 
Uuk Quality Books
Edmund Niziurski
Księga urwisów
Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia”
Warszawa, 1988
Wydanie piętnaste

Spis treści:

CZĘŚĆ I REDAKTORZY I PIŁKARZE
ROZDZIAŁ I
ROZDZIAŁ II
ROZDZIAŁ III
ROZDZIAŁ IV
ROZDZIAŁ V
ROZDZIAŁ VI
ROZDZIAŁ VII
ROZDZIAŁ VIII
CZĘŚĆ II WYPRAWA RUDNIOKA I STOPY
ROZDZIAŁ IX
ROZDZIAŁ X
ROZDZIAŁ XI
ROZDZIAŁ XII
ROZDZIAŁ XIII
ROZDZIAŁ XIV
ROZDZIAŁ XV
CZĘŚĆ III SERCE KLASY
ROZDZIAŁ XVI
ROZDZIAŁ XVII
ROZDZIAŁ XVIII
ROZDZIAŁ XIX
ROZDZIAŁ XX
ROZDZIAŁ XXI
ROZDZIAŁ XXII
ROZDZIAŁ XXIII
CZĘŚĆ IV AKCJA „S”
ROZDZIAŁ XXIV
ROZDZIAŁ XXV
ROZDZIAŁ XXVI
ROZDZIAŁ XXVII
ROZDZIAŁ XXVIII
ROZDZIAŁ XXIX
ROZDZIAŁ XXX
ROZDZIAŁ XXXI
ROZDZIAŁ XXXII
ROZDZIAŁ XXXIII
EPILOG


CZĘŚĆ I
REDAKTORZY I PIŁKARZE


ROZDZIAŁ I
Dlaczego w wilczkowskiej szkole jest najciekawiej? • Olimpiada trwa • 
Pan Gondera

Pozwolicie, że zanim przystąpię do rzeczy, oprowadzę was trochę po szkole w 
Wilczkowie i wtajemniczę w niektóre jej sprawy.
Szkołę w Wilczkowie widać z daleka. Jej czerwone mury sterczą wysoko ponad 
strzechami chałup. Dzieci z okolicznych wsi: Miedzianego Pola, Przytulisk, Sosnówki, a nawet 
Piekutowa, zazdroszczą takiej szkoły wilczkowiakom — że duża, murowana, piętrowa... ale 
prawdę mówiąc, to nie mają czego. Nad wejściem do szkoły obok tabliczki: „Szkoła Podstawowa 
w Wilczkowie” wisi bowiem druga, z napisem: „Prezydium Gminnej Rady Narodowej”, a pod 
nią jeszcze jedna: „Agencja Pocztowo-Telegraficzna w Wilczkowie”. To znaczy, że szkoła ma 
sublokatorów.
Dopiero niedawno zaczęto zwozić cegłę na budowę siedziby Gminnej Rady Narodowej i 
poczty, która ma stanąć po drugiej stronie szosy. Na razie jednak, jak powiedziałem, szkoła ma 
sublokatorów i w całym dużym budynku zajmuje tylko trzy izby — dwie na górze, jedną na dole 
— no i lekcje muszą się odbywać na dwie zmiany: przed południem klasy starsze, po południu — 
młodsze.
Z tego powodu trwają wieczne zatargi między klasą czwartą a pierwszą, piątą a drugą, 
szóstą a trzecią. Jedni zwalają na drugich, że zaśmiecili salę, poprzestawiali ławki, porysowali 
pulpity, wypisali całą kredę. I nigdy nie można dojść, po czyjej stronie jest wina.
Tylko siódmacy nie mają tych zmartwień. Ich klasa znajduje się o sto metrów od 
właściwego budynku szkolnego, w starej chałupie dzierżawionej od Osucha, który po wojnie 
przeniósł się do nowej. Trochę tu ciemno i ciasno, ale za to nikt nie przeszkadza.
W specjalnej sytuacji są szóstacy. Ich klasa mieści się na dole, naprzeciw drzwi do urzędu 
gminnego, i muszą ją odstępować chłopom, ilekroć przyjdzie im ochota urządzić sobie zebranie. 
A ci dorośli to już największe chyba papruchy! Takie przynajmniej przekonanie panuje wśród 
dyżurnych klasowych. Naniosą zawsze błota, piachu, słomy, pozostawią po sobie kupy popiołu, 
wypalone zapałki, pudełka od papierosów. Czasem męczysz się nad zadaniem, maczasz pióro w 
kałamarzu — a tu wyciągasz ogryzek papierosa i gotowy kleks na całą stronę. Kiedyś dyżurna 
Jadzia Pocieszkówna znalazła między ławkami powrósło i starą podeszwę, a Franek Miksa 
wyłowił nawet flaszkę od wódki i przy akompaniamencie śmiechu chłopaków ze swojej paczki 
wysączył z niej jeszcze parę kropel, mlaskając przy tym naumyślnie głośno i gładząc się z 
lubością po brzuchu. Co prawda Batura podejrzewał, że Miksa wcale tej flaszki nie znalazł, tylko 
przyniósł sam z domu. Po takim łajdaku jak Miksa wszystkiego można się spodziewać. On i jego 
paczka nawet bardzo są zadowoleni z tych zebrań. Po każdym zebraniu myszkują po klasie 
szukając niedopałków papierosów. Wypalają je później razem ze Stefkiem Golą, pasąc krowy na 
Wilczej Górze.
Czasem trafi się im nawet drewniana lub szklana lufka. Raz znaleźli prawie całe pudełko 
„mocnych”, zostawione przez jakiegoś roztargnionego chłopa. A wszystko dlatego, że sprzątanie 
klasy kuleje. Niby należy do woźnego, który sprząta urząd gminny, to znaczy do pana Kropy, ale 
ten czuje się wyłącznie funkcjonariuszem gminnym, a szkołę traktuje z góry. Kiedy kierownik 
szkoły beszta go, że nie sprząta klasy po zebraniach gromadzkich, Kropa fuka groźnie:
— Panie Zajączkowski, pan do mnie nic nie ma, ja jestem pod panem Kupściem.
Niby uznaje, że jest obowiązany sprzątać i klasy, ale uważa, że wystarczy, jak raz na 
tydzień szczotką po podłodze przejedzie.
Kierownik Zajączkowski stale się o to kłóci z sekretarzem Prezydium GRN, Kupściem. 
Również komitet redakcyjny pisze o tych nieporządkach w gazetce szkolnej, która wisi na 
korytarzu. Raz nawet ukazały się tam karykatury sekretarza Kupścia i woźnego Kropy 
wyrysowane przez Jońca z szóstej, który jest najlepszym rysownikiem, a obok wierszyk:

Brudno w klasach, brudno w sieni,
Za to butelka w kieszeni.
Pan Kropa wódkę żłopie,
Dziwimy się panu Kropie.

Kropa ciężko odchorował tę zniewagę, bo gdzie się obrócił, tam zaraz czyjś głos piszczał 
mu nad uchem złośliwie: „Dziwimy się panu Kropie”. Ale co z tego, że mu trochę krwi napsuli, 
kiedy nic nie pomogło!
Za to stosunki z władzą uległy dalszemu naprężeniu i wolność prasy w Wilczkowie 
zawisła od tego dnia na włosku. Gdyby nie to, że był właśnie okres dyskusji konstytucyjnej i nie 
wypadało sekretarzowi Kupściowi jawnie gwałcić swobód obywatelskich, na pewno rozprawiłby 
się wtedy z gazetką i jej redaktorami.
Sekretarz Kupść jest człowiekiem nerwowym. Co jakiś czas wybiega na przykład na 
korytarz z krzykiem: „Matko Boska Piekutowska, zwariować można z tymi ludźmi!” Za nim pęta 
się nieszczęśliwy interesant z czapką w ręce. Sekretarz Kupść udaje, że go nie widzi, ociera sobie 
łysinę chusteczką i każe któremuś chłopcu biec po zimne piwo do sklepu. Jeśli interesant jest 
starym wygą, to bez słowa pozwala wykrzyczeć się Kupściowi i czeka spokojnie. 
Wykrzyczawszy się bowiem i wyjęczawszy pan Kupść wraca po pewnym czasie za biurko i 
popijając wielkimi łykami piwo załatwia, co trzeba.
Wszystko to można doskonale zaobserwować z klasy szóstej, bo drzwi do tej klasy i do 
Prezydium znajdują się naprzeciwko siebie.
Na drugim zaś końcu korytarza jest poczta. Też ciekawa instytucja.
Normalnie pan kierownik Wcisło załatwia interesantów przez małe okienko z półką, 
mieszczące się w drzwiach. Przez to okienko niewiele widać. Ale są sposoby, by dostać się do 
środka. Wszystko zależy od tego, w jakim humorze jest pan Wcisło. Jeśli okna są zamknięte, a 
zza drzwi dochodzi tylko skrzypienie krzesła i ponure stękanie, lepiej do wewnątrz nie zaglądać. 
Pan Wcisło jest zły. Kiedy natomiast pan Wcisło otworzy okno, drobi wróblom chleb na 
parapecie i gwiżdże, to znak, że można próbować. Raz Stachurka trafił na taki dobry humor u 
pana Wcisły, że pozwolił mu zatelefonować. Stachurka chwalił się później cały tydzień przed 
chłopcami, że telefonował, budząc powszechną zazdrość i podziw. Dopiero Gola z siódmej go 
zgasił.
— Ty telefonowałeś? — uśmiechnął się szyderczo. — A można wiedzieć do kogo?
Stachurka zaczerwienił się.
— Ja... tak sobie w świat.
Gola zaczął się śmiać. A potem już nikt nie zazdrościł Stachurce, tylko wszyscy się z 
niego śmiali. I nikt nie chciał Stachurce wierzyć. A on przecież naprawdę telefonował. Zdjął 
słuchawkę, zakręcił korbą i powiedział trochę nie swoim głosem „halo”. Po chwili usłyszał w 
słuchawce chrobot i cieniutki głos jak pisk myszy. Spłoszył się wtedy i ze strachu czy przejęcia 
położył słuchawkę. Pan Wcisło zaśmiał się i powiedział, że to odezwała się panienka z centrali i 
że należało jej powiedzieć numer. Ba, ale jaki? Potem Stachurka nie mógł sobie darować, że nie 
wytrzymał nerwowo i stchórzył. Trzeba było tej panience z telefonów powiedzieć przynajmniej 
„dzień dobry” albo „przepraszam”.
Najlepsza okazja przeniknięcia do wnętrza poczty nadarza się, kiedy panu Wciśle 
zabraknie papierosów. Otwiera wtedy okienko i kiwa, żeby ktoś skoczył do sklepu po „paliwo” 
dla niego. Amatorów zawsze jest aż nadto. Pan Wcisło śmieje się i rzuca pieniądze. Kto złapie, 
ten biegnie. Raz udało się Wiktorowi Stopie. Za przyniesienie pudełka „lotników” pan Wcisło 
pozwolił mu ostemplować sześć listów i pokazał, jak się zmienia datę na stemplu. Na końcu 
Wiktor ostemplował sobie różnymi historycznymi datami rękę i chodził tak przez tydzień, budząc 
zrozumiałą sensację wśród pędraków z młodszych klas, którym kazał zgadywać, co jaka data 
oznacza.
Pan Wcisło pozwala również na inne rzeczy. Zależy, na co się trafi. Można sprzedawać 
znaczki, które odrywa się z wielkich jak stół, dziurkowanych w kratkę plastrów, ważyć listy na 
maleńkiej, delikatnej wadze albo paczki na dużej wadze dziesiętnej. Na paczkę nalepia się 
numer, a czasem jeszcze inne nalepki z czerwonymi napisami: „Expres”, „Uwaga, nie rzucać!”, 
„Ostrożnie!” Jak poprosić pana Wcisłę, to czasem da parę takich nalepek. Miksa zdobył raz trzy 
nalepki z napisem „Ostrożnie — szkło!” i przylepił z tyłu Zośce Filusównie, która jest strasznie 
dumna i niedotykalskie ziółko. Zośka paradowała z tą nalepką przez dwie godziny i nie mogła się 
domyślić, dlaczego chodzą za nią i śmieją się. Od tego czasu wszyscy przezywają Zośkę „Szkło”.
Dawniej można było także wejść w porozumienie z listonoszem, panem Pędzikiem. 
Trzeba było tylko pozyskać dla niego paru prenumeratorów gazet, bo pan Pędzik to straszny 
chytrus na tych prenumeratorów, i jak się namówiło ciotkę czy sąsiadkę na „Gromadę” albo 
„Przyjaciółkę”, to serce pana Pędzika topniało jak lód w słońcu.
Wtedy, gdy się go poprosiło, dawał do roznoszenia dwa, trzy listy. Pukało się do drzwi 
adresata.
— Kto tam? — pyta gospodyni.
— Listonosz! — chrypi gruby głos.
Gospodyni wygląda i wpada w złość.
— Idź... idź, gałganie — grozi. — Zabawę sobie znalazłeś? — i ścierką w ciebie celuje.
A ty wtedy wyciągasz zza pazuchy list i podajesz z triumfalnym uśmiechem.
— Proszę bardzo!
Zdumiona gospodyni ogląda list, a zobaczywszy, że jest najprawdziwszy pod słońcem, 
ma bardzo niemądrą minę i mruczy coś, zmieszana, pod nosem; niektóre nawet przepraszają.
Ale od maja pan Pędzik obraził się na chłopców i nikomu listu nie daje. A wszystko przez 
Stefka Golę. Dał mu raz pan Pędzik do zaniesienia list do sklepowej, Zosi Kwapisz, a on odkleił 
kopertę, przeczytał list i wszystko, co tam było, rozpowiedział. A w tym liście pisał do 
Kwapiszówny jej narzeczony z Nowej Huty, więc później poszły po wsi śmiechy i plotki, i 
miejscowi kawalerzy strasznie jej dokuczali. Pan Pędzik miał z tego powodu dużo 
nieprzyjemności i powiedział chłopcom:
— Jesteście smarkacze i nie dorośliście jeszcze do tego, żeby być listonoszami. A poza 
tym, widać, jesteście ostatnimi analfabetami i konstytucji ludowej nie znacie.
Najgorzej dotknął chłopców tymi analfabetami. Jak to, oni konstytucji nie znają? Co ma 
konstytucja do listu Zosi Kwapisz? Dopiero Batura, który wszystko musi najlepiej wiedzieć, 
powiedział:
— Czego się dziwicie, czytaliście przecież, co mówi artykuł siedemdziesiąty czwarty.
Zajrzeli i wszyscy zrozumieli. No, no! Patrzcie, jaki ten listonosz Pędzik mądry! Odtąd i 
tak już wielki szacunek chłopców dla pana Pędzika wzrósł w dwójnasób.
Jednak stosunki były zerwane. Chyba już nie do naprawienia. Szkoda!
Ale i tak pozostało jeszcze dla chłopców dużo atrakcji w wilczkowskiej szkole. Tu 
zatrzymują się samochody z Kielc, tutaj o trzy kroki znajduje się gminna spółdzielnia i punkt 
skupu, tutaj zajeżdżają artyści „Artosu”, tutaj schodzą się chłopi i górnicy z całej gminy, tutaj 
zawsze najwięcej ruchu, hałasu, nowych twarzy... Tu jest serce gminy. Jeśli ma się trochę sprytu i 
fantazji, można się urządzić nie najgorzej, a chłopcom z Wilczkowa fantazji ani sprytu nie brak.
Sami więc widzicie, że mimo wszystkich niedogodności wynikających z ciasnoty i zbyt 
bliskiego sąsiedztwa z władzami gminnymi, włączając w to pana Kropę, w szkole w Wilczkowie 
jest najciekawiej. I bardzo wątpię, czy chłopcy i dziewczynki z Wilczkowa zamieniliby się z 
kimś na szkołę. W każdym razie za chłopców z szóstej mogę ręczyć, że nie. Zresztą jeżeli o nich 
chodzi, to na razie mają szczególnie lekkie życie. I to jakie!
Teraz na przykład żyją pod znakiem niedawnej olimpiady.
Na przerwach odchodzą tu zapasy w różnych konkurencjach — biegi i skoki, rzuty kulą i 
dyskiem; jednym słowem — lekkoatletyka. Niekiedy, co gorsza, zapaśnictwo lub boks, który w 
miejscowych warunkach przeradza się nagminnie w tak zwane „puszczanie farby”. Póki była 
pogoda i zawody odbywały się na podwórzu, to jeszcze pół biedy. Obrywał tylko ten, kto chciał 
oberwać, zresztą zbyt wybujałym wybrykom kładł szybki kres woźny Kropa. Ale teraz 
rozdeszczyło się i życie sportowe przeniosło się do hali, to znaczy do klasy, i zawładnęło nią 
bezapelacyjnie.
Trzeba się mocno pilnować, bo można „zafasować” sierpowego albo dostać w głowę 
papierową kulą, albo na plecach wyląduje ci zawodnik, który w tej chwili przesadza ławkę w 
skoku wzwyż. Niebezpieczne są nawet konferencje zespołu redakcyjnego, które zbyt często 
przeradzają się w rękoczyny.
Tylko w ostatniej ławce pod oknem i w ostatniej ławce pod piecem są rezerwaty. Tam nie 
wolno ćwiczyć i bić. W pierwszym rezerwacie siedzi wiecznie zaspany Jasio Skórka. Jasio 
okupuje swój rezerwat kiełbasą, której dostarcza codziennie zawodnikom. Jest zresztą mało 
wymagający. Byle nie bito go w głowę, może spać nawet przy największym hałasie. Drugim 
rezerwatem jest ławka, gdzie przechowuje się i czyta gazety sportowe. Z trudem zdobywane — 
cieszą się wielką popularnością i są otoczone ogólną opieką. Niestety z powodu trudności 
finansowych korzystanie ze świeżej prasy jest niemożliwe. „Przegląd Sportowy” dociera do 
Wilczkowa po trzech dniach od ukazania się w druku, a do rąk sportowców z szóstej dostaje się 
dopiero po tygodniu, zwykle w dość sfatygowanym stanie. Otrzymują go gratisowo od pana 
Wcisły, czasem jeszcze od kogoś, kto przyjeżdża z Kielc.
Ale poza tymi rezerwatami, jak powiedzieliśmy, jest olimpiada. Sterroryzowane 
dziewczynki siedzą cicho w kącie. Niestety nie wprowadzono jeszcze konkurencji kobiecych i 
pozostaje im tylko kibicowanie, przeciwko czemu się buntują, ale nic nie mogą poradzić.
Samorząd klasowy? Pusty śmiech! Ten nawet palcem nie kiwnął od czasu wyborów. 
Zresztą, co to były za wybory! Pana Gonderę wywołano zaraz na wieś, a potem to już każdy 
robił, co chciał — od razu bałagan, wrzaski, śmiechy... teraz nawet już nie wiadomo, to znaczy 
nie wszyscy pamiętają, kto jest przewodniczącym rady klasowej, kto sekretarzem, kto 
skarbnikiem i kogo właściwie wybrano do sekcji. A protokół z zebrania zginął.
Tylko, o ironio losu, sekcja porządkowa jakoś tam funkcjonuje dzięki dziewczynkom, 
urządzono nawet kącik czystości w rogu klasy — z miednicą, wodą i czystymi ręcznikami. No i 
komitet redakcyjny gazetki. Ten ma jeszcze z zeszłego roku niezłe tradycje, ale nie wiadomo, co 
dalej będzie, bo redakcja została opanowana przez łobuzów i jeśli znany sportowiec, Gola z 
siódmej, dostanie obiecaną piłkę, praca komitetu może ulec poważnym zaburzeniom.
Cóż na to ciało nauczycielskie? Owszem, pan kierownik Zajączkowski od czasu do czasu 
wpada do klasy, grzmi, rozstawia bractwo po kątach i grozi: „Czekajcie, niech tylko będę miał 
trochę więcej czasu, już ja się za was wezmę!” Ale na razie jest początek roku szkolnego i nikt 
nie ma czasu. Szósta o tym wie i używa sobie, ile wlezie.
Wychowawca? W tym właśnie rzecz, że szósta nie ma jeszcze wychowawcy, chociaż 
mija już drugi tydzień, jak się wakacje skończyły.
No, cóż... w ubiegłym roku, kiedy jeszcze była piątą, nie wyrobiła sobie zbyt dobrej 
opinii. Poprzedni jej wychowawca, pan Stelmach, nie miał lekkiego życia. Pod koniec roku 
szkolnego zaczął uskarżać się na wątrobę, a cale wakacje leczył podobno nerwy w Ustroniu 
Morskim. Wprawdzie pan Stelmach ma opinię przesadnie uczulonego na punkcie zdrowia i 
higieny, faktem jest jednak, że w tym roku wolał objąć dwa trudne wychowawstwa w klasach 
piątej i siódmej, byle tylko nie mieć do czynienia z szóstą. Z pozostałych nauczycieli też żaden 
się jakoś nie kwapił. Zresztą każdy z nich ma już swoją klasę.
Kierownik Zajączkowski liczył jeszcze na to, że uda mu się powierzyć wychowawstwo 
nowej sile, którą mu obiecano w Wydziale Oświaty w Kielcach, ale upływały dni, a nowy 
nauczyciel nie zjawiał się. W tej sytuacji pozostawało tylko jedno wyjście: pan Gondera.
Pan Gondera jest najaktywniejszą postacią Wilczkowa — człowiekiem do wszystkiego.
Strach pomyśleć, co by się stało z Wilczkowem, gdyby nie pan Gondera. No, a co by bez 
niego robił pan kierownik Zajączkowski, tego już zupełnie nie można sobie wyobrazić.
Szczupły ów młodzieniec jest duszą wszystkich akcji, komitetów i organizacji, podporą 
uroczystości, obchodów i akademii na terenie gminy. To on fabrykuje dekoracje, 
okolicznościowe referaty i przemówienia, to on zagaja, dyskutuje i reasumuje. To on wreszcie 
jeździ do Wydziału Oświaty, organizuje podręczniki i pomoce naukowe, wykłóca się w gminie o 
naftę, o stłuczone szyby, o węgiel, o sprzątanie. To on wywalczył niedawno pięć słojów na 
preparaty. W jednym z nich zoolodzy z szóstej umieścili już w spirytusie zdybanego na 
wycieczce zaskrońca. Ale plany pana Gondery są o wiele szersze: obiecuje jeszcze aparaty do 
doświadczeń chemicznych, nowe mapy i globus. I na pewno je zdobędzie.
Bo pan Gondera jest typem człowieka energicznego, specem od wszelkich załatwiań i od 
łamania biurokratycznych oporów. Jak się do czegoś weźmie, to nie ustąpi, póki nie wydusi. Tak, 
bo pan Gondera nigdy nie prosi — on wydusza. Nigdy nie uzyskuje — on zdobywa. Nie załatwia 
— lecz wyciska i wykłóca. Taki już jest energiczny.
Gdy się go widzi później, zasapanego i umęczonego, jak odgarnia wiecznie opadające mu 
na czoło włosy i uśmiecha się, człowiek gotów uwierzyć, że świat składa się z tępych 
biurokratów, między którymi uwija się żwawy pan Gondera.
Przy tym wszystkim odznacza się on naprawdę wszechstronnymi uzdolnieniami: gra na 
trąbce i harmonii, kieruje chórem, śpiewa, tańczy, prowadzi LZS w Sosnówce, gra w siatkę, 
boksuje się i skacze o tyczce, potrafi w razie potrzeby zreperować zarówno dach szkolny, jak i 
zegarek pana Stelmacha. Oprócz tego, w wolnych chwilach, jest jeszcze oczywiście 
nauczycielem.
Zważywszy tak wszechstronną aktywność pana Gondery, nietrudno zrozumieć, jak 
cennym nabytkiem jest on w gronie nauczycielskim Wilczkowa. Dlatego pan kierownik znosi z 
anielską cierpliwością wszystkie złe humory pana Gondery, jego okresowe bunty i nieprzystojne 
okrzyki w rodzaju: „Nie jestem wielbłądem jucznym!” — z ojcowską mądrością pozwala mu się 
wykrzyczeć do woli, a potem spokojnie dokłada mu nowy ciężarek.
Oczywiście pan Gondera z początku nie chciał nawet słyszeć o wychowawstwie klasy 
szóstej. Krzyczał, że potrząśnie jukami i rzuci wszystko do diabła, groził nawet panu 
Zajączkowskiemu, że ucieknie.
I tym razem pan Zajączkowski z ojcowską cierpliwością pozwolił mu się namachać 
rękami, wykrzyczeć i wybiegać po klasie, a kiedy młody człowiek zmęczywszy się umilkł 
nareszcie, położył mu rękę na ramieniu i powiedział spokojnie:
— Kolego, zapominacie, że jesteście zetempowcem.
I nazajutrz Gondera przyszedł do szóstej klasy jako zastępca wychowawcy.
Banda Miksy przyjęła go z dość ponurymi minami. Ale rychło okazało się, że 
niepotrzebnie się martwili. Pora im sprzyjała. Szły uroczystości dożynek, kampania wyborcza, 
akcja skupu... Gondera nie miał czasu. Wpadał zziajany na lekcje, potem znów gdzieś przepadał. 
I wszystko pozostało jak dawniej, tylko do dziennika w odpowiednim miejscu wpisano: „p.o. 
wychowawcy Zenon Gondera”.
Również jako nauczyciel zoologii, gimnastyki, rysunków i śpiewu cieszy się Gondera 
ogromną popularnością wśród urwisów z szóstej. Paczka Miksy jest mu niewymownie 
wdzięczna, że spóźnia się na lekcje i że już dwa razy darował im nawet okrągłą godzinę, 
umożliwiając niezakłócony niczym trening olimpijski. Nie, nawet najwięksi hultaje nie mogą 
narzekać na Gonderę.
Istnieje jednak jakaś milcząca umowa, że przy Gonderze nie wolno brykać. Kiedy 
wchodzi Gondera, nawet największe gałgany, z Miksą na czele, uciszają się. Wstydzą się przy 
nim? Boją się? Czy może nie chcą psuć wzajemnych stosunków i zbudzić jego czujności?
A może po prostu...
W każdym razie w nielicznych chwilach, kiedy stawał się wychowawcą, Gondera był 
zdziwiony potulnością tej „trudnej” klasy.
— No, jakże tam panu idzie? — zapytał go raz w niedzielę Stelmach, gdy się spotkali 
przy bufecie w sklepie. — Stają na głowach?
— Wie pan, to dziwne, ale oni mi się wydają dość spokojni — odpowiedział Gondera.
— Co? — Stelmach odstawił szklankę. — No tak, kolega widuje ich, że tak powiem, z 
okna pociągu pośpiesznego, w przelocie — uśmiechnął się słono. — Ale kiedyś kolega ich 
pozna. Radzę się mieć na baczności! Zresztą to spryciarze... spryciarze — mruczał krzywiąc się 
przy wodzie mineralnej, którą dla niego specjalnie sklep trzymał (dzięki interwencji Gondery).
Zresztą i w te dni, kiedy pan Gondera miał lekcje, nikt się nie skarżył. Żadne lekcje nie są 
tak przyjemne, jak z panem Gonderą. Lekcje? W szkole od dawna nie mówi się na to lekcje... to 
jest zupełnie co innego.
Siódmacy uświadomili już szóstą, jak to wygląda. Pierwsze godziny z Gonderą, jakie 
mieli w tym roku szkolnym, potwierdziły to całkowicie.
Gondera, zamiast jak inni nauczyciele wejść dostojnie z dziennikiem do klasy, wpada 
zadyszany nie dalej niż na próg i woła:
— No, jazda tam! Wychodzić!... Wychodzić... na podwórze! Zbiórka!
Klasie nie trzeba nigdy dwa razy powtarzać. Po minucie maszerują już parami drogą, 
wrzeszcząc na całe gardło:

Zaśpiewaj piosnkę nam, wesoły, dzielny wichrze,
wesoły wichrze, wesoły wichrze...

I cała szkoła od razu wie, że to Gondera zabrał którąś klasę na wycieczkę. Tak to się 
nazywa. Nigdy nie wiadomo, czy to są „ćwiczenia fizyczne”, zoologia, śpiew czy rysunki. Pan 
Gondera łączy to wszystko w jakiś jemu tylko właściwy, cudowny sposób.
Idą albo na łąkę, albo pod las, albo pod Górę. Tutaj dopiero zaczyna się. Więc na 
przykład Gondera dzieli klasę na małe grupki po troje dzieci w każdej.
— Wy poszukacie stawonoga, wy mięczaka, wy stawonoga, wy mięczaka!... Zobaczymy, 
kto wróci pierwszy i kto przyniesie najładniejszy okaz!
Klasa rozbiega się dokoła.
Szukając po zaroślach, łapią przeróżne pająki i milknące z oszołomienia świerszcze. 
Drapią się na Wilczą Górę, gdzie pod mokrymi głazami trafiają się ślimaki, brodzą po 
mokradłach i rowach...
Zadyszani znoszą z różnych stron zdobyte okazy. Potem porównują, czyj większy i 
ładniejszy. Czasami trafi się jakaś osobliwość i nie wiadomo, co to za dziwo. Gondera objaśnia, 
pokazuje przez szkło powiększające, opowiada o życiu i zwyczajach upolowanych zwierząt, a 
potem każe je rysować, A kiedy przyjdą do domu i zajrzą do książki, okazuje się, że to są akurat 
te zwierzęta, o których mają się uczyć.
I tak czas upływa nie wiadomo kiedy. Nagle Gondera wyjmuje z przerażeniem zegarek, 
patrzy, która godzina, i pośpiesznie zarządza powrót. Wszyscy żałują, że już trzeba wracać. 
Zziajani, umęczeni, zabłoceni, ale zadowoleni, wracają ze śpiewem do szkoły.
W każdym razie jak dotąd, na przestrzeni dwu lat, odkąd Gondera jest w Wilczkowie, 
wszyscy są zachwyceni tą zoologią. Gondera mniej. Dręczą go jakieś skrupuły. Zdaje się, że 
niezupełnie wierzy w te wycieczki. Faktem jest, że co jakiś czas na gwałt zaczyna pytać na 
wyrywki z książki, zadaje do domu całe rozdziały i wpada w rozpacz, bo zdaje mu się, że nic nie 
umieją.
Klasa markotnieje i przycisza się wtedy, stula uszy i... wybacza to panu Gonderze. 
Trudno, ostatecznie jest przecież także i nauczycielem. Nie można zaprzeczyć.


ROZDZIAŁ II
Redaktorskie kłopoty • Tajemnica Wiktora Stopy • Gola

Pewnego ranka wrześniowego na podwórzu szkolnym pod płotem, gdzie stały stare ławki, 
które w zimie miano porąbać na opał, obradował komitet redakcyjny klasy szóstej. Chodziło o 
nowy numer „Głosu Wilczkowa” — gazetki szkolnej, która wisi w korytarzu. „Głos Wilczkowa” 
to nie byle jaka gazetka. Przestała być właściwie szkolną, a stała się gminną. Redagują ją co 
prawda komitety klasowe, ale czytają wszyscy chłopi, którzy zachodzą do gminy albo na pocztę. 
Pomyślcie, co za odpowiedzialność!
Pierwszy numer „Głosu Wilczkowa” po wakacjach zrobiła klasa siódma, teraz kolej na 
szóstaków. Tym z siódmej było łatwo — mieli całe dwa miesiące czasu. Ale spróbujcie zrobić 
numer w ciągu tygodnia, kiedy się nie ma nawet głupiej maszyny do pisania i wszystko trzeba 
wykaligrafować wyraźnym, dużym pismem, bo przecież bazgrołów nie można puścić! Powiecie, 
że redaktorzy prawdziwego dziennika muszą codziennie majstrować całą gazetę i nie narzekają. 
Tak, ale oni nic innego nie mają na głowie, nie muszą odrabiać lekcji ani paść krów. Zresztą 
Karlik Rudniok, którego stryjek jest redaktorem w Katowicach, mówił, że oni korzystają ze 
ściągawek, które dla nich specjalnie przygotowują agencje prasowe. No, a redaktorzy z 
Wilczkowa wszystko, od A do Z, sami muszą napisać. Dlatego miny redaktorów komitetu 
redakcyjnego klasy szóstej są takie poważne. Numer wydany przez siódmaków był bardzo 
staranny, uroczysty i uczony, chociaż — jak go ocenił Batura — oderwany od życia.
— My im pokażemy numer bojowy! — powiedział.
Ale jak dotąd wcale się na to nie zanosiło. A przecież gorszego od siódmaków w żaden 
sposób nie można było wydać. Honor nie pozwalał. Tymczasem w teczce redaktora znajdowała 
się tylko karykatura pijaka Jasia Liczydło, który zeszłej niedzieli upił się, przewrócił i leżał pod 
figurą.
Nie było ani zamówionego artykułu o współzawodnictwie w nauce, ani artykułu o 
wyborach do sejmu, ani artykułu o dzieciach koreańskich, ani artykułu Wiktora o dostawach 
zboża, mięsa i mleka.
Miksa, który miał pisać artykuł o współzawodnictwie, stawił się z twarzą obwiązaną 
chustką matczyną i coś tam zaczął bulgotać, że go ząb bolał i nie mógł. Stachurka, autor od 
„wyborów”, młócił całe popołudnie i wieczór. Zosia Szkło, zamiast pisać artykuł o dzieciach 
koreańskich, pojechała z matką odwiedzić brata w szkole mechanicznej w Starachowicach. Może 
więc chociaż Wiktor?
— Wiktor nie zrobi świństwa i napisze — uspokajał podenerwowanych redaktorów 
Batura wypluwając łuskę słonecznika.
— Tak, ale dlaczego jeszcze go nie ma? — pytają.
Właśnie, dlaczego? Ano, zobaczymy.
* * *
Cała kuchnia pełna była pierza. Białe tumany piórek podnosiły się z kąta za szafą, jakby 
rozpruto tam pierzynę lub skubano sto gęsi naraz. Puch fruwał aż pod sufit, osiadał na 
pelargoniach w oknie, na zapasce matki na wieszaku, na czarnym kapeluszu Osucha. Nawet 
drzemiący pod piecem Kusy, czarne kocisko z uciętym ogonem, zakrztusił się tym pierzem i zły, 
sztywnym krokiem, wyniósł się na podwórko.
A wszystko dlatego, że siedzący w kącie na ławie i drący pierze obywatel Wiktor Stopa 
jest już u kresu cierpliwości, ma dość pierza, Osucha i w ogóle takiego życia.
Na Wielkanoc był ślub Helki, starszej siostry Wiktora, z Felkiem Osuchem i zaraz potem 
wdowa Stopina z trzynastoletnim synem Wiktorem i drugą córką Zośką przeprowadziły się do 
Osuchów. Po trochu wieczorami przenosili graty jak złodzieje, żeby ludzie nie widzieli. Potem 
którejś nocy przyjechał końmi Osuch i zabrał resztę.
Wiktorowi od początku nie podobała się u Osucha ta jego twarz zasuszona, te wąsy 
obwisłe, ta ręka koścista, wychudła, podobna do szkieletu, jaki znajduje się w zakrystii kościoła 
w Piekutowie i którym tamtejszy kościelny straszy chłopców.
Najgorsze, że Osuch lubi tą ręką głaskać Wiktora po twarzy. Bo Osuch jest dobry. Tak 
przynajmniej powtarza matka Wiktora i nic nie da na niego powiedzieć.
Pewnie, matka i tak całe życie harowała od rana do nocy, to dla niej różnicy nie ma. 
Zadowolona, że jest co dzieciom do gęby włożyć, że ma dach nad głową, no i że jest prawie 
gospodynią. Nikt jej przecież do garnka nie zagląda.
Młody Osuch, ten, co się ożenił z siostrą Wiktora, pracuje w kopalni na drugiej zmianie i 
prawie cały dzień go nie widać. Do gospodarki się nie wtrąca. Przychodzi z pracy koło dziesiątej 
wieczór, kiedy już śpią; rano wstaje późno, potem idzie na wieś, do Helki, do gminy albo do 
spółdzielni, tam przy piwie rajcuje, z tym i z owym pogada, a na drugą — do roboty, tak że go 
Wiktor prawie nie widuje.
Zresztą lubią się obaj. Felek daje mu się przejechać na rowerze, ile tylko razy Wiktor 
zapragnie. Poza tym poklepuje Wiktora przyjaźnie po ramieniu i nazywa żartobliwie 
„szwagrem”, choć Wiktor wolałby, żeby tego nie robił, bo koledzy już to podchwycili i nowe 
przezwisko gotowe.
O starym Osuchu też nie można powiedzieć, że jest zły, ale niech go licho porwie z taką 
dobrocią. To prawda, że o biciu to w ogóle nie ma mowy, nie krzyknie nawet ani nie zaklnie tak 
jak ojciec Wiktora, kiedy jeszcze żył. Osuch za bardzo jest na to pobożny. Jak mu co nie po 
myśli, wzdycha tylko religijnie. Wiktora nawet wyraźnie polubił. Buty mu obstalował eleganckie 
— oficerki z błyszczącymi cholewami. Jedzenia nie skąpi. W święto, kiedy na obiad jest kura, 
daje mu nie dojedzoną nogę, której nie może dokładnie ogryźć z powodu braku zębów — masz, 
Wiciu, pojedz sobie.
Nie przyjdzie mu nawet na myśl, że Wiktor brzydzi się dojadać po nim mięsa, choćby to 
nawet była kurza noga.
Mimo to można by z nim było całkiem wytrzymać, gdyby nie to, że stale dla Wiktora 
nową robotę wyszukuje, jakby się bał, żeby się chłopcu na nowym mieszkaniu nie nudziło. Nie 
ze złośliwości, tylko on już taki jest, że nie lubi, jak kto próżnuje. Sam też się kręci cały dzień po 
gospodarstwie, budzi Wiktora o piątej rano, a kiedy o dziewiątej wieczorem Wiktor idzie spać, 
wciąż jeszcze słyszy jego człapanie po domu. Wiktorowi się wydaje, że on wcale nie sypia.
Przez cały dzień słyszy nad uchem jego dobrotliwy, trochę zachrypły głos: „Chodź, 
kochany Wiciu, sieczki urżniemy” albo: „Słyszysz, Wiciu, w kopalni już grają diabłu na 
południe... konie trzeba napoić”, albo: „Matka twoja męczy się przy kopaniu, musimy jej 
pomóc”, albo: „Chodźmy, Wiciu, gnój wyrzucimy, bo tyle już tego, że krowy ogonem o powałę 
biją”, albo: „Len teraz będziemy międlić”, albo: „Do sklepu pójdziemy po naftę” — a wszystko 
w liczbie mnogiej — myślałby kto, że on razem z Wiktorem będzie wszystko robił. Guzik.
A jak się Wiktor wykręca, matka zaraz na niego wsiada, że niewdzięcznik... że leń...
Helka to ma dobrze, pracuje w gminie i w domu nic nie chce pomagać. Przyjdzie z pracy, 
nastawia radio na cały regulator i siedzi jak królowa. Osuch rzuca na nią złe spojrzenia, ale nic 
nie mówi, bo Felek nie pozwala.
Tym gorzej dla Wiktora. Cała robota na niego się wali. Najgorsze to, że dla Osucha nauka 
nie jest pracą. Takich rzeczy, jak odrabianie lekcji, nie uznaje. Uważa, że wystarczy tyle nauki, 
co w szkole. No, a teraz jeszcze wymyślił z tym pierzem.
Kiedy na początku września ochłodziło się, zaczął się skarżyć, że nowożeńcy zabrali mu 
pierzynę i że marznie pod derką. Wieczorami ostentacyjnie obnażał i wystawiał do ognia 
przeraźliwie chude, starcze łydki, stękał i jęczał, poruszał żałośnie palcami u nóg, twierdząc, że 
mu coraz bardziej drętwieją. Potem mimochodem wspominał, że pierze to by się znalazło, ale 
nikogo do darcia nająć nie można, bo „ludzie się rozpuścili”. Mówiąc to gładził sobie w 
zamyśleniu nie goloną brodę i spoglądał znacząco na Wiktora, ale chłopak udawał, że nie 
domyśla się, o co mu chodzi. Wreszcie Osuch widząc, że na dobrowolne zgłoszenie nie ma co 
liczyć, raz wieczorem, kiedy matka prała, zapytał otwarcie, czy by Wiktor rano, zanim pójdzie do 
szkoły, nie podarł sobie trochę tego pierza — praca przecież lekka, nie męcząca.
Wiktor spojrzał na matkę, żeby go wzięła w obronę, ale matka nie odezwała się ani 
słowem, tylko zaczęła trzeć bieliznę jeszcze mocniej niż zwykle, wobec czego Osuch powlókł się 
do komory i kaszląc wyciągnął stamtąd worek pierza tak ogromny, jakby złożyło się nań 
upierzenie kilku stad kilku gęsich pokoleń, i postawił go przed chłopcem:
— No to drzyj!
Co było robić? Wiktor udał, że coś tam skubie, ale krew się w nim gotowała. Wszystko 
znosił, ale darcia pierza nie zniesie! Przez to pierze został ośmieszony chyba na całe życie. Na 
szczęście nikt w klasie nie wie jeszcze o tym haniebnym zajęciu. Wie o nim tylko jeden Stefek 
Gola, prawie dorosły siódmoklasista i sportowiec, zamieszkały po sąsiedzku za płotem. Ale o 
niego Wiktor się nie boi. Gola nie piśnie ani słowa, gdyż wiąże go z Wiktorem specjalna tajna 
umowa sporządzona w dwu jednobrzmiących egzemplarzach i przechowywana pieczołowicie w 
zalutowanych pudełkach od pasty. Początkowo, w pierwszym okresie przyjaźni, nosili je 
uwiązane na szyi jak amulety, co jednak okazało się niewygodne i kłopotliwe i dlatego później 
zakopali je pod płotem. Co chwila Wiktor zerka na zegar na ścianie. Postanowił, że dzisiaj drze 
tylko do siódmej, a później — niech się dzieje, co chce — musi dokończyć odrabiania lekcji, bo 
pan Sądej ma go na oku. Ale stary zegar Osucha ma to do siebie, że im się nań częściej patrzy, 
tym wolniej idzie.
No, nareszcie! Stary zegar zasapał, zakrztusił się, zawahał i z wysiłkiem, tak jakby po 
każdym uderzeniu stanąć miał już na wieki, wybił siódmą. Wiktor cisnął worek z pierzem pod 
ławkę, otrzepał się z grubsza i pobiegł szybko po schodach do izdebki na strychu, gdzie sypiał. 
Tutaj wykonał najpierw pośpiesznie parę tajemniczych czynności. Wlazł na kolanach pod łóżko i 
zajrzał do stojącej tam czarnej skrzynki, sprawdził wtyczki i druty wiodące od niej gdzieś za 
okno, a następnie nacisnął trzykrotnie niepozorną płytkę na ramie okiennej.
Potem wyciągnął z szuflady zeszyty i książki, jeszcze nowe, ale już z pozałamywanymi 
rogami, zajrzał do dzienniczka i sprawdził, co jest zadane na dzisiaj. O, choinka, niedobrze! Z 
rachunków dwa zadania, zupełnie o tym zapomniał — ze zdenerwowania przygryzł paznokieć. 
No, głupstwo — odpisze się od Karlika Rudnioka na lekcji. Co tam jeszcze? Przyroda i historia 
— gwizdać, przeczyta na przerwie i coś będzie dukał. Tylko to wypracowanie z polskiego. Ma 
dopiero siedem linijek, a prosta przyzwoitość wymaga, by je dociągnąć przynajmniej do jednej 
stronicy. Wiktor wydostał szybko zeszyt, otworzył kałamarz i zabrał się do pisania. Nagle pióro 
zawisło mu w powietrzu. Rany boskie, a artykuł do gazetki?! Przyrzekł Baturze, że na pewno 
napisze na dzisiaj. No, tym razem wyleją Wiktora z komitetu redakcyjnego, jak amen w pacierzu. 
Batura już dawno ostrzy sobie na niego zęby. Batura chciałby wszystkimi rządzić. Nie może 
znieść, że Karlik i Wiktor mają swoje tajemnice i że kolegują ze Stefkiem Golą z siódmej, który 
jest już prawie dorosły i będzie miał wkrótce prawdziwą piłkę nożną. Chociaż właściwie, czy 
Gola nie zalewa z tą piłką? Wiktor zamyślił się gryząc koniec obsadki.
* * *
Nad staroświeckim łóżkiem, gdzie pod olbrzymią pierzyną chrapało wielkie, wyrośnięte 
chłopaczysko o długim, wychudłym obliczu i potężnym nosie, trzykrotnie zadźwięczał 
wmontowany w ścianę dzwonek. Obok tego instrumentu widniały przypięte pluskiewkami, 
wycięte z gazet zdjęcia Chychły w pozycji zasadniczej i Antkiewicza wachlowanego ręcznikiem 
przez trenera Stamma. Z sufitu zaś zamiast lampy zwisał na sznurze ciężki, wypchany worek.
Na dźwięk dzwonka chłopak zabulgotał rozespany, przetarł oczy i wyskoczył z łóżka. 
Najpierw podbiegł do lusterka wiszącego na ścianie, wydął policzki i pomacał miejsce pod 
nosem. Wczoraj idąc za radą Felka Osucha, zgolił sobie niewyraźne pierwociny wąsów pod 
nosem, żeby szybciej rosły. Niestety wąsy nic nie urosły, za to nos wydaje się jeszcze dłuższy i 
jakiś napęczniały. Wszystko dlatego, że Stefek Gola ma katar. Nabawił się go dwa dni temu, 
ćwicząc aż do siódmych potów rzut kulą, to jest pięciokilowym odważnikiem, który buchnął ojcu 
ze sklepu. (Dlatego w sklepie Gminnej Spółdzielni w Wilczkowie chronicznie brakuje 
pięciokilowych odważników).
Rozczarowany, całą swoją złość wyładował na worku treningowym, boksując go zajadle 
przez dobre kilka minut aż do zmęczenia. Potem pomacał sobie muskuły na ręce, westchnął i 
zaczął się pomału ubierać.
Przed wyjściem do szkoły wyjął z kieszeni zmięty list od cioci Geni z Częstochowy i 
jeszcze raz przebiegł oczami jego treść, choć ją już znał na pamięć.

W dniu Twych imienin i urodzin — pisała ciotka — życzę Ci, żebyś 
nareszcie nabrał rozumu i zamiast myśleć o głupstwach, zabrał się do 
nauki. Jesteś już mężczyzną piętnastoletnim (podkreślone dwa razy) — 
czas, żebyś się opamiętał i nie zadręczał Twojej biednej matki, która Cię 
za bardzo rozpieszcza. Przesyłam Ci piłkę, o którą prosiłeś, chociaż 
wcale na nią nie zasłużyłeś. Ustatkuj się nareszcie, stary wałkoniu, 
inaczej będzie to już ostatni prezent od Twojej starej ciotki, która i tak 
ma nieczyste sumienie, że wysyła Ci tak niebezpieczny podarunek.

Gola wzruszył ramionami. Wyraźnie chyba napisane. „Przesyłam Ci piłkę”, a piłki do tej 
pory nie ma. Co się z nią mogło stać? Stefkowi przychodziły do głowy najczarniejsze 
przypuszczenia. Może na poczcie świsnęli albo ci z LZS złakomili się... Zawsze narzekają na 
niedostatek sprzętu. A może listonosz Pędzik naumyślnie przetrzymał? Od czasu jak była ta heca 
z listem do panny Kwapiszówny, listonosz Pędzik patrzy na Stefka jak na zbrodniarza. Wszystko 
możliwe. Taka piłka to łakomy kąsek. W każdym razie faktem jest, że Stefek od trzech dni 
zagląda na pocztę, a piłki jak nie ma, tak nie ma. Najgorsze, że chłopcy zaczynają już wątpić... 
Niektórzy wprost uważają, że z tą piłką to była zwykła przechwałka. A ten chytry szczeniak z 
szóstej, Batura, szydził wczoraj z Goli przy wszystkich. „Bujasz, Gola, z tym listem, ciotka ci 
pisała, ale kijkiem po piasku; jak masz naprawdę, to pokaż!” Ba, gdyby Stefek mógł pokazać! 
Ale niestety list w żaden sposób nie nadaje się do opublikowania z uwagi na wyżej cytowany styl 
ciotki, ubliżający godności piętnastoletniego mężczyzny.
— Stara belferka — mruczy Stefek — zawsze musi wlepić paternoster.
* * *
Stopina, matka Wiktora, nakarmiła i oporządziła Osuchowe świnie, wydoiła krowy i z 
garnkiem mleka weszła do kuchni ugotować śniadanie. Na widok latającego pierza pokiwała 
smutno głową i westchnęła ciężko. Potem zabrała się do rozpalania ognia pod blachą.
Brzęk fajerek i garnków zakłócił tok myśli Wiktora. Do licha z takim pisaniem na głodno! 
Warto by zejść na dół na śniadanie... Ale co to? Z kuchni dochodzą jakieś gniewne głosy. To 
matka. Krzyczy, pomstuje głośno i zrzędzi. O co jej chodzi? Wiktor zbiegł szybko po schodach i 
nagle zatrzymał się na ostatnim stopniu. O, choina, niedobrze! Przygryzł paznokieć. Przez 
otwarte na oścież drzwi od kuchni buchają kłęby burego, gryzącego dymu. Matka klęczy przy 
drzwiczkach do pieca i dmucha, ale im więcej dmucha — tym więcej dymu. Ze śniadania nici — 
to jasne. Trzeba skombinować przynajmniej suchy prowiant. Wiktor wsuwa się ostrożnie do 
kuchni. Matka przygląda mu się podejrzliwie.
— Ty znów masz nieczyste sumienie — gdera.
Wiktor czerwieni się. Czyżby matka domyślała się?... Nie, skąd, nie mogła się jeszcze o 
niczym dowiedzieć. Ale w każdym razie bezpieczniej dać nogę. Wiktor więc porywa kawałek 
chleba ze stołu i buty suszące się na kominie i już go nie ma. Swoją drogą, jaka ta matka 
domyślna! Gola mówi, że każda matka ma w sobie coś z jasnowidza. Wiktor rzeczywiście ma 
nieczyste sumienie. Wczoraj bawili się z Karlikiem Rudniokiem w kominiarzy. Wleźli na dach i 
wpuszczali do komina starą miotłę na sznurze obciążonym kamieniem. Za trzecim razem miotła 
zaczepiła o coś; szarpnęli, sznur wyszedł, a miotła została.
W izdebce na górze Wiktor nakłada pośpiesznie buty, naciąga czapkę, ściąga rzemykiem 
zeszyty i książki. Za chwilę jest już na drodze.


ROZDZIAŁ III
Gorszące zajścia w komitecie redakcyjnym • Lekcja zoologii • Zemsta 
Wiktora • Dymisja • Pomysł Rudnioka • Piłka

Przed furtką szkolną zatrzymał się, poprawił czapkę, zdjął jakieś uparte pierze z rękawa. 
Z bijącym niespokojnie sercem i bardzo nieczystym sumieniem, ale z obojętną, godną miną 
wkroczył na podwórze.
Na jego widok komitet redakcyjny zerwał się na nogi.
— No jak, napisałeś? Pokaż! — otoczyli go wyrywając mu zeszyty.
— Nie szarpcie! — wyrwał się. — Nie mam artykułu.
— Jak to? — zapytał siniejąc z gniewu Batura.
— Nie mam, i już — mruknął Wiktor. — Nie miałem czasu — dodał po chwili.
— No, wiesz, to jest świństwo! — krzyknął Batura.
Wiktor wzruszył ramionami.
— Nie każdy ma tyle czasu, co ty! — mruknął przez zaciśnięte zęby.
Coraz więcej dzieci otaczało redaktorów przysłuchując się kłótni. Jedna z dziewczynek, 
mała i szczupła blondynka z żywymi, czarnymi oczkami i cieniutkimi warkoczami, szeptała coś 
do ucha koleżankom ze złośliwym uśmieszkiem.
— Pewnie, że nie miał czasu — zachichotała — przez całe rano pierze darł.
— Co?! — wesołe błyski pojawiły się w oczach dzieci.
— Nie słuchajcie, kłamie podła! — krzyknął Wiktor oblewając się rumieńcem.
— Kłamie? Kłamie? No, to popatrzcie! — dziewczynka podbiegła do Wiktora i strąciła 
mu czapkę z głowy. — Jeszcze ma pełno puchu we włosach i na ubraniu. O, proszę — zdjęła mu 
z pleców piórko.
Wiktor odepchnął ją gwałtownie.
— Darł, darł Osuchowi na pierzynę! — krzyczała.
— Szwagier, a to cię przycisnęło — pisnął z boku Miksa, a cała klasa ryknęła śmiechem.
— Słuchajcie, słuchajcie... taka heca. Szwagier pierze darł!
Otoczyli go i próbowali wyskubywać mu puch z włosów i z ubrania.
Wiktor bronił się zajadle, tłukąc ich na oślep pięściami.
Batura, przygryzłszy wargi z wściekłością, zaczął zbierać do papierowej teczki materiały 
redakcyjne, jakby go już nie obchodził dalszy ciąg sprzeczki. Tak, Batura nigdy nie bierze 
udziału w bójkach. On jest wyższy ponad to wszystko.
Tymczasem na podwórze wpadł zadyszany, tęgi, pucołowaty chłopak o krótko 
ostrzyżonych „na jeża” włosach koloru pszenicy.
— Karlik! Karlik przyszedł! — rozległy się ostrzegawcze głosy.
— Co jest! Kogo biją? — krzyknął Karlik rozepchnąwszy łokciami tłum gapiów.
— Hura, Wiktor, nie daj się! — to mówiąc puścił młynka pompką.
— Te... te... nie bądź taki silny! — oburzano się. — Połóż to żelazo!
Karlik rzucił pompkę i ściągnął marynarkę.
— Kryza, popilnuj! — zwrócił się do małego, piegowatego chłopca o okrągłej głowie 
przykrytej czapą nadmiernej wielkości.
Niebawem po ziemi tarzało się już kłębowisko około dziesięciu nóg i tyluż rąk. Malcy z 
drugiej i czwartej bojaźliwie rozstępowali się robiąc miejsce tłukącym się redaktorom.
Nie biorący udziału w bójce dopingowali walczących:
— Miksa... Miksa, bierz szwagra za kołnierz!
— Karlik, nelsona mu!
— Za nogę... za goleń go!
— Wi-ktor! Wi-ktor!
Wtem zabrzęczał dzwonek. Chłopcy z niższych klas prysnęli jak zmyci, tylko na 
szóstakach jego dźwięk nie zrobił najmniejszego wrażenia. Nie ma się co śpieszyć. Gondera 
pewnie znów się spóźni... Kropili się więc dalej, tylko w jednym miejscu przez zaciśnięty krąg 
przedzierał się rozpaczliwie jakiś skurczony malec trzymając się za nos. Widocznie zaplątał się 
między walczących i oberwał niechcący.
Zapasy przerwał dopiero czyjś ostrzegawczy okrzyk:
— Uwaga, Kropa w polu widzenia!
Chłopcy zamarli na moment. W oknie na piętrze pojawiła się zarośnięta, wąsata twarz i 
koniec miotły. A potem gruba pięść pogroziła im zamaszyście. Po chwili w drzwiach ukazał się 
Kropa trzymając mokrą, skręconą ścierkę.
Chłopcy zerwali się z ziemi i unikając zręcznie ciosów szmaty zaczęli przedzierać się do 
klasy.
Życie byłoby zupełnie znośne, gdyby nie Kropa. Ten uwziął się na chłopców. Niczego nie 
daruje. Wszystko widzi. Ma paskudny zwyczaj pojawiania się wtedy, kiedy jest najmniej 
pożądany. Wybije się niechcący szybę — oglądasz się pełen nadziei, że nikt nie widział, a on od 
razu wyrasta za tobą jak cień i miotłą cię po grzbiecie... jakby specjalnie czatował. Celujesz w 
kolegę mokrą ścierką od kredy i akurat wtedy otwierają się drzwi i ścierka ląduje na miotle 
Kropy. Udajesz ból zęba i zwalniasz się z arytmetyki (nie odrobiłeś okropnego zadania o dwu 
rurach i napełniającym się basenie), wolną godzinę beztrosko spędzasz pod miedzą, gryząc 
orzechy, których masz całą kieszeń, i nagle widzisz gruby cień przed sobą. Oczywiście Kropa. 
Akurat musiał tędy przechodzić.
O wielu takich wstydliwych sprawach wie Kropa. Wie, kto i kiedy wyrżnął serce na 
ławce, kto buchnął kredę i kto co powiedział.
Strach pomyśleć, co by było, gdyby ciało pedagogiczne chciało tego wszystkiego 
wysłuchiwać i dawać temu wiarę! Szczęściem obie te potęgi szkolne żyją w dość naprężonych 
stosunkach.
* * *
Myliłby się jednak, kto by sądził, że brutalna interwencja funkcjonariusza gminnego 
mogła pozbawić klasę efektownego zakończenia nieporozumień redakcyjnych.
Ledwie Wiktor przekroczył próg klasy, od razu rozległo się:
— Szwagier, szwagier, gęsiskubek! Pierze darł!
— Co oni właściwie chcą od ciebie? — zapytał Karlik.
Wiktor zacisnął zęby z upokorzenia i gniewu. Zobaczywszy uśmiechniętą złośliwie twarz 
Miksy w drugim końcu klasy, rzucił się do niego. Miksa skoczył na ławkę i wymknął się 
Wiktorowi, nie przestając przedrzeźniać. Wiktor wdrapał się za nim i zaczęli się gonić po 
trzeszczących ławkach. Przerażone dziewczynki zebrały się w kącie.
Wtem Miksa pośliznął się i runął między rzędy, tłukąc sobie boleśnie o kant ławki 
kolano. Próbował podnieść się, ale aż syknął z bólu. Wiktor, zaślepiony wściekłością, rzucił się 
na niego i zaczął go tłuc bez opamiętania.
Na pomoc Miksie skoczył Joniec i reszta paczki. Zanosiło się znów na ogólną bijatykę.
Nagle otworzyły się drzwi i na progu stanął Gondera.
— No, jazda! Zbiórka na... — zaczął i urwał. Zobaczył bowiem, że z ławek zeskakują 
zasapani chłopcy, pośpiesznie przygładzając potargane czupryny. Wszyscy z bardzo 
niewyraźnymi minami. Między rzędami, opierając się na ławkach, stał Miksa przeraźliwie 
pobladły i jakiś krótszy niż zwykle.
— Co się stało?
— Nic, psze pana... my tylko tak... — Miksa usiłował uśmiechnąć się ustami 
wykrzywionymi z bólu.
— Stopa, co to było? — pytał Gondera postąpiwszy krok naprzód.
— E... nic — Wiktor odwrócił oczy zasłaniając rozerwaną kieszeń marynarki.
— Ćwiczyliśmy trochę — wyjaśnił pośpiesznie Karlik. — My zaraz poprawimy ławki.
Jednocześnie stojący za ich plecami dawali pięściami surowe znaki dziewczynkom, żeby 
która nie ważyła się naskarżyć.
Gondera przyglądał się klasie badawczo. Spuścili głowy. Miał taki wzrok, jakby wszystko 
wiedział.
— Kolego — kiwnął na Miksę — wyjdź no tutaj i przespaceruj się przed ławkami.
Chłopcy przygryźli wargi. Teraz koniec. Gondera pozna!
I już nie będzie nikogo w Wilczkowie, kto by wierzył w chłopców z szóstej! Ostatnia 
przyjaźń stracona!
Miksa spojrzał na nich boleśnie. Zacisnął zęby i, o dziwo, wyszedł zupełnie normalnym 
krokiem. Tylko wąskie szparki jego kocich oczu zacisnęły się jeszcze bardziej, żeby nie 
wypuścić łez, które z bólu zakręciły mu się w oczach.
Gondera zawahał się... Chciał jeszcze o coś zapytać, ale nagle spojrzał na zegarek i rzekł 
szybko, jakimś złamanym głosem:
— No, pośpieszcie się, wychodzimy...
— A co bierzemy, proszę pana?
— To, co zwykle: „Zoologię” i bloki.
Przez całą drogę był zamyślony. Tego dnia nie śpiewali piosenek. Wszystkim było 
smutno. Coś stanęło między nimi a Gonderą. Wiedzieli, że Gondera wie, i to im nie dawało 
spokoju.
Wiktor cały czas poświęcił obmyślaniu zemsty. Ile razy spojrzał na cienkie warkoczyki 
Jadźki idącej o trzy pary przed nim, tyle razy przygryzał wargi aż do krwi i zaciskał pięści tak 
mocno, że paznokcie wbijały mu się boleśnie w ciało. Do niej miał największą pretensję. Nie do 
Miksy, tylko właśnie do niej. Przez nią wszystko! Żmija wstrętna! Gorzko pożałuje. Wiktor jej 
jeszcze pokaże. I swoją siostrę Zośkę też spierze, żeby do niej nie przychodziła ta plotkarka i nie 
szpiegowała. I tak Wiktor ma ciężkie życie.
Z tych rozmyślań wyrwał go mocny uścisk czyjejś ręki. To podszedł do niego Karlik.
— Już wiem, z czego się oni śmieli — szepnął. — Nie przejmuj się, to pestka wobec tego, 
co mam ci do powiedzenia — ściszył głos. — Ale nie zdradzisz nikomu?
Wiktor spojrzał na niego ciekawie.
— No?
— Na kopalni jest szpieg.
— Co ty?
— Tak, mam dowody.
Chwilę szli w milczeniu.
— No co, nie rozmyślisz się teraz? — szepnął Karlik.
— Ja? — oburzył się Wiktor. — Jestem gotów choćby dziś!
— Buty gumowe masz?
— No... nie.
— To źle. Buty najważniejsze. Ojciec mówi, że tam jest strasznie mokro.
— Na bosaka nie można?
— Zmarzłbyś na kość.
— Co robić?... Chyba Osuchowi świsnę.
— Nie, daj spokój — zmarszczył brwi Karlik. — Pożycz od kogoś.
— Kiedy wyruszamy?
— Jak ojciec wyjedzie. Ma niedługo wyjechać. Ale już teraz trzeba się przygotować. Aha, 
jeszcze jedno. Weź trochę żarcia. Nie wiadomo, jak długo to potrwa. Może ze dwa dni.
— A lampy?
— Karbidówki ciężko będzie ukryć. Lepiej wziąć kieszonkowe latarki elektryczne z 
zapasowymi bateryjkami, a na dole może uda się podwędzić jakiemu górnikowi karbidówkę.
— A z Bobulą załatwiłeś?
Rudniok skrzywił się.
— Bobula jest służbistą. Powiedział, że mój ojciec specjalnie zabronił wpuszczać mnie do 
kopalni, i on jako strażnik... i tak dalej — rozumiesz? Jednym słowem, nic z tego. Muszę coś 
innego wymyślić.
— Słuchaj, a... co z tym szpiegiem? — zapytał Wiktor.
— Teraz jeszcze ci nic nie mogę powiedzieć. Zbieram dowody.
Zapanowało ponure milczenie.
Fatalny nastrój wycieczki rozładował dopiero wypadek, który się zdarzył w powrotnej 
drodze.
Przechodzili zziajani przez jakiś potok czy rów na łące. Miksie, zmachanemu uprzednią 
walką z Wiktorem i trudami wycieczki, chciało się bardzo pić. Woda w rowie wyglądała na 
zupełnie czystą.
— To jest ze źródła — zakomunikował fachowo, zanurzając rękę. — Pijemy, chłopaki!
Wyjął z tornistra butelkę, napełnił i zaczął chłeptać.
Gondera zauważył to.
— Myślisz, że to jest czysta woda? — mruknął.
— Przecież widać...
— No, to zostaw trochę w butelce i w klasie zobaczymy — powiedział Gondera. — Sam 
nie wiesz, coś wypił.
W szkole, chociaż była przerwa, wszyscy otoczyli ciekawie Gonderę, który wyciągnął z 
szafki odrapany mikroskop.
Nieoficjalna wieść głosi, że kupił go w 1946 roku za sto złotych od jednego szabrownika.
— Chodź no tutaj, żarłoku — kiwnął na Miksę. — Widzisz, biorę kroplę tej wody, którą 
nieopatrznie uraczyłeś swe trzewia, kładę na szkiełku, tak, przykrywam drugim szkiełkiem i 
podsuwam pod mikroskop. Przykręcam, reguluję... no, dobrze! A teraz przypatrz no się, 
bohaterze.
Miksa, nadrabiając miną, pochylił się ostrożnie nad okularem mikroskopu i nagle 
odskoczył przerażony. Kropla roiła się od straszliwych potworów.
— I... i ja to na... naprawdę piłem — wykrztusił przerażony.
Wszyscy cisnęli się do mikroskopu.
Miksa trzymał się za brzuch i patrzył wytrzeszczonymi ze strachu oczyma to na Gonderę, 
to na kolegów. Tak... teraz czuje wyraźnie, że te wszystkie potwory kłębią mu się w brzuchu.
— I co teraz będzie?! — jęczy.
— No, może ci się nic tym razem nie stanie — uspokaja go z uśmiechem Gondera. — Nie 
przejmuj się, jesteś przecież w lepszej sytuacji niż te potworki, które połknąłeś, bo to tyje 
połknąłeś, a nie one ciebie. Zresztą w większości są to niewinne pierwotniaki. W każdym razie, 
mój bracie, takie zetknięcie zobowiązuje. Musimy poznać, co to za zwierzyniec roi ci się w 
brzuchu. A dla towarzystwa cała klasa też przeczyta na następną lekcję w podręczniku o 
pierwotniakach.
Miksa na poły uspokojony przestał jęczeć, ale przez całą następną lekcję odczuwał 
jeszcze ruchy i mdłości. Stelmach widząc jego cierpiącą minę zainteresował się, co mu jest.
— On, proszę pana, połknął pierwotniaki — powiedział Stopa.
— Co takiego?
— Brzuch go boli.
Stelmach spojrzał na Miksę ze współczuciem. Zawsze zwraca uwagę na zdrowie, ogląda 
ręce i głowy, czy są czyste. Każe otwierać okna, a odkąd postarał się o apteczkę, we wszystkich 
wpycha lekarstwa. Teraz też wyjął kluczyk z kieszeni kamizelki i bez słowa skierował się do 
apteczki. Po chwili wyciągnął stamtąd dobrze klasie znaną butlę rycynusu.
Wiktor widząc przerażenie Miksy uśmiechnął się z satysfakcją. Dobrze mu tak, teraz 
będzie miał za swoje!
Na sam widok oleju wszelkie ruchy i bóle brzucha ustąpiły Miksie jak ręką odjął.
— Proszę pana, już przeszło, jak mamę kocham, przestało — zaklina.
— Proszę pana, jego wcale nie przestało... — uśmiecha się Wiktor — on tylko tak mówi, 
bo się boi... On się objadał całe rano zielonymi gruszkami, a potem pił wodę z rowu.
Klasa wstrzymała oddech. No, teraz Miksa jest już zgubiony. Stelmach tyle razy ostrzegał 
przed zielonymi gruszkami i piciem surowej wody. Nic już nie uratuje Miksy! Tak jest, nie 
pomogły tłumaczenia, musiał wypić łyżkę oleju. Aż go zatrzęsło. Cała paczka przyglądała się ze 
zgrozą temu okrutnemu zabiegowi, któremu został poddany przywódca, a ku Wiktorowi 
kierowały się ponure, pełne groźby spojrzenia.
Ale Wiktor nic sobie z tego nie robił i uśmiechał się triumfalnie.
Nagle poczuł, że ktoś go ciągnie za rękaw. Siedząca za nim dziewczynka doręczyła mu 
kartkę papieru złożoną we czworo. Na kartce było napisane:

Tylko świnia tak robi.

