekaliśmy nieszczęsnej godziny siedemnastej, przeczesaliśmy włosy i 
ruszyliśmy w królestwo ludzi, do których tak jakoś nas ciągnęło.
-108-
Podjechaliśmy pod dom. Pusto. Zupełna cisza. Przed domem powitały nas tylko 
białe, ogrodowe meble, w których rozgościły się oranżowe poduchy, a ponieważ 
świeciło słońce - rzadkie zjawisko w Holandii - nad meblami napuszył się biały, 
wielki parasol, jak gdyby stał na straży wszystkiego co tutejsze. Trochę się 
zaniepokoiłam nieobecnością gospodarzy. Może nasza depesza nie doszła?
Po drodze zastanawialiśmy się, jak właściwie wyglądają ludzie, do których 
jedziemy? Hermana przypominałam sobie jak przez mgłę, a jego żonę widziałam 
przecież zaledwie przez chwilę.
Kiedy tak staliśmy trochę zdezorientowani, nagle rozległ się krzyk powitania i z 
parku wybiegł Herman, a za nim jego żona Antoinette. Witaliśmy się jak najbliżsi 
sobie ludzie, którzy bardzo się za sobą stęsknili. Mieliśmy wrażenie, że 
spotkaliśmy się po długim rozstaniu z osobami bardzo drogimi naszym sercom.
Usiedliśmy na oranżowych poduchach. Herman z dumą opowiadał, jak ogromnie jest 
szczęśliwy, bo właśnie zdążył przeczytać historię Polski. „O, Boże - pomyślałam 
- a ja nie! Może być skandaliczna kompromitacja! ". Historia nigdy nie była moją 
najmocniejszą stroną, ale na szczęście był ze mną Zdzisław, dla którego to wręcz 
hobby.
Nagle Herman, wskazując na latarnię górującą nad żywopłotem przy wjeździe, 
zapytał: „Czy ładnie was przywitaliśmy? " Odruchowo spojrzałam w tamtym 
kierunku. Teraz dopiero zobaczyłam, że na latarni powiewała mała, biało-czerwona 
flaga. O mało nie rozpłakałam się ze wzruszenia. Zrobiona z folii, powiewała 
podczas całego naszego pobytu, a potem zabraliśmy ją ze sobą i do dziś 
przechowujemy jak drogą pamiątkę.
Dowiedzieliśmy się wreszcie, kim byli nasi gospodarze. On niedługo kończył 
siedemdziesiąt lat, ona - sześćdziesiąt dwa. Herman był właścicielem firmy 
pośredniczącej w imporcie zagranicznych kolekcji mody damskiej w Amsterdamie. 
Powoli przekazywał już swój salon córce Ma-rielle, a jeden z jego synów także 
pracował w tej branży, tyle, że w Brukseli.
Herman wysoki, świetnie ubrany, chociaż właściwie zupełnie niedba-jący o to 
mężczyzna, emanujący czarującą niedbałą elegancją albo - jak kto woli - 
elegancką niedbałością. Przystojny, niewyglądający na swoje lata, pełen życia i 
ogromnie go ciekawy, uśmiechnięty, o bardzo mimicz-nej twarzy, z której bardzo 
łatwo wyczytać wszystko.
Antoinette była niską, raczej szczupłą, już niestety siwiejącą, ale jakże 
młodzieńczą blondynką o oczach niebieskich jak niezapominajki, patrzących na 
Hermana z taką wiernością i oddaniem, że z ogromną przyjemnością śledziłam te 
jej spojrzenia. Miała niesamowity śmiech, jakiego nigdy nie słyszałam u żadnej 
kobiety, a przy tym tak zaraźliwy, że trudno było nie śmiać się z nią razem.
-109-
Wiele mieliśmy sobie do powiedzenia przy popołudniowej holenderskiej kawie. Aż 
trudno uwierzyć, iż właściwie rozmawialiśmy po raz pierwszy. Herman władał 
kilkoma językami, ja i Antoinette także, ale ze względu na mojego męża naszym 
wspólnym językiem stał się niemiecki.
Czego mogła dotyczyć rozmowa? Naturalnie Polski. Holendrzy z ogromnym szacunkiem 
mówili o Polakach. Ciągle pamiętają, że nasi rodacy walczyli także o ich 
wolność. Podobno zdarzały się nawet wypadki spoliczkowania tego, kto w obecności 
Holendra wyraził się niepochlebnie o Polakach. Jestem dumna, że tak dobrze tu 
się o nas mówi. Wiadomo, że różnie wypadamy w oczach cudzoziemców.
Wreszcie - po długiej rozmowie - przyszła pora na rozpakowanie bagażu. Nic nie 
wyszło z rozstawiania namiotu, bo gospodarze oddali do naszej dyspozycji białą 
sypialnię z oddzielną łazienką i balkonem. Jeszcze tylko wręczyliśmy podarki dla 
nich i pobyt u tych cudownych ludzi, którzy sprawili, że przeżyliśmy piękną 
bajkę, rozpoczął się na dobre.
Gościliśmy u Hermana i Antoinette przez dwa tygodnie. Razem z nimi zwiedziliśmy 
w tym czasie Holandię. Nasi przyjaciele wymyślali coraz to inną ciekawą 
wycieczkę, nie pozwalając nam wydać ani guldena. Zdarzało się jednak, że w ogóle 
nie ruszaliśmy się z domu. Gospodarzyłyśmy wtedy z Antoinette w kuchni, a Herman 
ze Zdzisławem urządzali garaż lub zajęci byli czymś w ogrodzie. A wieczorami 
siadywaliśmy sobie w wielkim pokoju pełnym antyków i rozmaitych staroci przy 
hiszpańskim sherry i holenderskim serze, wpatrując się w tańczące w kominku 
płomyki.
Holendrzy kochają się w świecach, rozmaitych lampkach oliwnych, których 
światełka sprawiają, że każde duże wnętrze staje się bardzo przytulnym.
Potrafiliśmy tak siedzieć do późnej nocy. Było nam razem bardzo dobrze. Poza 
przerwami na kilkugodzinny sen nie rozstawaliśmy się wcale, a Herman wciąż 
odsuwał termin naszego odjazdu.
Opisanie tego, jak nam Herman pokazał Holandię i co zdążyliśmy zobaczyć, 
zajęłoby bardzo dużo miejsca, a ja chcę pisać przede wszystkim
0 naszych przyjaciołach. W każdym razie wszystkim gorąco polecam Holandię - 
cudowną, wyrwaną morzu, o której naród holenderski mówi bardzo trafnie: „Pan Bóg 
stworzył świat, a Holendrzy Holandię". My mieliśmy jeszcze to szczęście, że 
trafiliśmy na znakomitego przewodnika. Do wszystkich niezapomnianych wrażeń 
dochodzi więc ten cudowny sposób przekazywania nam najrozmaitszych wiadomości. 
Herman robił to z ogromną erudycją, znajomością zagadnienia, młodzieńczością
1 urokiem osobistym, któremu nie można się było oprzeć. Naturalnie
-110-
Antoinette, ta kupa wdzięku, którą Herman nazywał Pchłą, bo rzeczywiście jak 
pchła skakała i znikała, wszędzie jeździła z nami. Jakże oboje byli młodzi w 
sposobie bycia, w reagowaniu na wszystko, co ich otacza. Tak szybko jak 
weszliśmy w ich dom, tak weszliśmy w całe ich życie.
Herman bardzo prosił mnie o przygotowanie polskiego wieczoru, z naszymi 
potrawami, jakich oni przecież nie znają, na który zaprosił gości. Zjechała więc 
z Amsterdamu córka Hermanów z mężem, a z Brukseli syn z żoną i jeszcze jedna 
para.
Antoinette nakryła stół w jadalni. Na białym obrusie ustawiła kryształowe 
świeczniki, a w nich czerwone świece. Na środku stołu ułożyła piękny bukiet 
biało-czerwonych róż. Zadbała nawet o serwetki w naszych narodowych barwach. 
Jednak największą niespodziankę sprawili nam goście swoimi strojami - też biało-
czerwonymi! Najzabawniejszy, a przy tym jakże wzruszający był Herman. Ubrany w 
białe spodnie i koszulę z fantazyjnie zawiązanym pod szyją biało-czerwonym 
jedwabnym fontaziem włożył na wierzch purpurowy, bardzo elegancki, aksamitny 
szlafrok, przypominający trochę nasz kontusz.
Na przystawkę przygotowałam śledzie. Kto nie jadł holenderskiego solonego 
śledzia, ten nie jadł najlepszego śledzia na świecie! Moje były w śmietanie z 
cebulką i jabłuszkiem. Tej receptury Holendrzy nie znali. No i naturalnie 
podałam także barszcz. O ten barszcz zresztą stoczyłam ciężki bój z Hermanem. 
Powiedział, że za żadne skarby nie weźmie do ust czerwonej zupy. Tak długo 
nakłaniałam go wraz z innymi biesiadnikami chociaż do spróbowania, że wreszcie 
łaskawie zgodził się skosztować łyżeczkę tej brzydkiej zupy. Nie omieszkał 
jednak zaznaczyć, że robi to tylko dla mnie i żeby nikt go nie namawiał, broń 
Boże, na więcej. Efekt był wiadomy. Polski barszcz, to polski barszcz. Herman 
wypił podwójną porcję i zarządził, aby ta zupa weszła na stałe do ich 
codziennego menu.
Nie zapomniałam także o bigosie, naleśnikach z serem, no i oczywiście o tym, że 
polska kolacja musiała być zakrapiana polską nalewką -specjalnością mojego 
Zdzisława. Dla Holendrów jednak okazała się trunkiem za mocnym i wypili jej 
bardzo mało.
Z magnetofonu płynęły dźwięki piosenek „Mazowsza", za którym Herman wprost 
przepadał. Miał tylko problemy z wymówieniem nazwy zespołu i prosił Zdzisława o 
piosenki „Azoce", a słuchając ich stawał się bardzo sentymentalny.
W pewniej chwili Herman zapragnął, abym powiedziała fragment jakiejś polskiej 
poezji, bo choć nikt tam języka polskiego nie rozumiał, to przynajmniej mogli 
posłuchać brzmienia naszej ojczystej mowy. Tego nie mogłam im odmówić. Może to 
widok biało-czerwonych barw, które
-111-
mnie otaczały, sprawił, że wybrałam mój ukochany wiersz Gałczyńskie-go Pieśń o 
fladze. Naturalnie najpierw starałam się dokładnie opowiedzieć po niemiecku 
treść i znaczenie wiersza, a potem, najlepiej jak umiałam, powiedziałam go po 
polsku. Nigdy nie przypuszczałam, że wywrze to na moich holenderskich 
słuchaczach takie wrażenie. Herman miał łzy w oczach. Wiersz kończy się słowami: 
„Hej, biało czerwona" -Herman bardzo chciał je wymówić, ale za nic nie potrafił, 
więc z ogromnym wzruszeniem powtarzał w kółko dwa słowa, które w jego wykonaniu 
brzmiały: „diawo-werwona". Kochany Herman...
Zakończył się polski wieczór w Holandii, a wraz z nim i nasz pobyt u Hermanów. 
Nie mogłam wtedy wiedzieć, że w przyszłości przeżyjemy razem wiele takich 
wieczorów, więc trudno było myśleć o rozstaniu. Ale trzeba!
Spędziliśmy jeszcze tylko dwa wspólne dni w Brukseli u syna Hermana i zebraliśmy 
się do odjazdu. Hermanowie stali na balkonie, a ja z samochodu powiewałam im 
przez okienko malutką foliową flagą. To ona przywitała nas przy wjeździe do domu 
ludzi, którzy z takim rozpędem weszli w nasze życie. Będziemy tęsknili za nimi, 
za Holandią, oni będą tęsknili za nami. A my zrobimy wszystko, aby przyjechali 
do Polski.
Minął rok. Rok cudownej, przyjacielskiej korespondencji, w której oni nas 
zapraszali do Holandii, a my ich do Polski. I wreszcie udało nam się nakłonić 
Hermana i Antoinette do odwiedzenia nas. W czerwcu napisali, że przypływają 
niemieckim promem 18 sierpnia. Byliśmy ogromnie szczęśliwi. Zdzisław zaplanował 
natychmiast cały ich pobyt. Chcieliśmy, aby poza Trójmiastem zobaczyli Warszawę, 
Kraków, marzyliśmy o spływie Dunajcem. Niestety nie planowaliśmy wyjazdu do 
Zakopanego, ponieważ Herman kilka lat wcześniej przeszedł zawał serca, a więc 
Tatry mogłyby okazać się dla niego niebezpieczne.
Od 1 do 15 sierpnia 1980 roku byliśmy z mężem poza Polską i na trzy dni przed 
przyjazdem Holendrów przylecieliśmy do Gdańska. A w Gdańsku tymczasem wybuchł 
polski Sierpień 1980. Strajki, komunikacja nie dzia. Problemy nawet z chlebem. 
Co będzie z przyjazdem Holendrów? Stawaliśmy na głowie, aby przez te trzy dni 
zaopatrzyć dom. Osiemnastego nakryłam do obiadu i pojechaliśmy do Nowego Portu. 
Prom przypłynął. Widać go było z daleka, ale nie mógł wejść do portu. Nie miał 
go kto przycumować. Pracownicy portowi też strajkowali. Był chłodny dzień. Ja 
lekko ubrana, nieprzygotowana na wystawanie nad wodą. Godziny upływały, a prom 
wciąż nie wchodził. Wreszcie nadano komunikat, że jednak wpłynie, a załoga sama 
go zacumuje, ale nikt z pasażerów nie zejdzie na ląd, tylko zaokrętują się ci, 
którzy mają odpłynąć. Nie chcemy wierzyć, że nasi przyjaciele nas nie odwiedzą. 
Dalej czekamy.
-112-
Drżę z zimna i przerażenia, a Zdzisław tuli mnie do siebie, choć też jest bardzo 
zdenerwowany. Odurza mnie zapach pachnącego groszku przybranego holenderskimi 
barwami, którego wiązankę dla Antoinette trzyma w ręku Zdzisław. Wreszcie kolos 
wpływa do portu i... Nagle z górnego pokładu spływa w dół bardzo długa biało-
czerwona flaga. Sprawa szybko się wyjaśnia. To Antoinette zrobiła długi jedwabny 
biało-czerwo-ny szal i razem z Hermanem stoją, trzymając go w rękach. Słyszę 
kochanego Hermana, wołającego mnie po imieniu, widzę Antoinette z chusteczką 
przy oczach. Płacze. I ja płaczę. Wiemy już, że Holendrzy nie przekroczą progu 
naszego domu, że nie zobaczą Polski, dla której mają tyle sympatii i tyle 
życzliwości.
W porcie okropny krzyk. To rozmowy między ludźmi na promie, a tymi, którzy na 
nich czekali.
Zdzisław podaje wreszcie przez kogoś wiązankę pachnącego groszku dla Antoinette, 
która za chwilę wtula w kwiaty zapłakaną twarz. A potem nagle wiadomość, że 
pasażerowie mogą zejść na chwilę do komory celnej i tam zobaczyć się z bliskimi. 
Jedyna szansa, aby się chociaż ucałować. Boże, jak bardzo płakaliśmy wszyscy 
czworo! Tylko Herman starał się żartować i tuląc mnie, tak ładnie powiedział: 
„Wiesz, Boguś, warto było odbyć tę podróż, aby cię przynajmniej ucałować". 
Podali nam jakieś drobiazgi i wrócili na pokład. Prom stał jeszcze długo. 
Pasażerowie się okrętowali, nasi Holendrzy tkwili na pokładzie, a my - na 
brzegu.
W pewnym momencie Herman zniknął mi z pola widzenia. Antoinette gestem dała nam 
do zrozumienia, że poszedł do kajuty zażyć coś na serce. Ogarnęło mnie 
przerażenie. Przecież on był po zawale! Ale za chwilę znowu zobaczyłam jego 
kochaną, zawsze uśmiechniętą twarz.
I odpłynęli.
Znowu minął rok i przyszło lato. Tym razem my lecieliśmy do Holandii. I znowu 
Hermanowie i niezapomniane wspólne chwile. Z ich koszmarnego „pobytu" w Polsce 
pozostała tylko zasuszona wiązanka pachnącego groszku. Piękny dom w Bloemendaalu 
znowu był pełen ludzi, polskości i tego zdrowego, beztroskiego śmiechu.
Nadszedł dzień odlotu. Na lotnisku płakałam, a Herman całując mnie na pożegnanie 
powiedział: „Boguś, nie wolno ci płakać. Przyrzeknij mi, że nie będziesz płakała 
przy żadnym ze mną pożegnaniu". Przyrzekłam. A potem czas biegł coraz szybciej. 
Tęskniliśmy za sobą wzajemnie tak bardzo, że Holendrzy nie chcieli czekać do 
następnego lata. Zaprosili nas na Boże Narodzenie. Marzyli, abyśmy urządzili u 
nich polskie święta. Zdzisław zdobył wszystkie najpiękniejsze nagrania polskich 
kolęd, a ja ułożyłam spis polskich potraw na Wigilię.
Wysłaliśmy depeszę, że przylatujemy 19 grudnia 1981.
-113-
13 grudnia, jak wielu ludziom wtedy, zmienił i nasze plany. Pamiętam, co 
powiedział Zdzisław, kiedy dowiedzieliśmy się, że wyjazd do Holandii jest na 
razie niemożliwy: „Hermana już nie zobaczymy". Miałam żal do męża, że powiedział 
coś tak potwornego. A jednak...
10 marca 1982 roku otrzymałam pierwszą od czasu wprowadzenia w Polsce stanu 
wojennego kartę z Holandii. Bodewesowie napisali, że czekają na nas i proszą, 
abyśmy jak najprędzej przyjechali. Napisali, że nasz dom jest w ich domu i 
najpóźniej na Święta Wielkanocne musimy być w Bloemendaal.
12 marca przyszła depesza, że Herman zmarł nagle właśnie tego dnia, kiedy 
dotarła do nas pocztówka...
Trudno opisać, jak bardzo przeżyliśmy odejście Hermana. W czasie jego pogrzebu w 
Polsce świeciło cudowne słońce. To tak jakby Herman uśmiechał się do mnie 
ostatni już raz, rysując swoje słoneczniki. Patrzyłam na jego fotografię i 
myślałam: „Herman, jak tu nie płakać? Ja wiem, przyrzekłam ci, że nie będę 
płakała przy żadnym pożegnaniu z Tobą, ale tego ostatecznego pożegnania przecież 
nie przewidziałam. I nie było ci dane zobaczyć Polski, kraju, którego biało-
czerwone barwy tak ukochałeś". Dziś, gdy myślę o Hermanie, brzmi mi w uszach to, 
co powiedział przy ostatnim pożegnaniu ze mną: „Pomyśl, Boguś, jakie to piękne. 
Przecież w naszym wieku powoli traci się przyjaciół, bo odchodzą. A my 
przyjaciół zyskaliśmy i to z Polski, z kraju o tak smutnej historii".
1981
30. Antoinette i Herman - nasi holenderscy przyjaciele
-114-
FRANCJA I FRANCUZI
Chyba w roku 1954 przyjechał do Warszawy, Teatr Popularny z Paryża, z 
przedstawieniem Cyda Racine"a z Gerardem Philipe w roli tytułowej. Dostanie się 
do teatru na ten spektakl graniczyło z cudem. Miałam jednak to szczęście i 
obejrzałam Gerarda - był świetny. Pokazał prawdziwą klasę i do tego wszystkiego 
jeszcze tak pięknie wyglądał w swoim kostiumie. Po przedstawieniu ruszyłam za 
kulisy i jakoś dopchałam się do aktora. Udało mi się nawet zamienić z nim kilka 
słów. Był bardzo bezpośredni, emanował wdziękiem, tak dobrze znanym z jego 
filmów.
To było moje pierwsze spotkanie z tym aktorem i nic nie wskazywało na to, że go 
jeszcze kiedyś zobaczę. Nie zobaczyłam go już, rzeczywiście, ale...
Kalendarze gubiły daty i nagle gruchnęła wiadomość, że Gerard Philipe nie żyje. 
Smutek ogarnął wszystkich, żałowali go aktorzy, żałowała publiczność, ale jak to 
najczęściej bywa - żal przeminął i odpłynął w zapomnienie.
Minął jakiś czas. Którejś nocy miałam dziwny sen. Przyśnił mi się Gerard. 
Jechałam pociągiem. Nie wiem skąd i dokąd. Stałam na korytarzu i nagle w szybie 
zobaczyłam jego odbicie. Ubrany był w kostium Cyda. Przeraziłam się, bo przecież 
wiedziałam, że on nie żyje. Tymczasem Gerard objął mnie, dotknął chłodną dłonią 
i powiedział „Chodź ze mną! Na tamtym świecie jest tak dobrze". Ze strachu nie 
mogłam wymówić ani słowa. Pociąg przyspieszał biegu, a Gerard za rękę ciągnął 
mnie
Gerard Philipe w kostiumie Cyda, tym samym, w którym go pochowano.
-115-
do drzwi. Wreszcie je otworzył. Stanął na stopniach. Udało mi się wyrwać rękę z 
jego chłodnej dłoni... Gerard stał na stopniach spowity w dziwne opary. Stukot 
pociągu był coraz głośniejszy... Krzyknął do mnie: „Zobaczysz, przyjedziesz do 
mnie! Złożysz mi wizytę! ", a ja na to „Nie, nie przyjadę, chcę jeszcze pożyć! " 
Wtedy Gerard Philipe zniknął w gęstniejących oparach. Drzwi pociągu się 
zatrzasnęły, a ja się obudziłam.
Byłam przerażona! Co to za sen?! I dlaczego tak mi się śniło? Przecież już lata 
minęły od śmierci Gerarda, a ja wcale o nim nie myślałam ani z nikim nie 
rozmawiałam. Przyznam, że wiele dni chodziłam pod wrażeniem tego tak wyraźnego 
snu-koszmaru. Bałam się, że może mam umrzeć... ale i to uczucie powoli minęło. 
Życie toczyło się swoim torem, a ja o moim przedziwnym śnie po prostu 
zapomniałam.
Mam we Francji garstkę naprawdę bardzo serdecznych znajomych Francuzów. Wśród 
nich jest doktor Edmund Bonnoud i jego żona Jojo, mieszkający w Cannet. Kiedyś 
zaprosili mnie w odwiedziny. W ciągu miesięcznego pobytu zjeździłam całe 
Lazurowe Wybrzeże. Do kompletu brakowało tylko jeszcze osławionego kurortu Saint 
Tropez, który chciałam koniecznie zobaczyć. Przyznam się, że, o dziwo, ta 
miejscowość nie przypadła mi specjalnie do gustu. W drodze powrotnej dzieliłam 
się moimi spostrzeżeniami z Edmundem, który w pewnym momencie nieoczekiwanie 
powiedział „Słuchaj, Buska, tu niedaleko jest mała miejscowość Rama-tuelle, 
gdzie na miejscowym cmentarzu pochowany jest Gerard Philipe. Może zechciałabyś 
odwiedzić jego grób? " Kiedy to usłyszałam, z wrażenia aż podskoczyłam na 
siedzeniu. Przypomniał mi się mój sen i Gerard, który mówił, że złożę mu 
wizytę...
Bardzo szybko podjęłam decyzję, bo chciałam tam pojechać. Jednak -jako że to 
była niedziela - nie udało mi się kupić ani kwiatka, ani świeczki. Kiedy 
dojechaliśmy na miejsce, byłam bardzo zdenerwowana. Weszliśmy na malutenieńki 
cmentarzyk. Na nagrobkach leżały przeważnie ma-
Moi serdeczni francuscy przyjaciele dr Edmund Bonnaud z żoną Jojo
-116-
łe wianuszki ze sztucznych, bardzo brzydkich kwiatów. Było zupełnie pusto. Tylko 
ja z przyjaciółmi. Grób Gerarda - płaski, porośnięty bluszczem - znajduje się 
blisko bramy i tylko kamienna, ukośnie postawiona tablica mówi, kto tu jest 
pochowany. Podobała mi się ta skromność i prostota. Być może później wzniesiono 
tam jakiś pomnik. Dość długo stałam przy grobie. Moi przyjaciele taktownie 
odeszli trochę dalej, aby zostawić mnie samą z moimi myślami i ciszą, jaka tam 
panowała. Zadawałam sobie pytanie, dlaczego Gerard chciał, abym go odwiedziła. 
Przecież właściwie w ogóle go nie znałam. Znowu zobaczyłam Cyda na scenie w 
Warszawie, Cyda we śnie w pociągu, wiedząc, że ten sam Cyd jest tak niedaleko i 
że leży w tym samym kostiumie, bo życzył sobie, aby w nim go pochowano. Nie 
zdając sobie sprawy, głośno powiedziałam: „Cydzie, jeżeli znowu mnie zawołasz, 
to wtedy na spotkanie z Tobą wyciągnę ręce już chyba tylko jako Szimena"...
Edmund i Jojo podeszli do mnie i opuściliśmy maleńki cmentarzyk w Ramatuelle, 
gdzie Gerard Philipe podobno lubił spędzać wakacje.
W drodze powrotnej rozmyślałam nad przedziwnym moim snem i odwiedzinami na 
cmentarzu. Przyjaciele zadbali o to, abym nie pozostawała za długo pod wrażeniem 
Ramatuelle i następnego dnia natychmiast zawieźli mnie do Vallauris, miasteczka 
garncarzy. Przeróżnej ceramiki było tam bardzo wiele, ale nie powiem, abym była 
nią szczególnie zachwycona. Jednak jeden salon zrobił na mnie ogromne wrażenie. 
Był naprawdę piękny i - jak się okazało - należał do Jeana Marais, który będąc 
przecież aktorem, zajmował się także garncarstwem. Kiedy byłam w Paryżu w 1965 
roku dość często go widywałam, bo lubił wieczorami przechadzać się koło Olimpii. 
Nieraz miałam ochotę go zaczepić, ale dziwnym chłodem wiało od tego bardzo 
przystojnego amanta, świetnego, sprawnego aktora, który w życiu prywatnym 
interesował się podobno tylko panami. Spacerował zawsze sam, z rękami w 
kieszeniach płaszcza, a oczy, choć było ciemno, zakrywał okularami 
przeciwsłonecznymi.
Chodząc po jego salonie, myślałam naiwnie, że może gdzieś go tu spotkam. 
Oczywiście, nic z tych rzeczy, mogłam sobie pooglądać zdjęcia aktora 
porozwieszane na ścianach. A więc Jean Marais przy pracy, Jean Marais z psami... 
Starszy, uśmiechnięty pan, jakże inny niż ten, którego widywałam w Paryżu. 
Ogromnie podobały mi się jego wyroby - piękne zastawy, dzbanki. Wszystko w 
kolorze ciemnoszarym. Piękne, ale niestety bardzo drogie. Pozwoliłam sobie na 
kupno małego dzbanuszka, dając tym samym zarobić Jeanowi Marais 8 dolców!!! Ale 
przynajmniej mam na tym dzbanuszku jego autograf.
Francja to kraj, który odwiedziłam z ogromną przyjemnością, a Paryż jest 
miastem, w którym spędziłam cząstkę mojego życia. Pierwszy raz
-117-
przyjechałam tam w 1965 roku na stypendium, które otrzymałam w nagrodę za rolę 
Pilar w Komu bije dzwon Hemingwaya w Teatrze „Wybrzeże" w Gdańsku.
Któregoś wieczoru jeden z francuskich aktorów zorganizował spotkanie u siebie w 
domu. Aktorska brać szybko nawiązała kontakt. Było dobre jedzonko, wino, paliły 
się świece... Oni recytowali poezję francuską, ja polską, a potem przyszedł czas 
na pogawędki. Koledzy zazdrościli mi etatu w teatrze, bo we Francji wtedy 
panowało wśród aktorów wielkie bezrobocie i trudno było o pracę etatową. Nie 
pytali jednak, ile zarabiam, bo to byłoby bardzo nietaktowne. Pytali natomiast, 
co grywam. To był mój znakomity okres w Teatrze „Wybrzeże", więc śmiało i 
szczerze przytoczyłam długą listę ról, które mogłyby być ozdobą każdej aktorki 
na całym świecie. Kiedy usłyszeli, co grywam, zapytali mnie, gdzie zamierzam 
mieć swoje rezydencje i poradzili, abym jedną z nich koniecznie kupiła na 
Lazurowym Wybrzeżu, bo tam świetnie się mieszka na starość. Co miałam im wtedy 
odpowiedzieć? Powiedziałam, że jestem tak rozkocha-na w polskich Tatrach, że 
chyba wszystkie wille kupię w naszych górach. To były czasy, kiedy do gaży 
ludzie teatru dorabiali chałturami i imprezami... Naturalnie byli i tacy, którzy 
wybijali się w filmie i im na pewno powodziło się trochę lepiej. Dzisiaj i u nas 
jest inaczej, ale w teatrze na willę chyba ciągle trudno jest zarobić. Mnie 
nawet jako reżyserce też się to nie udało. Nie należę do tych najlepiej 
zarabiających reżyserów. Co innego reżyserzy zajmujący się filmem, szczególnie 
serialami czy reklamami. Niestety, to nie dla wszystkich.
Nie biorę moim kolegom za złe udziału w reklamach. Dzisiaj reklama stała się 
jedną z dziedzin pracy aktorskiej, ale często jest tak, jak to powiedział 
podobno jeden ze znakomitych aktorów: „Dawniej trzeba było być aktorem, a potem 
ewentualnie zostawało się gwiazdą, a teraz jest się gwiazdą, a potem ewentualnie 
zostaje się aktorem".
Ale odbiegłam od tematu.
W Paryżu mieszkałam w domu Polskiej Akademii Nauk, w świetniej dzielnicy przy 
ulicy Lauriston, oglądałam wszystkie możliwe spektakle. Chłonęłam Paryż ze 
wszystkimi jego dzielnicami, teatrami, kabaretami, Luwrem. Poznawałam co chwilę 
nowych ludzi. Myślę, że nie ma sensu o tych wrażeniach opowiadać, bo dziś Paryż 
leży tak blisko Polski, że każdy może odkryć dla siebie swój Paryż. Chcę jednak 
wspomnieć o spotkaniu w redakcji „L"Humanite", gdzie odbył się koktajl 
poprzedzający wybory prezydenckie. Ponieważ byłam stypendystką otrzymywałam 
zaproszenia na rozmaite imprezy, miałam bezpłatne wejścia do wszystkich muzeów i 
do wielu teatrów. Płaciłam tylko za wstęp do kabaretów, gdzie biletem wstępu 
często jest opłacenie połowy butelki szampana albo kie-
-118-
liszka czegoś mocniejszego gdy siada się do stolika, lub szklaneczki soku kiedy 
się zajmie miejsce przy barze. Ale znowu odbiegłam od tematu, a chcę opowiedzieć 
o koktajlu w „L'Humanite".
Na stołach porozkładano ogromną ilość rozmaitych smakowitych drobiazgów, co 
bardzo mnie ucieszyło, bo miałam w perspektywie darmową kolację i dzięki temu 
kilka zaoszczędzonych franków w kieszeni. Tłum ludzi przelewał się przez salę. 
Byłam zupełnie obca i sama, ale nie przeszkadzało mi to zupełnie. Interesowała 
mnie najbardziej darmowa kolacja i możliwość obserwowania ludzi i ich zachowań. 
Łaziłam od stołu do stołu, bacznie jednak uważając, aby nie zatrzymywać się przy 
jednym za długo, żeby nikomu nie podpaść, że za dużo jem. Miałam pełne usta 
jakichś kanapek, gdy nagle dostrzegłam na sali Fernandela!!! Coś podobnego! !! 
Wiedziałam, że tego aktora muszę namierzyć. Już widziałam siebie po powrocie do 
kraju, chwalącą się taką znajomością. Przełknęłam to, co miałam w ustach i 
ruszyłam dziarsko w stronę artysty. Fernandel rozmawiał z jakimś starszym 
człowiekiem, na którego nie zwróciłam w ogóle uwagi. Przedstawiłam się, 
powiedziałam, że jestem aktorką z Polski i zasypałam Fernandela lawiną 
komplementów. Mówiłam, jak to polska publiczność go kocha, że ja też nie 
opuściłam żadnego filmu z jego udziałem (opuściłam, opuściłam!). Fernandel 
wytworny, szalenie szarmancki, uśmiechnął się słuchając moich duserów i 
wyszczerzył zęby swej - zdawałoby się - zabawnej gęby. Podziękował mi za tyle 
miłych słów i w imię przyjaźni polsko-francuskiej ucałował. Tak więc całowałam 
się z Fernandelem! I to z ogromną przyjemnością, bo wcale nie był taki brzydki, 
jak sprzedawał się na ekranie. Miał bardzo dużo wdzięku i naprawdę szalenie 
elegancki sposób bycia, a do tego był świetnie ubrany. Po naszych pocałunkach 
facet, który stał obok odezwał się do Fernandela „Popatrz, popatrz, to ty jesteś 
w tej Polsce taki popularny... " Spojrzałam na mówiącego i zamarłam z wrażenia. 
O, gdybym mogła w tym momencie zapaść się pod ziemię!!! To był Jean Gąbin!!! A 
ja go nie poznałam. Co prawda był już wtedy stary, z bardzo zmienioną twarzą, o 
brzydkiej, plamistej cerze. Zrobiło mi się strasznie wstyd, bo o wiele wyżej 
ceniłam aktorstwo Gąbina aniżeli Fernandela, ale co miałam w tej sytuacji 
powiedzieć? To, że Gąbin też jest w Polsce bardzo popularny, i że kochają się w 
nim polskie panie? Co pomysł - to niezręczność. Pod byle pretekstem więc 
pożegnałam się i uciekłam do innej sali.
Z Fernandelem spotkałam się jeszcze tego wieczoru. Wyszukał mnie wśród gości i 
zaproponował odwiezienie do domu. Ale mi się trafiło!!! Szofer w uniformie 
otworzył drzwi czarnej limuzyny, Fernandel usiadł obok mnie z tyłu i 
pojechaliśmy pod dom PAN-u.
-119-
W marzeniach już widziałam zazdrosne spojrzenia co niektórych mieszkańców. Przy 
bramie szofer wyskoczył z auta, otworzył nam drzwi, a Fernandeł wysiadł i podał 
mi rękę, abym mogła wygodnie opuścić pojazd. Dyskretnie rozejrzałam się po 
oknach naszej kamienicy. Nikogo... Byłam wściekła. Fernandeł odwiózł Czosnowską 
do domu i nikt tego nie widział - cholera!
-120-
NIEOBECNI
Lato w tym roku jest trochę zapłakane, ale mnie i mojemu Zdzichowi zupełnie to 
nie przeszkadza. Rozkochani w Kaszubach siedzimy sobie w naszej maleńkiej 
chatce. Trochę żal kończącego się w strugach deszczu lata. Teraz siłą rzeczy 
częściej słucham radia aniżeli śpiewu ptaków. Zwłaszcza porannych audycji w 
niedzielę, bo wtedy nadają melodie, które najbardziej lubię. Jestem już mocno 
starszą panią, a więc najchętniej słucham piosenek retro. Zanurzam się wtedy we 
wspomnieniach i jest mi naprawdę dobrze. Ostatnio jedną z takich audycji 
wypełnił Stefan Witas. Pamiętam go jeszcze ze Lwowa jako amanta operetkowego o 
pięknym głosie. Po wielu latach spotkałam go w Warszawie. Był aktorem Teatru 
Syrena. Audycja wypełniona przez Stefana Witasa sprawiła, że przed oczami 
zaczęły się przesuwać sylwetki postaci, których już nie ma. Poza moimi rodzicami 
przypominają mi się ludzie, którzy choć często tylko epizodycznie zjawiali się w 
moim życiu, to jednak wspomnienia o nich chciałabym przelać na papier.
Niedługo z drzew zaczną opadać liście, a wtedy będę musiała wrócić do moich 
reżyserskich obowiązków.
Rzadko, bo rzadko, ale bywa, że w radiu słyszę Mieczysława Fogga, który śpiewa 
„To tango jest dla mojej matki". Wtedy oczy przepełniają mi łzy, wśród których 
jest mamusia, tatuś, Zosia i nasz lwowski aparat radiowy ze słuchawkami. Takiego 
radia już chyba nikt nie ma, no, może w muzeum znajdzie się jeszcze jako 
eksponat. Może.
Kiedy Fogg śpiewał Tango dla matki, mamusia natychmiast porzucała każde zajęcie, 
zakładała słuchawki i zatapiała się w myślach. O, jakże wzruszała się tą 
piosenką...
Kiedy dorastałam, Fogg śpiewał nadal. Śpiewał też jeszcze, kiedy się 
zestarzałam.
Miałam okazję osobiście poznać pana Mieczysława w Zakopanem w „Halamie" w Domu 
Pracy Twórczej na kilka lat przed jego śmiercią. Mieliśmy zaszczyt dzielić z nim 
stół w czasie posiłków. Z Zosią, jego żoną, dość szybko przeszłyśmy na „ty", 
jednak stosunki z nim, choć bardzo serdeczne, nie były tak bliskie.
-121-
Pan Mieczysław był zawsze bardzo elegancki i często siadał do obiadu pod 
krawatem albo w muszce i chociaż to było tylko Zakopane, on ubierał się zawsze 
wytwornie, zupełnie tak, jakby czekał go spacer Nowym Światem w Warszawie.
Ulubionym tematem Fogga były jego podróże, bo przecież ze swoimi piosenkami 
przejechał cały świat. Byłam urzeczona szczęściem, jakie emanowało z niego i z 
Zosi, i nieraz mu mówiłam „Panie Mięciu, panu to życie biegnie po różach".
Tak sobie myślę, że Mieczysław Fogg nadal podróżuje i śpiewa - w zaświatach. I 
niechże śpiewa jak najdłużej! A jeżeli będzie to Tango dla matki, to moja 
mamusia na pewno je usłyszy. Już nie będzie musiała zakładać żadnych słuchawek, 
bo tej pięknej piosenki słuchać będzie w bezkresnej ciszy gdzieś tam, po drugiej 
stronie.
Pacjentem mojego taty we Lwowie był Jan Kiepura. Darzył tatę ogromnym zaufaniem 
i przyjeżdżał do niego regularnie aż do wybuchu wojny.
Pamiętam, że kiedy już się zapowiedział, błagałam mamusię, abym to ja mogła 
otworzyć drzwi Mistrzowi. Miałam w tym swój interes, bo pan Jan zawsze przynosił 
mi chałwę; niewielką kostkę pyszności w czerwonym papierku, która kosztowała 
wtedy 20 groszy.
Kiedyś otrzymałam od Kiepury także płytę z nagranym przez niego popularnym 
utworem Tobie śpiewani tę pieśń, ale dla łakomczucha ważniejsza była ta malutka 
paczuszka chałwy. Nie pamiętam tylko, czy dzieliłam się nią z Zosią? Ale... 
Zosia nie była nigdy łakoma.
Po wielu latach zaangażowałam się na jeden sezon do Łodzi. Kiedy już tam byłam 
gruchnęła nagle wiadomość, że Jan Kiepura przyjeżdża do Polski i odwiedzi Łódź.
Przyjechał i zamieszkał w Grand Hotelu. Co to się wtedy działo! Potworny tłum 
ludzi zgromadził się pod „Grandką" i bardzo długo wiwatował na cześć Kiepury. 
Wszyscy zadarli głowy. Stałam w środku tej masy ludzi i tak bardzo chciałam 
krzyknąć: „A gdzie jest chałwa dla mnie? " Niestety. Za daleko byłam od pana 
Jana...
Ludzie wrzeszczeli „Jasiu, śpiewaj! " no i Kiepura zaśpiewał! Zaśpiewał swoje 
Ninon. Stałam z zadartą głową, zasłuchana, a przed oczami przesuwały mi się 
obrazy taty i wizyt Kiepury u nas w domu.
Nagle ktoś mnie popchnął i nadepnął na palec u nogi. Ból przywrócił mnie do 
rzeczywistości. Piotrkowska w Łodzi przed Grand Hotelem rozbrzmiewała pięknym 
głosem mego „chałwowego" Jana.
Tak mi się wciąż wydaje, że talent Dodka Dymszy nie został należycie 
wykorzystany i że ten świetny aktor mógł znaczniej dłużej kręcić filmy, a nawet 
grać role dramatyczne w teatrze. Dodka poznałam naturalnie
-122-
już po wojnie. Mieszkałam już wtedy w Szczecinie, dokąd Dodek i Ludwik 
Sempoliński przyjeżdżali ze swoim wspólnym programem, który nosił tytuł - Dwa 
grzyby w barszczu i był naprawdę wspaniały.
Po każdej imprezie zawsze szliśmy z moim mężem, Dodkiem i Sem-połą na tańce do 
jakiejś szczecińskiej knajpy. Nigdy nie zapomnę tych wywijasów z Dodkiem, który 
obejmując mnie wielką jak łopata, ciężką łapą, tańczył tak, że roztrącał na 
parkiecie wszystkie inne pary.
Dodek był ogromnym kawalarzem tak na ekranie, jak i w życiu. Kiedyś, a działo 
się to już w Warszawie, siedziałam z Dymszą w hotelu Polonia, gdzie przez jakiś 
czas mieszkałam. Odbywał się wtedy Kongres Młodzieży i w wielu warszawskich 
hotelach, a więc także w Polonii, mieszkało wielu obcokrajowców, wśród których 
zawsze kręcili się milicjanci.
Siedzieliśmy z Dodkiem w holu hotelowym i gwarzyliśmy o przeróżnych sprawach. W 
pewnej chwili Dodek przeprosił mnie i odszedł na chwilę. Zostałam sama. Ni stąd 
ni zowąd podszedł do mnie milicjant i zażądał dokumentów. Osłupiałam. Kiedy 
zapytałam „Co się stało? " milicjant wypalił: „Macie dolary i to nielegalne! " 
„Jakie dolary? Nie mam żadnych dolarów! " Zdenerwowałam się nie na żarty, bo 
ludzie już zaczęli dziwnie na mnie patrzeć. Czułam, że za chwilę może wybuchnąć 
skandal. Sytuacja stawała się groźna, bo przecież to były czasy, kiedy 
posiadanie dolarów narażało na wielkie nieprzyjemności, ba, było nawet 
niebezpieczne.
Rozejrzałam się w poszukiwaniu Dodka. Stał przy recepcji i głośno się śmiał. 
Poczerwieniałam straszliwie ze złości, bo liczyłam na jego pomoc, a ten 
skubaniec tylko się rechotał. W końcu jednak podszedł do nas i zwrócił się do 
milicjanta w te słowa „Towarzyszka się nie przyznaje, ale dolary ma! " Kiedy to 
usłyszałam, myślałam, że mnie szlag trafi na miejscu. Jednak zauważyłam, że 
Dodek utkwił wzrok w mojej apaszce i wtedy zrozumiałam! Bo na tej mojej 
nieszczęsnej jedwabnej apaszce dolarów nadrukowanych było bez liku!
Milicjant stał przy nas całkiem ogłupiały i Dodek kilkoma dowcipnymi słowami, 
szybko się go pozbył. Obserwujący całą sytuację ludzie mieli darmową rozrywkę, 
ja byłam wściekła, a Dodek, jak to Dodek, świetnie się zabawił.
Trudno uwierzyć, że Dymszy już nie ma, a przecież nieustannie powinien nas 
bawić. Cóż, odszedł, ale chyba tylko dlatego, aby ku naszej radości znów pojawić 
się w starych filmach.
Mówi się, że nie ma ludzi niezastąpionych. Ale ja jednego takiego człowieka 
znałam. To Ludwik Sempoliński, dla artystycznej braci - Lu-
-123-
nio albo Sempoła. Wspaniały aktor, genialny wykonawca fin de siec-le"owych 
piosenek, którego następcy - póki co - w Polsce nie ma.
Kiedy go poznałam nie był już młody, ale ciągle jeszcze młodzieńczy, uroczy, 
choć nie można powiedzieć, że przystojny. Nie był śpiewakiem, a słuchało się z 
przyjemnością jego śpiewu, nie był tancerzem, a znakomicie tańczył; lekkość w 
każdym ruchu, elegancja, no i wspaniała kondycja wprawiały wszystkich w zachwyt. 
Jeden z popisowych numerów Sempolińskiego - Wodzirej - doskonale tego dowodził.
Lunio był profesorem PWST i wychował wielu śpiewających bardzo dobrych aktorów.
Poznałam go w Szczecinie, dokąd przyjeżdżał razem z Dymszą, ale zaprzyjaźniliśmy 
się dopiero wtedy, gdy zamieszkałam w Warszawie.
Lunio był typowym lwem kawiarnianym. Zawsze świetnie ubrany, w perfekcyjnie 
zawiązanym pięknym krawacie lub rzadziej - muszce i z mocnymi okularami na 
nosie.
Często spotykaliśmy się z Luniem w modnej wtedy kawiarni „Europejska", w której 
czekał zawsze jego osobisty stolik. Ponieważ wszyscy go znali, wchodząc do 
kawiarni, oddawał gościom ukłony. Dostojnie sunął do końca sali, zasiadał przy 
swoim stoliku i zapraszał do niego tylko tych, których akceptował i z którymi 
miał ochotę pogadać. Tak było -z wyjątkiem niedziel - codziennie w godzinach 
przedpołudniowych. Lunio brylował przy stoliku, mówił głośno, wypijał zawsze 
tylko herbatę i nikomu nigdy niczego nie postawił chociaż należał do tych 
niewielu, którym bardzo dobrze się powodziło.
Odsiedziawszy swoje „godzinki", znowu kłaniając się wszystkim i hojnie 
obdarzając uśmiechami, wychodził, bo była to już pora obiadu.
Lunio słynął nie tylko ze świetnego aktorstwa i talentu pedagogicznego, ale i ze 
skąpstwa - szeroko komentowanego w środowisku.
Jednak w ciężkiej dla mnie chwili otrzymałam z jego strony dowody wielkiej 
przyjaźni. Sempoliński stanął przy mnie jak niewielu, kiedy mój mąż, Sylwester 
Czosnowski, uległ wypadkowi tramwajowemu i stracił nogę. To był prawdziwy 
koszmar. Kiedy Lunio dowiedział się o tym, natychmiast zjawił się u mnie. 
Przytulił moją skołataną łepetynę i powiedział: „Służę ci każdą pomocą, bo wiem, 
że u was się nie przelewa". Potem przesłał bilecik ze słowami pocieszenia 
Sylwkowi.
Nie przyjęłam jego materialnej pomocy, ale za to, że okazał mi tyle serca, 
zawsze myślę o nim z wdzięcznością i nigdy nie zapomnę.
Po tym strasznym wypadku mąż miał uraz do tramwajów, taksówki za drogo 
kosztowały, a trzeba było się jakoś po Warszawie przemieszczać. Zdecydowaliśmy 
się więc na wzięcie pożyczki i kupiliśmy samochód. BMW, stary grat, który okazał 
się skarbonką bez dna. Natychmiast po
-124-
tym zakupie zrobiłam prawo jazdy w szkole pana Prylińskiego, która organizowała 
kursy dla zawodowych kierowców.
Ciekawostką na pewno jest fakt, że wtedy w Warszawie, a był to rok 1949, poza 
paniami z korpusu dyplomatycznego samochód prowadziły tylko dwie Polki: ja i 
jakaś nieznana mi pani mecenas. Dzisiaj to prawie nie do uwierzenia, bo przecież 
prawie co drugi samochód prowadzi kobieta.
Na urlop w 1949 roku wybraliśmy się z Sylwkiem samochodem do Sopotu. Dziwne to 
były czasy. Nie mieliśmy pieniędzy, a jednak stać nas było na to, aby zamieszkać 
w Grand Hotelu. Ale też wtedy w hotelach były zupełnie inne ceny. W Warszawie za 
hotel „Polonia", zanim otrzymaliśmy mieszkanie, płacił teatr.
Sylwek był bardzo zmęczony podróżą, a więc po przyjeździe do Sopotu położyłam go 
w hotelu. Ponieważ wcześniej dowiedziałam się, że wieczorem w Operze Leśnej jest 
przedstawienie Żołnierza Królowej Madagaskaru, wsiadłam w samochód i pojechałam.
Zupełnie nie znałam tej sztuki. Wiedziałam tylko, że Kamilę znakomicie zagrała 
kiedyś Mira Zimińska i ogromnie ciekawa byłam Sempo-lińskiego w roli 
Mazurkiewicza. Nagrał się tego Mazurkiewicza po różnych teatrach, a tego 
wieczoru miał zagrać w Sopocie.
Kiedy dojeżdżałam do Opery Leśnej, zauważyłam tłum wracających stamtąd ludzi. 
Nie wiedziałam, co się stało. Spotkałam wreszcie Sempo-lińskiego, Bronka 
Dąbrowskiego oraz impresaria Tymoteusza Ortyma, który na mój widok wykrzyknął: 
„O, jest Buska! Jutro będzie przedstawienie! " Okazało się, że aktorka, która 
miała grać Kamilę, nagle zasłabła. Odwieziono ją do szpitala i trzeba było 
odwołać przedstawienie.
Wróciliśmy wszyscy do hotelu i naradzaliśmy się dość długo. W efekcie podjęłam 
się zagrać Kamilę na drugi dzień, mimo szantażu mojego męża, który zagroził, że 
jak zagram, to się ze mną rozwiedzie (co zresztą jeszcze przez wiele lat nie 
nastąpiło).
Sempoliński z miejsca zabrał się do roboty ze swoją ofiarą - to znaczy ze mną - 
bez przerwy paląc zamiast zwykłych papierosów, które niedawno rzucił, jakieś 
ziołowe świństwo, nazywane przez nas „muchobojami".
Pracowaliśmy całą noc. Lunio uczył mnie piosenek, a akompaniowała nam Wanda 
Dubanowicz. Pracowaliśmy też cały następny dzień aż do wieczora.
Opera Leśna nie miała mikrofonów ani dachu. Jeżeli jednak umiejętnie operowało 
się głosem, akustyka była świetna. Jednak o suflerze nie mogło być mowy, bo po 
prostu nikt by go nie usłyszał. Ja jednak wchodząc tak nagle w rolę, 
potrzebowałam suflera, którego funkcji podjęła się aktorka, bardzo już wtedy 
starsza pani, która grała rolę Garderobianej, ponieważ stale towarzyszyła mi na 
scenie.
-125-
Głównie jednak pomagał mi Sempoliński, który - jeżeli tylko był ze mną na scenie 
- korzystał z chwil, kiedy widownia pękała ze śmiechu i podrzucał mi kwestię. 
Nie wiem, jak grałam to przedstawienie, ale zagrałam. W kankanie od razu 
złamałam piękny wachlarz z dużych strusich czarnych piór, a kiedy stałam na 
stole, śpiewając „... a ja nie będę jak moja mamusia", temperament tak mnie 
roznosił, że od aktorki-su-flerki, siedzącej dość blisko, usłyszałam: „Uważaj, 
bo rozpieprzysz ten stół".
Zupełnie nieprzytomna ukończyłam przedstawienie. Sempoliński był tak potwornie 
zmęczony i wyczerpany, że rzucił w kąt „muchoboje" i przeszedł na jakiś czas 
znowu na normalne papierosy. Wszystko wygadałam, wyśpiewałam i wytańczyłam, a 
piosenki pamiętam do dziś.
Ponieważ latem Sopot wypełniony był po brzegi warszawską śmietanką towarzyską, 
wieść o tym, że zagrałam Kamilę, rozeszła się błyskawicznie. Mira Zimińska, 
której osobiście nie znałam, podobno tak skomentowała w ciemno mój wyczyn: „Albo 
ta Bogusława Michna-Czo-snowska taka głupia, albo taka bezczelna". Chyba jedno i 
drugie. Dobrze, że to było tylko jedno przedstawienie. Drugiego nie 
wytrzymałabym nerwowo i byłby skandal. Sempoliński w drugim tomie swojej książki 
pt. Druga połowa życia poświęcił mi całą stronę (221), opisując tę przygodę.
Prawdziwym zaszczytem była dla mnie propozycja Lunia, abym wyjechała z nim w 
dwutygodniową trasę wybrzeżem od Sopotu po Szczecin. Bardzo chętnie się 
zgodziłam. Nie miałam w tym programie wiele do roboty, śpiewałam tam kilka 
piosenek. Za to Sempoliński pracował wręcz morderczo. Błyskawiczne przebieranki, 
charakteryzacja. Każdy numer w jego wykonaniu to skończone arcydzieło. 
Publiczność nie chciała się z nim rozstać i bez końca wywoływała na scenę. Tak 
było po każdym przedstawieniu.
Mało kto wiedział, że Sempoła cierpiał na zupełną bezsenność. W domu, jak mówił, 
odprawiał całe ceremonie i rytuały z udziałem proszków i lekarzy, aby choć 
troszeczkę się zdrzemnąć. Na scenie odzyskiwał wszystkie siły - był zawsze 
wypoczęty, zawsze pełen wigoru.
Nie ma już Lunia. Kiedy bywam w Warszawie, zachodzę czasem do „Europejskiej". 
Jakże wydaje mi się opustoszała! Pełno w niej ludzi i jest bardzo gwarnie, ale 
nie ma stolika Lunia - już dawno go usunięto.
A Lunio już od wielu lat odsypia bezsenne noce, bo wreszcie udało mu się 
usnąć...
Czasem aż nie chce mi się wierzyć, że miałam zaszczyt pracować razem z Lucyną 
Messal. Rzecz miała miejsce w Teatrze Nowym w Warsza-
-126-
wie za dyrekcji Eugeniusza Poredy. Publiczność nieprawdopodobnie uwielbiała 
Messalkę. Przy każdym jej pojawieniu się na scenie, zrywała się burza braw.
Poznałam ją, kiedy była już w podeszłym wieku; tęga, z nogami lekko krzywymi w 
kolanach, chociaż podobno w młodości miała te nogi piękne. Jej głos brzmiał 
wciąż młodzieńczo i śpiewnie.
W Teatrze Nowym była stołówka, w której dobry obiad nie kosztował zbyt wiele. 
Pani Lucyna od czasu do czasu tam zaglądała, a ja zawsze na nią czekałam. 
Sprawdzałam dyskretnie, w jakim była humorze, „buchałam w mankiet", pytałam, czy 
mogę się przysiąść, na co zawsze, bo mnie bardzo lubiła, słyszałam jej śpiewne: 
„Usiądź malutka, będzie mi przyjemnie". Korzystając z jej dobrego nastroju 
starałam się nakłonić ją do zwierzeń, a to, co opowiadała, często wydawało się 
wręcz bajką.
Podobno kiedyś, z jednym z jej adoratorów, którego ponoć bardzo kochała, wybrała 
się autem za granicę. Tuż przed granicą coś w samochodzie się zepsuło i jej 
towarzysz poprosił Messalkę, aby na chwilę wysiadła. W czasie gdy podziwiała 
okolicę, amant podobno odjechał, a razem z nim i autem ulotniła się szkatułka z 
biżuterią. Trzeba dodać - piękną biżuterią, bo w czasach, kiedy pani Lucyna 
brylowała na scenie, adoratorzy - szalenie hojni - mieli gest. Obsypywali 
wielkie diwy brylantami albo szmaragdami, wplatając je w kosze czy wielkie 
bukiety kwiatów. Takie to były bajeczne lata dla aktorek. Żadna z nas już tego 
nie zaznała. Nieraz dostawało się kwiaty i słodycze, ale złota ani szmaragdów 
żaden z adoratorów w kwiaty nie wkładał... Za czasów mojej świetności artystki 
otrzymywały przeważnie goździki.
Po wojnie pani Messal żyła skromniutko. Cóż, wojna ogołociła ludzi.
Któregoś razu w stołówce pani Lucyna na mnie skinęła. Była ogromnie podniecona, 
ponieważ otrzymała z zagranicy list od jakiegoś nieznajomego przedwojennego 
adoratora, który prosił Messalkę o jej zdjęcia. „Malutka, jakie ty byś na moim 
miejscu zdjęcie wysłała? ", zapytała mnie wielka diwa operetki. Poradziłam, aby 
wysłała jakieś najnowsze. Miałam na myśli zdjęcie, na którym jakiś starszy pan 
zobaczy starszą już bardzo panią. I o dziwo, takie właśnie zdjęcie wysłała. 
Wkrótce otrzymała nie tylko przemiły list, ale i bon do Pewexu, za który kupiła 
kupon granatowego materiału na dyplomatkę. Wyobrażam sobie, jak szczęśliwe ręce 
musiały gładzić ten wymarzony materiał. Niestety, dyplomatki już nie zdążyła 
sobie uszyć.
O czym myślała legendarna Lucyna Messal, kiedy od nas odchodziła?
Któż nie pamięta Toli Mankiewiczówny? Tej ukochanej przez publiczność gwiazdy 
filmów ze „Starego Kina"? Wystarczy wspomnieć jej rolę
-127-
chociażby w Pani minister tańczy. Poznałam Tolę tuż po wojnie. Chyba już wtedy 
nie grała w filmach, ale przypominała się publiczności, biorąc udział w 
rozmaitych imprezach. Nieraz występowałam razem z nią, kiedy pracowałam w 
Warszawie. Ta gwiazda międzywojennego kina zawsze była taktowna i nobliwa; 
lubiłyśmy się bardzo.
Mankiewiczównie w filmach często partnerował Aleksander Żabczyń-ski. I jego 
znałam doskonale i nawet podkochiwałam się w nim trochę. Muszę przyznać, że 
najprzystojniejszy był, kiedy posiwiał.
Ale wyjechałam z Warszawy i straciłam z oczu zarówno Mankiewi-czównę jak i 
Żabczyńskiego.
Minęły lata. Już na dobre zadomowiłam się w Gdańsku.
Kiedyś idąc Długą, spostrzegłam Tolę z małżonkiem stojących pod barem mlecznym i 
studiujących cennik. W pierwszym odruchu chciałam podejść i przywitać ich w 
Gdańsku, ale zatrzymałam się, bo usłyszałam fragment rozmowy - szukali w cenniku 
jakiejś taniej potrawy. Tola Man-kiewiczówna, przedwojenna gwiazda filmu, wciąż 
dobrze ubrana, ale już na nędznej emeryturze człowieka sceny. Nędznej wtedy, 
nędznej i dziś.
Tak bardzo chciałam z nią pogadać. Weszłam więc niezauważona przez nich do baru. 
Byłam ciekawa, co zamówią. Najchętniej zaprosiłabym ich na obiad, ale nie 
śmiałam. Poprosili o naleśniki z kapustą i grzybami. Usiadłam niedaleko od nich 
przy stoliku i zamówiłam to samo. Zdecydowałam się ujawnić i powiedziałam „Dzień 
dobry, ja też uwielbiam te naleśniki! ". Przywitałyśmy się bardzo serdecznie, 
ale widziałam, że Tola była speszona, tłumaczyła się, że stać ich na najdroższy 
obiad, ale przez przypadek trafili do tego baru... Nie wiedziałam, jak mam się 
zachować i żałowałam, że się ujawniłam.
Wyszliśmy na ulicę i wtedy wpadłam na pomysł, aby ich zaprosić do Monopolu na 
kawę ze śmietanką i jakiś kawałek tortu. W końcu byliśmy w moim mieście.
Przyjęli zaproszenie, ale po pożegnaniu zrobiło mi się smutno, bo zaprosiłam do 
kawiarni gwiazdę, którą podziwiałam na ekranie od moich dziecięcych lat. 
Zaprosiłam ją, bo widziałam, jak bardzo jej życie się odmieniło.
Tola nie żyje. Odeszła cicho. Może to nieładnie, ale myślę o niej, kiedy jem 
naleśniki z kapustą i grzybami...
Pisząc o moim pobycie w Szczecinie, nie zatrzymałam się na dłużej przy osobie 
Marii Malickiej. Wydaje mi się, że o tej świetnej aktorce, której nazwiska 
młodzież teatralna na pewno już nie zna, warto opowiedzieć więcej.
Rola w Cieniu Nicodemiego była już przed wojną jednym z wielkich
-128-
sukcesów Marii. Była tak wielką gwiazdą i tak jej się świetnie powodziło, że 
miała nawet swój teatr w Warszawie przy ul. Marszałkowskiej 8.
Wydawałoby się, że taka kobieta i w życiu prywatnym powinna była być szczęśliwa. 
Należała przecież przed wojną do czołówki polskiego aktorstwa. Ale z tym 
szczęściem różnie bywało.
Wszystkie wielkie aktorki przeżywały swoje poważne prywatne dramaty i to 
bogaciło ich aktorskie wnętrze. Ja nie należałam do wielkich aktorek, ale także 
przy jakimś życiowym zakręcie, kiedy szukałam pocieszenia u mojego szefa 
artystycznego Jerzego Golińskiego, usłyszałam: „Problemy przejdą, a ty dzięki 
tym przeżyciom będziesz lepszą aktorką". Może miał rację? Nie wiem. Wtedy te 
słowa bolały.
Malicka była zakochana w swoim mężu, może nie naj świetniej szym aktorze 
filmowym, Zbigniewie Sawanie. Niestety, Sawan porzucił ją, kiedy była w ciąży.
Potem przyszła okupacja niemiecka. Ja w tym czasie byłam we Lwowie, a ona w 
Warszawie. Wtedy jeszcze jej nie znałam i nie wiem, co się wydarzyło naprawdę. 
Po wojnie krążyły rozmaite plotki na jej temat, ale nie mam zamiaru ich 
komentować. W każdym razie faktem było, że ZZASP wstrzymał Malickiej na jakiś 
czas możliwość angażowania się w teatrach. Potem otrzymała zezwolenie na granie 
poza Warszawą, ale nie było dyrektora, który chciałby zaryzykować i zaangażować 
ją, bo nikt nie wiedział, jak zareaguje na nią publiczność.
Kiedy mój mąż, Sylwester Czosnowski, objął teatr w Szczecinie, porozumiał się z 
wojewodą Leonardem Borkowiczem i przy jego akceptacji zaangażował Malicką. 
Pierwszą jej pracą w Szczecinie miał być Cień -sztuka, w której święciła triumfy 
przed wojną.
Doszły nas słuchy, jakoby publiczność odgrażała się, że obrzuci Marysię zgniłymi 
jajami. Nic więc dziwnego, że przed premierą wszyscy przeżyliśmy pełne niepokoju 
chwile - i wojewoda, mój mąż i ja, Artur Młod-nicki, partner Marysi w Cieniu, że 
już nie wspomnę o niej samej.
Wreszcie przyszedł dzień premiery. Na widowni komplet publiczności, wśród której 
siedział także i wojewoda.
Sztuka rozpoczynała się w ten sposób, że na scenie, frontem zwrócona do widowni, 
w fotelu inwalidzkim siedziała Malicka. Gong. Światła na widowni zgasły. Ja i 
Artur potwornie zdenerwowani staliśmy za kulisami. Czosnowski odchodził od 
zmysłów, prawie wyrywając resztki swojej kompozytorskiej czupryny. Nie chciałam 
być wtedy w skórze Marysi. Kurtyna poszła, reflektory oświetliły Malicką. Cisza. 
Marysia siedziała jak skamieniała. Cisza. Zamarliśmy w oczekiwaniu co się 
stanie. No i stało się. Huk braw i cała publiczność wstała. To była niesamowita 
chwila.
-129-
Od tej pory Marysia pracowała już bez napięć i przeszkód. A wszystko 
zawdzięczała mojemu ówczesnemu mężowi, czego mu nigdy nie zapomniała.
Malicka miała piękny, ogromnie wdzięczny głos, który do końca życia pozostał 
zupełnie młodzieńczy. Była aktorką dramatyczną, chociaż mam jedną starą płytę, 
na której są dwie wykonywane przez nią piosenki. Ot, taka była moda kiedyś. 
Wszystkie aktorki śpiewały.
Z Cieniem i Malicką kojarzy mi się jeszcze jedna przygoda.
Maria Malicka mieszkała w Szczecinie w Lasku Arkońskim. Po przedstawieniu 
śpieszyła się zawsze, aby zdążyć na ostatni tramwaj, bo mało kto miał prywatny 
samochód, a i o taksówkę nie było łatwo.
Jej małą słabością był rosół z makaronem, który wprost uwielbiała. Ilekroć był u 
mnie na obiad, zostawiałam dla niej jedną porcję, którą po przedstawieniu 
szybciutko zjadała.
W Cieniu rywalizowałam z Malicką o uczucia jej scenicznego męża, którego grał 
Młodnicki. W trzecim akcie Malicka - dowiedziawszy się
0 moim romansie z jej mężem - siedziała w fotelu i płakała. Ja, klęcząc przy 
niej, błagałam o przebaczenie. Malicka to genialna aktorka. Płakała zawsze 
prawdziwymi łzami, z nią płakała zafascynowana widownia
1 naturalnie ja także, zapatrzona w znakomite aktorstwo. W sztuce przebieg akcji 
wyglądał tak, że po uzyskanym przebaczeniu schodziłam ze sceny i byłam już 
wolna, a Malicka miała do rozegrania jeszcze finałową scenę z Młodnickim. Tego 
dnia, o którym opowiadam, przed spektaklem powiedziałam Malickiej: „Marysiu, na 
obiad był rosół, więc ci schowałam i zjesz go po przedstawieniu".
Kiedy doszło do naszej ostatniej sceny, tuż przed moim zejściem, Malicka 
zasłoniła piękną chusteczką twarz - aby publiczność nic nie widziała i nie 
słyszała - i szepnęła mi: „Pamiętaj, leć zaraz grzać rosół, abym zdążyła na ten 
cholerny, ostatni tramwaj". Tak płakała prawdziwymi łzami, a myślała o rosole z 
makaronem.
Jeżeli już mowa o technice aktorskiej, nieładnie określanej udawaniem czy 
przeżywaniem, chciałabym chwilę poświęcić Jadwidze Andrze-jewskiej. Ta świetna 
aktorka również darzyła mnie przyjaźnią. Losy zetknęły nas ze sobą w Łodzi w 
teatrzyku 7.15. Grałyśmy obie w składanym programie. Ubierałyśmy się w wąskiej 
garderobie i w wolnych chwilach w czasie przedstawienia grałyśmy w kanastę. 
Jadzia w tym spektaklu mówiła między innymi piękny, wzruszający monolog 
kwiaciarki, która, będąc na emigracji w Londynie, tęskni za Polską. Zawsze wtedy 
płakała, a z nią cała publiczność. Kiedy wracała do garderoby była tak 
roztrzęsiona, że aby się uspokoić, musiała wypić łyk kawy, po którym już 
normalnie odzywała się do mnie: „No, gramy dalej! ".
-130-
Przytoczyłam dwa nazwiska: Malicka i Andrzejewska. Jedna na scenie naprawdę 
przeżywała to, co z niej mówiła, druga myślała o rosole z makaronem. Obie 
płakały prawdziwymi łzami i obie do łez wzruszały publiczność. Można sobie zadać 
pytanie: co jest prawidłowe, jak być powinno? Wypowiadali się na ten temat 
wielcy twórcy teatru. Wydaje mi się, że najważniejszy jest efekt, a środki, 
jakimi się do niego dochodzi, to sprawa bardzo indywidualna.
O naprawdę bliskich mi ludziach można rozpocząć relację tak, jak rozpoczyna się 
opowiadanie bajki dla dzieci.
Otóż żył kiedyś Anatol Stern i jego żona - Alicja. On był poetą, ona tłumaczką. 
Byliśmy bardzo zaprzyjaźnieni i często powracam do nich myślami.
Mieszkałam wtedy z Czosnowskim w warszawskiej Polonii, a oni w Bristolu.
Anatol mówił nieskazitelną polszczyzną, a ona zaciągała z rosyjska. Obydwoje 
byli ode mnie dużo starsi i obydwoje mieli dużo wdzięku. Spędzaliśmy razem sporo 
czasu. Alicja uwielbiała knajpy i alkohol. Kiedy wychyliła kilka głębszych, 
często stawała na stole i chętnie prezentowała wszystkim swoje piękne nogi. 
Anatol taktownie starał się przywołać ją do porządku, mówiąc: „Alicja, proszę 
cię! " A ona na to: „Może nie wiecie kim jestem. Jestem Alicja Sternowa! " 
Anatol bladł ze zdenerwowania i znowu było słychać już prawie syk: „Alicja, 
proszę cię! ", a ona w kółko „Jestem Sternowa! ". Wreszcie przy pomocy 
towarzystwa, które z nimi było (a często to byłam ja), Alicja schodziła ze stołu 
i wychodziliśmy. Anatol nie pił, a więc zawsze był przeraźliwie trzeźwy, 
śmiertelnie poważny i zawstydzony, a Alicja zdziwiona niezmiennie tłumaczyła 
wszystkim dookoła: „Alicja jestem. Sternowa. "
Kiedyś późną nocą zawsze ogromnie stateczny Anatol zatelefonował do mnie. 
Rozespana usłyszałam w słuchawce spokojne słowa wypowiadane z wyraźnym 
podkreśleniem litery „ę": „Bogusławo, wiem, że jest ciemna noc, a ty masz prawo 
do snu, ale naga Alicja stoi na parapecie otwartego okna i chce zagrać rolę 
samobójczyni. Powiedziałem, że na to nie zezwalam, ale ona trochę wypiła. Musisz 
natychmiast do nas przyjechać. Naturalnie pokryję koszt taksówki". Byłam 
przerażona. Błyskawicznie nałożyłam coś na nocną koszulę i popędziłam taksówką 
do Bristolu. Wpadłam do pokoju. Alicja rzeczywiście stała naga na parapecie 
okna, a Anatol siedział w piżamie w fotelu i czytał gazetę. Kiedy mnie zobaczył, 
odezwał się flegmatycznie: „No, a teraz Alicja z okienka zejdzie. Dziękuję ci 
Bogusławo. Nareszcie będzie spokojnie. Ile zapłaciłaś za taksówkę? "
-131-
Żal było kiedy umarł Anatol. Alicja wiele lat wytrwała we wdowieństwie.
Spotkałam ją w Zakopanem w Halamie. Bywaliśmy tam, już z moim obecnym mężem 
Zdzisławem, przeważnie podczas Świąt Bożego Narodzenia.
Kiedyś przygotowywaliśmy się do sylwestrowej zabawy. Sala jadalna była jak co 
roku przy tej okazji przyozdobiona, panowie wyświeżeni, panie odpicowane. 
Włożyłam długą czarną spódnicę, jakąś dobrą jedwabną czarną bluzkę i czarną 
aksamitną, bogato haftowaną kaszubskim złotym haftem kamizelkę. Gotowa na zabawę 
weszłam do jadalni prawie ostatnia. Alicja już tam była, cała w srebrnych 
błękitach. Kiedy mnie zobaczyła krzyknęła: „O, Czosnek przyszedł na bal w 
ornacie! "
B. Od lewej Alicja Sternowa,
Zofia Niwińska,
Zofia Foggowa i ja w „Halamie"
W tych czasach Alicja nie stawała już na stołach, raczej bawiła gości zza stołu. 
Niezapomniana, cudowna Alicja Sternowa.
Ale i ona od nas odeszła i niech ją Pan Bóg chowa w swej opiece. A swoją drogą 
to jestem ciekawa czy i Jemu też przypomina: „Alicja jestem i to Sternowa! "
Tak bym chciała wskrzesić na papierze jeszcze wiele spraw, wielu ludzi, z 
którymi los zetknął mnie na krótko lub na dłużej, ale czas szybko mija... 
Nadchodzi pani Jesień. Z drzew opadają liście. To znak, że na kilka miesięcy 
muszę opuścić moją ukochaną chatynę na moich ukochanych Kaszubach. Czas zrzucić 
chatynowe łaszki, przyciąć włosy, zrobić manicure i pójść na spotkanie z panem 
Teatrem.
-132-
PROFESOR ALEKSANDER BARDINI
Szczycę się ogromnie tym, że byłam uczennicą profesora Aleksandra Bardiniego i 
jestem szczęśliwa, że zechciał obdarzyć mnie naprawdę wielką przyjaźnią.
Poznaliśmy się w 1944 roku, kiedy do Lwowa znowu wkroczyli Sowieci, ale tym 
razem nazywało się to wyzwoleniem.
W tym samym czasie przy ulicy Jagiellońskiej, w dawnym Teatrze Żydowskim, 
powstał Teatr Polski, którego dyrektorem został Bronisław Dąbrowski, a Sasza 
objął kierownictwo Studia Aktorskiego, którego zostałam słuchaczką. Miałam wtedy 
osiemnaście lat, Sasza był po trzydziestce, a więc bardzo jeszcze młody. Każdego 
dnia rano podchodził pod naszą kamienicę i razem szliśmy do teatru. Mieliśmy 
wtedy dużą słabość do siebie nawzajem.
Sasza nosił wtedy dość bujne wąsy, które bardzo mi się nie podobały i nieraz mu 
to mówiłam, więc pewnego dnia ujrzałam go pod moim domem bez wąsów. Zgolił je 
dla mnie i od tej pory nigdy już nie zapuścił.
Nieraz się śmieję, że miałam duże szansę zostać Saszową, ale między nas wszedł 
Czosnowski i ostatecznie zostałam Sylwkową.
Sasza Bardini choć był aktorem, nie grywał prawie wcale. Już wtedy zajmowała go 
reżyseria. Nie wiem zupełnie, dlaczego nie grywał. Może dlatego, że po okupacji 
hitlerowskiej pozostał mu nerwowy tik twarzy, który jednak z biegiem lat prawie 
zupełnie minął.
Na czasy lwowskie przypada początek jego pracy pedagogicznej. Miał ogromnie dużo 
cierpliwości dla swoich podopiecznych i ogromnie dużo życzliwości dla aktorów, z 
którymi pracował. W studio prowadził zajęcia praktyczne, a więc ćwiczyliśmy z 
nim etiudy aktorskie i rozmaite krótkie scenki. Bardzo pasjonowała go taka 
praca, a my wszyscy byliśmy pod jego ogromnym urokiem. W tych czasach nie był 
jeszcze tak złośliwy, jak to potem bywało, ale zawsze wyróżniał się wśród 
zespołu teatralnego nieprzeciętną inteligencją i erudycją.
Sasza marzył o założeniu rodziny i bardzo chciał mieć dziecko. Kiedy marzenie 
się spełniło, do szaleństwa wręcz kochał swoją córkę, dziś panią redaktor, 
Marię, którą go obdarzyła starsza od niego żona.
-133-
A moje kontakty z Saszą? Jak to mówią „ulepił" ze mnie aktorkę, a kiedy 
przeszłam na emeryturę, dał błogosławieństwo w formie dokumentu mianującego mnie 
reżyserem. Mogę więc powiedzieć, że całe moje aktorskie i reżyserskie życie 
upłynęło pod patronatem profesora Bardi-niego.
Ten krótki okres we Lwowie, kiedy podobałam się Saszy przerodził się w sentyment 
innego rodzaju. Mówił mi, że przypominam mu jego nieżyjącą siostrę. Przez pamięć 
o niej nosił stale na małym palcu prawej ręki maleńki pierścioneczek.
Bardzo lubiłam oglądać jego przedstawienia operowe. W naszym Studio nie 
prowadził ze słuchaczami zajęć z piosenki, a szkoda. Udało mi się wszakże 
jeszcze we Lwowie zagrać w reżyserowanej przez Bardiniego komedii muzycznej Cały 
dzień bez kłamstwa.
Po wyjeździe spotykaliśmy się jeszcze kilka razy. A to w Warszawie, a to w 
Gdańsku. Wpadł nawet na Kaszuby, odwiedzając mnie i Zdzisława w naszej maleńkiej 
chateńce.
Choć go bardzo lubiłam, był taki czas, że miałam do niego żal. Reżyserowałam 
Życie paryskie Offenbacha w Operetce Warszawskiej. Jak wiele moich przedstawień, 
tak i to musiałam po pewnym czasie przygotować w języku niemieckim, ponieważ 
zakupił je niemiecki impresario. Wywiązałam się z powierzonego mi zadania i 
wróciłam do Gdańska. Po jakimś czasie dotarła do mnie wiadomość od kolegów z 
operetki, że przyjechała przedstawicielka impresaria i coś w tym przedstawieniu 
przerobiła. Zrobiła to oczywiście na moje konto, ponieważ to ja podpisałam 
afisz. Strasznie wściekła pojechałam do Warszawy. Zażyczyłam sobie obejrzeć 
próbę, poprzedzającą wyjazd. Niemka była bardzo zdziwiona moją obecnością, bo 
nie miałam jechać z zespołem za granicę. Oglądając próbę, zauważyłam w spektaklu 
szereg zmian., których nikt ze mną nie uzgodnił. Po próbie poprosiłam zespół o 
pozostanie na scenie i wezwałam tłumacza, ale nie po to, aby tłumaczył moje 
przemówienie niemieckiej koleżance, bo zrobiłby to pewnie zbyt taktownie, ale by 
przełożył zespołowi to, co nawtykałam przedstawicielce impresaria. A nawty-
kałam!!!
Niestety, niczego nie osiągnęłam, bo to, co zostało zmienione - pozostało.
Profesor Bardini pełnił wtedy funkcję wiceprzewodniczącego Zarządu Głównego 
ZZASP. Pobiegłam do niego rozgoryczona. Miał co prawda jakieś zebranie, ale 
kiedy się dowiedział, że jestem i czekam na niego, wyszedł do mnie i serdecznie 
ucałował. Wtedy wyrzuciłam z siebie moje żale, a jego reakcja bardzo mnie 
uraziła. „Bogusiu, nie zawracaj mi głowy" - powiedział. Rozżalona wyszłam z 
budynku. Miałam nadzieję, że profe-
-134-
sor z racji swego urzędu zechce zainterweniować w tym ewidentnym przypadku 
łamania autorskiego prawa reżysera. A tu, nie! Nie i koniec!
Dzisiaj rozumiem Saszę, ale wtedy miałam do niego dużo żalu. Naturalnie 
niesłusznie. Podobno tego rodzaju sprawy jak moja, były między innymi przyczyną, 
że przestał reżyserować przedstawienia operowe.
Ogromnie przeżyłam śmierć profesora. Poczułam się tak, jakbym straciła swojego 
opiekuna. Jasne, że często bałam się dyskusji z nim, ponieważ był piekielnie 
złośliwy i ostry.
Po Saszy pozostały mi listy. Często pisane na luźnych kartkach, ale jakże dla 
mnie cenne. Oto niektóre fragmenty tej korespondencji:
Warszawa 30 marca 1983
„... Masz rację, Bogusiu, pisząc, że coraz częściej wraca się do tamtych lat. 
Zresztą pierwszy opracował ten problem Mickiewicz, pisząc o kraju lat 
dziecinnych. Tak więc nie powinniśmy się z tej, powiedzmy, słabości, 
tłumaczyć... "
Warszawa 20 stycznia 1990
„... W ostatnim czasie było mnie dużo w telewizji, ale nie przejmuję się tym. 
Jakiś tam kawałek czasu człowieka nosi się jak na przykład fason buta, a potem 
ten sam człowiek funkcjonuje jako stary kapeć. Normalka. "
Warszawa 30 marca 1995
„... Ja ciągle coś robię. Ale to pewnie ze strachu żebym nie musiał nie robić. "
Profesor Aleksander Bardini
-135-
A TERAZ GDAŃSK
Kiedy przed laty rozmawiało się o roku 2000, starałam się zmieniać temat, bo 
sądziłam, że nie dożyję tego przełomowego sylwestra. A tymczasem odlicza się już 
dni, dzielące nas od tej uroczystej daty, a zegar, który towarzyszy mi od 
rozpoczęcia pracy w teatrze, wybił w tym sezonie pięćdziesiąt pięć lat 
działalności aktorsko-reżyserskiej. Aż trudno uwierzyć! Gdyby nie to, że włosy - 
jak mówią Kaszubi - stare, a kręgosłup daje znać o sobie, czułabym się jeszcze 
młoda.
Często myślami błądzę po teatrach Lwowa, Szczecina, Warszawy, Łodzi, Wybrzeża i 
czuję jakąś potrzebę zapisywania wspomnień z mojego
życia teatralnego.
Było to po przyjeździe ze Szczecina, kiedy pracowałam w Warszawie. Zanim 
otrzymaliśmy mieszkanie, byliśmy z Czosnowskim przez kilka lat gośćmi hotelu 
„Polonia", gdzie na maszynce elektrycznej gotowałam pełne obiady, o których 
wiedzieli wszyscy w hotelu, jako że zapachy roznosiły się po korytarzach i 
dochodziły aż do recepcji. Koledzy często zachodzili tam tylko po to, żeby 
powąchać, co u mnie na obiad i w zależności od tego, na co mieli ochotę, 
wstępowali do nas na górę. W moim okresie warszawskim pracowałam w Teatrze 
Nowym, Ludowym i w Rozmaitościach. To były normalne teatry dramatyczne z dobrymi 
zespołami, reżyserami... ale przeżyłam też taki czas w Warszawie, kiedy byłam 
bez pracy. Wtedy zaangażowałam się na krótko do „Artosu", czyli późniejszej 
„Estrady Warszawskiej". Trafiłam do ekipy wiejskiej, będącej najgorszą 
kategorią. Z przedstawieniem, które chyba nosiło tytuł Spotkanie u Ani - ale nie 
pamiętam ani nazwiska autora, ani reżysera -
C. W Narodzinach Figara Wolffa, reżyseria Janusz Strachocki, scenografia Andrzej 
Strachocki, Teatr Ludowy w Warszawie
-136-
jeździliśmy po maleńkich ośrodkach województwa warszawskiego, grając przeważnie 
w remizach strażackich.
Była zima. Budynek, w którym graliśmy, był drewniany, jak to często z wiejskimi 
remizami bywało, a garderoba dla aktorów mieściła się pod sceną. Jako ogrzewanie 
służyła miednica, w której palił się spirytus denaturowany. Rozpoczął się 
spektakl. Koledzy już byli na scenie, ja wchodziłam trochę później. Robiło się 
zimno, ponieważ płomień z wolna dogasał. I co ja wtedy zrobiłam? Dolałam 
spirytusu do niknącego ognia, aby znowu zrobiło się ciepło. No i zrobiło się. 
Bardzo gorąco!!! Płomień buchnął i od razu zaczął lizać kaprony, które miałam na 
nogach. Porwałam kostiumy i wszystkie osobiste rzeczy swoje oraz kolegów i jakoś 
szczęśliwie ogień ugasiłam, ale przedstawienie trzeba było przerwać. I tak 
dobrze, że budynek nie zapalił się wraz z nami wszystkimi na scenie i 
publicznością, a ja byłam tylko trochę poparzona.