Wiktor odpisał szybko:
Mógł nie przezywać.

I puścił papier z powrotem w tył. Zobaczył, że pochwycił go Batura. W minutę później 
otrzymał odpowiedź treści następującej:

Za nienapisanie artykułu i brzydki postępek w stosunku do kolegi komitet 
redakcyjny postanowił zawiesić ob. Wiktora Stopę w prawach redaktora 
aż to odwołania.

Pod decyzją były podpisy Batury, Miksy, Jońca (no, nic dziwnego — też z jego paczki) 
oraz Jadźki Pocieszkówny (a to żmijka!). A dalej... Co tam jest dalej? Jakiś dopisek:

Ja się sprzeciwiam zawieszeniu — podpisano: Rudniok.

A pod tym:

Możesz się sprzeciwiać, decyduje większość — podpisano: Batura, 
Wilczków, 11 września 1952.

Wiktor zmiął papier ze złości i rzucił pod ławkę. Ale potem podniósł, wyprostował i 
schował papier do kieszeni. Jeszcze przyjdzie koza do woza, wtedy im to pokaże.
Jednocześnie zauważył, że podłogą sunie papierowa kula. To list od Rudnioka. W ten 
sposób porozumiewali się, odkąd kierownik za ciągłe rozmowy na lekcjach rozsadził ich do 
różnych ławek.
Nie spuszczając wzroku ze Stelmacha, Wiktor schyla się nieznacznie i podnosi papier.

Gwiżdż na nich! Obmyśliłem już plan dostania się do kopalni!

Wiktor obraca się zaintrygowany w stronę Karlika. Karlik uśmiecha się tajemniczo. 
Rzeczywiście, jeśli Karlik nie buja... to wszystkie zmartwienia z miotłą w kominie, pierzem i 
zawieszeniem w czynnościach redaktora tracą wszelkie znaczenie. No, niech im się tylko 
poszczęści wyprawa! Batura skiśnie z zazdrości. Nędzny poszukiwacz minerałów. Skakać po 
górach potrafi byle koza, ale dotrzeć do tajemniczego wnętrza góry? Oczywiście komitet 
redakcyjny będzie ich błagał o reportaż lub wywiad. Wtedy Wiktor się zemści... „Mogliście mnie 
nie wyrzucać! Teraz przepadło! Z taką bandą smarkaczy nie chcę mieć nic wspólnego. Umiecie 
tylko plotkować i dokuczać. Nie, ani mi się śni dać wam artykuł!” i na złość Baturze da reportaż 
siódmakom. Oczywiście po takiej klęsce redaktorskiej Batura nie będzie mógł być dalej 
redaktorem naczelnym. Zostanie zdjęty ze stanowiska przez oburzoną klasę, a Wiktor zajmie 
należne mu miejsce w fotelu redakcyjnym.
Wiktor uśmiecha się w myśli na taki epilog i niecierpliwie wygląda końca lekcji, żeby 
pomówić z Rudniokiem.
No, nareszcie dzwonek.
Na przerwie, zbliża się od razu do Rudnioka.
— No, co wymyśliłeś?
— Zgadnij!
— Ech, powiedz, nie bądź dzieckiem.
— Kiedy to jest bardzo proste, najprostsze pod słońcem.
— Zrobimy podkop pod ogrodzeniem?
Karlik potrząsnął głową.
— Spuścimy się przez płot na linie?
Karlik potrząsnął głową z tajemniczym uśmiechem.
— No, to już nie wiem. Mów!
— Wejdziemy zwyczajnie przez portiernię.
— Zwariowałeś! Na oczach wszystkich?
— Tak!
— E! Śmiejesz się! Bujasz, nie masz żadnego pomysłu!
— Wcale nie bujam, posłuchaj — Karlik nachylił się i szepnął coś Wiktorowi. Ten 
otworzył szeroko usta, a potem oczy mu się zaświeciły.
— Wiesz, to jest naprawdę fest pomysł!... Że też mi nie przyszło od razu do głowy. Takie 
proste! Jak na to wpadłeś?
Ale uwagę Karlika zwrócił w tej chwili listonosz Pędzik, który, z pocztowym workiem 
przy rowerze, człapał na pocztę. Widocznie przybył pociąg od strony Częstochowy. W 
bezpiecznej odległości za nim szedł podniecony Gola.
— Wiktor, spytaj go, czy dla mnie co jest — szepnął do Stopy.
— Tak, żeby mnie prześwięcił! Co ci zależy, nie możesz poczekać?
Ale Goli było trudno wytrzymać. W minutę później, otoczony gromadką młokosów — on 
zawsze miał kupę malców na swoje usługi — podsadzał jakiegoś smarkacza pod okno poczty. 
Wkrótce potem z dzikimi okrzykami rzucili się do drzwi.
Od razu stało się jasne. Piłka nadeszła. Wiadomość obiegła całą szkołę. Podobno Gola 
widział, jak pan Wcisło macał okrągłą paczkę, zdumiewając się jej kształtem i lekkością.
Pod okienkiem pocztowym w jednej chwili utworzył się zator. Gola w asyście 
szczeniaków z czwartej i z drugiej przeciskał się pośpiesznie z uroczystą miną. Z okienka 
wyjrzała blada twarz pana Wcisły. Ziewnął szeroko.
— Co, paczkę? Tak, jest. Chcesz sam odebrać? No, to podpisz się tu!
Gola podpisuje się niezdarnymi kulfonami, z przejęcia nie w tym miejscu, gdzie trzeba. 
Pan Wcisło macha zrezygnowany dłonią i rzuca Goli przez okienko paczkę. Gola chwyta ją w 
drżące ręce i mocuje się ze sznurkiem, który nie chce, jak na złość, puścić. Dziwaczka ciotka 
okratowała tę piłkę, że wygląda jak globus w siatce geograficznej. Na szczęście Goli nie brak 
usłużnych pomocników. Któryś z malców zaofiarowuje się od razu przegryźć sznurek, inny 
wyciąga scyzoryk.
Batura przygląda się im z pogardą. Służalczy tłumek. Możesz być takim gałganem jak 
Gola, bylebyś miał piłkę — pójdą za tobą służyć ci na dwóch łapkach.
Tymczasem z łupin papieru wyjrzała nareszcie piłka. Okrzyk podziwu wyrwał się z piersi 
chłopaków. Piłka była piękna, pomarańczowo-brązowa, błyszcząca lekkim skórzanym 
połyskiem. Przypominała tajemniczy południowy owoc.
— Pokaż! Daj potrzymać... Mnie... Mnie!.. — kilkanaście rąk wyciąga się po piłkę.
Gola uśmiecha się skośnymi oczyma, broniąc piłki przed nacierającą gromadą. Dał do 
pomacania w dowód specjalnych względów tylko dwom szóstakom. Wiktorowi i Karlikowi.
— Za mało powietrza, trzeba dopompować, zobaczymy, czy dobrze odbija — powiedział 
przejęty Karlik rozsznurowując niecierpliwie skórę i wyciągając na wierzch wentyl.
W tej chwili zadźwięczał dzwonek.
— Daj! — Gola chwycił rurkę wentyla w usta i nadymając się jak bania, wybiegł z piłką 
w rękach w otoczeniu rozentuzjazmowanych malców.
Chłopcy z szóstej odprowadzili go zazdrosnym wzrokiem.
— Jak myślisz, ile kosztuje ta piłka? — zapytał Miksa Jońca.
— Chyba pięćset złotych.
— Głupi jesteś — ośmiał się Batura. — Nie może kosztować więcej niż buty z gumowym 
spodem... jakieś dwieście złotych najwyżej.
— Powinieneś naciągnąć ojca, żeby ci kupił taką piłkę — mruknął do Karlika Wiktor.
— E, tam — machnął ręką zrezygnowany Karlik.
— Nie ma forsy? — spytał Joniec.
— Inżynierowie mają forsę — dodał z przekonaniem Miksa.
Karlik zaczerwienił się.
— Myślisz, że ojciec ma czas pomyśleć o piłce? — westchnął. — Mówiłem mu, pewnie, 
że mówiłem, żeby to raz, ale ojciec ma teraz co innego na głowie.
— No, nie zalewaj. Twój stary pewnie się boi, żebyś sobie nosa nie stłukł.
— Naumyślnie ci nie chce kupić. Starzy nie lubią piłki.
— Nieprawda — zaperzył się Karlik, czerwony jak burak. — Ojciec jest naprawdę zajęty, 
od rana do nocy...
— E tam, w kopalni pracuje się tylko osiem godzin, albo ja nie wiem — uśmiechnął się 
złośliwie Miksa.
— Nie wiesz. Właśnie, że nic nie wiesz. Myślisz, że ojciec to tak, jak zwyczajny górnik? 
Ojciec za wszystko odpowiada. Całą kopalnię ma na głowie i musi myśleć cały dzień... bo 
kopalnia jest trudna... bo nie ma planów... i wszystko trzeba od nowa. Więc nawet w domu też 
pracuje... bo... bo jak chcesz wiedzieć, to ojciec robi dokumentację, wiesz?! — Karlik spojrzał 
wyzywająco na chłopców, ale nowe tajemnicze słowo zrobiło swoje i chłopcy milczeli pełni 
szacunku.
Karlik obrócił się dumnie na pięcie i nagle zastygł w bezruchu. Zobaczył, że w drzwiach 
stoi pan kierownik z dziennikiem pod pachą i słucha ze zmarszczonymi brwiami.


ROZDZIAŁ IV
Osuchowe akrobacje • Za sport trzeba płacić • Podsłuchana rozmowa • 
Człowiek w nieprzemakalnym płaszczu

Tego dnia obiadu prawie nie było. Piec w kuchni wciąż dymił. Wiktor zjadł na stojąco 
kawał chleba z masłem, popił zsiadłym mlekiem i żeby matce na oczy nie wchodzić, czym 
prędzej pognał krowy.
Zwykle pasał na Osuchowych łąkach, tym razem pogonił na Wilczą Górę. Na Wilczej 
Górze pasie tylko biedota z Wilczkowa i ludzie z Miedzianego Pola, którzy nie mają pastwisk. 
Dzisiaj jednak Wilcza Góra przypominała z daleka mrowisko. Gola zapowiedział próbny mecz w 
starych kamieniołomach.
* * *
— A dyć poczekalibyście, aż mój Wiktor wróci... pomógłby wam — mówiła Stopina do 
Osucha, który gotował się do wejścia na dach i zbadania, dlaczego dymi się w kuchni.
— Sam dam radę, moja Stopino, tylko trzymajcie dobrze drabinę. Do nocy czekać nie 
można — zachrypiał Osuch.
Przeżegnał się, splunął w ręce i zaczął wspinać się ostrożnie po drabinie, sapiąc i stękając. 
W ręku trzymał drąg z hakiem na końcu, podobny do tych, jakich używają strażacy.
— Może cegła się w kominie oberwała — robiła głośno domysły Stopina przytrzymując z 
całej siły drabinę.
— Nie może być! — oburzył się Osuch czołgając się po dachu. — Nowy komin! Sam 
doglądałem stawiania.
Dotarł szczęśliwie do komina i próbował stanąć, gdy nagle prawa noga zaplątała mu się w 
jakieś druty i z przeraźliwym krzykiem osunął się na dół. Stopina zakryła oczy, by nie widzieć 
nieszczęścia. Po chwili usłyszała pobożne westchnienia. Zobaczyła Osucha wiszącego na rynnie 
w niezbyt wygodnej pozycji, lecz całego i zdrowego.
— Co wam się stało?
— Druty jakieś na dachu... zaplątałem się...
Stopina przysunęła mu drabinę.
— Zejdźcie już, zejdźcie, nie na wasze lata taka wspinaczka.
Ale Osuch, westchnąwszy pobożnie, zaczął drapać się powtórnie w górę. Wreszcie na 
drżących nogach stanął przy kominie i zapuścił drąg w czarną czeluść.
— Oj, zeszlibyście, zeszli, po co Boga kusicie? Szkoda waszych nerwów i zdrowia — 
denerwowała się.
— Co robić, co robić, takie czasy, moja Stopino — stękał Osuch, z samozaparciem 
dłubiąc w kominie.
Dwa razy wyciągał hak bez niczego. Za trzecim razem poczuł na końcu ciężar.
— Mam juchę! — zasapał ciągnąc z największą ostrożnością.
Po chwili z komina wyjrzało coś wielkiego i czarnego.
— Wszelki duch Pana Boga chwali! — krzyknął Osuch. — A skądże się tu miotła 
wzięła? — oglądał ją z głębokim zdumieniem. — Gdybym w Boga nie wierzył, pomyślałbym — 
czarownica zgubiła.
Z tego zdziwienia zapomniał o niebezpieczeństwie i znów omal się nie pośliznął.
— Diabelskie druty... skąd się to-to tutaj wzięło!... Nic, tylko ten Wiciu... — szarpnął ze 
złością z całej siły raz i drugi, ale drut trzymał się mocno.
— Panie Osuch! — wołał głos z dołu. — Panie Osuch!
Zobaczywszy sołtysa Osuch westchnął pod nosem, zostawił drut i zaczął powoli schodzić.
— Czego tam?
— Niech pan przeczyta i podpisze... zebranie.
Osuch nałożył okulary i zaczął czytać. Ręka mu zadrżała.
— Co?... Co?... Czytajcie, Stopina. Czegośmy doczekali.
— Przyjdzie pan?
— Przyjdę... O... O przyjdę! — zachrypiał Osuch wycierając ręką usta. Szybko otrzepał 
się, wziął, laskę i kapelusz i ruszył na wieś.
* * *
Ściemniło się już niemal zupełnie. Zerwał się zimny wiatr i prószył drobnym deszczem. 
Ale stare kamieniołomy rozbrzmiewały wciąż jeszcze okrzykami zapalonych piłkarzy. Dopiero 
wtedy, gdy przestali dostrzegać piłkę i kilka razy zawieruszyła się gdzieś między odłamkami 
skalnymi, tak, że ją z trudem odnaleźli, Gola mimo protestu graczy zdecydował się na przerwanie 
meczu. Gdyby świecił księżyc, graliby do północy.
I od razu wszyscy poczuli, że są bardzo zmęczeni. Bolały ich nogi, porozbijane kolana i 
nosy, sińce i guzy na głowach. Niezdarnie wygramolili się z kamieniołomów i powlekli szukać 
krów. W domu od dwóch godzin czekają na udój. Bardziej przedsiębiorcze krówska nie 
oglądając się na niedbałych pasterzy ruszyły same. Inne, przypędzone tu dziś po raz pierwszy, nie 
znają drogi do domu i błąkają się w ciemnościach po Górze, porykując żałośnie.
Wiktor pobiegł na miejsce, gdzie pod opieką poleconych mu przez Golę trzeciaków 
zostawił Osuchowe krowy. Nie było ani krów, ani trzeciaków.
Rozglądał się z przerażeniem w ciemności.
— Nie widzieliście tych smarkaczy, co mi pilnowali krów? — rozpytywał gorączkowo 
chłopców.
Nikt jednak ich nie widział.
Wrócił na boisko. Tu natknął się na Rudnioka obwiązującego kolano.
— Moje krowy zginęły! — jęknął prawie z płaczem.
— Gdzie mogły zginąć?... Nie bój się... pomogę ci szukać — pocieszył go Rudniok 
ocierając krew z nosa.
Szukali chyba z pół godziny, ale w ciemnościach trudno było zauważyć koniec własnego 
palca, a cóż dopiero krowę. W dodatku takich pasterzy jak Wiktor, którzy pogubili swoje krowy, 
było więcej. Cała Góra rozbrzmiewała ich żałosnymi nawoływaniami. Młodsi płakali. Wreszcie 
widząc bezskuteczność poszukiwań, Wiktor, rzekł do Karlika złamanym głosem:
— Idź już, nie będziemy szukać dłużej... Może jednak wróciły same — dodał z resztką 
nadziei.
Pożegnał się serdecznie z Karlikiem i pobiegł do domu, przygotowany na najgorsze. Już z 
dala doszło go pomstowanie matki. Bał się wejść na podwórze, zakradł się pod płot i... odetchnął 
z ulgą. W obejściu słychać było znajome porykiwanie i tupot racic. Osuch biegał zdenerwowany 
z latarką i, wzywając imienia bożego, zapędzał krowy do obory.
Wiktor poczekał, aż się uporali z bydłem i zniknęli w domu, po czym próbował 
niepostrzeżenie przekraść się na górkę. Ale nie miał szczęścia. Pod drzwiami do kuchni rozległo 
się miauczenie i matka otworzyła drzwi, żeby wpuścić Kusego. Na widok rozpłaszczonego przy 
ścianie chłopaka zadyszała gniewnie.
— A mam cię, diable! — chwyciła go błyskawicznie za kołnierz i wepchnęła do kuchni.
Był tam już Osuch. Człapał po izbie, sapiąc i wzdychając pobożnie.
— A, ty gałganie siarczysty! — zaczęła krzyczeć na Wiktora matka. — To tak krów 
pilnujesz? Dobrze, że one mają więcej rozumu od ciebie... Bo byś je wszystkie wytracił! Za co ci 
dobrzy ludzie żryć dają, hę? O, ty siarczysty... krów ci się nie chce pilnować, ale do zbytków 
zawsześ gotów! Co to jest? — wyciągnęła nagle usmoloną miotłę i, wygrażając nią, zaczęła się 
zbliżać pomału do struchlałego Wiktora. — Poznajesz to? Skąd się to wzięło w kominie? Gadaj, 
gałganie! A druty jakieś... na dachu. Starszego człowieka o śmierć byś przyprawił.
— Druty? — drgnął Wiktor przerażony nie na żarty. Czyżby Osuch zdemaskował 
instalację?
— Łapać gołębie chciałeś — zachrypiał Osuch. W jego pojęciu chłopcy w wieku Wiktora 
mogli zajmować się tylko gołębiami.
Wiktor milczał.
— Takiś ty biedny! — krzyczała dalej matka. — Na naukę czasu nie masz, przed ludźmi 
się skarżysz, matkę własną obmawiasz, a na głupstwa czasu ci nie brakuje!... Ja ci wybiję te 
gałgaństwa z głowy.
Środkiem do tego szlachetnego celu stała się miotła, którą matka zaczęła okładać Wiktora 
z lewa i z prawa, aż posypały się sadze i drzazgi.
Osuch przyglądał się tej czynności z niepokojem, wreszcie powstrzymał matkę:
— O miotły teraz ciężko. Przestańcie. I ubrania szkoda.
Wyjął z rąk osłupiałej matki narzędzie kary i postawił je w kącie.
— Takie rzeczy robi się najlepiej w goliznę moczonym powrósłem — pouczył matkę 
mrukliwie, po czym zdjął czapkę i laskę z gwoździa — widać wybierał się na wieś.
Wiktor wolał nie czekać, aż matka spróbuje lania za pomocą metody Osucha, i wybiegi z 
domu.
Na drodze otarł oczy. Głupstwo. Grunt się nie przejmować! Matka nigdy nie złości się 
długo. Byle przeczekać w bezpiecznej odległości — wszystko się ułoży. Zwykle w takich 
wypadkach biegł do Starej Chałupy na Miedzianym Polu.
* * *
Oto jest. Na tle rozjaśnionego księżycem nieba czernieje jej samotny profil. Zeszłej zimy 
spróchniały grzbiet dachu załamał się od śniegu i chałupa przypomina dwugarbnego wielbłąda, 
którego Wiktor oglądał na ilustracji w książce. Wydaje się Wiktorowi, że znów się bardziej 
pochyliła od czasu, kiedy ostatni raz ją widział. Ale jeszcze stoi starucha — wróblom na 
schronienie i uciechę. W dzień oblepiają ją tak, że dachu prawie nie widać. A świergotu tyle, że 
uszy bolą. Teraz jest cicho. Zdaje się, że chałupa umarła. Matka wciąż powtarza, że trzeba ją 
rozebrać i sprzedać na opał, ale upływają miesiące i wziąć się jakoś do tego nie może. Gdyby żył 
ojciec Wiktora, wszystko wyglądałoby inaczej. Ojciec na pewno postawiłby nowy dom. Ale 
ojciec Wiktora zaginął w czasie wojny. Najpierw był w obozie jenieckim w Niemczech, później 
pisał, że pracuje w kopalni, a od czterdziestego czwartego roku nie daje znaku życia. Wszyscy 
mówią, że umarł, ale Wiktor ma ciągle nadzieję, że może jeszcze powróci. Tylko, że po chałupie 
nie zostanie już ani śladu. Jakie to smutne!...
Ale to prawda, że w Starej Chałupie nie dało się dłużej mieszkać. Nawet dla bocianów 
była już za licha. Co roku wczesną wiosną koło świętego Józefa, jak tylko śniegi zaczynały 
topnieć, przylatywały tu bociany na mieszkanie do gniazda na kominie. Tak było zawsze, odkąd 
tylko Wiktor pamięta. Tego roku też przyleciały, długo krążyły nad chałupą, jeden nawet opuścił 
się powoli, ale ledwo dotknął nogą komina, poderwał się i odleciał. Stopowie długo patrzyli za 
znikającymi bocianami. Zośka popłakała się.
— Mamusiu, już nas bociany nie lubią.
— Nie martw się, one jeszcze przylecą — pocieszała ją matka.
Ale bociany już nie przyleciały.
Nieraz w nocy śniło się Wiktorowi, że pływa na dziurawym okręcie, z którego ścian, jak z 
rzeszota, tryska do kajuty woda. Budzi się przerażony, a tu za oknem ulewa — zimna woda kapie 
z powały na łóżko. Wiktor rozpoczyna wtedy wędrówkę ze swym łóżkiem po izbie. Ale widać i 
strych już zalany, bo woda kapie to tu, to tam. Wiktor naciąga derkę na głowę i odkrywa Zośkę, 
która śpi po drugiej stronie łóżka. Zośka budzi się i płacze. Cała noc zepsuta. Rano trzeba 
rozejrzeć się za jakimś gontem czy kawałkiem blachy choćby ze starego wiadra i łatę przyłożyć. 
Ale jak wleźć na dach, kiedy wszystko trzeszczy i ugina się pod nogami, przegniłe i spróchniałe?
Stary Osuch już przedtem, ile razy do Stopów zaszedł, laską w belki stukał i głową kręcił.
— Nawet podpierać tego nie warto, tylko patrzeć, jak klapnie na amen — straszył i 
namawiał, żeby po ślubie młodych matka przeniosła się do jego nowego domu. — Na co trzy 
gospodarki prowadzić, kiedy można jedną? — mawiał.
Matka namyślała się długo, bo to wstyd za córką do chałupy teścia się przenosić. Nie było 
na wsi takiego zwyczaju. Dopiero po tym, co bociany zrobiły, matka się ostatecznie 
zdecydowała.
W liściach drzew zaszeleścił wiatr, zakołysał gałęziami. Zaskrzypiały nie zamknięte 
okiennice, jakby zapraszając Wiktora do wejścia. Chłopak postąpił parę kroków, uchylił drzwi i... 
stanął jak wryty. W chałupie pośrodku izby błyszczał czerwony punkcik. Wiktor myślał, że mu 
się zdawało, mrugnął oczami raz i drugi, ale czerwony punkcik nie znikał — trwał uparcie, a 
nawet jakby poruszył się nieco. Wiktorowi zjeżyły się włosy ze strachu. Co to może być?... A... 
tak przecież wygląda papieros palony w ciemności. To znaczy, że tam jest człowiek!...
Przerażony rzucił się do ucieczki. Zdawało mu się, że gonią go. Ochłonął dopiero, gdy 
wydostał się na pustą przestrzeń między Miedzianym Polem a Wilczkowem. Obejrzał się. Nie 
było nikogo. W zimnym księżycowym świetle majaczyły w oddali domy Miedzianego Pola, a po 
drugiej stronie drogi posępny, zębaty szczyt Wilczej Góry.
* * *
Ledwie powłócząc ze zmęczenia nogami, Karlik wdrapał się na pierwsze piętro domu 
kopalnianego, gdzie mieszkał razem z ojcem. Odemknął drzwi własnym kluczem i, starając się 
zachowywać jak najciszej, powlókł się do kuchni pod kran. Wstydził się pokazać ojcu w takim 
stanie, tym bardziej, że ktoś był u ojca, pewnie sztygar Malinowski.
— Zamykaj drzwi! — rozległ się nagle gniewny głos ojca. — Nie jesteś w pensjonacie na 
wczasach.
Karlik wrócił i posłusznie zamknął drzwi na klucz. Ojciec ma swoje dziwactwa, ale 
dzisiaj nie pora z nim zadzierać. Zapalił światło w kuchni i przejrzał się w lustrze. O mało co nie 
parsknął śmiechem, choć widok był raczej tragiczny. Zamiast twarzy — maska cyrkowego 
błazna, ale umalowanego własną krwią i potem.
Nie zważając na ból umył się szybko, nastawił herbatę i poszedł po chleb do pokoju.
— Czego tu szukasz? — zapytał ojciec.
— Chleba.
— Bierz i nie przeszkadzaj nam!
Ojciec rozmawiał ze sztygarem Malinowskim i był zdenerwowany. Sztygar mrugnął 
porozumiewawczo do Karlika.
Ach, żeby ojciec był taki jak sztygar Malinowski. Sztygar Malinowski umie chyba tyle 
samo, co ojciec, za to jest wesoły, boksuje się i rozmawia z Karlikiem jak z kolegą.
Kiedy pół roku temu przybył do kopalni w Wilczej Górze, ojciec skrzywił się 
zobaczywszy jego białą, gładką, chłopięcą twarz i postanowił sobie z niego zakpić.
— Taak — powiedział przeglądając jego papiery — bardzo mi przyjemnie, kolego, ale to 
jakaś pomyłka... U nas szkoły górniczej nie ma.
Malinowski zamrugał oczami.
— Nie rozumiem, ja nie do szkoły... żartujecie chyba... przecież w papierach wyraźnie 
powiedziano... mam dekret na sztygara.
— Co... na sztygara? Patrzcie no, patrzcie! A był kolega kiedy na dole w kopalni?
Malinowski poczerwieniał.
— Przez półtora roku pracowałem pod ziemią w węglu... Pół roku w kopalni cynku.
— To ile, do pierona, macie wy lat, kolego?
— Dziewiętnaście.
Ojciec zagwizdał wtedy zupełnie jak sztubak.
— Zapuść, kolega, przynajmniej brodę, żeby ludzi nie straszyć — rzekł szyderczo.
Malinowski znów poczerwieniał i bąknął coś pod nosem. Potem ile razy ojciec spotkał 
Malinowskiego, dokuczał mu:
— No cóż, kolego, broda jeszcze nie urosła. Dam ci radę, młody człowieku, smaruj twarz 
gęsim smalcem i skrob się co rano tępą brzytwą pod włos, he, he!
Ale tak żartowali tylko wtedy, gdy byli we dwójkę. Przy obcych ludziach i przy 
górnikach ojciec mówił zawsze bardzo poważnie:
— Poradźcie się sztygara Malinowskiego, on to ma w małym palcu. — Albo: Zróbcie, jak 
wam kazał sztygar Malinowski, to górnik z głową.
To ostatnie Karlika śmieszy, bo jak może być górnik bez głowy. „Górnik z głową” to 
najwyższa pochwała w ustach ojca. Ojciec stosuje ją zresztą nie tylko do górników. Raz, jeszcze 
w Zabrzu, byli na odczycie o telewizji, który wygłaszał jakiś trzęsący się staruszek profesor.
— O, to górnik z głową — powiedział o nim ojciec.
To samo powiedział kiedyś po koncercie o pewnej śpiewaczce.
Tylko na Karlika ojciec jeszcze nigdy tak nie powiedział. Ale wkrótce Karlik dowiedzie 
ojcu, że jest górnikiem. Oczywiście nie znaczy to, że weźmie świder i pójdzie na przodek. To 
tylko jak był mały, uważał, że ludzie dzielą się na górników i niegórników, czyli 
bezwartościowych patałachów. Teraz wie już, że są tak zwani górnicy honorowi, którzy, 
aczkolwiek wykonują inny zawód, zasługują na taki szacunek jak prawdziwi górnicy.
Karlik powstrzymuje ziewanie i bierze się do „Zoologii”. Euglena viridis... Euglena 
viridis — co za nazwa piekielna. Dlaczego ludzie nadają roślinom takie dziwne nazwy? Czy nie 
można prościej, na przykład Eugenia... Stop, czy Euglena jest rośliną, czy zwierzęciem? Pan 
Gondera tłumaczył coś na ten temat, ale co? Akurat wtedy Karlik pisał list do Wiktora Stopy...
Myśli Karlika zaczynają krążyć wokół wyprawy do kopalni. Szczypie się w ucho, żeby 
się skupić. Euglena viridis... Euglena viridis... Pierwotniaki, wymoczki i pantofelki zaczynają 
tańczyć wokół lampy. Karlik potrząsa głową i mruga oczami. Wymoczki i pantofelki posłusznie 
układają się z powrotem w książce. Za to z sąsiedniego pokoju dochodzi Karlika zupełnie 
wyraźnie rozmowa ojca ze sztygarem. Karlik słyszy znajome nazwisko.
— Oprócz Stopy nie widzę nikogo... — mówi ojciec.
„O kimże oni mówią, o Wiktorze?” — zaciekawił się Karlik.
— Dam mu kogoś do pomocy — słyszy głos Malinowskiego.
— Wolałbym nie... Możliwie bez rozgłosu...
— Bądź, co bądź, samemu niebezpiecznie... Nie wiadomo, jak tam jest.
— Da radę. To górnik z głową. Stary pedant. Ostrożny do przesady. Nie miał jeszcze ani 
jednego wypadku.
— No, to byłoby chyba wszystko — mówi Malinowski. — Aha, byłbym zapomniał. 
Znowu powtórzyły się kradzieże. Na dwudziestym piątym świsnęli siekierę, a na czterdziestym 
ósmym dwie godziny przestoju, bo znów ktoś skradł przewody. To już druga kradzież 
przewodów w tym miesiącu.
— Przewodów? Na co komu przewody?
— Wiążą na nich krowy, wieszają bieliznę — dobre, bo izolowane, nie rdzewieją.
— Śmiejecie się.
— Niestety nie. Taki naród tutaj, im się wszystko przyda. Nie zdziwiłbym się, gdyby 
który skradł i wyniósł pompę.
— Co myślicie robić?
— Poruszę tę sprawę na zebraniu.
— Hm... zebranie, zebranie, mówiło się już o tym na zebraniach — zamyślił się ojciec. — 
Kto wie, czy ta sprawa nie sięga głębiej, niż myślimy. Trzeba dokładnie zbadać, kto bierze i na 
co. Zaostrzyć kontrolę wydawania i zużywania metanitu[1], lontów i przewodów. Obawiam się, 
że to nie są takie sobie, zwykłe kradzieże.
— Myślicie?...
— Wszystko możliwe, kolego.
Pożegnali się i sztygar wyszedł.
Karlik wziął zeszyt i książki do arytmetyki i rozłożył się obok ojca na stole.
— Idź już spać! — ojciec uniósł głowę znad rysunków.
— Nie odrobiłem jeszcze lekcji, tato.
— Za to zdobyłeś niezłego sińca pod okiem... Zadajesz się z jakimiś łobuzami... 
ciemnymi typami!
— Przepraszam, to moi koledzy.
— Koledzy, którzy podbili ci oko.
Karlik wzruszył ramionami.
— Tatuś myśli, że kolegów można wybierać...
— Jak ty wyglądasz? Skąd ten siniec?
— Graliśmy w piłkę.
— Nie będziesz chyba wmawiał we mnie, że w piłkę gra się nosem i okiem.
Karlik milczał ponuro.
Ojciec stukał gniewnie ołówkiem w stół.
— Co innego gra w szkole... no, w drużynie... pod kontrolą starszych. Ale tak samopas... 
Gotowiście się pozabijać. Nie chcę mieć syna kaleki. Masz jeszcze czas na piłkę nożną.
— To co mam robić? — wybuchnął Karlik. — Tutaj tak nudno!
— Nudno?! — ojciec podniósł na niego zdumione oczy, jakby nie mogąc zrozumieć, że 
ktoś może się nudzić tu, gdzie on nie miał czasu nawet na obiad i sen. — Żartujesz chyba, to 
jeden z najciekawszych kątów kraju.
— E, tatuś tylko tak zachwala. Co tu jest ciekawego?
— No... daj spokój, kopalnia, bogactwa naturalne... piękna okolica — cóż chcesz więcej?
— Straszne mi bogactwa. Kopalnia! — szydził Karlik ze złością. — To jest zero w 
porównaniu ze Śląskiem.
— Nie śmiej się. Znajdujesz się w Staropolskim Zagłębiu. Śląsk przy nim, jeśli chodzi o 
wiek, to szczeniak. Jeszcze się na Górnym Śląsku nikomu nie śniło o kopalniach... jeszcze po 
dzisiejszym Zabrzu-Wschód i Zabrzu-Zachód chodziły niedźwiedzie, kiedy tutaj wydobywano 
już kruszce.
— No to co, ale potem nasz Śląsk zakasował to... to Staropolskie Zagłębie i... i teraz to 
szkoda gadać, nie ma porównania. Bo na Śląsku jest węgiel, a tutaj nie ma. A węgiel jest 
największym naszym skarbem... — zaperzył się Karlik.
— Słusznie — uśmiechnął się ojciec — nie ma tu węgla, ale za to jest wapień, marmur, 
piaskowce, glinki ceramiczne, piryt, baryt, rudy żelaza, ołowiu i wiele, wiele innych skarbów, no 
i miedź. Miedź. Wiesz, co to jest miedź?
— No pewnie. Przewodniki elektryczne są z miedzi.
— Oczywiście, przewodniki też. Ale miedzi używa się nie tylko w instalacjach 
elektrycznych. Potrzebna jest do produkcji różnych maszyn i motorów. Jest niezbędnym 
składnikiem wielu stopów. Bez miedzi nie obejdzie się dzisiaj żadne państwo. Dla nas jest ona 
tym bardziej cenna, że nie mamy jej dużo, a imperialiści, którzy zagarnęli największe kopalnie 
tego surowca na świecie, nie chcą nam go sprzedawać.
— Tak na złość?
— Właśnie... Ale niech tylko ruszą nasze kopalnie na Dolnym Śląsku, no i tu, w Wilczej 
Górze! Dlatego ją w takim tempie odbudowujemy, a właściwie — budujemy, bo to, co 
zastaliśmy, to było albo w powijakach, albo w zupełnej ruinie.
Karlik zamyślił się.
— Tato, to imperialiści chyba się wściekają.
— No, myślę. Możesz być pewny, że dużo by dali, żeby nie dopuścić do jej 
uruchomienia.
Karlik spojrzał za okno. Wydało mu się, że czyjaś ręka uderzyła w szybę. Nie, to tylko 
gałązka.
— Tato! — szepnął z przejęciem. — Myślisz, że u nas może być szpieg?
Ojciec zastanowił się.
— Szpieg? Nie... raczej nie, myślę.
— To dlaczego każesz mi zamykać okna i drzwi?
— Wiesz... to chyba tak... z przyzwyczajenia — próbował żartować ojciec.
— A... a strażników ustawia się też z przyzwyczajenia?
— Co z ciebie za męczydusza. Nadajesz się na sędziego śledczego. Widzisz — 
spoważniał ojciec — ostrożność nie zawadzi. Zresztą kopalnia nie jest tylko moją osobistą 
sprawą i nie mogę polegać na moim własnym nosie... Poza tym chodzi nie tylko o szpiegów i 
dywersantów, ale o różnych złodziei i innych... Osobiście nie wierzę, żeby jakiś dywersant... 
Chociaż właściwie, czemu nie — ojciec urwał nagle.
Karlik siedział nieruchomo z ołówkiem w ustach, zapatrzony w okno pokryte cętkami 
deszczu. Za oknem poruszały się nieprzerwanie gałęzie podobne do niespokojnych, chciwych 
rąk. Okrągła lampa odbijała się w szybie.
Nagle rozległ się przeraźliwy jęk syreny. Druga zmiana kończyła pracę. Kompresor[2] 
zachłysnął się, stracił dech i ustał. Zapanowała nieprzyjemna cisza. Karlik obejrzał się czegoś 
trwożliwie. Wyszedł na balkon i... struchlał. Oparty o drzewo, tuż za płotem z siatki, stał 
nieznajomy mężczyzna. W jaskrawym świetle latarni błyszczał jego mokry płaszcz z 
podniesionym wysoko kołnierzem. Podobny do tego nieprzemakalnego, jaki ma ojciec.
Zamknął szybko drzwi
— Co się stało? — zapytał ojciec.
— Stał.
— Kto?
— Jakiś człowiek.
— Gdzie?
— Tam, koło drzewa...
— Zdawało ci się.
— Widziałem wyraźnie.
Ojciec energicznym ruchem otworzył drzwi na balkon.
— Gdzie? Pokaż!
Karlik patrzył zdumiony. Nie było nikogo. Drzewa mokły osowiałe w deszczu.


ROZDZIAŁ V
Dlaczego Gola się spóźnił? • Akcja „Sz” • Tajemnica Osuchowego łoża

Nazajutrz Wiktor zaspał. Kiedy się ocknął, było już zupełnie widno. Dziw, że nikt go nie 
obudził. Zbiegł w koszuli na dół, jak tylko można najciszej, na palcach. W kuchni nie było 
żywego ducha. Czapka i laska Osucha zniknęły ze swojego miejsca. Widocznie stary wyszedł. 
Zegar wskazywał pół do ósmej. Wiktor porwał pajdę chleba i skoczył z powrotem na górkę, 
nacisnął pośpiesznie tajemniczą płytkę na oknie, ubrał się i gryząc po drodze chleb pognał do 
szkoły.
Było już po dzwonku, ale pan Sądej, który miał mieć pierwszą lekcję, jeszcze nie 
przyszedł. „Trzeba mieć wyjątkowe szczęście” — pomyślał z ulgą Wiktor. Pan Sądej nigdy się 
nie spóźniał i był bezlitosny dla spóźnialskich.
W klasie, znudzonej czekaniem, narastał gwar, zaczęto wychodzić z ławek. Do Wiktora 
przysiadł się Rudniok.
— No, jak ci poszło? Miałeś grandę o wczorajsze?
— Trochę — zaczerwienił się Wiktor. — Osuch wydostał miotłę.
Karlik skrzywił się.
— Nie przejmuj się, bracie — ściszył głos. — To wszystko detal... Mam ważną 
wiadomość... Widziałem szpiega... No, słuchasz? — przerwał, bo zobaczył, że Wiktor przygląda 
się ciekawie czemuś za oknem.
— Popatrz, Gola biegnie!
Karlik powędrował za jego wzrokiem.
Istotnie drogą biegł Stefek Gola dysząc jak Zatopek na finiszu. Chłopcy doskoczyli do 
okna.
— Ale się spóźnił! — mruknął Rudniok. — Prędzej, prędzej, bo nie zdążysz! Gazu! 
Maratończyk! — krzyknął do Goli ze śmiechem.
Zobaczywszy Wiktora w oknie, Gola zwolnił i pogroził mu gniewnie pięścią.
— O co mu chodzi? — zdziwił się Wiktor.
Na przerwie Gola podszedł do niego.
— Umowa gra? — zapytał surowo.
— Gra. O co ci chodzi? — zdumiał się Wiktor.
— No, no, szwagier, nie udawaj greka.
— Kiedy ja naprawdę nic nie rozumiem.
— Czego mnie nie obudziłeś? Spóźniłem się przez ciebie o całe pół godziny!
— Jak to?... Przecież dzwoniłem jak zwykle.
— Łżesz!
— Jak mamę kocham, dzwoniłem!
Gola popatrzył mu „hipnotyzerskim” wzrokiem w oczy, lecz Wiktor wytrzymał 
spojrzenie.
— Hm... — Gola skubnął się w brodę — to znaczy awaria... Trzeba zbadać instalację. 
Niemożliwe, żeby się akumulatory wyczerpały. Pewnie coś w przewodach. Sprawdzimy po 
lekcjach. No jak, szwagier — zmienił temat — przyjdziesz dzisiaj na piłkę?
* * *
Klapa na dachu podniosła się i z otworu wyjrzały ostrożnie dwie rozczochrane głowy.
— Uwaga, Osuch w polu widzenia! — szepnął Gola.
Obie głowy schowały się natychmiast. Po chwili klapa uniosła się znowu.
— Przeszedł.
Wydźwignęli się na rękach z otworu i wdrapali jak koty na grzbiet dachu. Tutaj siedli 
okrakiem i pośpiesznie zaczęli sprawdzać przeciągnięte tędy przewody.
— Rozluźnione. Ten stary grzyb, Osuch, musiał szarpać zdrowo — skrzywił się Gola.
Poza tym jednak nie stwierdzono żadnych widocznych uszkodzeń.
— Musi być wewnątrz przerwany — doszedł do wniosku Gola. — Zdejmij, sprawdzimy 
jeszcze raz w domu.
W izbie próbowali przepuszczać przez druty prąd z akumulatora, jednak przytknięta do 
nich żaróweczka nie świeciła. Gola cisnął ze złością zepsuty przewodnik na ziemię.
— I po całej zabawie! — krzyknął wsadzając ręce do kieszeni.
Wiktor podniósł drut i zaczął go zwijać.
— Zostaw ten szmelc! — pociągnął go Gola. — Idziemy na piłkę!
— Nie... teraz nie mogę... — zaczerwienił się Wiktor. — Później, później... pilnują 
mnie... widzisz... Osuch, dziad przeklęty...
Gola zgrzytnął zębami.
— Nie bój się nic, frajerze, takiego starego próchna się boisz? Nie wiesz, jak się robi? Jak 
się będzie rzucał, to ja mu tak zrobię, że mu się odechce.
Tego wieczora drużyna Torpeda na próżno jednak oczekiwała na boisku swych 
czołowych zawodników. Nie stawili się ani środkowy napastnik Stopa, ani bramkarz Rudniok.
Gola odkomenderował do Torpeda kilku rezerwowych graczy, pobił ich 9:0, ale nie był 
zadowolony. Gra z osłabionym składem nie sprawiła mu satysfakcji.
Wieczorem umówionym gwizdem wywołał z chałupy Wiktora.
— Czego chcesz? — zapytał go Wiktor zbolałym głosem.
— Nie przyszedłeś.
Wiktor milczał.
— Miałeś wciry?
— Uhu.
Gola strzyknął śliną.
— Znów ten grzyb Osuch?
Wiktor skinął głową.
— Jutro zaczynamy akcję!
* * *
Rzeczywiście nazajutrz Gola pojawił się na pastwisku przy szosie, gdzie Wiktor pasł 
krowy. Pod kurtką tulił jakiś przedmiot.
— No, to chodź! — powiedział do Wiktora.
— A krowy?
— Głupstwo — machnął ręką Gola. Obrócił się w stronę zarośli i gwizdnął dwa razy na 
palcach. Zarośla poruszyły się i wyszło z nich dwu czwartoklasistów: Kryza i Jelito.
— Ubezpieczycie krowy — powiedział do nich Gola.
Malcy skinęli głowami.
— No, to jazda!
— Zaraz — miał pewne wątpliwości Wiktor — tylko żeby znów nie było jak wtedy na 
Wilczej Górze.
— Nie bój się, to gwarantowane chłopaki, tamtych przekurzyłem. No, gazu, nie mamy 
czasu.
Puścili się biegiem pod górę.
Kiedy się zadyszeli i zwolnili kroku, Wiktor nie mógł wytrzymać dłużej i zapytał:
— A... a co ty właściwie chcesz zrobić?
— Zobaczysz — uśmiechnął się tajemniczo Gola.
— Czy... czy coś strasznego?
— Nie bój się... na początek akcja „Sz”.
— A... a co ty tam niesiesz? — wskazał ciekawie na kurtkę.
— A to jest właśnie instrument do uspokojenia starego.
Zaszli do domu od strony ogrodu. Gola zatrzymał się w przyzwoitej odległości od okien, 
za krzakami malin.
— Idź, najpierw zobacz, czy kogo nie ma — powiedział do Wiktora.
Osucha nie było. Brak czapki i laski na gwoździu w kuchni wskazywał na to, że wyszedł 
na wieś. Matka prała na podwórzu.
— No, trudno, będziemy ryzykować — orzekł Gola kręcąc niecierpliwie włosek na 
brodzie. — Prowadź do izby Osucha — rzekł uroczyście.
W izbie rozejrzał się szybko dookoła, po czym rozpiął kurtkę i ku przerażeniu Wiktora 
wyciągnął zza pazuchy drucianą klatkę, w której szamotał się olbrzymi szczur.
— Skąd go masz? — zapytał Wiktor.
— Ze sklepu.
— Co?
— Mówię przecież, ze sklepu; ojciec zastawia tam pułapki, czasem się jakiś złapie. Jak 
myślisz, ten jest odpowiedni, co? Widzisz, jak się rzuca? To dlatego, że głodny. Morzyłem go 
naumyślnie przez cały dzień. No, co się tak patrzysz?...
Wiktor przełknął ślinę.
— I... i ty go chcesz Osuchowi wpuścić?
— Tak, tylko zastanawiam się gdzie: do buta z cholewą czy do siennika. Co o tym 
myślisz?
— Bu... buty włoży do... dopiero w niedzielę — wyjąkał Wiktor.
Gola zamyślił się.
— Masz rację, lepiej do łóżka.
— Myślisz, że to pomoże?
— No... w każdym razie odkujesz się na nim — rzekł Stefek zdziwiony, że Wiktor ma 
tego rodzaju wątpliwości. — Ludzie, zwłaszcza starzy, strasznie boją się szczurów. Jak 
wpuściłem raz szczura babce Lewandowskiej — zemdlała. Mówię ci, było śmiechu!
— A ty... a ty się, niby, nie boisz?
— Ja? — zaśmiał się Gola. — Patrz!
Odsunął nieco wieczko od pułapki. Szczur wcisnął tam natychmiast swój wąsaty 
pyszczek. Gola zaczął prztykać go palcami w nos. Wiktor patrzył na to z obrzydzeniem. Miał już 
dosyć i Goli, i szczura.
Nagle Gola krzyknął boleśnie. Klatka ze szczurem wypadła mu z rąk.
— Łapaj... trzymaj! — krzyknął Gola.
Szczur szamotał się chwilę w na pół otwartych drzwiczkach, lecz nim się Wiktor 
zorientował, wyswobodził się i czmychnął pod łóżko.
— Ukąsił mnie — Gola potrząsnął palcem. — Czy to prawda, że od ukąszenia szczura 
dostaje się parchów?
— Uhu — przytaknął skwapliwie Wiktor.
— Żeby to piorun trzasnął! — Gola zaczął ssać zawzięcie rankę.
— Stefek, chodźmy już stąd — wykrztusił Wiktor.
— Idź, głupi, musimy akcję skończyć — zganił go Gola. — Trzeba złapać szczura. Stań 
tutaj i jakby biegł — łap, a ja spróbuję pod łóżkiem.
To mówiąc wlazł pod łóżko. Grzebał się tam może z minutę, po czym wygramolił się z 
powrotem, trzymając w ręce pęk drutów.
— Widziałeś, co znalazłem?
— Przewody — wyszeptał Wiktor.
— Leżały zawinięte w gazetę. Skąd on to wziął?
— Pewnie Antek z kopalni przyniósł.
— Ty, szwagier, mam jedną myśl... Biegaj do siebie na górkę, tylko szybko, i przynieś 
stare przewody. Te, cośmy zdjęli.
— Po co?
— Najpierw przynieś, później zobaczysz.
Po minucie Wiktor wrócił z zepsutymi przewodami. Gola porównał znalezione pod 
łóżkiem z przyniesionymi.
— Jeden diabeł! Nikt nie pozna! Teraz już rozumiesz?
— Ty chcesz zamienić?
— Właśnie, co? Niezła myśl? To się nazywa, bracie, szybka decyzja.
Gola zawinął stare przewody w gazetę. Nagle w sieni rozległy się kroki.
Chłopcy spojrzeli po sobie przerażeni.
— Przez okno! — krzyknął Gola.
Cisnął zawinięty drut pod łóżko i schwyciwszy znalezione przewody rzucił się do okna. 
Wiktor szarpnął zasuwkę. Chwilę później biegli już przez ogród.
— Stój, matka! — syknął Wiktor.
Rzeczywiście Stopina rozwieszała w ogrodzie bieliznę. Odwrót był przecięty. Cofnęli się 
z powrotem pod okno, gdzie krzaki gęstego bzu dawały im schronienie.
Usłyszeli, jak skrzypnęły drzwi i do izby wszedł Osuch. Usiadł na stołku i objął się 
rękami za głowę. Chłopcy wychylili się ciekawie. Ale stary ich nie zauważył. Nie zauważył 
nawet, że okno jest otwarte. Co innego pochłonęło jego uwagę. Znieruchomiały patrzył na 
pierzynę, która wyraźnie się poruszała.
Za każdym poruszeniem Osuch żegnał się zabobonnie. Wreszcie zebrało mu się na 
odwagę... Wstał i z podniesioną laską w ręku zaczął się skradać w stronę pierzyny na palcach jak 
stary kot. Gdy pierzyna się znów poruszyła, trzepnął ją laską i... krzyknął przeraźliwie. Z 
pierzyny wypadł olbrzymi szczur i rzucił się na niego. Stary osunął się na krzesełko.
Kiedy trochę przyszedł do siebie, pokuśtykał do łóżka i zaczął wyjmować z siennika po 
kolei kupony różnych materiałów. Rozkładał je drżącymi rękami i badał pod światło, jakby się 
obawiał, czy nie ma w nich jakiej dziury.