Moim następnym etapem była Łódź, Teatr 7.15, gdzie grałam tylko przez jeden 
sezon, ponieważ już wcześniej - z Warszawy - wybierałam się do Gdańska do Teatru 
„Wybrzeże". Miałam już nawet podpisaną umowę, ale dopiero na sezon 1956/57. Do 
dzisiaj przechowuję listy dyrektora Antoniego Biliczaka, który bardzo mnie na 
Gdańsk namawiał. Jako jeden z argumentów przytoczył fakt, że jod dobrze robi 
zdrowiu. Wspaniały dyrektor teatru, a mój bardzo serdeczny przyjaciel.
Ale na chwilę chcę jeszcze pozostać myślami w Łodzi. W Teatrze 7.15, który 
mieścił się tuż przy Grand Hotelu i w którym grałam między innymi z Jaremą 
Stępowskim i Jadwigą Andrzejewską.
W kawiarni w „Grandce" bywaliśmy wszyscy obowiązkowo. Wpadaliśmy po próbie i 
przed przedstawieniem. Także dyrektor Tomski - zwany przez nas „Bułą"- często 
tam zachodził, bywała pięknonoga Zosia Wil-czyńska, szalenie wtedy przystojny 
Leon Niemczyk i starszy Żyd - pan Klim. Ten ostatni, choć całkowicie spoza 
branży, kochał aktorów, a nam wtedy nie najlepiej się powodziło. Często 
osiemnastego czy dwudziestego każdego miesiąca wielu z nas nie miało już 
pieniędzy na obiad...
Przy ulicy Narutowicza mieściła się skromna, ale świetna żydowska restauracja. 
Nieraz wcinałam tam karpia po żydowsku, którego porcja -razem z bułeczką - 
kosztowała wtedy dziesięć złotych. Ale tuż po połowie miesiąca, o karpiu nie 
można było nawet marzyć. Wtedy w nasze życie wkraczał poczciwy pan Klim, któremu 
nieźle się powodziło, bo prowadził jakąś małą firmę i był samotnym człowiekiem. 
Bardzo często taktownie mówił do mnie: „Busia, może byś poszła ze mną na rybę? 
Busia, ja wiem, ty mi powiesz, że już jesteś po obiedzie, ale ja tak nie lubię 
jeść sam. Pójdziesz ze mną na rybę? " Długo się dawałam prosić, bo wstyd mi 
było, że nie mam pieniędzy, ale - koniec końców - oczywiście szłam z nim na tę 
świetną rybę.
-137-
Sezon prawie dobiegał końca, kiedy u Jerzego Antczaka zaczęłam próby do Pułapki 
na myszy Agaty Christie. Jak to się mówi w naszym aktorskim żargonie, byłyśmy na 
jednej roli z Ireną Burawską. Niestety, już w tej Pułapce nie zagrałam, bo 
dyrektor Biliczak - „stanisławianin" zatelefonował do „Buły", również 
„stanisławianina", i upomniał się o mnie. Tak się złożyło, że byłam świadkiem 
tej rozmowy. „Tosiek! -wrzeszczał do Biliczaka Tomski. - Ty mi chcesz Buśkę 
zabrać? Ty mi trzonowy ząb wyrywasz!!! "
Ale pojechałam do Gdańska. I przepracowałam w Teatrze „Wybrzeże" 26 lat!
Nie będę pisała o pracy zawodowej jako takiej. Nie do mnie należy ocena moich 
poczynań aktorskich. Pożółkły ze starości wszystkie wycinki prasowe. Nie tylko 
je skrupulatnie zbieram, ale i czytam. Zbieram recenzje, wywiady, obwieszczenia 
o nagrodach, zdjęcia. Jest tego wszystkiego już bardzo dużo.
Zagrałam przeszło 200 ról, a były to przeważnie role główne. Są naturalnie, 
wśród nich takie, które wspominam najmilej, które w moim dorobku artystycznym są 
może warte podkreślenia. Należy do nich Otylia we Franku V Diirrenmatta i Pilar 
w Komu bije dzwon Hemingwaya -w adaptacji Róży Ostrowskiej i Jerzego Golińskiego 
- prapremierze światowej w teatrze dramatycznym. I Franka Vi Komu bije dzwon 
reżyserował Jerzy Goliński, który przez dziesięć lat był moim szefem 
artystycznym. Również u niego pełniłam funkcje asystenta reżysera. Choć był 
młodszy ode mnie, potwornie się go bałam.
Frank V kończył się songiem w moim wykonaniu. Było to tak pomyślane, że stałam 
na froncie sceny w długiej czarnej obcisłej sukni, podpierając się czarną laską 
ze srebrną rączką, a za mną opuszczano żelazną kurtynę, zamykającą okno 
sceniczne - cały świat Otylii. Autorką tej poruszającej scenografii była Jadwiga 
Pożakowska.
W każdym teatrze pracuje sufler. Jest dla aktora prawdziwym wentylem 
bezpieczeństwa, bo można świetnie znać rolę, ale zdarza się, że w najmniej 
oczekiwanym momencie tekst wyfruwa z głowy jak ptak z klatki i wtedy sufler 
przychodzi na ratunek. Niestety, kiedy opuszcza się żelazna kurtyna, o 
jakiejkolwiek pomocy suflera nie ma mowy. Nasza suflerka, wiedząc, że po zejściu 
kurtyny i tak już na nic się nie przyda, po prostu szła do domu. Ale ja tego 
nigdy nie widziałam. Dla mojej podświadomości suflerka, jak w innych 
przedstawieniach, siedziała do końca spektaklu. Któregoś wieczoru, kiedy żelazna 
kurtyna wolno schodziła w dół, zauważyłam kątem oka, że suflerka zamyka 
egzemplarz, wstaje i wychodzi. Tak mnie to przeraziło, że choć ostatecznie 
wybrnęłam jakoś z sytuacji, poplątałam straszliwie tekst mojego ostatniego, po-
-138-
31. Jako Otylia w Franku V Diirrenmatta, reżyseria Jerzy Goliński, scenografia 
Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże' w Gdańsku, 1962
-139-
32. Jako Pilar z Henrykiem Bistą, Marią Głowacką, Tadeuszem Borowskim i Janem 
Sieradzińskim w Komu bije dzwon Hemingwaya, reżyseria Jerzy Goliński, 
scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże' w Gdańsku, 1964
pisowego songu. Jak widać, aktor ma w swojej psychice zakodowaną obecność 
suflera w kulisie.
Z biegiem lat przybywało ról, a więc i przygód scenicznych. Pamiętam próbę 
generalną Matki Courage Brechta, także w reżyserii Golińskiego. Na widowni 
siedział scenograf Ali Bunsch - chciał popatrzeć, jak zrobiony jest ten 
spektakl. Spotkałam go po próbie na korytarzu i zapytałam: „Ali, jak było? ", na 
co on skrzywił się i powiedział: „Rolą Courage nie przeskoczysz Pilar". Rzecz 
jasna, nie był to odpowiedni „komplement" po generalnej. Mogłam wpaść w jakiś 
kompleks, załamać się, ale na szczęście premiera poszła dobrze, a i recenzje 
były pochlebne.
Courage zagrałam krótko po Pilar, a w strukturze psychicznej tych dwóch 
władczych kobiet jest coś podobnego. Repertuar teatru tak był zaplanowany, że po 
zagraniu Pilar miałam szereg przedstawień Courage. Kiedy jednak dowiedzieliśmy 
się o wyjeździe do Wrocławia do Teatru Polskiego na gościnne występy z Komu bije 
dzwon - musiałam wrócić do Pilar. Wiedziałam, że wszystkie bilety zostały 
wyprzedane, poza tym
-140-
spektakl wcześniej obsypano rozmaitymi nagrodami, z których wiele (łącznie ze 
stypendium w Paryżu) spadło na moją skromną osobę, jechałam więc do Wrocławia 
bardzo pewna siebie. Chyba za bardzo. Na próbie, poprzedzającej wieczorny 
spektakl, wielu wrocławskich kolegów, ciekawych tego okrzyczanego 
przedstawienia, zasiadło na widowni. Nie zabrakło również „Gola" - czyli Jerzego 
Golińskiego, reżysera tego przedstawienia. Nadęta jak paw zaczęłam jeden z 
bardzo długich monologów, kiedy nagle „Goło" przerwał mi, wrzeszcząc z 
ostatniego rzędu: „Kurwa, czy długo jeszcze pani Czosnowska ma zamiar grać Pilar 
kluczem do Matki Courage? ". Myślałam, że - ze wstydu i wściekłości na siebie - 
zapadnę się pod ziemię. Wrocławscy koledzy po cichu i dyskretnie opuszczali 
widownię, a próba już do końca się nie kleiła. Sprawdziliśmy tylko sytuacje 
sceniczne po to, żeby poczuć się w nowych warunkach. Po zakończeniu próby 
wtuliłam się w jakąś kotarę i potwornie płakałam. Całe popołudnie przesiedziałam 
w pokoju hotelowym z Golem, który cierpliwie wyjaśniał mi, gdzie i jakie 
popełniłam błędy, do czego powinnam powrócić, żeby znowu „chwycić" Pilar. 
Wieczorem i podczas wszystkich wrocławskich przedstawień byłam już tą samą 
Pilar, która przyniosła mi tyle satysfakcji. Po powrocie mogłam bez przeszkód 
grać na zmianę Pilar i Matkę Courage.
W Matce Courage rolę księdza kapelana grał nieżyjący już aktor Kazik Talarczyk. 
W jednej ze scen mówiłam do niego: „Księże kapelanie, te moje dzieci, ile ja mam 
z nimi kłopotu! " Pewnego wieczoru kiedy, jak mi się zdawało, wypowiedziałam to 
zdanie, Talarczyk odwrócił się tyłem do publiczności i zaczął zupełnie prywatnie 
dusić się ze śmiechu. Byłam przerażona, nie wiedziałam co się stało. Jestem 
niepodopinana czy kiecka się na mnie rozdarła? Z trudem dograliśmy do końca ten 
akt - on ze śmiechu, ja z przerażenia. Za kulisami dopadłam go i zapytałam: 
„Kazik, co to było? " a on na to: „To ty nie wiesz, co powiedziałaś? ". Okazało 
się, że zamiast powiedzieć: „Księże kapelanie, te moje dzieci, ile ja mam z nimi 
kłopotu! " powiedziałam „Księże kapelanie, te nasze dzieci, ile my mamy z nimi 
kłopotu! ". „Nie wiedziałem, że ja, ksiądz, mam z tobą dzieci w tej sztuce" - 
zakończył Kazik.
Skoro o przejęzyczeniach mowa. W urokliwym przedstawieniu Osiec-kiej Niech no 
tylko zakwitną jabłonie w jednej z sekwencji partnerował mi Zbyszek Grochal. 
Kiedy zachorował, zastępstwa podjął się Heniek Bi-sta. Bardzo denerwowałam się, 
żeby się nie „posypał", czyli nie pomylił tekstu - przecież to było nagłe 
zastępstwo, a poza tym Bista nie należał do aktorów śpiewających (chociaż 
graliśmy razem w Krakowiakach i Góralach, gdzie stworzył bardzo dobrą, ale i 
bardzo charakterystyczna rolę). Najczęściej jednak bywa tak, że zastępowicze z 
reguły się nie „sypią", na-
-141-
33. Jako Buba, kobietka luksusowa w Niech no tylko zakwitną jabłonie Osieckiej, 
reżyseria Jagienka Zychówna, scenografia Ali Bunsch, Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 
1967
tomiast przydarza się to tym, którzy o nich się boją. I tak było ze mną. 
Mieliśmy w tym numerze piosenkę, której fragment śpiewany przez Bi-stę brzmiał 
tak:
Czy pamiętasz, miła ma
Gdyśmy dziećmi byli
Jak w wojenkę częstośmy
Z sobą się bawili..
Ja, jako „kobietka luksusowa" odśpiewywałam:
Ja żołnierzem byłam twym
Do walki gotowym...
Tyś dowodził wojskiem swym
W hełmie papierowym.
Tego wieczoru jednak zaśpiewałam tak:
Ja żołnierzem byłam twym
Do walki gotowym...
Tyś dowodził wojskiem swym
W bębnie hamolowym.
-142-
Jakież było moje zdziwienie, kiedy zorientowałam się, że nikt nie zaśpiewał ani 
słowa więcej, natomiast wszyscy - Heniek i czterech towarzyszących nam 
rewelersów - tańczą odwróceni tyłem do widowni i ryją ze śmiechu. Dopiero kiedy 
zeszliśmy ze sceny i koledzy zaciekawieni pytali mnie, co to jest „bęben 
hamolowy" - dotarło do mnie, jakiego strzeliłam byka.
Bardzo lubiliśmy się z Henrykiem. Wiele ze sobą graliśmy. O nim mogę mówić tylko 
w samych superlatywach - świetny aktor, kolega i mąż swojej żony. Prywatnie 
bardzo mało czasu spędzał z aktorami; nie wysiadywał w bufecie teatralnym, nie 
bawiły go nieważne ploty. Koledzy często brali mu za złe, że nie bierze udziału 
w życiu „klubowym", że zamyka się w garderobie, i mówili, że jest zarozumiały. A 
to nieprawda! Był po prostu skromny, może nawet za bardzo.
34. Z Henrykiem Bistą i Stanisławem Michalskim w Odbudowie błędomierza 
Iwaszkiewicza, reżyseria Marek Okopiński, scenografia Andrzej Markowicz, Teatr 
„Wybrzeże" w Gdańsku, 1974
Kiedy zajęłam się już reżyserią, otrzymałam od dyrektora Stanisława Michalskiego 
propozycję zrealizowania komedii muzycznej Porwanie Sa-binek Tuwima. Do 
wielkiej, wspaniałej roli Strzyckiego (którego znakomicie grał kiedyś Józef 
Węgrzyn) zaprosiłam Henryka Bistę, bo tylko ze
-143-
względu na to, że mogłam mieć go w obsadzie, zdecydowałam się zrealizować 
Sabinki w Teatrze „Wybrzeże". Co prawda Strzycki pod koniec przedstawienia ma 
popisową piosenkę, ale Bista obiecał, że mi tę rolę zagra i piosenkę zaśpiewa. 
Niestety, ostatecznie jednak oddał egzemplarz -a o swojej rezygnacji z roli 
poinformował tylko Staszka Michalskiego. Próby były już tak daleko posunięte, że 
Sabinki musiały ujrzeć światła sceny - premiera się odbyła, ale w zupełnie innej 
obsadzie. Miałam do Henryka żal i czułam się głęboko urażona.
Przez długi czas od tamtego wydarzenia nie miałam okazji widzieć się z nim, 
ponieważ był już jedną nogą w Warszawie, a i ja sporo jeździłam po Polsce i nie 
tylko. Jednak kiedyś nieoczekiwanie spotkaliśmy się na dworcu w Warszawie. Oboje 
czekaliśmy na pociąg do Gdańska. Henryk, dżentelmen w każdym calu, ukłonił mi 
się z bardzo niewyraźną miną, ja odwzajemniłam ukłon myśląc „mam cię w nosie", 
po czym osobno ruszyliśmy na spacer po peronie. Kiedy pociąg wreszcie nadjechał, 
wsiedliśmy - każde do swojego przedziału. Miałam wykupiony bilet na miejsce w 
wagonie dla niepalących. Choć pociąg był wypełniony po brzegi - obok mnie w 
przedziale pozostało jedno wolne miejsce. Kiedy już się usadowiłam, do 
przedziału weszła konduktorka i z nieskrywaną dumą w głosie powiedziała: „Proszę 
państwa, jedzie z nami bardzo znany aktor. On wprawdzie pali, ale nie znosi dymu 
w małych pomieszczeniach, a pomyłkowo siedzi w wagonie dla palących. Czy nie 
będą państwo mieli nic przeciwko temu, żeby usiadł z wami? " Gdy usłyszałam 
pierwsze słowa konduktorki, wiedziałam, o kogo chodzi, bo Henryk palił i to 
dużo. Uśmiechnęłam się do siebie, bo przypomniał mi się fragment z Pani 
Twardowskiej i słowa diabła: „Ta karczma Rzym się nazywa, kładę areszt na 
waszeci! " Po chwili do przedziału wszedł skromniutki Henio, zapytał: „Czy 
państwo pozwolą? " i zażenowany usiadł przy mnie. Kiedy szepnęłam do niego 
„Cześć, stary", spojrzał na mnie, a jego odstające uszy (które zawsze starał się 
jakoś zasłonić) przybrały kolor purpury. Przytulił mnie mocno do siebie i długo 
przepraszał za Sabinki. A przecież to już naprawdę nie było ważne. Mieliśmy 
sobie tyle do powiedzenia.
Henryk zechciał zagrać w przedstawieniu poniedziałkowego Teatru Telewizji w 
sztuce Godebskiego Miłość i próżność, którą reżyserowałam. Obsadziłam go w roli 
stryja partnerującego mu w tym spektaklu aktora Teatru „Wybrzeże", Krzysztofa 
Matuszewskiego. W jednej ze scen stryj miał kwestię, w której absolutnie nie 
zgadzał się na małżeństwo bratanka z ukochaną, gdyż, jak wynikało z akcji, sam 
chciał ją pojąć za żonę. Wymyśliłam, że w w trakcie tej rozmowy Bista będzie 
wolniutko obierał jabłko, a pochłonięty tą czynnością wypowie swoje kwestie tak, 
że zabrzmią naprawdę groźnie. Rzecz jednak tkwiła w tym, żeby skórka obie-
-144-
ranego jabłka stanowiła jedną długą spiralę. Mój poczciwy zdyscyplinowany 
artysta zgodził się na to i ćwiczył tak długo, aż doszedł do perfekcji. Henryk 
był zadowolony, a ja szczęśliwa.
Henryka Bisty nie ma już wśród nas. To ogromna strata dla teatru. Mnie pozostały 
wspomnienia, wiele zdjęć i kaseta wideo z tamtym przedstawieniem Teatru 
Telewizji.
Jestem osobą bardzo słowną i obrzydliwie wręcz punktualną. Jako reżyser wymagam 
też bezwzględniej punktualności od moich zespołów. Ale muszę przyznać, że i mnie 
zdarzały się wpadki. Moja historia miała miejsce dawno temu - wtedy jeszcze 
byłam aktorką. Graliśmy Noc listopadową Wyspiańskiego, a ja w roli Nike Żałobnej 
zjawiałam się tylko na początku przedstawienia. Jak to często bywa i dziś, 
spektakle rozpoczynały się o rozmaitych godzinach, w zależności od tego, do 
jakiego odbiorcy były kierowane. Spektakl, o którym chcę opowiedzieć, miał 
rozpocząć się o godzinie 17.00, ale ja, nie wiedzieć czemu, byłam przekonana, że 
gramy o 19.00 i na 16.00 wybrałam się z mężem do kina. O naszym wypadzie 
wiedzieli moi szwagrostwo, proponowaliśmy im bowiem pójście z nami, ale oni z 
jakichś powodów nie mogli nam towarzyszyć.
Siedzieliśmy w dawnym kinie „Leningrad" - obecnie „Neptun" - oglądając dobry 
film, gdy nagle usłyszałam, że ktoś woła mnie do wyjścia. Nie wiedziałam, co się 
stało. Od razu pomyślałam o zalanym mieszkaniu, włamaniu, pożarze. Ruszyłam do 
wyjścia, a tysiące okropnych myśli przychodziło mi do głowy. Dobiegliśmy z mężem 
do holu, a tam kierownik kina pyta: „Pani Bogusławo, czy przypadkiem nie gra 
pani dzisiaj popołudniówki? ". Nogi się pode mną ugięły... Rzeczywiście! Na 
szczęście do teatru nie jest daleko - wystarczy tylko przebiec Długą. Nawet się 
nie ubierając, z kożuchami w rękach popędziliśmy ze Zdzisławem na Targ Węglowy. 
Wpadłam za kulisy jak bomba, a tam już czekał na mnie zastępca dyrektora, 
wspaniały ale surowy Jerzy Gołębski, garderobiana z kostiumem i Teresa Lassota. 
Garderobiana błyskawicznie przebrała mnie na korytarzu i wpadłam na scenę. Nie 
wiem, jakim cudem zdołałam wygadać tekst. Przedstawienie zostało opóźnione o 
przeszło 20 minut. Kiedy zeszłam ze sceny, dostałam ataku wątroby, ale 
przedstawienie dograłam do końca. Co za wstyd!!! Ja - uosobienie punktualności 
siedzę w kinie zamiast w teatrze przygotowywać się do spektaklu! Podobno długo 
mnie szukano i dopiero Teresa Lassota, która znała moich krewnych, znalazła 
numer ich telefonu, zadzwoniła i dowiedziała się, gdzie jestem. Gdyby nie ona, 
przedstawienie musiałoby być odwołane. Nie zostałam ukarana przez dyrekcję, bo 
byłam wtedy przewodniczącą Oddziału SPA-TiF - ZASP. Wobec tego wywiesiłam na 
tablicy naganę dla samej siebie, przeprosiłam pisemnie wszystkich za to okropne 
spóźnienie i przeznaczyłam sporą sumę pieniędzy na Dom Aktora Weterana w 
Skolimowie.
-145-
ja serdeczna koleżanka torym"
pokladzie wychodzącego
Późnowiosenna. Obie z
^ kułtury -
V„v - i
35. Okrętujemy się na Batorym z Krysią Łubieńską
i rzeźb! Każda wyprawa do muzeum
, P^ o
z byłam dumna! "Ba" ^ odbl^śmy od
T* ^^ na Piękna'
W Leningradzie przywitała nas orkiestra, która odegrała dwa hymny. Potem 
wszystkich pasażerów zaproszono na wycieczkę po mieście autokarami, które już na 
nas czekały w porcie. Po wejściu do autokaru okazało się, że me ma w nim 
tłumacza znającego polski. Na pytanie pilotki, czy ktoś zna język rosyjski, 
natychmiast się zgłosiłam. Zostałam poproszona o pomoc w tłumaczeniu. Kiedy 
chętnie przesia-dłam się do przodu, pierwsze zdanie, jakie miałam przetłumaczyć, 
brzmiało: „Troszeczkę zmieniły się nasze plany i teraz zamiast wycieczki po 
mieście złożymy wizytę w Ermitażu! ". A ja potwornie boję się wielkich 
płaszczyzn w zamkniętej przestrzeni, a więc także obrazów
1
nie przeżyłam!
jeszcze wrócę, nigdy
-146-
A jednak tę wycieczkę „Batorym" wspominam jak najlepiej. Teraz to nawet śmiać mi 
się chce z przygód na martwej fali. Pogoda była naprawdę piękna, ale kołysało 
tak potwornie, że prawie wszyscy byli ciężko chorzy. Nikomu nie przychodziło do 
głowy, żeby korzystać ze wspaniałej restauracji i dań, które można było zamawiać 
bez ograniczeń. Piękna sala nagle całkowicie opustoszała. Na całym statku unosił 
się odór nie do zniesienia. Próbowałam, według rad załogi, ratować się koniakiem 
pitym na czczo. Trochę mi to pomagało; przynajmniej na tyle, że mogłam zjeść 
choć odrobinę czarnej postnej kaszy. Po jakimś czasie jednak, upiorne szarpania 
martwej fali skończyły się. Dotarliśmy do Rygi i zwiedzaliśmy ją, zachwycając 
się tym prześlicznym miastem. Nadszedł czas powrotu. Z portu wyszliśmy z 
dwugodzinnym opóźnieniem, bo zamiast uroczystego pożegnania z hymnami mieliśmy 
do czynienia z radzieckimi celnikami, nastawionymi głównie na rekwirowanie 
złota, którego pasażerki tego rejsu - co trzeba przyznać - nakupowały sobie 
sporo. Na szczęście ja nie miałam powodu do obaw, bo kupiłam tylko złotą 
bransoletkę do zegarka, a jedną sztukę złota wolno było z ZSRR wywieźć.
Po nieprzyjemnościach celnych nadszedł czas na ostatnią kolację, poprzedzającą 
Bal Kapitański. Byłam niezmiernie dumna, bo otrzymałam zaproszenie od kapitana 
Meissnera, aby kolację zjeść przy jego stole. A nie byle jaki to był stół. 
Umieszczony na niewysokim podeście, górował nad salą jak estrada, a siedzących 
przy nim gości obsługiwano jako pierwszych. Za podawane tu trunki nie trzeba 
było płacić. Kelnerzy z wielką gracją stawiali pięknie ułożone na tacach ogromne 
kraby, a ja myślałam o tym, że za nic na świecie nie dotknę tego potwornego 
zwierza z wąsami. Wielokrotnie jadłam mięso z raków, krabów, krewetek, langust i 
bardzo je lubię, ale zawsze było ono już obrane. Nie wyobrażałam sobie obierania 
rękami i wysysania ze skorupek delikatnego mięsa. Bałam się, że narobię 
okropnego bigosu przy kapitańskim stole, odmawiając jedzenia nieobranych ze 
skorupy krabów. Na szczęście nic strasznego się nie wydarzyło. Wąsate stworzenia 
na tacach były tylko przybraniem przepysznych sałatek z krabów, które z otwartej 
skorupy kelnerzy nabierali specjalnymi przyborami i kładli na nasze talerze. Nie 
pomnę całego menu tego wieczoru, ale pamiętam, że nie zawahałam się, kiedy 
kelner zapytał mnie, czy życzę sobie barszczyk z żółwia czy czerwony -wybrałam 
naturalnie nasze poczciwe buraki.
Przyszła pora na deser. Zgasły wszystkie światła, a do sali jadalnej weszli 
kelnerzy. Sunęli pięknie, równiutko, jeden za drugim, niosąc nad głowami duże 
tace z płonącymi lodami, a orkiestra zagrała „zabronioną" w teatrze melodię Lecą 
świetliki. W teatrze ta melodia przynosi pecha i grać jej nie wolno. W ogóle 
ludzie teatru są bardzo przesądni. Może po-
-147-
woli to już mija, ale za moich młodszych lat żaden mężczyzna nie śmiał stanąć na 
scenie, czy przejść przez nią prywatnie w kapeluszu czy jakiejś czapce na 
głowie, nie gryzło się pestek z dyni, za kulisami nie dziergało się na drutach 
ani szydełkiem. Nie gwiżdże się w teatrze do dzisiaj, bo -jak to się mówi - 
przedstawienie zostanie wygwizdane. Jeżeli na podłogę upadnie egzemplarz sztuki, 
trzeba go przed podniesieniem koniecznie przydepnąć, bo inaczej padnie sztuka. 
Do dzisiaj ludzie teatru panicznie boją się trumny na scenie, bopanuje 
przekonanie, że jeżeli w sztuce trumna stoi na scenie, to ktoś w teatrze umrze 
i... niestety, bardzo często to się sprawdza. Uważam też, że pawie pióra, choć 
tak piękne, nie przynoszą szczęścia ani w życiu, ani na scenie. Unikam ich jak 
ognia. Ale jak tu bez pawich piór zagrać na przykład Wesele?
Skoro o Weselu Wyspiańskiego mowa, to muszę wyznać, że jednym z moich marzeń 
było zagrać w nim Rachelę. We Lwowie u Dąbrowskiego w Teatrze Polskim, gdzie 
chodziłam do Studia Aktorskiego i gdzie rozpoczynałam dorosłą pracę w teatrze, 
było grane Wesele. Wraz z moimi młodziutkimi kolegami brałam udział w tym 
przedstawieniu. Robiliśmy tłum w scenie z Branickim. Rachelę grała Irena 
Tomaszewska (pierwsza żona Młodnickiego). Ogromnie mi się w tej roli podobała. W 
długiej czarnej sukni, z gładko zaczesanymi czarnymi włosami, nisko upiętymi w 
kok i czerwonym miękkim dużym szalu na ramionach. Taką właśnie Rachelę chciałam 
zawsze zagrać. Kiedy już pracowałam w Teatrze "Wybrzeże" gruchnęła wiadomość, że 
Wesele wchodzi do repertuaru. Umierałam z ciekawości, jaka będzie obsada. Jak 
już wspomniałam, byłam zaprzyjaźniona z dyrektorem Biliczakiem i dyrektorem 
Golińskim, ale nie miałam prawa zapytać, czy wejdę do spektaklu. Obsadę zawsze 
wywieszano kilka dni przed rozpoczęciem prób i dopiero z tablicy ogłoszeń każdy 
dowiadywał się, co go czeka. Dwaj dyrektorzy współpracowali ze sobą tak 
idealnie, że nic, co nie powinno przedostać się do zespołu, z gabinetu 
naczelnego nie wyszło. Tak było wtedy. Teraz już wszystko w teatrach się 
pozmieniało. Zespoły natychmiast wiedzą, o czym się mówi w dyrekcjach. To 
wprowadza niesnaski, ponieważ w planach obsadowych często następują zmiany.
Nadszedł dzień, kiedy wywieszono obsadę. Jestem! Wiszę na tablicy! Zagram 
Rachel! Szalałam z radości. Scenografię i kostiumy projektował Ali Bunsch. 
Jeszcze w czasie prób „stolikowych" Bunsch z Golińskim dali mi do obejrzenia 
projekt kostiumu. Goliński chciał nim podkreślić, że Rachel to zakompleksiona 
córka podmiejskiego karczmarza, a więc razem z Bunschem ubrali mnie w wełnianą 
liliową sukienkę do połowy łydki, z różowymi ryszkami u dołu, sznurowane 
trzewiki, pomarańczowy szal błyszczący jakimiś czarnymi zawijasami i okulary w 
drucianych
-148-
36. Jako Rachel ze Zdzisławem
Maklakiewiczem - Poetą w Weselu
Wyspiańskiego, reżyseria Jerzy Goliński,
scenografia Ali Bunsch,
Teatr „Wybrzeże" w Gdańska, 1960
37. Jako Klimina z Haliną Slojewską - Radczynią w Weselu Wyspiańskiego, 
reżyseria Stanisław Hebanowski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" w 
Gdańsku, 1976
oprawkach. Ten kostium wydawał mi się wstrętny tym bardziej że przecież Rachel 
była mądrą dziewczyną o bogatym wnętrzu. Chociaż przychodziło mi to z 
trudnością, jednak poddałam się takiej Racheli, poddałam się Golińskiemu i tę 
„moją" Rachel pokochałam. Rolę tę rozmaicie odebrali recenzenci. Od zachwytów do 
zupełnej dezaprobaty. Na przykład Malwina Szczepkowska, która zawsze pisała o 
mnie entuzjastycznie, Rachelą była bardzo rozczarowana. Ciekawostką jest na 
pewno fakt,
-149-
że Poetę w tym przedstawieniu grał „Pupal", czyli Zdzisio Maklakiewicz. Nie do 
wiary ale był w tej roli świetny!!! Wesele wróciło na scenę „Wybrzeża" także za 
dyrekcji Stanisława Hebanowskiego w jego reżyserii i ze scenografią Mariana 
Kołodzieja - wtedy już zagrałam Kliminę, a Rache-lę Halina Winiarska. 
Wspomnienia Wesela Golińskiego stawiają mi w przed oczami potworny obraz. Palił 
się nasz świeżo wyremontowany teatr w Gdyni. Mieszkałam w tym czasie przy ulicy 
Świętojańskiej, przy Kamiennej Górze. Zbudziła mnie w nocy sąsiadka, której okna 
pokoju wychodziły na teatr. „Teatr się pali! " - wrzeszczała. Natychmiast 
zadzwoniłam do dyrektora Biliczaka, rozdzwoniłam się także po kolegach, którzy 
mieszkali w Gdyni. Tak szybko, jak to było możliwe, znalazłam się przy teatrze. 
Wraz z kolegami z płonącego budynku wynosiliśmy kostiumy z Wesela, którego 
premiera miała się niebawem odbyć. Mężczyznom udało się wynieść fortepian. 
Strażacy się tym nie zajmowali. Mieli poważniejsze zadania. Płakaliśmy wszyscy, 
jak na pogrzebie kogoś z najbliższych. Na pogorzelisku zjawił się redaktor 
Witold Mężnicki, który też mieszkał w Gdyni. Był przerażony widokiem pożaru, ale 
nie rozumiał aż takiej naszej rozpaczy. Zareagował jak dziennikarz, a ja jeszcze 
długo brałam mu to za złe. Kostiumy i fortepian uratowaliśmy, nie pamiętam 
jednak, czy udało się wynieść dekoracje. W każdym razie premiera Wesela się 
odbyła. We Wrzeszczu, na scenie Opery Bałtyckiej.
A pozostając przy temacie ognia, pamiętam przygodę, jaką przeżyliśmy w Sopocie 
podczas Biedermanna i podpalaczy Maksa Frischa w reżyserii Stanisława Różewicza 
i scenografii Mariana Kołodzieja. Grałam Babette, żonę Biedermanna, którego 
kreował wspaniały aktor Stanisław Igar. Nie należał on wszakże do najmilszych 
kolegów. Oschły, wiecznie niezadowolony, na scenie wymagał od wszystkich 
absolutnego profesjonalizmu i jeśli tylko coś mu nie odpowiadało - potrafił 
zniszczyć partnera w trakcie prowadzenia dialogu. Ale jak trafiał na aktorów 
godnych siebie, wtedy był cudownie kontaktowy. Graliśmy razem w wielu sztukach i 
to była dla mnie sama rozkosz. Wracając jednak do Biedermanna - jest tam scena, 
w której dwóch diabłów w ludzkiej postaci -przepysznie granych przez Staszka 
Michalskiego i Krzyśka Gordona - grozi podpaleniem domu Biedermanna. W czasie 
jednego z przedstawień, kiedy już wiadomo było, że za chwilę cały dom stanie w 
płomieniach, ni stąd, ni zowąd, z końca widowni rozległ się krzyk: „Nie wolno 
rozpalać ognia, nie zmówiwszy mantry! ". Wszyscy na scenie na chwilę zamarliśmy. 
Ale przedstawienie musi trwać, więc diabły znowu zabierają się do podpalania, a 
tu jeden z widzów, młody mężczyzna, biegnie w kierunku sceny i woła: „Nie 
pozwolę rozpalić ognia bez zmówienia mantry! ". Kiedy dobiegł do stopni 
prowadzących na scenę, przytomny Staszek Michalski krzyk-
-150-
38. Ze Stanisławem Igarem w Biedermannie
i podpalaczach Frischa, reżyseria Stanisław
Różewicz, scenografia Marian Kołodziej,
Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1975
nął do niego: „No to mów pan! " i poszedł z Gordonem „podpalać" dom. Młody 
człowiek stanął bokiem do widowni i wyciągnąwszy jedną rękę w kierunku sceny, 
zaczął mówić jakiś wielki monolog. Ogień sceniczny ogarnął nas wszystkich, 
odezwały się dzwony i groźna scena - przez ten nieprzewidziany epizod - stała 
się jeszcze groźniejsza. Wszystkim nam ciarki chodziły po plecach. Tego wieczoru 
dzwony musiały bić dłużej, i przez to także przeciągnął się akt. Kiedy nasz 
niespodziewany gość wszedł na scenę, zaciągnięto kurtynę, a my niezwłocznie 
„wsiedliśmy" na intruza. Oj, okropnie mu się wtedy dostało, a on spokojnie 
powiedział tylko: „Musiałem zmówić modlitwę. Czy mogę wrócić na widownię? " Po 
czym przez kulisy wyszedł do foyer na przerwę i potem pewnie do końca obejrzał 
przedstawienie. Po spektaklu zatelefonowałam do Stanisława Różewicza i 
opowiedziałam o naszej przygodzie. Mówiłam mu, jaka to wielka szkoda, że tego 
nie widział, bo to było doprawdy coś wstrząsającego. Przez zupełny przypadek 
przedstawienie nabrało zupełnie innego, niesamowitego wymiaru.
Lekarze nie lubią leczyć aktorów, bo oni nigdy nie proszą o zwolnienie, a za to 
błagają, żeby ich jak najszybciej postawić na nogi. Ja nie byłam
-151-
39. Śpiewałam song „Mein jiddische Marne" w Niech no tylko zakwitną jabłonie
-152-
inna. Kiedyś przez zlekceważenie zapalenia oskrzeli przedawkowałam leki i z 
końcem pierwszej części przedstawienia Niech no tylko zakwitną jabłonie w czasie 
tańca zrobiło mi się słabo, przed oczami ciemno, zdążyłam tylko dotańczyć do 
kulisy i tam osunęłam się na podłogę. Wprawdzie nie zemdlałam, bo to mi się 
nigdy w życiu nie zdarzyło, ale do drugiej części przedstawienia na scenę wyjść 
nie mogłam. Dobrze, że jest to składanka i w drugiej części miałam mniej wyjść 
na scenę. Innym razem w tychże Jabłoniach miałam scenę, w której celowo 
przewracałam się w czasie tańca - niestety, kiedyś upadłam tak niefortunnie, że 
po spektaklu odwieziono mnie na pogotowie. Lekarz dyżurny miał sporo zabawy z 
wyciąganiem wszystkich drzazg powbijanych w moją dłoń i nogę.
Kiedyś, przed premierą Opery za trzy grosze, którą reżyserował Jerzy Goliński, 
też przydarzyła mi się interwencja medyczna. Grałam tam Jen-ny, dużą śpiewaną 
rolę. Goło nigdy nie oszczędzał aktorów, a więc i próby do Opery były bardzo 
ostre. Na kilka dni przed premierą zaczął szwankować mi głos. Poszłam więc do 
lekarza, znanego laryngologa z Gdyni, który stwierdził, że nabawiłam się guzków 
na strunach głosowych i w związku z tym powinnam natychmiast przerwać pracę i 
zamilknąć. Groził mi nawet operacją. Ale jak tu zamilknąć, kiedy premiera tuż-
tuż? Mój życzliwy pan doktor - obecny na premierze - z przerażeniem patrzył i 
słuchał, jak śpiewałam piękną Balladę o okrętach. Mało, że zaśpiewałam! 
Publiczność domagała się bisu, cóż więc było robić? Bisowałam - to 
najpiękniejsze przeżycie dla aktora! No i nie tylko szczęśliwie obeszło się bez 
operacji, ale do dziś grzmię donośnym głosem.
Jest jednak jedna dolegliwość, z której chyba nigdy się nie wyleczę. To 
wspomniany już wcześniej lęk przed wielkimi płaszczyznami w zamkniętej 
przestrzeni, prawdziwa fobia. Pamiętam moje pierwsze spotkanie z Panoramą 
Racławicką we Lwowie. Miałam wtedy może dziewięć, może dziesięć lat i tatuś 
uznał, że czas już obejrzeć to wielkie dzieło. Panorama prezentowana była w 
brzydkiej rotundzie. Kiedy zobaczyłam ogromne płótno, w pierwszej chwili 
chciałam uciekać - niestety, tatuś nie pozwolił mi wyjść. Powoli oswajałam się z 
tym przerażającym mnie widokiem. Uspokoiłam się dopiero wtedy, kiedy - dzięki 
oświetleniu -zaczęło mi się wydawać, że to wszystko, co dzieje się na płótnie, 
ma miejsce w plenerze, a więc daleko od nas. Takie wrażenie spotęgowano dzięki 
połączeniu obrazu z prawdziwymi krzakami, elementami końskich uprzęży czy kół od 
wozów. Taka była moja pierwsza zarządzona przez tatusia lekcja historii, z 
której ja, choć miałam złudzenie, że to otwarta przestrzeń, chciałam jak 
najszybciej uciec. Marzyłam tylko o tym, by znowu znaleźć się na Placu 
Powystawowym i odetchnąć prawdziwym świeżym powietrzem.
-153-
Panoramę Racławicką we Lwowie odwiedzałam jeszcze kilka razy ale zawsze pod 
przymusem. Nie zastanawiałam się wtedy nad wartościami artystycznymi tego, 
dzieła - dla mnie było przerażające swoim ogromem zamkniętym w pomieszczeniu.
Po latach, kiedy reżyserowałam jakąś sztukę w teatrze we Wrocławiu, znowu miałam 
okazję zobaczyć Panoramę. Było to krótko po otwarciu i dostać się na nią wcale 
nie było łatwo. Wcale nie paliłam się do tej wycieczki, jednak dyrektor teatru 
postawił sobie za punkt honoru, by mnie i mężowi bilety do Rotundy załatwić. 
Poszliśmy więc - budynek piękny, lekcja historii płynie dyskretnie z głośników, 
szczegółowo opisywany jest każdy fragment płótna. Pomyślałam, że gdyby tu był 
mój tatuś, nie musiałby niczego mi tłumaczyć, a i sam pewnie byłby zachwycony. A 
obraz? Wiele czytałam i słyszałam o jego autorach. Znam listy Wojciecha Kossaka 
do rodziny, opisujące jego stosunek do Styki, z którym obraz ten malował. Z ust 
samej Magdaleny Samozwaniec, która zaszczyciła mnie swą przyjaźnią, wiele 
słyszałam o jej ojcu i pracy nad Panoramą Racławicką. Jak przed laty, także i 
dzisiaj nie zastanawiam się nad wartością tego dzieła, choć mam wiele 
wątpliwości. Ale przecież raczej nie powinnam wyrażać swojej opinii jeśli chodzi 
o malarstwo i rzeźbę, bo po pierwsze - jestem kompletną dyletantką, a po drugie 
- tak bardzo boję się wielkich eksponatów, że zwyczajnie nie mogę na nie 
patrzeć.
Pamiętam, jak mój pierwszy mąż, Sylwester Czosnowski, opowiadał mi bardzo wiele 
o Luwrze i o tym, jak często zmęczony studiami szedł tam, by odpocząć przed 
obrazem Mony Lizy i nie mógł nigdy oderwać od niej oczu. Po wielu latach i ja 
znalazłam się w Paryżu, na stypendium. Miałam stałą bezpłatną kartę na wejście 
do każdego muzeum, więc jak tu nie pójść do Luwru? Niestety, zaraz po wejściu 
zdjął mnie paniczny strach, kiedy zobaczyłam wielkie rzeźby, a potem galerie z 
ogromnymi
40. W roli Jenny w Operze za trzy grosze Brechta, reżyseria Jerzy Goliński, 
scenografia Ali Bunsch, Teatr „Wybrzeże w Gdańsku", 1960
-154-
płótnami - wydawało mi się, że za chwilę zemdleję. Z trudem, bo z trudem, 
dotarłam jednak do zasłoniętej szkłem Mony Lizy. Stanęłam w tłumie ludzi i 
poczułam się trochę spokojniejsza - ten obraz nie napawał mnie lękiem, bo nie 
jest wielki. Ciągle jednak dręczyła mnie myśl o tych wszystkich innych ogromnych 
dziełach i chciałam jak najszybciej znaleźć się na ulicy. Niestety, nie potrafię 
wytłumaczyć sobie tych moich lęków. Na myśl o jakimkolwiek muzeum dostaję 
dreszczy. Faktem jest jednak, że przemogłam się z wielkim trudem i obejrzałam 
moskiewską Galerię Tretiakowską. Ale do muzeum w Dreźnie nie weszłam, choć 
podchodziłam do tego wiele razy. Nie wejdę także do Sukiennic. Wiem dobrze co 
tam się znajduje i to mi wystarczy. Oglądam albumy.
Kolejną historię tego typu przeżyłam, kiedy - tym razem ze Zdzichem - 
odwiedziłam Paryż. Postanowiliśmy zobaczyć Wersal. Wszystko było cudowne do 
chwili, kiedy uchyliłam drzwi do Sali Napoleońskiej. Zobaczyłam to ponure od 
ciemnych wielkich płócien wnętrze i zwyczajnie zwiałam - umówiłam się tylko z 
mężem, że jak skończy oglądanie, spotkamy się w ogrodach pałacowych.
Podobnie jest ze słynną kurtyną Siemiradzkiego w Teatrze im. Słowackiego w 
Krakowie. Nie wejdę na widownię wcześniej, jak po podniesieniu kurtyny.
Choroba, po prostu choroba! Rozmawiałam z wieloma psychiatrami i psychologami i 
nikt do tej pory nie spotkał się z podobnymi dolegliwościami. Tak więc nie ma 
dla mnie żadnej terapii - ze strachu przed wielkimi płaszczyznami w zamkniętej 
przestrzeni chyba nie wyleczę się już nigdy. Wielokrotnie się zastanawiałam i 
szukałam źródła tego mojego kalectwa. Bo ta fobia właśnie nim jest, szczególnie 
dla mnie aktorki i reżysera.
Myślę sobie, że wszystkiemu jest winien mój strach przed śmiercią. Wielkie 
obrazy i rzeźby w zamknięciu - choć są dziełami znakomitych twórców, którzy 
tchnęli w nie swój talent i cząstkę życia - jednak są zastygłe, martwe, 
nieruchome, jak wszystko, co się łączy z cmentarzami. Często bywam w kinie, mogę 
oglądać film nawet na największym ekranie, bo tu wszystko się rusza, żyje. Mogę 
pracować na scenie wśród największych dekoracji, bo i one często są w ruchu, ale 
pamiętam przygodę, jaką przeżyłam w Operze Bałtyckiej, gdzie graliśmy na zmianę 
z jej zespołem, jako że Teatru „Wybrzeże" jeszcze wtedy nie było. My 
wystawialiśmy wtedy Franka V Diirrenmatta, a opera miała w repertuarze Aidę. 
Sceny były tak ustawione, że w pewnym momencie przedstawienia, musiałam - prawie 
biegnąc - dostać z jednej strony na drugą wąskim przejściem za horyzontem, żeby 
zdążyć wejść w odpowiednim momencie. Nigdy nie miałam z tym kłopotu, ale 
któregoś wieczoru na mojej drodze
-155-
stanął ogromny namalowany na dykcie Sfinks, element scenografii, którego 
montażyści nie wynieśli do kieszeni scenicznej, jak to zwykle czynili. Nie 
potrafię opisać przerażenia, jakie mnie wtedy ogarnęło. Tym razem z ogromnym 
trudem dtarłam do przeciwległej kulisy, a podczas przerwy zrobiłam karczemną 
awanturę brygadierowi sceny o to, że przez tego cholernego Sfinksa o mało nie 
upadłam i że przez niego miałam za mało miejsca na przejście. Naturalnie nie 
powiedziałam, że się tego ogromnego malowidła po prostu boję, było mi zwyczajnie 
wstyd.
Wiele pięknych chwil przeżyłam na scenie. Ale przecież nie zawsze trafiały mi 
się role w których czułam się świetnie. Rolą, która powinna być policyjnie dla 
mnie zabroniona, jest Laura w Kordianie Słowackiego - a ja ją grałam. Nie miałam 
innego wyjścia, bo za moich młodych lat aktor grał wszystko, co mu dyrekcja do 
grania powierzyła.
Na pewno zawiodłam Marka Okopińskiego, reżysera bardzo dobrego przedstawienia 
Termopil polskich Micińskiego. Marek obsadził mnie w roli Tamary, która wpędziła 
mnie wręcz w kompleksy. W jednej ze scen, stojąc przed spuszczoną kurtyną 
mówiłam monolog. Nie było ani jednego przedstawienia, żebym się w tym monologu 
nie pomyliła. Nigdy mi się to nie zdarzało, bo przecież na przykład w Komu bije 
dzwon jako Pilar waliłam kilka ogromnych monologów i nie miałam żadnych 
potknięć. Nie rozumiem dlaczego, ale Marek Okopiński nigdy mi nie powiedział, że 
go zawiodłam i jeszcze wiele grałam u niego w okresie kiedy był szefem 
artystycznym Teatru „Wybrzeże".
Nie czułam się najlepiej w polskim repertuarze współczesnym, takim jak na 
przykład Białe małżeństwo, w którym grałam Ciotkę, czy Kartoteka, w której 
obsadzono mnie jako Tłustą. Nie przepadałam za Iwonę, księżniczką Burgunda 
Gombrowicza, w której byłam Królową Małgorzatą. Natomiast Ryszard Major, reżyser 
tego spektaklu, bardzo lubił ze mną w takim repertuarze pracować. Przy Iwonie 
Major wymyślił, że Królowa
41. W roli Laury w Kordianie Słowackiego, reżyseria Teresa Zukowska, scenografia 
Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1959
-156-
42. W roli Tamary z Andrzejem Szalawskim w Termopilach polskich Micińskiego, 
reżyseria Marek Okopiński, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" w 
Gdańsku, 1970
Małgorzata i Król - grany przez Jurka Łapińskiego - to będzie taka ple-bejska 
para królewska. Bardzo się to publiczności i krytykom podobało, a i ja byłam 
podobno dobra. Sama miałam jednak o tej roli zupełnie odwrotne zdanie. Nie byłam 
z niej zadowolona, a już ogromny monolog, po którym schodziłam ze sceny 
przeważnie na brawach, napawał mnie przed wejściem ogromną tremą.
Iwonę, księżniczkę Burgunda graliśmy na naszej scenie długo, a i wiele z nią 
podróżowaliśmy. Byliśmy na gościnnych występach w Starym Teatrze w Krakowie, a 
także w Niemczech - w Bremie. Wszędzie spektakl miał ogromne powodzenie. Właśnie 
w Bremie przydarzyło nam się coś wspaniałego. Po ostatnim przedstawieniu jeden z 
niemieckich kolegów powiedział do mnie: „Macie Papieża". „Jak to macie Papieża? 
Chyba mamy! " - burknęłam. „Ale Papieżem wybrali Polaka. Karola Wojtyłę" -
krzyknął. Cały zespół ogarnął szał nie do opisania. Płakaliśmy z radości. W 
drodze powrotnej, kiedy stawiliśmy się na granicy, byliśmy najważniejsi, bo 
byliśmy Polakami. Wszyscy rozpływali się w uśmiechach, nie szczędzono nam miłych 
słów i gratulacji. Jakaż duma i radość rozpierały nas wszystkich!
-157-
43. Z Krzysztofem Gordonem, Janem Sieradzińskim i Adamem Trelą, jako Tłusta w 
Kartotece Różewicza, reżyseria Andrzej Rozhin, scenografia Elżbieta i Leon 
Barańscy, Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1971
Często publiczność w teatrze - tak jakby się widzowie umówili - dobiera się 
kompletami. Nie mam na myśli zorganizowanej widowni, składającej się z wycieczek 
turystycznych czy uczniowskich. Myślę o widowni, składającej się z osób, które 
kupują bilety w kasie teatru. Kiedy pracowałam w Teatrze „Wybrzeże" jako 
aktorka, frekwencja była naprawdę bardzo dobra, ale odbiór przedstawień - 
rozmaity. Jeśli graliśmy komedię, salwy śmiechu czy brawa zrywały się każdego 
dnia w innym momencie sztuki - zupełnie tak, jakby widzowie wcześniej się 
umówili. Natomiast jeśli prezentowaliśmy ciężki dramat, reakcję widzów 
odczuwaliśmy w tym skupieniu, jakie emanowało z widowni. To trudne do 
określenia, ale my - na scenie - słyszymy ciszę widowni i doskonale zdajemy 
sobie sprwę z tego, jak nas publiczność odbiera.
Na dowód, jak rozmaicie publiczność reaguje podczas spektaklu, przytoczę jeszcze 
jedną historię z Matki Courage. Jedną z ról - Kucharza -grał przystojny, zawsze 
elegancki Andrzej Szalawski, niezapomniany Jurand ze Spychowa z filmowych 
Krzyżaków, świetny aktor teatralny, z którym wielokrotnie spotykałam się na 
scenie, m. in. w Janie Macieju Karolu Wścieklicy Witkacego, Termopilach Polskich 
Micińskiego czy w Ryszardzie III Szekspira. Otóż Goliński wymyślił sobie, że w 
trakcie
-158-
pięknego songu o Salomonie, który swoim głębokim głosem śpiewał Andrzej, ja - 
siedząc frontem do publiczności - będę skubała kurę Na premierze i w czasie 
kilku następnych przedstawień po owym songu na widowni rozbrzmiewały gromkie 
brawa. Ale przyszedł wieczór, kiedy po songu nikt nawet nie klasnął. Andrzej był 
wściekły, ale doskonale go rozumiałam. My, ludzie sceny, jesteśmy tak zachłanni 
na oklaski... To one napawają nas dumą, dają poczucie dobrze spełnionego 
aktorskiego obowiązku. A tego wieczoru oklasków nie było. Rozsierdzony Szalawski 
zapytał: „Co ty wyprawiałaś z tą kurą, że nie miałem braw? ". Bogu ducha winna, 
zgodnie z prawdą powiedziałam, że nic, że robię tylko to, co mi reżyser kazał. 
Pokłóciliśmy się wtedy z Andrzejem, ale zgodnie z jego prośbą (a wyraźnie wbrew 
zaleceniom reżysera, czego nie wolno było robić!) następnego dnia skubałam tę 
cholerną kurę odwrócona tyłem do publiczności.
A braw - nie wiadomo dlaczego - znowu nie było! Na następnym przedstawieniu znów 
skubałam tę nieszczęsną kurę siedząc frontem do publiczności, podczas kiedy 
Andrzej śpiewał. A po songu zerwały się spontaniczne oklaski.
Taka jest ta nasza publiczność. Choć może jest w tym i nasza wina, że czasami 
jesteśmy gorzej odbierani? W końcu aktor to też człowiek, żywy, bardzo czuły, 
wrażliwy organizm, często histerycznie reagujący na otoczenie. Ale przecież 
jesteśmy sami dla siebie warsztatem, razem z naszymi warunkami psychofizycznymi. 
To one nam służą do życia na scenie, to one umożliwiają kreowanie rozmaitych 
postaci, to one wreszcie kształtują nas prywatnie, kiedy reagujemy na zmiany 
pogody, kłopoty, choroby, czy przeżywamy wielkie tragedie. Często także jest 
tak, że zagranie jakiejś postaci na scenie staje się ważniejsze od naszej 
prywatności. Nie byłam na pogrzebie mojego ojca, odbywającym się w dniu pre-
D. Jako Kasia z Andrzejem Wiśniewskim
w Igraszkach z diabłem Drdy, reżyseria
Zbigniew Bogdański, scenografia Ali Bunsch,
Teatr „Wybrzeże" w Gdańska, 1963
-159-
44. Jako Wścieklicowa z Andrzejem
Szalawskim i Teresą Iżewską
w Janie Macieju Karolu Wścieklicy
Witkacego, reżyseria Zbigniew
Bogdański, scenografia Marian
Kołodziej, Teatr „Wybrzeże"
w Gdańsku, 1966
miery. Nie mogłam pojechać, bo nie było mowy o zastępstwie, więc zagrałam, a o 
tragedii - jaką wtedy przeżywałam - widzowie nie mieli prawa wiedzieć. Tak, 
robimy wszystko, żeby grać, bo szanujemy naszą publiczność. A jest cudowna! No, 
chyba że - co też się zdarza - strzela do nas skobelkami czy zakrzywionymi 
szpilkami. Mam i taką nieprzyjemną przygodę za sobą - kiedyś taki skobelek 
wystrzelony z widowni trafił mnie w twarz. Nawet nie chcę myśleć, co by było, 
gdyby trafił w oko... Tak niekiedy zachowują się nasi najmłodsi widzowie i tę 
procedurę przekazują z pokolenia na pokolenie. Tylko z upływem czasu... 
zmieniają się pociski.
Chciałabym wrócić jeszcze do Andrzeja Szalawskiego - przez tę głupią kurę nie 
rozmawialiśmy ze sobą dość długo, bo aż do wyjazdu do Sarajewa, gdzie 
pojechaliśmy z Tańcem śmierci Strindberga i Tragedią o bogaczu i Łazarzu Anonima 
Gdańskiego. Właśnie w Sarajewie pogodziliśmy się - Andrzej po prostu podszedł do 
mnie - w fezie na głowie i z torebką pieczonych kasztanów - i powiedział: „Masz, 
zjedz kasztana" i rzuciliśmy się sobie w ramiona. W ten sposób kurzy kłopot 
mieliśmy oboje z głowy.
-160-
45. Z Andrzejem Szalawskim — czuły uścisk na zgodę w Sarajewie
Scenografia Mariana Kołodzieja do Bogacza i Łazarza, którego wtedy zawieźliśmy 
do Sarajewa, była wyjątkowej urody. Wielopoziomowa, wycyzelowana, a do tego 
piękne kostiumy. Nasza wyprawa przypadła w trudnym okresie. Był 1968 rok, 
wypadki w Czechosłowacji, przez którą właśnie prowadziła nasza droga... 
Zapakowaliśmy się tak, że kostiumy do obu spektakli i dekoracje do Tańca śmierci 
jechały z nami, natomiast monumentalne dekoracje do Łazarza złożone zostały w 
osobnym wagonie i wysłane odpowiednio wcześniej, żeby dotarły do Sarajewia na 
czas. Kiedy zajechaliśmy na miejsce, okazało się, że wagonu z dekoracjami nie 
ma. Wieczorna próba techniczna była koszmarem, podobnie jak i cała noc. Razem z 
realizatorami i zespołem technicznym koczowałam - jako asystent reżysera - w 
teatrze, gdzie zastanawialiśmy się, co robić. Byliśmy zdecydowani grać, ale jak? 
W samych kostiumach i bez dekoracji? Zdenerwowany Kołodziej o mało nie wyszedł 
ze skóry. To samo działo się z reżyserem, Tadeuszem Mincem. W końcu decyzja 
zapadła. Zagramy na podestach, w surowym szkielecie złożonym z praktykabli. Ileż 
serca okazali nam w tę koszmarną noc nasi sarajewscy koledzy. Poili kawą, 
dodawali otuchy nam, potwornie wyczerpanym bezradnością wobec
-161-
faktu, że w ogóle nie wiadomo, gdzie nasz wagon się zagubił. Nie umiem opisać 
nastroju, jaki panował w zespole na porannej próbie aktorskiej. Z rozpaczy i 
żalu do losu wielu nie wytrzymywało napięcia nerwowego i nawet mężczyźni kryli 
się gdzieś po kulisach, aby się tam wypłakać. Jednocześnie w zespole aktorskim i 
technicznym zapanowała absolutna mobilizacja. Okazało się jednak, że to nie 
koniec naszych kłopotów w Sarajewie. Konieczne okazało się nagłe zastępstwo za 
Krysię Łubień-ską, która musiała poddać się małemu zabiegowi oka, co 
wystarczyło, żeby lekarz zabronił jej chodzić po podestach. Z podziałem tekstu 
nie było problemu - przejęły go koleżanki, natomiast został niewielki epizo-dzik 
aniołka, który na scenie pojawiał się na krótką chwilę. I tu - o zgrozo! - z 
braku innych możliwości reżyser mnie powierzył tę rolę! Podczas próby włożyłam 
kostium ze skrzydełkami i... można tu tylko zacytować spikerów radiowych: 
„Szkoda, że państwo, tego nie widzą! Czosnowska - aniołek! ", bo wtedy już byłam 
dość tęga. To był jedyny naprawdę wesoły moment w tych tragicznych dla nas 
chwilach w Sarajewie. Ja nawet jako dziecko grałam w jasełkach diabełki, a tu 
aniołek! Na gościnnych
występach! Pocieszano mnie, że taki starszy barokowy aniołek jest uroczy. Po 
próbie już nie poszliśmy do hotelu, bo było na to za późno. Przed premierą przed 
kurtynę wyszedł jeden z aktorów teatru w Sarajewie i wyjaśnił publiczności naszą 
sytuację. W czasie spektaklu publiczność reagowała wspaniale, burze braw przy 
otwartej kurtynie, a po finale zgotowano nam owację. Kiedy brzmiała ostatnia 
kantata i jej słowa „Gdańsku, sławo, obrono portu nadmorskiego" stałam w kulisie 
razem z naszymi garderobianymi i wtedy zobaczyłam w ich oczach łzy wzruszenia. 
Mówiły mi potem, że nigdy dotąd nie zwracały większej uwagi na ten tekst, 
dopiero kiedy wyjechaliśmy... Jacy my, Polacy, jesteśmy sentymentalni!
46. Byłam jeszcze młoda, kiedy zaczęłam grać stare kobiety. Mniej więcej w tym 
samym czasie grałam Lichwiarkę w Zbrodni i karze Dostojewskiego (1958)...
Dość młodo zaczęłam grywać role starszych, a nawet wręcz starych kobiet. Byłam 
jeszcze szczupła i podob-
-162-
Charakteryzacja potrafi zmieniać, a ja to bardzo lubiłam. W latach 
sześćdziesiątych prywatnie..
-163-
Lukrecję w Mandragorze Machiavellego (1959)
-164-
... i w Dziś wieczór improwizujemy Pirandella (1962) — na zdjęciu z Tadeuszem 
Gwiazdowskim
no przystojna, kiedy u Hiibnera zagrałam Lichwiarkę w Zbrodni i karze, u 
Golińskiego Dr Matyldę von Zahnt w Fizykach Diirrenmatta czy Co-urage, Pilar i 
szereg innych postaci. I właściwie cieszyłam się z tego. Wielu dziennikarzy 
pytało w rozmaitych wywiadach, dlaczego już grywam role starych kobiet; uważali, 
że mam na nie jeszcze czas. A ja myślę, że lepiej słyszeć pytanie, dlaczego już 
grywam stare, a nie szemranie, dlaczego jeszcze wcielam się w te młode. Jednak 
sprawa nie wygląda aż taka prosto. Każda aktorka jest kobietą, a -jak wiadomo - 
kobiety, bez względu na to ile mają lat, chcą się przecież podobać. Większość z 
nich ukrywa swój wiek, chcą być wiecznie młode. A scena demaskuje. Stajemy przed 
publicznością najpierw jako panienki, ale za chwilę jako ciocie, mamy, babcie...
Przykład? Moralność pani Dulskiej Zapolskiej. Zdarza się, że aktorka przejdzie w 
ciągu swojego scenicznego życia przez wszystkie kobiece role w tej sztuce. 
Najpierw zagra Hesię (jak ja w trzech teatrach) lub Melę, potem Hankę, następnie 
Juliasiewiczową, aż wreszcie przyjdzie kolej na Dulską lub Tadrachową. I tak 
zleci aktorce jej sceniczne życie. Ja, na szczęście, starzejąc się na scenie za 
młodu, a także mając od zawsze zacięcie charakterystyczne, zupełnie bezboleśnie 
przeszłam tę trudną gra-
-165-
i w „Fizykach" Durrenmatta (1963)...
-166-
nicę. Jak ognia unikałam grania Julii, Ofelii i innych podobnie ckliwych amantek 
i raczej mi się to udawało.
Zawsze fascynowała mnie charakteryzacja - wręcz frajdę sprawiała mi zmiana 
twarzy. Co ja w tej dziedzinie wyprawiałam! Chciałam na przykład, aby moja Matka 
Courage miała zakurzoną i potrzaskaną od wiatru twarz. Wymyśliłam więc, że 
trzeba spróbować wymieszać popiół z papierosów z odrobiną ciemnego pudru i 
surowym białkiem. Nakładałam na twarz taką „maseczkę", czekałam aż zupełnie 
zaschnie, a potem ruchem mięśni twarzy doprowadzałam do tego, że skorupa na 
twarzy pękała, tworząc siateczkę fałd i zmarszczek. Dawało to znakomity efekt 
sceniczny. Popiół z papierosów zbierano dla mnie w kawiarni „Morskiej" we 
Wrzeszczu.
Do charakteryzacji Otylii we Franku Vwymyśliłam inną miksturę -tym razem 
chciałam, aby twarz była woskową, prawie nieruchomą maską. Ważne miały być tylko 
moje duże ruchliwe oczy, czarna peruka i długa, czarna, obcisła, zapięta wysoko 
pod szyję suknia. Aby osiągnąć zamierzony efekt, robiłam ciasto naleśnikowe, 
dodawałam do niego odrobinę ciemniejszego pudru, zostawiając grudki mąki, które 
dawały chropowatość. Kiedy mieszanina zasychała, z taką nieruchomą twarzą
-167-
-168-
50.... oraz w Będę mówił szczerą prawdę Ala (1969)
grałam Otylię. Efekt był doskonały podpierany jeszcze światłocieniem, który 
uzyskiwałam, stosując przeróżne szminki.
Mistrzem charakteryzacji wszelako był Jan Świderski, który w swoich kreacjach - 
oprócz fenomenalnej gry - stosował nieprawdopodobne wręcz pomysły 
charakteryzacyjne. Dziś już wszystko jest uwspółcześnione. Może i słusznie. Grać 
trzeba grą! Ale oprócz ciężkiej charakteryzacji jest też przecież makijaż 
sceniczny. W tym u nas mistrzynią była Zaza Goetel. Pamiętam, jak nieraz 
sprzeczałyśmy się o tuszowanie rzęs. Nie znosiłam tego, a sztuczne rzęsy kleiło 
się już coraz rzadziej. Rozumiałam, że oko z dobrze wytuszowanymi rzęsami jest 
piękniejsze, bardziej wyraziste, bardziej błyszczące, ale ja zawsze miałam 
potworne problemy ze zmyciem tuszu po przedstawieniu. Po prostu nie umiałam tego 
robić. Efekt był taki, że rano budziłam się z rozmazanym na twarzy tuszem. 
Dlatego starałam się nie stosować tego sposobu na poprawienie urody, a jeżeli 
już, to bardzo rzadko!
Dzisiaj, kiedy pracuję jako reżyser, nieraz nie mogę się doprosić u kolegów 
aktorów i śpiewaków o „rzucenie" odrobiny podkładu na twarz. Wychodzą wtedy na 
scenę same bladeusze, bo światło sceniczne ogromnie zżera koloryt cery. Panowie 
aktorzy i śpiewacy noszą na co dzień zarost bardzo różny - a więc brody, bródki, 
wąsy, baczki - i nie patrzą na
-169-
to, czy jest on w zgodzie z kreowaną przez nich postacią sceniczną dramatu czy 
opery.
Dawniej twarz aktora czy śpiewaka była własnością teatru - podpisywano kontrakt, 
według którego nie wolno było panom mieć na twarzy zarostu. Przyjemność 
zapuszczenia zarostu musieli odkładać na urlop. Nie mam nic przeciwko 
uwspółcześnianiu, ale uważam, że - jeśli chodzi o teatr - są pewne granice. 
Teatr jest teatrem i nie powinno się prosto z ulicy, z biegu, wchodzić na scenę.
Niektórzy aktorzy - i ja do nich należałam - nie mają w zwyczaju uczyć się na 
pamięć tekstu, który - co czasami się zdarza - mają na scenie przeczytać. No bo 
i po co? Tekst był napisany na jakimś rekwizycie, który brało się do ręki i 
czytało jak z nut. Ale... no, właśnie! Zdarzyło mi się spodziewanego tekstu 
pisanego nie znaleźć tam, gdzie powinien był być. Grałam wtedy Laurę w 
Kordianie. W jednej ze scen moja bohaterka czytała z pamiętnika urywki wpisane 
jej przez Kordiana. Do tej sceny, według koncepcji reżysera, wchodziłam w 
dekorację po ciemku, przy otwartej kurtynie. Światło się zapalało, ja sięgałam 
po pamiętnik, leżący na jakimś meblu, otwierałam go na zaznaczonej zakładką 
stronie i czytałam tekst Słowackiego. Feralnego wieczoru, kiedy znalazłam się na 
scenie i reflektory uderzyły we mnie, zorientowałam się, że pamiętnika nie ma. 
Byłam przerażona, tym bardziej że na widowni zasiadało kilku ważnych dla mnie - 
zaproszonych na ten spektakl - znajomych. Chciałam być znakomita, a tu 
pamiętnika mnie ma! Cała spocona z wrażenia zaczęłam coś improwizować. Niech mi 
to wybaczy pan Słowacki! Kiedy skończył się akt, darłam się na korytarzu 
wściekła, szukając Czesia - re-kwizytora, bo to on miał obowiązek dostarczyć 
pamiętnik na scenę. Poczciwy dyrektor Biliczak, który grał także w tym 
przedstawieniu, starał się mnie uspokoić i naturalnie udało mu się. Na drugi 
dzień dowiedziałam się, że dyrektor jeszcze tamtego wieczoru kazał Czesiowi 
natychmiast mnie przeprosić, ale ten podobno odparował: „A co ja, frajer? Ja ją 
przeproszę jutro, jak jej przejdzie". No i miał rację. Do następnego dnia mi 
przeszło. Jestem nieprawdopodobnie impulsywna, szybko mnie ponosi i równie 
szybko przechodzi. Wiedzą o tym ci, którzy ze mną pracują. Naturalnie nigdy nie 
podniosłam głosu na reżysera, nawet najmłodszego. Z reżyserami mogłam jedynie 
spokojnie podyskutować i to nie zawsze. Teraz - od prawie 20 lat - sama jestem 
reżyserem. Rzadko zdarzają mi się scysje z wykonawcami, ale jednak. Staram się 
bardziej panować nad sobą.
Wracając jednak do tych odczytywanych z rekwizytów tekstów. Znowu przypominam 
sobie Jabłonie Osieckiej. Jest tam scena, w której przed ca-
-170-
E. Jako Katarzyna w Poskromieniu złośnicy Szekspira ze Stanisławem Michalskim — 
Petru-chiem, reżyseria Teresa Zukowska, scenografia Janusz Adam Krassowski, 
Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1954
łą obsadą miałam przeczytać podany mi telegram, w którym informowano o 
zatonięciu statku. To było jedno długie zdanie, napisane na blankiecie 
depeszowym. Ale Jabłonie były grane ponad 200 razy i wreszcie trzeba było 
blankiet wymienić, bo stary uległ kompletnemu zniszczeniu. Kiedy przyszedł ten 
wieczór, w czasie którego znowu miałam odczytać depeszę, w moich rękach znalazł 
się czyściutki blankiet, bez żadnego tekstu. Ani słowa o tym przeklętym 
zatonięciu statku! Zatkało mnie. Nie pamiętałam jednego głupiego zdania, które 
odczytywałam przez 200 spektakli! Przytomni koledzy uratowali mnie wtedy, bo 
zagrali całą scenę, dochodząc do mnie i mówiąc poszczególne części tego 
przeklętego zdania, że niby tak się zdenerwowałam treścią depeszy i nie mogę 
wykrztusić słowa - a ja myślałam: „Zaraz zabiję Czesia! ". Ale nie zdołałam, bo 
oczywiście pokazał mi się dopiero następnego dnia, kiedy już nikogo - nawet jego 
- nie chciałam zabijać.
Inez w Zielonym Gilu była chyba trzecią moją rolą po przyjeździe do Teatru 
„Wybrzeże". A więc bardzo dawne to dzieje. Spektakl reżyserował
-171-
Stanisław Milski - człowiek o znakomicie opanowanym warsztacie reżyserskim i 
świetnych zdolnościach w prowadzeniu aktorów. Przepiękne kostiumy do tego 
spektaklu zaprojektował Marian Kołodziej i właśnie z jedną z trzech wielkich 
sukien z trenem, jakie nosiłam w tym spektaklu, związana jest ta anegdota. 
Partnerował mi w Gilu mój serdeczny przyjaciel, obecnie aktor scen łódzkich, 
Bodzio Wróblewski. Pod koniec próby generalnej, tuż przed samymi świętami 
ćwiczyliśmy ukłony. Podchodziliśmy rzędem do rampy, uśmiechając się do przyszłej 
publiczności i cofali. Kiedy sunęłam obok Bodzia, ten - przez przyklejony do 
twarzy uśmiech - wysyczał: „Weź tę kieckę w łapę, bo się wypieprzysz! ", a ja -
niepomna na ostrzeżenia, zadowolona z dobrze odbytej próby - w prysiu-dach i 
lansadach zaczęłam się cofać i zaplątałam się w tren sukni. Po chwili leżałam 
jak długa na deskach. Milski, jak to reżyserzy mają we zwyczaju w końcowej fazie 
prób, stał na końcu widowni i przyglądał się moim rozpaczliwym wysiłkom 
pozbierania siebie i sukni z upadku. Kiedy już stanęłam w szeregu, odezwał się w 
te słowa: „Szkoda, że państwo nie widzieli, jak artystka pod tytułem Czosnowska 
z wdziękiem młodego krowięcia cofała się w ukłonach. Wesołych Świąt".
51. Jako Inez w Zielonym Gilu z Bogdanem Wróblewskim - Ferdynandem, reżyseria 
Stanisław Milski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1958
-172-
W Teatrze „Wybrzeże" miałam szczęście pracować w okresie jego największego 
rozkwitu, a więc za dyrekcji Antoniego Biliczaka i jego dyrektorów 
artystycznych: Zygmunta Hiibnera, Jerzego Golińskiego, Marka Okopińskiego, 
Stanisława Hebanowskiego. Iluż było wówczas wspaniałych aktorów, których już 
zabrakło: Zbyszek Cybulski, Hanka Choda-kowska, Tadek Gwiazdowski, Leszek 
Grzmociński, Stanisław Igar, Bobek Kobiela, Zdzisław Maklakiewicz, Wanda 
Stanisławska-Lothe, Teresa Lassota, Leszek Ostrowski, Kira Pepłowska, Tadek 
Rosiński, Andrzej Szalawski, ciocia Heka Sokołowska, Leszek Skolimowski, Kazik 
Talar-czyk, Zdzisław Maklakiewicz... okropnie wydłużyła mi się ta lista. Nie ma 
już wśród nas i dyrektora Biliczaka, i Marka Okopińskiego, i Stanisława 
Hebanowskiego, i Zygmunta Hiibnera.
Równocześnie z pracą w teatrze uprawiałam działalność estradową. Śpiewałam 
piosenki, mówiłam wiersze, ale nie odważyłam się na poprowadzenie 
konferansjerki, choć często mnie do tego namawiano, argumentując, że byłabym 
bardzo dobrym konferansjerem. No i wreszcie zdecydowałam się i na to. Powoli 
zaczęłam być na estradzie samowystarczalna. Kiedy miałam trochę wolnego w 
teatrze, wyjeżdżałam - jak to się mówiło - w teren. Miałam w repertuarze 
trzynaście programów, które częściowo pisałam sama, sama reżyserowałam i często 
zupełnie sama wykonywałam. Czasami jjednak towarzyszyli mi koledzy. Naturalnie z 
biegiem lat i w tej trudnej dziedzinie, jaką jest estrada, przychodzi rutyna. 
Ale początki nie były łatwe. Sam na sam z publicznością, bez kostiumów, bez 
dekoracji. Trzeba było zapanować nad widownią, przekonać widza do tego, co się z 
estrady proponuje. Ale i do tego doszłam, a nawiązanie kontaktu z publicznością 
nie sprawiało mi żadnej trudności.
Jako Beatrycze ze Stanisławem Igarem w Czapce
błazeńskiej Pirandella, reżyseria Danuta
Baduszkowa, scenografia Jadwiga Pożakowska,
Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 1971/1972
-173-
r
Dzisiaj aktorzy dorabiają w telewizji, prowadząc rozmaite teleturnieje albo 
pilnując parkingu -jak moi koledzy z Teatru „Wybrzeże". A ja? Ja jeździłam po 
całym naszym województwie i nie tylko, występując w domach kultury, PGR-ach, 
klubach rolnika, klubach RUCH-u, szerząc tam akcję pod tytułem „Wieś bliżej 
teatru", za którą dostałam nagrodę. Z biegiem lat doszły imprezy w szkołach i 
domach wczasowych.
Wyjazdy w teren - choć bardzo męczące - dawały dodatkowe zarobki i równocześnie 
dużo, bardzo dużo satysfakcji. Ogromnie ciekawe były dyskusje, które wywiązywały 
się z widzami po imprezie. Publiczność bywała rozmaita: od inteligencji, do 
prostych ludzi ze wsi, dla których często byłam pierwszą aktorką widzianą na 
żywo.
Niektóre kluby - znakomicie zorganizowane i prowadzone - spełniały bardzo ważną 
rolę kulturalną gdzieś w zabitej deskami wsi. Jak dobrze w tym czasie poznałam 
nasze piękne województwo.
Byłam wtedy jeszcze dość młoda i stale się martwiłam, co będzie, kiedy się 
postarzeję i już nie będzie mi wypadało stawać na estradzie. A tu tymczasem 
przybywało siwych włosów i kilogramów, a imprez ubywało, aż się prawie zupełnie 
skończyły. Kto dzisiaj pamięta o klubach RUCH--u, klubach rolnika, gdzie w 
szkołach odbywają się jeszcze takie imprezy? Miałam także w repertuarze monodram 
Opowieści mojej żony. Działo się to na długo przed znakomitą realizacją 
telewizyjną Adama Ha-nuszkiewicza z Zofią Kucówną. Mój fragment Opowieści 
robiłam z Kazimierzem Łastawieckim w telewizji gdańskiej. Potem Róża Ostrowska 
opracowała ten tekst na estradę i realizowałam już spektakl w formie monodramu. 
Nie wiem ile razy go zagrałam, kilkadziesiąt, a może i ponad sto. Nie pamiętam. 
Nagle zapragnęłam wziąć udział w Festiwalu Teatru Jednego Aktora, który wtedy 
odbywał się w Szczecinie w klubie 13 Muz. Prawie już widziałam siebie jako 
laureatkę pierwszej nagrody, ale...
G. Jako Dorota w Krakowiakach i Góralach ze Stanisławem Michalskim - Jaśkiem; 
reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Ali Bunsch, Teatr „Wybrzeże" w Gdańsku, 
1964
-174-
\
Agafia w Ożenku Gogola, reżyseria Ryszard Major, scenografia Jan Banucha, Teatr 
„Wybrzeże" w Gdańsku, 1979
-175-
właśnie to cholerne ale! Nigdy nie umiałam zdawać egzaminów. Każdy egzamin - 
nawet z tego, do czego służy sikawka przeciwpożarowa - był dla mnie 
okropieństwem. A co dopiero monodram.
W trakcie występu na festiwalu paraliżowała mnie obecność jury, choć dziś już 
nawet nie pamiętam, jakie „żabie oczka" zasiadły w komisji. Bardzo często się 
przejęzyczałam, taka potworna trema mnie paraliżowała, choć byłam naprawdę 
dojrzałą aktorką.
Do żadnego konkursu już nigdy więcej nie przystąpiłam. Starałam się natomiast 
być bardzo wyrozumiała dla moich słuchaczy w Studium Aktorskim przy Teatrze 
„Wybrzeże", które prowadziłam. Wydaje mi się, że znakomicie rozumiałam potworną 
tremę młodych ludzi podczas egzaminów wstępnych, czy końcowych, kiedy wkraczali 
już na dobre do teatru.
Ta historia z Festiwalem Jednego Aktora może wydawać się dziwna, bo przecież 
jeździłam na festiwale z Teatrem „Wybrzeże", zdobywałam nagrody i nie czułam 
tego przeklętego paraliżu. Tak, ale wtedy chronił mnie pancerz, który tworzyli 
partnerzy, dekoracje, kostiumy i światła. W takiej sytuacji niezdawałam sobie 
sprawy z obecności na sali jakiejkolwiek komisji.
Za monodramy u nas w Teatrze „Wybrzeże" nagrody zbierała Halina Słojewska. Ona 
te egzaminy znakomicie umiała zdawać.
Stocznia Gdańska... Mam do niej duży sentyment. Pamiętam, jakie wrażenie robiły 
na mnie jej wielkie dźwigi, które pierwszy raz oglądałam z okien kolejki 
elektrycznej. Górowały nad wszystkim, a dla mnie stanowiły jakiś egzotyczny 
obraz, który sprawiał, że podświadomie czułam zapach morza i odbywałam w swoich 
marzeniach dalekie podróże w świat.
Nie śniło mi się wtedy, że rozmaite losy zbliżą mnie kiedykolwiek do stoczni.
Z czasem jednak zaczynałam tam bywać z różnych okazji.
Pamiętam, jak bardzo przeżywałam wodowanie statku. Wzruszająca uroczystość. 
Kolos - chrzczone dziecko, przyjmujące na siebie rozlewany z rozbitej butelki 
szampan i słowa matki chrzestnej: „Płyń po morzach i oceanach... ". Wwszystko to 
sprawiło, że się rozpłakałam. Wraz z budowniczymi statku i tłumem ludzi z 
zapartym tchem śledziłam wodowanie, bo miałam wrażenie, że statek za chwilę 
przewróci się na burtę. Oczywiście nic takiego się nie stało i kadłub, po 
spłynięciu z doku, dumnie kołysał się na wodzie. Wszyscy odetchnęli z ulgą, a ci 
wspaniali ludzie, którzy go budowali, mieli łzy w oczach.
Hala Stoczni Gdańskiej przez wiele lat była jedyną na Wybrzeżu halą widowiskowo-
sportową. Była obskurna, ale lubiłam ją. Tak wiele imprez tam odbyłam, 
występowałam w rozmaitych koncertach, byłam konferansjerem i gospodarzem 
turniejów tańca. Znałam tych pracowników
-176-
stoczni, którzy na jej terenie zajmowali się kulturą i nieraz bywało, że 
zapraszano mnie do prowadzenia także imprez amatorskich. Taka przede wszystkim 
utrwaliła mi się w pamięci Hala Stoczni.
Kończył się rok 1970. W stoczni dawało się wyczuć jakiś niepokój. Mówiło się, że 
mają nastąpić duże podwyżki cen mięsa, cukru... Stoczniowcy buntowali się. Coś 
niedobrego wisiało w powietrzu. Wróciłam do domu podniecona tym, co słyszałam i 
widziałam w stoczni, a tu Zdzich otwierając drzwi zaanonsował „Masz 
niespodziankę". I rzeczywiście. Odwiedził nas Aleksander Bardini. Zrobiłam coś 
do jedzenia, a Sasza choć od wielu lat właściwie na diecie, tego wieczoru miał 
apetyt. Było bardzo miło. Rozmawialiśmy o wszystkim. Opowiedziałam mu także o 
dziwnej atmosferze panującej w stoczni. Sasza, wysłuchawszy mnie, powiedział 
tylko: „A ja jutro na wszelki wypadek nie wychodziłbym z domu". Po kilku 
godzinach odprowadziliśmy go na nocny pociąg do Warszawy, wróciliśmy do domu i 
poszliśmy spać.
Rano obudził mnie telefon od mieszkającego w Sopocie Andrzeja Sza-lawskiego. - 
Buska, czy w Gdańsku słychać strzały? - zapytał.
- Nie - odparłam.
- To znaczy, że to Gdynia - podsumował.
Podeszłam do okna i zdębiałam. Na naszym skwerze stały czołgi, z których jedne 
mierzyły w teatr, inne - w naszą kamienicę i Dom Prasy.
Po latach zetknęłam się także ze słynną salą BHP w stoczni. Było to 28 sierpnia 
1980 roku - trwał strajk. Wraz z moimi kolegami, między innymi z Haliną 
Winiarską, Elżbietą Goetel i Jerzym Kiszkisem, wybraliśmy się do stoczniowców z 
programem poetyckim, bo czuliśmy, że jesteśmy im potrzebni. Niektórzy, tak jak 
ja, zażyli nawet jakiś słaby proszek uspokajający. Obawialiśmy się bowiem, że 
bez tego trudno będzie wypowiedzieć jakiekolwiek słowa. Przygotowaliśmy na ten 
koncert teksty naszych wielkich klasyków i to ich językiem rozmawialiśmy ze 
strajkującymi. Programowi towarzyszył stuk dalekopisów, a nas oślepiały flesze 
fotoreporterów krajowych i zagranicznych; ludzie na widowni płakali.