ROZDZIAŁ VI
Batura denerwuje się • Pojedynek z Golą • Fatalny strzał • Wojtek 
Miedziana Stopa

Batura na próżno czekał na obiecane artykuły. Autorzy zwlekali bezwstydnie, 
wymyślając różne przeszkody. Batura złościł się, bo wiedział, że dzień w dzień grywają w piłkę z 
Golą w starych kamieniołomach.
Tymczasem tablica gazetki szkolnej wciąż jeszcze świeciła gołymi deskami, mimo że od 
trzech dni powinien był tam wisieć nowy numer. Wreszcie czwartego dnia rano przyszedłszy do 
szkoły Batura znalazł na tablicy gazetki anonimowy napis:

Batura zrobił plajtę

Wpadł we wściekłość i zagroził Stachurce, Miksie i Jońcowi, że jeśli do niedzieli nie 
napiszą, stłucze ich na kwaśne jabłko i wyrzuci na „zbity pysk” z komitetu redakcyjnego, a nadto 
napisze na nich satyrę.
Tej satyry najbardziej się zlękli, bo nie wiedzieli dobrze, co to takiego, i zapewnili go 
najuroczyściej, że w niedzielę rano stawią się na Wilczej Górze z gotowymi rękopisami.
— Nie ma już tak dobrze, żebym wam wierzył na słowo — powiedział z pogardą Batura 
— dacie mi gwarancję. Proszę bardzo panów — scyzoryki w zastaw.
Trzy noże zniknęły w kieszeni Batury.
— Czekam was o dziesiątej — powiedział surowo. — Jak nie przyjdziecie, rzucam 
scyzoryki do Dzikiego Szybu.
* * *
Batura siedział w zagłębieniu skalnym na mchach i stukał gniewnie ołówkiem w twardą 
okładkę brulionu, zupełnie tak samo jak pan Sądej, kiedy bywa zdenerwowany. Zmarzł już od 
tego czekania. Słońce wprawdzie świeciło, ale jesienny wiatr przenikał przez ubranie, targał 
uschłe badyle, wydmuchiwał pył skalny, kręcił w powietrzu nasionkami roślin, czasem przyniósł 
nawet strzęp dalekiej rozmowy ludzkiej, wołania i śmiechu.
Nagle Batura znieruchomiał. Usłyszał chłopięce głosy i wstrętny koguci głos Goli. 
Wdrapał się na skałę, żeby lepiej widzieć.
Dołem szła banda Goli. Najpierw biegły rozkrzyczane pętaki, potem Gola z piłką w ręce, 
a z nim — Batura zatrząsł się ze wstydu i oburzenia — prawie cały komitet redakcyjny. Rudniok, 
Stopa, Stachurka, Miksa i Joniec.
Zacisnął pięści i zbiegł na dół.
Chłopcy zatrzymali się niechętnie i z zakłopotaniem.
— Artykuły! — krzyknął Batura. Był przekonany, że znów nawalili. Tymczasem ku jego 
zdumieniu Stachurka, Miksa i Joniec sięgnęli za pazuchy i wydobyli stamtąd zapisane, 
aczkolwiek mocno wymięte arkusze papieru.
Batura złagodniał.
— W porządku! Chodźcie, siądziemy na chwilę i dopniemy numer.
Chłopcy spojrzeli z wahaniem na Golę, który podchodził z zaciśniętą pięścią. Wąskie 
szparki jego zmrużonych oczu nie wróżyły nic dobrego.
— Co ty masz do nich? — warknął następując na Baturę.
— A ty?
— Są w mojej drużynie! — sapał Gola.
— Gazetka jest ważniejsza.
— Idź do licha... — zachrypiał Gola. — Nudny jesteś z tą swoją gazetką, wiesz?
— Mało mnie obchodzi twoje zdanie. Idziemy, chłopaki — pociągnął Batura 
zesztywniałych redaktorów.
Goli posiniała twarz. Dał do potrzymania piłkę Miksie i zagrodził drogę Baturze.
— Odwal się od nich, rozumiesz? — zasapał.
Stali przez chwilę w milczeniu, mierząc się straszliwym wzrokiem. Wreszcie Gola 
nagłym ruchem strącił Baturze czapkę.
— Ręce przy sobie! — Batura w odpowiedzi walnął go w żołądek.
— Jak mi się będzie podobać, ty gryzipiórku nadęty! — piał Gola.
Batura sprężył się do skoku, przykucnął i rzucił się na przeciwnika. Po chwili obaj tarzali 
się po ziemi. Chłopcy rozstąpili się i przyglądali bójce. Po twardej, wyschłej darni migały 
czerwone policzki Batury i wykrzywiona z wysiłku twarz Goli.
— Za nogę! Za nogę go!
— Batura, nie daj się!
— Gola, nelsona mu!... — padały fachowe uwagi.
Ale oni grzmocili się po prostu, jak się dało, toczyli się po trawie jak ścięte kłody, to 
znów zrywali się z niepojętą szybkością na nogi i z powrotem rzucali na siebie.
Nie wszyscy jednak przejmowali się tą zażartą walką, a już najmniej ci, którzy byli 
powodem kłótni.
Joniec i Miksa korzystając z okazji dobrali się do piłki.
— Popatrz! — krzyknął Miksa do Jońca.
Chcąc się popisać wykopem, zamierzył się potężnie i... trafił w próżnię, przewracając się 
w dodatku.
Joniec zarżał z uciechy. Podbiegł do piłki i kopnął z rozmachem. Piłka wystrzeliła niemal 
prostopadle w górę.
— Ale świca! — krzyknął szyderczo Miksa zrywając się z ziemi.
Był już z powrotem przy piłce, ale Joniec nie myślał mu jej oddać. Zaczęli się „kiwać” 
zajadle.
W pewnej chwili kopnięta przez któregoś piłka przeleciała nad głowami chłopców i 
poszybowała prosto w kierunku, gdzie czernił się otwór Dzikiego Szybu.
Joniec i Miksa zastygli w przerażeniu. Potem rzucili się do szybu. Piłki ani śladu. Musiała 
stoczyć się w głąb.
Tymczasem z gromady chłopców rozległy się już przeraźliwe okrzyki:
— Gola! Gola! Słuchaj! Piłka wpadła do szybu. Gola!
— Co?! — Gola i Batura zerwali się z ziemi na równe nogi.
— Piłka wpadła! Do Dzikiego Szybu! — darli się jeden przez drugiego przestraszeni 
chłopcy.
Gola dopadł do Miksy i zaczął nim potrząsać krzycząc głosem nabrzmiałym gniewem i 
rozpaczą:
— Gdzie piłka, ty draniu? Gdzie piłka?
— To nie ja, to Joniec kopnął.
— Jak mamę kocham, nie ja, to Miksa — zapierał się z płaczem Joniec.
Gola wlepiał to w jednego, to w drugiego straszne, wyłupiaste oczy.
— Zęby po-wy-bi-jam!... Kości połamię!
— My... myśmy nie chcieli!
— Nie chcieli... nie chcieli! Co mi z tego, że wyście nie chcieli? Oddajcie piłkę... Taką 
piłkę do szybu!... — pienił się Gola.
— Nie krzycz tak — odezwał się Batura — może da się wyciągnąć.
— Może się zatrzymała — mruknął Wiktor.
— Pewnie, że mogła się zatrzymać — powiedział z przekonaniem Karlik.
— Tak... zatrzymać — przedrzeźniał go Gola. — Głupie gadanie. Jak mogła się 
zatrzymać? Już wszystko przepadło. Ja wam tego nie daruję, ja was... — znów rzucił się do 
Miksy i Jońca.
— Mogła się zatrzymać — powtórzył Batura. — Nie masz co jeszcze rozpaczać. Ta 
dziura to przecież wcale nie jest szyb.
— Jak to?
— Tak, ja wiem. Tam jest tylko taki chodnik bardzo pochyły i strasznie mokry.
— Byłeś tam? — chwycił go za rękę Gola.
— Zaglądałem — odparł Batura wymijająco.
— To dlaczego nazywają to „Dziki Szyb”?
— A tak — wzruszył ramionami Batura.
— Nie. Tam jest naprawdę szyb — powiedział Karlik — tylko nie od razu. Najpierw jest 
upadowa, no, właśnie taki chodnik dosyć stromy — pokazał ręką — a potem w głębi on się 
rozgałęzia i jedna odnoga idzie prostopadle w dół, i to jest dopiero szyb.
— Skąd wiesz?
— Słyszałem, jak ojciec ze sztygarem Malinowskim rozmawiał.
— I myślisz, że piłka mogła tam nie dolecieć? — szepnął z nadzieją Gola.
— No, pewnie.
Gola oblizał spieczone wargi i obejrzał się nerwowo za Miksą i Jońcem, którzy kryli się 
za plecami chłopców.
— Na co czekacie? — krzyknął. — Jazda! Za pięć minut piłka ma być z powrotem!
Joniec i Miksa spojrzeli po sobie, obcierając oczy.
— Już... Włazić natychmiast i nie wracać bez piłki.
Chłopcy wahali się. Czarny, wilgotny otwór jamy przerażał ich.
— Już! Tchórze! — pchnął ich Gola.
— Daj spokój — wtrącił się Batura. — Bez lamp i tak nic nie znajdą.
— Żal ci ich, to idź razem z nimi! — krzyknął Gola. — Macie! — cisnął swoim ofiarom 
pudełko zapałek.
Batura wzruszył ramionami i odszedł na bok, oglądając zdarte do krwi ręce. Czy za 
takimi draniami warto się ujmować? Będą mieli nauczkę, żeby się z Golą nie zadawać.
Otwór szybu zagradzały złomy skalne większe od chłopców. Pochlipując i dygocąc ze 
strachu, Miksa i Joniec przeleźli przez te głazy i zaczęli czołgać się w głąb jaskini.
Natychmiast ogarnęła ich ciemność i cisza, wśród której słychać było wyraźnie 
monotonny szelest wody spływającej po ścianach. Drżącymi rękoma jak ślepcy obmacywali 
drogę, ale prócz mokrych i zimnych jak lód kamieni nie znajdowali nic. Chodnik spadał bardzo 
stromo w dół i wody było w nim coraz więcej.
— Nie, nie idę dalej — jęknął Joniec.
Miksa zapalił zapałkę, ale zgasła ona zaraz w jego mokrej ręce. Dopiero za trzecim razem 
poświeciła przez chwilę. Zobaczyli, że znajdują się w korytarzu skalnym podobnym do lochu. 
Dołem płynął wartki strumień wody.
Piłki nigdzie nie było. Musiała stoczyć się lub spłynąć. Bóg wie jak głęboko.
Zatrzymali się bezradnie i z rozpaczą, mokrymi od łez i wody oczyma wpatrywali się w 
nieznaną, czarną otchłań.
Wtem włosy zjeżyły im się ze strachu. Oto nagle gdzieś daleko w dole pojawiła się słaba 
poświata, a potem zabłysło światełko. Tajemniczy jasny punkcik chwiał się i skakał jak żywy. 
Zdawało im się, że słyszą ciężkie człapanie. Chcieli krzyczeć, lecz głos zamarł im w krtani.
Pozostali na powierzchni chłopcy wpatrywali się z napięciem w ciemną czeluść, gdzie 
zniknęli pechowi piłkarze.
— Jak myślisz, znajdą? — zapytał Baturę rozgorączkowany Karlik.
— E... tam chodnik idzie tak — Batura zrobił ruch z góry na dół. — A potem jest szyb jak 
studnia — powiedział umyślnie głośno, żeby Gola usłyszał.
— Byłeś tam?
— Zaglądałem — odparł wymijająco Batura.
Chłopcy patrzyli na Golę z potępieniem i wyrzutem. Gola siedział z gniewną miną na 
kamieniu, udając, że bardzo jest zajęty ssaniem skaleczonego palca, ale od czasu do czasu rzucał 
niespokojne spojrzenia na szyb. W rzeczywistości czuł się bardzo nieswojo. Pierwsza fala złości 
opuściła go. Już prawie żałował, że posłał tych nieszczęśników na dół bez lampy, ale wstyd mu 
się było do tego przyznać. Zresztą ci głupcy zgubili mu piłkę. Taką piłkę!
Nagle z głębi jaskini dobiegł chłopców okrzyk śmiertelnego przerażenia. Gola zerwał się i 
otworzył usta.
Po chwili w wejściu do szybu pojawiła się rozczochrana głowa Jońca, a za nim upaprana 
twarz Miksy. Byli też bez czapek. Widocznie pogubili je w czasie ucieczki. Twarze mieli 
poprzecinane do krwi. Krew pomieszana z rudym błotem kopalni zalepiała im nosy i oczy. 
Widać uciekali zdrowo. Chłopcy cofnęli się z przestrachem.
— Co się stało?! — krzyknął Batura.
— Tam ktoś jest! — wybełkotał Joniec.
— Duch... duch... — Miksa dygotał i dzwonił zębami.
— Zaraz, zaraz... — uspokajał ich dziwnie niskim głosem Batura. — Opowiedzcie po 
kolei.
— Du... duch... duch z lampą... świecił... uciekliśmy... gonił.
— Du... duch nie świeci — zauważył Batura przełykając ślinę przez ściśnięte ze strachu 
gardło. — A... a poza tym, to... to w ogóle nie ma duchów.
— A czy ten duch miał białą koszulę? — zapytał z przejęciem mały Kryza z czwartej.
— Koszulę? — Miksa spojrzał na niego podejrzliwie. — Nie, nie miał.
— To nie był duch — stwierdził stanowczo Kryza. — Babcia mówiła, że duchy chodzą w 
białych koszulach do samej ziemi.
Chłopcy parsknęli śmiechem. Już się jakoś przestali bać duchów.
— E, zdawało wam się — machnął ręką Batura.
Miksa i Joniec milczeli urażeni. Gola wstał z pogardliwym uśmieszkiem i zbliżył się do 
nich z pięściami.
— Wy, tchórze... chcieliście się wykpić!
— Tak, tchórze — płakał Miksa. — To spróbuj sam bez lamp... piłka stoczyła się na sam 
dół.
Nagle z tyłu posłyszeli żałosne meczenie, zupełnie jakby ktoś przedrzeźniał płaczącego 
Miksę.
Z góry zbiegały dwie białe kozy, a za nimi stryj Wiktora, Mikołaj. Nie wiadomo, kto 
kogo ciągnął, kozy Mikołaja czy Mikołaj kozy.
— Co wy tam robicie, gałgany?! — krzyczał stryj Mikołaj głosem pełnym niepokoju. — 
Odejdźcie wy od szybu... To się jeszcze kiepsko skończy.
Chłopcy odsunęli się nie bez strachu. Ze stryjem Mikołajem nie było żartów.
— No, cóż to, języka w gębie zapomnieliście?
— Bo... bo, stryju... piłka nam wpadła... — zaczął niepewnie Wiktor.
— A... piłka. A cóż wy myślicie, że piłka to pięć groszy, a kopalnia to skarbonka?
— My... myśmy nie chcieli... sama wpadła.
— Sama... sama... — gderał stary.
— Stryju — prosił błagalnie Wiktor — nich nam stryj pomoże...
— Ho! ho! Jeszcze by tego brakowało, żebym ja za waszą piłką schodził... Już tam nią 
Wojtek Miedziana Stopa zagrywa.
Chłopcy spojrzeli po sobie.
— Wojtek Miedziana Stopa?
— A tak!
Miksa przełknął ślinę.
— Myśmy, proszę pana, widzieli... tego Wojtka — rzekł z przekonaniem.
— Co? — stary otworzył usta zaskoczony. — Widzieliście Wojtka Miedzianą Stopę?
— Widzieliśmy! Świecił na dole. Bo myśmy tam weszli, proszę pana.
— Na dół?
— Nie, do upadowej. Ale widzieliśmy.
Jeden przez drugiego zaczęli opowiadać o nieudanych poszukiwaniach. O tajemniczym 
świetle w dole. O tym, że ktoś ich gonił.
— E... zdawało wam się chyba — zaniepokoił się stary.
— Niech im pan nie wierzy — wtrącił się gwałtownie Gola. — To ich wymysł. Stchórzyli 
po prostu i teraz bajki opowiadają.
— Proszę pana — zapytał Rudniok — a czy tam można zejść?
— Czy można? Wszędzie można. Ale to trudna sprawa. Ani mi się waż który!
— To... to piłka ma już tam zostać? Taka piłka!
Mikołaj uśmiechnął się nieznacznie pod wąsem.
— Ano, musicie poprosić Wojtka Miedzianą Stopę. Może wam odda.
— Iii, pan się śmieje — rzekł urażony Karlik.
— Odkupicie mi piłkę! — krzyczał swoim kogucim głosem Gola. — Zobaczysz, Miksa, 
do twojego ojca pójdę.
Wyciągnął brudną chustkę i zaczął wycierać sobie czerwone oczy. Z kieszeni wypadła mu 
rzepa. Spostrzegły to od razu kozy Mikołaja i zjadłszy ją poczęły skubać Golę po spodniach... w 
poszukiwaniu następnej porcji. Gola oganiał się śmiesznie.
— A pójdziecie wy, diabły rogate! — Mikołaj uderzył je drugim końcem powroza i 
zaczął odciągać od chłopca. — No, pójdźmy już, kózki.
Chłopcy otoczyli go.
— Proszę pana... a... a kto to jest właściwie ten Wojtek? — zapytał Stachurka.
— Nie wiesz? — powiedział Batura. — To taki górnik z bajki.
— Wcale nie z bajki... bo on żył naprawdę. Prawda, stryju? — spierał się Wiktor.
— Prawda.
— Ale on już nie żyje? — upewnił się Stachurka.
— Żyje. Są tacy górnicy, którzy go widzieli.
— A pan go widział?
— Ja nie, ale mój ojciec opowiadał mi, że go raz widział.
— A jak on wyglądał?
— Stary, z brodą siwą... ale jeszcze krzepki... W lnianym ubraniu... wysoki... na nogę 
utyka, bo ma stopę z miedzi.
— Niech nam pan o nim opowie! My panu popasiemy kozy... Gola ma rzepę, to 
poświęci... Niech nam pan opowie! — chłopcy biegli gromadą za Mikołajem i napraszali się. Na 
końcu wlókł się nieszczęśliwy Gola, ale nikt już na niego nie zwracał uwagi.
„Tacy koledzy” — myślał rozgoryczony.
Póki miał piłkę, skakali koło niego, a teraz więcej dbają o Mikołajowe kozy... Nawet 
rzepę odebrali.
Tymczasem stary Mikołaj usiadł na murawie przy wielkim omszonym głazie. Wyciągnął 
papierosa i zaczął ugniatać w palcach.
Chłopcy szturchnęli Baturę. Batura pospiesznie wydostał z kieszeni zapałki i usłużnie 
podał ogień staremu.
— Niech pan opowie... Opowieść o Wojtku Miedzianej Stopie
— Długie to dzieje, wszystkiego już nie pamiętam, ale to jest zapisane w klasztorze na 
Karczówce, na wołowej skórze przez zakonników. Dokładnie jest spisane — co i jak — cała 
księga. I przed wojną profesor jeden tu był i wszystko spisał. Dawniej to żyli u nas górnicy, co 
wszystko na pamięć o tym Wojtku znali. Siadł taki po wieczerzy i przez całą noc mógł 
opowiadać. Jak byłem taki jak wy, przed pierwszą wojną, tom się od nich nasłuchał. Teraz już o 
Wojtku zapominają. Jeszcze stary Pęczkiewicz dużo by opowiedział i może Kowara, a inni to... 
— Mikołaj machnął pogardliwie ręką. — Po takim opowiadaniu gadania było drugie tyle, a ile 
sporów, a domysłów! Bo sprawa Wojtka do dziś nie jest zakończona.
— Jak to? — pytali chłopcy.
— Ano, zrozumiecie sami na końcu, wpierw posłuchajcie po kolei.
Dawno temu żył sobie gwarek ubogi, ale wesoły, imieniem Wojtek.
— A co to znaczy gwarek, proszę pana? — przerwał Batura.
— Ano... tak dawniej górników tu nazywali. Żył więc sobie ten gwarek ubogo, ale 
wesoło, bo wiatrogłów był wielki i trzpiot. Ojca mu skała przygniotła i został ino z faśnikiem 
bele jakim i gołymi rękami, ale nie przejmował się wcale, po karczmach chodził, miodek pijał, 
muzykantom płacił, dziewczynom podarki kupował, aż resztę talarków ojcowskich przepuścił.
Były wtedy na górników czasy ciężkie, bo żupnicy[3] cudzoziemce olborę[4] ciągnęli i 
zamkosty[5], i jeszcze różne opłaty od gwarków, a o kopalnie nie dbali. Na próżno skarżyli się 
gwarkowie i z pismami do Warszawy jeździli. Czasy były niespokojne, wojenne, pankowie 
głowy podnosili, gdzie tam ludkowi gwareckiemu u kanclerzy sprawiedliwości szukać. Psuły się 
nie naprawiane pompy, waliły się nie odbudowane stropy, woda zalewała kopalnie, coraz ciężej 
było o urobek. Podupadał ludek gwarecki. Ten i ów, nie mogąc wyjść na swoje, sprzedawał 
koncesje możnym panom i przechodził do nich na służbę.
A był w okolicy niejaki Piekutowski, szlachcic zamożny i chciwy, który miał największe 
na pola górnicze apetyty. I mówi ten Piekutowski:
„Sprzedajże mi ty, Wojtku, swoje prawo i pracuj dla mnie, to ja ci talarków brzęczących 
odliczę”.
Widzi Wojtek, że nie obstanie, tak i sprzedał panu swoje prawo.
A Piekutowski kutwa był i bardzo swoich gwarków o tę miedź pilił, bo potrzebował 
pieniędzy. Na nowy dwór, który mu włoscy mistrze stawiali, i na posag dla córki, którą za 
wojewodę chciał wydać, a najwięcej na proces z familią Osieckich, którą z torbami chciał puścić. 
Pół wieku już się procesowali i żadna strona nie mogła wygrać. Raz jedna była na górze, raz 
druga, ale do egzekucji nie dochodziło, bo każda miała silne plecy, więc to protektorom na ucho 
szepnie, to sędziom podsypie i już rewizja procesu, i dawaj od nowa!
Zawziął się wreszcie Piekutowski i ślubował uroczyście w kościele piekutowskim dach 
cały blachą miedzianą pokryć, jakiej i biskupi w Kielcach na zamku nie mieli, jeśli mu Matka 
Boska pozwoli Osieckich z torbami puścić.
Ciśnie więc gwarków, pili; oni robią, co mogą, ale jemu wciąż mało. Wezwał ich do 
siebie w jedną niedzielę i powiada:
„Niedobrze pracujecie, ludkowie mili, oj, oj, ręka mnie świerzbi... Każę was przećwiczyć 
i przepędzę, jak mi Bóg miły”.
To oni tłumaczą:
„Drzewo miał pan wielmożny kazać dać i faśników nie ma, i liny już stare... pękają, a 
pompy stoją zepsute”.
„Ejże, ejże — Piekutowski na to — tylko po karczmach siedzicie. Tobie nos sczerwieniał 
— mówi do jednego — a ty — do Wojtka się obraca — za dziewkami się włóczysz, ekonom się 
skarżył, że dziewkom na wsi głowy zawracasz”.
Poczerwieniał Wojtek, bo w rzeczy samej podobała mu się jedna kmiecia córka i do niej 
uderzał. A zakochany był mocno. Ale ona była pańszczyźniana i żeby ją pojąć za żonę, musiał 
mieć zgodę pańską.
Skłonił się więc panu do ziemi i powiada:
„Dopraszam się łaski jaśnie wielmożnego pana, co by mi pozwolił Ewkę, córkę Janusa, za 
żonę pojąć”.
Zdziwił się pan i wąsa podkręcił.
„Co, żenić się chcesz? — powiada. — Słyszycie, gwarkowie mili, świat się przewraca, 
ten drapichrust o ożenku pomyślał. Czekaj no — powiada — już ja cię wyswatam, mam tu w 
kredensie panny służebne na małżeńskie związki od lat statecznie wyczekujące. Dziewki zdrowe, 
gospodarne, pobożne, skromne, przy dworze ogładzone”.
„Dopraszam się łaski jaśnie wielmożnego pana — Wojtek na to — ja ino o Ewkę od 
Janusa stoję”.
„Hm, a czemuż ty o nią tak stoisz?” — podkręcił pan wąsa.
„Miłuję ją z całej duszy” — Wojtek na to.
A pan powiada:
„Skoro taki zbereźnik, jak ty, tak ją sobie upodobał, musi to być dziewka gładka”.
„Oj gładka!” — wzdycha Wojtek.
Pan się uśmiechnął pod wąsem.
„Urwipołć jesteś, mój Wojtku, lekkoduch i hałaburda — powiada — nie wiem, czy 
sumienia mojego grzechem śmiertelnym nie obciążę, jeśli tobie tę dziewczynę wydam. Przyślij 
no ją do mnie, niech ja zobaczę, pogadać z nią muszę”.
Pełen nadziei poszedł Wojtek do dziewczyny, opowiedział o życzeniu pańskim i z 
bijącym sercem do dworu wyprawił. Poszła pokazać się i już nie wróciła. Spodobała się panu i w 
służbie na pokojach mieć ją zechciał.
Przychodzi Wojtek na trzeci dzień i kłania się panu, a prośbę swoją ponawia. Pan brwi 
zmarszczył.
„Wiesz, że ci jestem życzliwy, mój Wojtku. Dziewkę twoją do pokojów wziąłem, żeby 
się przy dworze ogładziła, iż byś miał żonkę nie jak kołek nie ociosany albo brzozową miotłę, ale 
jako boginię” — i uśmiecha się.
„Dopraszam się łaski — Wojtek na to — niech ta ona będzie zwyczajna, ale własna. Na 
boginię się jej i tak przerobić nie da, już ja wiem. A ociosać, to ja sam ociosam, przeciem 
gwarek”.
„Ej, mój Wojtku — pan na to — żartowniś jesteś i hultaj, a ja ojcem ludowi jestem, 
sumienie ojcowskie we mnie się zżyma, takiemu obibokowi jak ty dziewuszkę niewinną oddać. 
Radziłem się księdza plebana i otośmy postanowili za wiatrogłowa, lenia i fanfarona dziewczyny 
nie wydawać”.
Zbladł Wojtek.
„Jakże to, panie wielmożny?”
„Ustatkuj się, żywot zmień, na ojca swego pracowitość pomnij i do roboty się przyłóż. 
Przyniesiesz mi dziesięć cetnarów miedzi, dziewka będzie twoja. Inaczej na oczy mi się nie 
pokazuj!”
Poznał Wojtek, że chciwy pan na kantar[6] go wziął, ale co mógł poradzić? Rozpacz go 
ogarnęła, przez dwa dni w karczmie się upijał, potem cały dzionek przespał, a na trzecią noc 
wziął się do roboty.
Szły długie miesiące, a on gniazda miedzi w górze szukał, tropił żyły zielone i błękitne, 
wykuwał w skale chodniki głębokie, ale do dziesięciu cetnarów wciąż było daleko. Zawziął się 
jednak, prawie nie wychodził z kopalni, broda mu rosła, oczy ślepły, a on wciąż miedzi szukał. 
Zaczął bić w skale upadową głęboką, coraz niżej się spuszczał... Jak jeszcze nikt dotąd.
„Na co ci to, Wojtek? Rzuć!” — śmieli się z niego ludzie, że się tak w robocie zatraca, ale 
on nie słuchał.
Tak minęło sześć lat, a na siódmy rok odnalazł wreszcie gniazdo olbrzymie, większe niż 
komnata w zamku biskupim, ale gdy ostatni głaz odłupywał, spadła ze stropu skała i lewą mu 
stopę zmiażdżyła. I odjęli mu stopę, a kowal dorobił mu miedzianą.
I poszedł do pana, i powiedział:
„Odkryłem gniazdo olbrzymie, wydobyłem dziesięć cetnarów rudy i wydobędę jeszcze 
dziesięćkroć tyle”.
Pan wąsa podkręcił.
„Dałem ci szlacheckie słowo, to i dotrzymałem, idź i bierz sobie dziewkę, którąś 
umiłował”.
Poszedł Wojtek na dziedziniec i do drzwi najdroższej zastukał. Wychyliła się główka o 
włosach pięknie utrefionych i poznał Ewkę, choć po pańsku przebraną, ale umiłowaną, a ona 
widząc człeka zarośniętego, obszarpanego i kulawego, nie poznała go i wzięła za żebraka, i 
krzyknęła:
„Idźcie do kuchni, biedny człowieku, tam biednych karmią!”
Ścisnęło mu się serce i zawołał:
„Ewuś, nie poznajesz mnie?!”
Wzdrygnęła się na ten głos i przyjrzała mu dobrze.
„Przyszedłem po ciebie, żebyś żoną moją została, pan pozwolił”.
Zobaczył, jak poczerwieniała jej piękna twarz i czarne brwi się zmarszczyły gniewnie.
„Idź precz, kulasie, nie znam cię! — krzyknęła. — No, precz, bo cię psami poszczuję!”
Cofnął się przerażony, z bólem wielkim w sercu, i zapłakał. I poznał, że pan mu ją 
odebrał.
Z goryczy i rozpaczy ogromnej zapuścił się w podziemne chodniki i prawie z nich nie 
wychodził. A z odkrytego gniazda bez przerwy rwano rudę, że końca nie było widać, i wybrano 
wielką komnatę, którą nazwano „Zieloną”, bo gdy się tam weszło z lampą, błyszczała zielono od 
kryształów malachitu, i nie było drugiej podobnej w całym królestwie.
Ale zanim zdążył Piekutowski Osieckich z torbami puścić i ślubowanie wypełnić, Szwed 
bluźnierczy zza morza na kraj najechał i po całej Rzeczypospolitej rozlazł się jak robactwo. Ich 
król, człowiek chytry, od razu zwąchał, że taka kopalnia to interes. A sam pieniążków 
potrzebował więcej niż tysiąc Piekutowskich, bo na wojnę się zapożyczył i siedział w kieszeni u 
lichwiarzy.
Naznaczył więc namiestnika i kazał mu miedzi, ile się da, ciągnąć. No i przyjechał ten 
namiestnik z majstrami i rajtarami, i rozpytuje się, kto by był tu taki w kopalni rozeznany, żeby 
ich mógł oprowadzić. I powiedzieli mu, że Wojtek Miedziana Stopa, bo nikt lepiej niż on w 
kopalni się nie rozeznawał. Posłali po niego. I zobaczyli brodatego kuternogę o ponurym 
spojrzeniu.
„Prowadź, stary diable, po swoim piekle!” — krzyknęli.
I powiódł Wojtek onych Szwedów w głębie kopalni, i pokazywał im jej bogactwa 
rozliczne, a na końcu zawiódł ich do Zielonej Komnaty.
I stanęli Szwedzi oślepieni bogactwem kruszcu, i oczu nie mogli oderwać od 
malachitowego stropu i ścian.
A kiedy tak stali, rozległ się huk straszliwy i dudnienie.
To Wojtek Miedziana Stopa wysadził chodnik i na wieki pogrzebał pod gruzami onych 
Szwedów i siebie, kryjąc bogactwa one, iżby złej sprawie nie służyły.
I jest podanie, że zwróci je dopiero wtedy, gdy lud wolny od ciemiężycieli się stanie.
* * *
— To on zginął? — zmartwił się Stachurka.
— Nie zginął — rzekł przyciszonym głosem Mikołaj. — On nie mógł zginąć... Po swoim 
podziemnym królestwie z lampą chodzi i pilnuje skarbów Góry. Czasem górnika przed śmiercią 
ostrzeże... czasem dziecku się pokaże.
— A nie próbowali dokopać się do tej Zielonej Komnaty? — spytał Karlik.
— Próbowali... ho... ho, próbowali. Ale na próżno. Nie mogli natrafić. I już potem Wilcza 
Góra nie dawała z siebie miedzi... chyba tyle tylko, żeby zwabić, nadzieją poszukiwaczy mamić. 
Wiercili tu i pan Staszic, i Austriacy, i dziedzice. Ciągle trafiali na żyłki, na gniazdka, lecz na 
prawdziwe gniazdo nie mogli trafić. Ale ono jest — ukryte głęboko... Dobrze go Wojtek Stopa 
strzeże.
Zapanowało milczenie.
— To proszę pana... — odezwał się po chwili z wahaniem Karlik — znaczy, że teraz 
Wojtek zwróci.
— Ano, tak by wypadało — zamruczał Mikołaj — zapowiedział przecież, że ludowi 
odda.
— Jakoś mu się nie spieszy — zauważył złośliwie Gola.
— Widać gazet nie czyta i nie wie, co na wierzchu słychać — przygadał jakiś dowcipniś.
— Nie bójcie się — uśmiechnął się Mikołaj — on tam wie wszystko i to, że się z niego 
nabijacie, też.
— Ale musi mieć słuch! — szydził Gola.
— Nie wiesz, dziadzio sobie telefon założył!
— Zamknijcie się. Jak wam się nie podoba, to nie słuchajcie — zgromił ich Batura.
— A co, pożartować nie można? Bajka przecież. Są to duchy?
— Ja widziałem — rzekł z przekonaniem Miksa.
— I ja — zawtórował Joniec.
Gola wzruszył ramionami.
— To ty nie wierzysz w Wojtka Miedzianą Stopę? — zapytał go Mikołaj oczyszczając 
lufkę papierosa.
— Nie.
— No, to jeszcze uwierzysz — Mikołaj uśmiechnął się tajemniczo.
— Stryju, jak ten, ten niby Wojtek, wszystko wie, to czemu skarbów, chytrus, nie oddaje? 
— mrugnął porozumiewawczo okiem do kolegów Wiktor.
— Odda, odda. Tylko się na inżynierów pogniewał i przez to zwleka.
— Jak to?
— Ano, źle nasi inżynierowie z nim postępują. Śmieją się z niego, szacunku nijakiego dla 
starego nie mają... ale jakoś rady sobie bez niego dać nie mogą.
— Przepraszam bardzo — uniósł się dotknięty Karlik.
— Nie obrażaj się — mruknął Mikołaj. — Twój tatuś ino w papierach i książkach się 
grzebie, i nic wygrzebać nie może...
— Nie bójcie się... już się niedługo dowiercimy... Musimy się dowiercić, to... jest 
naukowo pewne — zakończył Karlik zwrotem, który słyszał często u ojca.
— Iii — skrzywił się stary. — Ja to mówię, że tymi wierceniami to inżyniery tylko 
niepotrzebnie Wojtka denerwują... Czy to tobie byłoby przyjemnie, jakby ci jacyś nieznajomi w 
twoim własnym domu dzień i noc nad głową wiercili? Śpisz sobie, a tu przez sufit świder ci 
wyjeżdża i w oczy pyłem sypie. No, więc rozeźlony Wojtek zabiera z sobą swoje skarby i w głąb 
ciągnie.
Chłopcy zaśmieli się. Z tym starym Mikołajem nigdy nie wiadomo, kiedy mówi 
poważnie, a kiedy żartuje.
— No, a pan co by radził? — zapytał rozbawiony Karlik.
— Ja bym zrobił tak — wtrącił rozgorączkowany Kryza. — Zaprosiłbym tego Wojtka 
na... na...
— Na konferencję — podpowiedział Mikołaj.
— Na konferencję. I powiedziałbym tak: „My ci bardzo dziękujemy, żeś nam tych 
skarbów upilnował, i bardzo cię za to kochamy, i... i szanujemy. Ale obiecałeś, że nam te skarby 
oddasz. No i teraz jest właśnie Polska Ludowa i... i bardzo potrzebujemy tej miedzi”. I 
pokazałbym mu, jak się zakłada elektryczność na wsi i w mieście, i jak się radio zakłada w 
świetlicy, a do tego potrzebne się druty z miedzi.
— Samochody mu pokazać i inne motory, i maszyny, w których są części z miedzi.
— Fabryki i domy... On jest dobry Polak, to zrozumie — mówił z przekonaniem Kryza.
Gola rżał szyderczo. Starsi chłopcy uśmiechali się pod nosem.
— Dobrze — poklepał Mikołaj Kryzę po ramieniu — tylko za oficjalnie. Jak na 
akademii. Wojtek tego nie lubi. Ja bym go zaprosił na dobrą wódkę i powiedział: „Słuchaj, stary. 
Dość już się wysiedziałeś, chyba ci się sprzykrzyło dulczyć pod ziemią w charakterze dozorcy, 
mimo, że to, owszem, szlachetna praca. Do roboty, bracie, trzeba. Fachowców nam brakuje, a z 
ciebie fachowiec nielichy. Na przeszkolenie tylko pojedziesz i w try miga dyrektorem u nas 
zostaniesz. Mieszkanie z elektryką i wodociągiem, dodatek funkcyjny i za rozłąkę z rodziną, no i 
mundur. A te twoje trepy i lniane suknie do Muzeum Świętokrzyskiego! Zamiast »miedzianej 
stopy« elegancka proteza na koszt państwa. Sztymuje? No to, jazda!” Co, myślicie, żeby na takie 
warunki nie poszedł? Ja go znam, poszedłby!
— E, pan się śmieje! — Kryza spojrzał na niego z niedowierzaniem.
Stary zarechotał i zaczął się zbierać do odejścia, ciągnąc za sobą krnąbrne kozy. Chłopcy 
ruszyli za nim.
Gola rozglądał się rozgoryczony. Już zapomnieli o piłce. Co ich tam obchodzi, że piłka 
została. Koledzy!
— A... a piłka! — krzyknął za nimi. — To... to... ona ma już tam zostać, proszę pana — 
bełkotał błagalnie — tam piłka!
Mikołaj obrócił się i widząc jego nieszczęśliwą minę powiedział:
— No, no, nie martw się. Idź spokojnie do domu. Wojtek Miedziana Stopa odda wam 
piłkę, na pewno odda, tylko mu się nie naprzykrzajcie... Może już jutro odda — mruknął cicho, 
zupełnie innym głosem, jakby do siebie.
— Tak, odda... odda!... — wykrzykiwał rozdrażniony Gola. — Bajeczki dla dzieci! Będę 
czekał, aż odda!
Nagle głos mu się załamał i niespodziewanie z oczu polały mu się obficie łzy. Płakał jak 
bóbr. To nie był już wielki, prawie dorosły Gola, tylko mały, pokrzywdzony chłopiec.
— Ty, nie becz tak, będą się śmiać! — mruknął Wiktor wstydząc się za starszego kolegę. 
— Wieczorem, jak nikt nie będzie wiedział, przyjdziemy tu z lampami i wydostaniemy piłkę.
— Naprawdę poszedłbyś ze mną? — chlipał Gola.
— No, przecież mówię ci! Tylko lampy musimy skombinować. Rudniok też pójdzie z 
nami. Prawda, Karlik?
— Dobra. O której się spotykamy i gdzie? — zapytał rzeczowo Karlik.
— U ciebie o szóstej.
— Dobra jest. Załatwione.
Gola wyciągnął brudną chusteczkę z kieszeni i zaczął sobie wycierać czerwone oczy.


ROZDZIAŁ VII
Legenda i technika • Spotkanie przy Dzikim Szybie • Przeklęta 
dokumentacja • Wieczorne wizyty

Już w drodze do domu ogarnęły Karlika wątpliwości, czy dobrze zrobił, że tak bez 
zastanowienia zgodził się wziąć udział w poszukiwaniu piłki. Brr... przypomniał sobie, co 
spotkało Miksę i Jońca. Prawda, to tchórze i nie mieli lamp. Ale przyjemne to nie jest. Co innego 
czynna kopalnia, a co innego jakieś nieznane lochy... Ale trudno. Cofnąć się nie można. 
Pomyśleliby, że się boi.
Po drodze Karlik wstąpił do sztygara Malinowskiego. Malinowski mieszkał koło 
Rudnioków, na poddaszu sąsiedniego domu kopalnianego, w pokoju, którego całe umeblowanie 
stanowiło łóżko, stół i krzesełko. Karlik zachodził tu zawsze w chwilach rozterek duchowych.
Dzisiaj źle trafił. Z łóżka dobywało się bulgotanie i syczenie podobne do odgłosów, jakie 
wydaje gotująca się woda w czajniku.
Malinowski chrapał po nocnej szychcie, z kocem zaciągniętym na głowę. Spod okrycia 
sterczały śmieszne dwie gołe stopy, aż prosząc się o jakiś kawał, ale Karlika zainteresowało co 
innego. Zauważył, że w pokoju przybyło coś nowego, ale co?
Na ścianie wisiała ta sama fotografia siostry Karlika, Barbórki, i rękawice bokserskie. Pod 
stołem butelka po winie, na stole książka: „Na Uralu” Boka.
Już wie! Z okna zwisa wąż gumowy podobny do sikawki strażackiej. Widocznie jakiś 
nowy pomysł Malinowskiego. Zaciekawiony podszedł do węża, obejrzał go, poruszył kółkiem 
przy wylocie. Wąż zafurczał groźnie i lunął strumieniem wody prosto w łóżko. Karlik tak się 
przeraził, że zapomniał, w którą stronę się zakręca, i jeszcze więcej odkręcał. Malinowski 
poruszył się i przewrócił się na drugi bok, ale nie obudził się.
Karlikowi udało się w końcu zatamować sikawkę. Rozejrzał się za ścierką, żeby zetrzeć 
wodę, ale niczego podobnego nie znalazł, tylko na krześle wisiał ręcznik. Zawahał się chwilę, ale 
dość nieokreślony kolor ręcznika przeważył.
„I tak nie pozna” — pomyślał.
Wytarł więc solidnie podłogę, stół i książki. A potem, ze spokojnym sumieniem, starannie 
rozwiesił ręcznik na poprzednim miejscu i zajął się rękawicami bokserskimi. Nałożył je na dłonie 
i wykonał przed lusterkiem parę ciosów w powietrzu. Właściwie czemu nie miałby zostać 
sławnym bokserem? Bokserzy muszą mieć podobno silne szczęki. Wysunął naprzód brodę i 
pomacał się rękawicą. Wcale, wcale, niczego sobie.
Nagle poczuł, że patrzy na niego czyjeś złośliwe oko. Odwrócił się gwałtownie. Rozległ 
się śmiech Malinowskiego. Wszystko widział. Co za wsypa!
Malinowski wyskoczył z łóżka w gimnastycznych spodenkach, założył rękawice i 
pokazał Karlikowi.
— Nie tak... nie odsłaniaj się... najpierw pozycja zasadnicza, a teraz atak... i tak... I 
pamiętaj stale, że masz żołądek... i twarz... Co tu tak mokro? — zauważył nagle. — Aha, 
majstrowałeś przy moim wodociągu?
— Czy pan należał do „Unii Chorzów”?
— Nie zagaduj mnie.
— Ja wcale nie zagaduję. Pan to chyba walczył w „Górniku”.
Malinowski śmiejąc się rzucił rękawice. Potem nalał z sikawki parę kropel wody do 
spodeczka, który służy mu za miseczkę do golenia, podejrzliwie przyglądając się brudnemu 
ręcznikowi.
— To... to ja chyba pójdę — bąknął zaniepokojony Karlik.
— Czekaj... czy tylko po to przyszedłeś, żeby się zapytać, czy grałem w „Unii”?
— Tak... Nie... właściwie to... mam do pana kilka ważnych spraw.
— Ho, ho, aż kilka...
— Najpierw to... czy pan był w Dzikim Szybie?
— W tej dziurze koło kamieniołomów?
— Tak. Był pan tam?
— Nie. Po co? To paskudna studnia. Teraz się ją zawali.
— Zawali? Dlaczego?
— Tak... ze względów bezpieczeństwa... ludzi i kopalni, rozumiesz. I tak za długo już 
złego kusiła...
Karlik zbladł.
— A... a kiedy się zawali?
— Co cię to tak obchodzi? — Malinowski przyjrzał mu się podejrzliwie.
— A... a bo nam wpadła piłka.
— Gdzie?
— No... właśnie tam. Do Dzikiego Szybu.
— Aha, rozumiem. I chcecie ją wyciągnąć?
— Uhu...
— Można wiedzieć jak? — Malinowski przerwał mydlenie twarzy i spojrzał badawczo.
Karlik zaczerwienił się.
— Właśnie naradzamy się — skłamał.
— No, no, nie bujaj. Postanowiliście zejść?
Karlik milcząc kręcił dyplomatycznie guzik.
— Ja bym wam dał! — pogroził Malinowski pędzlem pełnym piany. Potem zaczął się 
skrobać maszynką.
— Wiecie co? — powiedział nagle. — Poproście starego Mikołaja, on wam wydostanie.
— Mikołaja? — omal nie wykrzyknął Karlik. Chciał opowiedzieć o spotkaniu z 
Mikołajem, o rozmowie, ale ugryzł się w język. Nie, lepiej nie wchodzić więcej na śliski temat. 
Zapytał więc tylko:
— A zna pan legendę o Wojtku Miedzianej Stopie?
— Czy to taki Skarbek Staropolskiego Zagłębia? Słyszałem, że górnicy wspominali o 
jakimś Kubie czy Wojtku...
Podczas gdy Malinowski się golił, Karlik opowiedział mu o Miedzianej Stopie.
— I co pan na to? — zakończył.
Malinowski wzruszył lekceważąco ramionami.
— Metafizyka... chociaż ta legenda ma pewne rysy prawdy.
— Pan myśli, że taki Wojtek mógł naprawdę żyć?
— Wojtek, tak, nawet z miedzianym biodrem.
— Stopą — poprawił Karlik.
— Stopą — zgodził się Malinowski. — Ale z tym duchem to lipa...
— Ja też tak myślałem.
— Bardzo mi przyjemnie.
— I pan myśli, że może gdzieś być taka Zielona Komnata?
— Komnata jak komnata, ale bogate, a co najmniej opłacalne złoża kruszcu, czemu nie? 
Widzisz, ta legenda mówi, że Zielona Komnata znajduje się bardzo głęboko... i to się zgadza z 
naszymi danymi geologicznymi. Dlatego prowadzimy upadową w dół. Dlatego robimy 
głębokościowe wiercenia poszukiwawcze... A żeby to! Zaciąłem się — jęknął.
Na policzku rosła mu czerwona kropelka krwi i nagle stoczyła się po brodzie w dół. 
Malinowski rozejrzał się stropiony dokoła i sięgnął po ręcznik. Karlikowi zrobiło się gorąco. 
Chrząknął dla dodania sobie odwagi.
— Nie... niech pan się nie obciera... bo... bo... ja nim wycierałem podłogę... ja... ja... go 
wypiorę.
Malinowski najpierw wytrzeszczył oczy, potem pokręcił głową, ale rzucił ręcznik.
— To przez ciebie się zarżnąłem, łotrze. Naciągasz mnie na jakieś naukowe rozmówki... 
Cóż to, belfrem jestem twoim... czy ojcem? Niech ci ojciec tłumaczy!
— E... od ojca nic nie można się dowiedzieć. Nigdy nie ma czasu... zawsze mu 
przeszkadzam. Czy i pan miał takiego ojca?
Malinowski zaśmiał się.
— Jeszcze gorszego. Strasznie nie lubił mówić o kopalni i zabronił mi być górnikiem.
— I co pan zrobił?
— Co miałem zrobić. Uciekłem z domu.
— Do kopalni?
— Do kopalni.
Karlik przyglądał się sztygarowi Malinowskiemu z podziwem.
— Jakby mnie ojciec nie puścił, to ja też ucieknę — wyznał tajemniczo.
Malinowski zaśmiał się.
— Nie ma obawy. Twój ojciec jest inny. Mój stary był przed wojną długo bezrobotnym, 
potem naponiewierał się po Francji, po Belgii... Pylicy dostał, wiesz, taka choroba płuc od pyłu 
węglowego. No i mnie chciał oszczędzić takiego losu. Ale twój? Dlaczego miałby ci bronić?
— Myśli pan, że nie będzie? — zapytał z rozczarowaniem w głosie Karlik.
— Na pewno nie, to człowiek świadomy.
Karlik pokręcił głową.
— To nic, ja i tak ucieknę.
Malinowski zaśmiał się i poklepał Karlika po ramieniu.
— Nudzisz się tutaj, co?
— E... nie... Ja... ja nie dlatego — dodał cicho.
Malinowski wiązał krawat. Jak wiadomo, jest to czynność wymagająca szczególnego 
skupienia, zwłaszcza jeśli ma się do dyspozycji lusterko nie większe od plasterka pomidora.
— Proszę pana — przerwał milczenie Karlik — a jakby tak zacząć szukać tego 
zawalonego chodnika Wojtka Miedzianej Stopy?
— Widzę, że ten Wojtek na serio utkwił ci w głowie.
— Pan przecież mówił, że to mogła być prawda, więc gdyby tak znaleźć chodnik?
— Ba... może on jest, a może go nie ma. A my, bratku, nie możemy się bawić w loterię. 
Wydobycie miedzi to zbyt poważna sprawa. Nie wolno nam się opierać na legendzie, choćby 
była najpiękniejsza. I tobie też dam radę. Jak rozmawiasz z inżynierami, nie powołuj się nigdy na 
legendę. Powiem ci w zaufaniu, że inżynierowie strasznie nie lubią legend. To w ogóle okropnie 
trzeźwi ludzie... czasami to im nawet szkodzi... Zresztą, mój drogi, przypuśćmy nawet, że ów 
jegomość na miedzianej nóżce natrafił kiedyś rzeczywiście na gniazdo. No, trafiło się ślepej 
kurze ziarno. W tamtych czasach takie gniazdo to było nie byle co, ale nas to nie urządza. My 
musimy się dobrać od razu do wielu gniazd — do całego złoża. Jedno gniazdo — skrzywił się 
pogardliwie. — To może wystarczyłoby Szwedom Karola Gustawa, ale nie nam w Planie 
Sześcioletnim.
— Ale to było wielkie gniazdo, cała Zielona Komnata.
— Było! — machnął szczotką Malinowski czyszcząc zajadle buty. — Skąd wiesz? 
Legenda — to przecież tylko plotka upiększana przez pokolenia. Z igły — widły, z pchły — słoń, 
z komara — żyrafa. Rozumiesz?
Karlik milczał. Ten Malinowski tak łatwo zbijał jego fantazje.
— A wie pan, że w kopalni jest szpieg?! — krzyknął nagle i wybiegł z pokoju.
Malinowski zatrzymał się w pół ruchu ze szczotką w ręce i patrzył za nim zdumiony.
* * *
Zapadał wczesny zmierzch.
Wylot Dzikiego Szybu majaczył jeszcze na tle rudej skały, raz po raz przesłaniany 
tumanem drobnego deszczu. Aż dziwno było pomyśleć, że przed kilkoma godzinami świeciło tu 
słońce i uganiali się chłopcy.
Teraz panował tu niepodzielnie wiatr. Zrywał się gdzieś u szczytu i staczał w dół, na łeb, 
na szyję, koziołkując po rozlicznych załomach i kotlinkach.
Na taką pogodę ludzie spędzali wcześnie krowy i zamykali się w chałupach. Za drzwiami 
wyło coś groźnie, to znów skomlało żałośnie... prosiło, by wpuścić do ciepłej chałupy. Dzieci 
pytająco patrzyły na starszych. Ale otwierać nie wolno. Szeptano tylko:
— Wilczy wiatr...
Niech sobie dzieci śnią! Niech się boją! Prawie dorośli mężczyźni kochają straszną porę 
ciemności i wichrów. Dopiero w taki czas czują naprawdę, że żyją.
Oto właśnie trzech chłopców w kurtkach, z postawionymi kołnierzami, ostrożnie wyszło z 
zarośli i szybko zaczęło podążać w kierunku starych kamieniołomów. Pierwszy niósł zapaloną 
lampę górniczą, drugi — pęk sznurów sterczących spod kurtki, trzeci, najwyższy, w butach 
gumowych na nogach, dźwigał pod pachą tajemnicze zawiniątko. Postąpili tak parę kroków i 
zatrzymali się nagle.
— Popatrz, Gola, tam ktoś świeci — zabrzmiał głos.
Istotnie, przy szybie chwiało się światełko karbidówki.
— Co zrobimy?
— Zgaś lampę — mruknął Gola.
— Na co?
— No, nie kłóć się i zgaś.
Karlik zakręcił śrubę lampy i zdmuchnął.
— Ty, Gola, uważaj, bo to Wojtek Miedziak — próbował zażartować Wiktor. — Albo 
szpieg.
— Ciii...
Podkradli się bezgłośnie wzdłuż ściany kamieniołomów na odległość paru metrów od 
szybu...
W świetle karbidówki zobaczyli krępą, barczystą postać w kurtce górniczej z nałożonym 
kapturem.
— To stryj Mikołaj — szepnął zaskoczony Wiktor.
— Cicho bądź!
Stary górnik wyciągnął z kieszeni buteleczkę, łyknął raz i drugi, przeżegnał się i zatarłszy 
ręce znikł w czeluści szybu...
— Czego on tam szuka?
Chłopcy wstrzymali oddech i podeszli bliżej. Otwór szybu rozjaśniał słaby odblask 
karbidówki. Mokre skały błyszczały jak oszlifowane. Raptem z głębi dobiegł gardłowy krzyk 
starego i odblask znikł. Szyb zionął czarną czeluścią.
— Spadł — wyszeptał Wiktor.
— Może mu tylko lampa zgasła — mruknął Karlik.
Potrząsnął karbidówką, odkręcił kurek i zapalił. Potem wstawił lampę do otworu... 
Upłynęło z dziesięć minut.
— Idzie! — krzyknął nagle, uradowany Wiktor.
Istotnie, w szybie dały się słyszeć odgłosy podobne do skrobania i wkrótce wygramolił 
się stamtąd stryj Mikołaj. Mrugał szybko oczami... Ociekał wodą jak zmokła kura. Był bez 
lampy, umorusaną ręką otarł twarz jak oślepiony.
— Lampę wytrącił... chorobnik... jak lunął... w gębę... Wytrącił... — mruczał 
niezrozumiale do siebie. — A was tu co za licho przyniosło?! — krzyknął nagle, jakby ich 
dopiero teraz zobaczył.
Milczeli. Równie dobrze przecież mogli zapytać, co on tu robi. Zresztą, jako wybawcy, 
mogli chyba liczyć na względy.
— Myśmy przyszli po piłkę — powiedział wreszcie odważnie Wiktor.
— Piłkę! Piłkę — zrzędził stary nie odrywając chciwego wzroku od lampy Karlika. — A 
to komuście gwizdnęli? Pokaż no to, chłopaczku — wyjął z ręki zaskoczonego Karlika lampę.
— Po co stryj tam chodził? — zapytał Wiktor.
— Na konferencję z Wojtkiem Miedzianą Stopą — mruknął stary i ponownie zagłębił się 
w otwór.
Gola nie namyślając się ruszył za nim.
— A ty gdzie?! — przytrzymał go stary wymachując latarką. — Ja cię!...
Gola wycofał się pośpiesznie. Odblask w otworze gasł stopniowo, widać stary oddalał się 
szybko. Chłopcy skupili się nad szybem, nadsłuchując. Nie było jednak nic słychać. Nagle, o 
dziwo, otwór zaczął się z powrotem rozjaśniać.
— Wraca — szepnął Wiktor. — Co się stało?
Rozległo się sapanie i stękanie, przez otwór zaczął się przeciskać stary, ale pośpiesznie 
jakoś i nerwowo.
— Co się stało, stryju?
— Dra... drabina zniknęła — wymamrotał.
— Jak to? — chłopcy spojrzeli po sobie.
— No... była i zniknęła. Czaruje... chorobnik, czaruje... — bełkotał rozglądając się 
oczyma pełnymi strachu.
— Kto?
— A... on... czaruje — mamrotał stary.
Spojrzał prawie obłędnym wzrokiem na otwór Dzikiego Szybu i, żegnając się 
zabobonnie, puścił się biegiem w stronę szosy.
— Lampa! Moja lampa! — krzyknął za nim Karlik.
Ale stary pędził zdrowo, z niepojętą jak na jego wiek szybkością. Chłopcy powtórnie 
zamienili spojrzenia. Ze starym Mikołajem wyraźnie coś nie było w porządku.
— Upił się stary! — mruknął Gola.
— Czego stoicie? Musimy mu odebrać lampę! — krzyknął Karlik i ruszył w pogoń za 
Mikołajem.
* * *
Karlik wrócił do domu zmęczony i bez humoru. Nic im się nie powiodło. Nie wydostali 
piłki, a na dodatek ten przeklęty staruch zwędził im lampę. Gonili go do samej bramy — dalej 
straż nie chciała wpuścić. Słyszeli tylko, że Mikołaj rozpytywał się na portierni o inżyniera 
Rudnioka. Tego jeszcze brakowało. Na pewno wypapla ojcu, że ich widział przy szybie. Ojciec 
pozna swoją lampę i będzie granda.
Na szczęście, ojca nie było w tym czasie w kopalni i wszystko się odwlekło. Ale tylko na 
razie.
W pokoju pełno było fajkowego dymu. Inżynier Rudniok chodził wielkimi krokami tam i 
z powrotem, od ściany do ściany, z książką w ręce. Czasem zatrzymywał się przy stole i stukał 
ołówkiem w różowy wykres, na którym wiły się różnokolorowe linie pokładów geologicznych, a 
potem zaczynał bazgrać na papierze podobne linie i znaczki albo obliczać coś na marginesie, a na 
końcu przekreślał wszystko, rzucał ze zdenerwowania ołówek i znów chodził po pokoju.
Nazywa się to, że ojciec pracuje. I wtedy do niego nie przystępuj!
Karlik już nieraz pytał ojca, co to jest właściwie za praca. Ojciec odpowiadał, że się uczy, 
ale Karlik nie wierzy ojcu. Karlik wie dobrze, że ojciec uczył się, jak był w Zabrzu, ale teraz 
skończył już technikum na bardzo dobrze, został dyrektorem kopalni i ma co innego na głowie 
niż wkuwanie. Ojciec naumyślnie tak mówi, bo nie chce powiedzieć, co robi naprawdę. Bo ojciec 
w ogóle nie lubi mówić o kopalni. Już taki jest. Ale jeśli myśli, że Karlik nic nie wie, to się grubo 
myli. Karlik domyślił się już dawno, że ojciec pracuje nad dokumentacją. Ojciec w ogóle nie 
docenia Karlika. A Karlik dużo rozumie i ma dobre ucho.
Od samego początku na Wilczej Górze najwięcej mówiło się o dokumentacji. Najpierw 
wszyscy narzekali, że nie ma dokumentacji, potem — że przyszła niepełna dokumentacja. Potem 
— że „teren” płata psikusy dokumentacji. Dokumentacja to było najgroźniejsze, najstraszniejsze 
słowo. Karlik nie wiedział wtedy, co ono znaczy, ale rozumiał, że coś bardzo ważnego, coś, bez 
czego ani rusz. Aż raz nie wytrzymał i spytał sztygara Malinowskiego i Malinowski wyjaśnił, że 
dokumentacja to wszystkie plany kopalni, budowy i robót górniczych, i harmonogramy, i różne 
wykresy, i rysunki techniczne, i kosztorysy, i w ogóle wszystkie te dokumenty mówiące, co, 
gdzie, jak i kiedy trzeba robić.
No i Karlik pamięta, że na tę dokumentację wszyscy klęli. A ojciec mówił: „Nie mamy 
specjalistów. Wszyscy poszli na Dolny Śląsk, a my jesteśmy kopciuszkiem. Trudno, sami 
musimy się pomęczyć”. A potem padały różne mądre słowa: specyfika, dyslokacje, profilowanie, 
linie tektoniczne i różne jeszcze gorsze nazwy, które nawet trudno spamiętać.
Tak, nie ulega najmniejszej wątpliwości, że ojciec męczy się nad dokumentacją.
Karlik pełnym rezygnacji spojrzeniem objął ojca, stół, książkę i rysunki i, westchnąwszy 
pod nosem, skierował się bez słowa do kuchni. Zrobił sobie jajecznicę, ukrajał chleba, po czym 
wrócił do pokoju i zaczął zajadać przyglądając się ojcu. Może się tak patrzeć dwie godziny, a 
ojciec nie spojrzy na niego ani razu. Żeby choć raz zapytał, co było w szkole, jak Karlik sobie 
daje radę, co słychać na wsi! Kiedy ogarnia go ta mania pracy, nic go poza tymi rysunkami nie 
obchodzi, zapomina zupełnie, że ma syna.
I żeby chociaż co z tej pracy wychodziło, ale dotąd to tylko górnicy się z niego śmieją.
Karlik patrzy ze złością na rysunki ojca i pyta umyślnie głośno:
— Tato, czy ty naprawdę kazałeś zaprosić Wojtka Miedzianą Stopę na naradę 
produkcyjną?
Inżynier Rudniok nastroszył brwi.
— Któż to tak sobie zażartował głupio? — rzekł rumieniąc się lekko.
— Stary Mikołaj.
— Co, i ten stary? — mruknął ojciec z goryczą.
Karlik zauważył, że ołówek drgnął w jego ręce. Nie przypuszczał, że to go tak dotknie. 
Zrobiło mu się żal ojca i przeskoczył na inny temat.
— Tato, ty wiesz, on dzisiaj schodził do Dzikiego Szybu.
— Wiem — odparł oschle ojciec.
— A po co, tato?
— Trzeba go było zapytać.
— Tak, ale on nie chciał powiedzieć. Opowiadał jakieś bzdury o Wojtku Miedzianej 
Stopie.
Ojciec uśmiechnął się pod nosem.
— Żartował z was, bo twoje pytanie było... nie bardzo na miejscu.
— Dlaczego? — nastroszył się Karlik.
— Nie należy być zbyt wścibskim. Czy myślisz, że on schodził dla własnej 
przyjemności?
— Chyba nie...
— No więc — uciął ojciec.
Ale ledwie wziął ołówek, Karlik znów się odezwał:
— Już wiem, będziecie wysadzać Dziki Szyb!
— Kto ci to powiedział?
— Domyśliłem się — skłamał Karlik.
Ojciec przyglądał mu się surowo.
— Kiedy ty się nauczysz trzymać język za zębami?
Dalszą rozmowę przerwało ciężkie człapanie na schodach. Po chwili ktoś zaczął się 
dobijać do drzwi. Ojciec schował rysunki.
— Kto tam?
Rozległo się niewyraźne mruczenie. Widocznie jednak były to odgłosy znajome, bo 
ojciec bez wahania otworzył drzwi.
— O wilku mowa, a wilk tuż. No i co nowego? — zapytał.
Zaciekawiony Karlik wyjrzał do przedpokoju. W drzwiach stał stary Mikołaj, zadyszany 
jeszcze.
— Szukałem pana inżyniera na kopalni. Mówią, że w domu, więc przybiegłem.
— Co się stało?
— Czaruje... proszę pana inżyniera, czaruje, chorobnik...
— Co wy gadacie?! — zirytował się inżynier.
— Nie pójdę już więcej, czaruje...
— Mikołaju, piliście?
— Ino na rozgrzewkę.
— Ale w głowę weszło.
— E, co też pan inżynier... — utarł wąsy Mikołaj. — W moim położeniu pan inżynier też 
nie byłby taki mocny. Pan wie, jak tam jest, najpierw pochyło... na dół... a potem szybik 
wykuty... złażę tam z lampą, a tu jak nie siknie! Dech straciłem, lampa mi z łapy wypadła... 
dobrze, że z drabiny nie zleciałem. Jakoś wylazłem po omacku, odsapnąłem, włażę drugi raz i 
patrz pan, inżynierze, oczom nie dowierzam... drabiny nie ma. A przecież schodziłem.
Ojciec przyglądał mu się zdenerwowany, a potem rzekł ostrym głosem:
— Co mi tu bajki jakieś opowiadacie?! Trzeba było od razu powiedzieć, że się boicie. Kto 
wam siknął? Jaką lampę straciliście? Przecież trzymacie w ręce!
Mikołaj popatrzył na lampę, jakby ją dopiero teraz zauważył.
Karlika ciarki przeszły. „No, teraz wszystko opowie i wpadłem!” — pomyślał.
Ale Mikołaj wąsa tylko utarł i zaczął się przyglądać to lampie, to Karlikowi.
— Faktycznie, lampa jest... — mruknął jakby zdziwiony i postawił ją na podłodze.
Karlik odetchnął z ulgą i wrócił do pokoju. Morowy stary, szkoda gadać, nie wsypał.
Ojciec rozmawiał jeszcze ze Stopą przez parę minut podniesionym głosem, a w końcu 
powiedział:
— Dobrze, każę tę drabinę dorobić.
I Stopa wyszedł zostawiając jakby przez roztargnienie lampę. Ojciec podniósł ją do góry,
— To przecież moja lampa — mruknął zdziwiony. — Nic nie rozumiem...
Karlik przezornie przeniósł się do drugiego pokoju.
Było już po dziesiątej, kiedy ponowne stukanie do drzwi przerwało Rudniokom pracę.
— Idź no, zobacz — mruknął ojciec.
Karlik wstał od lekcji i zapytał:
— Kto tam?
— Z poczty... telegram — odpowiedział głos za drzwiami.
Ojciec odsunął gwałtownie krzesełko, dopadł do drzwi i sam otworzył.
Na progu stał zadyszany Wcisło. Był przemoczony do suchej nitki. Zdjął czapkę i 
strząsnął z niej wodę. Na widok ojca stuknął obcasami i podał telegram. Ojciec przebiegł szybko 
oczami treść depeszy.
— No, proszę! Jutro mam być w ministerstwie! — przesunął ręką po twarzy, jakby chciał 
zetrzeć z niej zmęczenie.
Wcisło podał ojcu do pokwitowania książkę pocztową. Ojciec podpisał machinalnie. 
Tamten zasalutował i postawiwszy kołnierz zaczął schodzić pokasłując.
Ojciec obrócił się nagle i jakby dopiero teraz zauważył zmokniętego poczciarza, zawołał 
pośpiesznie:
— Niechże pan zaczeka! Na taką ulewę! Pan przemókł!
— Nic mi się nie stanie!
— Nie, niechże pan wstąpi na chwilę i wypije szklankę herbaty. Może ta ulewa minie.
— Nie chciałbym panu sprawiać subiekcji, już późno — zawahał się Wcisło.
— Ależ, co znowu!
Wcisło nieśmiało wszedł do przedpokoju. Ojciec zapraszał go dalej.
— Zaraz, chwileczkę, tylko buty wytrę.
Widać było, że krępował się, ruchy miał trochę nerwowe i kanciaste. Wycierając 
zamaszyście nogi trącił łokciem o drzwi, aż klucz wypadł.
— O, przepraszam... Naprawdę, tyle subiekcji! — rzekł zmieszany, wkładając klucz z 
powrotem do zamka.
Gdy Karlik przyniósł z kuchni herbatę, Wcisło siedział już na brzeżku krzesła.
— I pan kierownik osobiście się fatygował, w taką noc! — mówił ciepło ojciec.
Wcisło spuścił oczy.
— Obowiązek.
— No, wy tam na poczcie różnie pracujecie, a pan...
— Nie ma o czym gadać. Odebrałem telegram, widzę, sprawa państwowa... pilna... 
Listonosza nie było... święto... więc... — Wcisło rozłożył ręce.
— Tak... sprawa jest bardzo ważna dla naszej kopalni i pilna... Dziękuję panu.
Wcisło machnął ręką i siorbał gorącą herbatę.
— Gdyby każdy tak pojmował swoje obowiązki... — westchnął ojciec. — Ale ci, co się 
spóźnili z telegramem, mają trochę inne podejście do państwowej sprawy.
Wcisło odstawił herbatę i rozglądał się po pokoju.
— Pan też jeszcze pracował?
— A, to... — ojciec rzucił okiem na leżące rysunki. — Uczę się... Widzi pan, wciąż trzeba 
się uczyć.
— Tak... tak... — uśmiechnął się smutno jakoś Wcisło. — No, czas na mnie, nie będę 
przeszkadzał.
— Niechże pan poczeka przynajmniej, aż deszcz przestanie.
— Obawiam się, że musiałbym czekać do rana — przymrużył oczy poczciarz tłumiąc 
ziewanie.
Podziękował za herbatę i pożegnał się.
— Poświeć panu! — rzekł inżynier do Karlika. — U nas wciąż jeszcze nie oświetlają 
klatek schodowych.
— Dziękuję, dam sobie radę! — Wcisło zbiegł szybko w dół.
Karlik stanął na schodach i oświetlał wyjście bateryjką. Wcisło pokiwał mu głową i 
uśmiechnął się.
— Do zobaczenia, kolego!
Potem pchnął drzwi i znikł w ciemności roztętnionej ulewą.


ROZDZIAŁ VIII
Wyjazd ojca • Wiwat złota swoboda! • Uwaga, szpieg!