Jakże inaczej, o ile bardziej nośnie brzmiały teksty Mickiewicza, Wyspiańskiego, 
Słowackiego, Norwida i ta moja ukochana Pieśń o fladze Gałczyńskiego, którą 
recytowałam... Byłam szczęśliwa, że znalazłam się tam wtedy, że mogłam i ja 
osobiście ten koncert przeżyć. Potem już nigdy w tej sali nie byłam.
Na chwilę wrócę jeszcze do hali widowiskowej. Lubiłam ją, choć była odrapana i 
brzydka, nie miała szatni i tylko w części widowni stały krzesła. Na zawsze 
brudnej scenie mieliśmy nieraz niepowtarzalną okazję oglądać wspaniałych 
wykonawców, którzy - rzadko, bo rzadko - ale odwiedzali Polskę.
-177-
Na imprezach w Hali często bywałam z „Grubym", Witoldem Mężnic-kim, wieloletnim 
sekretarzem redakcji „Dziennika Bałtyckiego" i recenzentem teatralnym. Był 
cudownym gawędziarzem, a mnie darzył niezwykłym sentymentem i wiele godzin 
spędzaliśmy na wspólnych poga-duchach.
Przezwisko redaktora Mężnickiego wzięło się stąd, że był niski i potwornie tęgi. 
Ludzie na ulicy często patrzyli na niego jak na eksponat w cyrku, co pewnie go 
bardzo bolało, bo czasem mars jakiś przebiegał przez jowialną twarzyczkę. Był 
jednak człowiekiem bardzo pogodnym i szybko się rozchmurzał. Wobec powyższego 
ktoś może pomyśleć, że nieładnie się wyrażam, mówiąc o nim „Gruby", ale tak go 
wszyscy nazywaliśmy, a on - wiedząc o tym - przyjmował ten pseudonim jako sprawę 
zupełnie oczywistą.
Bardzo sobie ceniłam jego życzliwość, której nieprzebrane pokłady miał dla 
wszystkich ludzi. To był po prostu bardzo dobry i prawy człowiek.
Spotykałam się z nim nader często. Nieraz grywaliśmy w kierki w Klubie 
Dziennikarza - mieszczącym się parę kroków od mojego domu -w którym kwitło 
bardzo bujne życie towarzyskie. Lubiłam obserwować drobne, delikatne dłonie 
Grubego, kiedy wprawnie tasował karty.
Zdarzało się, że jak na rasowego dziennikarza przystało, usiłował pod-pytywać 
mnie, co słychać w teatrze, bo zwyczajnie lubił ploteczki. Ode mnie jednak nigdy 
niczego nie usłyszał i nieraz był z tego powodu niezadowolony.
Gruby często spotykał się z moim mężem - Zdzisławem - na premierach teatralnych. 
Zabawna historia wiąże się z oboma panami i... parą butów. Otóż było to tak. 
Zdzisław w tym czasie miał parę takich butów, które wkładał tylko na ważniejsze 
wyjścia, bo - niestety - trochę go uciskały. A więc na premiery także te buty 
wkładał. Kiedy spektakl był interesujący, Zdzisław zapominał o niewygodzie i nie 
narzekał, ale jeżeli spektakl nie podobał mu się, to trudno mu było w nich 
wysiedzieć. Gruby wiedząc o tym, podczas każdej premiery wypytywał Zdzicha: „No, 
jak tam dzisiaj buty? Gniotą? ". Najczęściej jednak srodze się zawodził, bo 
Zdzisław prawie zawsze twierdził, że wszystko jest w porządku.
Na imprezy w Hali Stoczni Gdańskiej często wybierałam się właśnie z Witoldem. 
Siedziałam wtedy w tej części sali, gdzie stały krzesła, jako że Grubemu 
przysługiwały zawsze wygodniejsze miejsca przeznaczone między innymi dla prasy.
Kiedy Gdańsk odwiedziła Marlena Dietrich, moim zadaniem było częściowo pilotować 
artystkę, bo prowadziłam wtedy oddział ZZASP i z jego ramienia z bukietem 
goździków oczekiwałam jej przylotu.
-178-
Ł. Marłena Dietrich
Na lotnisku zgromadził się tłum. Samolot PLL wylądował, pilot wygasił silniki, 
podjechały schodki. Stałam przy nich, by powitać wielką Marlenę.
Wreszcie ukazała się. Wiał zimny wiatr, ale artystka wyszła z odkrytą głową, w 
granatowym kostiumie z rysowaną kratą, w wysokich zamszowych czarnych botkach, 
spódniczce kryjącej kolana. Tłum krzyczał, wiwatował...
Marłena uśmiechnęła się i zeszła ze schodów. Podeszłam do niej, przedstawiłam 
się, podała mi rękę, a ja wręczyłam kwiaty i natychmiast poczułam, że ceremonia 
powitania jest zakończona, bo uśmiech znikł z jej twarzy.
Artystkę przejęli przedstawiciele biura koncertowego.
Wieczorem siedziałam na widowni Hali Stoczni, oczywiście z Grubym. Jak wszyscy 
czekaliśmy na rozpoczęcie koncertu. Wiedzieliśmy, że taka okazja więcej już się 
nie powtórzy.
Wreszcie reflektory zapłonęły, a w ich świetle zjawiła się Marłena otulona 
płaszczem z białych lisów, którego tren wlókł się po deskach sceny. Znałam 
dobrze tę scenę i wiedziałam, że nigdy nie była domyta.
Tymczasem w Hali wrzało. Brawa nie milkły, a oczarowana gwiazdą publiczność 
wstała z miejsc. Wreszcie zapadła cisza. Chwila napięcia. Nagle Marłena zrzuciła 
płaszcz z ramion prosto na podłogę. „O rany Julek! - pomyślałam. - Białe lisy! " 
i ogarnęło mnie przerażenie. Ale przecież - na szczęście - ani za podłogę sceny, 
ani za lisy nie byłam odpowiedzialna. Płaszcz leżał niedbale rzucony na deski, a 
Marłena zastygła jak posąg. Ciało jej opinała cudowna, lekka, nieprzezroczysta 
sukienka koloru cielistego, na której mieniły się bezbarwne pajety. Była tak 
zgrabna, że Wenus mogła się schować.
Odśpiewała cały recital i była wielka, wspaniała. Zakończyła utworem Gdzie są te 
kwiaty. W hołdzie dla Marleny Dietrich cała publiczność wstała, bez wytchnienia 
bijąc brawo.
Byłam przy gwieździe podczas konferencji prasowej. Zrobiła na mnie wrażenie 
osoby niesympatycznej i nerwowej. Cały czas ukrywała ręce
-179-
pod stołem, tłumacząc, że odmroziła je podczas wojny. Rzeczywiście, były 
czerwone i zniszczone.
Podczas tego spotkania zrobiło się naprawdę nieprzyjemnie, bo artystka 
niechętnie odpowiadała na pytania. Mało tego - nie chciała, żeby jej wypowiedzi 
nagrywano. Kiedy redaktor Tadeusz Rafałowski - najbardziej aktywny podczas tej 
konferencji - podszedł do niej bliżej z mikrofonem, wyszarpała mu go z ręki. 
Doprawdy, nie wiem dlaczego.
Ten sam Tadeusz Rafałowski zapytał ją, kogo z polskich aktorów najbardziej ceni. 
Wszyscy usłyszeliśmy odpowiedź: „Cenię jedynie Cybul-skiego. Czy to 
przesłuchanie już jest skończone? ". Ze względu na Rafa-łowskiego zrobiło mi się 
bardzo przykro, bo ogromnie go lubiłam. Znaliśmy się jeszcze ze Lwowa, kiedy 
nosił nazwisko Blumski. Był zawsze szalenie taktowny, dowcipny i - jak Gruby - 
lubił aktorów, dlatego sposób, w jaki potraktowała go Marlena wydał mi się 
bardzo niesprawiedliwy.
Obaj redaktorzy - Mężnicki i Rafałowski - już nie żyją. Nie żyje i Marlena 
Dietrich. Jaka była, taka była, ale to naprawdę wielka gwiazda, ale i oni obaj 
przecież zajmują wdzięczne miejsce w moich wspomnieniach.
Kiedy wspominam Marlenę Dietrich, moje myśli biegną ku Josephine Baker, bo i ją 
także miałam okazję poznać, a jej koncert też odbył się w Hali Stoczni. Pani 
Baker wystąpiła jak zawsze w piórach, w cekinach, z ostrym makijażem na twarzy i 
w maleńkiej czarnej peruce otulającej głowę. Jej słynne, wciąż piękne nogi 
obleczone były w grube brązowe trykoty, które kryły blizny po szrapnelach. 
Podobno była ranna podczas wojny.
Chociaż już niemłoda, na scenie tańczyła znakomicie, wciąż fenomenalnie sprawna. 
Publiczność szalała. Jej przedstawienie było naprawdę wspaniałe, zapierające 
dech w piersiach.
Pamiętam, że po koncercie odwiedziłam panią Baker w garderobie. Kiedy 
zobaczyłam, jak bardzo jest zmęczona, chciałam się wycofać i poczekać, aż się 
przebierze, ale poprosiła, abym została. Na moich oczach zdjęła peruczkę, 
usunęła barwny makijaż i zmieniła kostium na skromną sukienkę. Przeobraziła się 
w znacznie starszą panią, aniżeli ta, którą oglądaliśmy na scenie. Tyle w niej 
było prostoty i bezpośredniości.
Przy kawie Josephine rozgadała się. Mówiła, że taniec już ją bardzo męczy, bo 
latka lecą, ale musi pracować, ponieważ jej sytuacja materialna nie jest 
najlepsza, a przecież ma w domu gromadkę adoptowanych dzieci z całego świata.
I Josephine Baker zabrakło...
Zabrakło też widowiskowej Hali Stoczni Gdańskiej. Spaliła się, zginęli w niej 
ludzie.
-180-
Dla mnie umarło wszystko to, co z Halą mnie łączyło.
Podobno zawsze powtarzałam swym bliskim, że jeżeli wysłano by mnie na emeryturę, 
popełniłabym samobójstwo. Życie rozmaicie się plecie. W teatrze trzeba być 
przygotowanym na dobre i na złe. Aktorem -jak towarem - dysponuje dyrektor i 
reżyser, a więc bywają sezony lepsze i gorsze. Każda premiera to kolejny 
egzamin, który stwarza albo nowe, piękne perspektywy grania, albo odstawia 
aktora na boczne tory. Nie jestem już aktorką i żyję. Odeszłam na emeryturę 
natychmiast, kiedy to było możliwe, to znaczy, kiedy ukończyłam 55 lat. Miałam 
już za sobą 36 lat przepracowanych na scenie. Jerzy Goliński od dawna namawiał 
mnie do samodzielnej reżyserii; namawiała też Danuta Baduszkowa, u której 
uczyłam w Studio przy Teatrze Muzycznym w Gdyni. Proponowała, bym reżyserowała 
Skowronka Lehara. Ale ja się bałam. Mój lęk budziło przede wszystkim to, co 
niezręcznie nazywamy „koncepcją przedstawienia". Pracy z aktorem nie bałam się 
wcale, miałam przecież duże doświadczenie pedagogiczne zdobyte w Studio u 
Baduszkowej i w Studium Aktorskim przy Teatrze „Wybrzeże". Miałam wieloletnią 
praktykę jako dość samodzielny asystent reżysera, no a poza tym byłam przecież 
aktorką. Do wszystkiego trzeba jednak dojrzeć. Tak samo było i ze mną, zanim 
zdobyłam uprawnienia reżysera. Pierwszym przedstawieniem,
56. W roli Mamy ze Stanisławem Michalskim w Jadzi wdowie Juliana Tuwima, 
reżyseria Bogusława Czosnowska, scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże" 
w Gdańsku, 1977
-181 -
które samodzielnie realizowałam, była komedia muzyczna Jadzia wdowa w 
opracowaniu Tuwima. Przedstawienie grane było na dużej scenie Teatru „Wybrzeże", 
scenografię przygotowała ogromnie miżyczliwa Jadwiga Pożakowska, choreografię - 
Zofia Kuleszanka, a główną rolę zagrała Teresa Kaczyńska.
A potem - jak grom z jasnego nieba - spadła na mnie propozycja Jerzego 
Michalaka, dyrygenta Opery Bałtyckiej w Gdańsku, który zatelefonował i zapytał 
mnie, czy nie zrealizowałabym opery Potajemne małżeństwo Cimorossa, pod jego 
kierownictwem muzycznym i w scenografii Jadwigi Pożakowskiej.
- Zwariowałeś? - podniecona i przerażona rozpoczęłam rozmowę. -Skąd ja do opery?
A na to Michalak:
- Grałaś na fortepianie, ukończyłaś szkołę baletową, zajmowałaś się wiele lat 
piosenką aktorską uczysz interpretacji piosenki, jesteś bardzo muzykalną 
aktorką, więc możesz zaryzykować.
No i tak się stało. Zaryzykowałam, choć byłam naprawdę przerażona, że się 
rozłożę. W tamtym okresie cieszyłam się na Wybrzeżu taką popularnością, jakiej 
nie miał żaden reżyser. Przecież najpierw jako aktorka stawałam wielokrotnie na 
scenie w pięknych kostiumach, oświetlona reflektorami, otrzymująca kwiaty i 
zbierająca wielkie brawa. Wszyscy mnie znali, a ja zachłystywałam się 
popularnością. To cudowne uczucie, ale i niezwykła odpowiedzialność - gdyby coś 
mi nie poszło, wszystko to wzięłoby w łeb. Jakże wielkie ryzyko podjął wtedy 
również Maciej Krzy-żanowski - dyrektor naczelny Opery Bałtyckiej i jej dyrektor 
artystyczny Zbigniew Chwedczuk. Włodzimierz Nawotka - który wkrótce miał stać 
się nowym naczelnym dyrektorem opery - sam mi potem opowiadał, że kiedyś wszedł 
do teatru i usłyszał, iż Czosnowska prowadzi próbę Potajemnego małżeństwa. 
„Czosnowska w operze? Koniec świata! " - skon-kludował.
A Potajemne małżeństwo to jedno z moich najmilszych wspomnień reżyserskich. Z 
tym przedstawieniem byliśmy na gościnnych występach w Rostocku - i dzięki temu 
otworzyły się moje kontakty zawodowe z Niemcami. Z niemieckimi solistami 
zrealizowałam operę Haydna Księżycowy świat.
Tak też rozpoczęła się moja reżyserska wędrówka po Polsce - Kraków, Poznań, 
Łódź, Szczecin, Lublin, Koszalin, Tarnów, Warszawa, Rzeszów. Realizowane przeze 
mnie przedstawienia to przede wszystkim opery buf-fo, bo w nich czuję się 
najlepiej, operetki i kilka musicali. Zdarzały się także przedstawienia według 
moich własnych adaptacji powieści, np. O dwóch takich, co ukradli księżyc według 
Kornela Makuszyńskiego
-182-
55. Po próbie generalnej Hrabiny Moniuszki w mojej reżyserii z autorem 
scenografii prof. dr. Wiktorem Zinnem, dyrektorem Włodzimierzem Nawotką i 
Zbigniewem Chwedczukiem
z muzyką Andrzeja Głowińskiego, (przedstawienie, które zrealizowałam w ośmiu 
teatrach) czy Dama Kameliowa według francuskiego oryginału (zrealizowana w 
trzech teatrach).
Jednak obojętnie czy realizuję spektakl w Polsce, czy poza jej granicami, czy to 
dramat czy komedia, opera czy operetka - dla mnie w spektaklu ogromnie ważna 
jest muzyka. To jest to, co najbardziej kocham! Nawet w utworze dramatycznym 
musi być ilustracja muzyczna. Muzyką teatralną zaraziłam się od Krzysztofa 
Pendereckiego - to on napisał ilustrację muzyczną do Komu bije dzwon. Nie 
zapomnę jego wizyty w Gdańsku - przyjechał, aby przedstawić Golińskiemu i mnie 
swoje dzieło. Wszystkie moje monologi miały być mówione na tle muzyki, a ja jej 
słuchałam i... byłam ciężko przerażona. Nic z niej nie rozumiałam, dla mnie to 
była istna kakofonia. Ale należało przystąpić do próby. Goliński elegancko 
poprosił, abym rozpoczęła od pierwszego monologu. Zaczęłam mówić, usłyszałam z 
głośników podkład muzyczny i wtedy coś zaistniało, jakieś klapki przestały 
przesłaniać mi uszy. Ta muzyka stała się integralną całością z tym, co mówiłam i 
na pewno zmusiła mnie do jeszcze lepszej, ciekawszej interpretacji tekstu.
-183-
U dyrektora Nawotki zrealizowałam już osiem premier -i tym samym stał się on 
niejako ojcem chrzestnym mojej reżyserii. To właśnie on - wraz ze swoją 
zastępczynią Anną Czekanowicz - dopingował mnie do zrobienia uprawnień 
reżyserskich. Dzięki temu już od dwudziestu lat realizuję przedstawienia jako 
zawodowy reżyser. Miałam zaszczyt spotkać się z wielkimi twórcami, ze 
znakomitymi dyrygentami, choreografami, scenografami, no i oczywiście 
wspaniałymi artystami.
Niedawno w Operze Bałtyckiej reżyserowałam Straszny dwór Moniuszki. To już druga 
moja realizacja tej opery na tej scenie. Pierwszą przygotowałam z dyrektorem 
Zbigniewem Chwedczukiem jako szefem muzycznym i ze scenografią profesora Wiktora 
Zinna. Wkrótce w tym samym gronie zrealizowaliśmy Hrabinę Moniuszki, a potem 
przyszły kolejne pozycje - Wesele Figara z Jurkiem Michalakiem i Jadzią 
Pożakowską i wiele innych. I znowu zaproszono mnie do Strasznego dworu. Tym 
razem za pulpitem stanął Andrzej Knap, scenografię zaprojektował mój ukochany 
scenograf - Józef Napiórkowski, a wśród solistów znalazła się wielka Stefania 
Toczyska. Spektakl był realizowany z okazji uroczystości czterdziestopięciolecia 
naszej opery. Ponieważ Toczyska tu właśnie stawiała swoje pierwsze kroki, nie 
dała się długo prosić i przyjęła propozycję zaśpiewania partii Jadwigi. Tę 
partię wykonywała na wielu scenach operowych, ale każde przedstawienie - rzecz 
jasna - realizował inny reżyser. Do nas przyleciała z Wiednia na próbę generalną 
i premierę. Nawotka pojechał po nią na lotnisko, a ja byłam tak okropnie 
stremowana, że nie miałam pojęcia jak się mam do Toczyskiej zwracać, choć 
znałyśmy się od lat. Jest dużo, dużo młodsza ode mnie, była studentką u profesor 
Iglikowskiej w Akademii Muzycznej w Gdańsku, kiedy ja już miałam wysoką pozycję 
w Teatrze „Wy-
57. Jako Przewodniczka chóru z Jadwigą Polanowską w Orestei Ajschylosa, 
reżyseria Piotr Paradowski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" w 
Gdańsku, 1969
-184-
Poważny reżyser!
-185-
brzeże". Kiedyś w teatrze potrzebowaliśmy śpiewaczki do zaśpiewania kilku tonów 
z chórem greckim w Orestei - grałam wtedy Przewodniczkę chóru i jednocześnie 
byłam asystentem reżysera. Ostateczny wybór padł na dwie studentki -Ewę Werkę i 
Stefę Toczyską. Przychodziły na spektakle na zmianę, aby wydać w czasie 
przedstawienia kilka dźwięków. W ten sposób dorabiały sobie troszeczkę do 
skromnego stypendium. Wtedy byłam ze Stefą na „ty". Teraz jedzie do mnie diwa 
operowa o wielkim nazwisku... Nic dziwnego, że nie wiedziałam, jak się do niej 
zwracać. Na razie przygotowałam ukłony -wymyśliłam sobie, że „Zbigniew" 
wprowadzi Toczyską środkiem sceny jako ostatnią. Chciałam jej zarezerwować 
piękne wejście do ukłonów.
Wreszcie przyjechała. Wszystkie moje obawy co do formy, w jakiej będę się do 
niej zwracała, uleciały w chwili, kiedy na powitanie rzuciła mi się na szyję. 
Bez żadnych wątpliwości mówiłyśmy sobie - jak dawniej -na „ty". Zaakceptowała 
wszystkie moje propozycje, wszystkie ustawienia sytuacji. Kiedy jednak doszłyśmy 
do ukłonów - bez niej, ale dla niej wypróbowanych - i Stefa zobaczyła, co 
proponuję, wzięła mnie na stronę i poprosiła, abym pozwoliła jej wejść na scenę 
bez żadnego wyróżniania - tak jak wchodzą inni koledzy. Ot, skromna wielka 
artystka, a mnie się wydawało, że wielkość trzeba honorować bardzo specjalnymi 
gestami.
Wracając myślami do mojego ostatniego Strasznego dworu, trudno nie wspomnieć o 
choreografie tej opery - Henryku Rutkowskim, którego mazur w tym spektaklu był 
najpiękniejszym z wszystkich, jakie widywałam w Strasznym dworze. Zespół baletu 
bisował tego mazura nie tylko na premierze.
Mam za sobą przeszło sześćdziesiąt zrealizowanych premier. Wywoziłam moje 
przedstawienia do Niemiec, Belgii, Francji, Austrii, Holandii
Koncert w auli uniwersytetu w Poznaniu z orkiestrą Jerzego Miliana, 1955
-186-
W roli pani Jair z Tadeuszem Gwiazdowskim w Dlaczego mnie budzą Ghelderode" a, 
reżyseria Marek Okopiński, scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże" w 
Gdańsku, 1970
i Szwajcarii i stwierdzam, że nasi śpiewacy są naprawdę dobrzy i za granicą 
cieszą się ogromnym powodzeniem. Tylko czy my umiemy to docenić?
Nieraz znajomi pytają, czy nie żal mi sceny, czy nie tęsknię za graniem. Otóż 
absolutnie nie! Podobno zapytano wielkiego dyrygenta To-scaniniego dlaczego 
przestał grać na wiolonczeli, a on odparł na to, że ma całą orkiestrę; 
„Pomyślcie, na ilu więc instrumentach gram równocześnie". Ja nie jestem wielkim 
reżyserem, ale mam podobne odczucia. Po co mam grać jedną rolę, kiedy - tworząc 
przedstawienia - gram tych ról tyle, ile postaci stoi na scenie.
Jako reżyser przestałam już doznawać cudownego uczucia bijących w oczy 
zapalonych reflektorów. Na ulicy stałam się zupełnie anonimową osobą (moja twarz 
nigdy nie była znana z filmu czy telewizji). Zrezygnowałam z tych braw, które 
kiedyś należały tylko do mnie, szczególnie na estradzie, gdzie wykonawca 
pozostaje absolutnie sam na sam ze swoja widownią. Zrezygnowałam z możliwości 
przeistaczania się w rozmaite postaci i noszenia kostiumów z najrozmaitszych 
epok. Zrezygnowałam ze wszystkiego, bez czego - jak mi się wydawało - nie 
potrafię żyć. Poznałam natomiast uczucie tworzenia przedstawienia, uczucie 
odpowiedzial-
-187-
Mój ukochany Ziuk Napiórkowski ze swoją wspaniałą małżonką - Barbarą Wachowicz
ności za spektakle. Poznałam cudowne rozmowy ze scenografami, które w moim 
przypadku bywają nawet czysto zabawne. Nie umiem rysować, nie mam o tym pojęcia, 
ale wiem, co to perspektywa, wyważenie obrazu, kolor itp. Wydaje mi się, że moja 
wyobraźnia działa. Nie czekam wyłącznie na propozycje scenografa, ale ściśle z 
nim współpracuję. Często słyszę: „naszkicuj to, co wymyśliłaś! ", a ja nie 
potrafię. Mogę tylko opowiadać. Ale moi scenografowie mnie rozumieją. W efekcie 
to i tak oni będą przecież twórcami oprawy scenicznej. A potem to wszystko, co 
sobie wymarzyłam - scenografia, muzyka, choreografia i wykonawcy - składa się na 
jedną całość i powstaje przedstawienie. I to są doznania obce indywidualnie 
każdemu aktorowi. Naturalnie, efekty bywają różne, rozmaity jest odbiór 
przedstawienia przez publiczność, a jeszcze bardziej zróżnicowany przez 
krytyków... Ale to już oddzielne zagadnienie. Ja z krytykami nigdy nie 
polemizowałam. Bo i po co? Krytyk ma prawo krytykować! Byle to robił taktownie 
(a bywa rozmaicie)! Ja i tak nie mogę narzekać. Przez pięćdziesiąt pięć lat 
pracy cieszyłam się raczej życzliwością prasy.
Nigdy nie lubiłam kobiet w roli reżyserów. No i co? No i sama ten zawód 
uprawiam. Nie wiem, co tak naprawdę reprezentuję sobą w tej profesji, ale na 
pewno umiem zorganizować próby. U mnie wykonawca nie czeka godzinami na to, aby 
wyjść na scenę (jako aktorka doskonale zna-
-188-
łam to uczucie!). Natomiast moje generalne próby muszą „lecieć" jak 
przedstawienia. Wtedy wiem, że wykonawca spokojnie wejdzie w przedstawienie 
premierowe. Taki mam obyczaj. Jestem reżyserem, który musi bardzo dobrze poznać 
swoich wykonawców. Łatwiej mi się wtedy z nimi pracuje. To śmieszne i wstyd mi 
się do tego przyznać, ale lubię wiedzieć, kto jest spod jakiego znaku zodiaku. 
Łatwiej mi wtedy aktora czy śpiewaka rozszyfrować. Do każdego wykonawcy muszę 
przecież dobrać inny klucz. Z każdym trzeba inaczej pracować. Są tacy, którzy 
mnie pociągną za sobą, ale są i tacy, którym trzeba wszystko - czego się od nich 
oczekuje - pokazać. Zawsze/ kiedy stoję na scenie przed nowym zespołem, czuję 
się trochę jak treser w klatce, gdzie mam do czynienia z lwami, tygrysami, ale 
bywa, że i z dzikimi dachowymi kotami.
Reżyser musi być psychologiem. Czasem trzeba pochwalić, chociaż coś jest źle 
realizowane, aby w ten sposób poprowadzić we właściwym kierunku, a czasami 
skarcić... Najcudowniej jest jednak wtedy, kiedy można poprosić o pomoc. Na 
pewno w czasie próby należy być bardzo skupionym na wykonawcach i uważnie ich 
słuchać. Wiem o tym z własnego doświadczenia. Kiedy byłam jeszcze aktorką, 
próbowałam u Marka Okopińskiego w sztuce Dlaczego mnie budzą Ghelderode"a. 
Podczas dialogu scenicznego nagle zauważyłam, że Marek - siedzący na na widowni 
- wyjął portfel i czegoś tam w nim szukał. Przestał nas słuchać. Nie 
wytrzymałam. Przerwałam próbę i naj-taktowniej, jak tylko umiałam, zapytałam:
- Czy to, co robimy jest tak niedobre, że nas nie słuchasz reżyserze?
- Dlaczego? - zapytał Marek.
- Bo nas przestałeś słuchać -odpowiedziałam.
Okopińskiego często nudziły próby. Dzisiaj doskonale go rozumiem. Bywa, że i 
mnie nudzą, ale wykonawca to bardzo
Jerzy Goliński
-189-
czuły instrument i reżyser musi się na nim skupiać. Dla mnie na przykład 
ogromnie męcząca jest końcowa faza prób, ta, kiedy wszystko jest już prawie 
gotowe. Męczy skupienie. Napięcie. Jestem tak napięta i skoncentrowana na 
wykonawcach, że często odczuwam ból rąk w łokciach. To może śmieszne, ale u mnie 
tak to się objawia.
Utarło się w teatrze takie przeświadczenie, że jeżeli podczas którejś z 
końcowych prób nie ma wielkiej awantury, to spektakl się nie uda. To normalne, 
że zawsze jakiś konflikt zaistnieje i wcale nie trzeba sztucznie wywoływać 
awantury.
Pamiętam przygodę z Ziukiem Napiórkowskim, z którym zrealizowałam chyba z 
dziesięć premier, i z którym bardzo lubię pracować, bo uważam go za ogromnie 
taktownego partnera. Realizowaliśmy wspólnie w Teatrze Muzycznym w Szczecinie 
urokliwą lekką muzyczną pozycję Błękitny Zamek Lucy Maud Montgomery w adaptacji 
scenicznej Barbary Wachowicz i Krystyny Śląskiej, z muzyką Romana Czubatego. W 
jednej ze scen bohaterka Błękitnego Zaniku otrzymuje od partnera w prezencie 
sznur pereł. Mówi się, że to prawdziwe perły. No i podczas pierwszej próby 
generalnej zobaczyłam owe perły na scenie. Wydawały mi się o wiele za duże jak 
na prawdziwe, no i wybuchła piekielna awantura o te przeklęte perły między mną a 
Napiórkowskim. Ziuk podczas niej zaprezentował wprawdzie o wiele większą kulturę 
ode mnie, ale też był straszliwie uparty, chcąc te właśnie perły na scenie 
zostawić. Ostatecznie jednak zaproponował mi takie perły, o jakie prosiłam, a 
moja miłość do niego jest dozgonna - jak sądzę ze wzajemnością - i nadal często 
razem pracujemy. Przyrzekliśmy też sobie, że już żadnych sznurów pereł w naszych 
przedstawieniach nie będzie. Perły mogą być naszyte, w diademach, ale nigdy w 
formie sznura na szyję. Chociaż, może jeszcze kiedyś będę z Ziukiem realizować 
Błękitny Zamek, a tam ten nieszczęsny sznur pereł jest bardzo ważny, więc - nie 
wolno mówić „nigdy". Pożyjemy zobaczymy, najwyżej wybuchnie awantura, która i 
tak podczas ostatnich prób przed premierą musi mieć miejsce.
Kiedy opowiadam o moim życiu w teatrze, myśli biegną ku tym, którym zawdzięczam 
bardzo wiele; ku tym, którzy kształtowali moją osobowość artystyczną.
Profesor Aleksander Bardini. To on „ulepił" ze mnie aktorkę. Był moim pierwszym 
i najważniejszym profesorem, szefem Studia Aktorskiego przy Teatrze Polskim we 
Lwowie, kiedy rozpoczynałam pracę już nie jako dziecko, ale dorosła osoba.
Jerzy Goliński. Wieloletni dyrektor artystyczny w Teatrze „Wybrzeże". Reżyser, 
do którego miałam bezgraniczne zaufanie i przy którym uczyłam się reżyserii.
-190-
j Jerzy Michalak
Jerzy Michalak - dyrygent, który nauczył mnie, jak słuchać muzyki operowej i jak 
czytać libretto. To dzięki niemu zrozumiałam jak wielka jest różnica między 
reżyserią spektaklu operowego a reżyserią w teatrze dramatycznym. I Zbigniew 
Rymarz, który w czasach mojej młodości przekazał mi umiejętność interpretacji 
songu czy piosenki. Dzięki niemu, kiedy już byłam pedagogiem, mogłam między 
innymi prowadzić również zajęcia z interpretacji piosenki.
Tak minęło pięćdziesiąt pięć lat mojej pracy scenicznej. Kocham moich aktorów, 
moich śpiewaków, dyrygentów, scenografów, choreografów - jestem do nich bardzo 
przywiązana.
Okna mojego domu wychodzą na mały skwerek oświetlony lampami, przypominającymi 
latarnie gazowe. Jest w tym coś romantycznego. Coś, co zaprasza do spaceru po 
pięknej Starówce. Ale ja jestem zbyt leniwa. Wolę patrzeć przez okno na 
podświetloną, wysmukłą wieżę Ratusza i prześliczne wieżyczki Bazyliki 
Mariackiej, które pną się ku górze, jakby chciały sprawdzić, czy nadal jestem 
mieszkanką naszego grodu. Jestem i pozostanę. Gdańsk przecież tak serdecznie 
przytulił mnie przed laty, starając się zastąpić mi mój ukochany Lwów.
-191-
Ze Zbigniewem Rymarzem
Patrzę także na budynek Teatru „Wybrzeże"... Wypatruję światła w garderobie nr 
7, która kiedyś została mi przydzielona przez dyrektora Bili-czaka i czasem je 
widzę... Do teatru wchodzą młodzi i należy im się to. A ja? Wcale nie kończę 
mojego romansu z teatrem. Pewnie jako reżyser jeszcze zrealizuję jakieś 
przedstawienia. Na razie w wolnych chwilach zajmuję się naszą chatyną na 
Kaszubach i mieszkającymi tam ukochanymi kotami, łabędziami, śmiesznymi sójkami, 
które - sama nie wiem dlaczego - nazwałam Margulenami... Tam jesteśmy z moim 
Zdzichem, którego często nazywam Meniem, naprawdę bardzo szczęśliwi.
Gdańsk, grudzień 1999r.
-192-
JANCIA I KAZIO PIĘTOWIE
Zupełnie nie rozumiem, dlaczego dopiero dzisiaj, po 25 latach pobytu w chatynie, 
dzisiaj, kiedy tyle czasu minęło od śmierci Kazia i Jańci, odczuwam jakąś 
wewnętrzną potrzebę przelania na papier całej historii naszej chatyny. Chatyny 
która tak nierozerwalnie łączy się z Jańcią i Kazimierzem Piętami. Można 
opowiadanie rozpocząć jak jakąś bajkę: „Przed wielu, wielu laty"... będąc razem 
z moim mężem Zdzisławem na wystawie psów w Sopocie, spotkaliśmy Andrzeja 
Szalawskiego i Izę Wilczyń-ską, jego żonę. Wystawy psów oglądamy zawsze z 
ogromną frajdą. Była to piękna czerwcowa niedziela, którą o dziwo wszyscy 
mieliśmy wolną, bez przedstawienia. Andrzej Szalawski zaproponował przejażdżkę 
do Borkowa, małej miejscowości niedaleko Kartuz. Pojechaliśmy naszym samochodem. 
W Borkowie bardzo modnym wtedy lokalem była „Kasztelanka". Niestety, kiedy tam 
zajechaliśmy, okazało się, że w kawiarni była nie ma żadnych wolnych miejsc. 
Wobec tego Andrzej zaproponował wycieczkę przez Kartuzy do Sianowa Leśnego, 
gdzie miał znajomego leśniczego, i dodał, że jest przekonany, iż państwo 
Piętowie poczęstują nas świetnym kwaśnym mlekiem. Nie mieliśmy nic przeciwko 
miłej wycieczce, więc pojechaliśmy. Z benzyną wtedy nie było jeszcze trudności, 
a Szwajcaria Kaszubska jest przecież taka piękna. Minęliśmy Kartuzy, skręcając w 
kierunku na Mirachowo, a potem już w polną drogę, w prawo, skąd tylko trzysta 
metrów dzieliło nas od leśniczówki Sianowo Leśne. Samo serce Szwajcarii 
Kaszubskiej. Lasy, pagórkowaty teren i jezioro. Cóż piękniejszego można sobie 
wymarzyć? Przywitali nas państwo Piętowie. On o poważnym surowym spojrzeniu, 
wysoki, z pokaźną łysiną, pan po sześćdziesiątce. Poleszuk. leżeli mogłabym w 
swojej wyobraźni namalować postać człowieka lasu - leśnika, to na pewno byłby to 
portret pana Kazimierza. A pani laneczka? Pochodząca z Grodna, zaciągająca 
tamtejszym akcentem, o tak urokliwej, dobrej twarzy, o tak łagodnym spojrzeniu, 
że właściwie od pierwszej chwili musiało się ją pokochać. W leśniczówce 
ślicznie, czyściutko... Gospodarze bardzo serdecznie nas przyjęli, a potem 
zapytali, czy nie mamy ochoty na spacer. Pani laneczka chciała w tym czasie 
przygotować herbatę. Wyszliśmy nad jezioro,
-193-
które rozlewa się, może pięćdziesiąt metrów od leśniczówki. Nad jeziorem 
rozciągało się pastwisko. Deputat leśniczego. Jezioro kryły dość gęsto rosnące 
krzaki olszyny. Stały tam tylko dwa wielkie drzewa: trzystuletni piękny dąb i 
rozłożysty duży kasztan, który do dziś rośnie prawie nad wodą. Całe pastwisko 
przypominało polanę w środku lasu. Jezioro to właściwie czterohektarowa część 
wielkiego jeziora Ł..., którego druga część rozlewa się po przeciwnej stronie 
szosy.
Stanęłam na tym uroczysku zafascynowana okolicą i powiedziałam do mojego męża, 
że tu właśnie chciałabym mieć małą chatynkę, o której od dawna oboje marzyliśmy. 
Wróciliśmy do leśniczówki. Moim zdumionym oczom ukazał się stół zastawiony 
pięknie i jakże obficie. Skąd na tym pustkowiu, gdzie w promieniu kilku 
kilometrów nie ma absolutnie niczego - jak za dotknięciem czarodziejskiej 
różdżki - znalazło się tyle pyszności? Bo i wędlina, i dziczyzna oraz inne mięsa 
na zimno, i galareta (czyli po mojemu studzienina), i rozmaite marynaty, i 
domowe masło, i pieczony w domu chleb...
Pani Janeczka z cudownym uśmiechem szybko zdradza swoje tajemnice. „Pani 
Bunieczko - mówi - wszystkie wędliny, mięsa, galaretę mam w wekach". Nie znałam 
sztuki wekowania. We Lwowie mamusia tylko kisiła w beczkach ogórki
i kapustę, robiła konfitury, które w słoikach zakrywała szczelnie celofanem, ale 
mięs, wędlin i kompotów nigdy u nas w domu się nie przechowywało. Muszę się 
nauczyć sztuki wekowania - pomyślałam, ale wtedy zupełnie nie zastanawiałam się, 
czy kiedykolwiek będę miała po temu okazję. Powiedziałam panu Kaziowi, że jestem 
tak zachwycona miejscem, gdzie stoi kasztan, że zamarzyłam: albo tu zostać, albo 
już w ogóle żadnego miejsca na letni domek nie szukać, ponieważ nigdzie nie może 
być równie pięknie. Pan Kazio zbagatelizował moje słowa. Roześmiał się i swoim 
tubalnym głosem zahuczał: „Znudziłoby się tu pani bardzo szybko, panie-
horrendum".
To „panie-horrendum" było nieodłącznym powiedzonkiem pana Kazia. A ja już wtedy 
wiedziałam, że to miejsce nie znudzi mi się nigdy. Przecież stało się dla mnie i 
Zdzicha naszym rajem na ziemi. Ale to przyszłość.
Wtedy, przy stole, razem ze Zdzichem zaczęliśmy snuć plany, co by to zrobić, aby 
zbudować pod kasztanem choć maleńki baraczek, a nie było to takie proste, bo 
teren należał do Dyrekcji Lasów Państwowych. Sprzedaż, choćby skrawka ziemi, w 
ogóle nie wchodziła w rachubę. Ja jednak tak zakochałam się w tym uroczysku, że 
uprosiłam pana Kazia, aby nam wydzierżawił skraweczek pastwiska. Tak się zaczęły 
trudności, ponieważ należało uzyskać zgodę Dyrekcji Lasów Państwowych. 
Formalności były
-194-
bardzo skomplikowane, ale wszyscy, z życzliwm nam ogromnie, ukochanym Kaziem 
„Panie-horrendum" na czele, pomogli i upragnioną zgodę na dzierżawę skraweczka 
ziemi otrzymaliśmy na
dwa lata. Stało się to około 24 czerwca. To dzień imienin pani Jańci. 
Postanowiliśmy pojechać do Sianowa Leśnego. Miałam ogromny kłopot, co zawieźć 
pani Janeczce w prezencie imieninowm. Pamiętam, że wymyśliłam jakąś ładną 
portmonetkę ze skóry i... tort. Zamówiłam najlepszy, jaki można było zamówić, 
orzechowy tort. Masa naturalnie ukręcona na maśle, a nie na jakiejś tam 
margarynie. Pomyślałam sobie, że tortów chyba zawekować się nie da. Pani 
Janeczka na pewno nie zadaje sobie tyle trudu, aby wypiekać torty, a więc ten 
prezent wydawał się odpowiedni. Niestety. Kiedy weszliśmy do leśniczówki, na 
stole uginającym się od smakołyków - wśród wszystkich pyszności - stał sernik, 
tort z ananasami i tort orzechowy!!! Myślałam, że spalę się ze wstydu. Jaka ze 
mnie kretynka! U pani Janeczki nie jadało się niczego kupnego! Wszystko swojskie 
- włącznie z makaronami - a jarzyny i owoce bez jakichkolwiek sztucznych 
nawozów. Pani Janeczka była najcudowniejszą panią domu, wybornie znającą sztukę 
kulinarną.
No trudno! Do dzisiaj nie wiem, co się stało z moim tortem orzechowym. Nigdy nie 
miałam odwagi o to zapytać i nigdy nie chciałam wracać do kompromitującego mnie 
incydentu. Podczas przyjęcia imieninowego poznałam jedynego syna państwa Piętów 
- Ryszarda, już wówczas inżyniera, także leśnika, poznałam również siostrzeńca 
pani Janeczki -Olka, pułkownika Wojska Polskiego. Był ogromnie bezpośredni, 
przeuroczy i towarzyski. Trudno było nie zauważyć, jak bardzo kochali się z Ry-
szardem, do którego i my od pierwszej chwili zapałaliśmy ogromną sympatią, a 
przyjaźń z nimi przetrwała do dzisiaj.
Powoli rozmowa przeszła na najbardziej interesujący nas temat. Pan Kazio i 
Zdzich ustalili, że jakiś Kaszub zbuduje u siebie gdzieś na wsi nasz domeczek, a 
kiedy już będzie gotowy, przywiezie się go i postawi nad jeziorem, niestety nie 
przy kasztanie, ale troszeczkę dalej - po jego lewej stronie. Niech i tak 
będzie! Byle tylko pozostać na tym cudownym miejscu. No i to pozwolenie tylko na 
dwa lata! A co dalej? Na razie wolałam o tym nie myśleć.
Pamiętam, że już 7 lipca (jako, że od 1 lipca miałam urlop w teatrze) maleńki 
domeczek z płaskim dachem stał na „naszym" skrawku. Miał maluteńki przedpokoik, 
maleńką kuchenkę, pokoik i oszkloną werandę. Weranda przez dłuższy czas była 
nieumeblowana, a w pokoiku znalazł się tapczan, stolik, ławki i taboret. Kazio - 
jako najważniejsza osoba w lesie - dokonał przecięcia wstęgi i ten moment 
rozpoczął moje ze Zdzichem najcudowniejsze letnie pobyty w Sianowie Leśnym, ze 
wspa-
-195-
niałymi ludźmi w sąsiedztwie, których życzliwość i prawość trudno mi będzie 
opisać. Nie znajdę również słów, aby wyrazić nasze uczucie dla całej rodziny 
państwa Piętów
Kiedyś Kazio zabrał nas na wyrąb drzewa. Nigdy do tej pory tego nie widziałam. 
Wszystko co wiązało się z lasem i życiem leśniczówki było dla mnie nowością, 
prawie egzotyką. Na wyrębie zobaczyłam podcięty i spadający ogromny świerk. 
Byłam świadkiem śmierci drzewa, które upadając, umiera, wydając przejmujący jęk 
rozpaczy czy bólu. Nigdy nie zapomnę tego widoku, nigdy nie zapomnę tego jęku.
Wtedy w lesie zobaczyłam także, jak drwale korują pnie. I to było dla mnie 
całkowitym zaskoczeniem. Kawałki świeżo ściętych drzew tak się podcina 
specjalnym narzędziem, że wilgotna kora schodzi z nich nienaruszona, elastyczna 
jak skóra z cielaka. Wtedy wpadłam na pomysł, aby całą naszą chatynkę pokryć od 
zewnątrz korą. Kaziowi ten pomysł ogromnie się podobał. Do dzisiaj - chociaż 
chatka z biegiem lat wciąż odnawianej dzierżawy zmieniła zupełnie formę i stała 
się chatą o spadzistym dachu krytym trzciną, ze stryszkiem i pokoikiem na 
poddaszu -niezmiennie ma elewację z kory świerkowej.
Kazio „Panie-horrendum" przepadał za tą samą zupą, co ja, czyli wiosenną zupą 
zawierającą wszystkie nowalijki, a szczególnie bardzo dużo młodego groszku. 
Któregoś dnia byłam w chatynie tylko z Kaziem. Zaprosiłam go na wiosenną zupę. 
Rozmawialiśmy o kłopotach z suszą. Tego roku dość długo nie spadła ani kropla 
deszczu, a ludzie martwili się o plony. Kiedy tak gwarzyliśmy, zaczęło się 
chmurzyć. Kazio zjadł już jeden talerz zupy. „Bunieczka - mówi - nalej jeszcze 
jeden talerz... Ach, żeby tak spadł deszcz, panie-horrendum". Natychmiast 
spełniłam jego prośbę. Nim Kazio zdążył zjeść, zrobiło się ciemno, niebo 
przecięła błyskawica i lunął wielki deszcz. „Nareszcie - wykrzyknął 
uszczęśliwiony Kazio. - Bunieczka, panie horrendum, nalej mi jeszcze jeden 
talerz zupy".
Zawsze gotowałam ogromny gar zupy wiosennej.
Siostrzeniec Janeczki, pułkownik Olek, bardzo często gościł w leśniczówce. 
Przyjeżdżał służbowym samochodem z kierowcą - Lutkiem -który był też jego 
ordynansem.
Co to się działo w naszej leśniczówce podczas pobytów Olka, człowieka z ogromną 
fantazją! Jego ulubione zajęcia to brydż, łowienie ryb, polowanie, wielkie 
alkoholowe i jedzeniowe biesiady. Choć zawsze ogromnie lubił dziewczyny, 
kawalerem pozostał do dzisiaj. Olek jest w wieku mojego Zdzicha. Wtedy - 
dwadzieścia kilka lat temu - był młody, zawsze opanowany i pozornie spokojny, 
ale leśniczówka podczas jego pobytów chodziła na rzęsach!
-196-
O alkohol dbał Lutek, chociaż ja nigdy nie widziałam, aby Olek czy Kazio byli 
pijani. To raczej Rysiowi i mojemu Zdzichowi często ślepia świeciły się 
alkoholowe My z Jancią w tej dziedzinie w ogóle nie wchodziłyśmy w rachubę, jako 
że obie posiadałyśmy tę ogromną wadę, że nie byłyśmy trunkowe. Biesiady przy 
brydżu przeciągały się w leśniczówce do świtu prawie. Czasem usiłowałam sama 
zasnąć w chatynce, ale na stryszku baraszkowała jakaś mysz i hałas był taki, że 
wydawało mi się, iż na górze siedzi co najmniej dzik. Nie przywykłam jeszcze 
wtedy do rozmaitych „chatynkowych" odgłosów. Jańcia bardzo niezadowolona szła 
spać, upominając Olka: „Tylko żeby mnie tu picia nie było!.... Nu! Pamiętaj! " 
Olek skromnie całował Jańcię w rękę mówiąc: „naturalnie, cioteńko"... no i 
zabawa, się zaczynała. A kolejność była przeważnie taka: wódka, szampan, a jak i 
tego zabrakło, obowiązkiem Lutka było szukanie rumu w kredensie u Janeczki. Rum 
i migdałki Jańcia zawsze musiała mieć w domu, gdyż były to najważniejsze 
składniki do jej świetnych ciasteczek.
Naszym panom rum najbardziej smakował pity pod słodkie mleko. Lutek naturalnie 
chodził trzeźwiuteńki... Wiedział, że rano musi natychmiast jechać do Kartuz, 
aby przywieźć nową butelkę rumu i zdążyć ją wstawić na swoje miejsce do 
kredensu. Ale kiedyś Jańcia chciała upiec ciasteczka, zanim Lutek zdążył 
przyjechać z Kartuz, no i sprawa się wydała. Od tej pory, kiedy Jańcia 
wiedziała, że libacja panów przeciąga się dłużej, natychmiast rankiem szła do 
kredensu i zawsze brakowało jej butelki rumu. „Olek - wołała swoim cudownym 
wschodnim akcentem -znowu nie ma rumu! Oj, Olek, to się źle skończy! Oj, Olek!!! 
" A Olek? Całował ukochaną cioteńkę w jedną, potem w drugą rączkę i znowu 
wszystko było dobrze... do następnego męskiego spotkania. Skoro wspomniałam o 
rączkach, to cudowna Janeczka - moja księżna lasu, jak ją nazwałam - miała 
zawsze szalenie zadbane ręce. A przecież wszystko sama robiła. W chatynie nie 
miałam wtedy tylu zajęć, więc czasami Ja-neczce pomagałam. Do gotowania się nie 
kwapiłam... Skąd! Chociaż ze mnie niezła kuchta, to jednak przy Jańci, 
wspaniałej gospodyni, czułam się kompletnym zerem. Czasami tylko pomyłam jej 
trochę naczyń. A wodę trzeba było wtedy grzać, bo w kranie była tylko zimna.
Olek często wypływał pontonem na jeziorko. Zaszywał się gdzieś w kącie z wędką i 
wracał zawsze z dużą ilością płotek i okoni. Niestety, czyścić ryby musiała 
Jańcia. Ja mam lepiej. Mój Zdzich, jeżeli złowi rybki, oddaje mi je 
wyczyszczone, prosto na patelnię. Jednak pan pułkownik ryb nie czyścił. Kiedyś 
pod wieczór wrócił z taką ilością ryb, że nikt nie był w stanie wyczyścić ich 
tego samego dnia. Zrobiła to Jańcia na nazajutrz rano, przechowując ryby w 
zimnej piwnicy. Naturalnie nic już
-197-
w leśniczówce nie obywało się bez nas, a więc zasiedliśmy wszyscy do ogromnego, 
kapitalnego półmiska ryb. I było świetnie, tylko nie wszystkim. Ja - i tylko ja 
- trafiłam na jakąś rybkę, która mi tak zaszkodziła, że przez kilka godzin 
spacerowałam po drodze, prowadzącej do Pomie-czyńskiej Huty, okropnie chorując. 
W życiu niczym się tak nie zatrułam. I to tylko ja jedna. Chyba przez dwa lata 
nie mogłam patrzeć na smażone rybki.
Olek podczas swoich pobytów umiał uprosić Jańcię, aby zrobiła bliny z 
wereszczaką. Cóż to było za żarcie! Do dzisiaj na myśl o tej potrawie ślinka 
napływa mi do buzi. Bliny były robione z żytniej mąki. Jańcia smażyła je jak 
grubsze naleśniki. Potem układała jeden na drugim, przekładając cienką warstewką 
świeżego, domowego masła. Pamiętam, że smażeniu nie było końca, ponieważ Olek i 
Rysiek stale te bliny podkradali.
A wereszczaką? Nie wiem, skąd ta nazwa. A może od Wereszczaków-nej ? W każdym 
razie były to duszone żeberka wieprzowe z kminkiem, do których wkrawało się 
odrobinę wędzonego boczku, a podawało podpra-wione kwaśną śmietaną.
Taka wereszczaką z blinami to coś wspaniałego!!! Ale w jednym Lutek ordynans 
prześcigał umiejętności kulinarne Janeczki. Lutek robił faworki. Obie z Jańcią 
uwielbiałyśmy patrzeć, jak je robi: jak szybko, jakie cieniutkie było ciasto i 
jakie wreszcie wyśmienite faworki!
Jańcia uwielbiała gości, a goście uwielbiali jej dom. Podawała zawsze 
niezliczoną ilość talerzy i sztućców. Często pomagałam nakrywać do stołu, a 
tragedia zaczynała się dopiero przy stercie naczyń do zmywania.
Krowy Jańcia doiła tylko ręcznie - nawet siedząc przy krowie była wytworna. 
Często wyręczał ją w tym jej syn Ryszard. Zawsze mnie to ogromnie bawiło, kiedy 
pan inżynier siedział przy krowie, a potem jechał na dziewczyny. Ryszard był 
szalenie podobny do Kazia. Nie pod względem swych upodobań do dziewcząt, bo 
Kazio mógł uchodzić za uosobieniem wierności, a Ryszard wtedy był jeszcze 
kawalerem. Bardzo przypominał ojca z wyglądu. Ryszard był świetnym facetem i 
takim pozostał. Nie lubił tylko różowego koloru. Pamiętam jakiś „Bal Leśnika" w 
sopockim Grand Hotelu. Mieliśmy miejsca przy jednym stole razem z Rysiem i jakąś 
jego ówczesną, bardzo zresztą przystojną, dziewczyną. Siedzieliśmy już ze 
Zdzichem przy stole, kiedy na salę wkroczył Ryszard z bardzo z siebie zadowoloną 
wybranką. Rzeczywiście pięknie wyglądała w długiej sukni, ale - niestety! - 
różowej. Spojrzeliśmy sobie z Rysiem głęboko w oczy. On pozornie spokojny, a ja 
o mało się nie udusiłam, tłumiąc śmiech.
-198-
Rysio się ożenił. Naturalnie z zupełnie inną panią. Z Marysieńką, córką 
nadleśniczego. Mają dwóch znakomitych synów, którzy też będą leśnikami... 
Ryszard i Marysieńka są ze sobą szczęśliwi, ale pamiętam, że kiedyś, krótko po 
ich ślubie, weszłam do ich pokoju w nadleśnictwie Mi-rachowo, gdzie Rysio wtedy 
objął urząd. Zatkało mnie, bo pokój był wymalowany na kolor malinowy! -Rysio - 
zapytałam - jak to się stało, że ten kolor zaakceptowałeś?
- Widzisz, ile mam w domu do powiedzenia? - zaśmiał się Ryszard.
Wybiegłam trochę w przyszłość, a chciałam przecież zatrzymać się na tych 
chwilach, kiedy Jańcia i Kazio królowali w leśniczówce.
Janeczka była nieprawdopodobną estetką. Zupełne przeciwieństwo Kazia, który nie 
lubił się golić, nie dbał o ubranie. O wszystkie takie sprawy Jańcia musiała z 
Kaziem toczyć boje. A ona była wielką damą. Szalenie lubiła stroje, kapelusze, 
ładne błyskotki. Nie malowała się. To jej nie było potrzebne. Miała piękną cerę, 
ale używała dobrego pudru, dobrych perfum. Zawsze była szalenie taktowna i 
umiała się pięknie zachować. Przypominała mi trochę moją mamusię. Kiedyś 
przyjechałam po przedstawieniu wieczorem do chaty. W leśniczówce - jak zwykle po 
gościach - sterta naczyń do mycia. Wstąpiłam do Kaziów, ponieważ mój Zdzich 
siedział u nich. Jańcia zapytała, czy nie zjadłabym trochę zupki. Już nie 
pamiętam, jaka to była zupka, ale pewnie któraś, którą lubiłam. „Naturalnie, że 
zjem" - powiedziałam. Janeczka odgrzała ją w rondelku a ja wzięłam go, siadłam w 
kuchni przy stole, postawiłam na jakiejś podstawce, złapałam łyżkę i zaczęłam 
jeść. Była to resztka zupy, więc mogłam ją „wykończyć" z rondelka. Jańcia 
zdumiona patrzyła tylko na mnie. Widziałam, że się jej mój sposób jedzenia 
wyraźnie nie podoba. W końcu nie wytrzymała i wykrztusiła swoim cudownym 
wschodnim akcentem: „Bunieczka! A z talierza nie byłoby wygodniej"? Ot i cała 
Janeczka.
Nie mogło być nic piękniejszego od Wigilii w chatynie. Zdzich, Kazio, Ryszard i 
Olek ubierali choinkę. Chociaż właściwie nie wiem, jak to określić. Czy bardziej 
ją ubierali, czy zakrapiali. Wreszcie skończyli. My obie z Jańcia siedziałyśmy w 
kuchni i gotowałyśmy. A dużo tego było. A potem i sianko pod obrusem i opłatek 
dla zwierzaków. Wydawało mi się, że z całego lasu tysiące ślepiów leśnych 
zwierząt patrzy na nas i chce podejść, aby ten kawalątek opłatka również 
otrzymać. W leśniczówce były dwa psy. Lord, stary już, ale piękny seter 
angielski, jakże często chadzał z nami na spacery. Był do nas bardzo 
przywiązany. Nocą przychodził i spał u nas na ganeczku, a ponieważ miał duże 
dolegliwości reumatyczne, kładł się ciężko, uderzając cielskiem w ściankę 
chatynki i czasem
-199-
nas budził. Poczciwe psisko z dobrego serca nocowało na chodniczku i pilnowało, 
aby się nam nic nie stało.
Drugi psiak, którego zapamiętałam z okresu Jańci i Kazia, to Mikrus. Malutki 
kundelek, czarny i tak w nas zakochany, że co rana biegł z górki od strony 
leśniczówki, żeby nam powiedzieć dzień dobry. Rozpędzał się na górze tak, że 
hamował zawsze nosem na ścianie chatyny. Skutek był taki, że często chodził z 
rozbitym noskiem. Nie wiem, jak Mikrus wyczuwał, że jedziemy samochodem, ale 
wybiegał trzysta metrów do szosy, wskakiwał do samochodu, na ręce, i dopiero 
kiedy ze szczęścia ob-siusiał mnie i Zdzicha, uspokojony wjeżdżał z nami na 
podwórze leśniczówki.
Osobnym wspomnieniem są świniobicia. Co się wtedy działo! Przychodził rzeźnik i 
według receptury Jańci robił kiełbasy, pasztetową, salceson czarny i biały, no i 
naturalnie kaszankę z czarnej kaszy.
Mięso na boczki, szynki, balerony i polędwice wkładało się do marynaty. A 
marynata wtedy była wystarczająco słona, kiedy surowe jajko do niejwłożone 
wypływało na wierzch. Wtedy właśnie, przy okazji świnio-bić, nauczyłam się 
sztuki wekowania. Mięso w marynacie leżało jakiś czas, a potem Zdzich zabierał 
się do wiązania go sznurkami i do wędzenia. Zanim zaczęło się wędzenie, mięsa 
musiały obciec. W tej dziedzinie Zdzich się wyspecjalizował. Efekt był taki, że 
moja mała piwniczka, którą mi Jańcia odstąpiła w leśniczówce, po takim 
świniobiciu pełna była zawekowanych wędlin, podrobów, mięs i studzieniny. Jeżeli 
do tego dodam niezliczone ilości słoi z kompotami, dżemami, kiszonymi ogórkami, 
marynowanymi grzybami, gruszkami w occie i temu podobnymi smakołykami, można już 
sobie wyobrazić naszą skarbnicę. Chociaż nie, jeszcze nie, bo trzeba koniecznie 
wspomnieć gąsiorki z winem, nalewkami i ajerkoniakiem wyrobu mojego Zdzicha. 
Takie to były czasy. Wtedy trudno było coś kupić. Dzisiaj świniobicia już nie 
robimy. Tak łatwo o zakupy. Zdzich nie ma okazji z rzeźnikiem zjeść gorącego, 
ugotowanego świńskiego ryjka. Pod kielicha naturalnie! Podobno taki ryjek jest 
wspaniały... Ja nie kosztowałam.
Przeżyliśmy moment, kiedy Kazio przeszedł na emeryturę. Przenieśli się wtedy 
całą rodzinką do Mirachowa, gdzie Rysio został nadleśniczym. To niedaleko od 
naszej chaty. Piękny wielki dom, prawie dworek. Byliśmy tam stałymi gośćmi. 
Czasami Jańciowie przyjeżdżali do nas. Kazio tak często mawiał: „Bunieczko, 
będziemy wszyscy często wspominać nasze wspólne chwile w Sianowie Leśnym".
I rzeczywiście wspominamy, ale już nie wszyscy. Odszedł Kazio, odeszła i 
Janeczka. Ryszard przeniósł się z rodziną do Starogardu. Olek nadal mieszka w 
Warszawie i rzadko już wpada do nas...
-200-
Jańcia i Kazio z wnukiem Tomkiem.
A chata i wszystko wokół niej pięknieje. Jest tu tak cudownie, że my ze Zdzichem 
wciąż nie możemy się nacieszyć tym miejscem.
A Kaziowie? Gdzie oni? Nie chodzę nigdy na cmentarze, bo wydaje mi się, że tam 
moich bliskich nie znajdę. Wierzę, że Kaziowie widzą chatę, drzewa, krzewy, 
które posadził Zdzich. Wierzę, że niewidzialni bywają u nas, że cieszą się, 
patrząc z jakim pietyzmem dbamy o to, co nam z pełnym zaufaniem powierzyli. Żal 
tylko, że ani ja Kazia, ani Jańcia mnie nie poczęstujemy się już nigdy wzajemnie 
żadną zupką...
1993
-201 -
KUBA
Zwykło się mawiać, że dzieci i ryby głosu nie mają. Prawda? Niemcy mają inne 
przysłowie. Rymowane. W wolnym tłumaczeniu brzmi ono mniej więcej tak: Mc nie 
wiemy o tym, czy ryby się całują. Pod wodą tego nie widać, a nad wodą tego nie 
czynią. Co wiemy więc o rybach, a szczególnie o karpiach?
Karp zawsze nam ogromnie smakuje. Jemy go przyrządzonego na najrozmaitsze 
sposoby. Ja na przykład świetnie podaję karpia zapiekanego w śmietanie.
Nie o takim karpiu jednak będzie ta najprawdziwsza historia.
Mój mąż lubi wędkować i ten sport wypełnia mu każdą wolną chwilę. Nasi 
przyjaciele, którzy często nas odwiedzają latem, mogą zjeść świeżą płotkę albo 
okonia z patelni. Ale niezależnie od tego mój mąż ma w jeziorku swoją 
minihodowlę karpia. To duma Zdzisława. Mieści się w pływającej skrzyni 
przymocowanej sznurem do maleńkiego pomostu. Cała skrzynia zanurzona jest w 
wodzie. Nie mam pojęcia, ile karpi żyje w tej minihodowli. To tajemnica mojego 
męża, który powiada, że najważniejszy jest fakt, iż w każdej chwili podbierakiem 
można takiego karpia wyłowić i mieć co podać na obiad. Myślicie, że to prawda? 
Ależ skąd! Naturalnie, że mój mąż mógłby w każdej chwili wyłowić podbierakiem 
któregoś karpia, ale musiałby chcieć to zrobić. A tymczasem Zdzisław chroni 
swoje karpie, jak tylko może i kiedy mam ochotę, aby jakiegoś wyłowił, znajduje 
najrozmaitsze preteksty, żeby tego nie zrobić. Po prostu jest przywiązany do 
swoich karpi. Lubi siedzieć przy skrzyni na pomoście, słuchając ich 
przezabawnego mlaskania i patrzeć, kiedy ukazują pyszczki, aby porwać rzucaną im 
w kuleczkach karmę. Czasem głośno do nich mówi, a ja obserwuję tę jego - sama 
nie wiem jak to nazwać - pracę czy zabawę i nawet często mnie to wzrusza.
Skrzynia, w której żyją karpie mojego męża, ma wymiary dwa na dwa i pół metra, a 
więc jest niemała.
Tego lata przez dwa tygodnie przebywała u nas w chatynce jedna z moich 
przyjaciółek z mężem. On, również zapalony wędkarz, całe dnie spędzał z wędką na 
pomoście. A mój mąż wciąż pieścił swoje karpie, z których większość przebywa w 
skrzyni już dwa lata.
-202-
Pewnego dnia przyjechała do nas, do Gdańska, przyjaciółka ze Stanów. Była dwa 
dni w naszej chatynce. Kiedy dowiedziała się, że mamy karpie, nabrała ogromnej 
ochoty na mojego karpia w śmietanie. Mój biedny mąż nie mógł jej odmówić, jakoś 
po prostu nie wypadało. W końcu karpie to nie ozdobne złote rybki w akwarium. 
Karpie się jada. Postanowiliśmy więc, że tego dnia na obiad będzie karp. Zdzich 
przygotował podbierak, otworzył kłódkę od skrzyni i zabrał się do wyławiania. 
Widziałam, że był smutny, bo żal mu było rozstać się z jednym ze swoich 
pupilków, ale kiedy zanurzył podbierak w skrzyni, na jego tak mi ukochanej 
twarzy, z której czytam jak z otwartej książki, ukazał się wyraz dumy z 
posiadania tej hodowli i z faktu, że za chwilę mojej zaoceanicznej przyjaciółce 
zrobi przyjemność, spełniając jej zachciankę. A więc zanurzył podbierak z 
ogromną fantazją, zamącił nim wodę i z tą samą fantazją go wyciągnął. W tym 
momencie ładny, duży już karp, wyskoczył z podbieraka i uciekł do jeziora. A 
mnie chciało się śmiać. To za karę, pomyślałam, to dlatego, że mój mąż, karpiowy 
sknera, tak niechętnie karpia ze skrzyni wyjmuje. Ale po chwili, kiedy 
przyjrzałam się twarzy Zdzisława, zrobiło mi się go żal. Mój mąż nigdy nie 
mógłby być aktorem. Nic nie potrafi zagrać. Udawał, że to nieważne, że po prostu 
będzie miał o jednego karpia mniej. Najsmutniejszy jednak był fakt, że odszedł 
od męża jeden z jego pupili. Z bólem serca wyłowił drugiego karpia, który - 
zapieczony w śmietanie - został zjedzony. Obiad był znakomity, a o karpiu, który 
zwiał do jeziora, postanowiliśmy nie mówić. Chciałam, aby Zdzisław jak 
najszybciej o tym zapomniał.
Po południu pojechałyśmy z moją Amerykanką do Gdańska, a mąż pozostał w chatynce 
z naszymi przyjaciółmi. Nazajutrz i Zdzisław przyjechał do domu do Gdańska. Był 
ogromnie zaaferowany. Jeszcze nie zdążył się ze mną przywitać, a już zaczął 
opowiadać o karpiu-uciekinierze. „Wyobraź sobie, Buniek - mówił - karp chodzi 
koło skrzyni". Nie powiedziałam mu tego, ale pomyślałam, że coś sobie ubrdał. 
„Jak to chodzi? " - zapytałam. „Chodzi - kontynuował. - Wieczorem wszedłem do 
wody, aby się umyć. Nagle poczułem, że coś otarło się o moją nogę. W pierwszej 
chwili zbagatelizowałem to wrażenie, ale kiedy się powtórzyło, doszedłem do 
wniosku, że to jakaś ryba. A może mój karp? - pomyślałem. " Podobno cały 
następny dzień mój mąż i przyjaciele przesiedzieli z wędkami na pomoście, 
wypatrując karpia. I rzeczywiście zjawił się koło skrzyni. To był nasz karp, 
ponieważ w tym małym jeziorku poza naszą skrzynią żadnych karpi nie ma. Mąż 
wszedł do wody, karp wyraźnie ocierał się o nogę Zdzisława, pływał koło skrzyni, 
jak gdyby chciał się dostać do jej wnętrza, ale wyłowić się nie dał. Mój mąż 
przyjechał do domu bardzo zdenerwowany. Prosił przyjaciela, aby pilnował karpia 
i spróbował
-203-
złowić go na wędkę. Akurat go złowi - pomyślałam, słuchając tej 
nieprawdopodobnej wręcz opowieści. Tak się złożyło, że Zdzisław musiał pozostać 
w Gdańsku kilka dni. Po trzech dniach otrzymaliśmy telefon z leśniczówki. Nasz 
przyjaciel wyłowił karpia. Karp siedzi w wodzie, w zawiązanym podbieraku i 
pytanie znad jeziora brzmi: co robić dalej??? Trudno mi opisać podniecenie 
mojego męża. Teraz denerwował się, czy karp przeżyje, czy nie ma za bardzo 
rozciętego pyszczka. Krótka dyspozycja do słuchawki: „Róbcie wszystko, aby żył! 
Przyjeżdżam! " „Co to znaczy: przyjeżdżam? - pomyślałam. -Przyjeżdżamy oboje! " 
I tak szybko, jak to było możliwe, pojechaliśmy jeszcze tego samego dnia do 
chaty. Karp żył. Nasz przyjaciel jakoś tak szczęśliwie go złowił i tak 
delikatnie podciął, że pyszczek był tylko minimalnie zraniony. Na pewno szybko 
się zagoi. Trudno opisać wzruszenie mojego męża. Naturalnie odbyła się cała 
narada, jak dalej z karpiem postąpić. „Przede wszystkim musimy mu dać imię" - 
powiedziałam. W naszej chatynce prawie wszystko ma imiona: kuchnia, polana, 
drzewa, drewutnia, a nawet ten intymny przybytek, na który mówimy „Laluś". 
Musimy więc ochrzcić i karpia. Nazwałam go „Kuba". Wobec tego mój mąż tonem 
prawie uroczystym powiedział: „Kuba, będziesz przewodnikiem stada, nie zginiesz, 
a po prostu umrzesz śmiercią naturalną". Jasne więc, że Kuba nigdy nie zostanie 
zjedzony. Ale trzeba go było jeszcze jakoś naznaczyć. Nie mieliśmy w tej 
dziedzinie tam, w lesie nad jeziorem, dużych możliwości. Wymyśliłam, że 
przebijemy igłą grzbietową płetwę, przeciągniemy grubą nić, a potem zrobimy z 
niej kilka supełków. I tak się stało. Po całym zabiegu mój mąż uroczyście 
wpuścił Kubę do jego przyjaciół w skrzyni. I Kuba spokojnie sobie żyje karmiony 
przez Zdzisława. Zimą, kiedy jezioro skuje lód, w lodzie zrobi się przerębel, 
skrzynia z naszym Kubą zostanie pod wodą, a mój mąż będzie czekał wiosny, aby 
usiąść na pomoście przy swoich karpiach i karmiąc je, usłyszeć znowu ich 
śmieszne mlaskanie. I będzie wtedy wiedział, że stada pilnuje jego 
najserdeczniejszy przyjaciel wśród karpi - Kuba, ten, który łasił się przy 
nodze, chcąc dostać się do domu, to znaczy do skrzyni.
Tak, ryby nie mają głosu i nie wiem, czy się całują, ale wiem, bo sama się o tym 
przekonałam na przykładzie Kuby, że ryby, a przynajmniej karpie, potrafią 
przyzwyczaić się do swojego otoczenia, do miejsca swojego bytowania, że nawet 
potrafią przywiązać się do człowieka.
1981
-204-
RYMOWANKI
-205-
CHATYNA UKOŃCZYŁA 25 LAT
Lipiec, a noc jest nie najcieplejsza... Bardzo są chłodne noce tego lata. 
Wszystko, co w kraju - na głowie staje, a więc i lato psikusy nam płata.
Noc dzisiaj ciemna, chmury na niebie... Wygląda na to, że może deszcz spadnie. 
Zastygły liście, umilkły ptaki -w jeziorze ryby usnęły gdzieś na dnie.
A ja wpatruję się w żar ogniska. Meniuch jest obok mnie i tak siedzimy.
To nie do wiary! Ćwierćwiecze mija! Wciąż tu jesteśmy. Jesteśmy? Czy śnimy? 
Jednak to prawda, nie senna mara. Jestem po prostu w małym ziemskim raju. Trudno 
uwierzyć w to, ale przysięgam, że raj istnieje w tym piekielnym kraju!
Tak, to ćwierćwiecze dziś właśnie mija, od kiedy losy nas tutaj przyniosły.
Jesteśmy z Meniem nienasyceni.
Gdy przyjdzie jesień, tęsknimy do wiosny.
Tęsknię za stołem mym na werandzie,
który za biurko, za azyl mi służy,
i za fotelem moim stareńkim.
Jakże cudownie jest w nim się zanurzyć.
I Genowefy brak mi jest zimą.
Tak tęsknię za nią, choć bardzo mnie smoli.
O, Genowefo! ciepła, przytulna!
Najlepiej z Tobą jest w kucharki roli!
Wierne nam drzewa, wesołe krzewy!
Na naszych to oczach wszystkieście rosły,
znacie me myśli - często są smutne,
coś kłuje w serce, jak igiełki sosny...
-206-
Ale bywają chwile pogodne.
Klematis fioletem mnie kokietuje,
lubię popatrzeć na naszą bramkę,
gdzie w słomę bluszczyk śmiesznie się wkopuje.
Madonna dobrym spojrzeniem koi -
Jakże to ważne gdym osamotniona!
Kiedy mi smutno, rozmawiam z Jasiem, Mocno wtulając się w jego ramiona. Powstają 
nowe drewniane jeże. Ile tych jeży, Meniuchu już było? Ćwierćwiecze mija, jeże 
wciąż nowe. A stare? O, stare się wypaliło!
Patrzę na chatę... Jest wzruszająca. Dwudzieste piąte masz już urodziny. Jak cię 
przystroić w to wielkie święto? Wykrzesać pomysł trudno z łepetyny. Jesteś tak 
piękna, choć zawsze skromna, nie wkładasz żadnej strojnej sukieneczki. Dziś, aby 
uczcić święto chatyny Meniuch na pewno łyknie naleweczki.
Sianowo Leśne, 7 lipca 1992 r.
-207-
ROZMOWA Z MOIM ŚWIERKIEM JASIEM
Gdy mnie zabraknie, to kto usiądzie, pod Jasiem, świerkiem mym ukochanym, 
którego zapach wiosną tak lubię kiedy świat cały w słońcu skąpany.
Tyle gryzmołów już tu spłodziłam, ale nie powstał wierszyk o Jasiu! Ni słowa 
dotąd nie ma o świerku. Widać zabrakło dla Jasia czasu.
Wstyd mi mój drogi, bo lata lecą,
ja się pochylam, ty pniesz się w górę...
Niedługo tak już wysoko zajdziesz,
że czubkiem przedrzesz deszczową chmurę!
A ja przy stole, gdy jem śniadanie, wciąż z sentymentem na ciebie patrzę. Tyle 
mi wspomnień na myśl przywodzisz... Zostaną we mnie! Nic ich nie zatrze.
A dziś (doprawdy nie wiem dlaczego) Tak jakoś silniej niż to bywało, cofam się 
myślą, kiedy przed laty, przy drodze byłeś roślinką małą.
Szliśmy pamiętam oboje z Meniem, Tyś spojrzał na nas biedniutki taki... Pamiętam 
moment, gdy zapragnęłam, abyś się znalazł bliziutko chatki.
I nie minęła nawet godzina, gdy zamieszkałeś tu razem z nami. Ty nie pamiętasz, 
lecz ja pamiętam, że rozmawiałam z tobą czasami. Każdego roku, gdy przyszła 
wiosna, w kitki stroiłeś się zieloniutkie... Wzruszona mocno twarz w nie 
wtulałam. Nie kłuły wcale. Były mięciutkie.
-208-
Kiedyś, gdy byłeś troszeczkę wyższy, Mąż cię zamienił w choinkę zimą. 
Błyszczałeś złotem, błyszczałeś srebrem, jakbyś rozglądał się za dziewczyną.
Aż przyszła któraś kolejna wiosna... Ktoś Ciebie, Jasiu mój, okaleczył. A 
Meniuch wtedy powiedział do mnie, że się niestety już nie wyleczysz.
Kto ściął, czy urwał ci czubek Jasiu? Do dziś zadaję sobie pytanie. To było 
bardzo, a bardzo dawno! I tajemnicą pewnie zostanie.
Mąż chciał mi Ciebie zabrać, kochany. Nawet z siekierką już się gotował, ale na 
moją gorącą prośbę, miast zniszczyć, życie ci uratował!
Ty za to byłeś Meniowi wdzięczny. Zacząłeś bronić się przed chorobą, i nowy 
wyrósł ci czubek Jasiu, a ja cieszyłam się razem z tobą.
Pamiętam, drogi, że każdej wiosny, mój Meniulewicz się z tobą mierzył. O bardzo 
szybko męża przerosłeś! Doprawdy nikt by w to nie uwierzył!
Dzisiaj już wzrostem jesteś dorosły. Choć równocześnie na pewno młody. Myślę, że 
chyba lat ze szesnaście, korzystasz u nas z wielkiej swobody!
A i mnie dobrze, że jesteś tutaj, bo posłużyłeś mi za altanę! Tak świetnie w 
twoim cieniu się czuję Czy długo jeszcze z tobą zostanę?
-209-
Szkoda, że mówić nie umiesz, Jasiu...
Bo chciałabym cię, drogi, zapytać:
Co w Pomieczyńskiej, co tam w Sianowskiej
Co u tamtejszych Kaszubów słychać?
Ty widzisz, czego ja nie zobaczę, bo sięgasz noskiem prawie po chmury. To 
przecież wielka frajda oglądać Kaszuby nasze wysoko, z góry.
I słonko widzisz wcześniej, gdy wstaje Poproś, by dla nas pięknie świeciło! 
Byśmy jak dzisiaj szczęśliwi byli, by nadal dobrze nam się tu żyło.
A nocą szukaj, Jasiu, księżyca. Księżyca, który tak bardzo lubię. Nie zawsze 
księżyc do mnie zagląda. Pewnie przywołać ja go nie umiem.
Ty zawsze księżyc widzisz, mój Jasiu Zaproś, niech śmiało do nas przychodzi 
Jacek i Placek księżyc ukradli, lecz mnie księżyca kraść się nie godzi.
Pilnuj wszystkiego, co tak kochamy, bo dominujesz przecież nad chatą. Pilnuj, 
gdy nas już tutaj nie będzie, kiedy niestety skończy się lato.
Woń dookoła miast słów roztaczasz, a jednak dobrze się rozumiemy. Niedługo 
jesień i przyjdzie zima. Zimą tu z Meniem nie przyjedziemy.
Sam pozostaniesz na gospodarstwie. Wszystko co nasze, słuchać Cię musi! Błagam, 
nie odchodź ani na chwilę. Nawet, gdy piękna panna Cię skusi.
-210-
Zachowaj godność, proszę, mój Jasiu. Duma niech będzie cząstką twej mocy. A może 
gość cię jakiś odwiedzi podczas gwieździstej zimowej nocy?
Ja znam jedyną noc taką w roku, wtedy się różne cuda zdarzają! To Wigilijna Noc 
jest, mój Jasiu. Ponoć zwierzęta wtedy gadają.
Jeśli to prawda, ty na spotkanie tej Nocy, włożysz strój uroczysty W biel się 
odziejesz z czystego śniegu, blaskiem oświetli Cię mróz siarczysty...
Powiem Ci, Jasiu, cicho, na ucho, że jest tuż obok pewna dziewczyna, która na 
Ciebie Jasiu spogląda, bardzo tęsknymi chyba oczyma!
Tak szybko ciągnie noseczek w górę... Jakże się goniąc Cię zadyszała! Chce, abyś 
zwrócił na nią uwagę, bo jest naprawdę piękna, wspaniała
Myślę, że w świętą Noc Wigilijną, będzie wyglądać jak panna młoda. Odświętną 
suknię na pewno włoży... Śniegowa szata urody doda...
I pewnie właśnie w Noc Wigilijną, Tuż obok chaty cud się wydarzy... Przemówi 
może Łejk po kaszubsku? (tak mi dziwacznie dzisiaj się marzy)
Ślubem połączy Łejk Ciebie Jasiu z Ewką - jodełką naszą prześliczną... Lecz nie 
myśl Jasiu, że pozwolimy, byś się otoczył rodzinką liczną!
-211-
Tak mi się baje, bo dzień deszczowy A deszcz pytania na myśl przywodzi Gdzie się 
podziewa dusza człowieka, kiedy ze świata tego odchodzi?
A może, kiedy mnie już nie będzie, kiedy w nieznaną odejdę sobie, dusza (już 
lekka!!!) tutaj przyleci, może przysiadzie sobie na Tobie..
Lecz po co takie jakieś złe myśli... Na razie jestem żywa i zdrowa, szczęśliwie 
sobie żyjemy z Meniem, który mi także w zdrowiu się chowa...
A gdy się majem znów zazieleni, Ty przypilnujesz, ażeby wiosną zakwitły w twoim 
cieniu konwalie (wiesz, że w kąciku przy Tobie rosną?).
Wiosną jak zwykle tak jak co roku, ja się kitkami twymi popieszczę i może znowu 
coś nagryzmolę? (choć nie mam prawa! Nie jestem wieszczem.)
PS Łeik, to duża ludowa drewniana rzeźba kaszubska.
Sianowo Leśne, sierpień 1986
-212-
OT TAK MI SIĘ BAJE...
Sierpień! Słoneczny i taki upalny a ja w fotelu siedzę przy chatynie... Cisza w 
powietrzu. Żaden listek nie drgnie Zastygły floksy, klematis, Marynie...
Można pomyśleć, że czas się zatrzymał (Gdyby zatrzymał się do przyszłej 
wiosny...) Zamiast w świat jechać, zostałabym tutaj... Wszędzie ponuro, a tu 
świat radosny.
Najcudowniejsze są zachody słońca. A księżyc?! Nigdzie tak wielki nie będzie. 
Wyłączę zegary... Wsłucham się w ciszę. Może w tej ciszy lat mi nie przybędzie?
Łejk podsłuchuje, nad czym tak rozmyślam i widzę, Michał przemówić chce do mnie. 
Michał - to jabłoń. Już staruteneńka. Rośnie tu sobie przy nas bardzo skromnie.
Tak dużo na niej w tym roku jabłuszek. Dźwiga je dzielnie, choć jest pochylona. 
To starość chyli już jabłoń ku ziemi. To ze starości biedna przygarbiona.
I tak patrzymy z jabłonką na siebie. Jak długi każdej z nas żywot pisany? Jabłoń 
się musi trzymać jak najdłużej, jej wizerunek w pejzaż wmalowany!
A ja? Ja chociaż bardzo się starzeję (coś strzyknie czasem, w kolanie zaboli), 
razem z jabłonką i ja też się trzymam... Kto wie, jak długo los nam żyć 
pozwoli...
Ech, żeby tak czas zechciał się zatrzymać,
jak dziś zastygły floksy i Marynie.
Łejk! Nie patrz na mnie!
Wiem że bzdury piszę.
Upał okropny, więc tak baje mi się.
Sianowo Leśne, 9 VIII 92
-213-
ŚWIERSZCZOWE TRIO
Wieczór i ciepło ognia od ogniska, a wokół przyroda uśpiona w ciszy. Niedługo 
już noc otworzy oczyska na księżyc, który i tak nic nie słyszy.
Siedzę i ciepłem ogniska się pieszczę. Siedzę tak samo dzisiaj jak i wczoraj, W 
ciszy brzmi trio - grają mi trzy świerszcze, i nie wiem gdzie szukać 
kompozytora.
Zrozumieć mi trudno, że do tej pory żadnej swej myśli nie zanotowałam. Po prostu 
pewnie do mysiej gdzieś nory z głową zmęczoną ołówek chowałam. Bo przecież 
często siedziałam tak w ciszy przy ogniu, kiedy nie padały deszcze. Dlaczego 
więc teraz dopiero piszę, że słyszę trio - grają mi trzy świerszcze?