Karlika zbudził głośny stuk. W pokoju było ciemno. Na tle okna majaczyła ciężka postać 
ojca w płaszczu... Zielonkawe światełko zegarka na jego ręce skakało w mroku. Ojciec 
przewracał gorączkowo w szafce. Przez otwarte drzwi wiało chłodnym powietrzem. Na dworze 
fukała „Jawa” ojca.
Karlik uniósł się na łokciu.
— Czego szukasz, tatusiu?
— Gdzie podziałeś pompkę do motoru? — ojciec zapalił światło.
Karlikowi zrobiło się gorąco. Na śmierć zapomniał o pompce.
— Nie... nie wiem, naprawdę nie wiem... A, a... czy brakuje powietrza?
— Brakuje.
— I... co teraz zrobisz?
Ojciec zbył pytanie, rozejrzał się nerwowo po mieszkaniu, w końcu wyciągnął z kuchni 
rower Karlika.
— Nie brakuje mu czego? — zapytał szorstko.
— Nie — wyjąkał Karlik.
Ojciec spojrzał gorączkowo na zegarek.
— No, to trzymaj się... — pochylił się nad Karlikiem. — Tylko żadnych doświadczeń 
chemicznych i włóczenia się z tą bandą. Wcześnie chodź spać, a niech się dowiem, że znów 
biegałeś za piłką!...
— Przecież mówiłem ci, że piłka wpadła...
— Tym lepiej — mruknął ojciec. — Prosiłem Malinowskiego, żeby na ciebie uważał.
Karlik wzruszył ramionami, urażony. Ojciec traktuje go wciąż jak dziecko. Poczuł na 
czole pocałunek. Kiedy zamknęły się drzwi za ojcem, otarł się... Nie lubił czułości.
Kiedy jednak między drzewami zobaczył wątłe światełko roweru ojca, wyskoczył z łóżka 
i przywarł nosem do szyby... Zrobiło mu się trochę smutno i jakoś nieswojo. Nawet trochę strach. 
Ech, głupie uczucie... Kto to widział tak się rozklejać. Przecież tyle sobie obiecywał po tym 
wyjeździe. Nareszcie jest wolny! Może robić, co chce. Może nawet nie pójść do szkoły. Może 
zapalić fajkę ojca lub dobrać się do konserw, które ojciec chował na wycieczkę.
Wprawdzie Malinowski ma zaglądać, ale Karlik wcale nie boi się Malinowskiego — to 
swój chłop, nie wyda. No, a najważniejsze, nareszcie zjadą z Wiktorem na dół... nareszcie. 
Chociaż właściwie to Karlik wyobrażał sobie, że się będzie bardziej cieszyć. Tymczasem 
wszystko mu psuje ten niepokój... Do szkoły chyba jednak pójdzie, mimo że jest zupełnie wolny. 
Co by sam robił przez cały dzień? Zresztą koniecznie musi się widzieć ze Stopą. To przecież już 
może jutro... Czy tak zimno się zrobiło, czy co... że Karlika przeszedł dreszcz.
Nie mógł zasnąć do rana. Póki wszystko było w planach, wydawało się proste, łatwe i 
bezpieczne, ale teraz... to przecież już może jutro... Brrr...
No, ale jak się już zostało samotnym, trzeba używać. Co najpierw: fajka czy konserwy? 
Chyba fajka. Ojciec ma na szafce całe pudło tytoniu i trzy fajki. Jedną wziął ze sobą. Powinny 
zostać dwie. Tej z długim cybuchem ojciec nie używa. To jakaś indyjska czy cygańska, dostał ją 
na imieniny od kolegów z technikum w Zabrzu.
Karlik przystawił krzesełko do szafy i zdjął pudło... A jakby tak zabrać tę indyjską do 
szkoły i pokazać Goli? Wieczorem przy ognisku zabawiliby się w palenie fajki pokoju...
Nie zaszkodzi już teraz urządzić małą próbę. Mimo że nikt się nie patrzy, Karlikowi 
trochę drżą ręce, kiedy upycha tytoń w cybuchu. Trzeba twardo ugnieść. Tak zawsze robi ojciec. 
Teraz zapałka. Tak. U licha, nic nie ciągnie. Widocznie zatkana. Karlik sięga po drut i przetyka... 
Swoją drogą to kłopotliwe. Jak się ojcu chce?
Karlik zapala po raz drugi. Cmokając z całej siły, jednocześnie stara się zapałką utrafić w 
cybuch, zapałka gaśnie, druga parzy palce... No, nareszcie! Poczuł w ustach gryzący dym. 
Rozłożył się wygodnie w fotelu i z miną starego wilka morskiego pociągnął jeszcze raz.
Nagle oczy wyszły mu z orbit. Ostry, tnący jak sztylet ból wdarł mu się do gardła i do 
płuc. Fajka wypadła mu z rąk. Zakrztusił się i zaniósł okropnym kaszlem. W głowie miał szum, 
zbierało mu się na mdłości. Powlókł się do łóżka i położył. A niech to licho porwie!
Po chwili poczuł się trochę lepiej. „Dobrze, że spróbowałem w domu — pomyślał. — A 
jakby tak dać Goli pociągnąć z tej piekielnej fajki?” — uśmiechnął się w duchu nie bez 
satysfakcji.
Bolała go głowa. Poszedł do kranu i napił się zimnej wody. Na konserwy stracił już 
wszelką ochotę.
W pokoju rozjaśniało się powoli. Otworzył drzwi na balkon. Rześkie powietrze 
przyjemnie chłodziło mu czoło. Ech, najlepiej przejdzie się przed lekcjami po Górze, może głowa 
go przestanie boleć.
Złapał tornister i wybiegł na dwór. Na schodach przypomniał sobie, że zostawił 
mieszkanie otwarte. Wrócił, zamknął drzwi na balkon i drzwi wejściowe. Klucz schował do 
kieszeni.
Przez przerzedzony lasek widać było Wilczą Górę. Z jej zboczy osuwały się rzadkie, 
białawe mgły. Tylko sam szczyt czerwieniał od słońca jak roztopiona miedź. Kiedy Karlik był 
już w połowie drogi do szczytu, pośliznął się i zjechał parę metrów na spodniach, płosząc jakąś 
krowę i trzy chude owce... Przestraszone zwierzęta zbiegły na łeb, na szyję w dół. Dziw, że nóg 
nie połamały. Ile razy Karlik patrzy na tutejsze krowy, zawsze się dziwi, że tak odważnie i 
swobodnie chodzą po stromej górze. Jeszcze dzisiaj, po nocnym deszczu!
Skończyła się już strefa zieloności. Teraz sterczą nagie, białe, tylko gdzieniegdzie w 
zagłębieniach pociemniałe od mchów i porostów zęby skalne. Z daleka Wilcza Góra przypomina 
zębaty grzbiet ichtiozaura. Kto wie, czy po niej nie chodziły kiedyś te gady? Pan Sądej 
opowiadał, że jest bardzo stara, starsza od Tatr, ma przeszło dwieście milionów lat. Kiedyś, nim 
starły ją lata, była wielka i potężna. Ale i dziś jest wysoka. Kawał świata stąd widać. Zaraz blisko 
leży wieś Miedziane Pole, a dalej w bok na północ — Wilczków. Z drugiej strony, w samym 
dole, widać stalową konstrukcję nowego szybu, a przy niej małe jak pudełka budynki kopalni. 
Dalej ciągną się wzgórza, niektóre lesiste, inne gołe. A na samym horyzoncie sterczy góra z 
ruinami zamku na szczycie. Dzisiaj trudno go dostrzec. Raz po raz znika w mglistej kurzawie...
Razem z wakacjami skończyła się pogoda.
Karlik patrzy na skały, w których świszczy zimny wiatr. Pusto tu i ponuro. Tylko jedna 
drżąca brzózka tuli się do omszałych skał. Zły wiatr ją szarpie, gałązki jej łamie, listki strąca, a 
ona trzyma się mocno korzeniami, jak pazurkami, i trwa.
Gdy na wiosnę Karlik przyjechał tu sam z ojcem (bo siostra Barbórka jest na 
uniwersytecie w Krakowie), to póki nie znalazł nowych kolegów i przyjaciół, zdawało mu się, że 
też jest taki samotny. Ale i teraz, ile razy pogniewa się z nimi albo oberwie dwóję, albo mu się w 
czymś innym nie powiedzie, czuje się znów jak ta brzózka. Gdyby żyła mama! Bo ojciec to tylko 
wciąż krzyczy. Odkąd został kierownikiem kopalni, na nic nie ma czasu, ciągle zajęty i 
rozdrażniony.
Dawniej było zupełnie inaczej... Wtedy, kiedy razem z Karlikiem chodził w Zabrzu do 
szkoły. Nie dziwcie się. Z ojcem wszystko działo się na opak. Najpierw został górnikiem, a 
potem poszedł do szkoły. Byli wtedy prawie kolegami. Technikum ojca mieściło się nawet 
niedaleko od „budy” Karlika. Razem wstawali, jedli śniadanie i szorowali do szkoły. Po południu 
odrabiali lekcje, bo ojciec też musiał rozwiązywać zadania i pisać ćwiczenia prawie tak trudne 
jak Karlika. Pisał także klasówki i strasznie się bał dwój, jeszcze więcej niż Karlik.
Zagwizdała syrena kopalniana. To szósta godzina. Trzecia zmiana kończy pracę. Gdyby 
zamknąć oczy, można by pomyśleć, że jest się znów na Śląsku. Ale nie, tu wszystko inne. I 
kopalnia, i górnicy.
W chwilach, gdy przejaśniają się kłęby mgły, widać, jak z bramy kopalni wysypują się 
górnicy. W swych kurtkach i okrągłych hełmach podobni są z góry do niemrawych żuków. Teraz 
rozchodzą się na dwie strony. Jedni idą w górę szosy wzdłuż ogrodzenia, na zachód — to górnicy 
z Miedzianego Pola. Drudzy maszerują tuż koło Wilczej Góry, na północ — to górnicy z 
Wilczkowa i Jeżynowa.
Idą tym samym długim, trochę kołyszącym się ze zmęczenia krokiem, co górnicy z 
Zabrza, ale w swych ukurzonych na biało i rdzawo kurtkach bardziej przypominają młynarzy czy 
murarzy niż „prawdziwych” górników. Tylko hełmy na głowach i lampy w rękach świadczą, że 
to rodzeni bracia tamtych ze Śląska. Zresztą w Zabrzu nie spotyka się górników w roboczym 
rynsztunku poza kopalnią. Lampy zostawiają w lampiarni, kurz i brud w łaźni, ubiór górniczy w 
szatni, na ulicę wychodzą w czystych mundurach lub ubraniach. W Wilczej Górze nie ma jeszcze 
ani lampiarni, ani łaźni, ani szatni. „Dziadowska kopalnia” — powiedziałby Karlik, gdyby nie to, 
że ojciec jest jej kierownikiem.
Swoją drogą, to dziwne, jak się pomyśli, że ci maszerujący tam w dole ludzie jeszcze 
niedawno chodzili gdzieś głęboko pod tą górą, na której Karlik siedzi. Teraz już wie, skąd wzięła 
się nazwa „górnik”, czego na Śląsku nie mógł wcale zrozumieć. Chyba stąd, że dawne kopalnie 
kruszcowe znajdowały się przeważnie w takich górach jak ta.
Karlik zszedł pomału z Góry i skręcił do starych kamieniołomów. Po ich surowych 
ścianach obsuwały się mgły i dogasały gdzieś na dnie. Może dlatego kamieniołomy wydały mu 
się dziś większe i głębsze. Z boku, w ścianie, czernił się loch Dzikiego Szybu, raz po raz 
przesłaniany obłokiem mgły. Karlik zatrzymał się i wpatrywał weń z obawą i ciekawością. Od 
wczoraj nabrał więcej szacunku dla Dzikiego Szybu, koło którego tyle razy przechodził 
obojętnie. Nie wiadomo, jakie tam jeszcze kryją się tajemnice. Miksa i Joniec przysięgają, że 
widzieli światło na dole. Mikołaj opowiadał, że zniknęła drabina. To prawda, że mogła zbutwieć 
i po prostu rozleciała się ze starości, ale równie dobrze mógł ją ktoś umyślnie zdjąć. Kto? Ten, 
komu zależało, żeby mu nikt nie przeszkadzał na dole.
Karlik przypomniał sobie tajemniczego mężczyznę w nieprzemakalnym płaszczu. Może 
on ma coś z tym wspólnego? W każdym razie Gola może się pożegnać z piłką.
— A to co?! — Karlik omal nie krzyknął ze zdziwienia. — Patrzcie no! — Tuż przed 
sobą zobaczył nieszczęsną pompkę. Leżała sobie najspokojniej i najzwyczajniej w świecie na 
najwidoczniejszym miejscu. Musiał ją zostawić w czasie gry w piłkę.
Podniósł ją z głupią miną i pomyślał o ojcu. Nie ma co, ładnie go urządził. Dymał 
staruszek ponad dwadzieścia kilometrów na rowerze w takim górzystym terenie paskudną szosą, 
po ciemku. W dodatku rower ciężko chodzi. Karlik nie pamięta już nawet, kiedy go oliwił i 
czyścił. A gdyby rower był zepsuty? To co? Strach pomyśleć.
Pokręcił głową i nękany wyrzutami sumienia, z pompką na ramieniu, ruszył naprzód. 
Nagle nogi wrosły mu w ziemię... O kilka kroków od siebie zauważył człowieka w płaszczu, 
pochylonego nad ziemią. Usłyszawszy chrzęst kroków, nieznajomy podźwignął się szybko. Na 
widok Karlika skrzywił się niezadowolony i zaczął pomału ocierać ręce o płaszcz.
„To ten sam” — pomyślał Karlik czując, że robi mu się zimno. Po raz pierwszy widział 
go z bliska. Nie wydawał mu się tak wielki, jak wtedy wieczorem. Był nawet niższy od ojca, 
tylko grubszy. Miał gęste brwi i brzydką, ziemistą, pełną krost cerę.
Patrząc jak zahipnotyzowany na rękę nieznajomego, którą tamten wsunął powoli w 
kieszeń płaszcza, Karlik zaczął cofać się tyłem, tuż przy ścianie kamieniołomów. „Teraz wyjmie 
spluwę i zastrzeli mnie jak psa” — pomyślał przerażony.
— Poczekaj no, braciszku! — odezwał się nieznajomy nie wyjmując ręki z kieszeni. — 
Czego tutaj szukasz, tak rano?
— Ja... ja... ja zgubiłem o, to... — wyjąkał Karlik podnosząc pompkę.
— Dam ci radę, braciszku — uśmiechnął się dziwnie nieznajomy. — Lepiej nie pętaj się 
koło tego szybu i powiedz to samo swoim koleżkom... Bo może się wam jeszcze co złego 
przytrafić. Zrozumiałeś?
— Ta... tak, proszę pana.
Człowiek odwrócił się, jakby uważał rozmowę za skończoną, i wyciągnął z kieszeni 
papierośnicę. Karlik ruszył z powrotem, oglądając się nieznacznie. Nogi miał jakieś 
zesztywniałe, jakby nie swoje. U wylotu kamieniołomu obejrzał się ostatni raz. Nieznajomy stał 
w tym samym miejscu z papierosem w ustach i bawił się kamykiem podrzucając go na ręce.
„Co robić? — myślał gorączkowo Karlik. — Trzeba coś robić. Nie ma dwu zdań, że ten 
człowiek to... Ten jego wzrok, te krosty... i jaki bezczelny. Nic się nie zląkł! Jeszcze odgrażał 
się”.
Karlik zacisnął zęby i pobiegł do Malinowskiego. Malinowski był w ubraniu górniczym i 
w hełmie. Właśnie przyszedł ze zmiany i zabierał się do mycia.
— Proszę pana... trafiłem na szpiega... w starych kamieniołomach!
Malinowski popukał się w głowę.
— Dostałeś fisia na punkcie szpiegów.
— Rozmawiałem z nim!
— Ho, ho!... I nie przychwyciłeś go?
— No... jeszcze nie.
— O, a dlaczego?
Karlik zaczerwienił się. Nie mógł przecież powiedzieć, że on zląkł się szpiega więcej niż 
szpieg jego. Wyjąkał więc:
— Bo... bo nie chciałem go płoszyć... Mógłbym popsuć... Najpierw trzeba śledzić, żeby... 
żeby zebrać jak najwięcej dowodów i... żeby cała siatka wpadła.
— Hm — chrząknął Malinowski. — Widzę, że orientujesz się nieźle w tej robocie. A cóż 
ten szpieg robił?
— Stał i... — dopiero teraz Karlik uświadomił sobie, że właściwie nie widział, co szpieg 
robił. — No, stał i... i schylał się... ręce miał brudne... ocierał o płaszcz.
— Ho, ho, jednym słowem, przychwyciłeś go na brudnej robocie — uśmiechnął się 
szyderczo Malinowski. — Ale nie powiedziałeś mi jeszcze najważniejszego. Jak on wyglądał? 
Znaki szczególne?
— No... niski, grubawy, z czarnymi brwiami i krostami na twarzy... w jasnym, 
nieprzemakalnym płaszczu. Aha, i jeszcze mówił do mnie: „braciszku”.
Malinowski wybuchnął serdecznym śmiechem.
— A niech cię! Muszę mu o tym powiedzieć!
— Nie rozumiem, pan go zna?
— Jakżeby nie! To inżynier Bolesławiec z Instytutu Geologicznego z Warszawy. 
Prowadzi u nas poszukiwania mineralogiczne.
Karlik poczerwieniał. Zrobiło mu się głupio. To się nazywa kompromitacja na całego. 
Malinowski powie o tym temu tam... Bolesławcowi i będą się obaj śmiać z Karlika.
— Niech pan mu o tym nie mówi — wykrztusił.
— Powiem.
— No, to ja powiem ojcu, że pan się kocha w Barbórce.
— Ach, ty gałganie — zaśmiał się Malinowski — szantażujesz mnie! No dobrze, więc nic 
nie powiem...
Uspokojony przynajmniej pod tym względem, Karlik zbiegł szybko po schodach. Ledwie 
jednak znalazł się znów na świeżym powietrzu, podejrzenia co do Bolesławca nawiedziły go z 
jeszcze większą siłą. No, bo co z tego, że Malinowski go zna? Po prostu dobrze się zamaskował, 
ma papiery... wkręcił się... Tym więcej jest niebezpieczny... Nie... taki typ jak on nie może być 
zwyczajnym geologiem. Karlik zna się na ludziach!
* * *
Co teraz robić? Chyba jednak naprawdę wybierze się z tego wszystkiego do szkoły. 
Zresztą musi się i tak zobaczyć z Wiktorem. Trzeba mu powiedzieć, że ojciec wyjechał i wobec 
tego należy być w pogotowiu. Do pokonania pozostaje tylko jedna, ostatnia przeszkoda. Ale 
Karlik ma już świetny plan. Wszystko zależy teraz od tego, kiedy będzie go można wykonać. Ale 
o tym właśnie można się dowiedzieć tylko w szkole.
Po drodze wstąpił do Wiktora. Na podwórze kolegi zaglądał ostrożnie. Bał się matki 
Wiktora od czasu, jak dostał od niej gałganem przez plecy, kiedy Wiktorowi krowa zginęła.
„Jużeś przyszedł, zły duchu!” — wołała na niego odtąd, ilekroć się zjawił. W głębi duszy 
uważała go za moralnego sprawcę wszystkich wykroczeń Wiktora. A teraz jeszcze ta sprawa z 
zatkaniem komina!
Na szczęście tym razem Stopiny nie było. Zobaczył natomiast Osucha. Stary zajęty był 
dziwną zabawą. Brał z jednej kupki jakieś suche badyle, kładł je na stojaku przypominającym 
trochę kozioł gimnastyczny, po czym szybko ciachał je przymocowanym do stojaka kawałkiem 
drzewa podobnym do ramienia wielkich, tępych nożyc, aż z badyli zostawały tylko włókniste, 
włochate strzępy. Wtedy Osuch rzucał je na drugą stronę, gdzie tworzył się stos tak potężny, 
jakby leżało tam co najmniej sto bród zgolonych świętym Mikołajom.
Nagle usłyszał, że ktoś woła na niego. Odwrócił się i zobaczył Wiktora taszczącego 
wiadro wody. Trzymał je oburącz i pomagał sobie jeszcze nogą.
— Co tak wcześnie?
— Ojciec wyjechał.
Wiktor zatrzymał się i odgarnął włosy z czoła.
— Co? To znaczy, że już... — spojrzał pytająco na Karlika.
— Właśnie — teraz zależy tylko... wiesz od czego?
— Gola mówił, że na pewno w środę... — mruknął Wiktor.
— No, to fajno! Żeby tylko ojciec nie wrócił.
To mówiąc rzucił tornister, przesunął pompkę pod kabłąk wiadra, Wiktor uchwycił z 
jednej strony, on z drugiej i sapiąc z wysiłku poczłapali do stajni.
— Ty, Wiktor, co on takiego robi? — szepnął Karlik pokazując ruchem głowy na Osucha.
— Międli.
— Jak powiedziałeś?
— Międli len.
— O raju!
— Nie widziałeś nigdy, jak to się robi?
— Nie — odrzekł Karlik. — Wiesz, ściągnąłbyś mu trochę tego, porobilibyśmy sobie 
brody.
— Poczekaj, aż się lepiej oczyści. Najlepiej to brać prosto z kołowrotka... Wiesz, jak się 
nici będzie prząść.
Napoili konie. Karlik skoczył po tornister przyglądając się ciągle Osuchowi.
— No, co się tak gapisz? Dawaj język, to ci przytnę — zażartował Osuch kłapiąc 
drewnianą szczęką przyrządu.
Karlik wycofał się przezornie do stajni.
— No, to idziemy — otarł ręce Wiktor. — Tylko wyłaź ostrożnie i od razu wal za stajnię, 
żeby Osuch nie widział.
Wyjął książki z kosza pełnego sieczki i zdmuchnąwszy z grubsza, ściągnął je rzemykiem.
Wymknęli się jeden po drugim za stajnię, przeskoczyli płot i pognali w górę wsi. Słyszeli 
jeszcze, jak Osuch wołał:
— Wiciu!... Wiciu, gdzie jesteś? Groch przebrać trzeba.


CZĘŚĆ II
WYPRAWA RUDNIOKA I STOPY


ROZDZIAŁ IX
Sposobność się trafia • Nieprzewidziana przeszkoda • Ucieczka

Plan Karlika był prosty. W środę o ósmej klasa wybierała się do świetlicy kopalnianej na 
film pt. „Opowieść o prawdziwym człowieku”. Świetlica znajdowała się w obrębie kopalni, za 
ogrodzeniem... Więc? Nie było nic prostszego!...
Tego dnia Karlik z Wiktorem spóźnili się nieco. Zbyt dużo czasu stracili przy 
kombinowaniu i pakowaniu ekwipunku. Wiktora przychwycił na chowaniu butów gumowych 
Osuch.
Wiktor spiekł raka.
— Właśnie chciałem pożyczyć — bąknął zmieszany.
— He? Na co ci te buty do szkoły? — zapytał podejrzliwie stary.
— Idziemy ze szkołą do kopalni — skłamał rozpaczliwie Wiktor.
— He? A mówiłeś, że do kina.
— Najpierw do kina, a później do kopalni — brnął dalej Wiktor.
— A na co do kopalni?
— No, tego... pracę górników poznać — wykrztusił.
— Aha — Osuch mruknął coś do siebie. — No, to weź — rzekł dobrotliwie — i uważaj 
na siebie... nie zmocz się... ubrania szkoda.
I tak jakoś dzięki tej dobrotliwości wybrnął Wiktor. Karlikowi znów nie chciały się buty 
gumowe zmieścić do tornistra. Konserwy ciążyły jak kamienie. No, ale w końcu uporał się.
Hełmy schowali do teki Wiktora. Do pełnego ekwipunku brakowało tylko lampy 
górniczej, lecz tę postanowili zdobyć na miejscu.
Kiedy zadyszani dopadli do szkoły, klasy ustawiały się już w pary. Chłopcy i 
dziewczynki byli pochłonięci filmem, który mieli wkrótce zobaczyć, i mało kto zwrócił uwagę, 
że Wiktor zamiast z książkami ściągniętymi rzemieniem przyszedł tego dnia z wielką, płócienną 
teczką, podejrzanie pękatą i ciężką. Karlik taszczył wprawdzie swój zwykły wojskowy tornister, 
ale gdyby się kto bliżej przysłuchał, zdziwiłby się, że nie słychać w nim charakterystycznego 
stuku książek, tak był wyładowany.
Przez wieś szkoła przeszła śpiewając wesoło. Ludzie wyglądali z chałup.
— A gdzie to?
— Do kopalni!
— Do kina!
Pocieszek rozmawiał po cichu z kobietami i długo odprowadzał ich wzrokiem.
Tuż przed kinem zaszedł nieprzewidziany wypadek, który o mało co nie zniweczył całego 
planu Karlika.
Zajączkowski ujrzawszy uśmiechniętą twarz Paluszka, kierownika świetlicy i operatora 
filmowego w jednej osobie, przypomniał sobie, że to już dziesiąty raz korzystają z uprzejmości 
świetlicy kopalnianej, i wzruszył się.
— Warto by tym złotym ludziom sprawić jakąś niespodziankę. Jak pan myśli, Stelmach?
Stelmach nadział na laskę żółty liść lipy.
— Ofiarujmy im jakąś dobrą książkę do biblioteki. Kierownik świetlicy skarżył się... 
podobno brakuje im książek o tematyce górniczej.
— Tak, to będzie chyba najstosowniejszy upominek — zamruczał Zajączkowski gładząc 
się w zamyśleniu po brodzie. — Szkoła składa w podarunku książkę świetlicy... bardzo na 
miejscu... symbolicznie prawie. Na przykład, co by pan powiedział o „Węglu”? Mamy zdaje się 
dwa egzemplarze.
Stelmach nie miał nic przeciwko podarowaniu „Węgla”. Książka ta nie wchodziła w 
zakres lektury uczniów szkoły podstawowej i pożyczał ją tylko słuchaczom wieczorowych 
kursów dla dorosłych.
— Wręczyłby ją uczeń Rudniok, syn zasłużonego górnika. To byłoby bardzo przyjemne... 
Rudniok! — Zajączkowski zaczął rozglądać się dokoła. — Zawołajcie no Rudnioka.
Karlik przybliżył się zaniepokojony. Zajączkowski wyjaśnił mu, o co chodzi
— Pobiegniesz teraz po książkę do naszej biblioteki, a po seansie wręczysz 
przedstawicielom kopalni.
Karlik struchlał. To się nazywa wdepnąć.
— Ja... ja się wstydzę... może by kto inny — wykrztusił.
— Co znowu! — oburzył się kierownik. — Ty, syn inżyniera-górnika, najlepiej tu 
pasujesz! Pan Stelmach da ci klucz! Panie kolego — zwrócił się do Stelmacha.
A więc wszystko na nic. Co za pech! Żegnaj, wyprawo! Cały plan walił się jak domek z 
kart. Czy można w życiu w ogóle coś planować, zwłaszcza jak się ma trzynaście lat?...
Karlik z rozpaczą spoglądał, jak Stelmach zdejmuje z kółka przy pasie malutki kluczyk. 
Ten od biblioteki. I nagle na widok zbolałej miny nauczyciela przyszła mu do głowy myśl, której 
uczepił się jak ostatniej deski ratunku.
— Ja... tego... mnie w sobie boli, proszę pana! — jęknął zginając się w pół.
— Co? — Stelmach przyjrzał mu się z zainteresowaniem. — Niestrawność?
Karlik pokiwał smutno głową.
— Czujesz ciężar w żołądku?
— Z dziesięć kilo, proszę pana.
Stelmach położył mu dłoń na rozpalonym czole.
— Gorące... pewnie znów co zjadłeś.
— Bigos, proszę pana.
Stelmach był znanym wrogiem bigosów. Pokiwał wyrozumiale głową.
— Rudniok źle się czuje — zwrócił się cicho do kierownika — może by jednak kto inny 
przyniósł tę książkę?
— Co? Źle się czuje?! Znam się na takich chorobach. Cóż cię boli?
— Żołądek — wyręczył Karlika Stelmach — po bigosie — dodał z naciskiem.
Miała to być strzała wymierzona w kierownika, który zajadał się bigosami.
— Ta, ta, ta... nic mu się nie stanie, jak się przebiegnie. Ruch dobrze wpływa na 
trawienie... Żołądek i główka to szkolna wymówka.
Stelmach posiniał z lekka. Nie znosił, gdy kto lekceważąco wyrażał się o chorobach, 
zwłaszcza o chorobach żołądka.
— Lekceważenie zasad higieny zawsze się mści — wycedził. — Nie wiem, czy pan 
czytał ostatnie publikacje radzieckie o ścisłej zależności pracy mózgu i żołądka... Otóż...
— No, dobrze, już dobrze... — Zajączkowski nie miał ochoty po raz dziesiąty z kolei 
wysłuchiwać wykładu o żołądku i mózgu.
Dla świętego spokoju kiwnął na Golę, który podsłuchiwał w pobliżu. Kazał mu pobiec po 
książkę. Karlik miał tylko wręczyć ją przedstawicielom świetlicy kopalnianej.
Stelmach odpasał drugi kluczyk. Na pytające spojrzenie Goli powiedział umyślnie głośno:
— Ten drugi od apteczki. Przyniesiesz krople Inoziemcowa i kostkę cukru.
Karlik przełknął gorzką ślinę. No cóż, trzeba ponieść konsekwencje. I tak dobrze, że 
rycyny nie zaaplikował. Te Inoziemcowa podobno można wytrzymać.
Ale sytuacja pozostawała w dalszym ciągu niebezpieczna. Zgodnie z planem, mieli 
próbować ucieczki zaraz po przekroczeniu bramy kopalni i w ogóle nie wchodzić do świetlicy. A 
teraz stało się to niemożliwe. Trzeba było odłożyć ucieczkę, aż będzie ciemno na sali. Zajączek 
ma go na oku. Gdy wchodzili do sali, pogroził mu jeszcze palcem.
— Ty markierancie... tylko żeby cię później nie trzeba było szukać. Jak tylko Gola 
przyniesie książkę, zgłosisz się do mnie.
Na wszelki wypadek obaj chłopcy zajęli jak najdalsze od kierownika miejsca. Ponieważ 
on siedział z tyłu, wybrali miejsca tuż przed ekranem, na skraju ławki, żeby móc łatwo się 
ulotnić.
Niestety, jak na złość film nie zaczynał się.
„Żeby tylko ten łapserdak Gola nie zdążył wrócić przed zgaszeniem światła” — 
denerwował się Karlik. Bo wtedy wlepią książkę. Zajączek będzie go trzymał przy sobie, i koniec 
pieśni! A Gola ma sportową zaprawę! Jego kumple chwalą się, że stumetrówkę robi już w czasie 
tylko o 0,9 sekundy gorszym od mistrza sportu, Kiszki... Wprawdzie Karlik jest przekonany, że 
łżą bezwstydnie, bo jak mogli zmierzyć, kiedy nie mają stopera, ale w każdym razie nie da się 
zaprzeczyć, że czego Gola nie ma w głowie, to ma w nogach.
* * *
Na Wysokich Polach ludzie w ponurym milczeniu kopali kartofle. Ciszę przerywał tylko 
jękliwy brzęk motyk uderzających raz po raz o skałę i głuchy werbel przesypywanych z koszy 
ziemniaków. Poletka ciągnące się z góry na dół miały tu nie więcej niż pięć metrów szerokości i 
kopacze z sąsiednich pól mogli ze sobą swobodnie rozmawiać. A jeśli nie rozmawiali, to dlatego, 
że prawie wszyscy byli na siebie pogniewani o miedze. Tylko jeden Pocieszek nie gniewał się ze 
Stachurkami, bo Stachurkowie byli spokojni i niekłótliwi, a Pocieszek należał do tych wesołych 
próżniaków i lekkoduchów, którzy nie łakomią się na ziemię.
Właśnie przerwał opowiadanie jakiejś gminnej plotki i zagapił się w pole.
— Coście takiego zobaczyli? — zapytała Stachurczyna.
— Patrzcie no, ten zwariowany Gola z lekcji znów uciekł.
Ludzie przystawali ciekawie i, oparci na motykach, śledzili biegacza, który pędził miedzą 
przyciskając do piersi książkę i buteleczkę.
— Hej, ty... gdzie lecisz? — zagrodził mu drogę Pocieszek.
Gola zwolnił.
— Do kopalni! — krzyknął zadyszany.
— Hę? — mruknął podejrzliwie Pocieszek. — A cóż ty masz za interes w kopalni?
— Będziemy się odwdzięczać! — odkrzyknął Gola mijając ich w pędzie.
Chłopi spojrzeli po sobie.
— Odwdzięczać? Co to znaczy?
— Zobowiązanie pewnie znów jakie — zaśmiał się Pocieszek.
— Taka ich nauka! — zaklął niby do siebie stary Miksa. Z dalszych poletek też posypały 
się uwagi.
— W zeszłym roku przy drodze kopali, a teraz do kopalni.
— Już przecież grzyby i głogi zbierali.
— Jak nauka, to nauka... Na naukę się posyła, a nie do roboty, cholewa! Roboty to na 
polu dość!
Tymczasem zziajany Gola, przebiegłszy w rekordowym tempie blisko dwukilometrową 
odległość między kopalnią a szkołą i z powrotem, uchylił drzwi do świetlicy. Nie wszedł jednak, 
tylko na migi wywołał pana Stelmacha do sieni.
— No jak?... — zapytał nauczyciel odbierając buteleczkę z kroplami i kostką cukru.
Gola był tak zadyszany, że nie mógł wykrztusić ani jednego słowa, tylko coś pokazywał 
gwałtownie, podtykając otwartą książkę panu Stelmachowi pod okulary.
Nauczyciel wziął ją podejrzliwie do rąk. Po zdjęciu papierowej okładki wyglądała jak 
nowa.
— O co ci chodzi?
— O... o... w środku... niech pan zobaczy, jak pomazali!
Pan Stelmach szybko przerzucił kartki „Węgla”.
Rzeczywiście, niektóre stronice książki były zasmarowane różnymi dopiskami, a nawet 
rysunkami. W jednym miejscu jakiś namiętny czytelnik nagryzmolił wielkimi literami: „Migoń, 
nie daj się”, a ktoś inny narysował dryblasa w hełmie górniczym i podpisał: „Migoń 600% 
normy.” Przy górniku Zefliku widniał napis: „Precz z bumelantami” i rysunek jakiejś pokraki z 
wódką, panną i papierosem. Inni czytelnicy podkreślali znów różne słowa, czy to dlatego, że nie 
mogli ich zrozumieć, czy też dlatego, że im się specjalnie podobały. Niektóre z nich wywoływały 
rumieniec na bladej twarzy nauczyciela. Coraz niecierpliwiej obracał kartki, a gdy natrafił na 
bardziej uderzający dopisek, poprawiał okulary i mruczał: „Niesłychane”. Co gorsza, z czysto 
produkcyjnymi hasłami sąsiadowały tu najniespodziewaniej osobiste inwektywy w rodzaju: 
„Gola jest pitekantropus!” lub złote myśli, na przykład: „Kto gra u Goli, szczęka go boli”.
Dopiski te, zwłaszcza ostatnie, świadczyły niedwuznacznie, że książkę czytają wyrostki z 
szóstej i siódmej.
— To Batura dopisał, proszę pana, to jego kulfony... takie same jak w gazetce... A te 
rysunki to Jońca — sapał Gola pobladły z gniewu na widok tak urągających jego godności 
sentencji.
— Poruszę tę sprawę na Radzie Pedagogicznej — powiedział wzburzony nauczyciel 
wyciągając z kieszeni wielką, zieloną gumę — a teraz wymaż te bazgroty.
Goli nie trzeba było tego dwa razy powtarzać. Wprawdzie z filmu będą nici, lecz honor 
ważniejszy.
„»Kto gra u Goli, szczęka go boli«. Bezczelny smarkacz! Jak śmiał? Niby, że bije 
zawodników czy jak? Podłe oszczerstwo. Pewnie, że czasem któremu się dostanie, ale to dla 
porządku i zachowania dyscypliny sportowej albo w ogóle niechcący... Ciekawe, ile ludzi 
przeczytało to podłe oszczerstwo? W każdym razie dobrze wiedzieć, że człowiek ma wrogów, co 
pod nim ryją”.
Gola tarł z wściekłością, pomagając sobie zwilżonym śliną palcem. W zapale rozdarł 
jedną kartkę, a w drugiej wytarł dziurę wielkości pięciogroszówki, ale plamy na honorze znikały, 
unicestwiane bez reszty jedna po drugiej.
* * *
Karlik patrzył z lękiem to na przepierzenie operatora, to na drzwi. Dlaczego Gola 
wywołał pana Stelmacha? Może nie znalazł książki? Lecz oto otwierają się drzwi... na salę 
wchodzi pan Stelmach. „Stało się” — drętwieje Karlik. Ale pan Stelmach wraca bez książki. W 
ręku trzyma tylko krople Inoziemcowa i kostkę cukru. Nadzieja znowu powraca. Może się jakoś 
uda. W każdym razie nie minie Karlika kropelkowa kuracja. Ano, niech się dzieje wola nieba.
Karlik otwiera szeroko usta, żeby jak najmniej poczuć smaku. Pan Stelmach zapewnia z 
uśmiechem, że to bardzo smaczne lekarstwo, i potem zaczyna odliczać brunatne krople spadające 
na cukier.
W tym momencie zgasło światło. Pan Stelmach wręczył po omacku kostkę Karlikowi i 
wycofał się do swojego rzędu.
Zaczął się film. Karlik rozglądał się niecierpliwie dookoła, badając szanse ucieczki.
— Siedź no tam, mały, bo cię kopnę!
— Ty, co się tak ruszasz?!
— Nie zasłaniaj...
— Głowę masz na sznurku czy jak?
Karlik syknął boleśnie. Siedzący za nim dryblas z siódmej kopnął go w łydkę. Ale czy, u 
licha, można usiedzieć spokojnie, kiedy trzeba się zdobyć na brzemienną w skutki decyzję, kiedy 
za chwilę oczekuje człowieka wielka przygoda i po raz dziesiąty obmyśla się każdy szczegół?
Wszystko na głowie Karlika, bo Wiktor o nic się nie martwi. Siedzi z wytrzeszczonymi, 
jak u ryby, oczyma i pożera film. O bożym świecie zapomniał. Karlikowi kino nie imponuje. W 
Zabrzu chodził na wszystkie filmy. Na „Prawdziwym człowieku” też już był dwa razy. I nie w 
takim kinie. Cóż to za kino, pożal się Boże! Sala długości wszystkiego może z dziesięć metrów, 
zamiast wygodnych foteli — kilka zasmarowanych ław. Operator, zamiast w kabinie, siedzi za 
przepierzeniem z bielonych desek. Przez szpary w nieszczelnych okiennicach i drzwiach sączy 
się światło. Co trochę ktoś wchodzi i wychodzi, zaglądają ciekawi robotnicy i strażacy. Na 
ekranie obraz niewyraźny, zamazany, jakby przez matowe szkło czy przez mgłę... ucięty albo na 
górze, albo na dole. Ludzie paradują bez głów albo bez nóg.
Ale im i tak się podoba.
Karlik z nieco pogardliwym uśmieszkiem zerka na Wiktora. Jak on śmiesznie wygląda! 
Wyciąga szyję jak gąsior, czasem aż go z ławki unosi. To zaciska zęby z przerażenia, to znów 
oddycha z ulgą... niekiedy nawet mruczy coś pod nosem. Albo ten malec obok. Siedzi jak 
zahipnotyzowany z rozdziawioną szeroko gębą i ani drgnie. Można go szczypać i kłuć szpilką i 
nic...
Karlik wepchnął mu do paszczy kostkę z kroplami, a on się nawet nie skrzywił. Przełknął 
gładko. Oto co znaczy przeżywać film!
Wszyscy się tak zapatrzyli, że chyba już można nawiać. Im wcześniej, tym lepiej.
Na ekranie lotnik Mieriesjew ze zgruchotanymi stopami czołga się przez dziką, ośnieżoną 
puszczę. Karlik kładzie delikatnie rękę na ramieniu Wiktora.
— Już na nas czas, stary!
— Poczekaj, niech tylko dojdzie — szepce rozgorączkowany Wiktor.
Lotnik dobrnął wreszcie do kołchozu... jest uratowany... już znajduje się pod opieką 
lekarzy w szpitalu.
— No, już doszedł — przypomina Karlik.
— Zaraz... żeby tylko nie umarł — wzdycha Wiktor widząc, że lotnika wiozą na operację.
— Nie bój się, nie umrze, bo film by się musiał skończyć.
Operacja się udała. Lotnik Mieriesjew nie umarł.
— No widzisz, nie umarł, zabieraj się, idziemy! — trąca niecierpliwie przyjaciela Karlik.
— Zaraz, jeszcze tylko zobaczę, czy on będzie chodził.
Masz, babo, placek! Czy taki typ nie może zdenerwować człowieka? Trudno mu się 
wprawdzie dziwić, sam się przyznał, że dopiero trzeci raz jest w kinie.
Lotnik Mieriesjew zaczyna chodzić, ale Wiktor ani myśli się podnieść.
— Idziemy czy nie? Film zaraz się skończy i będzie za późno — szczypie go zrozpaczony 
Karlik.
— Idź, bo cię kopnę — mruczy Wiktor. — Muszę jeszcze zobaczyć, czy on potrafi latać.
Tego już było Karlikowi za wiele. Zepchnął Wiktora z ławki, złapał za rękę i nie puścił, 
choć się wyrywał.
Nikt by ich nawet nie zauważył, ale ten fujara Wiktor wciąż jeszcze oglądał się na ekran i 
oczywiście potknął się o czyjeś nogi.
— Gdzie idziecie? — zapiszczał w ciemności znajomy głosik. — Pójdę z wami.
To Kryza. Musi się czegoś domyślać. Szpiegował ich pewnie.
— Cicho bądź — syknął do niego Karlik. — Boli mnie w sobie.
— Gruszki? — zapytał poważnie Kryza.
— Uhu — mruknął zły Karlik.
Przechodząc koło ostatniej ławki, gdzie siedzieli nauczyciele, chłopcy skurczyli się ze 
strachu. Na szczęście na ekranie odbywał się mrożący krew w żyłach pojedynek powietrzny 
lotnika Mieriesjewa z faszystami i nikt nie zwrócił uwagi, że drzwi uchyliły się nieco i dwa małe 
cienie wymknęły się z sali.
— Karlik, on ich chyba pobije — mruczał Wiktor, wciąż jeszcze przejęty.
— Pobije — mruknął Karlik. — Później ci opowiem.
Wtem stanęli jak wryci. Na schodach tarasu siedział Gola z wywieszonym językiem i 
sapiąc wycierał gumą książkę. Na ich widok podniósł głowę. Co robić?
— Gola, pan Zajączkowski cię woła — wykrztusił Karlik. — Biegnij prędko.
Gola zerwał się ze schodów.
Karlik odetchnął z ulgą. Ale nie wolno im było zatrzymywać się ani na chwilę. Zbiegli z 
tarasu i pomknęli w kierunku toru kolejki, gdzie stały próżne wagoniki.
— Stać! A wy dokąd?
Nogi przyrosły im do ziemi. Zbliżał się do nich strażnik przemysłowy w granatowym 
mundurze.
— My... my za potrzebą — wykrztusił Karlik.
Wyglądali obaj tak blado, że strażnik im uwierzył i nawet pokazał, którędy mają iść.
Pobiegli w tym kierunku, czując, że nogi uginają się pod nimi, jakby były z gumy. Kiedy 
zasłonił ich róg budynku, dali nura w pierwsze otwarte drzwi.
Tymczasem Gola długo nie mógł odnaleźć kierownika. Dopiero, gdy zapaliło się światło, 
dopadł go wreszcie i wysapał:
— Jestem.
Pan Zajączkowski spojrzał na niego zdziwiony.
— No to co, że jesteś?
— Gola wycierał książkę... była trochę pobrudzona — pośpieszył z odpowiedzią 
Stelmach.
— Aha... No, to trzeba poprosić teraz przedstawicieli kopalni. Niech pan będzie łaskaw.
Stelmach wybiegł z sali. Po chwili wrócił w towarzystwie operatora, kierownika 
świetlicy, przewodniczącego Rady Zakładowej i sekretarza POP. Kierownik, uśmiechając się do 
nich, zaczął rozglądać się za Rudniokiem.
Niestety Rudnioka na sali nie było.
Pan kierownik, wciąż uśmiechając się do przedstawicieli kopalni i zagadując ich, dawał 
rozpaczliwe znaki panu Stelmachowi. Nieszczęśliwy nauczyciel wybiegł na dziedziniec. Na 
próżno jednak przecierał szkła. Rudnioka nigdzie nie było. Składając to na karb swojej 
krótkowzroczności, zwrócił się do chłopców:
— Gdzie ten Rudniok? Poszukajcie no Rudnioka!
— Karlik... Karlik!... Rudniok! — rozległy się naprzód ściszone, później coraz 
głośniejsze i natarczywsze wołania.
Na próżno. Rudniok znikł jak kamień w wodę. Poszukiwania nie dały rezultatu, co 
więcej, okazało się, że znikł także Stopa. Wreszcie kierownik Zajączkowski, rumieniąc się ze 
wstydu, przeprosił przedstawicieli świetlicy i sam wręczył im książkę z paroma 
okolicznościowymi słowami.
Zrazu pan Zajączkowski przypuszczał, że obaj szóstacy zawieruszyli się gdzieś 
niechcący. Ale chociaż zrobiono zbiórkę w szeregu i pan Stelmach biegał z gwizdkiem po 
dziedzińcu, chłopcy nie pojawili się. Nie widziano ich również w portierni przy bramie, gdzie 
kontrolowano wchodzących i wychodzących. Jeden ze strażników na dziedzińcu oświadczył 
wprawdzie, że paru chłopców wybiegło z sali „za potrzebą”, ale nic podejrzanego nie zauważył. 
Zdenerwowany kierownik polecił Stelmachowi odprowadzić uczniów do szkoły, a sam został na 
miejscu, by zająć się poszukiwaniem.
Przez całą drogę powrotną nie mówiono w szeregach o niczym innym, tylko o zaginięciu 
Rudnioka i Stopy. Wszyscy byli zgodni co do tego, że to nie jest żadne zaginięcie, ale ucieczka. 
Przypomniano sobie podejrzanie wypchaną teczkę Wiktora, której zresztą dotychczas nie nosił 
do szkoły. Kryza przysięgał, że zauważył pudełka z konserwami, gdy Karlik uchylił klapę 
tornistra.
Gola urażony, że Wiktor nie wtajemniczył go w swoje zamiary i zdecydował się na ten 
krok bez jego wiedzy, wyrażał się pogardliwie o możliwościach uciekinierów.
— Frajerzy, nigdzie daleko bez forsy nie zajadą! A w ogóle w jesieni nie ma sensu 
wyrywać. W maju, czerwcu co innego.
Jeśli chodzi o niego, przypuszczał, że wyjechali na Ziemie Zachodnie. On sam od wiosny 
planował wyprawę na zachód. Zawiązał w tym celu Koło Osadników Sportowych, które miało 
się udać w lecie na poszukiwanie terenu pod kondycyjny obóz sportowy. Wyprawa nie doszła do 
skutku z powodu trudności finansowych, braku sprzętu i wewnętrznych tarć w Kole Osadników.
* * *
W chwili, gdy Karlik i Wiktor znikali za nieznanymi drzwiami, chodziło im tylko o 
znalezienie jakiejś kryjówki. Zdawało im się, że cała szkoła ich goni. Dokąd drzwi wiodły, nie 
mieli pojęcia, tyle tylko zdążyli zauważyć, że były solidne, okute i że chwiała się przy nich 
potężna, odemknięta kłódka.
— To znaczy, że ktoś tam niedawno wszedł — szepnął Karlik.
Bali się zapalić latarkę, żeby nie zdradzić swojej obecności. Dopiero, gdy oczy oswoiły 
się z ciemnością, zobaczyli, że znajdują się jakby w przedsionku do piwnicy. Parę kroków od 
nich zaczynały się schody prowadzące głęboko w dół. Karlik ruszył naprzód.
— Ostrożnie — powstrzymał go Wiktor. — Patrz...
Na dole zajaśniało na chwilę bladożółte światło, potem zaczęło szybko przygasać. Kiedy 
światło znikło zupełnie, Karlik wyciągnął z kieszeni elektryczną latarkę i poczęli schodzić 
ostrożnie, licząc schody. Naliczyli ich już trzydzieści sześć, gdy znaleźli się w niskiej, ale 
obszernej, wykutej w skale jaskini. Leżało tu kilka skrzyń, jakieś paczki i dużo lasek metanitu. Z 
jaskini tej prowadziło gdzieś dalej wąskie przejście, dobiegało stamtąd bladawe światło 
karbidówki.
Karlik ścisnął Wiktora za rękę.
— To prochownia — szepnął.
Zrobiło im się trochę nieprzyjemnie.
— Ojciec Wciąż krzyczy, bo robotnicy wchodzą tu z karbidówkami i mogą wylecieć w 
powietrze — mruknął Karlik.
Nagle usłyszeli szuranie i charknięcie. Zgasili latarkę. Światło karbidówki zaczęło się 
szybko przybliżać. Chłopcy rozejrzeli się rozpaczliwie dookoła. Same nagie, puste ściany. Nie 
ma się zupełnie gdzie schować. Trudna rada, trzeba wiać! Piorunem wdrapali się na schody i 
ostrożnie uchylili drzwi na dwór. Uwagę ich zwróciły wielkie, nie domknięte drzwi po drugiej 
stronie placyku, obok motopompy strażackiej. Dopadli do nich, wcisnęli ciekawie głowy przez 
szparę, lecz natychmiast cofnęli się gwałtownie. Ujrzeli obszerną halę warsztatową pełną ludzi. 
Cofając się Wiktor zawadził głową o żelazną zasuwę. Nie dość, że uderzył się porządnie, to 
jeszcze na dodatek spadła mu czapka. Nie było czasu jej podnieść. Jeden z robotników zmierzał 
wprost do drzwi.
Rzucili się do następnej bramy, za którą dudniła jakaś maszyna.
— Nie otwieraj, to hala kompresora! — syknął Karlik.
Ale Wiktor wpakował się już do drzwi.
— Chodź, tutaj nie ma nikogo — pociągnął Karlika.
— Tak, ale zaraz ktoś przyjdzie i co wtedy?
— To nic, schowamy się — szepnął Wiktor. — O, tu — pociągnął Karlika do wielkiej, 
okrągławej pokrywy odstawionej w kąt. Służyła ona widać do osłaniania koła rozpędowego 
kompresora. W jej środku czerniał otwór, przez który można doskonale obserwować znaczną 
część hali nie będąc samemu widocznym.
Ledwo schowali się, gdy do hali wszedł stary robotnik w zatłuszczonym kaftanie. 
Spojrzał na manometry, dolał oliwy i przekręcił jedno z kółek przy mechanizmie. Ani mu przez 
myśl nie przeszło, że ma dzisiaj nieproszonych gości.
Miejsce kryjówki było dobrze wybrane. Hałas kompresora głuszył wszystkie szelesty i 
głosy. Chłopcy mogli więc swobodnie poruszać się za swoją osłoną, a nawet rozmawiać. Poza 
tym było dość ciepło, zacisznie i, jak na kryjówkę, wygodnie, bo za pokrywą leżała kupa 
zaoliwionych szmat, jakieś stare gazety i śmieci.
Początkowo z biciem serca nadsłuchiwali, czy nie zbliża się pościg, zdawało im się, że 
słyszą nawoływania i tupot wielu nóg... ale to tylko kompresor huczał. Wpatrywali się z trwogą 
w drzwi, czy nie ukaże się w nich pan Zajączkowski, ale upływały minuty, a poza robotnikiem 
obsługującym kompresor nikt nie zaglądał do hali.
Powoli chłopcy oswoili się z sytuacją i prawie przestali się bać.
Postanowili zaczekać w tej kryjówce, aż się ściemni. Obliczyli, że to wyniesie prawie 
dziesięć godzin. Ale co robić? O dostaniu się do szybu za dnia szkoda było marzyć, zwłaszcza 
teraz, gdy już na pewno film się skończył i wszyscy ich szukają. Wiktor najbardziej się bał tego 
strażnika, który ich zatrzymał. Na pewno ich zapamiętał i zauważył, że nie powrócili na salę.


ROZDZIAŁ X
Straszne wiadomości • Oblężenie szkoły • Pan Kupść ratuje sytuację

Osuch wrócił na południe do domu pośpiesznym krokiem i z zaróżowionymi policzkami.
— Słyszeliście, Stopina — zaczął już od progu — coś takiego? Nauczyciele dzieci 
pogubili.
— Jak to „pogubili”? — Stopina, marszcząc się od gorąca, dokładała węgla pod blachę.
— Zabrali ich do kopalni, teraz taka moda... zamiast uczyć, nauczyciele z dziećmi po 
okolicy się włóczą. No i pięcioro z szóstej nie wróciło.
— Nie wróciło? — Stopina wyprostowała się nad kuchnią.
— Nie wróciło. Ciężko... ciężko nas Pan Bóg znów doświadczył... Ludzie mówią... — 
zawahał się.
— Co mówią?
— Wałęsali się podobno po warsztatach bez opieki. Pasy od jednej maszyny ich porwały i 
rzuciły o mur... Na ścianie mózg i krew... Okropieństwo. Zajączkowski biega jak bez zmysłów... 
Zamknęli i nikogo nie wpuszczają. Ciężko nas Pan Bóg doświadcza — zasapał.
— Co wy mówicie? Jezus!... A Wiktor?!
Osuch głowę ciężko spuścił.
— Gadajcie, co z Wiktorem! — szarpnęła go Stopina.
— Nie wiem... Nie wiem... — bronił się.
— Wiecie... Gadajcie na miłość Boską!
Osuch nos wytarł.
— Ludzie mówią, że też...
Stopina stała nieruchomo jak słup. Z jej ust nie wydarło się ani jedno słowo bólu, ani 
jedna łza nie spłynęła jej z oczu. Osuch patrzał na nią oniemiały. Zdawało mu się, że Stopina 
modli się wpatrzona w lampkę oliwną pod obrazem czerniejącym na osiwiałej ścianie, ale ona nie 
patrzała ani na lampkę, ani na obraz.
Kamienny garnek wypadł jej ze sztywnych palców i potoczył się głucho pod próg.
Osuch podniósł go i oglądał troskliwie. Szczęściem garnek był cały. Uspokojony, otarł go 
z przyzwyczajenia rękawem i postawił na kuchni, rzucając bokiem na Stopinę zaniepokojone 
spojrzenia.
— Co wam?... Hę? Jeszcze nic nie wiadomo... nie wiecie, jak to z ludźmi, zawsze 
ubiorą... W Bogu nadzieja!
Stopina spojrzała na niego nieprzytomnie. Potem narzuciła chustkę na potargane włosy i 
wybiegła na wieś.
Przed paroma domami rajcowano o zaginięciu dzieci. Pocieszek wracał na południe z 
motyką. Na widok pędzącej Stopiny zatrzymał się.
— Jezus Maria... Stopina!... Prawda to o Wiktorze?... Gadają, że ino czapka z niego 
została...
— Nie gadajcie... Nie gadajcie... nic! — krzyknęła nieszczęsna matka przyciskając koniec 
chustki do piersi.
* * *
Kierownik Zajączkowski wrócił zasępiony do szkoły. W ręce trzymał jakieś zawiniątko. 
Spojrzał na zegarek. Było już po dzwonku na trzecią lekcję. Szkoła była cicha, tylko na górze 
hałasowała jedna klasa. „To pewnie czwarta — pomyślał. — Widocznie Gondera jeszcze nie 
wrócił. Pojechał rano z furmanem przypilnować węgla na stacji i wsiąkł... Trzeba uciszyć 
czwartaków”.
Kiedy wychodził z klasy, przez okno na korytarzu zauważył tłum ludzi gromadzący się 
pod płotem. Spoglądali w okna szkoły i rozprawiali o czymś podnieceni.
Zaniepokojony zbiegł na dół i wywołał z klasy szóstej Stelmacha.
— Patrz no pan, ile ludzi! — pokazał na okno.
— Może do gminy?
— Nie... mam złe przeczucie.
— Pan myśli, że?...
— Boję się, że... tak. Wyjdę i zobaczę, co oni chcą. Niech pan zajmie się dziećmi — 
powiedział stłumionym głosem kierownik i zacierając nerwowo ręce wyszedł na taras.
Na widok kierownika ucichł gorączkowy gwar.
— Co się stało? — zapytał.
— Z Gonderą chcemy mówić!... Z wychowawcą Gonderą... Z tym zetempowcem! — 
krzyknął ktoś z tyłu za plecami kobiet.
— Pana Gondery nie ma w szkole — odpowiedział kierownik.
— Jak to „nie ma”? — rozległy się oburzone głosy. — Przecież lekcje? Niech no pan nas 
nie zwodzi...
— Może wyjść się boi...
— Powiedziałem... Nie ma go tutaj — przygryzł wargi Zajączkowski. — Jest na stacji 
przy węglu.
W ciżbie zawrzało.
Przed gromadę wysforował się Miksa.
— Jakże to... przy węglu?
— Czemu nie przy dzieciach?
— Czemu w szkole nie uczy?
— On ma uczyć! Mnie podatek na to biorą! — sapał jakiś wielki chłop potrząsając 
pięściami.
Tłum postąpił o krok.
— Tak jest! Ja za Gonderowe wałęsanie nie płacę, tylko za naukę i żeby dzieci pilnował 
— gardłował Miksa.
— Spokojnie... bez nerwów, o co wam chodzi? — mówił kierownik. — Szkoła była na 
filmie. Mieliśmy więc dwie godziny czasu... Pan Gondera pojechał przypilnować ważenia węgla 
dla szkoły... Widocznie przewlekło się... sami rozumiecie. I o co tyle hałasu?
— To pan nie wie?
— Cała wieś o tym mówi!
— Gdzie dzieci? Coście z dziećmi zrobili?! — wybuchnęła jakaś milcząca dotąd kobieta 
w zapasce.
— My... z dziećmi?! Co wam, ludzie? — Zajączkowski patrzył po ludziach oszołomiony.
W tym momencie przez tłum przedarła się Stopina.
Ludzie ucichli i w ponurym milczeniu przypatrywali się kobiecie.
Stopina dopadłszy do Zajączkowskiego chwyciła go za rękę.
— Panie, co z Wiktorem?... Jezus! Gadaj pan!... Gadaj pan prawdę!
— Uspokójcie się, Stopino... nic się nie stało... — usuwał się zdumiony kierownik.
— Gadają... rozszarpało... — powtarzała Stopina oglądając się na gromadę.
— Nikogo nie rozszarpało, ludzie, kto wam tyle naplótł... nikogo!
— To czemu bramę zamknęli i nie wpuszczają? Niech pokażą maszyny! — znów 
krzyknął ktoś z tyłu.
— Ludzie, przecież wiecie... przedtem też nigdy nie wpuszczali. To kopalnia.
— Tak! Ukrywacie się z tym!
— Pokażcie dzieci... Niech Stopa wyjdzie... niech się pokaże! — zachrypiał znów tamten 
uparty głos i tłum zawrzał na nowo.
Z okien urzędu gminnego wychyliły się ciekawe twarze urzędników. Kierownik 
poczerwieniał.
— Powiem wam, co się stało — rzekł starając się opanować zdenerwowanie. — Stopa i 
syn dyrektora kopalni uciekli z lekcji. To wszystko.
— Z kopalni, nie z lekcji.
— Byli na filmie w ramach lekcji.
Usiłował wszystko wytłumaczyć, ale jego słowa utonęły w gwarze oskarżeń, płaczu, 
przekleństw i krzyków.
— Film to nie nauka!
— Na co to było dzieci do kopalni prowadzić!
— Bez opieki!
— Kręcą! Widzicie, kręcą... wymigują się!
— Coś tam jest!
— Oddajcie dzieci! Coście z dziećmi zrobili?!
— Jezu! Jezu!
Podburzone, rozkrzyczane kobiety wdarły się na schody. Nagle wypadł z gminy pan 
Kupść z jakimś papierem w ręce.
— Co za zbiegowisko? Nie wiecie, że zbiegowisk robić nie wolno?!... Co się stało, hę? 
Że dwu łobuzów z lekcji uciekło? Właśnie!... Rodzice będą ukarani. Trza z łobuzerką skończyć. 
Rozpuściliśta dzieci! — rozsierdzony Kupść wsiadł na gromadę, nie zwracając uwagi na to, że 
Zajączkowski ciągnie go za rękę.
Tłum zatrzymał się zdezorientowany, ale tu i ówdzie śmielsi zaczęli bąkać:
— Niech powiedzą, gdzie jest Stopa! Co ze Stopą zrobili?
— To ja was się chcę zapytać. Matki chcę zapytać — Kupść wymachiwał kartą papieru. 
— Już, nikogo nie ma, bo zapiszę. Będziecie się tłumaczyli przed milicją!
— Milicji to potrza, ale tam, gdzie zabiło! — krzyknął hardy głos z tyłu.
— Co... zabiło? Ja wam dam „zabiło”! Kto to mówi? Nie ma takiego?
Kupść rozglądał się groźnie, napierając na cofający się tłum.
— Nauczyciele za dobrzy dla waszych bachorów. Za moich czasów kładli na ławę i w 
goliznę grzmocili... Waszemu chłopakowi, Stopina, ojca brakuje. Za słabą rękę macie... 
Wszyscyście bachory rozpuścili. Kto to widział, żeby dzieci ze szkoły uciekały? — Kupść 
zatrzymał się chwilę i oczami szukał kogoś w tłumie. — A... i wy tu jesteście, Miksa — ruszył do 
zaniepokojonego chłopa. — Dobrze, że was widzę, chodźcie no... i wy, Pocieszek... Właśnie 
miałem wysłać wezwanie. Co tam z waszym gruntowym?!
Miksa schował się za plecy kobiet i zaczął rejterować bokiem, za nim wymknął się 
Pocieszek. Reszta ludzi, oszołomiona potokiem wymowy Kupścia, też zaczęła się pomału 
rozpraszać.
Wkrótce na opustoszałej drodze została tylko Stopina.
— Idźcie z Bogiem, matulu — ujął ją za rękę Kupść. — Urzędowo z pieczęcią 
poświadczam, nakłamali wam. A spierzcie mu skórę, jak wróci! Gałgan taki, żeby tak matkę 
zmartwić.
Gdy wreszcie Stopina odeszła, zatarł ręce zadowolony. W chwilę później przybył z 
Komitetu zaalarmowany o zajściu sekretarz KG Bryl z przewodniczącym GRN Wójcikiem.
— Już po wszystkim, towarzyszu! — uśmiechnął się zwycięsko Kupść ocierając spoconą 
łysinę. — Przemówiłem ludziom do rozsądku.
— Co tu było, kierowniku? — zwrócił się Bryl do Zajączkowskiego.
Kierownik streścił przebieg zajścia.
— Ładnieście załatwili tę sprawę! — przewodniczący spojrzał surowo na Kupścia.
I nie pytając o nic więcej, obaj z Brylem popędzili na wieś.
Po chwili uchyliły się drzwi i na progu stanął Stelmach. Za nim cisnęły się wystraszone i 
ciekawe zarazem główki dziewczynek i chłopców z drugiej i czwartej.
— Poszli już? — zapytał Stelmach kierownika, który wchodził po schodach, osuszając 
czoło chusteczką.
Zamiast odpowiedzi Zajączkowski pociągnął go za sobą.
— Niech pan zwolni uczniów, już po dwunastej, a dziś i tak nic nie będzie z nauki. Niech 
lepiej idą do domu i uspokoją rodziców — rzekł podenerwowany. — Zaraz... gdzie jest Sądej?
— No, powinien teraz mieć lekcję w siódmej.
— Powinien, ale przecież... — kierownik pokręcił głową i zbiegł ze schodów. Szybko 
przemierzył odcinek szosy dzielący szkolę od chałupy, w której mieściła się siódma klasa.
W klasie drzwi były zamknięte. Zajączkowski nacisnął klamkę i chciał pchnąć, ale ktoś 
od wewnątrz od razu przytrzymał i zamknął z powrotem. Jednocześnie dał się słyszeć 
zdenerwowany głos Sądeja:
— Kto tam znów drzwi otwiera?
Rozległ się zgrzyt przekręconego klucza w zamku. Kierownik oblał się rumieńcem.
— Otwórzcie, kolego, tu Zajączkowski — zachrypiał, ale Sądej widocznie go nie 
usłyszał.
Z klasy dochodziło tylko jego narzekanie na hałasy przed drzwiami. Kierownik nie chciał 
dobijać się, zwłaszcza, że dookoła zebrało się już dużo ciekawskich dzieci.
— Co się gapicie? Powiedziałem już, zmiatać do domu! — fuknął.
Dzieci czmychnęły, ale nie dalej niż za płot, skąd po chwili znów się wychyliły wścibskie 
główki. Dopiero na widok nadchodzącego Stelmacha rozproszyły się po szosie. Stelmach 
spojrzał pytająco na kierownika, pokazując na drzwi.
— No, jest tam?
Kierownik machnął zrezygnowany ręką.
Obaj nauczyciele czekali jeszcze parę minut. Dopiero równo z dzwonkiem otworzyły się 
drzwi i na progu stanął Sądej z dziennikiem pod pachą.
— A, to panowie?... — zdziwił się na widok kolegów. — Najmocniej przepraszam, 
myślałem, że te łobuzy. A co to dzisiaj tak głośno, proszę panów... jakieś krzyki na dworze?
Kierownik spojrzał na niego zaskoczony.
— To pan nam powiedz, co pan robił do tej pory w klasie.
Sądej zdziwił się.
— Jak to „co”?... Uczyłem.
Nauczyciele wymienili spojrzenia.
— A... a co się stało? — zapytał Sądej.
— Nic... nic... ma pan zdrowe nerwy, kolego...
— Nie rozumiem.
— Zaraz... Koledzy pozwolą na górę.
* * *
Nauczyciele pochylali się nad czapką leżącą na środku stołu.
Krótkowzroczny Stelmach ujął ją brzydliwie w dwa palce, jakby się bał, żeby go nie 
ugryzła, i oglądał ciekawie jak szczątek zwierzęcia kopalnego.
— Może to nie jest czapka Stopy? — powiedział.
Zajączkowski w milczeniu pokazał na daszek, gdzie wyskrobane były jakieś znaki. 
Stelmach przesunął okulary na czoło i, wodząc nosem po daszku, odczytał na głos:
— Wiktor Stopa — CWKS Warszawa.
— I to wszystko, co pan odnalazł? — zapytał Stelmach.
— Wszystko.
— Hm, no to niewiele — uśmiechnął się nieco uszczypliwie Stelmach.
Zajączkowski spojrzał na niego surowo.
— Pan kolega tu ma najmniejsze prawo do krytyki. Został pan wyprowadzony w pole 
przez ucznia symulanta i okazał bezradność pedagogiczną. Ucieczka uczniów nastąpiła z winy 
pana kolegi.
Stelmach posiniał.
— Odpowiedzialność ponosi wychowawca.
— Zaraz — łagodził Sądej. — Dyskusję pedagogiczną odłóżmy na później. Gdzie 
odnaleziono czapkę?
— Niestety w dość dziwnym miejscu... Niech sobie panowie wyobrażą, na motopompie 
strażackiej koło warsztatów. Tu ślad się urywa...
— Hm... rzeczywiście... — pokręcił głową Sądej.
— Przypuszczam, że jakiś robotnik podniósł ją z ziemi i położył. Co panowie sądzą?
— Pili wodę z beczki strażackiej, to do nich podobne — mruknął Stelmach.
— A w którą stronę czapka była zwrócona?
— Wszystko jedno, kolego, na wschód czy na zachód... Uważam, że ten ślad w niczym 
nam nie pomoże... Chciałem właśnie poradzić się panów, czy zawiadomić milicję. Zawiadowców 
najbliższych stacji już zawiadomiłem... Osobiście jestem przekonany, że to najzwyczajniejsze 
wagary... Ale panowie widzieli, co się wyrabia. Ktoś podburza ludność...
— No, a na kopalni? Nikt ich nie widział? — zapytał Sądej.
— Widział ich dzienny strażnik przemysłowy Bobula, sądził jednak, iż wyszli za 
potrzebą. Mamy również zeznania chłopca Kryzy, który twierdzi, że widział, jak wyszli z filmu 
pod koniec seansu. Bystry ten uczeń zauważył także, iż Stopa miał wypchaną płócienną teczkę, 
której nigdy przedtem do szkoły nie nosił. Wydaje mu się nadto, iż dostrzegł w tornistrze 
Rudnioka pudełka od konserw. Wynikałoby z tego, że ucieczka była z góry uplanowana, że była 
to, że się tak wyrażę, ucieczka z premedytacją.
— A czy widziano, jak przechodzili przez bramę kopalni? — pytał Sądej.
— Nie, właśnie nie widziano i to komplikuje sytuację... Przejście przez ogrodzenie jest 
raczej niemożliwe.
— Może w takim razie po prostu zostali na terenie kopalni?
Kierownik uśmiechnął się bezradnie.
— Natychmiast kazałem przeszukać. Nigdzie nie znaleziono.
— Myślę — odezwał się Stelmach — że powinniśmy poczekać jeszcze do jakiejś 
dziesiątej wieczorem, a jeśli się nie odnajdą, zawiadomić milicję.
Zapanowało przygnębiające milczenie.
W tym momencie otwarły się gwałtownie drzwi i do klasy wpadł podniecony Gondera.
— Co? Naprawdę uciekli? A to heca! I nie złapali ich? A hultaje, spryciarze! Ja też jakoś 
równo trzy lata temu... byłem na wagarach... Przez dwa dni... rozbiliśmy szałas nad Nidą, 
łowiliśmy ryby i marzyliśmy, że znajdujemy się na Złotym Wybrzeżu... — zaśmiał się szeroko.
Nauczyciele spojrzeli na niego surowo.
— Panie kolego, pan zbyt lekko sobie bierze... — powiedział z naganą kierownik.
— Furda! Nie przejmować się! Znajdą się!
— Tu nie chodzi tylko o nich — zmarszczył brwi kierownik. Poinformował krótko 
Gonderę o plotkach, jakie obiegły wieś, i o zajściu pod szkołą. W miarę opowiadania Gondera 
czerwieniał coraz bardziej.
— Więc to tak... to tak? — wykrztusił wreszcie. Na jego twarzy odbiła się bolesna 
rozterka.
Nagle podniósł głowę i zapytał ostrym, zmienionym głosem:
— Czy Bryl już wie o wszystkim?
Przebiegł nerwowym wzrokiem po twarzach nauczycieli i nie czekając na odpowiedź 
wypadł za drzwi.
— Zdaje się, że tym razem on naprawdę potrząśnie jukami — zamruczał wolno Sądej do 
zaskoczonych nauczycieli.