Widocznie zmieniłam się radykalnie -Człowiek co siedem lat się ponoć zmienia -i 
dzisiaj dla mnie to całkiem normalne, że bez ołówka nawet słuchu nie mam. A tak 
naprawdę to myślę, że raczej może to serce me stało się świeższe i pewnie 
dlatego słyszę inaczej to piękne trio - grają mi trzy świerszcze.
Mądrze właściwie Pan Bóg świat nam stworzył i znakomity z Boga budowniczy! 
Techniki ludziom wszelakiej namnożył, przyrodzie zostawił jej stan dziewiczy. 
Ale jest dla mnie wciąż niezrozumiałym nie to, że milczą w wodzie liny, leszcze, 
ale że w wieczór lipcowy mi dane usłyszeć trio - grają mi trzy świerszcze.
-214-
W tafli jeziora drzew cienie odbite może o zmroku chcą zażyć kąpieli? Wkrótce 
jezioro mgłą będzie spowite, która drzew cienie od wody oddzieli. Lecz mnie stąd 
ruszyć chyba nic nie zdoła. Siedzę, żałując, że nie jestem wieszczem. To ta 
muzyka wciąż i wciąż dokoła, to brzmiące trio - grają mi trzy świerszcze.
I właśnie dzisiaj, tak siedząc wieczorem wsłuchana w koncert niezmącony niczym, 
już wiem, że Pan Bóg jest kompozytorem, a nie zwyczajnym tylko budowniczym. I 
wykorzystać umie instrumenta. Grajcie maleństwa, błagam, grajcie jeszcze! Do 
końca życia mego zapamiętam to wielkie trio - grają mi trzy świerszcze.
Sianowo Leśne, lipiec 1982
-215-
WIATR
Wiatr wokół chaty od rana huczy. Wierci się, kręci, szaleje. Wdziera się w 
chmury, w wody jeziora. Ze mnie wietrzysko się śmieje.
Ej! To nieładnie wietrze lipcowy! Dlaczego ze mnie się śmiejesz! Pewnie dlatego, 
że nie zatańczę, kiedy Ty w tańcu szalejesz.
I pewnie długo nie usnę nocą... Nie lubię twego rumoru. Wiesz, że nie lubię i 
wiesz, że wtedy, brak mi poczucia humoru!
Zaborczy jesteś lipcowy wietrze! Chcesz, by posłuszne ci były kwiaty i krzewy i 
chcesz koniecznie, by w taniec z tobą ruszyły.
Trudno uwierzyć, ale to prawda! Pogratulować ci wietrze! Tańczy już trawa, 
chmury i woda... Chata oparła się jeszcze.
Czy nie wystarczy, żeś z drzew postrącał prześliczne liście zielone? Tańczyć się 
listkom zachciało z Tobą i teraz uschną zgnębione.
Łubinów kępa piękna, wysmukła, Tak nas cieszyła fioletem... Złamałeś w tańcu 
łubiny wietrze wtargnąwszy na nie z impetem.
0 łódź uderzasz, skrzypisz furtkami
1 głośny jesteś okropnie.
W okna werandy pukasz i bijesz... A niechże ciebie gęś kopnie!
-216-
Długo tak myślisz tańcować, wietrze, jak panna w wielkiej spódnicy? Jeżeli jutro 
znów będziesz szalał, to chlusnę wodą z miednicy!
Bo co za dużo, to i niezdrowo -
Tak mówi stare przysłowie.
Ty pewnie nie znasz przysłowia wietrze,
bo tylko psoty ci w głowie.
I gwiżdżesz na to, o czym ja mówię, czając się gdzieś za drzewami... Oj wietrze, 
wietrze, przestań, że wreszcie, targać moimi nerwami!
Sianowo Leśne, 10 VII 87
-217-
ZŁOTY ZAMEK
Po drugiej stronie jeziora, kiedy z pomostu popatrzę, słońce za drzewa się 
chowa, i spektakl mam jak w teatrze.
Gdy zachód słońca bezchmurny To wtedy z gęstwiny leśnej Wyłania się Złoty Zamek 
jak w filmie albo w powieści.
Złudzenie niesamowite, gdy patrzę w lasu prześwity, bo słońce tam promieniami, 
prześwit układa w gotyki.
Gotyckie okna wysmukłe, a i gotyckie wieżyczki. Chwilami wydaje mi się, że widzę 
fragment kapliczki.
Jeżeli brzydko i chmurno, a bociek po deszczu brodzi, kontury - ciemne, uśpione, 
złudzenie wtedy odchodzi.
Lecz przy zachodzie słoneczka, pod wieczór między drzewami, przepiękny kompleks 
gotycki światełek lśni tysiącami.
Na pewno dostojni goście tam na komnatach bywają. A może to aniołowie, w Zamku 
narady miewają?
Przepiękną architekturę, Tworzą promienie słoneczne. Można tak patrzeć bez końca 
Na to zjawisko bajeczne.
-218-
Komu tam bywać jest dane? Jak wyglądają spotkania? Czemu przede mną ciekawską -
las tak budowlę zasłania?
Bywa, że w letnie wieczory przy pięknym słońca zachodzie złociste dwa świecą 
Zamki - drugi odbija się w wodzie. O, wtedy zapewne bale w komnatach się 
odbywają.
Z jakiej okazji? A może... Dusze się tam spotykają? Dusze tych, którzy tu żyli w 
Kaszubach rozkochani Znali się często wzajemnie, albo się wcale nie znali...
0 pięknym zachodzie słońca Złoty się Zamek wyłania
1 widzę tam ludzkie dusze, chociaż las wiele przysłania.
A może z tą świadomością, że dusze nie umierają, może mi łatwiej żyć będzie?
... tak szybko dni uciekają...
Sianowo Leśne, 1 VIII 1991
-219-
MÓJ STARY FOTEL
Zmęczona mogę posłuchać ciszy... Słońce się tuli do naszej chaty... Mogę 
podziwiać wszystkie zielenie i jaśminowe pachnące kwiaty.
I zasiąść mogę w starym fotelu, który trzydzieści latek ma prawie... Wciąż jest 
mi wierny. To dzięki niemu, siedzę w fotelu, zamiast na trawie.
Ale jednego pojąć nie mogę. Przychodzi na myśl nagle pytanie: Dlaczego fotel nie 
ma imienia? Doprawdy dziwię się niesłychanie!
Wszystko, co nasze, z chatą związane, kuchnia i drzewa, rzeźby, korzenie... 
Wszystko imiona przecież posiada i bawi nas to stale szalenie.
Jak to się stało? Jak to się stało, że właśnie fotel był zaniedbany? Pierwszy 
powinien imię otrzymać ten tak mi wierny, ten ukochany.
Jakże, ja wredna, mogłam zapomnieć, że fotel służył mi za natchnienie -siedząc w 
nim rymy swe układałam, w nim się rodziło każde marzenie.
A on skromniutki, zaskrzypiał tylko, lecz wytrzymywał moje krągłości... i nigdy, 
nigdy się nie poskarżył, choć brak mu było pewnie czułości.
Mnie dzisiaj bardzo głupio i przykro, bo chociaż u nas foteli kilka, na żadnym 
nigdy ja nie usiądę, a w moim miła mi każda chwilka.
-220-
Przez wszystkie lata spędzone w chacie najlepszym zawsze był powiernikiem. Nasz 
pomost jest mu tak dobrze znany, a i manicure wraz z przybornikiem.
Jasio też widział, gdy w jego cieniu w fotelu na świat przyszły sztuczydła ... 
albo ognisko, kiedy to nocą, siedząc, czytałam bliskim wierszydła.
Muszę koniecznie się zastanowić, jak uczcić fotel. Ma imię dostać! Inaczej może 
mi się zbuntować i już nie zechce ze mną pozostać.
Dostanie imię fotel mój stary. Odmłodnieć musi z nastaniem wiosny. Chyba 
dowcipnie to wymyśliłam! Będzie nazywał się August Mocny.
Sianowo Leśne, lipiec 1995
-221 -
MAŁY WĘGIELEK
Trudno w tym roku rozstać się z chatą. Chciałabym zostać w niej jak najdłużej. 
Ruch miejski męczy, upał dokucza... Po prostu życie w mieście mnie nuży.
Wiem, że zimować tutaj nie mogę, i do teatru na pewno wrócę... ale to wszystko 
późną jesienią... Wcześniej w tym roku chaty nie rzucę.
Oby mi śpiewał ptak jak najdłużej... Łabędzie do nas niech podpływają... Niechaj 
po drzewach wiewiórka skacze... Szczęśliwe życie niech koty mają.
Nawet wiatr wredny niech ze mną gada. Wieczorem niechaj mi grają świerszcze... 
Niech się motyle urodą chwalą i niech ognisko pali się jeszcze.
A ja wpatrzona w palący płomień, myślę, że chyba coś przeoczyłam... Jakby 
zatrzymać cudowny ogień? Nic do tej pory nie wymyśliłam.
Przecież już tyle lat upłynęło... Wierne ognisko stale jest z nami. Tak chętnie 
w płomień się wpatrujemy, bywa że z gośćmi, najczęściej sami...
Ogień szacunek powinien budzić. Ogień to pierwsza pomoc człowieka, Ogień 
rozgrzewał, ogień nakarmił, Ogień pozwalał przeżyć, przeczekać.
Ogień wyznaczał drogę zbłąkanym... W proch zmienił to, co z prochu powstało. 
Ogień to świętość, a więc przy ogniu, stało się dawniej albo klęczało.
-222-
My w ogień często się wpatrujemy. Niech do jesieni płonie ognisko. A gdy 
ostatnie już zagasimy oczyści wtedy Zdzich palenisko, schowa maleńki jeden 
węgielek, który ukryty doczeka wiosny...
Obyśmy w zdrowiu tutaj wrócili i oby nadszedł wieczór radosny, że od węgielka 
zapłonie ogień... Wtedy oboje z Meniem klękniemy, o, łzy na pewno staną nam w 
oczach, ze szczęścia słowa nie wypowiemy.
Niech nad głowami ptak nam zaśpiewa, łabędzie także niech będą z nami. Może 
wiewiórka częściej zawita, kociczka zjawi się z kociętami...
Drań wiatr na pewno z nami pogada, pod koniec lipca zaczną grać świerszcze. My 
przy ognisku się zadumamy... Niech jak najdłużej płonie nam jeszcze.
Sianowo Leśne, 15 VIII 1988
-223-
LEGENDA O DĘBIE
Patrzę na dąb, przy chacie stojący, tak rozłożysty. Wiatr zieleń mu czyści. Jest 
równie piękny, jak i milczący, choć wiele na nim zapisanych liści.
Tego co widział, nie chce wyjawić, a mógłby dzieciaki uczyć historii. Może, by 
ludzkich uczuć nie ranić nic nam nie powie, rosnąc sobie w glorii?
Gdybym na przykład wymyśłeć chciała dlaczego oglądać dąb jest nam dane, do 
wiersza pewnie temat bym miała. Ba! Może nawet poetką zostanę!
Za Mirachowem jezioro duże. Lubygość zowią je ludzie tamtejsi. Do Mirachowa w 
częste podróże jechali raz biedni, a raz zamożniejsi.
A nad jeziorem chatyna stała.
Mieszkał w niej rybak z jedyną swą córką.
Sławina mała na imię miała
i liczka nigdy nie kryła za chmurką.
Lubiła witać gości Sławina:
„Luby gościu, witaj" - mówiła każdemu,
a gdy kończyła się już gościna:
„Luby gościu, powróć" - powiadała jemu.
Dlatego pewnie tamto jezioro „Lubygość" nazwę do dzisiaj posiada. Sporo już lat 
upłynęło, sporo, lecz o legendzie wciąż każdy tam gada.
A ja spróbuję do tej legendy
dopisać dalszy ciąg życia Sławiny.
Splotę bajania i różne gawędy
by z dębem związać los młodej dziewczyny.
-224-
Jadąc z Sianowa do Mirachowa, pniemy się w górę drogą bardzo krętą, piękne 
widoki, wieś kolorowa która od strecha nazwę ma wziętą.
Strechem Kaszubi zwali pasterza. Mieszkali tacy w szałasowych budach, szmat 
drogi każdy dziennie przemierzał, zanim legł w budzie po pasterskich trudach.
Dziś „Stryszą Budą" zwie się ta wioska, nazwa ze strychem nie ma nic wspólnego. 
Strecha na strych przerobił ktoś z polska, nie widząc pewnie w tym niczego 
złego.
W Stryszej to Budzie w czasach Sławiny zamieszkał pasterz o imieniu Barmin, a 
gdy do pięknej dotarł dziewczyny, to czary rzucił na niego wzrok sarni.
Przy ciemnych oczach, długie blond włosy, wysmukła, na czole z przepaską ciemną, 
patrzyła w krople porannej rosy. Barmin rzekł: „Błagam, chcę byś była ze mną!
Jak mogło dziewczę oprzeć się chłopcu o oczach niebieskich i włosach czarnych? 
Lecz trzeba było powiedzieć ojcu, który, niestety, nie słuchał próśb żadnych.
Więc zabrał Barmin już jako białkę Sławinę od ojca hen, w świat daleki. W chacie 
pozostał rybak sam całkiem, wiedząc, że córkę postradał na wieki.
Szedł ze Sławiną Barmin przed siebie, nie wiedząc dokąd ma skierować kroki, 
słońce świeciło jasno na niebie, a przed obojgiem świat taki szeroki.
-225-
Przez Mirachowo, do Stryszej Budy, skąd widok na piękne zakola Łeby. Oboje 
dzielnie szli, znosząc trudy, mijając pachnące łąki i krzewy.
Z góry w dolinę, do Staniszewa i znowu w górę za Sianowo doszli. Powoli w mroku 
skryła się ziemia, a oni usnęli w cieniu zarośli.
Gdy się zbudzili oboje rano, Sławina rzekła, że piękny sen miała: „Barminie! 
Śniło mi się to samo, co ojciec mawiał, kiedym była mała. "
Wtedy rzekł Barmin do swej Sławiny:
„Opowiedz, proszę, tę historię, miła".
Legli oboje w cieniu olszyny,
Sławina dłoń męża swoją gładziła
i Barmin słuchał, ona mówiła,
a głos Sławiny brzmiał tak bardzo dźwięcznie.
Głowę przy jego głowie złożyła,
czując się z mężem zupełnie bezpiecznie.
„Przyśniła mi się stara legenda,
za czasów księstwa pomorskiego znana.
U nas legendę każdy pamięta,
przetrwała w pamięci, chociaż już stara.
Żyła raz sobie Damroka, księżna,
w trzynastym wieku na grodzisku w Chmielnie.
Nigdy Damroka nie miała męża
Była pobożna, broniąc cnoty dzielnie.
Żył także rycerz - rozbójnik wtedy... Gdzieś na Kartuskiej żył Zamkowej Górze, 
podróżnych grabił, nie zaznał biedy. Damroce pragnął dać serce i różę. Nie 
chciała jednak księżniczka piękna mieć rozbójnika - rycerza za męża. I nawet 
wtedy się nie ulękła, kiedy rozbójnik chciał dobyć oręża.
-226-
Porwał więc rycerz-rozbójnik księżnę nocą wśród deszczu i wielkiej wichury, a na 
komnatę oddał jej wieżę, która sięgała wysoko nad chmury.
Deszcz na Zamkowej wciąż padał Górze, nawet, gdy słonka promienie świeciły. To 
oczy księżnej piękne i duże w samotni więziennej deszcz łez roniły.
Świętopełk, ojciec Damroki księżny szalał ze złości na grodzisku w Chmielnie. 
Mimo iż pan to był bardzo mężny, nie umiał z córką rozłąki znieść dzielnie.
Za długo zwlekać nie można było, bo z Chmielna daleka do Kartuz droga, lecz nie 
mógł Świętopełk działać siłą. Przypłacić to mogła życiem Damroka.
Naradzał się więc z księżny służebną, która podobno czarownicą była. O, znała 
czary stara na pewno, którymi by córkę mu przywróciła.
A czarownica na pomysł wpadła Iście szatański, myśląc o Damroce. Lot zarządziła 
swym dwóm łabędziom By mogły księżnej zastąpić karocę.
I na zaklęcie również służebnej piorun zwiastował potworną wręcz burzę. Drogo 
zapłacił za czyn haniebny rycerz-rozbójnik na Zamkowej Górze.
Księżna Madonnę ze sobą miała w drewnie rzeźbioną z Dzieciątkiem maleńkim. 
Przenigdy się z nią nie rozstawała. Madonna przed złem ochraniała wszelkim.
-227-
Na skrzydłach księżnę łabędzie wyniosły wykradłszy przez okno z rycerskiej wieży 
a gdy do Chmielna już doleciały w rycerza i wieżę piorun uderzył. "
Kiedy opowieść żona skończyła, iść ku jezioru z Barminem poczęli. Ich ciała 
miękka woda obmyła, szczęśliwi byli po rannej kąpieli. Promienie słońca 
rozkosznie grzały, ptaki im chórem cudownym śpiewały, koniki polne gdzieś w 
trawie grały, a drzewa - „zostańcie z nami" - szumiały.
„Miły - rzekła do męża Sławina -popatrz jak pięknie jest tutaj wokoło: lasy, 
jezioro ma ta kraina i nawet pagórki patrzą wesoło. " „Chcesz, zostaniemy tu, 
moja miła -Barmin z zapałem odpowiedział żonce -Tak pragnę, abyś szczęśliwa była 
Powstanie domostwo tu, na tej łące. "
Szybko z gałęzi szałas zbudował, aby na razie chatynkę zastąpił, rozpalił ogień, 
coś upolował, bo las nikomu jadła nie poskąpił. I tak zaczęło się wspólne życie.
Słońce wolniutko do snu się chyliło, spojrzało w wodę na swe odbicie, wreszcie o 
zmroku za taflę się skryło.
Barmin Sławinę na mchu ułożył, bo mech obojgu służył za posłanie. Zdrowy sen 
szybko małżonków zmorzył, i noc objęła nad nimi czuwanie.
Rankiem zaś się Sławina zerwała, budząc małżonka ze snu głębokiego: „Barminie, 
bardzo dziwny sen miałam", szeptała, tuląc się mocno do niego.
-228-
„Co tobie, miła, znowu się śniło? ", śmiejąc się, Barmin zapytał swą białkę. 
„Znów się Damroce coś wydarzyło? Czy śniło ci się innego coś całkiem? "
Lecz ona blada i wystraszona ochoty żadnej do żartów nie miała. Klękła, oczami w 
niebo zwrócona i snuć zaczęła opowieść, drżąc cała: „Damroka mi się śniła, 
Barminie, a raczej duch to był Damroki księżny.
Kręciła się tu gdzieś, przy olszynie, kiedy wiatr nagle zerwał się potężny. Ja 
do szałasu chciałam uciekać, ale głos jakiś mnie obcy zatrzymał, kazał się nie 
bać, kazał zaczekać.
Zupełnie nieznanym głos mi się wydał. Spojrzałam, oczom własnym nie wierząc, 
przede mną Damroka, mężu mój drogi! Pani - spytałam - czego ci trzeba, żeś 
chciała zawitać w me skromne progi?
Wtedy Damroka podeszła do mnie, a głos ściszyła aż do szeptu prawie i 
powiedziała po prostu, skromnie: Tu zostawiłam gdzieś Madonnę w trawie.
Madonnę - rzekłam na to zdumiona -Nigdy się przecież z nią nie rozstawałaś. 
Damroka wzięła mnie w swe ramiona i gorzko bardzo, biedna, zapłakała.
... Słuchaj tego, co powiem, Sławino. Uratowały mnie wtedy łabędzie. Leciałam 
chmur okryta gęstwiną i rycerz wiedział, że mnie nie zdobędzie.
Przez cały nasz lot pioruny biły
strzelając z Chmielna wprost w Górę Zamkową.
-229-
Łabędzie szybko drogę zmieniły i nad Sianowem zatoczyły koło.
Wreszcie już drogą bardzo zmęczone chciały odpocząć, więc wylądowały i tę 
jeziora wybrały stronę. Ja jej nie znałam, ale one znały.
I ja znużona ległam na trawie, Madonnę bliziutko mnie ułożyłam. Zapachy kwiatów 
były tak mocne, że sen mnie zmorzył, gdy oczy zmrużyłam.
Nie wiem, jak długo spałam na trawie, bo obudziłam się bardzo zaspana, na 
drzemce minął cały dzień prawie. Już słońce zaszło, a usnęłam z rana i wtedy, 
kiedy mieliśmy lecieć, struchlałam cała, wielce przerażona: Gdzie jest Madonna 
moja i Dziecię? Wszechmogący Boże! Powiedz, gdzie ona?!
Wróciłam, idąc tą samą drogą przez łąkę, wzdłuż tego jeziora właśnie wierząc, że 
mi łabędzie pomogą odnaleźć Madonnę zanim świat zaśnie.
Lecz nie znalazłam jej, choć szukałam, a i do ojca bardzo spieszno było. Calutką 
drogę gorzko płakałam. Bez mej Madonny życie się skończyło.
Czy wiesz, że już dziesiątki lat błądzę czekając na kogoś, kto tu osiędzie? 
Tylko tutejszy mieszkaniec, sądzę, Madonnę moją z trawy wydobędzie.
Ty pierwsza jesteś, dobra Sławino,
która zamieszkać w tych stronach zechciała,
dlatego błagam ciebie dziecino
szukaj, bym znowu spokój odzyskała.
-230-
A jeśli znajdziesz Madonnę wreszcie, to zapamiętaj - tak na pewno będzie -
miejsce to ludziom przyniesie szczęście. W tym miejscu zasadzisz te dwa 
żołędzie....
Rzekł Barmin: „Dziwny to sen ma miła, myślę, że takich jak ten już nie będzie. " 
Ona do męża się przytuliła, trzymając w ręku dwa piękne żołędzie.
„Sławino ma - rzekł Barmin poważnie -wydaje mi się, że sen był proroczy. Musisz 
więc zacząć szukać odważnie", dodał, całując piękne sarnie oczy.
Sławina cicho się pomodliła
i przyrzeczenie złożyła Madonnie:
„Tak długo będę tutaj krążyła,
aż się Madonna o siebie upomni. "
I pomyślała: „Jakoś to będzie, przecież Damroka stale jest tu ze mną". Jeszcze 
ukryła dobrze żołędzie i pracą swą się zajęła codzienną.
Wolno nad wodą chata wyrosła, Barmin postawił ją z drewna i gliny. Wydłubał 
czółno, wystrugał wiosła, żona zbierała grzyby i maliny.
W jeziorze dużo ryb się rzucało, więc Barmin je łowił dla swej Sławiny, a gdy 
ryb czasem było za mało, wędrował Barmin szukać gdzieś zwierzyny.
I tak minęło lat bardzo wiele samotnie - niestety - nie mieli dzieci. Nie 
szykowało się więc wesele (nie zawsze bociek pod strzechę zaleci).
-231-
Sławina wciąż Madonny szukała, lecz jej nie było w trawie i paprociach. Czemu o 
sobie znać nie dawała? Tylko się śniła Sławinie po nocach.
Kiedyś Sławina wianuszek wiła,
było to w Jana, prawie z końcem czerwca,
jakiś niepokój w sercu nosiła,
nie mogąc nigdzie sobie znaleźć miejsca.
Wieczorem na brzeg jeziora wyszła.
Jezioro to „Łąkie" sama nazwała.
Ale do wody nawet nie doszła,
gdyż ją w paprociach jasność zatrzymała.
„Robaczek pewnie to świętojański, bo przecież dzisiaj noc świętego Jana. Lecz 
oto jakiś przedmiot bezpański! Boże! W paprociach Madonna schowana! "
Więc na kolana padła Sławina, wiedząc, że serce spokojne już będzie. Zaczęła 
wołać swego Barmina, ażeby natychmiast przyniósł żołędzie.
I wiatr zaszumiał, jak kiedyś we śnie, Sławina Damroki głos usłyszała, ale już 
nie brzmiał teraz boleśnie. Kobieta ze szczęścia bardzo płakała.
A głos Damroki rzekł słów niewiele: „Dobrze, żeś moją prośbę spełniła. Umieść 
Madonnę w sianowskim kościele, chcę by patronką dla Sianowa była".
„Jak sobie życzysz, księżno, tak będzie". (I jest Madonna z Dzieciątkiem w 
kościele). W piękną dębinę wyrosły żołędzie, pielęgnowane na co dzień, w 
niedzielę.
-232-
Miesiące, lata już przeminęły, dawno pomarli Barmin i Sławina. W grobach i inni 
ludzie spoczęli, a pozostała tylko ta dębina.
Lat prawie trzysta tak upłynęło, aż ciężkie czasy przyszły dla Polaków. Przy 
dębie wielu naszych zginęło od cięcia wrogiego miecza Prusaków.
Dąb czuł się obco, choć był u siebie, a liście szumiały płacząc żałośnie. But 
pruski polską podeptał ziemię, tylu zginęło, a ów dąb wciąż rośnie.
Słyszał głośne, obco brzmiące słowa, ucichły rozmowy tutejszych ludzi. Cichła 
kaszubska i polska mowa, choć każdy nadzieją stale się łudził.
Na łące pruskie pasły się świnie i jadły dębowe smaczne żołędzie, lecz dąb 
pomyślał, że raczej zginie, ale Prusakom świń karmić nie będzie.
Żołędzie dębu zatrute były,
już drzewo nawet omijać zaczęto,
ale żandarmi użyli siły
i z zemsty wielki przepiękny dąb ścięto.
Runęło drzewo Damroki księżny. Drzewo niestety umiera gdy pada. Na znak żałoby 
wiatr dął potężny, a w okolicy każdy pies ujadał.
Rankiem zaś żony mężom mówiły o księżnej Damroce i o Sławinie. Obie niewiastom 
ponoć się śniły, przekonywały, że dąb ich nie zginie.
-233-
Dlatego to przed wiekami trzema Sławina żołędzie dwa zasadziła, aby, gdy dębu 
wielkiego już nie ma, ziemia dąb drugi z żołędzia zrodziła.
Ten sen się sprawdził i stał się jawą. Natychmiast roślinka się wyłoniła i rosło 
drzewko zupełnie tak samo, jak gdy Sławina żołędzie sadziła.
Dąb sobie rósł i stale się zmieniał. Niewiasty drzewem się opiekowały, matką mu 
była życzliwa ziemia, więc się konary pięknie rozrastały.
Znowu lat dwieście może minęło, dąb widział rycerzy, szczęście i smutki. Życie 
rodziło się lub kończyło i tak doczekał się dąb leśniczówki.
Od lat leśnicy tu urzędują. (O, jakże wspaniali są ludzie lasu!) Od stu lat 
dębem się opiekują, albo i więcej upłynęło czasu?
Może wędrując, dąb zobaczycie Jest rozłożysty, wiatr zieleń mu czyści. Ten 
równie piękny jak i milczący, choć wiele na nim zapisanych liści.
Na pewno nigdy się nie dowiemy czyje to szlaki prowadziły tędy. I śmierci drzewa 
nie dożyjemy, ale dożyją może te legendy.
Sianowo Leśne, czerwiec 1982
-234-
RĘCZNICZKOWE PĘTELECZKI
Nad pęteleczką się zastanawiam... Jaką? No, taką ot ręcznikową... Bo się o 
dziwo, wiele spraw łączy w mym życiu właśnie z pętelką ową.
Gdy byłam jeszcze małą dziewczynką - do dziś ten moment zapamiętałam -urwała mi 
się ta pęteleczką, kiedy zawiesić ręczniczek chciałam.
A może by się i nie urwała, gdybym się wówczas gdzieś nie spieszyła... „Po co 
Bogusiu ten pośpiech? Po co? " Za pośpiech mama nieraz karciła.
Pamiętam dobrze, że właśnie wtedy, gdy pęteleczką mi się urwała, Mamusia, 
wiedząc na pewno co robi, przyszyć pętelkę mi przykazała.
Lecz się córeczce słuchać nie śniło... Tyle spraw miała na biednej głowie! 
Szkoła i balet, języki obce... Co tam pętelka! Poczeka sobie!
Książki w tornistrze poukładane. Na etażerce porządek panował, wszystkie zeszyty 
w pięknych okładkach... i tylko ręcznik mnie prześladował.
Przeklęty ręcznik, w którym to chyba zamiast pętelki zły chochlik siedział. 
Pewnie złośliwie na mnie spoglądał... Czemu mi - „przyszyj" - nie podpowiedział?
A mnie pętelki nie były w głowie. Ja przeżywałam cielęce burze! E! Szkoda czasu 
na pęteleczki Zajmę się tym - na emeryturze!
-235-
Chłopcy pod mymi oknami stali, imponowali mi rowerami... Seweryn, Mietek, 
Zygmunt i Julek... Kto by tam martwił się ręcznikami!
Wybuchła wojna! Koszmarem była! I przesłoniła drobne problemy. Kto wtedy myślał 
o pęteleczkach?! Ręcznik nieważny! Ważne co zjemy!!
Mnie okupacja do sklepu rzuciła... Wszystko dla Niemców: pościel, guziki, 
swetry, pończochy, męskie skarpety, i naturalnie także ręczniki!
Myślałam, może i mnie się uda, kupić ręczniczek? No, ale wtedy, trzeba by było 
przyszyć pętelkę... Nie miałam czasu na to, bo kiedy?
Rano do sklepu, potem na obiad, który mamusia przygotowała. Żadne pętelki, one 
nie zając... Nie będę nimi się zamartwiała.
I znów do sklepu, aż do wieczora... Wieczorem spacer przez lwowskie „Corso" 
Trzeba koniecznie bruk poszlifować, Trzeba się przecież podobać chłopcom!
Ręczniczek wisi gdzieś przerzucony, no ale kiedyś, kiedy się wkurzę, zajmę się 
wreszcie pęteleczkami! Na pewno! Lecz - na emeryturze!
Lata mi biegły bez pęteleczek, jak innym pewnie z pęteleczkami. Mnie otaczali 
wciąż ludzie, pośpiech i bogaciłam się przeżyciami.
-236-
Los mi wyznaczył przyszłość w teatrze. Teatr pochłonął mnie całkowicie! Dom 
opuściłam, bo za mąż wyszłam i rozpoczęłam małżeńskie życie.
Teraz dopiero czasu nie było, aby się zająć pęteleczkami. Z mężem po latach 
rozeszliśmy się, Sama zostałam, lecz z ręcznikami.
Łzami nasiąkał niejeden ręcznik Mnie opuszczała nadzieja wszelka... Przez łzy 
mamusi twarz się zjawiała Tak! Wiem, Mateńko! Widzę! Pętelka...
Byłam aktorką i pedagogiem..
Życie płynęło jak potok rwący.
Nowy mąż wkroczył w me skromne progi.
Dobrze, że nie jest wymagający!
Kiedy pętelki mam poprzyszywać, zajęta w kuchni, w teatrze, w biurze? Mój mąż 
już także zna powiedzenie „Przyszyję je - na emeryturze! "
I przyszedł dzień, gdy wiek osiągnęłam i mogłam przejść na emeryturę. I prawie, 
prawie już mi groziło, że pęteleczek przyszyję furę...
Lecz niespokojna ze mnie istota, bo wsiadłam jeszcze do dziwnej łodzi. To 
reżyserska łódź chybotliwa, którą się pędzi, a nie wolno brodzi.
Stoję w tej łodzi wyprostowana, często smagają mnie ostre wiatry... A jednak 
dużo, dużo radości, sprawiają sercu bliskie teatry.
-237-
Nie pragnę życia wieść emerytki. I nie zajęłam się ręczniczkami. (W teatrze 
także wiszą ręczniki z oberwanymi pęteleczkami!)
Wysłuchaj kilku moich słów Boże! Ty patrzysz na mnie w tej chwili z góry. Wiesz 
dobrze o tym, że przekroczyłam, czas zasłużonej emerytury...
A to, że jeszcze po ziemi chodzę, W tym dużo, Boziu, jest Twojej winy! A może 
raczej Twej życzliwości -Ofiarowałeś mi nadgodziny!!!
Pamiętam o Tym i wdzięczna jestem. Pętelki będę Ci szyć na chmurze. Tobie 
ręczniki uporządkuję, na ostatecznej emeryturze!
Sianowo Leśne, 30 VIII 1993
-238-
MOŹDZIERZE
Mosiężne starocie bardzo lubię. Czajniki, lichtarze, dzbanki i sztućce. 
Największą chlubą naszą - moździerze. Dwadzieścia dziewięć ich mamy na półce. 
Jeden przy drugim wyprostowane, tłuczek przy tłuczku stoi jak na warcie, a losy 
prawie wszystkich nieznane... Moździerze milczą, wciąż milczą uparcie. Na pewno 
każdy był używany, gdzieś w kuchni, przez panią jakiegoś domu... Jest wśród nich 
mojej i męża mamy, lecz komu te inne służyły? Komu? W czyich to dłoniach się 
ogrzewały, moździerze, które dziś do nas należą? Babunie tłuczków dźwięk dobrze 
znały, ale babunie dawno w grobach leżą...
A kiedy z nas też nic nie zostanie, moździerze przejdą w inne ciepłe dłonie. I 
znowu padnie jakieś pytanie, na które moździerz nigdy nie odpowie...
Gdańsk, XII 1983
-239-
POLSKA CHOINKA.
Boże Narodzenie. Lubię te święta. Jak Polska cała szeroka i długa w każdym 
domostwie wzruszają choinki. I tyle świateł jasnych na nich mruga.
Tak różne w życiu widziałam te drzewka. Spędzałam święta często poza Polską, 
Gdzie ludzie dobrzy dla mnie byli, mili, ale nie czułam się tam wtedy swojsko. 
Choinki w pięknych eleganckich domach, świecidełkami się każda pyszniła, jednak 
wieczorem, gdy się położyłam, marzyłam o tym, by mi się przyśniła:
Ta nasza, ta polska, przybrana cackami. Ta droga, ta swojska, ta z pajacykami. 
Ta, która we Lwowie mnie kolęd uczyła. Kręciło się w głowie, gdy się 
rozświetliła w domu wieczorami iskrą ogni zimnych, świeczek płomykami, z których 
każdy zwinny oświetlał banieczki, papierki łańcuszka, aniołki, gwiazdeczki, 
orzechy, jabłuszka...
Wspomnienia zostały. Gdzie jesteś mój Lwowie? Oczy zwilgotniały przy drogim 
„Lwów" słowie.
Gdy w święta przez wsie wieczorem przejeżdżam, te polskie wsie, jakich nie ma na 
świecie, korci mnie zawsze, by zajrzeć w okienka,
-240-
aby zobaczyć przy choinkach dzieci. Buzie otwarte, jak zaczarowane, oczka, 
policzki szczęściem rozpalone. Tak lubię na wsi kolędy śpiewane. Echo je niesie 
w niebo rozgwieżdżone.
I wszędzie ta sama, przybrana cackami choinka. Ta swojska, ta z pajacykami. 
Świeci dziesiątkami sztucznych ogni zimnych, świeczek płomykami, z których każdy 
zwinny, oświetla banieczki, papierki łańcuszka, aniołki, gwiazdeczki, orzechy, 
jabłuszka.
Niech szczęście przynosi ta choinka swojska, niech pokój nam głosi jak kolęda 
polska. Niech zakolorowi te polskie dni szare. Niechaj nas uzdrowi i w jutro da 
wiarę.
Zakopane, grudzień 1988
-241-
ROZMOWA Z GIEWONTEM
... dobrze znów znaleźć się w Zakopanem, które okryła zimy pierzyna... Śnieżek 
puszysty wtulił się w płoty, a ja w „Halamie" urlop zaczynam.
Na Giewont mogę patrzeć i patrzeć... Mam wreszcie biurko! Mam biurko, wiecie?! I 
Meniuch ze mną jest oczywiście i tak mi dobrze na tym złym świecie.
Siadłam przy biurku, aby popisać... - gdzieś niedaleko psy ujadają. Bajkowy 
widok z mojego okna... O! Zaiksowcy ten widok znają!
Giewoncie dumny! Zbudź się na chwilę
i powiedz proszę mi po kryjomu,
ile par oczu na Cię patrzyło?
Nie powiem przecież o tym nikomu.
Kto Cię oglądał? Powiedz Giewoncie! Na pewno mądre to były oczy! Tak sobie 
myślę, że poprzez oczy z tymi wielkimi mnie los połączył.
Pewnie pan Tuwim patrzył na Ciebie (może przy jego biurku dziś siedzę?) Pan 
Julian łatwo układał wiersze. Ja nim coś sklecę, tak się nabiedzę!
Czy ty pamiętasz, drogi Giewoncie, myszkę? Na lewym policzku tkwiła. Palcami 
Tuwim ją przytrzymywał, aby na papier mu nie wskoczyła.
A Słonimskiego pamiętasz, miły? Tyle w nim zawsze było humoru... Często 
zachwycał się mą urodą... Mówił mi o tym, słowo honoru!!!
-242-
W Twym towarzystwie Stern wiersze pisał (Sternowa stale tu bywa jeszcze). Anatol 
dawno rozstał się z nami, odeszli także i inni wieszcze...
Tacy wspaniali! Żal, że ich nie ma Wzrok kierowali jak ja ku Tobie Brzechwa, 
Gałczyński, Władek Krzemiński Każdy zostawiał dzieła po sobie...
Są po Żuławskich ślady w Halamie.. Czy stąd ciągnęło Wawrzyńca w góry, z których 
pewnego dnia nie powrócił, by wzbić się wyżej, gdzieś ponad chmury...
I Małcużyńscy tu przyjeżdżali... Witold uderzał pewnie w klawisze... Ale Witolda 
już także nie ma i fortepianu dziś nie usłyszę.
A Feliks Parnell, z którym to często wiodłam dysputy, gdy byłam młoda... Choć 
megaloman, choć często szorstki, ale i jego mi bardzo szkoda...
Bajkowy widok z mojego okna: Świerki pod śniegiem znieruchomiały... Ty 
posiwiałeś we śnie Giewoncie, martwym i żywym w wierności stały.
Siedzę przy moim biurku w „Halamie". Gryzmolę sobie bardzo szczęśliwa, Chociaż 
wciąż jestem starsza, oj starsza... Cóż! Z każdym rokiem życia ubywa...
A Giewont wcale nie jest zmartwiony, że z kalendarza kartki spadają. Nie wrócą 
kartki do kalendarza, wspomnienia tylko po nich zostaną.
Zakopane - „Halama", 18 XII 1988 PS Alicja Sternowa zmarła w 1993 roku.
-243-
OBIADOWE DANIE
Dworzec Centralny naszej stolicy. Odwiedzam dworzec ten permanentnie, a były 
lata, że tam bywałam co dwa tygodnie chyba przeciętnie.
No cóż... Na dworcu ruch jest ogromny i nie to dzisiaj mnie zastanawia, ale 
spotkanie z pewnym człowiekiem. Temat podsuwa mi do pisania.
Dziś w hali czysto, prawie bezpiecznie. Wreszcie Europą trochę powiało. Straż 
Miejska chroni halę rzetelnie, więc wszystkie męty powymiatało.
Podróżni spokój mają przy kasach, a i zjeść można też przyzwoicie, bo knajpki w 
hali się rozgościły... (jak tam zajrzycie, to zobaczycie!).
Ja miesiąc temu będąc na dworcu, choć w knajpkach było gwarnie i tłoczno sama 
siedziałam chwilę przy stole szczęśliwa, że me nogi odpoczną.
Gdy odsapnęłam, to zamówiłam schabowy kotlet razem z frytkami, z pyszną surówką 
z białej kapusty i duszonymi buraczuszkami.
Za danie trzeba było zapłacić pięć złotych polskich (tych, co coś warte). Wcale 
nie było to drogie danie. Przejrzałam bardzo dokładnie kartę...
Świetna poezja! O grafomanko!!! Wielka poezja!!! Aż kotletowa!!! Tej nie 
wymyślił nawet Słowacki, a i Mickiewicz też niech się schowa...
-244-
Wybaczcie proszę wielcy poeci, Panie Juliuszu, Panie Adamie... Ot zaistniało 
coś, co z pamięci, trudno wymazać, coś co - zostanie.
A więc widelec w lewą dłoń trafił, prawa już noża sięgała prawie, gdy usłyszałam 
przy moim stole: „Pozwoli pani usiąść łaskawie? "
Spojrzałam - stał pan. Ot, pan po prostu... Starszy ode mnie... Rzekłam mu: 
„proszę", choć tak naprawdę muszę się przyznać, z obcymi ludźmi jadać nie 
znoszę.
Ale się gapić lubię ogromnie -wszak obserwacja mą egzystencją. Mój nieznajomy 
vis a vis zasiadł i za jedzenie wziął się z atencją.
A co zajadał? Trudno uwierzyć... Trzy suche bułki i barszczyk „solo". Nie wiem, 
czy na to miał pan ochotę? Czy godził się z dolą albo niedolą?
Ujął wytwornie nóż i widelec... Kroił bułeczki tak jak mięsiwo... Mnie 
odechciało się już obiadu, i głupio, głupio potwornie mi było.
Pan z apetytem jadł i popijał, mnie rosło w ustach całe jedzenie... Wprost nie 
wiedziałam jak się zachować. Nieczyste miałam dziwnie sumienie.
Może dlatego tak się poczułam, że w marynarki klapie u pana, jaśniał Virtuti 
Krzyż Militari. Miniatureczka krzyża tak znana.
-245-
Już miałam zamiar zaprosić pana, aby zjadł ze mną kotlet schabowy lub 
dietetyczne jakieś jedzonko... Nie wypadało, nie było mowy...
Kiedy pan skończył jeść - podziękował, ukłonił mi się i rzekł pełen gracji: „Za 
czas spędzony z panią dziękuję -Pierwszy raz jadłem w tej restauracji".
I powędrował pan na perony, po bułkach z barszczem jako obiedzie, i zabrał w 
klapie symbol odwagi, z którym do końca życia dojedzie.
Sianowo Leśne, 13 VII 1995
-246-
CZŁOWIEK NA EMERYTURZE
Cóż znaczy człowiek na emeryturze? Ten śmieć zbyteczny, to zło uciążliwe... Choć 
może bohater, choć nie był tchórzem... dziś niepotrzebny. Smutne lecz prawdziwe. 
Smutne dla ludzi, tych którzy już przeszli na odpoczynek ponoć zasłużony. Mówi 
się przecież, że w złoty wiek weszli! Złoty? Ja sądzę, że rdzą obłożony.
Za Was Koledzy, za Was Dyrektorzy
wstyd mi! Za Władze wstyd, które na szczycie.
Warn także starość wizytę swą złoży
i Wy ją przyjmiecie! Tak! Zobaczycie!
Okażcie starym więcej człowieczeństwa.
Wiem, że tak mówić może się nie godzi,
ale żyjemy wśród społeczeństwa,
w którym miast scalać, wszystko się rozchodzi.
Gdańsk, grudzień 1998 r.
-247-
ZE MNĄ SĄ KWIATY
Piękny jest żywot kwiatów, lecz krótki. Gdy umierają - zdobią śmietniki. Jedne 
nas może przeżyją - nie wiem... To suszki, czyli nieśmiertelniki.
W teatrze, w chacie, ja stale wśród kwiatów.
Nie zliczę ile ich otrzymałam.
Tak wiele wspomnień, właśnie kwiatowych,
na zawsze w sercu swym zachowałam.
I tak bym chciała dzisiaj z tych wspomnień,
ułożyć bukiet na wzór ikebany.
Jednak... nie umiem układać kwiatów.
Ten rodzaj sztuki jest mi nieznany,
a więc inaczej wskrzeszę wspomnienia,
które z kwiatami są powiązane.
Alfabet z kwiatów ułożę w wieniec,
wspomnienia będą weń powplatane.
Azalia to kwiat związany z mężem, Urodzinowo do mnie przybywa. Wzruszona jestem 
każdą azalią, którą Rozalią od lat przezywam. Trzydziesta druga w tym roku była 
zaróżowiona wśród śnieżnej zimy... Ile ich jeszcze otrzymam? Ile od mego męża na 
urodziny? Obym się mogła wielu doczekać.
Niech każda kwitnie mi miesiącami. Azalia dla mnie w odcieniu różu. To mąż - i 
złego nic między nami.
O astrach wspomnieć teraz wypada. Astry niestety jesień zwiastują
- jesień to pora, której nie lubię
- astry wyłącznie jesień miłują.
Przez całe życie sobie tłumaczę, że jesień bywa słoneczna, złota,
-248-
do stóp nam rzuca kasztany, liście, ale - starości otwiera wrota...
A jednak były astry w mym życiu i te wspominam z wielką czułością. Mąż całą 
grządkę mi ofiarował, aby się cieszyć moją radością.
Pod płotkiem rosły, tuż przy chatynie. Różowe były, małe, niziutkie... Nigdy już 
potem takich nie miałam, żadne nie rosły takie śliczniutkie. Zapewne po to te 
kwiatuszeczki kiedyś w me życie się zaplątały, by wredne usta - „nie lubię 
astrów" już nigdy więcej nie powtarzały.
Anturium - obco brzmi nazwa, prawda?
Często te kwiaty otrzymywałam.
Anturium drogie i eleganckie,
lecz coś martwego w nim dostrzegałam.
Robiło na mnie często wrażenie,
że jest z papieru uformowane,
a błyszczy pewnie tylko dlatego,
że woskiem mocno jest powlekane.
I może dzisiaj bym napisała, że ja anturium raczej nie lubię... Lecz nie 
napiszę, bobym skłamała. Bo zaistniało coś, czym się chlubię!
Z Wrocławiem łączą mnie silne więzy. Więzy przyjaźni z dwoma panami. Świetne 
chłopaki! Obaj są młodzi. Mogliby być moimi wnukami. Wrocław to miasto kilku 
mych premier i wielu kwiatów od chłopców bliskich. Kiedyś na scenie kosz się 
pojawił, który zadziwił na pewno wszystkich. A w koszu kwiaty. Jakie? Anturium! 
Tych kwiatów było aż kilkanaście!
-249-
Czerwienią lśniły w bielutkim koszu, od nich na scenie zrobiło się jaśniej.
Dziś gdy anturium biorę w swe dłonie, to do Wrocławia biegną wspomnienia...
Przecież anturium jest pięknym kwiatem, Cóż, tylko krowa zdania nie zmienia!
Gdy maj nadchodzi, bzy rozkwitają. A w maju czuję się bardzo młoda. Wiosna do 
życia mobilizuje, tylko za krótko bzy kwitną - szkoda!
Ale bez dla mnie, to też wspomnienia, które mi z oczu łzy wyciskają...
Mamusia zmarła nam właśnie w maju. I kwiat ten pogrzeb jej przypomina, lecz wraz 
z mogiłą pokrytą bzami inne wspomnienie się w głowie kłuje: maj i ołtarzyk w 
powszechnej szkole, dziecięcy chórek pieśń wyśpiewuje, wśród malusińskich i ja 
skupiona. Nauczycielki nam wtórowały. Na ołtarzyku bez i narcyzy tak bardzo 
mocno wtedy pachniały!
Zaduszki zawsze kroczą ze świtą, z orszakiem, którym są chryzantemy... Poprzez 
cmentarze, pośród światełek, kwiaty wędrują w pochodzie niemym. Na chryzantemy 
groby czekają. Każda przy grobie stanie jak na warcie, będzie im zimno i deszcz 
je zmoczy, lecz chryzantemy stać będą uparcie. A wartę pełnią i te drobniutkie, 
i te kuliste, wielkie, wspaniałe, w kolorze złota, starego wina, albo niewinne, 
zupełnie białe.
-250-
Smutek ogarnia mnie na cmentarzu i wstyd mi, ale cmentarzy nie znoszę! Wielu już 
bliskich tam zamieszkało. Wybaczcie niechęć do grobów, proszę!
Ale pamiętam cmentarz w Zaduszki, odległe bardzo to lwowskie lata, paliłam 
świeczki na grobach Orląt, obok mnie student stał młody i tata. Podkochiwałam 
się w studenciaku. Ile lat miałam? Dziesięć, jedenaście? On, syn lekarza i 
kończył prawo, a może studia rozpoczynał właśnie?
Dumna przez cmentarz szłam Łyczakowski, pięłam się w górę, ku Obrońcom Lwowa. 
Groby stroiły też chryzantemy, i pełna marzeń smarkata głowa.
A gdy siwizna zameldowała
na moich włosach już pobyt stały,
po wielu latach Lwów odwiedziłam.
Straszne, co oczy wtedy widziały,
bo na cmentarzu Obrońców Lwowa,
który przytulił odważne dzieci,
na tym cmentarzu, dumie Polaków,
tam wysypisko zrobiono śmieci!
I nawet krzyknąć bym nie umiała.
Cóż na cmentarzach krzyczeć nie śmiemy.
To był listopad, więc po Zaduszkach,
wśród śmieci tkwiły - białe chryzantemy.
Czy dalie kwitną w lipcu czy w sierpniu?
To nieistotne. Na pewno latem.
Dalie dzieciństwo przypominają
związane z moją siostrą, a zatem:
Przedmieście Lwowa, zwane Persenkówką,
tam sad nasz, ogród i willa stała.
Lata to były jeszcze przedszkolne,
ja trochę starsza, a Zosia mała.
W majtkach biegały dwie doktorówny,
-251-
każda z kawałkiem suchej kiełbasy. A najwspanialej było po deszczu -
niezapomniane smarkate czasy! Na polnej drodze deszcz błoto tworzył, myśmy się w 
błocie obie paćkały, z niego lepiłyśmy z Zosią torty, płatkami dalii je 
przybierały. I powstawały tak arcydzieła, małe i duże - wprost cud piękności! 
Nieraz się jednak nam oberwało, przez nas furmani klęli ze złości, bo kiedy 
błoto na dobre wyschło, to wyboista powstała droga. Furmani batem strzelali 
krzycząc: „W sercu, gówniary, nie macie Boga! "
Są ludzie, którzy lubią goździki. Ja nie przepadam za goździkami. Obecnie prawie 
ich nie spotykam, a kupowało się je latami. Mnóstwo na scenę ich dostawałam, i 
akademiom towarzyszyły, biało-czerwone, także pąsowe uroczystości ważne stroiły. 
Imieninowe, te „old-spice"owe" przeważnie miały kolor różowy. Gdy o nich wspomnę 
wstyd mi, bo kiedyś kretyński pomysł strzelił do głowy. Zjechał z Paryża zespół 
aktorów
- a sześćdziesiąte to były lata -
w gdańskim Teatrze „Wybrzeże" gala!
- gdzieś w bedekerze jest pewnie data. Ręczniki białe przy umywalkach, teatr 
pachnący wręcz od czystości, sracz-papier zjawił się w toaletach -wszystko pod 
Paryż i naszych gości! Cóż, dla ówczesnej tej gorszej Polski Francuzi w Gdańsku 
- zaszczyt, wyjątek. Lecz najważniejsze, co chcę opisać,
to poprzedziło spektaklu początek. Ja w owych czasach - ważna persona!
-252-
Oddziału ZASP-u prezesem byłam,
a i artystką z wysoką gażą,
i po francusku nieźle mówiłam.
Na mnie więc miły spadł obowiązek,
by francuszczyzną kropnąć przemówienie
i podarować na przywitanie
francuskim gościom kwiaty na scenie.
Wszystko przebiegło bardzo wytwornie, ja francuskiego nie pomyliłam, ale z 
kwiatami okropną gafę w nieświadomości swej popełniłam. Bo cóż Francuzi otrzymać 
mogli jak nie goździki jasnoróżowe? A tam we Francji goździki ponoć, to kwiaty 
raczej są pogrzebowe!
Gdy mąż przy chacie kwiatuszki sadzi ja zawsze proszę by żółte były. Nie wiem 
dlaczego, ale uwielbiam, aby się kwiatki w trawie żółciły.
Często się nad tym zastanawiałam, czemu żółć właśnie oczy wybrały? Może po 
mamie, której kaczeńce tak bardzo, bardzo się podobały.
Jadąc ze Lwowa, na Persenkówkę, drewnianym mostkiem się przejeżdżało. Konie 
wolniutko ciągnęły bryczkę, by się w mosteczku nic nie złamało.
A kiedy było pusto na drodze, zatrzymać bryczkę mama kazała, no i kaczeńce swe 
ukochane, które tam rosły, obserwowała. Kiedyś to nawet bardzo ostrożnie - łąka 
pod mostkiem podmokła była -zerwałam mamie kilka kaczeńców... Boże, jak bardzo 
się ucieszyła! Wtuliła kwiaty w swój biust obfity,
-253-
ja w dłonie mocno ujęłam wodze, konie ruszyły ku Persenkówce, ale kaczeńce 
zwiędły po drodze.
Wśród wszystkich kwiatów na całym świecie
ja konwalijki kocham ogromnie,
a nade wszystko kocham ich zapach.
I pamiętają konwalie o mnie,
są ze mną stale w me imieniny,
w chatynie także swój kącik mają.
Kiedy nadchodzi okres konwalii,
wszędzie są ze mną, mnie otaczają,
ich cudny zapach jest jak narkotyk
i tego właśnie wciąż mi za mało.
Żal, że tak krótko kwitną konwalie.
Gdyby ich życie przedłużyć się dało,
przy nich najchętniej bym zasypiała
a i budziłyby mnie konwalie.
I oddam za nie wszystkie inne kwiaty!
O, nie! Przepraszam! Zatrzymam azalie!
Kto zna prześliczne kuleczki żółte?
Gdy się je dotknie, drżą przerażone,
a wyglądają jak gdyby były
w formie kuleczek z włóczki zrobione.
To jest mimoza, bo o niej mowa
i z nią wspomnienie też jest związane.
Pociąg. Przed nami pobyt w Paryżu,
cudowne miasto zaczarowane!
Paryż mężowi chciałam pokazać
aby i jego nacieszyć oczy.
Więc wysiadamy świtem z pociągu,
a ku nam dwoje przyjaciół kroczy.
Jojo i Anton na nas czekali.
I chociaż grudzień, a w Polsce mrozy,
my otrzymaliśmy od Paryżan,
wielką wiązankę żółtej mimozy.
Kto zna prześliczne kuleczki żółte? Gdy się ich dotknie, drżą przerażone. Często 
z mimozą porównujemy osoby dziwnie przewrażliwione.
-254-
Żal mi, że w chacie brak jest nasturcji. Kiedyś po płocie pięła się śliczna, na 
oranżowo i żółto kwitła -nasturcji żyła rodzinka liczna.
Może dlatego lubię naturcję,
bo mi „Harendę" na myśl przywodzi.
Kasprowicz także bardzo ją lubił,
żył na „Harendzie" wśród jej powodzi.
Ja z Kasprowiczem jestem związana, bo w jego domu się urodziłam!
Tak! Miał we Lwowie swą kamienicę. - No, nie! Poety krewną nie byłam -Czynszowa 
wielka to kamienica, wielu w niej ludzi zamieszkiwało.
Tatuś nerwowo czekał na syna, lecz się inaczej poukładało. Tata zraniony czuł 
się potwornie, gdy mu dziewczynkę mama powiła. W czymże mamusia ma zawiniła, że 
się na świecie córka zjawiła? Tata ze złości bilet wykupił, w podróż wyruszył 
dokoła Polski, mamusia ze mną została biedna, tata po Polsce bujał beztroski.
Mamie nie w głowie były nasturcje, chociaż mieszkała u Kasprowicza, a ja wciąż 
słabość mam do tych kwiatów, do naj wdzięczniej szych nasturcje zaliczam.
Róża to kwiatów przecież królowa,
dla róży respekt mam, poważanie.
Doceniam w pełni urodę róży,
a i królewskie jej panowanie.
Dlaczego kolce jej nie obronią?
Tak szybko więdnie, tak jest nietrwała.
O róże, róże! Ile was było?
Setki, tysiące was chyba dostałam.
-255-
Bywały róże ważne w mym życiu, te zasuszyłam w różne bukiety, ale i one nie 
zawsze trwałe, powykruszały mi się niestety.
Przed wojną była taka piosenka, a autor pytał: „ludzie, czy wiecie nigdy się, 
nigdy nie pojawiły niebieskie róże na bożym świecie. " A ja widziałam niebieskie 
róże, błękitem niebo przypominały. Od pacjentki tata otrzymał. Mnie się te róże 
nie podobały. Kosz wielki róż w kolorze błękitu... Nie wiem jak były 
spreparowane. Patrzeć nie mogłam na te sztuczności! Musiały jakoś być farbowane!
Róża niech własny kolor zachowa. Różowa, biała czy łososiowa, pąsowa, żółta lub 
prawie czarna. Róża uznana kwiatów królowa.
W mym wieńcu wspomnień pora już przyszła na słoneczniki. Ech, znów wspomnienia!
Trudno mi pisać o słonecznikach, lecz wymagają choć zaznaczenia.
Kiedyś przy chacie rosły jak ściana, każdy miał prawie dwa metry długości. 
Śmiały się do nas i jak słoneczka, dawały chatce dużo jasności.
Nie kwitną u nas już słoneczniki. Nigdy się potem nie udawały. Wskrzesił je dla 
mnie pewien Holender. Herman! Ach, jakiż to pan wspaniały! Nie chcę się dzisiaj 
powtarzać, po co? Opowiadanie o nim powstało.
-256-
Herman rysował mi słoneczniki na długich listach. To pozostało. Ja ukochałam te 
słoneczniki, choć nieprawdziwe, a rysowane. Przetrwała pamięć o nich do dzisiaj, 
Herman na zawsze odszedł w nieznane.
No i uplotłam wianuszek z kwiatów; ze wspomnień, które w pamięć się wryły. 
Przychodzi czasem chęć przeogromna, by myśli w słowa się obróciły.
Tyle jest jeszcze kwiatów, z którymi wspomnień przybywa razem z latami. Jedne 
gorycze przypominają, inne zaś łączą się z marzeniami.
A żywot kwiatów piękny, lecz krótki. Gdy umierają, zdobią śmietniki. Jedne nas 
może przeżyją. Nie wiem. To suszki, czyli nieśmiertelniki.
Sianowo Leśne, 5 lipca 1997
-257-
MOJE DOBRANOC
Nigdy się dotąd nie zastanawiałam
nad słowem - dobranoc - nad jego znaczeniem.
Dziś, gdy od Ciebie je usłyszałam,
inaczej zabrzmiało - stwierdzam ze zdziwieniem.
Pamiętam mamy - czułe dobranoc, spikera w radio - suche dobranoc, pacjenta ojca 
- wdzięczne dobranoc, i clowna w cyrku - śmieszne dobranoc, latarni gazowych - 
senne dobranoc, kulek śniegowych - lepkie dobranoc, sztubaków chmarę wraz z ich 
dobranoc, i kpiące moje do nich - dobranoc.
Dzisiaj po prostu nie do uwierzenia,
że słowo „dobranoc" wraz ze mną wyrosło,
mimo, iż fakt ten nie ma znaczenia,
to dla mnie - dobranoc - życia kalejdoskop.
Widzę wrześniowe - groźne dobranoc, i zimnych pieców - mroźne dobranoc, 
Okupacyjne - obce dobranoc, i drwiące w śmiechu wroga - dobranoc. Ulicznych 
strzałów - straszne dobranoc, po których trupów nieme - dobranoc. Młodych 
tragiczne - życiu - dobranoc, i ludzi - pełne wiary dobranoc.
Mijały lata - ja dojrzewałam. „Dobranoc" na co dzień mi towarzyszyło. Najcięższe 
chwile za sobą już miałam, bo wraz z końcem wojny życie się zmieniło.
Wyjazdu ze Lwowa - tak smutne dobranoc, pierwsze w Szczecinie - trudne dobranoc, 
i ruin miasta - szare dobranoc, grobów żołnierzy - wieczne dobranoc.
-258-
Popremierowe - piękne dobranoc, alkoholowe, mętne - dobranoc,
rodziców trumien - żałobne dobranoc i tej rzeki łez - samotne dobranoc.
Wreszcie przyszły chwile odprężenia, zapanował spokój i lepiej się żyło. Nie 
czułam nawet w pracy zmęczenia, a jednak „dobranoc" szczęśliwe nie było. W 
pamięci warszawskie mam dobranoc i „wielkich" pełne też wrzawy dobranoc, i 
szczęścia chwilki ciche - dobranoc,
- umykające szybko dobranoc.
- wielkich kłopotów pełne dobranoc i teatralne, chmurne - dobranoc. Samotne i 
bezdomne - dobranoc,
- w pustkę płynące wielką dobranoc.
W mym horoskopie mam napisane, że gdy starość przyjdzie, to troski przeminą, że 
szczęście poznać będzie mi dane, kiedy już przestanę być młodą dziewczyną.
A więc młodości mówię - „dobranoc" i włosom moim długim - „dobranoc", tym, które 
czarne były - „dobranoc" starości mówiąc drwiące „dobranoc".
Nieważnym wszystkim flirtom - „dobranoc", miłosnym różnym listom - „dobranoc", 
abym w szczęśliwe weszła dobranoc, rzucając złu wyniosłe dobranoc.
„Dobranoc" często w życiu słyszałam -od najróżniejszych je słyszałam ludzi, lecz 
nigdy nad tym nie rozmyślałam, że jedno „dobranoc" tyle uczuć budzi.
-259-
Pięknej gdańskiej Starówce - „dobranoc",
a i buczącej lodówce - „dobranoc",
drzewom w sianowskim lesie - „dobranoc"
ognisku - bo już jesień - „dobranoc",
chacie i ptakom śpiewne - „dobranoc",
zaś teatrowi rzewne - „dobranoc",
w studium wszystkim słuchaczom - „dobranoc".
i Twoim drogim oczom - „dobranoc".
Gdy czasem w lustro spojrzę wieczorem, natychmiast niepokój w mym sercu się 
budzi... Odbicie w lustrze mówi z uporem: „Patrz, przecież dobranoc już znowu 
się łudzi". ... Tak. Srebrne włosy twierdzą niezbicie, że i ja powiem: „dobranoc 
życie! " Ale nie będę rozmawiała z lustrem, wierzę w horoskop, więc po co 
rozmowy? Pragnę usłyszeć - „dobranoc" - nim usnę, aby obudzić się w piękne - 
dzień dobry! I myślę sobie: los jest jednak szczodry, wszak mówię życiu wciąż 
jeszcze „Dzień dobry"!
Sianowo Leśne, 25 VII 1982
-260-
Mojej siostrzenicy i Jej mężowi ALEKSANDRZE I ANDRZEJOWI KOCEWICZOM Serdecznie 
dziękuję za pomoc bez której wydanie tej książki nie byłoby możliwe
-261-
-262-
WYKAZ WAŻNIEJSZYCH ROL
1. Ostrożnie świeżo malowane - Renę Fauchois, Zulma
Reżyseria Bronisław Dąbrówki, scenografia Stanisław Tenorowicz, Teatr Polski - 
Lwów 1944/1945;
2. Głupi Jakub - Tadeusz Rittner, Hania
Reżyseria Franciszek Rychłowski, scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia 
Muzyczna" - Szczecin 1948;
3. Głupi Jakub - Tadeusz Rittner, Hania
Reżyseria Krystyna Tyszarska, scenografia Feliks Krassowski, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1958;
4. Rozdroże miłości - Jerzy Zawieyski, Elżbieta
Reżyseria Artur Młodnicki, scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia 
Muzyczna" - Szczecin 1947;
5. Cień - Dario Nicodemi, Rywalka
Reżyseria Gustaw Rasiński, scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia 
Muzyczna" - Szczecin 1947;
6. Moja żona Penelopa - Zdzisław Gozdawa, Wacław Stępień Hera
Reżyseria Artur Młodnicki, scenografia? Teatr "Komedia Muzyczna" - Szczecin 
1947;
7. Dwa teatry- Jerzy Szaniawski Anna i Pani
Reżyseria Edmund Wierciński, Zdzisław Karczewski, scenografia Paweł Bała, Teatr 
"Komedia Muzyczna" - Szczecin 1947;
8. Rozkoszna dziewczyna - Benatzki, tekst Julian Tuwim Anetka
Reżyseria Jerzy Sliwiński, scenografia Mikołaj Orski, Teatr "Komedia Muzyczna" - 
Szczecin 1947;
9. Ladacznica z zasadami - Jean Paul Sartre Lizzy
Reżyseria Henryk Lotar,
Teatr "Komedia Muzyczna" - Szczecin 1947;
-263-
10. Mariusz - Marcel Pagnol Fanny
Reżyseria Zdzisław Karczewski, scenografia J. Arch, Teatr "Komedia Muzyczna" - 
Szczecin 1947;
11. Moralność pani Dulskiej - Gabriela Zapolska Hesia
Reżyseria Artur Miodnicki; scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia 
Muzyczna" - Szczecin 1947;
12. Subretka - J. Deval Franćoise
Reżyseria Zdzisław Karczewski, scenografia? Teatr "Komedia Muzyczna" - Szczecin 
1947;
13. Mąż i żona - Aleksander Fredro Justysia
Reżyseria Henryk Lotar, scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia Muzyczna" 
- Szczecin 1948;
14. Ładna historia - Gaston-Armand de Caillavet, Robert de Flers Helenka
Reżyseria Wacław Ścibor, scenografia Tadeusz Rajkowski, Teatr "Komedia Muzyczna" 
- Szczecin 1948;
15. Narodziny Figara - Friedrich Wolff Mischel
Reżyseria Janusz Strachocki, scenografia Andrzej Strachocki, Teatr Ludowy - 
Warszawa 1950;
16. Wesele Figara - R A. Beaumarchais Zuzanna
Reżyseria Aleksander Rodziewicz, scenografia? Teatr Dolnośląski - Jelenia Góra 
1954;
17. Wesele Figara - R A. Beaumarchais Marcelina
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Ali Bunsch, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 
1961;
18. Zielony Gil - Tirso de Molina Inez
Reżyseria Stanisław Milski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1958;
19. Zbrodnia i kara - Fiodor Dostojewski Lichwiarka
Reżyseria Zygmunt Hiibner, scenografia Ali Bunsch, Teatr „Wybrzeże" - Sopot 
1958;
20. Wojny trojańskiej nie będzie - Jean Giraudoux Kasandra
Reżyseria Bohdan Korzeniewski, scenografia Janusz Adam Krassowski, Teatr 
„Wybrzeże" - Gdańsk 1958;
-264-
21. Kordian - Juliusz Słowacki Laura
Reżyseria Teresa Żukowska, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1959;
22. Mandragola - NiccolA Machiavelli Lukrecja
Reżyseria Stanisław Milski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1959;
23. Poskromienie złośnicy - William Szekspir Katarzyna
Reżyseria Teresa Żukowska, scenografia Janusz Adam Krassowski, Teatr „Wybrzeże" 
- Gdańsk 1960;
24. Opera za trzy grosze - Bertolt Brecht Jenny
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Ali Bunsch, muzyka Kurt Weil, opracowanie 
muzyczne Zygmunt Konieczny, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1960;
25. Wesele - Stanisław Wyspiański Rachel
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Ali Bunsch, muzyka Piotr Perkowski, Teatr 
„Wybrzeże" - Gdańsk 1960;
26. Wesele - Stanisław Wyspiański Klimina
Reżyseria Stanisław Hebanowski, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1976;
27. Królowa przedmieścia - Konstanty Krumłowski Mańka
Reżyseria i scenografia Jerzy Ukleja, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1961;
28. Frank V- Friedrich Diirrenmatt Otylia
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Jadwiga Pożakowska, kierownictwo muzyczne 
Zygmunt Konieczny, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1962;
29. Igraszki z diabłem - Jan Drda Kasia
Reżyseria Zbigniew Bogański, scenografia Ali Bunsch, muzyka Jerzy Partyka, Teatr 
„Wybrzeże" - Gdańsk 1963;
30. Henryki IV- William Szekspir Żwawińska
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1963;
31. Fizycy - Friedrich Diirrenmatt dr Matylda von Zahnt
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1963;
-265-
32. Krakowiacy i Górale - Wojciech Bogusławski Dorota
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Ali Bunsch, opracowanie muzyczne Zbigniew 
Konieczny i Zbigniew Toffel, kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, Teatr 
„Wybrzeże" - Gdańsk 1964;
33. Komu bije dzwon - Ernest Hemingway Pilar
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Jadwiga Pożakowska, muzyka Krzysztof
Penderecki,
Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1964;
34. Matka Courage - Bertolt Brecht Matka Courage
Reżyseria Jerzy Goliński, scenografia Jadwiga Pożakowska, kierownictwo muzyczne 
Jerzy Michalak, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1965;
35. Jan Maciej Karol Wścieklica - Stanisław Ignacy Witkiewicz Wścieklicowa
Reżyseria Zbigniew Bogdański, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1966;
36. Ryszard III- William Szekspir Elżbieta
Reżyseria Tadeusz Minc, scenografia Jadwiga Pożakowska i Ali Bunsch, Teatr 
„Wybrzeże" - Sopot 1966;
37. Dlaczego mnie budzą - Michel de Ghelderode Pani Jair
Reżyseria Marek Okopiński, scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1970;
38. Termopile polskie - Tadeusz Miciński Tamara
Reżyseria Marek Okopiński, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Gdańsk 1970
39. Kartoteka - Tadeusz Różewicz Tłusta
Reżyseria Andrzej Rozhin, scenografia Elżbieta i Leon Barańscy, Teatr „Wybrzeże" 
- Sopot 1971
40. Czapka błazeńska - Luigi Pirandello Beatrice Fiorica
Reżyseria Danuta Baduszkowa, scenografia Jadwiga Pożakowska, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1971
41. Biedermann i podpalacze - Max Frisch Babette
Reżyseria Stanisław Różewicz, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1975
42. Białe małżeństwo - Tadeusz Różewicz Ciotka
-266-
Reżyseria Ryszard Major, scenografia Marian Kołodziej, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 
1976
43. Iwona, księżniczka Burgunda - Witold Gombrowicz Królowa Małgorzata
Reżyseria Ryszard Major, scenografia Jan Banucha, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1977
44. Ożenek - Mikołaj Gogol Agafia
Reżyseria Ryszard Major, scenografia Jan Banucha, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1979
45. Triumf miłości - Pierre Marivaux Leontyna
Reżyseria Stanisław Hebanowski, scenografia Anna Maria Rachel, Teatr „Wybrzeże" 
- Sopot 1979
PRACA REŻYSERSKA
OPERY
1. Potajemne małżeństwo - Domenico Cimarosa,
kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, scenografia Jadwiga Pożakowska, Państwowa 
Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1977;
2. Potajemne małżeństwo - Domenico Cimarosa,
kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, scenografia Jadwiga Pożakowska, Państwowa 
Opera w Bydgoszczy 1988;
3. Hrabina - Stanisław Moniuszko,
kierownictwo muzyczne Zbigniew Chwedczuk, scenografia Wiktor Zin, choreografia 
Gustaw Klauzner, Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1978;
4. Straszny dwór - Stanisław Moniuszko,
kierownictwo muzyczne Zbigniew Chwedczuk, scenografia Wiktor Zin, choreografia 
Zbigniew Korycki, Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1979;
5. Straszny dwór - Stanisław Moniuszko,
kierownictwo muzyczne Andrzej Knap, scenografia Józef Napiórkowski, choreografia 
Henryk Rutkowski, Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1995;
6. Dydona i Eneasz - Henry Purcell,
kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, scenografia Marcel Kochańczyk, 
choreografia Zygmunt Kamiński, Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 
1979;
-267-
7. Księżycowy świat - Joseph Haydn,
kierownictwo muzyczne Christfried GCEkkeritz, scenografia Wolfgang Flesch, 
RostockNRD 1980;
8. Wesele Figara - Wolfgang Amadeusz Mozart,
kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, scenografia Jadwiga Pożakowska, Państwowa 
Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1981;
9. Mozart i Salień - Mikołaj Rimski-Korsakow,
kierownictwo muzyczne Ewa Mizerska, scenografia Jerzy Mechliński, Teatr Opery i 
Operetki - Kraków 1981;
10. Toszko Afrykański - Aleksander Yossifov,
kierownictwo muzyczne Zygmunt Rychert, scenografia Jadwiga Pożakowska,
choreografia Zygmunt Kamiński,
Państwowa Opera i Filharmonia Bałtycka - Gdańsk 1984;
11. Don Pasquale - Gaetano Donizetti,
kierownictwo muzyczne Ewa Michnik, scenografia Barbara Jankowska, Teatr Opery i 
Operetki - Kraków 1988;
12. Don Pasąuale - Gaetano Donizetti,
kierownictwo muzyczne Jerzy Przybylski, scenografia Józef Napiórkowski, 
Państwowa Opera Bałtycka - Gdańsk 1996;
13. Gianni Schicchi- Giacomo Puccini, kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak,
Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki - Gdańsk 1998.
OPERETKI
1. Boccaccio - Franz von Suppe,
kierownictwo muzyczne Jerzy Michalak, scenografia Anna Maria Rachel, 
choreografia Zygmunt Kamiński, Teatr Muzyczny w Szczecinie - Szczecin 1984;
2. Zemsta nietoperza - Johann Strauss,
kierownictwo muzyczne Jacek Kraszewski, scenografia Władysław Wigura, 
choreografia Teresa Kujawa, Szczecińska Opera i Operetka - Szczecin 1987;
3. Madame Sans Gęne - Stefan Kisielewski,
kierownictwo muzyczne Janusz Tomaszewski, scenografia Małgorzata Trentler,
choreografia Jerzy Wojtkowiak,
Teatr Muzyczny w Poznaniu - Poznań 1985;
4. Życie paryskie - Jacąues Offenbach,
libretto Władysław Krzemiński, kierownictwo muzyczne Andrzej Knap, scenografia 
Józef Napiórkowski, Operetka Warszawska - Warszawa 1992;
5. Wiktoria i jej huzar - Pal Abraham,
kierownictwo muzyczne Marian Lida, scenografia Bolesław Kamykowski, kostiumy 
Zuzanna Piątkowska, choreografia Krystyna Gruszkówna, Teatr Opery i Operetki - 
Kraków 1993;
-268-
6. Wiktoria i jej huzar - Pal Abraham,
kierownictwo muzyczne Marian Lida, scenografia Józef Napiórkowski, choreografia 
Henryk Rutkowski, Teatr Muzyczny w Poznaniu - Poznań 1995;
7. Wiktoria i jej huzar - Pal Abraham,
kierownictwo muzyczne Maria Oraczewska, scenografia Józef Napiórkowski,
choreografia Henryk Rutkowski,
Teatr Muzyczny Operetka Wrocławska - Wrocław 1998;
8. Wiktoria i jej huzar - Pal Abraham,
kierownictwo muzyczne Tadeusz Kozłowski, scenografia Józef Napiórkowski, 
choreografia Henryk Rutkowski, Teatr Muzyczny w Łodzi - Łódź 1998;
9. Hrabina Marica - imre Kalman,
kierownictwo muzyczne Bernard Czajkowski, scenografia Jerzy Masłowski, 
choreografia Maria Surowiak, Teatr Muzyczny w Poznaniu - Poznań 1994
10. Hrabina Marica -Imre Kalman,
kierownictwo muzyczne Marian Lida, scenografia Jolanta Boni-Marczyńska, 
choreografia Krystyna Gruszkówna, kostiumy Zuzanna Piątkowska, Teatr Opery i 
Operetki - Kraków 199A;
11. Student-żebrak - Karl Millócker,
kierownictwo muzyczne Mieczysław Nowakowski, scenografia Józef Napiórkowski, 
choreografia Henryk Rutkowski, Teatr Muzyczny Operetka Wrocławska - Wrocław 
1996;
12. Mistrz walca - Johann Strauss,
libretto Bogusława Czosnowska, kierownictwo muzyczne Tadeusz Kozłowski, 
scenografia Anna Bobrowska, choreografia Henryk Rutkowski, Teatr Muzyczny w 
Łodzi - Łódź 1998.
MUSICALE
1. Błękitny Zamek - Lucy Maud Montgomery,
libretto Krystyna Śląska, Barbara Wachowicz, muzyka Roman Czubaty, kierownictwo 
muzyczne Edward Borowski, scenografia Józef Napiórkowski, choreografia Henryka 
Komorowska, Teatr Muzyczny w Szczecinie - Szczecin 1982;
2. Błękitny Zamek - Lucy Maud Montgomery,
libretto Krystyna Śląska, Barbara Wachowicz, muzyka Roman Czubaty, kierownictwo 
muzyczne Stefan Rutko, scenografia Józef Napiórkowski, choreografia Henryka 
Komorowska, Teatr Muzyczny w Poznaniu - Poznań 1987;
3. My Fair Lady - Frederic Loewe,
libretto Antoni Marianowicz, Janusz Minkiewicz, kierownictwo muzyczne Jan 
Tomaszewski, scenografia Małgorzata Trentler, choreografia Jerzy Wojtkowiak, 
Teatr Muzyczny w Poznaniu - Poznań 1986;
-269-
4. Kabaret - John Kander,
libretto Joe Masteroff, kierownictwo muzyczne Janusz Butrym, scenografia Łucja i 
Bruno Sobczakowie, choreografia Henryk Rutkowski, Teatr im. Wandy Siemaszkowej - 
Rzeszów 1993.
KOMEDIE MUZYCZNE, WIDOWISKA DLA DZIECI I INNE SPEKTAKLE
1. Jadzia wdowa - opracowanie tekstu Julian Tuwim,
kierownictwo muzyczne Andrzej Głowiński, scenografia Jadwiga Pożakowska, 
choreografia Zofia Kuleszanka, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1977;
2. Jadzia wdowa - opracowanie tekstu Julian Tuwim,
kierownictwo muzyczne Zbigniew Rymarz, scenografia Jacek Zagajewski, 
choreografia Henryk Rutkowski, Teatr im. Wandy Siemaszkowej - Rzeszów 1991;
3. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim, scenografia Anna Maria 
Rachel, scenografia Zygmunt Kamiński, Teatr Polski - Szczecin 1983;
4. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim, scenografia Joanna 
Barylińska, choreografia Henryka Komorowska, Teatr im. Wandy Siemaszkowej - 
Rzeszów 1988;
5. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim, scenografia Jacek 
Zagajewski, choreografia Jerzy Wojtkowiak, Teatr Muzyczny Poznań - Poznań 1990;
6. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim, scenografia Łucja i Bruno 
Sobczakowie, choreografia Zygmunt Kamiński, Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1991;
7. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim,
scenografia Joanna Barylińska, kierownictwo muzyczne Zbigniew Rymarz, 
choreografia Antoni Żydek, Teatr Muzyczny Operetka Wrocławska - Wrocław 1984;
8. Porwanie Sabinek - opracowanie tekstu Julian Tuwim, kierownictwo muzyczne 
Tadeusz Kozłowski, choreografia Zygmunt Kamiński, Teatr Muzyczny w Łodzi - Łódź 
1997;
9. Czar tamtych lat - libretto Bogusława Czosnowska, kierownictwo muzyczne 
Czesław Słaczek, choreografia Jacek Nowosielski, Operetka Śląska - Gliwice 1995;
10. Panna z mokrą głową - Kornel Makuszyński,
adaptacja i teksty piosenek Bogusława Czosnkowska, muzyka Andrzej Głowiń-ski, 
scenografia Jadwiga Pożakowska, choreografia Jacek Tomasik, Teatr „Wybrzeże" - 
Sopot 1993;
11. O dwóch takich, co ukradli księżyc- Kornel Makuszyński, adaptacja i teksty 
piosenek Bogusława Czosnowska,
-270-
muzyka Andrzej Głowiński, scenografia Jadwiga Pożakowska, choreografia Zygmunt 
Kamiński, prapremiera Teatr „Wybrzeże" - Gdańsk 1983;
12. O dwóch takich, co ukradli księżyc- Kornel Makuszyński, scenografia Ryszard 
Strzębała, kostiumy Anna Maria Rachel, Teatr Polski w Szczecinie - Szczecin 
1983;
13. O dwóch takich, co ukradli księżyc- Kornel Makuszyński, scenografia Jadwiga 
Pożakowska, scenografia Zygmunt Kamiński, Teatr w Słupsku - Słupsk 1984;
14. O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński, scenografia Anna 
Maria Rachel, choreografia Zygmunt Kamiński, Teatr im. J. Osterwy w Lublinie - 
Lublin 1986;
15. O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński, scenografia Łucja i 
Bruno Sobczakowie, choreografia Henryk Rutkowski, Teatr im. Wandy Siemaszkowej - 
Rzeszów 1992;
16. O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński, scenografia Jadwiga 
Mydlarska-Kowal, kierownictwo muzyczne Jacek Boniecki, choreografia Waldemar 
Staszewski,
Teatr Muzyczny, Operetka Wrocławska - Wrocław 1995;
17. O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński, scenografia Łucja i 
Bruno Sobczakowie i Monika Końca, kierownictwo muzyczne Jacek Boniecki, 
choreografia Henryk Rutkowski,
Teatr Bałtycki w Koszalinie i Orkiestra Filharmonii w Koszalinie - Koszalin
1998;
18. O dwóch takich, co ukradli księżyc - Kornel Makuszyński, scenografia Anna 
Maria Rachel, choreografia Henryk Rutkowski, Teatr im. L. Solskiego - Tarnów 
1999;
19. Kajko i Kokosz - Janusz Christa, adaptacja i teksty piosenek Bogusława 
Czosnowska,
muzyka Andrzej Głowiński, scenografia Jadwiga Pożakowska, choreografia Zygmunt 
Kamiński, Teatr w Słupsku - Słupsk 1986;
20. Dama kameliowa Aleksander Dumas, adaptacja Bogusława Czosnowska, muzyka 
Zbigniew Rymarz, scenografia Jacek Zagaj ewski,
prapremiera Teatr im. Wandy Siemaszkowej - Rzeszów 1990;
21. Dama kameliowa Aleksander Dumas, scenografia Łucja i Bruno Sobczakowie, 
Bałtycki Teatr w Koszalinie - Koszalin 1991;
22. Dama kameliowa Aleksander Dumas, scenografia Łucja i Bruno Sobczakowie,
Teatr im. S. Jaracza w Olsztynie - Olsztyn 1987;
23. Czarujący łajdak - Pierre Chesnot, scenografia Barbara Jankowska,
Teatr Polski w Szczecinie - Szczecin 1987;
-271 -
24. Pułapka na myszy - Agata Christie, scenografia Józef Napiórkowski, Państwowy 
Teatr „Wybrzeże" - Sopot 1989;
25. Pułapka na myszy - Agata Christie, scenografia Józef Napiórkowski,
Teatr im. Wandy Siemaszkowej - Rzeszów 1990.
REALIZACJE REŻYSERSKIE W TEATRZE TELEWIZJI
1. Kapitański stół - Richard Gordon, tekst polski Antoni Strzelbicki, 
scenografia Łucja i Brano Sobczakowie;
2. Miłość i próżność - Franciszek Ksawery Godebski, scenografia Anna Maria 
Rachel.
-272-
-273-