ROZDZIAŁ XI
Incydent z mlekiem • Na dole • Tej lampy nie można zabrać! • Trup na 
skalnej półce • Tajemniczy wybuch • Zdemaskowani

Zahuczała syrena oznajmiając, że pierwsza zmiana skończyła pracę.
— Dopiero druga godzina — ziewnął Karlik przeciągając się w kryjówce. — Wściec się 
można z nudów.
— Jak myślisz, bardzo się przejęli w szkole, że nas nie ma?
— Iii... myślą, że zwialiśmy do domu — uspokajał się Karlik.
Chłopcy ucichli, bo przy kompresorze zmieniała się właśnie obsługa. Wiktor poruszył się 
niespokojnie. W starym, krępym robotniku w drucianych okularach poznał sąsiada Balcerka z 
Wilczkowa. Razem z nim zjawił się jakiś wychudły, rudawy chłopak, którego nie znał. 
Widocznie pomocnik. Balcerek postawił przy kompresorze butelkę mleka i podwieczorek 
owinięty w papier, poprawił coś przy maszynie i wyszedł zostawiając kompresor pod opieką 
pomocnika. Ten rozłożył się w kącie i czytał gazetę.
Jeszcze przeszło cztery godziny do zmierzchu. Z nudów zjedli wszystkie konserwy, które 
zabrał ze sobą Karlik. Przydały się. Szkoda tylko, że nie pomyśleli o piciu. Ale kto mógł 
przypuszczać, że spędzą tyle godzin w hali kompresora? Liczyli na wodę w kopalni.
Udrękę potęgowała ta flacha stojąca pod maszyną.
Karlik nie cierpiał mleka, teraz jednak wydawało mu się królewskim napojem. Wtem 
zobaczył, że Wiktor wychylił się z kryjówki, kocim skokiem dopadł do kompresora i porwał 
butelkę.
— Co robisz? — szepnął.
— Nie bój się nic — mruknął zdyszany Wiktor ocierając dłonią szyjkę butelki. — 
Balcerek jest nam winien garniec mleka, jak jego krowa była cielna... Zresztą jak nie chcesz, to 
nie.
Wiktor przypiął się do butelki i doił, aż bulgotało. Karlik oblizywał wargi.
— No, to daj i mnie.
Pijąc na przemian, wytrąbili cały litr w ciągu dwóch minut.
Zdyszani, wycierali wierzchem dłoni usta, gdy uchyliły się drzwi i Balcerek wszedł do 
hali. Przeciągnął się, wytarł ręce o gałgan i schylił się po jedzenie. Nagle zaklął, więcej zdumiony 
niż zły. Zdjął okulary i znowu założył. Nie, nie mógł się mylić. Mleka nie było.
— Gdzie jest moje mleko?! — krzyknął do rudawego.
Chłopak odłożył gazetę i wzruszył ramionami.
— Wypiłeś, cholero! — krzyczał Balcerek. — Zawsze mi upijałeś mleka... nieraz 
mówiłeś, że lubisz kozie mleko.
— Co? Więc to było kozie... a żeby to licho — Karlik skrzywił się i spojrzał z 
obrzydzeniem na Wiktora. — Pfu! Dlaczego mi nie powiedziałeś?
Wiktor uśmiechnął się złośliwie.
— Ale co, dobre było?
Tymczasem kłótnia między robotnikami stawała się coraz zaciętsza. Chłopak, oburzony 
niesłusznym podejrzeniem, bił się w piersi i chrypiał:
— Nie widziałem żadnego mleka... Jak Boga kocham, nie widziałem...
— Kłamiesz... Rudzi są fałszywi, jak koty!
Chłopcy spuścili oczy. Zrobiło im się wstyd. Nie mogli patrzeć, jak Balcerek sztorcuje 
chłopaka. Żałowali już, że złakomili się na to jego mleko.
— Nie możemy tej sprawy tak zostawić — mruknął Karlik, kiedy Balcerek wyniósł się 
wreszcie z hali.
Wyciągnął notes i wyrwał kartkę.
— Masz ołówek?
Gdy Wiktor podał mu ołówek, nagryzmolił szybko na kartce:

Panie Balcerek, niech pan się nie złości. Tego mleka nie wypił pana 
pomocnik. I to nieprawda, że rudzi są fałszywi. Jutro dostanie pan swoje 
mleko z procentem.

Zwinął kartkę w trąbkę, włożył do szyjki i gdy pomocnik poszedł w drugi koniec hali, 
szybko postawił butelkę na widocznym miejscu pod kompresorem.
Kiedy w parę minut później Balcerek zjawił się z powrotem, od razu dostrzegł butelkę. 
Porwał ją drapieżnie i oglądał zdumiony. Przeczytał kartkę, zmiął i odrzucił.
— Ach... przestraszyłeś się i podrzuciłeś z powrotem butelkę! — krzyknął do chłopaka. 
— Więc jednak ty wypiłeś mleko!
— Jak Boga kocham, nie wypiłem, co się pan do mnie przyczepił.
— Nie wypiłeś. A to skąd się wzięło?!
Rudawy ujrzawszy butelkę oniemiał z wrażenia. Balcerek wziął jego zaskoczenie za 
zmieszanie.
— Nędzne kawały się ciebie trzymają! Wykręcasz się, ale głupio. Już ja cię przejrzałem! 
Zawsześ mi mleka upijał — mruczał Balcerek niepocieszony.
Chłopcy westchnęli ciężko. Nie udało się wybronić niewinnego. Pozostawało tylko jedno. 
Przyznać się. Lecz za to zbyt drogo musieliby zapłacić. Milczeli więc przygnębieni.
Czas upływał powoli...
Wyczerpani wrażeniami, poczuli ogromne znużenie i senność. Kompresor huczał 
monotonnie. Zdawało im się, że znajdują się na pokładzie wielkiego samolotu, który niesie ich w 
nieznane kraje.
Karlika obudził ból zdrętwiałej ręki i dotkliwe zimno. Oczy oślepiło mu jakieś jaskrawe 
światło. W pierwszej chwili pomyślał, że to ktoś latarką świeci mu prosto w oczy, i zmartwiał z 
przerażenia. Ale nie, to tylko silne światło elektryczne padało przez otwór w pokrywie. Za 
oknami czarno. Obudził Stopę.
— Wiktor, już noc.
Wiktor zrazu opędzał się zaspany. Nagle jakby sobie coś przypomniał i zerwał się.
— Rany, to myśmy spali! Która to godzina?
— Musi być bardzo późno, patrz, jak ciemno.
Przy kompresorze ziewał jakiś nieznajomy robotnik.
— Trzecia zmiana — mruknął Karlik.
Znaczyło to, że było już po dziesiątej. Bolały ich kości i trzęśli się z zimna. Właściwie to 
mieli już dość całej wyprawy. Spać... Spać... Żeby tak można było spać — marzyli ziewając 
bezwstydnie. Nawet robotnik ukrył twarz w rękach i drzemie.
— Ty, ale nie znaleźli nas — uśmiechnął się nagle Karlik.
Wiktor zmarszczył brwi. To prawda, ale w domu się pewnie martwią. Na chwilę zrobiło 
mu się żal matki... Zaraz jednak pomyślał, że gdyby się teraz nagle zjawił w chałupie, troska i 
niepokój matki przemieniłyby się natychmiast w gniew. Nie, nie ma już dla niego odwrotu.
— No to idziemy — mruknął patrząc na przestrzeń dzielącą ich od drzwi.
— Tak jest. Według planu — powtórzył Karlik zdziwiony jego gotowością.
— Przebiegniemy skuleni koło ściany. Tylko żebyś o co nie potrącił — zachrypiał 
Wiktor.
Udało się. W chwilę później pchali już ostrożnie ciężkie drzwi.
Na dworze była noc, ale światła elektrycznych lamp rozjaśniały cały dziedziniec kopalni, 
po którym tam i z powrotem spacerował strażnik. Biegnącą mysz byś dostrzegł, a co dopiero dwu 
dryblasów. Nie było czasu do namysłu. Gdy strażnik odwrócił się, przycupnęli za pierwszą 
lepszą beczką. Zgodnie z planem mieli załadować się na wagoniki wracające do kopalni i razem 
z nimi spuścić się na dół. Wagoników jednak ani śladu. Tor pusty.
Masz ci los. I co teraz? Na domiar złego jakaś nowa postać zbliża się od strony budynku 
administracyjnego.
— To sztygar Malinowski — wykrztusił Rudniok.
— Idzie do nas. Może nas zobaczył?
Upłynęły pełne napięcia sekundy. Malinowski przeszedł tuż koło nich i zniknął w hali 
kompresora. Odetchnęli z ulgą. Sztygar nie wyglądał na człowieka, który kogoś szuka. Ale nie 
chcieli dłużej kusić licha. Rzucili się w bok i ukryli za hałdą kamieni tuż przy torze kolejki.
Upływały minuty i kwadranse. Sztygar Malinowski dawno już wyszedł z hali 
kompresora, strażnik przemysłowy dziesięć razy przespacerował się wzdłuż dziedzińca, a kolejki 
ani słychu, ani widu.
Zerwał się dokuczliwy wiatr z deszczem i dmuchał im w plecy. Chwilami chcieli już 
wyjść z ukrycia i poddać się strażnikowi. Niech z nimi robi, co chce. Nagle Wiktor uchwycił 
Karlika za rękę.
— Słyszysz?
Z oddali dobiegał słaby gwizd kolejki.
— Jedzie — szepnął z ulgą Karlik.
Kilka minut później na kopalnię wjechał powoli wąż pustych wagoników-wywrotek, 
popychanych z tyłu przez lokomotywkę.
Lokomotywka zagwizdała ponownie, sapnęła — i zostawiając wagoniki odjechała nabrać 
wody.
— No to jazda, skaczemy — szepnął Karlik.
Zimno tak dokuczyło, że było im prawie wszystko jedno, złapią czy nie. Wybiegli zza 
hałdy bez żadnych środków ostrożności, przechylili z całej siły skrzypiącą kolebę i niezdarnie 
wdrapali się do wagoników.
Kołysali się jeszcze chwilę jak w kołysce, nie dbając o to, że zardzewiałe łożyska 
zgrzytają przeraźliwie.
Cud, że ich nikt nie zauważył.
Udany załadunek do wagonów poprawił humor i samopoczucie chłopców. Zaczęli znów 
wierzyć w pomyślny przebieg wyprawy.
— Schowaj kuper — Karlik wyciągnięty na dnie szturchnął Wiktora w siedzenie. — To 
tylko struś myśli, że byle schował głowę, już go nikt nie zobaczy.
Łatwo mówić „schowaj kuper”, Wiktor mógłby dla dobra sprawy leżeć plackiem na dnie 
koleby nawet parę godzin, gdyby nie dotkliwy chłód przenikający przez ubranie od zimnych 
blach wagonika. Klęczał więc na czworakach, zgięty w kabłąk jak wystraszony kot... ale i to było 
nie do zniesienia...
— Nie mogę już dłużej... jak babcię kocham.
— Leż cicho, już zaraz ruszamy — syczy Karlik.
Wtem tuż koło siebie usłyszeli głosy:
— To drzewo jeszcze załadujcie!
— Zrobi się!
Ciężkie belki zaczęły dudnić o dna wagoników.
— Przygniotą — jęknął Wiktor — przygniotą na śmierć.
Bali się, że nie wytrzymają nerwowo i wyskoczą prosto na robotników, uchwycili się 
więc kurczowo za ręce. Lecz widocznie załadunek obejmował tylko parę wagoników, bo belki 
jakoś nie spadały.
Wreszcie rozległo się sapanie lokomotywki. W chwilę później potężny wstrząs rzucił ich 
na bok. Doczepiano lokomotywkę.
— Panie maszynisto, ostrożnie, ma pan dzisiaj pasażerów — próbował żartować 
Rudniok, ale Wiktorowi nie było do śmiechu. Trzymał się żałośnie za rozbity nos, z którego 
kapała krew.
— Nie przejmuj się, tyle krwi to nic... Jak chcesz, skaleczę się dla towarzystwa w palec 
— Karlik bohatersko wyciągnął scyzoryk.
Lecz nowe szarpnięcie nabiło mu guza wielkości dorodnej śliwy na czole. Uznał więc, że 
są skwitowani, i nie bez ulgi schował scyzoryk do kieszeni.
Tymczasem parowóz popychał pomału wywrotki w stronę szybu. Tutaj po jednym 
wtaczano je do klatki wyciągu i spuszczano w dół. Gdyby zajmujący się załadunkiem robotnicy 
przyjrzeli się lepiej, może zauważyliby przypłaszczonych do dna pasażerów.
Lecz na szczęście pochłaniały ich utyskiwania na pogodę i kłopoty z kopaniem 
ziemniaków.
Toteż bez żadnych wątpliwości przystąpili do załadunku.
Chłopcy uczuli, jak wagon zakołysał się gwałtownie, obrócił o jakieś dziewięćdziesiąt 
stopni, podskoczył i nagle... zaczął zapadać się w dół. Żołądek podszedł im pod gardło razem ze 
zjedzonymi konserwami i litrem Balcerkowego mleka.
— Średnia przyjemność — wykrztusił Wiktor.
— To nic, zjeżdżamy — szepnął bohatersko Karlik trzymając się za brzuch.
Gdy winda zatrzymała się, chłopcy wychylili ostrożnie głowy. Zobaczyli, że znajdują się 
w obszernej jaskini, z której rozchodzą się na trzy strony wykute w skale chodniki. Po skalnej 
ścianie biegły jakieś przewody, niżej rury. Nieco dalej czerniła się tafla wody w kamiennym 
zbiorniku, a przy nim tłukła się monotonnie pompa. Zanim zresztą zdążyli dokładnie rozejrzeć 
się w sytuacji, musieli schować głowy z powrotem, gdyż zobaczyli zbliżających się górników.
Zaspany chłop w żółtej nieprzemakalnej kurcie pociągnął wagonik, przetoczył kawałek 
po szynach, wykręcił na skrzyżowaniu i pchnął w ciemną bocznicę. Jechali kilka minut, aż nagle 
gruchnęli o coś twardego, pewnie o drugi wózek. Zderzyli się boleśnie głowami.
— A to drań, jak to się obchodzi z wagonem! — jęknął Karlik rozcierając sobie czoło.
Widocznie tu miała być stacja przeznaczenia wagoników, bo wozak zostawił kolebę i 
oddalił się szybko.
Gdy znikło światełko jego lampy, chłopców ogarnęła ciemność, o jakiej nie mają pojęcia 
ludzie na powierzchni, ciemność tak zupełna, że najciemniejsza noc wydaje się przy niej jasna.
— Wyłazimy — stęknął Wiktor.
— Zaraz, niech się zorientuję w sytuacji.
Karlik wymacał w kieszeni latarkę i zaświecił. Zobaczyli tuż nad sobą oślizgłą, mokrą 
skałę. W dole przy torze płynął wartko strumyczek wody. To on tak szeleścił i pluskał.
— Jak ci się tu podoba? — wyjąkał Karlik przesuwając światłem latarki po ścianach.
— Baaardzo — jęknął Wiktor.
— No to... no to może byśmy zaczęli badania?
— Najpierw zbadaj, czy mam nos na miejscu.
Karlik zaświecił mu w twarz.
— Coś tam masz podobnego do nosa. Bliżej trudno określić... A co z moim czołem? 
Czuję, jakby mi wyrosły rogi.
— No, masz niezłe zaczątki. Dwa guzy jak śliwy.
— No, to wyłazimy z tej kołyski.
Wiktor chciał się gramolić górą, ale Karlik go zatrzymał.
— Poczekaj.
Rozhuśtał nogami kolebę, a później przechylił mocno w jedną stronę i wózek sam ich 
wyrzucił na ziemię.
— Co najpierw będziemy robić? — zapytał Karlik.
— Może byśmy jeszcze trochę pojeździli na wózkach. Nastraszymy wozaków. Pomyśl, 
stoją, a tu coś z hukiem wyjeżdża z ciemności. Byłaby heca!
— Nie mam ochoty rozbić sobie głowy — mruknął Karlik. — Zapominasz zresztą, że nie 
przyjechaliśmy tu na zbytki, ale w celach naukowo-badawczych. Działajmy według planu — 
wyciągnął z tornistra parę gumowych buciorów.
— Dawaj hełmy!
Wiktor posłusznie odpiął teczkę. Przystroili się w hełmy — były trochę za duże — i 
patrząc na siebie, roześmieli się.
— Brakuje nam tylko lampy górniczej — powiedział Karlik. — Trzeba zwędzić któremu 
górnikowi. Najlepiej temu na przodku. Taki, jak wierci, nic nie widzi, co się za nim dzieje.
— Dobra, ale wiesz, teraz nawiewajmy lepiej z tego miejsca, bo wozak zaraz wróci z 
następnymi wózkami — zauważył Wiktor.
Było już jednak za późno. Usłyszeli zgrzyt wagoników.
— Nie ma co, trzeba wracać do kołyski — szepnął gorączkowo Karlik.
Rozejrzeli się rozpaczliwie dokoła i, nie widząc lepszego wyjścia z sytuacji, z powrotem 
wdrapali się do wagoników i ukryli w głębokiej kolebie. Nauczeni jednak doświadczeniem, 
trzymali się tym razem mocno. Nowe zderzenie nie przyniosło im świeżych guzów.
Ledwie wozak oddalił się po nowe wózki, wyskoczyli pośpiesznie i ruszyli raźno 
naprzód. Humor im się poprawił. Jak dotąd nie ma co narzekać. Szczęście im sprzyja.
Uszli może ze trzysta kroków, kiedy ciemność przed nimi rozjaśniła się nieco. 
Jednocześnie usłyszeli charakterystyczny warkot górniczego wiertła. Wkrótce stanęli przed 
odnogą odchodzącą z głównego chodnika w bok. Na jej końcu ujrzeli rozebranego do koszuli 
człowieka. Był cały biały od pyłu, wyglądał jak ucukrzony albo posypany mąką, z tyłu za nim 
stała na ziemi karbidówka. W rękach drżał mu długi świder. Karlik przypomniał sobie rębaczy, 
których widział w kopalni węglowej. Tam świder wchodził w czarną ścianę węgla szybko i 
miękko jak w masło. Tutaj prawie się nie posuwał. Ojciec mówił, że na tutejszych przodkach 
górnicy posuwają się najwyżej metr dziennie naprzód. Nic dziwnego, wiercą przecież litą skałę, o 
tyle jest im tylko łatwiej, że taki chodnik w twardej skale nie wymaga obudowy, która tyle czasu 
zabiera górnikom węglowym.
Chłopcy obserwowali rębacza przez kilka minut, był tak zajęty wierceniem, że ani razu 
nawet nie odwrócił głowy. Wystarczyło podbiec na palcach, zgasić karbidówkę i umknąć z nią w 
ciemności. Niech potem szuka.
Chłopcy popatrzyli na siebie i... bez słowa cofnęli się w tył.
Pierwszy odezwał się Wiktor:
— No, czego nie wziąłeś?
— A ty czego?
— Tak jakoś głupio było mu zabierać...
— Masz rację, to byłoby po świńsku — westchnął Karlik.
Tej lampy nie mogli zabrać.
Szli dalej przy bladym świetle bateryjki. Karlik oświetlał ściany. Błyszczały zimno. 
Zionął od nich wilgotny chłód. Gdzieniegdzie na biało-żółtym tle wapienia biegły wąskie zielone 
i granatowe żyły.
— To żyły miedzi — powiedział Karlik.
Po kilku minutach drogi chodnik znowu zaczął rozjaśniać się światłem. Na skrzyżowaniu 
torów stały dwie karbidówki. Postawili je tu widać wozacy, żeby oświetlały drogę.
— Jak myślisz, jedna im chyba wystarczy? — powiedział Karlik podnosząc lampę.
A ponieważ dręczyły ich wyrzuty sumienia, więc tej, którą mieli zostawić, przetkali 
palnik i dolali wody, aż zaczęła bulgotać.
— Świeci jaśniej niż przedtem obie — uspokajał nieczyste sumienie Karlik ściskając w 
ręku zdobyczną karbidówkę.
— No, teraz możemy przystąpić do pracy!
W tej samej jednak chwili, jak na złość, rozległy się czyjeś głosy, chłopcy poderwali się i 
zaczęli biec, co sił w nogach, naprzód. Po paru minutach, zziajani, zwolnili kroku, bo usłyszeli 
hałas pompy i światło bijące gdzieś jakby z dołu. Zbliżali się ostrożnie. Nagle stanęli z wrażenia. 
Z boku chodnika szedł bardzo pochyło w dół wykuty w skale tunel. W jego głębi rzęziła pompa. 
Dół chodnika zawalony był drzewem. Widocznie natrafiono na kurzawkę i musiano 
obudowywać. Uwijali się tu górnicy po łydki w wodzie, woda się sączyła ze ścian, spływała z 
góry. Pęd motoru rozpylał ją na mgłę. W świetle lamp kropelki wody tworzyły złociste aureole.
— To upadowa — szepnął przejęty Karlik. Wiedział, że z tym chodnikiem ojciec wiązał 
największe nadzieje. — Wiesz, oni chcą tą upadową zejść jeszcze o siedemdziesiąt metrów w 
dół, a może jeszcze głębiej.
Przyglądaliby się dłużej, ale usłyszeli turkot wagoników. Cofnęli się w ciemność. 
Zauważyli, że podjechały załadowane drzewem wózki. Wozacy spuszczali je po jednym, 
ostrożnie, na linie nawiniętej na kołowrót.
— Idziemy dalej. Nie ma czasu. — Karlik pociągnął kolegę.
Kiedy znaleźli się z dala od ludzi, Karlik wyciągnął z kieszeni kompas. Przetarł szkiełko i 
położył płasko na dłoni.
— Musimy iść stale na północ — oświadczył.
— Dlaczego na północ?
— Bo sztygar mówił, że tam jest najstarsza część kopalni.
Zgodnie z planem postanowili dotrzeć do „końca” kopalni. Jeśli jest choć trochę prawdy 
w opowiadaniu Mikołaja, to tam gdzieś powinny być ślady zasypanych chodników.
Kierunek okazał się dobry. Po godzinnej prawie wędrówce znaleźli się rzeczywiście w nie 
użytkowanej części kopalni. Panowała tu niezmierna cisza. Ścichł nawet szmer wody. Karlik 
oświecał ciemne, jakby okopcone ściany. Chodnik był tu wybity krzywo, często się rozgałęział, 
kończył niespodziewanie i zaczynał o parę metrów wyżej lub niżej, trzeba się było tam drapać po 
stromych stopniach albo po na pół zgniłych drabinkach.
— Ale robota! — mruknął pogardliwie Wiktor. — Ten, kto tu rąbał, musiał mieć zeza i 
drżączkę na dodatek.
Karlik spojrzał na niego z politowaniem.
— Głupi jesteś. Oni naumyślnie tak... po prostu szli za żyłą, póki się nie urwała. 
Malinowski mówi, że w kopalni są ślady roboty dawnych górników, tych gwarków. Zdaje mi się, 
że trafiliśmy na nie.
— A to, co takiego? — Wiktor pokazał w ścianie wielkie ciemne jamy, podobne trochę 
do nisz grobowych w podziemiach kościoła w Piekutowie, które raz zwiedzali ze szkołą.
— To są kawerny. Znajdowały się tutaj większe skupiska rudy, no... takie gniazda. 
Gwarkowie wybrali je.
— A ja myślałem, że to są groby górników — szepnął Wiktor.
— Idź, ale masz pomysły! — zachichotał Karlik.
Wdrapali się do jednej, największej kawerny. Wiktor położył się, skrzyżował ręce na 
piersiach i udawał nieboszczyka z grobowca kościoła piekutowskiego. Nagle zerwał się jak 
oparzony, ze śmiertelnym przerażeniem w oczach.
— Co się stało? — zawołał Karlik.
— Tam ktoś leży... jakieś ciało! Trup!
— Zwariowałeś?!
— Czujesz zapach?
Istotnie czuć było zapach w powietrzu.
— Trupi zapach — bełkotał Wiktor.
Karlik pociągnął gruntownie nosem.
— Idź, głupi, to zapach karbidu.
Obejrzał dokładnie lampę i powąchał, ale nie śmierdziała. Gaz nie ulatniał się. 
Tymczasem w powietrzu czuć było wyraźnie zapach karbidu, jaki wydziela przedwcześnie 
zgaszona lub nieszczelna lampa.
— Mówię ci, wyraźnie namacałem ciało — Wiktor dygotał wciąż jeszcze.
— Zimne?
— Zimne.
— Gołe?...
— Nie, w ubraniu.
Podeszli po cichu i zatrzymali się nadsłuchując, czy nie dobiegną ich jakieś szmery. Ale 
nie, było cicho, tylko woda pluskała delikatnie gdzieś w pobliżu. Chłopcom zjeżyły się włosy na 
głowie. Przypomnieli sobie wszystko, co słyszeli i czytali o morderstwach, o szpiegach i 
dywersantach.
Mimo to ciekawość przemogła.
— Ja... jazda, musimy zbadać, mo... może to jest ważny ślad — szepnął Karlik dzwoniąc 
zębami.
— Ale ty wejdziesz pierwszy — zastrzegł Wiktor.
— Dobrze.
Karlik wdrapał się niezdarnie, bo sztywne ze strachu ręce i nogi odmawiały 
posłuszeństwa. Podniósł lampę do góry i oświecił. W głębi kawerny, pod ścianą, siedział 
człowiek w górniczym hełmie. Głowę miał opuszczoną bezwładnie i na pół otwarte usta. Obok 
niego stała zgasła lampa. Karlik podszedł na uginających się nogach bliżej. Wiedział, że w takich 
razach przykłada się ucho do piersi ofiary albo lusterko do ust i bada, czy żyje. Lecz nagle zdjęły 
go zasadnicze wątpliwości.
Ten osobnik ułożył się zbyt wygodnie jak na trupa. Pod sobą miał jakieś deski, na to 
narzucony kożuch, obok leżało mnóstwo niedopałków.
Nagle rozległ się rumor obsuwanych kamieni i krzyk. To wspinający się za Karlikiem 
Wiktor obsunął się po śliskich kamieniach.
Jednocześnie ku przerażeniu Karlika „trup” poruszył się niespokojnie, zaklął pod nosem i 
zaczął przecierać oczy. Wtem znieruchomiał cały. Zobaczywszy nad sobą jakąś postać z lampą, 
wydał przeraźliwy krzyk podobny do wycia, zeskoczył z półki skalnej i zaczął na oślep uciekać.
Nie mniej od niego przerażeni chłopcy rzucili się w drugą stronę. Biegli może minutę, 
może dłużej, gdy wtem chodnik urwał się i stanęli przed wysoką ścianą.
Dysząc nadsłuchiwali, czy nie zbliża się pogoń. Ale było cicho. Przeraźliwie cicho. 
Słyszeli tylko dudnienie serca i własne oddechy. I nagle z tej ciszy usłyszeli coś, co zmroziło im 
krew w żyłach. Gdzieś niedaleko rozległ się stłumiony, ale wyraźny wybuch. Zdawało im się 
nawet, że ściana zadrżała i posypało się z niej parę kamyków.
Lecz najdziwniejsze było to, że wybuch nie dobiegł ich od strony kopalni, lecz wyraźnie 
zza ściany.
A tam, wiedzieli przecież dokładnie, nie przeprowadza się żadnych prac górniczych. Jeśli 
jest tam jakiś chodnik, to ciągnie się on z Dzikiego Szybu.
Przypomnieli sobie od razu wszystkie tajemnicze i nie wyjaśnione wypadki związane z 
Dzikim Szybem. Opowiadania Jońca i Miksy, śmiertelny przestrach Mikołaja, gdy zniknęła 
drabina, Bolesławca kręcącego się koło sztolni i jego pełne groźby ostrzeżenia. Ogarnął ich 
niepokój. Różne straszne domysły zaczęły krążyć po głowie. W tej chwili gotowi byli przyjąć za 
prawdę bajkę o Wojtku Miedzianej Stopie i uwierzyć, że to on tam strzela. Nie spuszczając ze 
ściany oczu zaczęli się cofać powoli.
Tajemnicze zjawisko zaprzątało zupełnie ich myśli.
— Gdyby się tak móc dostać do Dzikiego Szybu — powiedział Karlik — wtedy dużo by 
się wyjaśniło.
— Musisz opowiedzieć o tym wybuchu Malinowskiemu — szepnął Wiktor.
Ale Karlik machnął ręką. Zrezygnował już z nakłaniania starszych do zainteresowania się 
tą sprawą. Nie ma najmniejszych szans, żeby uwierzyli. Za to na pewno dostałby wciry, że 
włóczyli się po kopalni. Nie. Tę sprawę należy wyjaśnić we własnym zakresie. Ale czy dadzą we 
dwóch radę? Gdyby tak zmobilizować resztę chłopców? Lecz zaraz przypomniał sobie nadętą, 
przemądrzałą twarz Batury i porzucił tę myśl. Drużyna! Gdyby była drużyna! Taka, jaką miał 
Timur.
Nie spostrzegli nawet, kiedy znaleźli się z powrotem w nowej części kopalni. 
Dobiegające stąd oznaki życia, dalekie głosy, przebłyski świateł i jęk wierteł przyciągały ich z 
jakąś niepokonaną siłą. Szli naprzeciw nich, choć groziły im niebezpieczeństwem... ale tak miło 
było znów poczuć się w pobliżu ludzi...
* * *
Po paru minutach usłyszeli znajomy brzęk wagoników.
— Zeskocz z toru, bo cię rozjedzie! — syknął Karlik gasząc latarkę.
— Jejku! — krzyknął przerażony Wiktor.
Wagoniki przejechały tuż obok chłopców. Wozak, zdumiony czyimś piskiem, zatrzymał 
się i świecił dokoła. Chłopcy kucnęli wystraszeni.
— No, kto tam?! — powtórzył wozak, mniej już pewnym głosem.
Widząc, że skierował się ostrożnie ku nim, przeleźli między wagonikami na drugą stronę. 
Wozak usłyszał szelest i brzęk żelaza i zatrzymał się.
— No, kto tam, u diabła?!
Nie można było dłużej ryzykować tej zabawy w chowanego. Rzucili się do ucieczki w 
głąb chodnika. Nie ubiegli jednak ani pięćdziesięciu kroków, gdy zobaczyli zbliżające się 
naprzeciw światło.
— Jesteśmy w pułapce — szepnął zadyszany Karlik rozglądając się dookoła.
Cofnęli się do miejsca, gdzie zaczynał się szereg wagoników — chcieli się wdrapać na 
wózek i ukryć w nim. Lecz idący górnik posłyszał już zgrzyt wózka i wołał z daleka:
— To ty, Zyguła?!
Co było robić? Włazić teraz na wózek, to znaczy pozbawić się ostatniej szansy ucieczki. 
Chłopcy przycupnęli z boku.
— Hej, Zyguła, to ty, pieronie?! — górnik był już zupełnie blisko. — Masz co zapalić?
— Nie — odpowiedział Karlik jak najgrubszym głosem.
— Hę? — zdumiał się górnik nienaturalnym brzmieniem głosu kolegi. Zaniepokojony 
ciszą podszedł do wagonika.
I wtedy stała się dla niego rzecz niepojęta. Od ziemi poderwały się jakieś postacie, w 
rozpędzie zderzyły się z nim boleśnie. Lampa wypadła mu z ręki i skwierczała w wodzie, 
wybuchając strzelistym płomieniem. Nim się zorientował i skierował światło na tajemniczych 
gości, byli już daleko. Zobaczył szare sylwetki i migające buty gumowe.
— Hej tam! Trzymaj ich! Obcy w kopalni!
Z przeciwnej strony nadbiegło kilku górników i wszyscy razem rzucili się za chłopcami. 
Wiktor i Karlik gnali prosto przed siebie. Z bocznych chodników wypadali górnicy, porzucali 
robotę i dołączali się do pościgu. Zrobiło się straszne zamieszanie. Ludzie biegali tam i z 
powrotem.
— Złodzieje w kopalni!
— Dywersant na chodniku!
Chłopcy jak osaczone zające miotali się w różne strony. Dzięki zamieszaniu udało im się 
jakiś czas wymykać z rąk prześladowców. Może gdyby uciekali w stronę starej kopalni, udałoby 
im się ukryć w jakimś zakamarku. Ale w takim rozgardiaszu trudno było wybierać kierunek. 
Nagle z przerażeniem stwierdzili, że znajdują się w podszybiu. Jednocześnie naprzeciw nich z 
dwu chodników wypadli górnicy z siekierami i kilofami w rękach. Na widok chłopców stanęli 
zdezorientowani i, nie przypuszczając widocznie, że to o nich chodzi, rzucili się naprzód w 
kierunku trzeciego chodnika.
Chłopcy odetchnęli z ulgą. Tuż obok znajdowała się winda i drabiny. Rozdygotani rzucili 
się na oślep w tę stronę i nagle... poczuli, że ześlizgują się w czarną, lodowatą otchłań...


ROZDZIAŁ XII
Akcja ratownicza • Przykra rozmowa z Malinowskim • Powrót Wiktora • 
Kto był w nocy u Rudnioka?

Kiedy rano kierownik szkoły doniósł Malinowskiemu o zaginięciu chłopców i prosił o 
zwrócenie uwagi, czy nie obijają się gdzieś po kopalni, sztygar nie zaniepokoił się zbytnio. 
Sądził, że to zwyczajna ucieczka z lekcji na małe wagary. Nie wierzył też, że chłopcy przebywają 
na terenie kopalni. Ktoś musiałby ich przecież zauważyć. A już przez głowę mu nawet nie 
przeszło, by mogli zjechać na dół. Owszem, popytał załogę z obowiązku, ale raczej skłonny był, 
podobnie jak kierownik, wierzyć, że łobuzy uciekły gdzieś do lasu czy w góry.
Koło dziesiątej wieczorem znalazł chwilę wolnego czasu i zajrzał do Rudnioków. 
Mieszkanie było zamknięte, na stukanie nikt nie odpowiadał. Zajrzał do dziurki w zamku, klucza 
nie było. Więc Karlik nie wrócił jeszcze. A może tylko śpi tak mocno? Lecz dlaczego klucza w 
zamku nie ma? Ach, z tym chłopakiem nigdy nic nie wiadomo! Sztygar pokręcił zaniepokojony 
głową.
W jakieś dwie godziny później, gdy znajdował się na podwórzu, usłyszał przerażony 
krzyk:
— Panie sztygarze! Panie sztygarze!
Zobaczył wozaka Zygułę biegnącego od strony szybu.
— Co się stało? Awaria?
Wozak pokręcił głową.
— Jacyś obcy rozbijają się na dole! Napadli Króla na chodniku, na mnie za wagonem 
czaili się. Czuję, że ktoś jest. Pytam kto, a drań wagon na mnie popycha, o mało nogi mi nie 
zgniotło. Mietka Wijasa też na ziemię obalili.
— Co wy? Kto?
— Bo ja wiem kto?
— Ilu ich było?
— Wijas widział dwóch.
— Jak wyglądali?
— Król jednego zapamiętał. Lampę miał w ręce, buty gumowe. Wysoki, gada, na dwa 
metry, język wywieszony, a kły jak pies.
— Brednie — mruknął sztygar. — Białej gorączki już dostaje z pijaństwa.
Zyguła stropił się.
— Król to ta może i pił, ale Wijas człowiek trzeźwy, pan go zna, chłop bez fantazji, a 
przysięga się, że go obalili.
Malinowski sam nie wiedział, co o tym sądzić. W pierwszej chwili pomyślał, że to może 
chłopcy, ale odpędził tę myśl jako niedorzeczną.
Ci pół-chłopi, pół-robotnicy, nie oswojeni jeszcze z warunkami kopalni, nieraz już ulegali 
jakimś strachom i przywidzeniom.
— Idziemy! — mruknął do Zyguły.
Na dole szybu ujrzeli chłopów pochylonych w milczeniu nad zbiornikiem wodnym. 
Czarna woda tłukła się o skalne brzegi, ciężko jak roztopiony ołów.
— Co się dzieje?! — krzyknął. — Co za strachy?! Miedziana Stopa się objawił?!
Chłopi patrzyli po ziemi, zawstydzeni.
— E, nic... tylko dwóch chłopaków wpadło do żompla.
Malinowskiemu zimny pot wystąpił na czoło.
— Kto widział?
— Kiedyśmy lecieli, jak był ten rozruch, zobaczyliśmy dwóch szczeniaków przy żomplu. 
Nie wiedzieliśmy, że to o nich ten ruch — mruknął jakiś górnik.
— Siedziałem przy wyciągu — wtrącił dźwigowy, stary, kudłaty chłopina. — Tak się 
człowiekowi kapkę senno zrobiło, a tu krzyk... Patrzę — tylko głowy w hełmach zobaczyłem.
— I co, na co jeszcze czekacie? — Malinowski zaczął ściągać kurtkę.
— Spokojnie, panie, już się ich szuka.
W tej samej chwili woda zakotłowała się i z żompla wypłynęła jakaś niekształtna postać. 
Malinowski poznał Wijasa holującego Wiktora.
— Zaraz jadę po drugiego — wykrztusił zachłystując się powietrzem.
* * *
Kiedy Karlik otworzył oczy, zobaczył pochylone nad sobą niespokojne, zatroskane 
twarze górników. Pod plecami uwierał go kawałek drzewa. Widocznie robili mu sztuczne 
oddychanie. Obok siedział żałośnie Wiktor, otulony czyjąś baranicą. Karlik natychmiast 
przypomniał sobie, co się stało, i zamknął ze wstydu oczy.
— Znów mu dech ucieka — zasapał stryj Mikołaj.
— Nic mu nie ucieka — usłyszał gniewny głos sztygara Malinowskiego. — Jeśli mu co 
uciekło, to rozum z głowy. Jazda, na windę z nimi!
Widząc, że Karlik trzęsie się z zimna, narzucił na chłopca jeszcze swoją marynarkę, ale 
jego mina nie wróżyła nic dobrego.
Parę minut później Karlik leżał w łóżku i patrzył podejrzliwie na sztygara 
Malinowskiego, który ponuro gmerał w apteczce.
Żeby tylko na złość nie zechciał go poczęstować jakimś świństwem, na przykład rycyną. 
Ale nie, Malinowski okazał się dżentelmenem. Podaje mu na dłoni białą tabletkę salipiryny i 
szklankę wody do popicia. Ale widać, że jest wściekły. Nie odezwał się jeszcze ani słowem.
To milczenie jest nieznośne. Już lepiej by krzyczał! A jeśli Malinowski jest taki wściekły, 
to co dopiero ojciec?... Na samą myśl o tym Karlik dostaje wypieków na twarzy i czuje, że się 
poci. Malinowski przygląda mu się zaniepokojony. Siada na łóżku i kładzie mu rękę na czole. 
Trzeba wykorzystać tę chwilę słabości.
— Nie powie pan ojcu?
Malinowski wzrusza ramionami.
— Gdybym nawet nie powiedział i tak się dowie.
— Górnicy naskarżą?
— Nie znasz ich. Oni by nic nie powiedzieli, ale co z tego.
Karlik podnosi się na łokciach.
— Myśli pan, że w szkole ojcu powiedzą?
— Może, ale on się dowie wcześniej, wiesz skąd? Zdezorganizowaliśmy pracę na trzeciej 
zmianie i straciliśmy dużo drogocennego czasu. Cóż ty, nie wiesz, że u nas każda minuta jest 
droga?
Karlik milczał zdruzgotany. Zupełnie mu to nie przyszło na myśl. Malinowski, chodząc 
po pokoju, mówił smutnym głosem:
— Myślałem, że trzymamy sztamę, a tyś mi zrobił taką hecę. Podwójną hecę. Bo raz — w 
zastępstwie twojego ojca odpowiadam za kopalnię, a poza tym — przyrzekłem mu, że będę się 
tobą opiekował. Nie ma co, ładnie mnie urządziłeś. Co ci do głowy wpadło straszyć ludzi po 
nocy? Tyle tylko w tym wszystkim dobrego, żeście Króla, tego bumelanta, wypłoszyli. Od dawna 
zastanawiałem się, gdzie ta ofiara znika na całe godziny.
— Ja nie chciałem — szepnął Karlik. — Chcieliśmy tylko...
— Właśnie tego nie rozumiem. Przecież jakbyś powiedział, że chcesz zwiedzić kopalnię, 
to bym ci nie zabronił.
Karlik milczał chwilę, a potem mruknął:
— Ech, zwiedzić! Zwiedzić! Czy pan tego nie rozumie? Zwiedzić — to już nie jest to... A 
to była wyprawa!
Malinowski roześmiał się.
— Ach tak, zachciało ci się przygód! Rozumiem. No, ale, mój panie, czy koniecznie od 
razu do kopalni?
— A gdzie? Tu jest tak nudno.
— Nudno? Przecież masz szkołę, kolegów...
— Ech... co tam! Gdyby była drużyna... wie pan... prawdziwa drużyna!
Karlik uniósł się na poduszkach i patrzył rozszerzonymi oczyma w sztygara. Malinowski 
zabębnił palcami w stół.
— No tak... — rzekł do siebie zamyślony.
Ale nie przeciągał już rozmowy, tylko sięgnął po zegarek.
— Pół do trzeciej. Spij, rano wpadnę do ciebie.
Karlik wstał, zamknął za nim drzwi na klucz, wypił szklankę wody z sokiem malinowym 
i położył się z ciężkim sercem spać.
* * *
W związku z odtransportowaniem Wiktora do domu wyłoniły się pewne trudności. 
Chłopak ociągał się, prosił, żeby mógł przynajmniej do rana zostać.
— Aha, o skórę się boisz, a że matka tam się zamartwia o ciebie, nie pomyślałeś.
W rezultacie odprowadzono Wiktora pod eskortą.
Strażnik przemysłowy, który przyprowadził okutanego w kożuch Wiktora do domu, 
długo nie mógł się dostukać, mimo że w izbie tliła się naftowa lampa.
W końcu zapukał do okna.
Wiktor zobaczył za zamgloną szybą matkę śpiącą przy stole z głową w rękach. Dopiero 
się musiała martwić!
Serce mu się ścisnęło, lecz zaraz wyobraził sobie, co go czeka, gdy matka zobaczy go na 
progu, i nie czuł już nic oprócz okropnego, paraliżującego wszystkie inne uczucia strachu.
Na dźwięk szyby matka wzdrygnęła się i zawołała:
— Kto tam?
— Zgubę przyprowadzam! — krzyknął głośno strażnik.
W domu rozległy się kroki i głosy. Na progu stanęła matka z lampą. Zimny wiatr 
rozwiewał jej siwiejące włosy.
— Jezus Maria, Wiktor! A, ty gałganie!
Wyrwała go z ręki strażnikowi.
— Gdzież to go pan znalazł?
— Niedaleko, w kopalni, w górnika się bawił. Wszystko byłoby w porządku, tylko 
nurkować mu się zachciało, pani Stopina, a wiadomo, górnik nie ryba, więc i wody się trochę 
napił — powiedział strażnik i łypnąwszy litośnie okiem w stronę Wiktora, zniknął za drzwiami.
— W kopalni... w kopalni... — mruczał drapiąc się zaspany Osuch, który wylazł na próg 
w koszuli.
Matka wciągnęła Wiktora do chałupy.
— Ty hultaju! W kogo się to-to wrodziło?
Głuche uderzenia zabębniły po plecach.
— Dajcież wy mu spokój! Jego bijecie?! — krzyknął Osuch. — Nad nim trza się użalić, a 
nie bić.
Wiktor spojrzał przez łzy na Osucha, równie zaskoczony jak matka, i pochlipywał z 
cicha.
— Cicho, dziecko... cicho... — przytulił go Osuch do brzucha. — Na co się tak patrzycie, 
Stopina, nic jeszcze nie rozumiecie?
Odciągnął matkę na bok i tłumaczył jej coś po cichu.
Potem matka podeszła do Wiktora. Zadrżał w oczekiwaniu na nowe razy, ale matka 
położyła mu pieszczotliwie dłoń na głowie i ocierając sobie rogiem fartucha łzy, szepnęła:
— O, biednyś ty sierota!
Wiktor patrzył na nią, coraz bardziej zdumiony.
Tej nocy przed snem matka wzruszyła mu słomę w sienniku, przyniosła z dołu pierzynkę 
i otuliła własnymi rękami. Osuch stał w progu i kiwał dobrotliwie głową. Cuda jakieś. Ale spać 
mu się tak chciało, że nie zastanawiał się nad tym. Czuł tylko, że wszystko ułożyło się 
nadspodziewanie dobrze. Zrobiło mu się ciepło i błogo. Zapadł w twardy, spokojny sen.
* * *
Po wyjściu Malinowskiego Karlik rzucał się jeszcze z pór godziny na łóżku. Wreszcie 
salipiryna zaczęła działać i usnął, ale spał niespokojnie, nękany okropnymi snami.
Śniło mu się, że jedzie z Wiktorem rozpędzonym wózkiem w ciemnej kopalni i nagle 
uderza z całej siły w ścianę. Ściana zawaliła się z hukiem i znaleźli się w jakiejś wielkiej i jasnej 
sali wykutej w kryształach malachitu. Była to Zielona Komnata. Pośrodku niej stał starzec z 
brodą i lampą, dziwnie podobny do starego Mikołaja.
— Kto pan jest? — zapytał Karlik.
Wtedy starzec zdjął brodę i żółtą kurtkę i Karlik poznał, że to nie Mikołaj, ale ojciec, i 
czuł okropny, przejmujący strach.
— Zamykaj drzwi, nie jesteś w pensjonacie na wczasach! — krzyknął ojciec.
I nagle Karlik poczuł, że do Zielonej Komnaty wpada zimny wiatr, a drzwi otwarte są na 
oścież. Rzucił się ku nim i zatrzasnął je.
Obudził się spocony i zdawało mu się, że słyszy, jak ktoś zbiega szybko po schodach. 
Zdjął go strach. Zerwał się z łóżka, dopadł do drzwi i nacisnął klamkę. Otwarte. I nie ma klucza. 
Zbiegł po zimnych schodach aż na dół i wyjrzał na dwór. Siąpił deszcz. Nikogo nie było. 
Zdawało mu się chyba... Lecz czyżby nie zamknął drzwi na noc?
Nie, na pewno zamknął... Na pewno...
Ze strachu pozapalał wszędzie światła.
„Jednak się boję — pomyślał ze złością, słysząc wariackie uderzenia serca. — Zamiast na 
zimno zastanowić się, boję się... Więc myślmy, myślmy z zimną krwią. Jeśli ktoś tutaj 
rzeczywiście był, to powinny zostać ślady... Tak, oczywiście, przecież na dworze leje taki 
deszcz”.
Podszedł do drzwi i wpatrywał się w podłogę. Wzrok jego padł na klucz leżący przy 
progu na wycieraczce, podniósł go zdumiony... Innych śladów nie znalazł. Ach, niestety, to nie 
takie proste, pod drzwiami leżała wycieraczka... ale w takim razie na niej powinno być świeże 
błoto lub choćby ślady wilgoci.
„Jest! — serce zabiło mu gwałtownie. — Rzeczywiście jest, jest” — chciał krzyknąć, ale 
zaraz przypomniał sobie, że to on sam wycierał swoje zmarznięte i ubłocone stopy o ciepłą, 
puszystą grzywę wycieraczki. Z wściekłości przygryzł sobie palec. Sam zatarł ślady. Głupiec...
Ale może są ślady w pokoju ojca? Ale i tam żadnych śladów nie było. Otworzył szafę i 
gorączkowo przerzucał papiery, aż dokopał się do znajomej teczki ojca. Rozwiązał ją drżącymi 
rękami. Wszystkie rysunki leżały na swoim miejscu.
— Są. Nic nie zginęło!
Obejrzał kolekcję minerałów. Wszystkie kamienie leżały w swoich przegródkach.
„Nie... musiało mi się zdawać — pomyślał ocierając pot z czoła. — Mam chyba 
gorączkę”.
Powlókł się do łóżka i upadł na poduszkę.


ROZDZIAŁ XIII
Pójść czy nie pójść do szkoły? • Dlaczego nie leją? • Misja Batury

Kiedy Karlik obudził się powtórnie, było już rano. Spojrzał na budzik: pół do siódmej.
Ziewnął potężnie i przeciągnął się w łóżku. Wszystkie kości bolą. Najwięcej nogi. I to 
łupanie w głowie. Czul się niewyspany, zmęczony i w ogóle do niczego. Takie przejścia konia by 
powaliły, a jeszcze nie wiadomo, co człowieka czeka. Brr, nie miał najmniejszej ochoty pokazać 
się tego dnia w szkole. Tu nie chodzi tylko o grandę. W ogóle granda to głupstwo. Nawiewając z 
lekcji, z góry był na nią przygotowany. Ale są grandy i grandy. Gdyby wyprawa się udała, 
zniósłby cały paternoster bez jednego słowa. Ale tak... Będą się śmiać. To jest ze wszystkiego 
najgorsze. I nie będzie się wcale liczyło, że przecież on i Wiktor dokonali niezwykłej rzeczy, że 
byli najśmielsi z całej klasy, dzielni i cierpliwi, i że chociaż się bali, nie cofnęli się przed żadnym 
niebezpieczeństwem. Bo kiedy bohater, choćby najdzielniejszy, wpada do wody i wyciągają go 
stamtąd jak zmokłą kurę, to jest śmieszne... I co się na to poradzi?... Wszyscy będą pamiętać 
tylko o tym śmiesznym zakończeniu. O, Karlik zna ich dobrze! Wszyscy będą się śmiać! Batura, 
Miksa, Joniec, dziewczynki i nawet Gola, który się na pewno obraził, że zorganizowali tę 
wyprawę bez niego. Tym więcej będą się śmiać, im więcej będą zazdrościć.
Nie, nie może iść do szkoły. Za żadną cenę! W każdym razie nie dzisiaj. Później się 
wszystko jakoś ułoży. Ale dzisiaj, kiedy cała szkoła o niczym innym nie mówi?...
Chyba Malinowski uwierzy mu, że jest chory, i napisze usprawiedliwienie. A jak każe 
zmierzyć gorączkę?... Hm...
Na wszelki wypadek warto by wiedzieć, jak z tą gorączką. Wyskoczył z łóżka, wyciągnął 
z szuflady w stoliku termometr. Strzepnął jakąś „starą” gorączkę i włożył go pod pachę... Nie 
mógł wytrzymać nawet pięciu minut i zaraz wyciągnął... Trzydzieści pięć i pięć. Choroba, nic nie 
naciągnęło. Wpakował drugi raz. Teraz trzymał trzy minuty. Termometr wskazywał trzydzieści 
pięć i osiem. Za trzecim razem podskoczył jeszcze o trzy kreski, a potem uparł się i nie chciał 
podnieść się ani o kreskę.
— Osłabłem porządnie — zaniepokoił się Karlik.
Ale takie osłabienie Malinowskiego nie przekona. Najlepiej byłoby mieć gorączkę. 
Właściwie są na to sposoby, ale... Nie, z termometrem lepiej dać spokój. Malinowski zna się na 
wszystkich sztuczkach. Sam niedawno był sztubakiem. Oho, ktoś pędzi po schodach. Karlik 
pośpiesznie schował termometr pod prześcieradło.
Tym razem jeszcze nie Malinowski, ale tylko go patrzeć.
Rzeczywiście, w kilka minut później wpadł Malinowski w upapranym gliną 
kombinezonie. Mimo zapewnień chłopca, że jest naprawdę chory, i mimo pokazywania języka 
uparł się przy zmierzeniu temperatury.
— Gdzie termometr? Schowałeś pewnie, co? Gadaj?
— Nie... stłukł się... ojciec go stłukł — skłamał Karlik z oczyma utkwionymi w kołdrę.
Trafiła jednak kosa na kamień. Malinowski zrobił coś, czego się Karlik zupełnie nie 
spodziewał. Dostrzegłszy termometr na ramie okiennej, skoczył do niego, wyjął go z blaszanej 
oprawki i wepchnął przemocą pod pachę oszołomionemu chłopcu.
— Proszę pana, przecież to nie jest termometr maksymalny i nie da się nim zmierzyć, 
bo... bo... rtęć zaraz opada... i jest za mało dokładny.
— Wystarczająco dokładny, żeby zbadać, czy łżesz, czy nie. Tylko bez żadnych cudów... 
ręce na kołdrze, termometr pod pachą — dodał Malinowski. — Obaj wiemy doskonale, że przy 
tarciu wytwarza się ciepło, w tej chwili jednak chodzi nie o doświadczenie fizyczne, lecz o 
ciepłotę twojego nędznego ciała.
Karlik zaczerwienił się, gdyż rzeczywiście miał zamiar dodać sobie chociaż jeden stopień. 
No cóż, trzeba w takim razie pomyśleć o innym wyjściu.
Po pięciu minutach Malinowski wyjął termometr i na jego twarzy odmalowało się 
niewysłowione zdziwienie.
— Co, u diabła, siedemnaście stopni? Niemożliwe! Żabą jesteś czy jak? Temperatura 
otoczenia. Ach, tak... zakpiłeś sobie ze mnie... w ogóle nie trzymałeś przy ciele. W tej chwili 
ubierać się i do szkoły!
— Proszę pana, ja... ja nie mogę dzisiaj iść do szkoły, bo... bo po tym, co się stało, to pan 
kierownik i wszyscy...
— Prawda — mruknął sztygar — ty wczoraj nawiałeś z lekcji.
— Nie tylko to. — Opowiedział o kinie i książce dla świetlicy, którą miał wręczyć. — A 
najgorsze, że będą się śmiać.
Malinowski kiwał smętnie głową.
— Jednym słowem, cała beczka grzeszków. I dlatego się boisz iść do szkoły?
— Tak.
— Ale uciec z lekcji i kopalni nie bałeś się?
— Nie.
— Ciekawa moralność... — Sztygar wstał i surowym tonem dodał: — W tej chwili 
ubierzesz się i pójdziesz... Pójdziesz od razu do pana kierownika i opowiesz, co wczoraj robiłeś. 
To jest najmądrzejsze, co można w twojej sytuacji zrobić.
Karlik milczał.
— No... jeśli wolisz, mogę mu napisać.
Karlik poczuł gęsią skórkę na ciele.
— O, nie, wolę sam powiedzieć, tylko...
— Tylko co?
— Jak już trzeba iść, to wolę do Gondery albo do pana Sądeja.
— Dobrze. Idź do Sądeja.
* * *
Żeby sobie dodać otuchy, Karlik postanowił wstąpić do Wiktora. Zawsze we dwóch 
raźniej byłoby spowiadać się przed panem Sądejem.
Na podwórzu Osucha nie zastał nikogo.
Z lękiem otworzył drzwi do kuchni. Jeśli Stopina dowiedziała się, że to on namówił 
Wiktora do wczorajszej wyprawy, no, to nogi trzeba trzymać w pogotowiu.
Drzwi otworzył mu Osuch. Najpierw wyjrzał ostrożnie, kto stuka, a zobaczywszy Karlika 
wpuścił go od razu.
— Do Wiktora chciałeś? Chory jest.
— Bardzo chory? — wykrztusił Karlik.
— Ano chory. Nieprzytomny prawie wrócił, dzisiaj rano też nijaki. Ciężko odchoruje tę 
kopalnię.
— A czy można się z nim widzieć?
— Śpi teraz, nie trza mu przeszkadzać.
Karlik zaczerwienił się. Poczuł piekące wyrzuty sumienia.
— No to... no to przyjdę po południu.
Odwrócił się i chciał wyjść, ale Osuch zatrzymał go.
— Słuchaj no, do szkoły idziesz?
— Tak...
— Nie boisz się? Słyszałem, że kierownik rozżarty. Już ja bym się tam mu lepiej na oczy 
nie pokazywał.
Karlik znów poczuł gęsią skórkę.
Gdy Osuch zamknął za nim drzwi, stanął w rozterce...
„Wiktor musi być nielicho chory, skoro pozwolili mu leżeć i do roboty nie gnają. A 
może... — nagłe podejrzenie przyszło mu do głowy. — A może wcale nie jest chory, tylko udaje, 
żeby nie pójść do szkoły? Sprytnie się urządził, że mu uwierzyli. A może oni wiedzą? Dużo im 
zależy na Wiktorowej szkole. Każą mu za to robić w gospodarstwie. Przecież kopania się 
zaczynają i, te tam, międlenia. Mimo wszystko ma chłopak szczęście”. Karlik też zgodziłby się 
na najczarniejszą robotę, byle tego wstydu w szkole nie przeżywać. Że też musiał Malinowski 
swoje trzy grosze wtrącić! Wychowawca straszny! Ostatecznie, z jakiej racji wtrąca się do 
Karlika!
Zobaczył, że znajduje się przed chałupą, w której mieszkał pan Sądej. Zawahał się. Nie 
miał odwagi wejść. Czy to potrzebne?
W otwartym oknie ukazała się namydlona twarz Sądeja. Nauczyciel golił się nucąc 
smętnym, zachrypłym głosem:

O, moje Ociesęki,
ty mała wioseczko,
co spojrzę ja na ciebie,
myślę, żeś miasteczko.

Karlik przywarł do płotu zawstydzony. Chyba go Sądej jednak nie zauważył.
Nagle zaskrzypiały drzwi i o płot chlusnęła brudna woda. Karlik omal nie krzyknął. Cały 
był zalany. Wyciągnął chustkę do nosa i wycierał się niezdarnie. Szczypały go oczy, na ustach 
czuł ohydny smak mydlin.
Jak w takim stanie pokazać się panu Sądejowi? Do licha, nie ma złego, co by na dobre nie 
wyszło. Nie, w ogóle nie ma powodu gniewać się na tę babę, która wylała te brudy.
Wycierając twarz, zaczął się coraz szybciej oddalać. Potem puścił się pędem.
* * *
Wiktor spałby chyba do południa, gdyby go nie zbudzili. Siadł na łóżku i patrzył 
zaspanymi, półprzytomnymi oczami.
W drzwiach stało kilkoro ludzi. Poznał Pocieszka, Skórkę, Miksę i kilka kobiet z 
sąsiedztwa ze Stachurczyną na czele. Zrazu myślał, że śni, potem zerwał się przerażony na nogi. 
Zauważył, że ludzie zamienili znaczące spojrzenia.
— Nie bój się, u swoich jesteś — Osuch pogładził go po głowie i popchnął łagodnie do 
łóżka.
Weszła matka z garnuszkiem mleka.
Wiktor patrzył na nią zdziwiony. Więc cud trwa dalej! Od wczoraj nie poznawał domu. A 
może podstęp jaki? Wziął ostrożnie garnuszek mleka z rąk matki i powąchał. Zwyczajne mleko.
— Zdrowyś? — pytała matka.
— Twardy chłopak, nic mu nie będzie — mruknął cicho Osuch do ludzi. — Wczoraj 
przyprowadzili go z nosem jak kapciuch, oczy podbite i na umyśle jakby też... — postukał 
palcem w czoło.
Skórka przysiadł na łóżku i uśmiechając się do Wiktora przygładzał sobie szczecinkę 
wąsów.
— Ciężki taki wózek, co? — mrugnął do chłopca. — Zdaje się zabawka, byle pchnąć — 
sam poleci... a tu ciężar.
Wiktor przestał pić mleko i patrzył na niego nic nie rozumiejąc.
— No dobrze, dobrze, wypij mleczko — Skórka pokiwał dobrotliwie główką i pogłaskał 
Wiktora.
Chłopiec posłusznie zabrał się do picia, patrząc znad garnuszka na ludzi. Zobaczył, że 
Stachurczyna poszeptała coś z kobietami i wysunęła się naprzód.
— To nauczyciele nic wam nie mówili? Tylko, że do kina?
Wiktor zmarszczył czoło. O co tym ludziom chodzi?
— Nie tak — przerwał Stachurczynie Skórka. — Obejrzeć kopalnię mieli.
Wiktor opuścił kubek. Aha, chcą go pociągnąć za język, a później spiorą. Nie ma głupich. 
Figę im powie.
— Obejrzeć kopalnię mieli — ciągnął Skórka — a potem do roboty, w zobowiązaniach 
pomóc, a jak ustał, dawaj tłuc.
— Nie! Nie ustał, tylko uciekł, gonili.
Podniósł się gwar. Każdy dorzucał jakieś szczegóły. Wiktor słuchał oniemiały. Wreszcie 
Osuch uciszył ludzi.
— Cii... bo chłopak zgłupieje do szczętu. Nie widzicie, jak się patrzy? Dziecko się zrobiło 
nerwowe po tych przejściach. Trza mu spokoju. Idźcie już z Bogiem, sąsiedzi kochani. Bóg 
zapłać za odwiedziny. Jeszcze ma sierota opiekunów — odgradzał ludzi od Wiktora, odpychając 
ich pomału, ale stanowczo ku drzwiom.
— To Malinowski cię kablem okładał? Potwór! — krzyknął jeszcze od progu podniecony 
Skórka.
Ale Osuch już go za rękę ściskał i za drzwi wyprawiał.
— Idźcie, idźcie z Bogiem. Jużeście zobaczyli, że umęczony. Teraz spać dziecku dajcie.
Wiktor patrzył to na Osucha, to na matkę. Gdy ludzie wynieśli się, zapytał:
— Co oni chcieli? Ja przecież...
— Ano — odrzekł Osuch — martwili się o ciebie, że cię zabiły w tej kopalni.
Wiktor ściągnął brwi.
Po raz dziesiąty zadawał sobie pytanie, dlaczego nie leją? Na co te wstępy? Patrząc 
podejrzliwie na matkę, czy nagle nie chwyci jakiego kija, zaczął się ubierać.
— Wstajesz? Pośpij sobie. Nie wyspałeś się przecież — powiedział dobrotliwie Osuch.
Wiktor zatrzymał się w pół ruchu, ze spodniami w ręce, z otworzonymi szeroko ze 
zdziwienia ustami.
— Tak, mówię, pośpij sobie.
— A koło koni kto zrobi?
— Już zrobione.
— Szkoła?
— Pójdę i powiem, żeś chory.
Wiktor znów spojrzał podejrzliwie na Osucha, czy to niejaki podstęp z jego strony, ale 
stary uśmiechał się dobrotliwie.
Propozycja wydała się Wiktorowi bardzo kusząca. Tak, lepiej się dziś nie pokazywać. Po 
lekcjach zapyta Stachurki, jak tam poszło, czy szykuje się granda, czy nauczyciele bardzo źli. 
Może wszystko się jakoś rozpłynie. Potem, jak będą pytać, dlaczego uciekł z lekcji, powie, że mu 
się źle robiło, nie chciał przeszkadzać na filmie i dlatego nic nie powiedział, że wychodzi, zresztą 
wychowawcy nie było... Ach, żeby tylko ci z kopalni nie donieśli do szkoły! Może ich Karlik 
uprosi. Koniecznie trzeba się widzieć dzisiaj z Karlikiem. Ostatecznie to on Wiktora namówił. 
Niech teraz wyplącze go z tego wszystkiego.
Wiktor odłożył spodnie i położył się z powrotem do łóżka.
Osuch przyjrzał mu się spod przymrużonych powiek.
— Przecież naprawdę chory jesteś...
— Tak — bąknął Wiktor.
Osuch nacisnął go boleśnie pod żebrami w plecy.
— Boli?
— Boli.
— To nerka. Nerkę masz odbitą — mruknął Osuch.
Wiktor przeleżał może godzinę, badając sobie nerkę. Po godzinie znudziło mu się jednak, 
wylazł z łóżka i wyszedł na podwórze. Bury zaczął szczekać. Wiktor gonił się z nim po 
podwórzu.
— Co, już nie jesteś chory?! — krzyknął Osuch.
— Już... już jestem prawie zdrowy.
— To ja do nauczycieli chodziłem. Jak ja teraz wyglądam? Marsz do szkoły!
Wiktor stropił się. Na to nie miał najmniejszej ochoty.
— Ja... ja tylko tak wyszedłem, ale nerka... nerka mnie jeszcze boli.
Osuch spojrzał gdzieś w bok.
— Jak choroba, to choroba, do łóżka — już! Zaraz, zaczekaj — Osuch obejrzał się — jak 
ci lepiej, to może sieczki utniesz?
Przy tej robocie zastała Wiktora matka.
— A cóż to znowu, toś ty taki chory! — krzyknęła.
Osuch wychylił głowę.
— Nie krzyczcie, nie trza, idź, Wiciu, dziecko moje, wiem, żeś do roboty ochotny, aleś 
jeszcze nie wydobrzał. Idź, połóż się. Ja sam utnę.
Wiktor puścił korbę i pobiegł na górę, oglądając się bojaźliwie za matką.
* * *
Na drugi dzień Batura siedział na pulpicie ławki z rulonem papieru i klejem, machając z 
niecierpliwością nogami.
Co się wyrabia? Już zaraz dzwonek, a jeszcze nie ma ani Stachurki, ani Miksy, ani Jońca, 
a przecież umówili się na pół do ósmej, żeby rozpocząć klejenie gazetki.
Zobaczywszy siostrę Miksy, Jankę z czwartego, zapytał ją, co z Frankiem.
— Tatuś mu dzisiaj nie kazał, będą kopali — odpowiedziała.
Wreszcie rozległ się dzwonek. Batura pobiegł do klasy i zdębiał, brakowało więcej niż 
połowy uczniów.
Pan Stelmach zamiast odczytywania dziennika złożył ręce i patrzył przez chwilę, jakby 
oczom nie wierzył.
Zaraz potem otworzyły się drzwi i wpadł kierownik.
— A u was ilu brakuje? — policzył szybko oczami. — Dwadzieścia dwoje...
— Nie, dziewiętnaście, bo jedna ławka jest wolna, a Jasia wyjechała — sprostował 
Batura.
— Dlaczego nie poprzychodzili?
Klasa milczała, wreszcie ktoś nieśmiało bąknął:
— Kopanie zaczęli.
— Niech oni mi tu nie zawracają głowy z kopaniem! — mówił podniesionym głosem 
kierownik do pana Sądeja na tarasie — W zeszłym roku też były kopania. Owszem, zdarzało się, 
że ten i ów opuścił, ale nagle dziewiętnaścioro w samej szóstej klasie! To jest zmowa! Co pan 
myśli o tym, kolego Sądej?
Sądej tarł zamyślony czoło.
— Pan sądzi, że jest jakiś związek między tym a sprawą Rudnioka i Stopy?
— I to możliwe, ja już się niczemu nie dziwię, panie kolego. Od jakiegoś czasu ktoś jakby 
się zawziął na szkołę.
— Jakby się zawziął na szkołę — powtórzył Sądej.
Na drugiej przerwie kiwnął na Baturę.
— Może byś odwiedził Stopę? Jego gospodarz był usprawiedliwić go, że jest chory, 
zobacz, co tam z nim.
Batura zaczerwienił się.
— Proszę pana, ja nie mogę.
— Gniewacie się?
— Wyrzuciliśmy go z komitetu redakcyjnego i...
Batura spuścił głowę. Nauczyciel przyglądał mu się przez chwilę.
— Widzisz, zwolniłbym cię od tego zadania, gdyby to były sobie ot takie zwykłe 
odwiedziny. Ale widzisz, ja się boję, że ze Stopą nie jest wszystko w porządku. Jednym słowem, 
nie prywatna sprawa. Rozumiesz?
— Tak, proszę pana — szepnął Batura.
— No więc — pan Sądej ścisnął go za rękę.
Zaraz po lekcjach Batura popędził do Wiktora. Głupio będzie, bo głupio. Ten smarkacz 
gotów pomyśleć, że Batura żałuje go i nie może sobie bez niego dać rady, ale co zrobić. 
Przyrzekł, że pójdzie. W każdym razie postanowił być oficjalny i zimny jak lód.
W kuchni zastał Osucha.
— Proszę pana, przyszedłem odwiedzić Wiktora.
— Wicio śpi. Nie trza go budzić.
Batura przygryzł wargi.
— Mam pilną sprawę, muszę się z nim koniecznie widzieć.
Żałował, że to powiedział. Osuch przeszył go nieprzyjemnym, badawczym spojrzeniem.
— Idź! Idź do domu, kowaliku! — zachrypiał. — Nic tu po tobie, ty dla naszego Wicia 
nie kolega! No, idź!
Batura poczerwieniał z upokorzenia i gniewu. Wykręcił się na pięcie i wybiegł na dwór z 
rozpaloną głową.
Wieczorem odbyło się zebranie gromadzkie w sprawie spółdzielni. Piotr Batura wrócił 
wściekły do domu.
— Wszystko zawalone. Pięć osób przyszło. Zamiast o spółdzielni wszyscy mówili o 
wypadku z tymi dziećmi w kopalni. Rozpuścili po wsi bzdurę, że dzieci są brane ze szkoły do 
prac górniczych. Sądej chciał mówić — wstaje Stachurczyna: „Panie, najpierw niech pan powie, 
jak z tą robotą dzieci w kopalni. To takie SP czy jeszcze co inszego?” Tak już dobrze szło, a tu 
zebranie się nie udało. To twój kolega Stopa tak nam pomieszał wszystko — dodał zwracając się 
do Antka.
— Wiktor? A co on winien?
— A plecie, co mu Osuch podpowie, kułacka trąba, jak to go zapędzili do kopalni, jak mu 
tam kazali pomagać przy wagonach, jak go sprali, gdy chciał nawiać.
— Nie, nie uwierzę — zbladł Antek.
— Spytaj się, kogo chcesz, powiedzą... — Piotr ściągał przepocony sweter. — Możesz 
mu powinszować, udał ci się kolega.
— A ty znów na dziecko nie zwalaj, wygodny — zasapał ojciec Batura miętosząc 
papierosa. — Jakbyś był taki wielki polityk, za jakiego się masz, to by ludzie tobie wierzyli, a nie 
dziecku, ale ty... Podejścia do człowieka nie masz. Za kanciasty jesteś i zawsze stajesz sztorcem. 
Nie umiesz z ludźmi gadać.
— Ojciec za to umie — odgryzł się podrażniony Piotr. — Jeszcze dzisiaj się wszyscy 
śmieją, jak to poszedł Miksę agitować za spółdzielnią, a wrócił z butelką miodu w kieszeni, bo 
cały czas gadali o pszczołach.
Zaczęli sobie z ojcem przygadywać.
Ale Antek nie słuchał więcej.
Myślał o czym innym.
* * *
Ściemniało się już. Przez poczerniałe akacje przy płocie u Osuchowego obejścia 
prześwitywało czerwone niebo. Nagle gałązki rozchyliły się i ostrożnie wyszedł z nich 
rozczochrany chłopak. Rozcierając podrapane o kolce nogi, przez chwilę przypatrywał się 
drzewu rosnącemu przy ganku. Był to dąb, którego konary zachodziły na dach. Potem zdjął buty, 
przewiesił je na sznurowadle u pasa, splunął w ręce i zaczął wdrapywać się na drzewo. 
Znalazłszy się nad dachem, chwilę kołysał nogami w powietrzu, jakby szukając oparcia, potem 
puścił gałąź i zeskoczył. Nie mogąc się utrzymać na pochyłym dachu, ześliznął się aż do rynny.
Ochłonąwszy ze strachu, na drżących jeszcze nogach dobrnął do okna facjatki. Było 
otwarte na oścież. We wnętrzu izby zobaczył w półmroku Wiktora dłubiącego nożem przy 
deszczułce.
— Cześć, Wiktor!
Wiktor odwrócił się gwałtownie. Na widok Batury twarz mu się ściągnęła.
— Czego chcesz? — mruknął, więcej z zakłopotaniem niż z gniewem.
— Chcę, żebyś napisał coś do gazetki — powiedział Batura nie schodząc z okna.
— Zwariowałeś? — wzruszył ramionami Stopa.
— Gniewasz się, żeśmy cię wylali?
— Ech tam, myślisz, że mi dużo zależy.
— No, to fajno. — Batura przyglądał mu się badawczo. — Słyszałem, że chorujesz 
ciężko.
— Choruję.
Batura zeskoczył z parapetu.
— Pokaż język.
— Idź! — odepchnął go Wiktor.
— Co cię boli?
— Nerka.
— Nerka? — zdumiał się Batura. — Skąd nerka?
— Jak mnie gonili, uderzyłem się w plecy i boli.
— Ale nie za bardzo, bo coś zdrowo majstrujesz.
— Co ci do tego?
— Pewnie, że nic. Jak się chcesz dekować, to się dekuj, ale nie rozpuszczaj głupich bajek.
— Jakich bajek?
— Że ci kazali robić w kopalni. Zwiałeś z filmu — twoja rzecz, narobiłeś szumu w 
kopalni — pies z tobą, ale nie zasłaniaj się górnikami, nie wrabiaj w to szkoły, rozumiesz? Teraz 
wróg byle czego się czepia, a ty, a ty... takie bzdury. Brat powiedział, że popsułeś robotę przy 
zakładaniu spółdzielni, i jak się wszystko zawali, to przez ciebie.
Wiktor wypuścił deszczułkę z rąk.
— Co chcesz ode mnie? Ja nic nie mówię.
— Nie mówisz?
— Nie.
— Nikomu nie nakłamałeś?
Wiktor przełknął ślinę.
— Nie.
— Więc dobrze. Chcemy, żebyś napisał, że to nieprawda, co opowiadają, że kazali ci 
robić w kopalni i że cię tam sprali. Napiszesz, że sam uciekłeś z lekcji i razem z Rudniokiem 
narobiłeś tego całego bigosu.
Wiktor poczerwieniał ze wstydu.
— Nic nie napiszę — zacisnął zęby. — Nic mnie nie obchodzi wasza gazetka, nie jestem 
redaktorem.
— Ale jesteś szóstakiem. Napiszesz jako... jako korespondent.
— Figę.
— Więc chcesz, żeby wszyscy dalej wierzyli w te bzdury?
— Nie, nie chcę, ale nie napiszę.
Batura zacisnął zęby.
— Ty tchórzu! — syknął z pogardą.
Wskoczył na parapet i zniknął w ciemności.
Wiktor stał chwilę jak ogłuszony, potem zdjął go strach. Dopadł do okna. Chciał 
zatrzymać Baturę, wszystko mu powiedzieć i wytłumaczyć, chociaż to jest Batura, ale na dachu 
nie było już nikogo. Tylko wiatr szeleścił liśćmi.
Rzucił się na łóżko i ukrył twarz w poduszce. Zdawało mu się, że za oknem słychać 
szepty: tchórzu, kłamco, tchórzu!
Nie, to tylko wiatr.


ROZDZIAŁ XIV
Smutki samotności • Wiktor porzuca domowe pielesze • Zdrajca Karlik • 
W cztery oczy z Sądejem

Karlik Rudniok postanowił jeszcze ten jeden dzień spędzić na świeżym powietrzu. Rano 
przyszedł Malinowski i trzeba było udać, że się idzie do szkoły. Wziął więc do pustego tornistra 
trochę chleba, dziesięć ziemniaków, nóż i zapałki i ruszył niby na lekcje. Obszedł dookoła 
Wilczą Górę i miedzami podążył do lasu. Chciał wyszukać grubą sosnę i odłupać kawał kory. 
Potrzebna mu była do zrobienia łódek żaglowych. Mieli z Golą urządzić regaty na rozlewisku.
Ku swojemu zdziwieniu zobaczył na polu Jasia Stachurkę. Kopał z ojcem ziemniaki. 
Trochę podniosło to Karlika na duchu. To znaczy, że nie on sam urwał się ze szkoły.
Na wszelki jednak wypadek ominął kolegę z daleka.
Idąc lasem natrafił na gęste zarośla leszczyny. Szukał orzechów, ale już ich nie było. 
Uwagę jego zwróciły za to gałęzie proste, długie i giętkie. Słyszał kiedyś, że z leszczyny są 
niezłe łuki. Wybrał najlepszy pręt i sporządził jeden łuk na próbę. Cięciwę zrobił ze sznurka, 
napiął mocno, wreszcie wystrugał kilka strzał. Gdyby tak można było uzbroić chłopaków w takie 
łuki i zaatakować kiedyś znienacka koczowników Goli deszczem strzał. A to byłby pogrom!
Zaczął bawić się strzelaniem. Łuk bił na ładne parędziesiąt metrów. Biegnąc za strzałami, 
zobaczył, że las prześwituje z jednej strony. Rozchylił ostrożnie gałęzie...
Przed nim znajdowała się obszerna polana. Na jej środku za czworokątnym ogrodzeniem 
rosły w równych szeregach małe drzewka: dęby, sosny i brzozy. Między nimi chodził leśniczy w 
zielonym mundurze z dwoma robotnikami. Wykopywali niektóre drzewka i odkładali na stronę. 
Karlik cofnął się. Nie chciał, żeby go zobaczyli. Zadecydował, że już czas na obiad. Na pierwsze 
danie upoluje jakąś ptaszynę. Przez godzinę dybał na rozmaite ptactwo. Nie udawało się. 
Zrezygnowawszy z bardziej „wykwintnego” mięsa, próbował upolować chociaż nieruchawe 
wrony, ale i tu spotkała go porażka. Czy łuk był nie dość celny, czy wrony zbyt czujne.
Trudno, musi się obyć bez mięsiwa. Upiecze sobie za to kartofli. Polowanie jest dość 
trudną sztuką, ale pieczenie to żadna filozofia. Gola ze swoją bandą codziennie piecze kartofle 
przy ognisku z badyli. Badyle — to mi paliwo! Karlik zrobi taki ogień, jakiego świat nie widział. 
Od czego są gałęzie?
Naściągawszy co grubszego chrustu i obłamawszy kilka suchych gałęzi rozpalił potężne 
ognisko i wrzucił doń cały swój zapas kartofli. Z przyjemnością patrzył, jak ogień strzela w górę 
i huczy. Po minucie wygrzebał jednego ziemniaka do spróbowania. Kartofel był czarny jak 
Murzyn i tak gorący, że parzył rękę — za to pachniał smakowicie. Ale gdy go rozkrajał, okazało 
się, że w środku jest surowy. Dorzucił drzewa do ogniska. Po chwili znów spróbował 
scyzorykiem. Kartofle były wciąż twarde, nawet jakby jeszcze twardsze niż przedtem.
„Więcej cierpliwości” — pomyślał i kucnął pod drzewem, patrząc na szalejące płomienie. 
Odczekawszy parę minut, rozgarnął ognisko i wygrzebał patykiem z popiołu kartofle. Teraz będą 
na pewno w sam raz. Wybrał największy i próbował rozkrajać go nożem. Zatrzeszczało — 
ziemniak był twardy jak węgiel. Spróbował jeść, ale się nie udało.
„To dziwne — pomyślał. — Zdaje się, że się spalił”. Cisnął nim w drzewo.
Głodny i zły położył się na mchu. Las był smutny. Ptaki nie śpiewały. Większość już 
zresztą odleciała do ciepłych krajów. Czasem tylko wrona zakracze albo sroka zaskrzeczy. Ech, 
nudno! Takie wycieczki w pojedynkę nie mają wielkiego sensu. Gdyby jeszcze miał rower. Ale 
ojciec zabrał. Jest pewnie w przechowalni w Kielcach. Trzeba będzie jutro wpaść do budy i 
zobaczyć, jak tam...
Nie myślał, że tak prędko zatęskni za klasą. A w ogóle to śmiesznie się wszystko układa. 
Jak siedzisz w szkole, ciągnie cię do lasu, a jesteś w lesie, ciągnie cię do szkoły. Ech, dziwne jest 
życie!
Pogrążony w tak filozoficznych rozmyślaniach, nie poczuł nawet pierwszych kropel 
deszczu, które mu spadły na włosy.
Wrócił do domu przemoczony, ubłocony i zły. Sam nie wiedział, o co i na kogo.
Wieczorem, gdy prasował spodnie, ktoś zapukał nieśmiało do drzwi. Na progu stał 
Wiktor. Karlik wciągnął go do pokoju i zasypał gradem pytań:
— Nie jesteś już chory?
— Nie.
— Byłeś w szkole?
— Nie. A ty?
— Ja też nie.
— Dlaczego nie przyszedłeś do mnie?
— Byłem dwa razy, ale nie chcieli mnie wpuścić. Mówili, że jesteś bardzo chory.
— Bujda, wcale nie byłem chory.
— Udawałeś, co? Ja też chciałem, ale mnie Malinowski spędził. Kiedy idziesz do budy?
— Ja już nie pójdę do szkoły.
— Co, tak w ogóle nie?
— Tak. Wyjeżdżam. Chciałem ci to właśnie powiedzieć. Jak chcesz, możesz jechać ze 
mną.
— Wyjeżdżasz? Ale... ale dlaczego wyjeżdżasz?
— Nie mogę zostać po tym, co się stało.
— Żeśmy uciekli? Przecież to jeszcze nic takiego. Zajączek nas ochrzani, obniżą stopień i 
to wszystko.
— Samo to, żeśmy uciekli, to pewnie, że jeszcze nic. Ale stało się później coś gorszego... 
Paskudnie się zaplątałem.
— Nic nie rozumiem. Gadajże po ludzku.
— Ale nie będziesz mną gardził ani nikomu nie powiesz?
— No, nie.
— Nikomu?
— Nikomu.
— Daj słowo.
— No, daję, daję.
— Więc, jak wiesz, najpierw udawałem chorego na nerkę.
— Na nerkę? A to skąd ci wpadło do głowy? — roześmiał się Karlik.
— To Osuch wymyślił... Widzisz, on mi szedł na rękę.
— On? Ta kutwa?
— Właśnie. Ja sam się zdziwiłem z początku. Nie wiedziałem, co ma w tym za interes. 
Potem matka zaczęła się coś domyślać... Zresztą wiesz, matka zawsze ma nosa. Potem przyszedł 
stryj Mikołaj. Najpierw się strasznie kłócili. On krzyczał na matkę — matka na niego. A potem 
matka wpadła z sęczakiem w ręce do mnie na górkę i zaczęła krzyczeć, czy to prawda, że 
uciekłem z lekcji i rozbijałem się po kopalni. No, to... no, to ja skłamałem, że nie.
Aż zaraz potem napatoczył się Osuch i powiedział matce, żeby nie wierzyła Mikołajowi, 
bo mnie tam posłali na kopalnię do pomocy, żeby górnikom w zobowiązaniach pomagać.
— Co?! — Karlik zeskoczył ze stołka.
— Tak powiedział. Wtedy matka znów z kijem do mnie, czy to prawda.
— A ty?! A ty co powiedziałeś?
Wiktor spuścił głowę.
— Powiedziałem, że tak... Nie myślałem, że to komu zaszkodzi, no, bo sam powiedz, to 
przecież jeszcze nic takiego... No, powiedz — szepnął. — Gdybym wtedy wiedział! Gdybym 
wiedział! — mówił ze łzami w oczach. — To było wszystko naumyślnie zrobione. Wszystko, 
żeby pogrążyć... Potem oni z tego zrobili wielki ruch na wsi, że dzieci ze szkoły będą brane do 
kopalni.
Karlik patrzył na niego przerażony.
— To jeszcze nic. Ale zaczęli wszędzie szeptać, że dlatego mam te guzy i zadrapania, bo 
nie chciałem robić i uciekłem, i oni mnie gonili, i sprali.
— I ludzie wierzyli?
— Dużo uwierzyło. Dzisiaj prawie połowa dzieci nie przyszła do szkoły.
— Prawda, widziałem Stachurkę w polu.
— A... a najgorsze... to... to... Karlik, ale pamiętasz, coś przyrzekł?
— Pamiętam.
— Więc słuchaj. Był u mnie Batura i powiedział, że jemu brat powiedział, że jak ze 
spółdzielnią wszystko się zawali, to przeze mnie.
— Jak to?
— Bo dzisiaj zebranie się nie udało. Bo o panu Sądeju chodzą te plotki, że dzieci do 
kopalni sprzedał, i ludzie tylko o nas mówili i o kopalni, i byli wzburzeni, i nic z zebrania nie 
wyszło. I pan Sądej jest strasznie zmartwiony, bo ty wiesz, jak mu chodzi o tę spółdzielnię. 
Gdybym wiedział, Karlik! No, ale czy ja o tym myślałem, że oni...
Karlik słuchał zgnębiony.
— Więc sam widzisz... — Wiktorowi załamał się głos. — Ja już nie mogę... ani w domu, 
ani w szkole... widzisz sam.
Wiktor odwrócił się i otarł nos rękawem.
— Może się coś da zrobić? — wyszeptał Karlik, zmiażdżony tym, co usłyszał.
Wiktor potrząsnął głową.
— Przecież nie możesz tak odjechać. Co oni sobie o nas pomyślą? Pan Sądej! To 
straszne! I wszystko przeze mnie — szeptał przerażony Karlik.
Nagle zaczął się pośpiesznie ubierać.
— Słuchaj, zabieraj się natychmiast, idziemy! — zawołał.
— Jedziemy? — ożywił się Wiktor.
— Jedziemy, ale do pana Sądeja.
— Zwariowałeś?
Ale Karlik popchnął go już za drzwi, nakładając pośpiesznie kurtkę.
— Co ty, naprawdę? Po co?
— Opowiemy mu o wszystkim, może coś poradzi. To fajny chłop.
— Idź! — Wiktor wyszarpał się gwałtownie i zaczął wyrywać, ile sił w nogach. Tego 
jeszcze brakowało. Wpaść w ręce belfra. Nie ma co, ładny przyjaciel z Rudnioka.
— Wiktor! Wiktor! — krzyczał za nim Karlik.
Stopa obejrzał się nie zwalniając biegu. Zobaczywszy, że Rudniok biegnie za nim, 
nagłym zrywem uskoczył w bok do zarośli i z bijącym sercem przypadł do ziemi. Skryła go 
gęstwina i ciemność.
Słyszał jeszcze oddalające się wołanie Rudnioka, potem ucichło wszystko.
* * *
Rano, kiedy jeszcze wszyscy spali, Wiktor nadał sygnał dla Goli, zapakował kawałek 
chleba, który pozostał mu z nie zjedzonej kolacji, koszulę i mydło, pomacał, czy ma w kieszeni 
nóż, grzebień i lusterko, na wszelki wypadek wziął jeszcze sznur, ołówek i zeszyt i tak 
obładowany spuścił się z dachu po drzewie. Przelazł przez płot i podszedł pod dom Goli.
Nie czekał nawet pięciu minut, gdy skrzypnęły zawiasy i w furtce pojawił się zaspany 
Gola.
— Czego mnie zbudziłeś, chyba jeszcze czas?
— Słuchaj, Stefek, pożycz mi sto złotych.
— Co? — Gola przerwał przecieranie oczu. — Zwariowałeś?
— Nie pytaj o nic. Muszę jechać.
— Aha! — uśmiechnął się domyślnie Gola. — Poczekaj do wiosny, pojedziemy razem. A 
zimować to najlepiej u starych, mówię ci.
Wiktor potrząsnął głową.
— Nie, muszę natychmiast jechać... i... no... wiesz... — zaczerwienił się.
— Tak — skrzywił się Gola — więc przyszła w końcu koza do woza. Szkoda, że jak 
robiłeś wyprawę, to zapomniałeś o mnie... Czemu teraz nie idziesz do Rudnioka?
Wiktor machnął ręką.
— Do Rudnioka?... Z Rudniokiem skończone. A ty, ty... chyba pamiętasz o naszej 
umowie?
Dziewiąty paragraf tajnej umowy o wzajemnej pomocy mówił:

Kiedy jedna wysoka umawiająca się strona zostanie zagrożona na ciele 
lub czci i zmuszona będzie opuścić terytorium Wilczkowa, druga wysoka 
umawiająca się strona winna jej towarzyszyć, a gdy to jest utrudnione, 
przynajmniej wyposażyć ją na drogę i pożyczyć pieniądze na bilet.

Gola poklepał rozżalonego Wiktora po ramieniu.
— Nie bój się, ja tylko tak... Ja cię, bracie, nigdy nie zawiodę. Dokąd chcesz jechać?
— Nie wiem jeszcze, chyba do Nowej Huty.
Gola podrapał się po głowie.
— Skąd ja ci wezmę sto złotych?
— No, to chociaż pięćdziesiąt.
— Też nie mam.
— Daj, ile masz.
Gola odszedł, a po chwili wrócił i wręczył Wiktorowi dwadzieścia dziewięć złotych i 
trzydzieści pięć groszy.
— To wszystko, co mam. Zbierałem na narty — mruknął ponuro.
Pożegnawszy się z Golą, Wiktor ruszył w dół wsi. Uplanował sobie wsiąść w pociąg 
dopiero na następnej stacji w Piekutowie, żeby zgubić ślad.
Ledwie jednak uszedł kilkanaście kroków, zobaczył Rudnioka. Szedł naprzeciwko niego 
z tornistrem na plecach.
Wiktor uskoczył za drzewo i patrzył.
Karlik zbliżył się do domu Pocieszka, w którym mieszkał Sądej. Przed furtką zawahał się, 
chwilę stał ze zmarszczonym czołem, potem strzelił z palców i wszedł.
„Zdrajca! — pomyślał z oburzeniem Wiktor. — Poszedł wypaplać wszystko. A przecież 
przyrzekł, że nie powie”.
* * *
Sądej, odsunąwszy okulary na czoło, wcinał z apetytem jajko na miękko i zagryzał 
razowcem, kiedy uchyliły się nieśmiało drzwi i wszedł Rudniok z czapką w ręce.
Sądej nasunął z powrotem okulary na nos i przyglądał się dziwnemu gościowi, 
zaskoczony odwiedzinami o tak wczesnej porze. Poznawszy Karlika chrząknął, jak się chłopcu 
zdawało, ostrzegawczo. Karlik obejrzał się na drzwi, ale na odwrót było już za późno.
Sądej wyciągnął rękę i podsunął mu krzesło.
— No, chodź no bliżej, siadajże... Cóż mi powiesz ciekawego?
— Ja... ja przyszedłem powiedzieć, że nie byłem dwa dni w szkole.
— A to nowina — mruknął Sądej soląc jajko. — Nie masz nic ciekawszego do 
powiedzenia?
Karlik stropił się. Zupełnie nie tak wyobrażał sobie rozmowę z panem Sądejem. Milczał 
zakłopotany. Sądej podniósł oko znad jajka i przyglądał się plastrowi na nosie Karlika.
— Wyglądasz nieszczególnie. Podobno wyprawa się nie udała.
— Nie udała się, proszę pana.
— Hm... a właściwie po coście tam zeszli?
— My chcieliśmy zobaczyć, jak tam jest.
— Aha, chcieliście zobaczyć.
— A poza tym...
— Co poza tym?
— Myśmy chcieli odkryć Zieloną Komnatę.
— Cóż to takiego?
Opowiedział jąkając się i połykając wyrazy. Pan Sądej słuchał ciekawie. Potem w 
milczeniu kończył jeść jajko.
„No, teraz wstanie i wrzaśnie” — pomyślał Karlik obserwując go lękliwie.
— Wiesz, że to był ciekawy pomysł — powiedział nagle Sądej ocierając usta serwetką. 
— Szkoda, że się nie udał.
Karlik spojrzał na niego podejrzliwie. „Bierze mnie na haczyk” — pomyślał.
Pan Sądej wstał i zaczął wiązać krawat przed lustrem.
— Mnie się zdaje — powiedział patrząc w lustro — że w waszej wyprawie był jakiś 
błąd... Warto by nad tym pomyśleć. Bo przecież przygotowana była właściwie z rozmysłem. 
Mieliście i buty gumowe, i hełmy, i żywność, i lampę, i nawet szczęście wam dopisywało, a... 
nawaliła. Warto by nad tym pomyśleć.
— To prawda, proszę pana, coś nawaliło, ja to sam czuję. Ale co? — rzekł poruszony 
Karlik.
— Właśnie, co — pan Sądej zaciągał węzeł w krawacie, krzywiąc się niemiłosiernie. — 
Słuchaj, a co byś powiedział na to, gdybyśmy podyskutowali nad tym w klasie?
Karlik spojrzał nieufnie na nauczyciela. Węszył jakiś podstęp. Chce ich pewnie skarcić 
przed całą klasą.
— Co im do tego? To nasza rzecz — mruknął ponuro.
— Ba! — westchnął Sądej. — Co zrobić, kiedy oni uważają, że to wcale nie jest tylko 
wasza rzecz. A ich jest więcej i nie wiem, czy wam opłaci się z nimi zadzierać.
— Czy to naprawdę konieczne? — jęknął.
— Widzę, że nie jesteś zachwycony.
— Proszę pana, ja wolałbym nie... — rzekł błagalnie.
— Boję się, że nie da się tego uniknąć. Wszyscy o tym mówią — rzekł Sądej szczerze 
zmartwionym głosem. — Wiesz, jakie chodzą plotki. Lepiej ukręcić im łeb od razu na lekcji, niż 
żeby wam dokuczali po kątach.
Karlik milczał nieprzekonany.
— Widzisz, sprawa wygląda tak, że za nawianie z lekcji i opuszczenie trzech dni nauki 
pan kierownik będzie was musiał ukarać. No, to jasne, nie spodziewałeś się chyba niczego innego 
i włączyłeś to z góry do kosztów wyprawy...
— Tak — szepnął Karlik.
— W porządku. Ale obaj wiemy, że nie tylko o to chodzi. Chodzi o to, że wyprawa się 
nie udała i mogą wam dokuczać. Bo wiecie, jak to jest, kiedy się coś nie uda. Już tacy są ludzie, 
że jak się komuś coś nie powiedzie, to od razu wszyscy na niego.
Karlik westchnął. Sądej zna się na rzeczy.
— Tak, proszę pana, Batura będzie się śmiał... bo on sam chciał zorganizować ekipę do 
zbadania szybu i zły jest za gazetkę. I Gola też pewnie zły, żeśmy się bez niego wybrali.
— No właśnie — mruknął Sądej chodząc zaaferowany po pokoju. — A najgorsze, że 
chodzą o was różne plotki, na przykład, żeście poszaleli ze strachu, że biegaliście po całej 
kopalni i krzyczeliście: „Weźcie nas stąd, bo tu ciemno!”
Karlik pobladł.
— Kłamstwo! Jak oni śmią takie kłamstwa?!... — wykrztusił ze łzami w oczach.
— Tak mówią — powiedział pan Sądej.
— Ale pan w to nie wierzy?
— Nie, ja w to nie wierzę.
— I pan powie im to?
— Jak będzie dyskusja, to powiem.
— Dobrze, to niech już będzie ta dyskusja, tylko żeby pan trzymał z nami.
— To się rozumie, przecież ja jestem za wyprawą.
— Pan?
Karlik popatrzył podejrzliwie, czy nauczyciel nie kpi.
— Szkoda tylko, że urządziliście ją w takiej tajemnicy — ciągnął Sądej. — Trzeba było 
przyjść, powiedzieć...
— A czy pan by z nami poszedł? — zapytał ostrożnie Karlik.
— Oczywiście.
Karlik mruknął coś pod nosem i pomyślał:
„O, właśnie jeszcze by tego brakowało. Wyprawa z belframi. Czy on tego nie rozumie, że 
popsułby nam całą przyjemność? Trzymaliby nas za rączki... może jeszcze kazaliby iść parami i 
trzeba by było ich słuchać. Pan Gondera kazałby szukać pierwotniaków, a pan Sądej 
egzaminowałby z geologii”.
— Baliście się pewnie, że wam popsujemy? — uśmiechnął się Sądej, jakby domyślając 
się, o co Karlikowi chodzi.
— Tak — bąknął zmieszany Rudniok.
— Niesłusznie... niesłusznie... Co innego lekcja czy wycieczka, a co innego wyprawa. Jak 
wyprawa, to wyprawa. Nic bym się nie wtrącał. A może bym wam w czymś pomógł. Sama 
wyprawa to przecież nic złego, ha, to nawet wspaniała rzecz! — Sądej klasnął dłonią w kolano. 
— W tym wszystkim tylko to było złe, że uciekliście. Sama ucieczka to było jeszcze malutkie 
zło, ale w życiu już tak jest, że jedno zło pociąga za sobą drugie, a tamto — trzecie i robi się taki 
łańcuch zła i nieszczęść. Bo zło jest strasznie zahaczliwe, gorzej niż ułamany paznokieć. I coraz 
trudniej się spod niego wygrzebać. I ktoś mówi, że go prześladuje pech, a to wcale nie pech, 
tylko zwyczajna kolej rzeczy. Ruszyłeś, bracie, jeden kamyczek — a tu cała góra się sypie. 
Ludzie to dawno zauważyli i mówią, że nieszczęścia chodzą parami. Ho, ho, czasem nawet 
czwórkami i piątkami. Takie są zahaczliwe — wiesz, o czym mówię?
— Wiem.
— Ale najgorszego dowiedziałem się dopiero wczoraj... Zaraz, a co z twoim kompanem?
— Z Wiktorem?
— Tak, z Wiktorem.
Karlik spuścił głowę i milczał.
— Prosiłem Baturę, żeby go odwiedził — dodał pan Sądej. — Boję się, żeby czegoś nie 
uknuli przeciw niemu. Czasem człowiek ze strachu ucieka przed małą nieprzyjemnością, a wpada 
w jeszcze większą. Wiesz?
Nagle otworzyły się drzwi i do pokoju weszła Pocieszkowa z miotłą.
— A pan nauczyciel dzisiaj do szkoły nie idzie czy jak?
Pan Sądej wyciągnął z kieszeni zegarek.
— Masz ci los, za minutę ósma — mruknął. — Jeszcze gotowi pomyśleć, że i ja na 
wagary chodzę.
Nałożył pośpiesznie kapelusz i wypychając Karlika wybiegł z chałupy. Nagle obaj 
zatrzymali się. Przy furtce stał Stopa.
— Wiktor! — pan Sądej wziął go uradowany pod rękę. — Jak to dobrze, że przyszedłeś. 
Teraz dyskusja na pewno się uda. Bo wiesz, postanowiliśmy z Karlikiem urządzić wielką 
dyskusję o wyprawie.
— Wiem — szepnął Wiktor — ja wszystko słyszałem.
— Aha — powiedział Sądej zatrzymując się. — I pewnie chciałeś mi jeszcze coś 
powiedzieć?
Wiktor spuścił głowę.
— Tak.


ROZDZIAŁ XV
Chmury gromadzą się • Wiadomości z podsłuchu • Notatnik Batury • Sąd 
klasy

Parę minut później wieś była świadkiem raczej rzadkiej w tych stronach konkurencji 
sportowej — biegu na czterysta metrów przez płotki — łysego seniora w towarzystwie dwu 
juniorów. Szkoda, że nie w obecności komisji, bo niewątpliwie wszyscy trzej osiągnęliby normę 
na odznakę BSPO.
Mimo że, jak powiedzieliśmy, pobiegli przez płotki, wymijając kolano szosy, i tak 
spóźnili się o dobre pięć minut. Złośliwość losu sprawiła w dodatku, że na progu omal nie wpadli 
na kierownika Zajączkowskiego.
Był tak zdumiony ich widokiem, że wypuścił z rąk dziennik. Jeszcze bardziej osłupiał, 
kiedy Wiktor schylił się i podniósł go z ziemi, wytarł rękawem i wręczył.
— Prędzej... prędzej... bo już się lekcja zaczęła — popchnął chłopców Sądej. Otworzył 
drzwi do klasy i wsadził głowę.
— Przyprowadziłem panu zguby — powiedział do pana Stelmacha.
Pan Stelmach przyjął chłopców bez entuzjazmu. Klasa przyglądała im się jak 
zmartwychwstałym nieboszczykom. Ich dawne miejsca były zajęte. Chcieli przepędzić intruzów, 
ale pan Stelmach kazał im zająć ostatnią, wolną ławkę. Rychło jednak pożałował gorzko tej 
nierozsądnej decyzji. Cała klasa zaczęła się odwracać do tyłu. I już do końca godziny nikt nie 
uważał. Tylko Rudniok i Stopa przybrali najbardziej poważne miny, na jakie ich było stać, 
udawali, że są bardzo zajęci lekcją. Ale w głębi duszy truchleli na myśl o tym, co ich jeszcze 
dzisiaj czeka.
Na przerwę chcieli się wymknąć niepostrzeżenie i ukryć gdzieś na podwórku, ale zanim 
dopadli do drzwi, otoczyli ich koledzy.
— Czy to prawda, żeście raki łowili w kopalni?! — zawołał Miksa.
— Nie, on nosem wózki popychał, patrz ma odcisk na nosie — poprawił Joniec.
Karlik szarpnął się, ale drzwi były już zablokowane.
— No... co, sprawozdania nie złożycie? — szydził Miksa.
— Podobno biegali tam i nazad ze strachu.
— A Karlik buczał: „Tatulku, zabierz mnie stąd, bo tu ciemnooo!” — zapiszczała Jadźka.
Karlik rzucił się na nią, ale schowała się za plecami koleżanek.
Batura przysłuchiwał się z boku.
— Wiedziałem, że oni są tchórze — mruknął. — Ale nie wiedziałem, że takie z nich 
świnie. Oczernili robotników, byle się wykręcić...
Tego już było za wiele. Karlik i Wiktor rzucili się na Baturę.
Klasa z piskiem i strachem cofała się. Batura, przerażony nie na żarty takim 
rozjuszeniem, schronił się za drzwi, ale i tu go zdybali i grzmocili, ile wlezie, nie zważając na 
dzwonek. Zacietrzewieni wpadli w ręce samego Zajączkowskiego. Kierownik wziął ich 
delikatnie za uszy, przyprowadził do klasy i rozstawił po kątach.
Myśleli, że zacznie krzyczeć, że wygarnie im wszystkie grzechy z ucieczką i wagarami na 
czele, ale on tylko powiedział zadyszanym głosem:
— Jesteście niepoprawni. Jeszcze nie załatwiliśmy tamtego wybryku, już zbierają się 
nowe. Kto wie, czy nie będziemy musieli usunąć was ze szkoły. Kwalifikujecie się do zakładu 
specjalnego.
„Zakład specjalny!...” To było coś nowego. Taka groźba nigdy jeszcze nie padła w szkole 
w Wilczkowie. W klasie zapanowała pełna grozy cisza.
Tymczasem udręki chłopców dopiero się zaczynały. Na następnej lekcji czekał ich 
największy cios. Pan Sądej, który miał właśnie mieć lekcję, nie przyszedł. Zamiast niego przybył 
w towarzystwie Stelmacha jakiś jegomość z teczką i mówił o zbiórce na odbudowę Warszawy.
Karlik i Wiktor popadli w ostateczne przygnębienie. A więc pomysł pana Sądeja na nic. 
Teraz nie będzie już dyskusji o wyprawie i pan Sądej ich nie obroni. A jutro? Jutro mogą być już 
w zakładzie specjalnym.
Na przerwie rozniosło się po całej szkole, że Rudniok i Stopa zostaną odesłani do zakładu 
specjalnego. Nikt dobrze nie wiedział, co to jest takiego, snuto więc najrozmaitsze domysły. Z 
wszystkich klas przychodzili oglądać chłopców skazanych na zakład specjalny.
Przyszedł też Gola.
— Co, już cię przyłapali czy stchórzyłeś? — zapytał Wiktora.
— Sam przyszedłem.
— Bujać to my, ale nie nas — mrugnął okiem Gola. — Zresztą to nie ma znaczenia. 
Podobno chcą was zamknąć w zakładzie? — skubał, zaintrygowany, włoski na brodzie. — Mój 
kuzyn tam był.
— Co to jest?
— A, taka buda zamknięta jak więzienie.
— Biją?
— E... co tam — machnął ręką Gola — tam mają lepsze sposoby... tam, bracie, wezmą 
cię w takie tryby, ani chwili wolnego...
Odciągał na bok wystraszonego Wiktora i Karlika.
— Ja wam radzę wiać, póki czas!
— Wiać?
— No! Co wam innego pozostaje? Wasza sytuacja jest gardłowa. Kleszcze się zaciskają 
— ściszył tajemniczo głos. — Nie wiecie, że sztygar, ten Malinowski, był z samego rana u 
Gondery?
— Nie... nie, bujasz?! — przestraszył się Karlik.
— Jak Boga kocham — uderzył się w piersi Gola. — Sztygar był u Gondery, a Gondera 
od razu potem poszedł do Sądeja. Zmawiają się. A jak się już, bracie, kopalnia ze szkołą razem 
bierze... no, to marny wasz widok.
— Niemożliwe, nie wierzę. Malinowski jest równy chłop — bronił się Karlik.
— Równy, nie równy, ja bym nie ryzykował. Starsi zawsze przeciw nam trzymają.
— Nieprawda. Nie mów tak. Sądej jest z nami. On wszystko rozumie. Myśmy byli u 
niego i... i... — Karlik zaczerwienił się. — Nie, Sądej nie kłamał. On nie mógł kłamać! — 
wykrzyknął ze łzami w oczach.
— Głupi! Wasze losy są już postanowione. Nie chciałbym być na waszym miejscu — 
westchnął Gola i odszedł zostawiając ich w straszliwej rozterce.
* * *
We wtorki również ostatnią lekcję ma Stelmach, który oprócz polskiego uczy w klasie 
historii. Pod koniec ostatniej lekcji Stelmach zwykle spogląda na zegarek. Pan Stelmach ma 
wrzód żołądka i może jeść tylko papki, kleiki i mleko. Cała szkoła współczuje Stelmachowi. Taki 
wielki chłop, a karmi się jak niemowlę. Dlatego stale chodzi głodny i nie może się doczekać 
obiadu.
Jednakże dzisiaj po ostatniej lekcji, zamiast popędzić na obiad, Stelmach z bolesnym 
wyrazem twarzy poczłapał na górę.
W szóstej gruchnęła wieść: Rada Pedagogiczna!
Wszyscy patrzyli na Karlika i Wiktora. Wiadomo. To się inaczej nie mogło skończyć. 
Niektórzy uśmiechali się złośliwie.
— Dobrze im tak. Za bardzo chcieli być mądrzy.
Rychło jednak i te uśmiechy przygasły i na wszystkich padł blady strach. Na podwórze 
wpadł Gola z najświeższymi nowinami.
— Nie chodzi tylko o Rudnioka i Stopę — dyszał. — To się na wszystkich skrupi! Całą 
szóstą biorą w obroty! Słyszałem, jak belfrzy się zmawiali. Zajączek jest wściekły. Dawno miał 
na was oko, teraz was zrobi na szaro i generalnie.
— Co znaczy „generalnie” — wyjąkał Stachurka.
— Wszystkich razem i każdego z osobna... czyli ogólne pranie.
Szóstacy słuchali zdruzgotani. To prawda, że pan Zajączkowski ich nie lubi. Powodów 
tego braku sympatii było aż nadto. Nie ma chyba nikogo w szóstej, kto by nie miał jakiegoś 
grzechu na sumieniu. Zbierało się od dawna na burzę, zbierało — no i zebrało się.
Tego dnia połowa szóstej nie poszła do domu. Zdenerwowani chłopcy wyczekiwali na 
podwórzu, kręcili się po korytarzu i schodach, zapuszczali się aż na górę. Gola miał rację. Już 
tam się coś paskudnego kroi, inaczej Kropa, manewrujący w tej chwili miotłą w opustoszałych 
klasach, nie byłby tak ucieszony. Wstrętny dziad! Raz po raz wygląda przez okno i uśmiecha się 
szyderczo. „Przyszła kryska na Matyska” — mówią jego przymrużone kocie oczy. Niech go 
tylko nauczyciele zapytają, to on już swoje powie, swój kamyczek dorzuci... Gwóźdź do trumny 
im wbije i jeszcze przyklepie. Odpłaci im się za ten wierszyk i rysunek w gazetce, gdzie go 
wymalowali z butelką i uchem wielkim jak patelnia, że niby podsłuchuje...
Pogrążonych w tych ponurych rozważaniach chłopców przywołał do porządku ostry głos 
pana kierownika:
— A to, co za zebranie? Czego wystajecie na korytarzu? Marsz do domu!
Chłopcy rozproszyli się... ale nikt nie miał zamiaru iść do domu w chwili, gdy tam na 
górze rozstrzygały się losy ich skóry.
Gdy ucichły na schodach kroki pana kierownika, co śmielsi, z Miksą na czele, popędzili 
na górę.
Nie dotarli wyżej niż do półpiętra. Tutaj niespodziewanie spadła na nich miotła Kropy. 
Zaczaił się specjalnie. To jego metoda. Przerażeni zbiegli na dół i obejrzeli się. Kropa rechotał 
zadowolony, że napędził im stracha.
W rezultacie przez dobre pół godziny pozbawieni byli wszelkich wiadomości. Na 
szczęście i Kropa musiał w końcu opuścić swój posterunek.
Z drzwi Prezydium wypadł spocony Kupść rozluźniając kołnierzyk od koszuli.
— Panie Kropa, biegnij pan po piwo! Co za naród, jak Boga kocham!
Koło Kupścia kręcił się interesant z kapeluszem w ręku.
Kropa zszedł zły z półpiętra, grożąc chłopcom na odchodnym miotłą, ale mógł sobie 
grozić.
Miksa już był z uchem przy drzwiach, a Joniec zaglądał przez dziurkę od klucza.
— No co? No co? — dopytywali się ciekawie chłopcy.
Miksa dawał im znaki ręką, żeby nie przeszkadzali.
— Nic nie mogę jeszcze zrozumieć... tak... teraz mówi Sądej... o Rudnioku mówi i o 
Stopie, i o mnie mówi — Miksa poczerwieniał. — Broni nas... całą klasę broni! — odwrócił się 
rozpromieniony do chłopców.
— Hura! Sądej broni! — pomknęło z telegraficzną szybkością po schodach, ze schodów 
do korytarza, z korytarza na podwórze. Wszyscy powtarzali z przejęciem tę nieoczekiwaną 
wieść.
Pobladły Karlik ścisnął Wiktora za rękę.
— Widzisz... Sądej nie skłamał. Nie skłamał — szeptał podniecony.
Ośmieleni posunęli się o kilka schodów wyżej.
Tymczasem „telegraf” pod drzwiami nadawał coraz to nowe sensacyjne nowiny.
„W partii o nas mówili”... „Gondera i Sądej byli w Komitecie Gminnym”... „Powiedzieli, 
że nie wolno nauczyciela odrywać od lekcji”... „Ta sprawa stanie na Prezydium GRN”...
Wiadomości jedna po drugiej rozchodziły się wśród chłopców, wywołując ożywione 
komentarze.
— Cii... nie tak głośno — denerwował się Miksa — bo nic nie słychać... Teraz coś o 
drużynie...
— O drużynie? Co, będzie drużyna? — dopytywali się chłopcy z wypiekami na twarzach.
— Ciszej,.. Gondera coś tłumaczy...
— Nie... nie... nie mogę zrozumieć, co on takiego mówi. „Nuda to kontrrewolucja”... 
„Chcą mieć przygody”... „Nikt na świecie tego nie zmieni”... „Chłopcy się duszą”...
— Niby, że jak?
— Że się dusimy, bracie.
— Nie rozumiem...
— Cicho... Teraz znów coś o drużynie. Sądej pyta, co z przewodnikiem.
Chłopcy wpatrywali się w Miksę. Miksa słuchał ciekawie, nagle odszedł zniechęcony od 
drzwi i machną ręką.
— Ech, nic z tego!
— Jak to?
— Nie ma o czym mówić. Zlekceważyli, bracie. Sądej powiedział tylko: „Trzeba będzie 
po wyborach pomyśleć, czy nie uda nam się własnymi siłami”... niby tę drużynę, i na tym 
koniec... teraz już mówią o czym innym.
Wśród chłopców rozległy się głosy rozczarowania, ale Joniec uciszył ich gwałtownie.
— Spokój... Bo tam teraz znów coś ciekawego. O, teraz Zajączkowski wstał. Mówi 
głośno:
— „Bałagan... rozluźnienie dyscypliny... brak czujności peda... peda...”
— Pedagogicznej — podpowiedział Karlik.
— Tak... gicznej — powtórzył przejęty Joniec. — A teraz o tobie, Miksa.
— O mnie? — Miksa dopadł do drzwi.
Pan Zajączkowski chodzi po klasie z założonymi do tylu rękami.
— Panowie dobrze wiedzą, że jestem wrogiem kar cielesnych — mówi smutnym głosem. 
— Nigdy ich nie stosowałem i stosować nie będę. Cała jednak trudność naszej sytuacji leży w 
tym, że ci chłopcy czują tylko respekt przed paskiem. Zerżnąć, proszę panów, takiemu Stopie czy 
Miksie skórę, zaraz zmięknie.
Miksa z wrażenia przełknął ślinę i słuchał dalej.
— Jeśli panowie zobaczą — ciągnął dalej kierownik — co taki łobuz robi w domu, 
niewątpliwie zdziwią się. W domu jest to chłopak potulny jak królik. Kiedy raz ojcu Miksy 
mówiłem: „Panie, pan ma syna boksera”, nie chciał wierzyć. „On mi w domu ani gęby nie 
otworzy” — powiada. „Ale pan mu skórę łoi?” — pytam. „Ano jak trzeba, to się łoi” — powiada. 
Idźmy dalej, proszę panów. Taki Joniec niańczy u siebie w domu pięcioro młodszego 
rodzeństwa. A Stopa? Czy panowie uwierzą, że ten chłopak, który pięciu minut na lekcjach 
spokojnie nie usiedzi, w domu nad pierzem potrafi ślęczeć godzinami? Chyba nie dlatego, że to 
ciekawsze od lekcji.
— Nie rozumiem... — powiedział Sądej bawiąc się kałamarzem.
— Czego pan nie rozumie?
— Nie rozumiem — uśmiechnął się Sądej — dlaczego pan chciałby, żeby Stopa zmiękł.
— Jak to? — zapytał zdumiony kierownik.
— No, przecież celem naszego wychowania nie ma być mięczak. Przypomnę tutaj, że 
właśnie mięczaki wytwarzają skorupę i zamykają się w niej.
— Co widzimy na przykład u małży i ślimaków — dodał poważnie Gondera.
Pan kierownik poczerwieniał.
— Żarty zoologiczne są tu nie na miejscu. Proszę poważnie. Klasa jest zła i należy 
zastanowić się nad metodami.
— Zła? Wcale się z tym nie zgadzam — powiedział głośno Sądej. — To jest wartościowa 
klasa... Nieprzeciętni chłopcy...
— Nieprzeciętne łobuzy, zgoda — uśmiechnął się gorzko Stelmach.
— Nie przeczę, że i łobuzy. Są to jednak chłopcy zdolni, ciekawi, z zainteresowaniami. 
Świadczy o tym choćby ta wyprawa do kopalni. Kto z nas, proszę kolegów, w ich wieku uciekał 
do kopalni? Uciekało się do lasu, w pole.
— Przepraszam, ja nie uciekałem — oświadczył surowo pan Stelmach — proszę nie 
uogólniać. Dziwię się, że pan kolega chce usprawiedliwić tak oczywiste wykroczenia.
— Nie, nie chcę usprawiedliwić... Ale... proszę kolegów, czy to naprawdę tylko ich wina? 
A my?...
Kierownik chodził wzburzony po pokoju, z rękoma założonymi do tyłu.
— Pan kolega Sądej zawsze staje po stronie urwisów. No, cóż... To nic nie kosztuje, ale 
ciekawym, jak by wyglądała szósta, gdyby był jej wychowawcą.
— No, może nie najgorzej — rzekł urażony Sądej.
— Może więc pan objąłby to stanowisko, właśnie wakuje — rzekł z ironią kierownik.
— Pan wie, że mam obowiązków aż nadto.
— Oczywiście wymawia się pan. Łatwo jest służyć genialnymi radami. Ale proszę, niech 
pan pokaże te swoje metody. Zobaczymy, czy daleko na nich można zajechać... No cóż, 
tchórzymy?
Sądej przyglądał się kałamarzowi.
— Dobrze, obejmę wychowawstwo szóstej — podniósł nagle głowę.
— Pan żartuje — powiedział zaskoczony kierownik. — Pan chyba zdaje sobie sprawę...
— Zdaję sobie doskonale...
— Nie... nie mogę pozwolić na podobne ryzyko.
— Przecież pan mi sam zaproponował.
— Nie brał pan chyba tego na serio?
— Przeciwnie, rozmawialiśmy, zdaje się, poważnie.
Kierownik tarł ręce z zakłopotaniem.
— Powiem szczerze, pan nie da rady. Tam trzeba nauczyciela silnego jak koń. Nie macie 
warunków, kolego.
— To się okaże.
Wtrącili się pozostali nauczyciele. Przez parę minut spierano się gwałtownie. W końcu 
kierownik trąc ręce obrócił się do Sądeja.
— Więc obstaje pan przy swoim zamiarze?
— Tak!
— I do półrocza zobowiązuje się pan wyciągnąć ich?
— Do końca roku.
— Nie mogę dopuścić, by klasa straciła rok.
— Więc dobrze, do półrocza.
Pan Stelmach patrzył niedowierzająco spod okularów. Kierownik skinął na niego.
— Kolego Stelmach, zaprotokołujcie.
Nagle zatrzymał się i nasłuchiwał. Jego uszu dobiegły jakieś krzyki za drzwiami.
Wiadomość, że Sądej objął wychowawstwo, wywołała wśród szóstaków burzliwy 
entuzjazm. Tylko w paczce Miksy podniosły się głosy, że Gondera byłby jeszcze lepszy. No, ale i 
Sądej nie jest zły. Bronił przecież.
— Ja ci mówiłem, że Sądej to jest ktoś — mówił uszczęśliwiony Wiktor do Karlika.
— Cicho bądźcie, bo usłyszą jeszcze — syczeli Miksa i Joniec podsłuchując przy 
drzwiach.
W tej samej chwili kierownik otworzył drzwi i zderzył się z przerażonymi chłopcami.
— A to co? — zasapał. — No tak, szósta... Podsłuchiwali. Proszę, proszę, kolego Sądej.
Sądej wyszedł na próg, ale chłopców już nie było. Czmychnęli jak zmyci. Z dołu 
dochodził tylko pośpieszny tupot wielu nóg. Zajączkowski, wzburzony, zatrzasnął drzwi.
— Oto pana pupilkowie, Sądej — zasapał.

Z NOTATNIKA BATURY

Mam trzynasty rok i chodzę do szóstej klasy w Wilczkowie. Mój tatuś był kowalem i mój 
dziadek też. Ale teraz kuźnia jest zamknięta i mama suszy tam bieliznę, a tatuś został majstrem w 
warsztatach przy kopalni i nie robi już podków ani okuć do wozów, tylko różne narzędzia dla 
górników.
Adam, mój najstarszy brat, też jest kowalem i też w kopalni. A oprócz niego mam jeszcze 
trzech braci i jedną siostrę Anielkę. I każdy już jest ważny.
Pietrek jest nawet radnym w Gminnej Radzie Narodowej, należy do Komitetu Gminnego 
i przemawia na każdym zebraniu. A poza tym rządzi całym gospodarstwem i tą jedną morgą, 
którą mamy.
Franek służy w wojsku przy samolotach i lata na odrzutowcach.
Stasiek uczy się w technikum w Bytomiu i na pewno będzie sztygarem w kopalni.
Czasem to im wszystkim zazdroszczę, nawet Anielce, chociaż jest dziewczyną, bo już jest 
w szkole inżynierskiej w Częstochowie i mimo że wzięła nudny, dziewczyński wydział 
włókienniczy, ale zawsze, co mnie zakasowała, to zakasowała, bo ja jestem jeszcze w 
powszechniaku i uczę się dopiero na ułamkach.
Bo ja jestem najmłodszy.
To wcale nie jest przyjemne być najmłodszym. Oni wszyscy już są dorośli i już są czymś. 
Tylko człowiek wciąż jeszcze jest niczym i zawsze dla nich jest się małym. Bardzo mnie to 
złości, bo wcale nie jestem mały i jestem już taki duży jak nauczyciel Gondera, a poza tym 
jestem najsilniejszy w klasie i nawet Gola z siódmej mnie nie położy, chociaż ma piętnaście lat i 
jest prawie dorosły.
Postanowiłem pisać ten notatnik, bo dzieją się u nas różne hece, a szkoda gadać, żebyśmy 
inaczej przeszli do historii. Ale to wcale nie ma być pamiętnik, bo pamiętniki piszą dziewczyny, 
takie jak Zośka Szkło, i zapisują tam różne głupstwa, co która powiedziała, jak była ubrana i co 
jej się śniło. A ja będę zapisywał same ważne rzeczy i całą prawdę, i to, co mnie złości.
A poza tym mam zamiar być wielkim racjonalizatorem (przekreślone i napisane 
„wynalazcą”). Jak umrę, będą o mnie uczyć i będą pisać książki. Tak mało piszą w książkach o 
uczonych, co robili, jak byli dziećmi (przekreślone i napisane „młodzieżą”), więc ja 
postanowiłem zapisywać, żeby pisarze mieli materiał.
A na końcu to będę dlatego pisał, bo ja się często złoszczę, a Sądej powiedział, że gniew 
wsiąka w papier, więc zobaczę, czy to jest prawda.
A najwięcej to mnie złości, że u nas nie ma drużyny.
W innych szkołach wszędzie mają i w „Świecie Młodych” czytam, i w „Płomyku” o tych 
drużynach, tylko u nas brak, bo nie ma kto być przewodnikiem. Od zeszłego roku tak się to 
wałkuje.
Na wiosnę, jak widziałem, że nic z tego nie wychodzi, chciałem sam zrobić drużynę.
„Zapisujcie się do mnie” — powiedziałem.
I wywiesiłem kolorowe ogłoszenie. Z młodszych klas to nawet pozapisywali się, a z 
naszej to tylko Stachurka, bo on jest moim przyjacielem, a inni to nie chcieli się zapisywać, bo 
bali się, żebym nimi nie rządził, tak mi powiedzieli.
No, a ci malcy, co się zapisali, zaraz mnie otoczyli i mówią:
„Ty, Batura, a piłka będzie?”
„A dostaniemy czerwone chusty?”
„Dostaniecie!”
Wszystko im obiecałem. Dziewięćdziesięciu malców wtedy się zapisało.
Na drugi dzień robimy ze Stachurka zbiórkę. Przyszli wszyscy, co do jednego, ale nie 
chcą się nawet ustawiać, tylko od razu: „Daj nam chusty czerwone i piłkę”.
„Bratkowie — mówię do nich — tak od razu skąd wam wytrzasnę? Kapitalistą nie jestem, 
żebym wam chusty fundował i piłkę. Skarbonka pusta, zapracować, braciszkowie, trzeba”.
Zagnałem pętaków do zbierania ziół, bo czytałem, że na tym można zarobić i inni 
harcerze sobie fest skarbonkę nabili. Przez całe popołudnie ganiałem smarkaczy po łące i lesie — 
uzbierali nawet sporo — i kazałem przyjść na drugi dzień.
Ale na drugi dzień przyszedł tylko jeden Stachurka. Rozzłościłem się i biegam po wsi. A 
oni się przede mną kryją i jeszcze matki z kijem napuszczają. Taka z łebkami robota. Może ich w 
to pierwsze popołudnie za bardzo przycisnąłem, no, ale co oni myśleli, że w drużynie to się do 
góry brzuchem leży? A Timur do roboty nie pędził?
A potem już nie mogłem ich wyciągnąć na zbiórki. Mówią, żeby najpierw były chusty i 
piłka. Jakby to było najważniejsze! Ale wiadomo, szczeniaki, „ciemny element” — jak mówi 
Pietrek.
Z tego wszystkiego podpisaliśmy tylko ze Stachurką umowę o wzajemnej pomocy. Tylko 
jego lubię naprawdę z całej szkoły. Reszta to granda.

20 września 1952 r., sobota
Nareszcie powrócili z wagarów Rudniok i ten tchórz, Stopa. Rudniok ma jeszcze plaster 
na nosie i parę sińców na twarzy, ale mu już schodzą. Obaj są strasznie źli, nie dają sobie nic 
powiedzieć i zaraz piorą. Po lekcjach była rada nauczycielska. O mało co nie wylali ich z budy, 
ale Sądej się za nimi ujął i w ogóle za całą szóstą.

22 września, poniedziałek
Dzisiaj była bardzo dziwna lekcja geografii, bo cały czas rozmawialiśmy o wyprawie 
Rudnioka i Stopy.
Pan Sądej wziął ich obu do siebie za stół nauczycielski i kazał Kropię przynieść jeszcze 
jedno krzesło. Potem posadził ich obu za stołem i powiedział, że powróciło z wyprawy 
badawczej dwu podróżników: profesor Karol Rudniok — geolog, i profesor Wiktor Stopa — 
mineralog, i że chcą podzielić się z szanownymi słuchaczami swoimi wrażeniami.
Wszyscy myśleli, że to żart, i zaczęli się śmiać, ale pan Sądej zaraz uciszył klasę i 
powiedział, że to wcale nie jest żart, potem odszedł na bok, pod okno, i skinął na „podróżników”.
„No, możecie zaczynać”.
Wtedy oni zaczęli opowiadać, najpierw Rudniok, później Stopa, a później znów Rudniok. 
A pan Sądej tylko czasem coś wtrącił albo o coś ich zapytał. Z początku obaj byli bardzo 
czerwoni i strasznie się jąkali, i co trochę patrzyli na Sądeja, ale potem jakoś im przeszło i 
opowiedzieli nam od początku o całej wyprawie. Najpierw, jaki miała cel, jak się do niej 
przygotowali, jak uciekli z kina i wszystko po kolei.
Z początku Miksa i ludzie z jego paczki uśmiechali się szyderczo do siebie i nawet parę 
razy przygadali „podróżnikom”, choć pan Sądej nie pozwalał przerywać.
Ale później, gdy Rudniok opowiedział, jak zeszli do prochowni, w klasie zrobiła się cisza. 
I już do końca wszyscy słuchali. A potem rozpoczęła się dyskusja. Pan Sądej podzielił tablicę 
pionową krechą na dwie części. Po prawej stronie mieliśmy zapisywać to, co było dobre, czyli 
plusy wyprawy, a po lewej to, co było złe, czyli minusy wyprawy.
Ale nikt nie wiedział, co powiedzieć, bo każdy bał się powiedzieć, że tam coś było 
dobrego, bo jak można przy nauczycielu chwalić kogoś za to, że uciekł z lekcji. A znowu ganić 
nie wypadało jakoś, bo wyprawa była dosyć morowa.
Więc pan Sądej powiedział:
„Może najpierw macie jakieś pytania do podróżników, to proszę bardzo”.
Wtedy rozległy się szepty i cała klasa zaczęła brzęczeć jak ul, ale nikt nie podnosił 
palców. Wtedy ja wstałem i zapytałem, czemu tak wielką i ważną wyprawę urządzili w tajemnicy 
przed klasą. Wszyscy się od razu uciszyli, bo chyba każdy o to chciał najpierw zapytać. Rudniok 
i Stopa zaczerwienili się i zaczęli oglądać na pana Sądeja. Ale pan Sądej rozłożył ręce i dał znak, 
żeby sami odpowiedzieli. Więc Rudniok odpowiedział, że dlatego wybrali się w tajemnicy, bo 
nie wiedzieli, czy klasę zaciekawi taka wyprawa. Wtedy zerwał się Miksa i zaczął krzyczeć:
„Tak, tak, nie wiedzieli! Ale łżą... fałszywcy! Oni dobrze wiedzieli, a dlatego sami się 
wybrali, bo chcieli, żeby tylko oni byli ważni i żeby cała klasa im zazdrościła”.
„A więc ty uważasz, że jest im czego zazdrościć?” — przyłapał go Sądej.
Miksa wił się jak piskorz.
„E, nie... ale...”
„Ale co?”
„Ale przygody to mieli fest”.
„Czy wszyscy uważają, że Rudniok i Stopa mieli ciekawe przygody?” — zapytał pan 
Sądej.
Klasa zabrzęczała, szeptano gorączkowo.
„No?” — mówił Sądej.
Jedni patrzyli na drugich, czy to nie jakaś zasadzka z jego strony. Przyznać się, że tak, a 
jak capnie?
Sądej musiał się skapować, bo powiedział, żeby mówili zupełnie szczerze i że on wcale 
za to nie będzie się na nikogo gniewać.
Więc w kilku miejscach bąknięto, że tak. Sądej zarządził głosowanie i kazał, żeby ci, co 
tak uważają, podnieśli ręce. Tylko Zosia Szkło i jeszcze kilka dziewczynek nie podniosło rąk. 
Sądej kazał policzyć głosy. Było dwadzieścia cztery i siedem przeciw.
I Sądej zapisał po stronie plusów: „Ciekawe przygody”.
„Więc ty myślisz, że oni dlatego sami się wybrali, żeby im wszyscy zazdrościli?” — pytał 
dalej Miksy.
„Tak”.
„I żeby mogli się chwalić — dopowiedziała Jadźka Pocieszek. — Tak, tak, niech się nie 
wykręcają, bo i tak im nikt nie uwierzy”.
Rudniok znowu się obejrzał na pana Sądeja. A potem powiedział, że dobrze, powie 
prawdę, dlaczego urządzili wyprawę w tajemnicy przed klasą. Bo jakby powiedzieli o tym klasie, 
to z wyprawy byłby guzik. Bo klasa jest bałaganiarska i nigdy z nią nic nie wiadomo, a poza tym 
są w klasie tacy, którzy tylko patrzą, żeby wkopać. Tak powiedział. „Zresztą — dodał — nawet 
gdyby nikt nie poskarżył, to z wyprawy też byłby guzik, bo w takiej klasie w ogóle nie można się 
dogadać i coś zorganizować, bo każdy chciałby rządzić”.
Wiem, że mnie chciał przyciąć, bo jak to mówił, to patrzył na mnie. W każdym razie cała 
klasa się obraziła, a w tylnych ławkach od razu zawrzało. I zaraz zerwała się Jadźka 
Pocieszkówna.
„To są wszystko wykręty. Jeszcze nic nie wiadomo. A może właśnie klasa by się 
zgodziła? Przecież nie próbowałeś się dogadać”.
„No i co z tego? — odparł Karlik. — Nawet jakbyście się zgodzili, to taką wyprawę całej 
klasy zaraz by złapali. Przecież nie mogli wszyscy uciec z kina. Gdzie by się schowali?”.
Wtedy ja wstałem i powiedziałem, że przecież można by wybrać delegację i nam nie o to 
chodziło, że nie wszyscy byli na wyprawie, ale, że to była dzika wyprawa, urządzona bez wiedzy 
klasy. Dlaczego?
„Przecież już tłumaczyłem dlaczego” — odburknął rozzłoszczony Rudniok.
Ale podniósł się gwar i wszyscy naraz zaczęli mówić. Aż pan Sądej musiał uciszać klasę.
„Więc jesteście zdania, że Rudniok i Stopa źle zrobili, że wybrali się bez wiedzy klasy?” 
— zapytał głośno.
„Tak”.
Pan Sądej znów zarządził głosowanie i okazało się, że wszyscy tak myślą.
Więc pan Sądej napisał po stronie minusów: „W tajemnicy przed klasą”.
A potem zaraz wstała Zosia Szkło i żeby się podlizać, powiedziała patrząc na pana 
Sądeja:
„Poza tym oni zrobili źle, że uciekli z lekcji”.
„I przestraszyli panów nauczycieli” — dodała zaraz druga.
A potem wszyscy naraz zaczęli mówić jeden przez drugiego:
„Zmartwili matkę”.
„Ukradli mleko”.
„Opuścili trzy dni w szkole”.
„Pokłócili robotników”.
„Przeszkodzili górnikom w robocie”.
Ledwo miałem czas notować, bo wciąż nowi wstawali i każdy coś dorzucał — a to, że 
ukradli lampę, że zrobili zamieszanie na wsi, że nakłamali. Liczyliśmy, ile razy, ale nie mogliśmy 
się doliczyć. Nawet Stachurka zabrał głos:
„Moją mamę też nastraszyli i nie puściła mnie do szkoły”.
Wtedy wstałem i powiedziałem, że mój brat mówi, że przez Stopę nie udało się zebranie.
Pan Sądej uśmiechnął się.
„No, nie tylko przez Stopę”.
Pod koniec lekcji na tablicy było napisane tak:

BILANS WYPRAWY RUDNIOKA I STOPY

Co złego?
1. Uciekli z lekcji.
2. W tajemnicy przed klasą.
3. Zmartwili matkę.
4. Zmartwili sztygara Malinowskiego.
5. Przestraszyli panów nauczycieli.
6. Opuścili trzy dni w szkole.
7. Zabrali dużo czasu nauczycielom i kolegom.
8. Pięć (?) razy skłamali.
9. Ukradli mleko i lampę.
10. Pokłócili majstra z rudawym.
11. Przeszkodzili górnikom w robocie.
12. Zrobili zamieszanie na wsi.
13. Wywołali plotki.
14. W różny sposób pomogli wrogowi spółdzielni.
15. Nabili sobie pięć (?) siniaków.
16. Rozbili nos.
17. Wpadli do wody.
18. Zmarzli.
19. Mogli zachorować.

Co tam było dobrego?
1. Mieli ciekawe przygody.
2. Poznali pracę w kopalni.
3. Zbudzili bumelanta.
4. Dostali nauczkę na całe (?) życie.

Tam gdzie klasa nie była pewna, pan Sądej wstawił znak zapytania w nawiasach.
Wszyscy przyglądali się długo tej tablicy. Było nam smutno, że tak drogo kosztują 
przygody. Bilans był miażdżący dla Rudnioka i Stopy.
Wszyscy wiedzieliśmy, że ta wyprawa wylęgła różne hece, ale nie myśleliśmy, że aż tyle. 
A na pewno nie wszystkie zanotowaliśmy.
Zgodziliśmy się z Rudniokiem i Stopą, że w ich wyprawie tkwił jakiś błąd.
„Nie opłaciło się — powiedziała nagle Zosia Szkło — wcale się nie opłaciło. Tyle 
szkody. Lepiej, żeby wcale nie urządzali tej wyprawy. Ja bym im nie pozwoliła, gdybym 
wiedziała”...
Spojrzeliśmy na nią niechętnie.
„To znaczy, naskarżyłabyś?” — mruknął Rudniok.
„»Naskarżyłabyś, naskarżyłabyś«... to wcale nie byłoby skarżenie, bo by wyszło na dobre. 
Nawet tobie. Nie miałbyś plastra na nosie”.
„Nic ci do tego — odparł Rudniok. — A skąd ty wiesz, może ja chcę nosić plaster?”.
Zosia Szkło wzruszyła ramionami, ale zaraz wstała Jadźka Pocieszkówna.
„Dobrze, plaster to twoja rzecz — rzekła zaperzona do Rudnioka — ale jak robicie 
zamieszanie i przeszkadzacie górnikom, i pomagacie wrogowi, to już nie wasza sprawa. I co, 
mamy wam na to pozwalać?”.
Zapanowała cisza, wszyscy patrzyli na pana Sądeja. Właściwie to chyba nikt naprawdę 
nie wie, jak to jest ze skarżeniem. Ale pan Sądej uśmiechał się tylko i nic nie chciał powiedzieć.
Widziałem, że nikt nie ma odwagi się zapytać i wszyscy patrzą na mnie, więc wstałem i 
zapytałem Sądeja, czy jakby Zośka dowiedziała się, że Rudniok i Stopa chcą uciec z lekcji, i 
pobiegła powiedzieć mu o tym, to czy to byłoby skarżenie i jak to z tym właściwie jest.
„To trudna sprawa... W każdym razie, gdyby Zosia tak zrobiła, to byłoby skarżenie — 
odparł. — Ale ja wcale nie byłbym z tego zadowolony. Zgadnijcie, co powinna zrobić Zosia?”...
Ktoś powiedział:
„Najpierw do nich pójść i przekonać”.
„Tak, myślałby kto, że to dużo pomoże” — broniła się Zośka.
„Powinna przedstawić wszystko całej klasie. Jak się powie klasie, to nie jest skarżenie”.
„Tak... nie powinni robić na własną rękę”.
„I wtedy musieliby się wytłumaczyć przed całą klasą”.
„I można by to lepiej zorganizować”.
„Zadzwonilibyśmy do kopalni, żeby pozwolili na wycieczkę” — szepnął Stachurka.
A Zosia, uśmiechając się do Sądeja, dodała:
„I poprosilibyśmy pana nauczyciela, żeby nam pomógł i poszedł z nami, i wtedy 
wszystko by poszło jak po maśle”.
„Tak... ale wtedy nie byłoby przygód” — powiedział Karlik ponuro.
„Co ty wiesz, byłyby inne przygody” — krzyknęła Jadźka.
Sam nie wiem, co o tym myśleć.

23 września, wtorek
Rudniok i Stopa mają ogłosić w gazetce sprawozdanie z wyprawy, żeby wszyscy 
dowiedzieli się, jak to było naprawdę, i że to, co mówili o Stopie, to były podłe plotki.

24 września, środa
Sprawozdanie już wisi i wszyscy czytają. Przyjęliśmy z powrotem Stopę do komitetu 
redakcyjnego, ale ma jeszcze napisać zaległy artykuł o skupie.
Na wsi też się uspokoiło. Pietrek zaciera ręce i mówi, że teraz będzie można znów ruszyć 
sprawę spółdzielni, bo plotki miały krótkie nogi i wszyscy się na nich poznali.


CZĘŚĆ III
SERCE KLASY


ROZDZIAŁ XVI
Cuda się jednak zdarzają • Los dziennikarza • „Mamo, mamo, co ty 
robisz?!” • U koczowników • Waga lekkopółśrednia

Czy jest coś gorszego niż odpowiadanie przy tablicy? W ławce masz jeszcze setki 
możliwości, byle nie zawiodło cię oko i ucho. Ale przy tablicy jesteś bezbronny jak niemowlę. 
Odcięty od podpowiadaczy i ściągawek, wydany na szydercze spojrzenia wrogów. Zanim dotrze 
do ciebie szept przyjaciela, przechwyci go pan nauczyciel, który stanął między tobą a klasą. 
Czujesz się jak dąb wyrwany z urodzajnej gleby. Na cóż tu się zdadzą talenty piłkarza? Choćbyś 
był nawet postrachem Wilczej Góry i filarem przesławnej paczki jaskiniowców — tutaj czujesz 
swoją nicość.
Tak myślał Miksa wywołany z ławki przez pana Sądeja do rozwiązania zadania o szynce.
— Przeczytaj jeszcze raz — mówi łagodnie pan Sądej przeglądając zeszyty z zadaniami 
klasowymi.
Miksa duka z książki:
— „Szynka traci po ugotowaniu 1/4 wagi. Ile ważyła pierwotnie szynka, która po 
ugotowaniu ważyła 4,65 kg?”
Brr... Takie pytanie może obrzydzić szynkę na całe życie. Ach, koniecznie trzeba na 
przyszłość pomyśleć nad jakimś wynalazkiem ułatwiającym odpowiadanie przy tablicy. 
Przydałaby się sygnalizacja bezdźwiękowa, a może lepiej wyuczyć się alfabetu dla 
głuchoniemych... Tymczasem jednak Miksa przeżywa klapę na całej linii. Czas dany mu do 
namysłu ucieka. W każdej chwili pan Sądej może krzyknąć: „Cóż, Miksa, chcesz zimować po raz 
trzeci w klasie szóstej? Nieźle sobie poczynasz od nowego roku szkolnego. Marsz na miejsce!”. I 
wpisze do dzienniczka i do swojego notesu dwóję. A Miksa jest w tej sytuacji, że nie może sobie 
pozwolić na żadną dwóję. Nie dlatego, że ma wstręt do złych stopni, ale dlatego, że brzydzi się 
niewymownie ojcowskiego paska i zbyt szanuje swoje siedzenie, zwłaszcza że otrzymał już 
„zaliczkę” od przewidującego ojca.
— No więc, Miksa?
Pan Sądej ogląda sobie paznokcie. To zły znak. Co tu robić, co robić? Miksa liczy już 
tylko na cud. Można by wprawdzie udawać, że się rozwiązuje, coś dukać, kombinować, byle 
zyskać na czasie, ale to jest możliwe tylko w teorii. W rzeczywistości bowiem nie można 
wydusić ani słowa. Gardło ściska strach, resztki skąpej wiedzy i konceptu wyciekają gdzieś z 
głowy i człowiek staje się ofiarą gorszą niż normalnie. Ach, żeby nagle zabrzmiał dzwonek! Ale 
Miksa wie dobrze, że to marzenie ściętej głowy. Do dzwonka chyba jeszcze co najmniej cały 
kwadrans. Żeby „chociaż” trzęsienie ziemi lub nagłe zasłabnięcie pana nauczyciela! Ale, 
niestety, okrutny glob ziemski nie ma ochoty się zatrząść. Kałamarz z czerwonym atramentem 
stoi mocno i ani drgnie. Pan Sądej wygląda zdrowo jak ryba, ogląda sobie spokojnie paznokcie i 
nic nie wskazuje na to, by za chwilę miał upaść na podłogę. Teraz kiwa łysawą głową, patrząc na 
klasę, jakby brał ją za świadka tępoty Miksowej. Więc znikąd ratunku? Znikąd. Miksa poci się 
jak mysz w potrzasku. Tak, stało się to najgorsze. Oto pan Sądej obraca się do Miksy i ważąc w 
rękach linijkę otwiera usta... I nagle... Miksie bije gwałtownie serce. Tak, to nie mogło być 
złudzenie! Słychać pośpieszne kroki na korytarzu. Ktoś idzie. Może do gminy? Nie, do klasy. 
Stuka do drzwi. Miksie chce się krzyczeć z radości. Uratowany!
Drzwi uchylają się i do klasy zagląda łysa główka sekretarza Kupścia.
— Nie przeszkadzam?
Nie czekając na odpowiedź pakuje się do środka. Chwyta pana Sądeja za rękaw i szepcze 
mu coś do ucha. Pan Sądej marszczy się i mruczy:
— Teraz? Niemożliwe! Mam lekcję. A potem godzinę wychowawczą, bo te cymbały 
wciąż jeszcze myślą, że wakacje się nie skończyły — pan Sądej patrzy surowo na Miksę.
— Tak, ale... — sekretarz Kupść trze sobie ręce i uśmiecha się tajemniczo.
W tej samej chwili w drzwi wpadł zasapany stróż gminny Kropa z dzwonkiem w ręce.
— Towarzysz sekretarz prosi pana nauczyciela zaraz po lekcjach do Komitetu.
— O, właśnie — pan Kupść zaciera ręce — nawet sam sekretarz Komitetu Gminnego... 
też.
— Mnie? — Sądej patrzy to na stróża, to na Kupścia.
— Tak, tak... pan przecież... chłopów kusił tą spółdzielnią — sekretarz Kupść uśmiecha 
się szatańsko.
Sądej czerwieni się, patrzy na zegarek i nagle zaczyna zbierać gorączkowo zeszyty i 
wkładać płaszcz. O Miksie już zapomniał. Zresztą za drzwiami rozlega się upragniony dzwonek.
— Zawsze tak nagle... niespodziewanie... w ostatniej chwili — gdera Sądej kręcąc się 
zaaferowany po klasie. Przez pomyłkę pakuje do teczki dziennik klasowy. Dziwi się, że nie chce 
się zmieścić, wyjmuje go zawstydzony. W roztargnieniu wyciera nos ścierką od kredy, którą 
trzymał w ręce, i chowa ją do kieszeni — jej koniec wystaje mu śmiesznie spod marynarki — i 
tak wybiega z tą ścierką, zapominając z tego wszystkiego kaloszy. Na progu coś sobie 
przypomina, odwraca się nagle i sapie:
— Na jutro powtórzenie!
Klasa patrzy na jego nos umazany kredą, ale nikomu jakoś nie przychodzi na myśl śmiać 
się. Pan Sądej jest w tej chwili bohaterem całej klasy.
A potem nagle zrobiło się wielkie zamieszanie. Zerwały się okrzyki:
— Hura!... Niech żyje spółdzielnia!
Z tymi okrzykami wypadli na podwórze, strasząc w korytarzu interesantów pana Kupścia. 
Właściwie to nikt dokładnie nie wiedział, jak wygląda taka spółdzielnia produkcyjna, ale to nie 
miało znaczenia. Wszyscy byli przejęci, nawet Miksa.
— Ty, szwagier — trącił Wiktora kułakiem w żebro — poszedłbyś do takiej spółdzielni? 
Tam, bracie, swoboda... Starzy tylko na dniówki robią, a ty wolny... Ech, Osuch by cię nie puścił!
Wiktor spojrzał na niego ze złością.
Tymczasem pod płotem komitet redakcyjny żywo rozprawiał nad sytuacją. Wywiad 
doniósł, że o siódmej odbędzie się zebranie w sprawie spółdzielni.
— Choina, żeby tak być na takim zebraniu! — wzdychał Batura.
— Może by pozwolili zostać? To przecież nasza klasa.
— Iii, przegonią! — machnął ręką Batura.
— Żeby chociaż delegatów wpuścili albo korespondenta — westchnęła Jadźka.
— Prawda, delegatów powinni wpuścić — podchwycił Karlik. — Ojciec opowiadał, że 
jak był na Kongresie Pokoju w Warszawie, to tam była też delegacja dzieci. No, to jak tam mogła 
być, to tym bardziej u nas.
Nagle za płotem rozległy się głośne okrzyki. W otoczeniu chłopców biegł drogą Gola 
naciągając futrzane rękawice na ręce okręcone gałganami.
— Przyjdźcie na trening... Wilcza Góra... stary kamieniołom! — krzyknął w stroną 
Karlika i Wiktora.
Chłopcy popatrzyli na siebie i obaj uśmiechnęli się pod nosem. Mieli już co innego na 
głowie.
* * *
O siódmej wieczorem pół klasy znalazło się znów pod szkołą. Batura chciał 
przeprowadzić wybory delegatów, ale okazało się, że wszyscy chcą być delegatami. Spór 
rozstrzygnął pan Kupść, który pojawił się w drzwiach klasy, taszcząc wraz z zasapanym stróżem 
Kropą wielką ławę.
— Zmiatać, już was nie ma! — krzyknął na widok chłopców. — Wynoście się do jasnej 
Andromedy!
Mimo to Batura postanowił spróbować.
— Proszę pana, my chcieliśmy do gazetki napisać... Niech pan pozwoli zostać chociaż 
komitetowi.
— Co? Jakiemu znów komitetowi?
— No, redakcyjnemu... od gazetki.
— Ja wam dam gazetkę, łobuzy! To poważne zebranie.
— Kiedy my...
— Chłopcze, nie mam czasu.
— Chociaż jednego redaktora... Nawet na Kongresie...
— A daj ty mi święty spokój! Co za smarkacz nachalny!
— To... to... biurokracja! — wykrztusił oburzony Batura.
Pan Kupść upuścił ławkę ze stukiem i poczerwieniał z gniewu.
— Panie Kropa, w ucho go! Smarkacz pyskaty!
Panu Kropię, jako nieprzejednanemu wrogowi gazetki, nie trzeba było tego dwa razy 
powtarzać, wobec czego chłopcy wycofali się przezornie na podwórze.
Tutaj Batura powiedział:
— Chłopaki, na skutek oporu biurokraty naszej gazetce grozi brak reportażu. Chłopaki, 
złamiemy opór biurokraty. Nasz specjalny korespondent musi być na obradach. Nieeech żyje 
spółdzielnia!
— Niech żyje! — zabrzmiały buntownicze okrzyki.
— No dobrze — wtrącił rzeczowy zawsze Rudniok — ale jak przemycimy tam 
korespondenta? Zobaczą i wykurzą.
— No, trzeba coś obmyślić — spoważniał Batura.
— Ja mam myśl — odezwała się Jadzia Pocieszek. — Schowamy go w szafie.
Patrzyła roziskrzonymi oczami na kolegów. Pomysł był tak niezwykły, że przez chwilę 
panowało milczenie. Rzeczywiście w klasie stała duża szafa, w której przechowywano pomoce 
naukowe, ale żeby wsadzić tam redaktora?...
— Ależ to jest klawa myśl! — krzyknął Batura.
— Zaraz, zaraz — wycedził Rudniok — przecież ta szafa jest zapchana.
— Głupstwo! — zapalał się Batura. — Trzeba tylko wsadzić kogoś chudego. Koledzy i 
koleżanki, kto na ochotnika?
Zapanowało przykre milczenie. Nikt nie zgłaszał swej kandydatury. Nikomu jakoś nie 
uśmiechało się siedzenie w ciasnej szafie.
— Koledzy, trzeba się poświęcić... — nakłaniał Batura. — Ochotnika uwiecznimy w 
gazetce... Specjalne wyróżnienie i tak dalej...
— No, to się poświęć, a ja napiszę dla ciebie wyróżnienie — uśmiechnął się jadowicie 
Wiktor.
Batura wzruszył ramionami.
— Niech Jadźka włazi, jej pomysł — zapiszczała Krysia Wojtachówna.
— No wiesz — oburzyła się Jadźka, aż warkoczyki podskoczyły jej na plecach. — Ja 
wymyśliłam, to wystarczy, a ty jak chcesz bronić swojego Batury, to wejdź sama. Jesteś w sam 
raz chuda...
Krysia zaczerwieniła się.
— Szwagra tam wsadzić! — krzyknął Miksa ze strachu, żeby jemu nie kazali, ponieważ 
był najchudszy z całej klasy. — Zalega przecież z artykułem o skupie, to niech przynajmniej 
teraz popracuje dla gazetki.
— Racja — powiedział Batura zwracając się do Wiktora. — Mamy przecież umowę. 
Punkt trzeci pamiętasz? Zamiast o skupie przygotujesz reportaż z zebrania.
— Tak! Tak! — poparło go parę głosów. — Niech Wiktor włazi do szafy.
Wiktor przełknął śliną przez skurczone gardło. Wrabiają go. Mają silne argumenty, ale 
Wiktor nie jest głupi siedzieć w szafie Bóg wie jak długo. To zresztą może by i ścierpiał, ale co 
będzie, jak go nakryją? Wiktor boi się, ale za nic w świecie nie przyznałby się do tego. 
Postanawia odwrócić kota ogonem. Podnosi głowę i, siląc się na niedbały, lekko drwiący ton, 
mówi:
— No, jeśli Batura się boi, to ja... owszem... mogę...
Cios był celny. Batura poderwał się zaperzony.
— Ja się boję?! Proszę bardzo — wchodzę do szafy! — skoczył w kierunku szkoły.
Wiktor uśmiechnął się pod nosem. Już myślał, że się wywinął, kiedy usłyszał głosy:
— Nie, Batura za ciężki. Szafę rozwali.
— Za bardzo niecierpliwy!
— On by w środku zebrania nie wytrzymał i wyskoczył — śmiała się Kryśka.
— Zatrzymajcie go!
Pogonili za Batura i przyciągnęli go z powrotem. Prawdę mówiąc opierał się słabo i 
raczej dla fasonu tylko.
— Już lepiej, żeby Wiktor.
— Tak... tak... niech lepiej on.
Wiktor zbladł.
— Ja... ja mam w domu robotę.
— Te, te, szwagier, znamy się na tym, nie zalewaj, powiedz lepiej, że się boisz — Miksa 
zrobił taki ruch, jakby go chciał poklepać po ramieniu.
— Jak ciocię kocham, mam robotę — odsunął się Wiktor.
— Pierze drzeć!
— Gęsiskubek!
— Co, coś powiedział? — rzucił się do Miksy Wiktor.
— To, że się boisz Osucha!
— Tyle się boję, o! — pokazał wszystkim figę.
— No, to jazda! — popchnęli go w stronę klasy.
Wiktor zacisnął zęby.
— Dobrze, pójdę, ale Jadźka i Miksa przeproszą mnie za to pierze.
Batura zagwizdał.
— Ho, ho, jakie wymagania! Co wam zależy, przeproście go — zwrócił się do 
winowajców.
— O, jeszcze czego?! — oburzyła się Jadźka.
— Jadźka, zrób to dla spółdzielni.
Jadźka popatrzyła po pełnych napięcia twarzach koleżanek i kolegów.
— Przepraszam cię za to pierze — powiedziała do Wiktora — ale robię to tylko dla 
spółdzielni i... dla gazetki.
— Nie gniewaj się, szwagier — uścisnął go za rękę Miksa. — Ja tak naumyślnie... żebyś 
się zgodził... A Osucha to my już usadzimy.
Wiktor chrząknął zakłopotany. Ten Miksa to nawet nie jest zły chłopak.
No cóż, słowo się rzekło, kobyłka u płotu. Wiktor pozwolił się poprowadzić do klasy. 
Kroczył trochę niepewnie... bo nie wiadomo, jak tam z Kropą. Oho, niedobrze. Kręci się jeszcze. 
Właśnie wylazł z klasy, zacierając ręce. Za nim Kupść.
— To niech pan teraz pędzi po wodę sodową... bo będzie gorąco — mruknął znacząco do 
Kropy i zniknął w drzwiach gminy.
Kropa minął gromadkę dzieci, przyglądając im się czujnie spode łba, i trzasnął furtką.
Wszyscy zrozumieli, że nadarzyła się sposobność. Zaciągnęli pośpiesznie pobladłego z 
emocji Wiktora do klasy i zamknęli w szafie. Przydałoby się dla wszelkiej pewności na klucz, ale 
nie da rady. Na miejscu zamka jest bowiem w drzwiach szafy dziura. To może nawet lepiej. 
Reporter będzie mógł nie tylko dobrze słyszeć, ale i obserwować.
— Tylko siedź cicho, szwagier, nie zdradź się, bo będzie heca — upomina go Miksa.
— Siedź... siedź! — wybuchnął Wiktor. — Myślicie, że tu można siedzieć?
— No to klęcz — radzi z okrutną obojętnością Batura. — W sam raz, będziesz miał oko 
przy dziurze.
— A uważaj, żebyś głową nie trącił o górną półkę, tam są kwasy — ostrzega go po 
przyjacielsku Rudniok.
Najbardziej przejęte są dziewczynki.
— Ojej, Wiktor, tylko się nie uduś — piszczy Jadźka. Ma teraz wyrzuty sumienia, że 
dokuczała mu z tym pierzem. Przeprosiny też wyszły bardzo zimno. Więc teraz wsuwa 
Wiktorowi przez dziurkę landrynkę, ale Wiktor odtrąca ją. Zbyt świeże są rany, które mu Jadźka 
zadała.
— Uwaga! — syczy od drzwi Stachurka. — Kropa wraca.
Ledwie zdążyli odskoczyć od szafy, na progu ukazał się Kropa trzymając w jednej i 
drugiej ręce po pęku butelek lemoniady.
— A was znów tu licho przyniosło? — ryczy na widok dzieci. — Wynocha, no, już!
Wybiegają z piskiem i śmiechem. Może sobie teraz pan Kropa ich wyganiać. Wykonali, 
co trzeba.
Tymczasem zamkniętemu reporterowi drętwieją ze strachu nogi. Wiktor sam nie 
wiedział, że można się aż tak bać. Nie zdziwiłby się, gdyby Kropa usłyszał bicie jego serca — 
tak głośno wali. To wszystko przez tę głupią pozycję. Zdaje mu się, że szafa trzeszczy i że Kropa 
przygląda się jej podejrzliwie. Ale nie, to tylko złudzenie. Pan Kropa zajęty jest czym innym. 
Rozgląda się czujnie dokoła, potem nagłym ruchem odmyka butelkę i pije pośpiesznie, 
przymknąwszy z rozkoszy oczy. Na ten widok napada Wiktora nagłe pragnienie, czuje, że 
zasycha mu w ustach. Choroba, jak on tu wysiedzi te kilka godzin?
Kropa wyduldał już całą butelkę, teraz wdycha głęboko powietrze, sapie zadowolony, 
człapiąc po klasie jak syty kot. A to drań! Patrzcie! Do wypróżnionej butelki nalewa dla 
niepoznaki wodę z flakonu z kwiatami. Woda ma zgniły, żółty kolor i w sam raz imituje 
lemoniadę.
Tymczasem sytuacja Wiktora wcale nie była do pozazdroszczenia. Z prawej strony dźgał 
go w bok dziób jakiegoś wypchanego ptaka i wyschły na kamień grzbiet zwierzęcy. Chciał 
przesunąć się w lewą stronę, lecz tu natrafił na globus i zwinięte w rolki mapy. Próbował oprzeć 
się przynajmniej o tył szafy, ale i to okazało się niewykonalne, gdyż jak na złość tkwił tam 
potężny gwóźdź, który za każdym nieostrożnym ruchem wbijał mu się boleśnie w plecy. Nie 
mógł wstać, bo szafa była za niska, zresztą bał się potrącić te przeklęte kwasy. Nie mógł usiąść, 
bo bał się narobić hałasu, a poza tym straciłby z oczu widok klasy. Jedyne, co mógł zrobić, to 
klęcząc opuścić się na pięty.
Nagle przez szparę w szafie przedarł się promień światła i padł na Madagaskar na 
globusie. Wiktor drgnął i wyprostował się na kolanach tak gwałtownie, że aż szafa skrzypnęła.
Do sali wchodzili ludzie. Najpierw szedł pan Kupść z lampą naftową. W świetle jego 
łysina błyszczała pełnym blaskiem jak polerowane jajo. Za nim szedł chudy, czarny chłop — 
sekretarz Komitetu Gminnego, Bryl — cienie uwydatniały jeszcze bardziej jego zapadłe policzki. 
Dalej — przewodniczący Prezydium GRN, Sobieszek, z jakimś nieznajomym — widać z 
powiatu ktoś przyjechał. Na końcu zaś cała masa chłopów, a wśród nich — Wiktor wstrzymał 
oddech z wrażenia — matka! Ledwo się opanował, by nie wyskoczyć z ukrycia. Więc jednak 
przyszła... Czyżby zamierzała przystąpić do spółdzielni? Nigdy nie dała sobie słowa o tym 
powiedzieć. Kiedy raz Wiktor pod wpływem lekcji bąknął o spółdzielni, porwała za miotłę. Lecz 
co to? — zaniepokoił się Wiktor. Za matką sunie stary Osuch. Czyżby i ten?... Nie, to śmieszne! 
Więc po co przyszli? Czy tylko z ciekawości?
Ludzie schodzili się jeszcze przez kilka minut. Wreszcie sekretarz Bryl uciszył zebranych 
i zaczął mówić o znaczeniu spółdzielni produkcyjnej. Potrząsnął małą książeczką i mówił, że tu 
jest przepis na lekarstwo, które wyleczy chłopów z biedy. Wiktor przysłuchiwał się już chyba 
trzem takim zebraniom i znał te wszystkie agitatorskie sposoby sekretarza. Wiedział, że ta mała 
książeczka to statuty spółdzielni produkcyjnej i że teraz sekretarz weźmie kredę w rękę i na 
tablicy będzie krzywymi, niezdarnymi liczbami udowadniał, ile korzyści przyniosłoby chłopom z 
Wilczkowa założenie spółdzielni.
Lecz oto stało się inaczej. Sekretarz mówił, że nie będzie więcej przekonywać ludzi 
gołymi słowami, że mogą się przekonać na własne oczy. „O, jaki spryciarz — myśli Wiktor. — 
Umyślnie przerywa teraz, żeby podniecić ciekawość ludzi. Udało mu się!” Na sali poruszenie i 
gwar.
— Cóżeście znów sprytnego wymyślili? — pyta głośno wdowa Sitarzowa. — No, gadaj, 
gadaj, Bryl.
Więc Bryl oznajmił, że właśnie organizuje się z powiatu wycieczka do spółdzielni 
produkcyjnej na Ziemiach Zachodnich. Chodzi o to, żeby i z Wilczkowa pojechała delegacja i 
zobaczyła na własne oczy, jak tam jest. A potem poprosił, żeby się ludzie wypowiadali.
Ludzie zaczęli gadać, ale między sobą, i nikt nie chciał zabrać głosu, więc sekretarz znów 
mówił i zachęcał i dopiero wtedy wstał ojciec Miksy i powiedział, że to jest bardzo dobry pomysł 
z tą wycieczką i że koniecznie musi z Wilczkowa pojechać delegacja, najlepiej niech jadą ci, 
którzy są najmniej przekonani. I że on proponuje, żeby pojechał Skórka, Pocieszek i wdowa 
Stopina.
Słysząc nazwisko matki Wiktor tak się poruszył, że nabił się na gwóźdź. Ale to było 
głupstwo wobec radości, jaka go ogarnęła. A to frajda! Matka pojedzie do spółdzielni. Na pewno 
zabierze go z sobą. Póty będzie ją nudził, aż go zabierze. Wtedy dopiero Wiktor odkuje się ze 
wszystkim, za to darcie pierza.
Ale matka milczała.
Za to od razu zerwał się Skórka.
— Bardzo dziękuję za zaufanie — ukłonił się śmiesznie Miksie — pojadę, pewnie, że 
pojadę. Sumiennie wszystko obejrzę... Tylko... czy to będzie dużo kosztować?
— Nie, podróż pokrywa się — powiedział sekretarz.
— No, to jadę, tylko... — Skórka zaczął przestępować z nogi na nogę, miąć kapelusz w 
rękach i w bok patrzeć — tylko chciałem się zapytać... ehe, zauważyć... że... ehe — chrząknął i 
pocierał rzadkie, szczeciniaste wąsiki — my wszyscy za polepszeniem, szkoda gadać. Bardzo to 
dobra rzecz spółdzielnia i my naszej kochanej władzy ludowej bardzo dziękujemy — Skórka 
kłaniał się. — Mój synek został górnikiem, córeczkę za mąż wydałem za kolejarza z Herbów, 
drugi synek w Kielcach się uczy...
— Dobrze, dobrze. Skórka, ale co to ma do spółdzielni? — przerwał mu sekretarz.
— A ma to właśnie, że rodzinka, że tak powiem, rozparcelowana... to znaczy się, ehe, że 
kłopotu nie ma, jak gęby zapchać... to znaczy się, już jest dobrze. — Skórka kłaniał się 
sekretarzowi i nagle zaczął pośpiesznie klaskać.
Wiktor zobaczył, że Osuch i matka też klaszczą.
Ale sekretarz Bryl siedział nachmurzony i wcale się nie cieszył.
— To znaczy się, Skórka — powiedział — że według was spółdzielnia w Wilczkowie nie 
jest potrzebna?
Skórka główkę przekrzywił i uśmiechnął się bezzębnymi ustami.
— Nie, ja nie mówię, że niepotrzebna. Ja nic nie mówię — usiadł uśmiechając się 
krzywo. — A pojechać, pojadę. Pojechać można, czemu nie.
Po Skórce zaraz wstał Pocieszek i zaczął bardzo długo opowiadać, jaka to dobra rzecz 
spółdzielnia.
— Ja wam tam zawsze mówię, że jak rząd wymyślił, musi być dobra rzecz. — Przerwał, 
po brodzie zaczął się skrobać i głos zniżył, jakby tajemnicę obwieszczał. — Ale czy rząd był u 
nas w Wilczkowie? Nie, rząd jest w Warszawie, a koło Warszawy płasko — dolina. Rząd nie był 
w Wilczkowie, więc nie wie, że tu albo kamienie, albo piach, albo górka, albo dół... Co roku pług 
mi się na amen szczerbi na tej skale. Dobrze, że konia mam nie nerwowego, inaczej pług diabli 
by wzięli. A pomyśleć, co będzie, jak się maszynę puści!... Widziałem ja, moi ludzie, traktor, 
widziałem w Pawłowicach w pegeerze, jak orał, widziałem. Nie powiem, bardzo sprytna 
maszyna, ale nerwowa. Jak szarpnie — diabłu by ogon urwała, taka mocna. Puść ją tutaj z 
pługiem — na nic pług i siebie potrzaska. A taki traktor kosztowna rzecz... Jak też pan sekretarz 
myśli, ile to-to może kosztować? Mnie się widzi, że za te pieniądze chałupę by murowaną 
postawił. Żal... żal taką maszynę na te nasze skały puścić, szkoda dla nas traktora, sekretarzu. 
Tak, bardzo to dobra rzecz spółdzielnia, ale mnie się zdaje, że dla nas za dobra... Oj, nie dla nas, 
nie dla nas — Pocieszek wyciągnął z kieszeni wielką chustkę i nos czy też oczy wycierał. — Już 
my tacy nieszczęśliwi, że nam i traktor nie pomoże, i spółdzielnia nie dla nas, może gdzie indziej, 
pod Warszawą albo nad Wisłą koło Sandomierza, ale u nas, w Wilczkowie... — Pocieszek wciąż 
oczy i nos wycierał z żalu za spółdzielnią.
Wśród ludzi podniósł się szum. Wiktor przestraszył się. Może rzeczywiście w 
Wilczkowie nie można zrobić spółdzielni? Osuch pewnie się cieszy. Spojrzał w tamtą stronę. Ale 
Osuch siedział skromniusio na brzeżku ławy, papierosa palił, na lasce wsparty.
— W gardle zaschło, pozwolicie, że się napiję — Pocieszek przysunął się do stołu 
prezydialnego.
— Proszę, proszę.
Pocieszek sięgnął po butelkę, chwycił pierwszą z brzegu, fachowo potrząsnął, 
odkorkował.
— Gazu nie ma — stwierdził. — No, ale lu!
Przechylił butelkę do ust i wypluł, krztusząc się z pełną obrzydzenia miną.
— Co za świństwo?! Trucizna, nie limoniada!
Wiktor nie wytrzymał i parsknął śmiechem. Na szczęście śmiali się wszyscy, choć nie 
rozumieli, o co właściwie chodzi, i nikt nie usłyszał odgłosu dochodzącego z szafy. Tylko jeden 
Kupść odwrócił się zdumiony w tamtą stronę, a nie widząc nikogo, zaczął sobie przetykać 
palcem ucho, sądząc, że słuch go omylił.
Tymczasem Pocieszek, wymachując rękami, rezonował dalej:
— Limoniady u nas robić nie umieją, a do spółdzielni się biorą. Tfu! Myśmy, ehe, że tak 
powiem, do wyższych form nie dojrzeli.
— Pokażcie no tę butelkę — zażądano w Prezydium.
— Nie dam... do gazety z nią pojadę. Niech spróbują tego świństwa i opiszą. To bardzo 
smutne, że brat robotnik karmi nas taką limoniadą.
— Siadajcie już, Pocieszek! — krzyknął zdenerwowanym głosem sekretarz.
— Zaraz... jeszczem się nie wypowiedział. Wypowiedzieć się nie wolno czy jak?
— Wolno, wolno, tylko trzymajcie się tematu.
— Już się trzymam... Co ja mówiłem? Aha, że tera musi być oszczędność. Tak jest 
powiedziane w gazecie, że nic marnować nie wolno... a u nas by się zmarnował, jak Boga 
kocham, zmarnowałby się — Pocieszek bił się w piersi. — A to bardzo kosztowna maszyna... ile 
benzyny wypije, a ile oleju — strach pomyśleć!
— Nie więcej niż wy dzisiaj czystej, Pocieszku! — krzyknął z sali Wojtach.
Pocieszek chciał jeszcze dalej ględzić, ale go usadzono.
— Prosimy Prezydium, żeby pijaków do głosu nie dopuszczało — rzekł podenerwowany 
Wojtach.
Wstał sekretarz Bryl kręcąc nerwowo w palcach ołówek.
— Wrogowie nasi za każdym razem inaczej kręcą. Teraz dwu obłudników wystawili do 
gadania, a sami siedzą cicho. Ja nawet myślę, że Pocieszek nie przypadkiem jest pijany. 
Wszystko po to, żeby ludziom w głowie zamącić. Bo to, co gadali — głupie jest. Wyjaśnijcie to, 
towarzyszu Sądej.
Wtedy wstał Sądej i zaczął wszystko po kolei wyjaśniać, że przecież nie wszyscy mogą 
odejść ze wsi do miasta i nie odejdą, i że Skórka nie ma racji, jak mówi, że na wsi już jest dobrze, 
bo wcale jeszcze dobrze nie jest, bo taka wdowa Sitarzowa musi uprawiać kawał skały i na chleb 
jej nawet nie starczy, i musi najmować się do posług, i ludzie się za dużo męczą, bo nie mają 
maszyn. A niech Pocieszka serce nie boli, że się u nich w Wilczkowie maszyny potrzaskają, bo w 
spółdzielni nikt nie będzie orał skał. Teraz tacy, jak wdowa Sitarzowa i Pocieszek, sieją nawet na 
skale, bo nie mają innej ziemi, ale w spółdzielni będzie inaczej. Skały, nieużytki zalesi się, a 
resztę ziemi tak dobrze uprawi, że da cztery razy więcej, niż teraz daje. I będzie się hodować 
krowy, które dadzą po trzy tysiące litrów mleka. A dzieci nareszcie przestaną je paść i odtąd będą 
mogły spokojnie uczyć się i bawić.
— Nie o sobie tylko myślcie! — krzyczał pan Sądej z palcem wysoko podniesionym do 
góry, aż się Wiktor dziwił, bo nie wiedział, że spokojny zawsze pan Sądej może tak krzyczeć. — 
O waszych dzieciach pomyślcie. Dzieci czekają na waszą decyzję! — zakończył.
Po czym ocierając czoło podszedł do okna, żeby je otworzyć. W zadymionej sali powiało 
chłodnym, rześkim powietrzem. Z dworu dały się słyszeć jakieś okrzyki. To zebrani pod oknem 
szóstacy skandowali:
— My chce-my spół-dziel-ni! My chce-my spół-dziel-ni!
Pan Sądej, uśmiechnięty, pomachał im ręką. Ośmieleni chłopcy ruszyli całą paczką do 
drzwi.
Tymczasem na sali podniosły się zewsząd szepty i rozgwar rósł coraz większy.
Osuch rozglądał się niespokojnie po sali i poruszał ustami, jakby coś żuł. W końcu 
podniósł się ciężko i oparty na lasce zaczął bulgotać:
— Nie ma się co pan nauczyciel na dzieci powoływać. Jak je nauczył, tak świergolą, 
wiadomo. Ja tam tylko tyle powiem: dzieci zawsze od początku świata u rodziców pasły i korona 
im z głowy nie spadła. To właśnie pasąc owieczki miewał pierwsze objawienia święty Jan Bosco, 
co zakon salezjański utwierdził, a Bernardka dzieweczka na służbach będąc świętości się 
dorobiła... A pan nauczyciel też przecież mądry i uczony, a kiedyś sam nam tu opowiadał, że u 
tatusia w młodości bydełko pasał, znaczy się, nic w tym złego i nie to nauce przeszkadza...
— Przepraszam, przepraszam — przerwał mu gwałtownie pan Sądej — jeśli już pan 
Osuch przykładami operuje, to ja też mam jeden przykład. Był u nas świetny uczeń. Siostra tego 
chłopca wyszła niedawno za mąż. Teść ma duże gospodarstwo i nowy dom. No i namówił matkę 
chłopca, by przeprowadziła się do jego domu, niby na lokatorów. I od czasu tej przeprowadzki 
ten najlepszy uczeń zaczął się uczyć źle, coraz gorzej, nie odrabiał lekcji, spóźniał się...
Ludzie uśmiechali się domyślnie i zerkali w jego stronę.
— Dosyć! — rozległ się krzyk kobiety.
Stopina wstała czerwona i mówiła na pół z płaczem:
— Nieprawda. Nieprawda. To nie dlatego. Nauczyciele się do niego uprzedzili. Przyszedł 
do ich klasy taki jeden nowy, jego ojciec w mundurze, nauczyciele koło niego skaczą. Tak. A 
mojego zepchnęli. A na spółdzielnię wy mnie nie namawiajcie, bo po mojemu to wszystko 
niepotrzebne. Tak, tak. Niepotrzebne. Nigdzie nie pojadę! Nigdzie!
Było cicho jak makiem zasiał. I nagle w tej ciszy, gdzieś tuż za plecami pana Sądeja, 
rozległ się rozpaczliwy głos chłopięcy:
— Mamo, mamo, co ty robisz?!
Ludzie rozglądali się zadziwieni. Głos było słychać, a osoby nie widać. Sekretarz Kupść 
odznaczał się widać najlepszym słuchem, bo od razu skoczył do szafy, gwałtownie szarpnął 
drzwi i... wyciągnął z wnętrza najpierw wypchanego tchórza, potem globus, a na końcu 
zapłakanego Wiktora.
Pomruk zdziwienia przeszedł przez salę.
— Skąd się tu wziąłeś, Stopa? — wyszeptał przestraszony pan Sądej.
— Niech pan nauczyciel nie udaje, że nie wie — zagrzmiał dyszącym od pasji głosem 
Osuch. — A wy, ludzie, przyjrzyjcie się dobrze. Zawsze mówiłem, że ten suchotnik dzieci 
męczy. Chłopca w szafie zamknął. Taki niby słodziutki, a kat. Biedne dziecko... — przytulił 
oniemiałego Wiktora do piersi i szorował pieszczotliwie po twarzy nie ogoloną gębą.
Wiktor wyszarpnął mu się ze wstrętem i wpadł prosto w rozłożone ramiona matki.
— Mamo! Mamo!
Wszyscy patrzyli na niego ze współczuciem. Pan Sądej biegał od chłopa do chłopa, 
ściskał ich za ręce, zaklinając żałosnym głosem:
— Nie wierzcie! To kłamstwo! Nie zamknąłem... Nic nie rozumiem, jak on mógł...
Wiktor patrzył przez łzy na jego zrozpaczoną twarz, chciał powiedzieć prawdę, ale zdjął 
go jakiś wstyd... Wstydził się teraz wszystkiego — i tego, że siedział zamknięty i że się 
rozpłakał, i za matkę się wstydził... Chciał być teraz jak najdalej od ludzi. Wydarł się z rąk matki 
i czmychnął z sali.
W korytarzu zderzył się z gromadką szóstaków.
— Stój! Gdzie uciekasz, tchórzu?! — krzyknął Batura. — Wrócisz z nami. To trzeba 
wyjaśnić.
Siłą pchnęli go z powrotem na salę.
— A to, co znaczy? — skoczył do nich sekretarz Kupść. — Czego wy tutaj? Zmiatać mi 
stąd, do jasnej Andromedy!
Gromadka stała przy drzwiach z czapkami w rękach.
— Bo myśmy, proszę pana, chcieli jedną rzecz powiedzieć — krztusząc się mówili jeden 
przez drugiego.
Kupść poruszył błyszczącą skórą na łysinie, co nie wróżyło nic dobrego.
— A co wy tutaj macie do gadania?
— W sprawie Stopy, proszę pana.
— Stopy?
— Pozwólcie im, obywatelu — wmieszał się nieznajomy z powiatu.
Chłopcy zaczęli pośpiesznie tłumaczyć, wszyscy naraz, tak głośno, że aż nieznajomy 
zatkał sobie uszy.
— Zaraz, zaraz, powiedzcie najpierw, z kim mam zaszczyt i przyjemność. Widzę, że 
jakaś bojowa kompania, harcerze?
Batura zaczerwienił się.
— Nie... my jesteśmy, no... zwyczajni ludzie.
Nieznajomy uśmiechnął się.
— U nas nie ma drużyny — dorzucił Rudniok.
Nieznajomy zamienił parę słów z panem Sądejem.
— Nie mamy przewodnika, towarzyszu instruktorze — rozłożył ręce Sądej — przyrzekli 
nam nową siłę. Etat jest... ale dotąd nikogo nie widać.
— Taak — instruktor przyglądał się uważnie chłopcom, aż spuścili oczy. — No, więc o 
co wam chodzi, „zwyczajni ludzie”?
— A bo, proszę pana... towarzysza — poprawił się Batura — to... to myśmy Stopę tam 
zamknęli...
— Wy? A to, po co? — brwi instruktora ściągnęły się surowo.
— Bo my byliśmy ciekawi zebrania.
— I chcieliśmy do gazetki napisać.
— Bo my wszyscy chcemy, żeby była spółdzielnia.
— Żeby były traktory.
— I żebyśmy nie musieli paść krów...
— I dlatego zamknęliście w szafie kolegę?
— Dlatego, towarzyszu. Bo nie chcieli nas wpuścić i on miał być reporterem.
— No, no — zdumiał się instruktor. — Aleście zbyt płaczliwego reportera wybrali — 
zauważył nie bez złośliwości.
— Co zrobić, towarzyszu? Przykrość go spotkała, ja bym też pewnie nie wytrzymał na 
jego miejscu... Trudno było wytrzymać, towarzyszu — tłumaczył Batura.
Ludzie przysłuchiwali się z ciekawością tej rozmowie.
— O, moje kochaniuśkie, jak to za spółdzielnią stoją — wyrwało się wdowie Sitarzowej i 
otarła oko końcem fartucha.
Osuch przypatrywał się temu wszystkiemu z tajoną wściekłością, oblizując niecierpliwie 
wargi.
— To przecież komedia! Komedia! — zaczął nagle wołać. — Gadają jak wyuczone. 
Widzieliście, nawet dzieci podbechtali. Wszystko ułożone z góry.
— Tera dzieci od starych więcej rozumu mają — mruknął Wojtach patrząc na niego 
surowo, po czym wylazł z ławki i zaczął zakładać okulary.
— Dajcie no mi ten statut — zwrócił się głośno do sekretarza Bryla — do domu zabiorę, 
rozejrzę się. Od namysłu jeszcze nikogo głowa nie rozbolała — mruknął.
Obejrzał statut i zapytał:
— To niby kiedy wyjazd?
— Wojtachu, pojedziecie? — wykrztusił Stachurka.
— Pojechać zawsze można, przejazdy darmowe — mruknął Wojtach chowając pomału 
statut do kieszeni. — Pocieszek z góry uważa, że spółdzielnia tu nie wyjdzie, to na co mu 
jechać?...
— Naprawdę byście pojechali? — Stachurka badał go podejrzliwie.
— No, przecież powiedziałem.
— No, to ja z wami.
— To i ja.
Z gęstej ciżby niemrawo zaczęły kapać ostrożne zgłoszenia.
— Zaraz, zaraz, tylu miejsc nie ma — zdumiony Kupść tarł się ołówkiem po łysinie.
— Mój tatuś jedzie, jedzie! — darła się uradowana Kryśka.
— I mój! — pysznił się Stachurka.
Wiktorowi znów łzy napłynęły do oczu.
Osuch ostentacyjnie nakładał kapelusz. Kiwnąwszy na swoich stronników, ruszył do 
drzwi przepychając się gwałtownie przez tłum. Na progu odwrócił się i pogroził w milczeniu 
laską w stronę chłopców.
Batura opuszczał zebranie zadowolony. Wprawdzie z tym mazgajem Wiktorem trochę 
głupio wypadło, ale koniec końcem wszystko skończyło się dobrze. Instruktor z Komitetu 
Powiatowego nie pogniewał się na nich, a nawet powiedział, że spełnili na tym zebraniu 
„pozytywną rolę”. Batura nie bardzo wiedział, na czym to polegało, ale skoro towarzysz 
instruktor tak powiedział, to widocznie rzeczywiście nie wypadli głupio.
Najwięcej zaś ucieszyło Baturę, że przy pożegnaniu instruktor powiedział:
„No, więc trzymajcie się dobrze, »zwyczajni ludzie«. Musimy zbadać, co się stało z 
przewodnikiem, którego wam obiecali”.
Nareszcie może założą w Wilczkowie drużynę harcerską. Oczywiście Batura objąłby tam 
jakieś kierownicze stanowisko. Wtedy dopiero zabłysną jego talenty. Zorganizuje natychmiast 
ekipę do zbadania starych chodników w Wilczej Górze. Kto wie, czy nie odkryje nawet 
wielkiego gniazda rudy — szybciej niż górnicy w kopalni. No i założy prawdziwą drużynę 
piłkarską. Nie będą potrzebowali łaski Goli. Kupią sobie własną piłkę. Skąd wezmą pieniądze? 
Batura się o to nie boi. Samemu trudno zdobyć. Ale w dwudziestu załatwią się szybko. 
Wystarczą dwie, trzy wyprawy do lasu. Nazbiera się trochę ziół, owoców dzikiej róży, głogu, a 
choćby grzybów, i sprzeda.
— Hej, hej... redaktor mazgaj — usłyszał nagle wołanie.
To Miksa zatrzymał Wiktora, który z ponurą miną opuszczał podwórze szkolne.
— Nie nawiewaj, szwagier. Co będzie z artykułem?
— Daj mi spokój! — Wiktor trzasnął furtką.
— Zostaw go — machnął ręką Batura.
— Nie po to go przeprosiłem — mruczał Miksa. — Kto teraz napisze?
— O to się nie bój — powiedział Batura.
Rzeczywiście chętnych do pisania o spółdzielni produkcyjnej znalazło się aż nadto. 
Trzeba było wybierać. Jadźka pokłóciła się przy tym z Jońcem. Żadne nie chciało ustąpić. W 
końcu Batura wybrał Jońca, bo Joniec obiecał, że zilustruje swój artykuł podobiznami Skórki, 
Pocieszka i Osucha. Jadźka, która nie umiała tak dobrze rysować jak Joniec, wyszła obrażona i 
powiedziała, że już nigdy nic do gazetki nie napisze.
— Obejdzie się, bez łaski — wycedził Batura i zaczął się umawiać z Miksą i Stachurką, 
kiedy napiszą swoje artykuły. Obaj chłopcy zobowiązali się przynieść artykuły pojutrze.
— Mur? — zapytał Batura.
— Żelazobeton — odpowiedzieli.
* * *
Szosa, przy której stoi wilczkowska szkoła, nie biegnie przez cały Wilczków, lecz 
kilkadziesiąt metrów za szkołą w stronę Wilczej Góry zostawia wieś i skręca w dół. Reszta wsi, 
aż do stóp Wilczej Góry, zbudowana jest przy krętym, kamienistym i pełnym czerwonego błota 
wąwozie, podobnym raczej do wyschłego łożyska górskiej rzeki niż do drogi. Tutaj znajduje się 
nowy dom Osucha, tutaj mieszka Gola, a jeszcze dalej pan Sądej.
Wyrwawszy się Miksie Wiktor puścił się pędem w stronę domu, ale wkrótce zwolnił. 
Uświadomił sobie, że nie ma po co tak śpieszyć się do domu. Czekała go tam przeprawa z matką, 
a w najlepszym razie — zapędzenie do roboty. Wtem na wzgórzu po prawej stronie drogi 
zobaczył ogień. „To pewnie Gola koczuje”.
Nie namyślając się wiele skręcił pod górę. Był już tak blisko, że rozróżnił sylwetki 
koczowników, uwijające się przy ognisku, gdy zatrzymał go ostrzegawczy gwizd i okrzyk: „Stój, 
kto idzie!”
Z bruzdy ziemniaczyska podniósł się usmarowany sadzami malec i gryząc kartofel 
zagrodził mu drogę.
— Czego chcesz?
— Powiedz twojemu Wielkiemu Chanowi, że przyszedł przyjaciel.
Ale w tej samej chwili rozległ się znajomy skrzypiący głos:
— A, szwagier, jak się masz! Puśćcie go tutaj.
Wartownicy rozstąpili się.
— No co, przyszła koza do woza? Wykręciłeś się od artykułu? — pytał Gola. Siedział 
przy ognisku obłożony pieczonymi kartoflami. Obok leżały rękawice.
— Mam ich w nosie — mruknął Wiktor.
Gola zagwizdał z podziwem i zaczął przyglądać się Wiktorowi z uśmiechem, kręcąc w 
palcach jeden z pojedynczych włosków porastających mu brodę. Nie cierpiał gazetki, odkąd z 
racji swego wybryku z listonoszem znalazł się tam w satyrycznej rubryce „Palcem w oko”, 
wyrysowany przez Jońca.
Potem podniósł żagiew z ogniska i oświetlił Wiktora.
— Buczałeś?
— Nie, skąd — zaczerwienił się Wiktor.
Gola uśmiechał się niedowierzająco, gmerając patykiem w ogniu.
— Żałuj, że nie poszedłeś z nami. Wiesz co ? — dodał, bawiąc się rękawicami. — 
Organizuję drużynę.
— Ty?
— A co, myślisz, że nie ma chętnych?
— Z tymi pętakami? — wzruszył ramionami Wiktor. — Co za przyjemność.
— Nie bój nic! Starsi też się do nas zlecą. Zobaczysz. Batura zostanie sam ze swoimi 
nożycami, klejem i zadartym nosem. Na ciebie też liczę. Chyba nie nawalisz więcej? Jutro rano 
będziemy ważyć zawodników.
Nagle rozległy się ostrzegawcze gwizdki. Gola zerwał się na nogi i gwizdnął przeraźliwie 
na dwu palcach. Gromada koczowników rozproszyła się w ciemności.
— Czego jeszcze siedzisz? — syknął na Wiktora. — Pocieszek do nas z kijem leci.
Nie czekając na Stopę, rzucił się do ucieczki. Wiktor za nim.
— A złodzieje, rabusie! — krzyczał za nimi Pocieszek. — Ziemniaków im się zachciało.
* * *
Wiktor ostrożnie odemknął furtkę. W kuchni świeciło się jeszcze. „Niedobrze” — 
pomyślał. Nie chciał ryzykować zetknięcia z matką. Postanowił wejść „górnym wejściem”. Lecz 
gdy był już na dachu, rozległ się tupot na podwórzu i przerażone starcze okrzyki:
— Ratunku, złodzieje! Trzymajcie złodzieja! Na dach wszedł!
Po chwili ściągnięto struchlałego Wiktora na ziemię. Matka od razu zasypała go 
złorzeczeniami:
— To tak... to tak... wejść po ludzku się wstydzisz! Ino jak złodziej! Sumienie cię 
gryzie... Trzeba było tam, w szkole, się wstydzić.
Widząc, że zanosi się na grubszą operację, chciał dać nogę, lecz matka schwyciła go 
błyskawicznie za kołnierz i wepchnęła do kuchni. Był tam już Osuch, człapał po izbie, sapiąc i 
wzdychając. Matka porwała ścierkę.
— A, ty wycieruchu!... — krzyczała. — Ledwo od ziemi odrósł, już przeciw matce 
rodzonej. A, gałgan wyrodny! Polityki mu się zachciewa... Jeść nie masz co? Butów nie masz? 
Dachu nad głową? Tak ci źle, że do spółdzielni chciałbyś?!
Wiktor skulił się pod razami.
— Ja wiem — syczała matka — leń cię tam ciągnie...
Na szczęście otworzyły się drzwi i na progu stanął Felek Osuch w górniczym rynsztunku.
— A dajcie mu, matka, spokój! Szwagier, za cóż ci tak skórę maglują?
Stopina podniosła oczy. Korzystając z nieuwagi matki Wiktor wyrwał się i wypadł na 
szosę. Biegł jak szalony przed siebie. Nagle usłyszał gwałtowny turkot. Jakaś furmanka pędziła 
na złamanie karku z góry. Widać obca i konie musiały się spłoszyć. Wiktor ledwie zdążył 
odskoczyć na bok. Na bosych łydkach poczuł uderzenia odprysków kamiennych. Obrócił się, by 
przypatrzyć się temu zwariowanemu woźnicy, ale fura była już daleko.
* * *
Następnego dnia przed lekcjami na wadze dziesiętnej w magazynie Gminnej Spółdzielni 
odbywało się ważenie zawodników.
Chłopcy podchodzili kolejno. Gola sprawdzał najpierw walory fizyczne kandydatów, 
macał muskuły, żebra i szczęki. Przebierał jak kupiec na targowisku. Malcy z czwartej nadymali 
piersi i naprężali mięśnie, by ukryć niedostatki kondycyjne, ale waga dziesiętna demaskowała ich 
bezlitośnie. Poniżej trzydziestu kilo Gola nie brał.
Niejeden z malców opił się wodą i objadł, aż pękał, byle dosięgnąć upragnionej 
trzydziestki, ale Gola, zdumiony ciężarem znanych chucher, połapał się wkrótce. Odtąd każdego 
„nieletniego” kandydata szturchał w żołądek przed wpuszczeniem na wagę. Kto miał brzuch jak 
bęben — odpadał. Batura przyglądał się z daleka tym brutalnym obrządkom z uśmiechem 
pogardy. Gola zachęcał go, by i on wstąpił na wagę, ale Batura skrzywił się tylko z niesmakiem. 
W ten sposób Gola został bez partnera równego mu wagą.
Przyjęci przechodzili na drugą stronę magazynu, gdzie na workach z mąką i grochem 
odbywał się już nieoficjalny trening, i pierwsza krew popłynęła z nosa.
Z kolei Gola przystąpił do klasyfikacji według wag. Wyciągnął z brulionu tabelę i po 
kolei ważył zawodników, po czym wpisywał do poszczególnych grup, według tabeli:
Waga musza — od trzydziestu do trzydziestu dwu i pół.
Waga kogucia — od trzydziestu dwu i pół do trzydziestu pięciu, i tak dalej po kolei: waga 
piórkowa, lekka, lekkopółśrednia, półśrednia, lekkośrednia, średnia, półciężka i ciężka — 
powyżej pięćdziesięciu pięciu kilo.
Wiktor Stopa ze swoją wagą czterdziestu trzech kilo został zaliczony do lekkopółśredniej.
Pochłonięci ważeniem, spóźnili się dobry kwadrans do szkoły. Szczęściem Sądej, który 
miał mieć pierwszą lekcję, jeszcze nie przyszedł.
W klasie wzmagał się hałas. Joniec chciał znokautować Stachurkę i strącili doniczkę z 
kwiatkiem ze stolika. Po klasie fruwały gołębie i strzały z papieru. Miksa krzyczał, że on puści 
strzały zatrute. Umaczał koniec strzały w atramencie i wycelował do Batury stojącego pod 
drzwiami. Nagle drzwi otwarły się i do klasy wszedł stróż Kropa z dziennikiem. Batura usunął 
się i opływająca atramentem strzała trafiła Kropę prosto w biały, nakrochmalony kołnierzyk od 
koszuli.
Klasa oniemiała z przerażenia. Ale tym razem pan Kropa nie wymyślał, tylko od razu 
poszedł do pana kierownika.
Pan kierownik popatrzył na rozbitą doniczkę, na zaśmieconą podłogę, na strzały i gołębie, 
na kołnierzyk pana Kropy, potem oparł się ciężko obiema rękami o stół i, zamiast krzyczeć, 
powiedział zmęczonym i bardzo smutnym głosem:
— Jestem już osiem lat nauczycielem. Uczyłem dwanaście szóstych klas, ale takiej jak 
wasza jeszcze nie widziałem. Co dzień nowe wybryki i awantury. Byłem już zdecydowany 
zastosować wobec was specjalne środki. Twierdziłem, że jesteście klasą złą i niepoprawną. Pan 
Sądej was wtedy bronił. Objął wychowawstwo, zobowiązał się w waszym imieniu, że się 
podciągniecie... Ale widać nie miał racji... Wy jesteście naprawdę źli. Macie kamienne serca... 
Właśnie teraz, kiedy on tak ciężko zachorował... wy się tak zabawiacie...
Klasa popatrzyła po sobie przerażona.
— My... my nie wiedzieliśmy, proszę pana — wykrztusił Batura. — A co się panu 
Sądejowi stało?
— Uległ bardzo poważnemu wypadkowi. Wczoraj wieczorem pogotowie zabrało go do 
szpitala. — Zajączkowski patrzył ciężkim wzrokiem po klasie. — Do dziś nie odzyskał 
przytomności.
W śmiertelnej ciszy zapisał do dziennika przyczynę nieodbycia się lekcji.
— Klasa przeprosi pana Kropę — powiedział surowo.
Miksa podszedł do woźnego i wybełkotał słowa przeprosin.
* * *
Na przerwie Gola, jak zwykle najlepiej poinformowany, dostarczył bliższych wiadomości 
o wypadku Sądeja.
— Wiecie już o Łysku? — przybiegł zadyszany. — Wracał z kolacji do domu, on się 
stołuje u kierownika, i wtedy... fura jakaś rozpędzona najechała z tyłu... Zdaje się, że coś tam ma 
złamane i ranę w głowie.
— On był zawsze taki roztargniony — szepnął wstrząśnięty Batura. — Jeszcze wczoraj 
tak się tym wszystkim przejął...
Wiktor wpatrywał się w Golę, blady jak trup.
— Fura... rozpędzona fura... z góry... — powtarzał jak nieprzytomny.
— Co ci jest? — szepnął Rudniok.
— Nic... nic... to takie straszne!


ROZDZIAŁ XVII
U Baturów • „Boicie się, Stachurka?” • Wyjazd delegacji • Historia z 
butami

Cóż z tego, że się jest najsilniejszym w klasie, że zostało się wybranym do komitetu 
redakcyjnego, że na gimnastyce i pochodach maszeruje się w pierwszej czwórce, że jest się 
uważanym za najśmielszego i gdy trzeba gdzieś iść, coś załatwić czy przemówić w imieniu klasy, 
wszyscy cię wypychają — kiedy wystarczy przejść próg domu rodzinnego, żeby stać się niczym.
W domu Batura nie jest Baturą, ale po prostu Antkiem. Tutaj kończą się wszystkie jego 
przewagi. Cóż z tego, że jak wszyscy Baturowie jest, jak na swój wiek, wielki i silny? W domu 
są jeszcze więksi i silniejsi. Nawet ojciec, odkąd mu reumatyzm w Busku podleczyli, „metr” jak 
złoto na plecy zarzuca. Wszyscy tylko: „Antek-to, Antek-tamto, uskrob kartofli, podaj worek, 
skocz po naftę”. Prawda, że w święto przy gościach gładzą go po głowie, biorą pod brodę, 
wtykają cukierki — ale to chyba jeszcze gorsze. A wszystko dlatego, że Antek jest najmłodszy w 
rodzinie. Nazywają go „wyskrobkiem”, bo urodził się zupełnie nad program, kiedy rodzice mieli 
już czterech synów i córkę Anielkę na dokładkę, i kiedy w dodatku najmłodsze z tamtego 
rodzeństwa liczyło sobie już siedem lat. Więc choć Antek rośnie jak na drożdżach, przy nich 
zawsze jest mały i w ogóle nic nie znaczy... po prostu nie liczy się.
Tego wieczoru znów te same gorzkie myśli przychodzą mu do głowy, kiedy tak siedzi z 
podkurczonymi nogami na progu komory i patrzy, jak rodzice przygotowują do drogi Piotra, 
który wyjeżdża z wycieczką do spółdzielni produkcyjnej. Tyle się naprosił — i Piotra, i rodziców 
— żeby mu pozwolili z nim pojechać. Gdzie tam! Szkoda gadać!
— Nie ma miejsc — odburknęli. — Myślisz, że rząd będzie płacił za twoją podróż? 
Takich smarków jak ty tam nie potrzeba.
Czy im warto mówić o tym, że reportaż jest potrzebny, że młodzież też jest ważna przy 
zakładaniu spółdzielni, że... Ech, nic nie rozumieją. Największy żal ma Antek do Piotra. Rodzice 
jak rodzice. Ale on, aktywista, i nic nie kapuje.
Myśli pewnie, że Antkowi pachną wagary, że chciałby jechać tylko dla przyjemności...
Swoją drogą, to podróż nielicha, gdzieś pod Zieloną Górę. Dlatego rodzice tacy przejęci. 
Matka pakuje mu bochen chleba, dwanaście jajek na twardo i kwartę masła do garnuszka.
Piotr złości się i mówi, że nie będzie tego dźwigał.
— Weź, weź... nie wiadomo, jak w takiej spółdzielni... — mruczy nieustępliwie matka. 
— Tam ci może i piętki chleba bez księgowego nie wydadzą. Będziesz to kupował?
Ojciec Batura chodzi zafrasowany po izbie, myśli nad czymś, wzdycha, spodnie 
poprawia, wreszcie znika za drzwiami.
Piotr dopiero jutro rano ma wyjechać, a już dzisiaj musi być wszystko przygotowane. 
Baturowie nie lubią nic odkładać na ostatnią godzinę. Ojciec stale powtarza: „Co masz zrobić 
jutro — zrób dzisiaj, co masz zjeść dzisiaj — zjedz jutro”. Ta zasada nie przeszkadza, że wszyscy 
bardzo dobrze wyglądają. Jednakże Antek w tej chwili wolałby najpierw zjeść kolację, bo jest 
głodny jak wilk. Ale kolacji jakoś nie widać, matka nie poda nic do zjedzenia, zanim pakowania 
nie skończy.
Wtem otwarły się drzwi i wrócił ojciec z wiankiem suchej kiełbasy. Była to sławna na 
całą gminę „Kowalowa kiełbasa”, którą stary w obawie przed apetytami rodziny przechowywał 
gdzieś w zakamarkach kuźni, rzekomo dla lepszej konserwacji.
Wszyscy zaniemówili z wrażenia na widok tego gestu.
— Niech tata da, zapakuję — zaofiarował swoją pomoc Antek zrywając się z progu.
Ojciec nie wierzy jednak w bezinteresowność tej pomocy.
— Idź... już ja wolę sam.
Wącha kiełbasę, kładzie na stole i sięga po „Przyjaciółkę”.
— Zostaw, nie czytałam jeszcze — broni matka gazety.
— Nic ci nie przyjdzie z czytania, za staraś. Profesorką nie będziesz — docina jej stary.
Nagle rozległ się krzyk. To Brudas korzystając z nieuwagi ojca porwał kiełbasę ze stołu i 
błyskając na strony chytrym okiem, czmychnął za drzwi.
Na widok takiego niesłychanego zuchwalstwa Baturowie stanęli osłupiali. Dopiero po 
chwili podniósł się ogólny krzyk i wszyscy jak jeden mąż, z ojcem na czele, rzucili się w pogoń 
za Brudasem.
Po minucie powracają z wyprawy zadyszani, ale zwycięscy. Na czele znów sapiący ojciec 
z odzyskaną kiełbasą.
W izbie nad stołem stary obwąchuje jeszcze raz kiełbasę, rozwija z papieru, bada ślady 
zębów, znów zawija...
— Nie weźmiesz chyba, Piotruś? — łypie na syna z nadzieją w oku. — Ten hycel Brudas 
miał w zębach, a ty brzydliwy jesteś — przekłada kiełbasę z ręki do ręki.
Piotr z trudem udaje powagę i przeczy głową. Ojciec mrucząc coś o chytrości psów i 
ucierając głośno nos wynosi kiełbasę z powrotem do kuźni, oglądając się, czy kto nie idzie za 
nim śledzić schowka.
Piotr śmieje się i Antek też, chociaż mu kiszki marsza grają.
Ale co to? Na progu rozlega się szuranie. Przez drzwi zagląda chuda, mała główka i daje 
jakieś znaki Piotrowi. Spod wielkiego, oklapłego kapelusza wyglądają małe, wystraszone oczka.
To sąsiad Stachurka, ojciec małego Stachurki ze szkoły. Stachurka nigdy nie wchodził do 
izby zwyczajnie, jak inni ludzie, tylko wsuwał najpierw ostrożnie głowę, kiwał palcem, 
wywoływał na próg, pukał do okna, dawał znaki ruchliwą główką.
Tym razem wyglądał jednak na naprawdę wystraszonego. Zaniepokojony Piotr podszedł 
do drzwi i wciągnął go do środka. Stachurka stał z drżącą szczęką i nie mógł ani słowa wydobyć. 
W ręce zaciskał kawałek papieru.
— Co wam się stało? — mruknął ojciec Batura, który wszedł właśnie do kuchni.
Stachurka podał mu papier. Ojciec Batura założył okulary, odebrał papier Piotrowi i 
oglądał zdziwiony. Był to kawałek zerwanego plakatu przedwyborczego, zmięty i zatłuszczony. 
Na białej stronie było coś napisane ołówkiem. Batura odsunął papier daleko od oczu i przeczytał 
głośno:

Nie pchaj się, ofiaro, do kołchozowego raju, bo cię urządzimy. Już tu był 
taki jeden, co najwięcej krzyczał, i go Pan Bóg pokarał połamaniem 
kości.

Ojciec Batura powiódł wzrokiem po obecnych.
— Patrzcie no, a to dopiero... a to dopiero... Znaczy — straszą. Skąd to wziąłeś? — 
chodził po izbie zaaferowany.
— A... a... we drzwi wetknęły.
Batura podniósł palce do góry.
— Znaczy się... znaczy się, nie chcą, żebyś jechał... znaczy... boją się ciebie.
— Mnie? — szturchnął się kciukiem w pierś Stachurka z niedowierzaniem.
— A ciebie!
— E... — Stachurka uśmiechnął się krzywo.
— Tak, boją się — Batura potrząsnął papierem. — Widzisz, nawet temu oprychowi ręka 
zadrżała, niemożliwe kulfony stawiał.
— Niech się ojciec nie śmieje — wtrącił Piotr stojąc w oknie z rękami w kieszeni. — 
Ojciec to zawsze tak... tam gdzie trzeba poważnie — to wesoło, a tam gdzie wesoło — to 
poważnie.
Zatrzymał się nagle i, patrząc Stachurce w oczy, zapytał wprost:
— Boicie się, Stachurka?
— Boicie... boicie! — zagrzmiał zagniewany ojciec. — Człowieka nie obrażaj! Smarkacz 
jesteś i ludzi nie znasz. Jak po takim czymś człowiek do nas przyszedł, a nie do nich, to... to 
znaczy, że już swoje wie. — Podszedł do Stachurki i uścisnął go za ramię. — Stachurka, bracie 
kochany, my ich, łotrów... o, tak! — rozcapierzył potężną, wielką jak bochen łapę i zacisnął.
— Żeby to im wystarczyło „tak”... to by ojca pewnie zrobili ministrem — mruknął Piotr.
— Co... coś powiedział? — zasapał stary.
— Tak, zrobiliby ojca ministrem. Tylko, że zaciskanie pięści nie na wiele tu się przyda. 
Ojciec nawet nie wie, kogo grzmocić.
— Nie bój się, wiem, wiem.
— Tak, ojciec wie, tylko jak Sądeja urządzili i mówiłem, wyśledzić kto, to ojciec, że 
nikt... że przypadek... nieszczęście. Takie u ojca rozeznanie. A dzisiaj sami się przyznali, że to 
ich sprawka.
— Chwalą się tylko... chwalą. Panem Bogiem wyręczają — opędzał się ręką stary.
— Chwalą. Ojciec to chyba dopiero by wtedy uwierzył, jakby mu się wróg podpisał, ale 
on podpisywać się nie lubi. Ślepota polityczna tam u was w kopalni, że ojca do partii przyjęli.
Stary poruszał gniewnie żuchwami.
— Myślisz, żeś ty tylko rozumy polityczne zjadł?
— Ojciec tyle widzi, co mu wróg pokaże.
— Nie bój się, widzę... widzę.
— Nic ojciec nie widzi. Ani we wsi, ani w kopalni. A oni się ruszają.
— Kopalnię to ty zostaw, z łaski swojej. Kopalnia jest czysta.
— Czysta. Otóż właśnie. Tylko ciągle te podejrzane kradzieże... a niedawno dwu 
smarkaczy łobuzowało się na dole i nikt nie widział, jak weszli. To znaczy... to znaczy, że 
końskie okulary macie na oczach.
Przybył Adam z drugiej zmiany, obejrzał papier z pogróżkami i zagwizdał.
— No, to już do tego doszło!
— Chodźcie, Stachurka — powiedział Piotr. — To trzeba na milicję zanieść. Pewnie nie 
tylko was zaszczycili taką pamięcią. Ciekawym, co Bryl na to powie.
Ojciec Batura też kapelusz nałożył, wyciągnął z komory jakąś laskę sękatą, obejrzał, w 
ręce spróbował i wziął z sobą. Nigdy przedtem z laską nie chodził.
Antek odprowadził go wzrokiem. Gdy został sam z bratem, zapytał:
— I ty też myślisz, że z panem Sądejem to nie był wypadek?
— Pewnie, że nie — mruknął Adam szorując się nad miednicą. — To przecież jasne, że 
chcieli go sprzątnąć. Już przedtem dwa listy z pogróżkami dostał!
* * *
Rano Batura wpadł jak bomba do szkoły.
— Wiecie, że z panem Sądejem to nie był wcale wypadek?
Chłopcy, grający w dychę przy ścianie, podnieśli ciekawie głowy.
— Wiecie... to był zamach... chcieli go zabić... To wszystko było naumyślnie zrobione... 
Chcieli zatratować na śmierć.
Wiktor zbladł i podniósł się z kucek.
— Skąd wiesz? — wyszeptał.
— Sami się przyznali... zagrozili tym, co dzisiaj mają wyjechać, że z nimi to samo zrobią.
Opowiedział, co się stało wczoraj wieczorem.
— E, bujasz... — chłopcy wstawali pomału.
— Nie, Batura mówi prawdę — powiedziała zadyszana Krysia Wojtachówna. — Mojemu 
tatusiowi też tak napisali.
— Przestraszył się, co?
— Nie, mój tatuś nikogo się nie boi.
Dzieci zbierało się coraz więcej.
— I wiecie, co jeszcze sekretarz Bryl powiedział mojemu bratu? — ciągnął Batura. — Że 
pan Sądej na długo przedtem dostawał listy z pogróżkami.
Ostatnia wiadomość poruszyła wszystkich.
Wiktor wzdrygnął się. Gdyby tak on, Wiktor, otrzymał list od nieubłaganych, 
bezlitosnych wrogów, że zginie, nie mógłby spać ani jeść, szalałby pewnie ze strachu. A po panu 
Sądeju nie można było niczego poznać.
Przypomniał sobie pierwsze dni po wyprawie, kiedy nie wiedział, co z sobą począć, i 
spotkanie z panem Sądejem, i jak wszystko się od razu zmieniło, i jak biegli razem do szkoły, i 
później... Ach, już wtedy Wiktor wiedział, że pan Sądej nie jest zwykłym nauczycielem! Pan 
Sądej to jest ktoś. I oni właśnie takiego człowieka...
— Zaniesiemy mu kwiaty — mówią wzruszone dziewczynki.
— Głupia, co mu przyjdzie po kwiatach? — mruknął Batura.
— Wypchajcie się kwiatami — Miksa z rękami w kieszeniach wypluł łuskę słonecznika 
— z kwiatami do cioci na imieniny. Musimy coś zrobić... coś takiego fest.
Ale wszystko, co przychodziło im na myśl, wydawało się głupie i niegodne.
— Och, żebym tak dostał tych zbójów w swoje ręce! — mruknął Batura.
— Dużo byś im zrobił.
— Nawet nie wiesz, kto to jest — dodał Rudniok.
Wiktor zagryzł wargi.
— Karlik, mam ci coś do powiedzenia — pociągnął Rudnioka za rękaw — ale to 
tajemnica.
Odeszli na bok.
— Karlik, ja wtedy widziałem te konie, co stratowały pana Sądeja.
— Co ty mówisz? — ścisnął go za rękę Rudniok. — I wiesz, kto to jest?!
— Nie wiem... ale przedtem widziałem... w naszej starej chacie, w wieczór, takie różne 
rzeczy... — opowiedział po kolei o zdarzeniach tego wieczoru. — Może... może to oni tam 
właśnie zbierają się — zakończył.
Karlikowi zabłysły oczy.
— Nie mów o tym nikomu — szepnął.
— Może powiedzieć milicji... a może Brylowi?
— Nie. Zobaczysz, nie uwierzą ci. Wiesz, jacy są ci starzy. Ich tak trudno poruszyć. 
Ostatecznie nie masz przecież dowodów.
— No, widziałem — oburzył się Wiktor.
— Powiedzą, że ci się przywidziało, jeszcze się będą śmiać. Ja mam praktykę. Gdyby pan 
Sądej był zdrowy, jemu powiedziałbym. Ale tak...
— No, to co zrobimy?
— Musimy najpierw sami ich dobrze wytropić. Chyba, że się boisz?
— Ja... bać się? No wiesz!...
— No, to fajno. Pójdziemy tam dzisiaj wieczorem.
* * *
Tego dnia nie było pierwszej lekcji. Pan Gondera biegał z sekretarzem Brylem i z Piotrem 
Baturą, bratem Antka, po wsi i wszystko załatwiał. Delegacja miała jechać furmankami do Kielc, 
bo żaden pociąg nie podpadał, a tu podwody nawaliły. Widocznie woźnice pili gdzieś wczoraj 
wódkę i nie mogli się dzisiaj pozbierać.
Antek chodził dumnie koło swojego brata. Ale Piotr nie zwracał na niego wcale uwagi. 
Bryl dawał mu jakieś polecenia. Ludzie zaczepiali go po drodze.
— Pietruś, a uważaj, żeby cię trachtór nie potrącił — klepał go po ramieniu Pocieszek.
Przyszedł dziadek Kryza, zgięty we dwoje, chciał się docisnąć do Piotra, ale nie mógł, 
więc tylko z daleka stuknął go w plecy końcem laski, dając mu jakieś tajemnicze znaki.
— O co chodzi, dziadku?
Kryza odciągnął Piotra na bok i skrzypiał bezzębnymi ustami, trzymając go kurczowo za 
klapę marynarki.
— Nie daj się oprowadzać. Szurnij im w bok i zajrzyj do chlewików... — mrugał na 
Piotra sprytnym, czerwonym okiem.
— Dobra jest, zajrzę — rzekł zdziwiony Piotr. — Nie wiedziałem, że was tak hodowla 
obchodzi.
— E tam, hodowla — dziadek Kryza machnął niecierpliwie laską.
— No, to dlaczego chcecie, żebym do chlewików zaglądał?
— Nie wiesz?... Mówią, że oni staruszków, emerytów w chlewikach trzymają — położył 
palec na różowych ustach.
Do Wojtacha przyczepił się Skórka.
— A przywieźcie tam trochę tej pszenicy, co to z pyrzu rośnie.
To znów Pocieszek uczepił się Sitarzowej.
— Sitarzowa, a patrzcie na drzewa przy drodze... osobliwie na wierzby.
— A czemuż to?
— Może gruszki wypatrzycie... Tam są takie czarodzieje, jak Boga kocham. Największy 
nazywa się Miczura, a jego uczeń — Łysek.
Sitarzowa stała czerwona, nie wiedząc, co odpowiedzieć kpiarzowi.
Nagle przez tłum zaczęła przeciskać się Pocieszkowa. Pocieszek od razu zaniemówił.
— Pójdziesz, pijaku, pójdziesz! Nie mądruj się... lepiej do młocki się weź. Sitarzowa, 
dowiedzcie się, czy oni mają na pijaków lekarstwo. To się pierwsza zapiszę... Do Lucypera bym 
się zapisała, żeby tego pijusa ukrócić!
Ludzie śmiali się ucieszeni.
Nareszcie rozległ się turkot. W tumanie kurzu przyjechał Gondera z podwodą. Furman 
kiwał się ciężko na snopku, gnębiła go czkawka. Gondera sam powoził koniem. Ludzie 
ustępowali z drogi. Gondera zakręcił z fantazją i zatrzymał się nieomal na miejscu.
— Ledwo tego jednego wyciągnąłem — pokazał na furmana. — Jeszcze nie 
oprzytomniał.
— Naumyślnie ich spiły, żeby nas do rowu po drodze wywaliły — denerwowała się 
wdowa Sitarzowa. — Nie dam powozić gałganom, sama wolę.
Piotr wyciągał co trochę zegarek z kieszeni. Powinni byli już odjechać, a brakowało dwu 
delegatów: Stachurki i drugiego jeszcze chłopa, Bieńka. Posyłali po nich dwa razy, ale nie zastali 
nikogo w domu.
— Ano, nastraszyli chłopów — westchnął Wojtach miętosząc w palcach papierosa.
— O Bieńku nie mówię, ale za Stachurkę ręczyłbym... Jeszcze wieczorem przyrzekał, że 
przyjdzie, no i patrzcie, nawalił — Piotr podawał Wojtachowi ogień w dłoniach.
Wypalili papierosy, ale brakujący delegaci nie pojawili się. Ludzie zaczęli uśmiechać się 
znacząco. Coraz gęściej padały uszczypliwe uwagi.
* * *
Jaś Stachurka stał osamotniony pod płotem. Z wypiekami na twarzy i ze łzami w oczach 
słuchał tych prześmiechów. Chłopcy i dziewczynki nadokuczali mu, że jego ojciec stchórzył, i 
zostawili samego. Teraz rozbiegli się po drodze i podwórku, tylko czasem dotknie go czyjś 
szyderczy uśmiech albo któryś z chłopców przebiegając wrzaśnie mu nad uchem:
— Stachurku! Przyprowadź ojca na sznurku!
Batura trzepnął jednego, z takich dokuczalskich w ucho. Nie znosił niesmacznych żartów 
z kolegi. Czy Stachurka jest co winien? Czy można odpowiadać za starszych? Batura dobrze wie, 
że nie można. Z własnego doświadczenia. Bo jak można odpowiadać za kogoś, kto sobie z nas 
nic nie robi i na którego nie ma się żadnego wpływu?
Uśmiechnął się do Stachurki, wyciągnął dwa jabłka, wytarł o nogę i jedno podał 
Stachurce. Ale ten wzruszył ramionami i obrócił się zagniewany. Nie cierpiał w tej chwili 
wszystkich kolegów i nie znosił, żeby ktoś go pocieszał. Batura nie przejął się tym zbytnio i 
zaczął swobodnie zżerać swoje jabłko.
— Twój stary był wczoraj u nas i mówił, że pojedzie — zauważył obojętnie, wypluwając 
pestkę.
Stachurka pokraśniał jeszcze bardziej.
— Ale mówią, że się przestraszył... — ciągnął Batura.
— To kłamstwo, tata się nie boi!... — wybuchnął Stachurka.
Chciał coś więcej powiedzieć, ale umilkł nagle i odszedł w bok. Antek skoczył za nim.
— Stachurka, poczekaj!
— Daj mi spokój! — wyrwał się Stachurka.
— Pamiętasz, co przyrzekliśmy sobie?
— I co z tego?
— To, że nie powinieneś ukrywać przede mną...
Stachurka milczał.
— Janek, mnie możesz powiedzieć — nalegał Batura — będę milczał jak kamień.
Stachurka spojrzał na niego przez łzy. Zawahał się.
— A nie będziesz się śmiał?
— Nie.
— I nikomu nie powiesz?
— Nikomu.
— No, to słuchaj — Stachurka przełknął ślinę przez ściśnięte gardło — mój tata nie 
pojedzie... ale nie dlatego, że się przestraszył, o nie, mój tata się nikogo nie boi! — zapewniał z 
ogniem w załzawionych oczach. — Tylko... tylko mama go nie chce puścić. I płacze. Strasznie 
płacze...
— I twój stary dlatego nie pojedzie? Ja bym tam żadnych płaczów nie słuchał. Popatrz, 
Sądejowi śmiercią grozili, a nie bał się...
— Mój tata też nie słucha, tylko... tylko... — Stachurka znów pokraśniał i umilkł.
— Tylko co?
— Ale nie będziesz się śmiał?
— Ojej, powiedziałem już, że nie.
Stachurka spuścił oczy zawstydzony.
— Widzisz... mamusia schowała tacie buty, żeby nie mógł pojechać. Tata ją skrzyczał, ale 
ona nie chce powiedzieć, gdzie schowała, tylko płacze. A innych butów w domu nie ma.
— Hm... — zasępił się Batura. — A to heca!
— Tak, heca — jęknął Stachurka.
— Czekaj, a jakby tak pożyczyć twojemu staremu butów?
— Ale skąd?
— Powiem bratu, on zaraz skombinuje!
— Nie, Batura! — przestraszył się Stachurka. — Obiecałeś, że nikomu nie powiesz. 
Ludzie by się śmiali.
— A niechby.
— Nie! Nie wolno, żeby ktoś o tym wiedział! Taki wstyd!
— No to ja sam pożyczę... Jakie chcesz, z cholewami?
— E, nie... wystarczą zwyczajne trzewiki.
Łatwo było powiedzieć, że pożyczy. Ale od kogo? Zajrzał do siebie do domu. Tutaj nie 
da rady. Ojciec i matka kręcą się po mieszkaniu. Szkoda gadać, żeby się udało. Buty zamknięte w 
komorze, a ojciec na ręce patrzy. Antek podarowałby swoje, gdyby wiedział, że nie będą za 
ciasne.
Chłopcy kręcili się bezradnie po wsi, rozglądając się dookoła. Gdyby mieli pieniądze! W 
gminnej spółdzielni, w oknie, zobaczyli nowiutkie trzewiki, a na nich karteczkę z ceną 290 zł. 
Ale skąd wziąć dwieście dziewięćdziesiąt złotych?
Nagle Batura zatrzymał się. Na placyku za spółdzielnią stało kilka wozów z ziemniakami 
przywiezionymi widocznie na punkt skupu. Konie jadły spokojnie, z głowami zanurzonymi w 
torbach obroku. Woźniców nie było. Tylko z jednej furmanki zwisały nogi obute w stare, 
zakurzone trzewiki. Trzewiki te przykuły uwagę Batury. Ich właściciel, tęgi, czerwony na twarzy 
chłop, chrapał w najlepsze, rozwalony na snopku.
Batura zmarszczył brwi. Olśniła go zuchwała myśl.
— Słuchaj, Stachurka, a... a... jakbyśmy tak pożyczyli buty od tego człowieka? — rzekł z 
bijącym jak młot sercem.
— Jak to? — Stachurka spojrzał wystraszonymi oczami.
— Cii... bo go obudzisz — szepnął Batura. — Innej rady nie ma. Chcesz, żeby twój stary 
pojechał do spółdzielni?
— O, tak!
— No, to do roboty! Tylko ostrożnie!
Rozzucie chłopa nie było sprawą łatwą. Jedno sznurowadło było zaciągnięte na węzeł. W 
końcu, pomagając sobie zębami, jakoś rozplątali. Jednak buty nie chciały schodzić. Chłopu 
napęczniały od gorąca nogi, a trzewiki były na niego widocznie trochę ciasne.
— Co robić? — szepnął bezradnie Stachurka.
— Nic, ciąg!
Stachurka przeżegnał się, włożył sobie trzewiki pod pachy i pociągnął z całej siły. 
Puściło. Chłop poruszył się, ale trzewiki zeszły mu z nóg. Nawet widocznie zdjęcie ciasnych 
butów musiało mu sprawić ulgę, bo uśmiechnął się przez sen i zaczął poruszać śmiesznie 
palcami. Tymczasem Batura widząc, że uradowany Stachurka zabiera się z butami, zatrzymał go.
— Czekaj, tak chcesz odejść jak ze sklepu?
— A bo co?
— Zapisz sobie adres, o, tu z tabliczki od wozu, żebyś wiedział, komu zwrócić i 
podziękować!
Stachurka zaczerwienił się i szybko zapisał.
Po chwili biegli już z butami przez wieś. W domu u Stachurki zastali jednak tylko 
zapłakaną matkę. Starego nie było.
— Gdzie tata? — zapytał zadyszany Janek.
— Poleciał... Wstydu nie miał, boso do nich poleciał. O, ja nieszczęśliwa, na naszą zgubę 
poleciał! — zaniosła się płaczem matka.
* * *
— Dłużej już się czekać nie będzie. Pół do dziesiątej — mruknął Pietrek Batura, 
chowając zegarek do kieszeni.
Wóz ruszył powoli. Chłopi wychodzili przed chałupy i przyglądali się w milczeniu 
odjazdowi delegacji, gnębieni sprzecznymi uczuciami.
— Cicho żegnają — szepnął nachmurzony Pietrek.
— Jezusie, na pogrzebie nieboszczyka męża weselej było... — otarła łzę wdowa 
Sitarzowa.
— Nastraszyli, psiekrwie! — splunął Wojtach. — Naród jak ta trzcina, bele wiatr go 
zegnie.
Dopiero, gdy wóz przejechał, zaczęły padać na drodze niemrawe uwagi:
— A Stachurka i Bieniek nie przyszli.
— Ani Sądej...
— O, ten nieprędko się podniesie!
— Dogodzili mu!
— A ci i tak pojechali! — splunął stary Miksa i odszedł z rękami założonymi z tyłu.
* * *
Na zakręcie zaczepił delegację Pocieszek.
— He, he! Jakoś zeszczuplała kompania — zaśmiał się. — Gdzieście to Stachurkę i 
Bieńka podzieli?! — rozglądał się złośliwie po wozie. — I pana Sądeja nie ma, świeć, Panie, nad 
jego duszą, to jest tego... chciałem powiedzieć... zwróć mu zdrowie, amen. Hej, Piotruś, bracie 
miły, dałbyś litra, a pojechałbym na zastępstwo. Jak Boga kocham, pojechałbym honor 
Wilczkowa ratować.
— Obejdzie się. Niech ci Osuch da! — mruknęła Sitarzowa.
Piotr zaciął konia. Zjechali szosą w dół.
Ale ledwo wydostali się na nizinę, usłyszeli za sobą wołanie:
— Stójcie! Hej, ludzie, stójcie!
Z góry na przełaj przez rude pola biegł do nich jakiś człowiek. Sitarzowa przyłożyła rękę 
do czoła osłaniając oczy i przyglądała mu się uważnie.
— W imię Ojca i Syna! — wyszeptała zdziwiona. — Toż to Stachurka!
— Co?! — Piotr tak gwałtownie przyhamował konie, że stanęły dęba. Na wozie 
zawrzało. Wszyscy wyciągali szyje.
Zadyszany Stachurka machał im ręką.
W chwilę później dopadł do wozu. Ściskali sobie ręce.
— Myśleliśmy, że już nie przyjdziecie — powiedział Wojtach.
— Wyrwałem się... — dyszał Stachurka. — Ledwiem się kobiecie wyrwał.
Nagle wszyscy zaniemówili i zaczęli przyglądać się jego nogom. Był boso.
— Boso w delegację?! — krzyknęła zgorszona Sitarzowa.
Stachurka spojrzał na swoje nogi i zmieszał się.
— Ehe! — zakaszlał zawstydzony. — Sprawiedliwie, boso — oglądał z głupia frant 
ukurzone stopy, jakby sam dopiero teraz zauważył, że nie ma trzewików.
— Jakże tak pojedziecie? Nie idzie jakoś... — zafrasował się Wojtach. — Gdzieżeście 
buty podzieli?
— Nie widzicie? Niosą mu, nawet dwie pary! — krzyknął Pietrek.
Stachurka zamrugał oczami i obrócił się.
Od strony wsi pędziło, co tchu w piersiach, dwu chłopaków. W jednym rozpoznał 
swojego Jaśka. Krzyczeli coś niezrozumiale, wymachując czterema trzewikami.
— Co to się wyrabia, ludzie kochani, w imię Ojca i Syna!... — żegnała się wdowa 
Sitarzowa.
— Buty! Buty tacie przynieśliśmy! — dyszał mały Stachurka.
Stary Stachurka ujął niedowierzająco trzewiki w ręce i oglądał.
— Moje trzewiki, jak Boga kocham! A te drugie?
— A to pożyczone — zaczerwienił się Jasiek.
— Na wszelki wypadek pożyczyliśmy — uzupełnił Batura.
— Ale już niepotrzebne, bo tata ma własne — dodał Jasiek.
— Ano, sprawiedliwie... moje — jąkał oszołomiony chłop. — Jakeś je znalazł?
— Mama dała.
— Dała?
— Ano, dała. Jak zobaczyła, że tata i tak poleciał, to się strasznie zmartwiła i sama 
wyjęła... W grochu były schowane. I to jeszcze dała.
Jasiek wyciągnął z zanadrza pakunek w zatłuszczonym papierze. Sitarzowa porwała go 
chciwie i podniosła do nosa.
— Oho, powąchajcie, Wojtach, wędzonka! A już pomstowaliście na kobiety!
— Iii, kto by tam doszedł z wami do ładu! — obruszył się Wojtach odkładając wędzonkę.
— To na drogę — mówił dalej Jasiek. — Tylko mama kazała, żeby tata na raz 
wszystkiego nie zjadł, bo znów zachoruje jak na święta.
— He! he! — śmiał się Wojtach. — Słyszeliście, Stachurka?!
— I jeszcze jedno mama kazała...
— No, co takiego? — pytał ubawiony Pietrek.
— Żebym z tatą pojechał!
— Ty, a na co?
— Żebym taty pilnował.
Cały wóz wybuchnął śmiechem.
— No to cóż, trzeba go zabrać, jak mama kazała — powiedział Wojtach ucierając wąsa 
— i tak Bieńka nie ma, to jedno miejsce wolne.
— No, wskakuj, tylko prędko — mruknął Pietrek.
Stachurce nie trzeba było dwa razy powtarzać. Konie ruszyły kłusem.
— Pietrek, pojadę i ja! — napraszał się Antek biegnąc przy wozie.
— O, jeszcze czego! Dwa takie grzybki w barszcz to za dużo!
— Czekaj, a Jaśka zabrałeś?
— On ma, że tak powiem, misję specjalną.
Nową falę śmiechu zagłuszył turkot. Wóz potoczył się raźno w dół.
Antek został na szosie, dysząc ciężko... Spocone włosy zalepiały mu oczy. Patrzył przez 
łzy na odjeżdżający wóz. Jasiek Stachurka stał między siedzeniami i machał mu wesoło ręką. 
Antek rozchmurzył się nieco. Dobrze, że udało się ulokować przynajmniej jednego redaktora 
„Głosu Wilczkowa”. Będzie artykuł w gazetce.
— A przypatruj się dobrze! — krzyknął z całej siły. — Jesteś naszym delegatem!
Utarł nos, przewiesił buty przez plecy i ciężkim krokiem ruszył z powrotem do wsi.
Mimo że minęło już dobre kilka minut od odjazdu delegacji, przed szkołą panowało 
wielkie poruszenie. Rosły, czerwony chłop z batem biegał boso między ludźmi i pomstował 
okropnie:
— A to oprychy! Złodziejski naród w tym Wilczkowie! Buty skradli na jawie! Łapać 
złodzieja! Łapać złodzieja!
Ludzie, a szczególnie kobiety, użalali się nad nim. Podobnie bezczelna kradzież nie 
zdarzyła się w Wilczkowie od czasu wojny.
— Co za naród!
— Z nóg śpiącemu człowiekowi zzuć!
— W biały dzień!
— Na oczach ludzkich!
Karlik z Wiktorem przypatrywali się zajściu siedząc na płocie. Na próżno usiłowali 
odgadnąć, kto mógł okraść furmana.
Wtem ktoś zagwizdał za nimi.
W zaroślach jaśminu przy płocie zobaczyli Baturę dającego im jakieś rozpaczliwe znaki. 
Zeskoczyli z płotu i podeszli do niego. Batura trzymał ręce za plecami i miał bardzo wystraszoną 
minę.
— Czego chcesz?
— Cii... — stęknął Batura — ja mam jego buty.
— Co?!
Opowiedział im całą historię z wyjazdem Stachurki.
— Teraz cały kawał polega na tym — zakończył — żeby mu oddać te trepy.
— No to oddaj! — mruknął Karlik.
— Tak, myślisz, że to takie proste. Łatwiej było wziąć niż oddać. Widzisz, jak ja mu 
oddam tak zwyczajnie, powie, że ukradłem. Nikt mi nie uwierzy, że ja tylko chciałem pożyczyć. 
Stachurka z ojcem wyjechał, nawet nie ma kto świadczyć...
— Hm... to rzeczywiście kłopot! — Karlik przygryzł paznokieć.
— Odeślij mu pocztą, masz przecież adres — powiedział bez przekonania Wiktor.
— Myślałem już o tym, ale to za długo... Nie miałby w czym chodzić przez ładne parę 
dni. A poza tym Wcisło by się skapował. Patrzcie, jak się przygląda.
Rzeczywiście z okna urzędu pocztowego wychylała się zaciekawiona twarz pana Wcisły.
— Uwaga, panowie, Kropa w polu widzenia! — szepnął Karlik.
Gwoli bezpieczeństwa zaszyli się głębiej w zarośla.
Kropa niósł w ręce ociekające wodą ścierki. Rozwiesił je na płocie i oddalił się nie 
raczywszy nawet okiem rzucić na to, co się dzieje na szosie.
— Panowie, mam myśl! — powiedział Karlik. — A jakby tak zwyczajnie zawiesić te 
trepy na sztachetkach? Tylko tak, żeby nikt nie widział, a potem odejść i krzyknąć: „O, jakieś 
buty na płocie!”
— Dobra myśl! — zapalił się Batura. — Już się robi!
— Zaczekaj! — w oczach Karlika pojawił się figlarny błysk. — Jeszcze coś zrobimy do 
śmiechu. Dajcie no kawałek papieru!
— Na co?
— Zobaczysz. No, prędzej, potrzebuję kawałka papieru! Może być nie zadrukowany 
brzeg gazety.
Batura oddarł róg „Trybuny”, w którą miał zawinięty chleb na śniadanie. Karlik 
nagryzmolił tam coś pośpiesznie i zapisany papier wepchnął do buta.
— Gotowe! Możesz wieszać! Czekaj, zrobimy ci parawan.
Pół minuty później rozległ się czyjś zdziwiony okrzyk:
— Patrzcie no! Jakieś buty na sztachetach!
— Hej, furman, może to wasze?
Chłop rozepchnął nerwowo ludzi, doskoczył do sztachet i zerwał buty.
— Moje — wykrzyknął rozglądając się po ludziach niedowierzająco. — Naprawdę moje! 
— obracał je w rękach zdziwiony i uradowany zarazem.
Nie zauważył nawet, że z butów wypadł jakiś kawałek papieru. Podniósł go 
spostrzegawczy Pocieszek, obejrzał zaintrygowany i odczytał na głos:

Szanowny panie nasz i właścicielu! Sprzykrzyło nam się na Twych 
brudnych nogach i wybrałyśmy się na godzinkę w świat. Przepraszamy 
cię za to najmocniej, nie gniewaj się i lepiej zanieś nas do szewca.
Twoje buty


ROZDZIAŁ XVIII
Dobre pomysły nie spadają z nieba • Niezwykły wieczór • Joniec i Miksa 
pod pręgierzem

Na lekcji polskiego Zosia Szkło spytała kierownika, czy długo jeszcze nie będzie pana 
Sądeja.
— Myślę, że wróci dopiero za miesiąc — odrzekł Zajączkowski.
Miksa mrugnął porozumiewawczo do Jońca i podniósł palce do góry.
— Proszę pana, czy będzie zastępstwo? — zapytał opuściwszy obłudnie powieki.
Zajączkowski spojrzał na niego podejrzliwie.
— Jeśli nie przyjdzie nowy pan nauczyciel, to nie.
— Proszę pana, a pan wie, że pan Sądej został napadnięty i że to nie był wypadek, tylko 
wszystko było zrobione naumyślnie? — powiedział nagle Batura.
— Co ty mówisz?! — zmarszczył brwi kierownik.
— Tak, proszę pana, bo on chciał założyć spółdzielnię.
Zajączkowski popatrzył badawczo na Baturę, ale nic nie powiedział.
Jednakże po lekcji przywołał go i odprowadził pod okno w głąb korytarza.
— Skąd wziąłeś te plotki o panu Sądeju? — zapytał kładąc teczkę na oknie.
— To wcale nie plotki. Brat mówił, że on już dwa razy pogróżki dostał, tylko nikomu nie 
mówił, jednemu Brylowi. Niech pan kierownik spyta w Komitecie Gminnym, to Bryl powie. Oni 
się uwzięli na wszystkich, co mówią o spółdzielni.
Kierownik nie pytał o nic więcej, tylko zaczął bębnić paznokciami po parapecie, 
zapatrzony w jakiś punkt za oknem.
A potem szybko odszedł.
— Proszę pana, proszę pana, teczki pan zapomniał! — Batura porwał teczkę i pogonił za 
nim.
— Wzięło Zajączka, mówię wam, roztrzęsiony chodzi — sapał Batura w parę minut 
później do chłopców, gdy wchodzili po dzwonku do klasy.
Lekcje przeszły w podnieconym nastroju. Nawet Miksa przestał myśleć o kawałach. 
Karaluchy na próżno grzebały się w pudełku. Na tablicy ktoś napisał wołowymi literami:

Niech żyje pan nauczyciel S!

A pod spodem:

Żeby jak najprędzej wyzdrowiał!

Miksa skrzywił się trochę, jak to przeczytał. On osobiście nie miałby nic przeciwko temu, 
żeby Łysek pochorował sobie z pół roku, ale nie zaprotestował. Mogliby pomyśleć, że źle 
Łyskowi życzy. A on wcale nie chciał, żeby Łysek cierpiał, tylko żeby tak troszeczkę pochorował 
sobie, nieszkodliwie. A najlepiej, żeby pojechał na długi urlop zdrowotny.
Stelmach, gdy wszedł do klasy, od razu zauważył niecodzienny napis. Stanął przed 
tablicą. Zarumienił się. Chrząknął, chciał o coś zapytać, ale o nic nie zapytał.
Tego dnia klasa nie mogła go poznać. Wyprostował zgarbione plecy, nie postawił ani 
jednej dwói, uśmiechał się do klasy i... mówił chłopcom po imieniu.
Klasa przyjmowała te oznaki sympatii z rezerwą i zakłopotaniem. Czyżby nieszczęsny 
sądził, że to jego mieli na myśli?... Po dzwonku zatrzymał klasę i kazał zetrzeć tablicę. Klasa 
ucichła przeczuwając coś niezwykłego.
— Zdradzę wam jedną nauczycielską tajemnicę — rzekł cicho nie swoim, zachrypłym 
jakimś głosem. — Pamiętajcie, że największą przyjemnością, jaką mogą uczniowie sprawić 
nauczycielowi, są nie deklaracje na tablicy, ale postępy z jego przedmiotu.
Ledwie opuścił zmieszaną tym wyznaniem klasę, rozległ się donośny głos Batury:
— Nie wychodzić! Nie wychodzić! Mam jedną myśl!
* * *
Tego popołudnia trener Gola na próżno oczekiwał najbardziej obiecujących juniorów z 
szóstej. Dopiero gdzieś koło czwartej przyszli z krowami Miksa, Joniec i paru z ich paczki. 
Wydali mu się jacyś nieswoi, zakłopotani i niespokojni.
— Co z resztą? — zapytał ostro.
Nieskorzy byli do wyjaśnień. Wreszcie Miksa zaczął szeptać mu coś na ucho. Gola 
słuchał najpierw ze zmarszczonymi brwiami, a potem z pogardliwym uśmiechem.
— Dzieciństwo! Na głowę chyba upadli. Guzik z tego wyjdzie. Jutro, najdalej pojutrze 
wszystko się rozleci. No, co stoicie! Do roboty! — spędził ich z murawy. — Zakładać rękawice! 
Trzymaj gardę! Wyżej pięści! Tak. Uwaga, zaczynamy! Gong!
Na znak Goli mały Kryza z czwartej uderzył hufnalem w starą pokrywę od garnka. Runda 
się zaczęła.
Tymczasem na wsi działy się tego wieczoru dziwne rzeczy.
Najpierw krowy powróciły truchtem podejrzanie wcześnie z pastwisk, żałośnie porykując 
z głodu i oglądając się z wyrzutem na pędzących je bezlitośnie pasterzy. Pasterze zaganiali je 
krzykiem i nerwowym pośpiechem na podwórka i nie wiążąc nawet, wymykali się chyłkiem na 
wieś.
Tutaj panował już niezwykły ruch i bieganina. Rozlegały się przeraźliwe gwizdy, stukania 
do okien, nawoływania. Kto by jednak uważnie obserwował te zjawiska, znalazłby w nich 
niejaką prawidłowość.
Oto można było zauważyć, że ruch ten robią trzynastolatki z szóstej. Zbierają się po 
trzech i znikają w chatach, skąd z reguły wylatuje po chwili rozwrzeszczane rodzeństwo.
Tym, którym na przeszkodzie stanęła złość losu, krnąbrność zwierząt, nakazy 
rodzicielskie czy inna siła wyższa — śpieszyli z pomocą koledzy.
Do Wiktora Stopy, który z nieszczęsną miną smykał siano z chudego brodełka, wpadli 
Rudniok i Batura.
— Co, jeszcześ się nie wygrzebał?
Dorwali się do brodełka. Skaczą, ciągną, wieszają się, aż brodełko jak podgryziona wieża 
zachwiało się raz i drugi i runęło grzebiąc pod sobą sprawców. Osuch, wywabiony krzykiem, 
wyszedł na próg, oczy przetarł, przeżegnał się. Co to? Tam gdzie stał bróg, nie ma brogu. 
Dopiero patrzy, a tu jakaś kupa siana rusza się jak żywa i pędzi na sześciu nogach do bramy.
Zaniemówił ze złości i pas zaczął z portek ściągać, ale szukaj wiatru w polu. Nawiali. 
Tylko ślad z siana za sobą zostawili.
Jadźka Pocieszkówna chciała dziś wcześniej niż zwykle spędzić swoje kozy z Wilczej 
Góry, ale chytre brodaczki wyniuchały, że chce je oszukać, i rozbiegły się po górze z żałosnym 
beczeniem, że jeszcze głodne. Na próżno Jadźka chciała je wyłapać. Gdzie tam! Skacze to po 
skałach niczym pchły po poduszkach. Nie dasz rady. Dopiero przybiegły dwie dziewczynki, 
które jej szukały po całej wsi, i pomogły.
— Patrzcie, kozy gonią kozy — śmiał się Gola z daleka, ocieniając oczy rękawicą 
bokserską.
Ale one nie zważały na prześmiechy. W trzy minuty kozy zostały schwytane, powiązane 
za rogi, a w minutę później maszerowały już grzecznie dwójkami do wsi.
— Oj, kochane, żebyście mi tak zawsze pomagały — śmiała się do koleżanek Jadźka.
Po Zośkę Szkło wpadły dwie dziewczynki, a tu matka zapędziła ją do robienia masła. Na 
dobitkę Zośka, jak to Zośka, rusza kijem, jakby maselnica była ze szkła, a kij z porcelany.
— Poczekaj!
Wyrwały jej maselnicę, szast, prast, biją kijem, aż furczy, na dwie zmiany. Za dziesięć 
minut masło było zrobione, tylko się trochę śmietany wylało. A że kij się złamał, też głupstwo. 
Oniemiałą Zośkę prowadzą pod ręce. Nie wyrwie się, szkoda gadać!
Kiedy wieczorem Gola wracał z koczownikami z pieczenia kartofli, zdumiał się, że w tylu 
oknach jeszcze się świeci. Nawet w tych, gdzie dawniej chodzili spać z kurami.
Jeszcze więcej by się zdumiał ten, kto by zajrzał w te okna. Zobaczyłby wszędzie trzy 
głowy schylone nad lampą i wszędzie w zeszytach te same zadania: o szynce, która po 
ugotowaniu traci 1/4 wagi, i o okręcie, który płynie z Szanghaju do Europy.
Tego samego dnia koło dziesiątej wieczorem Wiktor z Karlikiem poszli jeszcze do Starej 
Chałupy. Z dreszczykiem w krzyżu uchylili drzwi. Ale wewnątrz nikogo nie było. Nie zauważyli 
też nic podejrzanego. Żadnych odgłosów czy świateł. Tylko wiatr świstał w dziurach dachu i 
skrzypiały monotonnie okiennice.
Czekali jeszcze godzinę. Nic się nie zdarzyło.
— Zdawało ci się wtedy — powiedział Karlik.
Wiktor potrząsnął głową.
— Nie, na pewno widziałem.
— Może ktoś się schował przed deszczem — bąknął Rudniok.
Kiedy rozstawali się, powiedział:
— Nie od tej strony trzeba zaczynać. Weźmy się lepiej za rozpracowanie Bolesławca. To 
jest ptaszek!
* * *
Nazajutrz na polskim Zajączkowski przyłapał Jońca smarującego coś w zeszycie.
— Pokaż, co tam mażesz!
Joniec wstał zakrywając książką dwa zeszyty.
— Co tam skryłeś?
Kierownik podszedł do ławki i wyciągnął spod książki zatłuszczony zeszyt Jasia Skórki 
oraz drugi — Jońca, z świeżo rozmazanym zadaniem o szynce.
— Co? — zdumiał się. — Odpisujesz rachunki? Przecież dzisiaj nie będzie lekcji 
arytmetyki. — Spodziewał się raczej wszystkiego niż zadania o szynce.
Joniec milczał zawstydzony. Czuł na sobie ciężkie spojrzenia całej klasy.
— No, powiedz, po co odpisywałeś to zadanie? — nalegał kierownik, ale na próżno. 
Joniec milczał jak grób.
— Może ty powiesz? — zwrócił się kierownik do Skórki. — Widzę tu twój zeszyt.
Jasio Skórka przecierał wystraszone oczy nic nie rozumiejąc. Zajączkowski spojrzał na 
niego ze wstrętem.
— Siadaj, jak zwykle nieprzytomny jesteś.
Ledwie zamknęły się drzwi za kierownikiem, przyparto Jońca do ściany. Jego 
bezwstydny czyn wywołał oburzenie i pogardę. Zwykłe zadanie może sobie odpisywać, ile chce, 
ale takie zadanie! To tak, jak ocyganić w grze w okręty. Jeszcze gorzej!
— Chciałeś oszukać klasę! — Batura chwycił go za kołnierz. — Nie odrobiłeś nawet 
jednego zadania. Bezczelność!
— Nie miałem czasu, słowo daję! — krzyczał przestraszony Joniec.
— Obejrzeć mu twarz!
Wizja została przeprowadzona z sumiennością i dokładnością, która zawstydziłaby 
niejednego łapiducha z ośrodka zdrowia. Diagnoza brzmiała:
— Boksował się. Nawet kawę mu puścili. Skwarki w nosie. Oko podpuchłe na nowo i 
warga rozcięta.
— Co z nim zrobimy?
— Zamknąć w ziemiance koło Figury na godzinę.
— Wtrącić do Dzikiego Szybu bez lampy.
— Niech lepiej przygotuje na jutro zadanie o szynce i o Szanghaju, i jeszcze trzy nowe za 
karę.
Po dyskusji wybrano to ostatnie.
* * *
Przed lekcją arytmetyki, która miała być wolna, kierownik wywołał Baturę i wręczył mu 
„W pustyni i w puszczy” ze szkolnej biblioteki.
— Lekcja będzie wolna. Macie być cicho. Żebym nie słyszał wrzasków. Czytajcie to 
sobie na głos.
Batura chrząknął zakłopotany, trzymając jak głupi książkę. Chciał powiedzieć, że mają co 
innego do roboty, ale ugryzł się w język. Jak tajemnica, to tajemnica.
Na lekcji zaszedł nowy wypadek.
Wszyscy krzyczą, żeby sprawdzić zadania, a Miksa jakby nigdy nic.
— Ring wolny! — odsuwa ławki i odpycha wszystkich. — Pokażę wam nowy chwyt. 
Japoński. Chodź, Stopa.
Nie czekając, aż się Wiktor zgodzi, rąbnął go w kolano, poderwał mu błyskawicznie 
drugą nogę i obalił na ziemię.
— Co, niezłe? — rozglądał się z uśmiechem. — Japończycy tak robią.
Wiktor zerwał się wściekły z pięściami.
— Na miejsca! — krzyczy Batura. — Będziecie się grzmocić potem.
— Ty mi każesz? — zaperzył się Miksa. — Wychowawca się znalazł!
Ale już klasa ryczała:
— Miksa, na miejsce! Stopa, oddasz mu na przerwie!
Wiktor mrucząc pozwolił się odciągnąć. Upłynęło jeszcze parę minut, zanim Miksa i 
wszyscy inni wrócili do ławek. Usiłując przekrzyczeć klasę Batura wołał, żeby ustawili się w 
swoje trójki i podchodzili do stołu nauczycielskiego, to „się sprawdzi”.
— „Się”, to znaczy kto? — pytano zaczerwienionego Batury.
Rozległy się gwizdy.
— Zdjąć go! — krzyczał Miksa. — Co on tu się będzie rządził!
— Batura, na miejsce! — wołano z różnych stron.
— Przecież ktoś musi sprawdzić — usiłował się bronić.
— Ale z jakiej racji ty?
— Ale! Kto go upoważnił?!
— Znów się rządzi!
— Ja też mogę sprawdzić — zaofiarowała się Zosia Szkło.
— Ty? Ty byś do północy nie zdążyła.
Nie mogli dojść do zgody. W końcu zaczęli sprawdzać jeden od drugiego, jak kto chciał. 
Po prostu przychodził chłopak i zaglądał ci w zeszyt:
— Pokaż, jak napisałeś?
Zrobił się szum i hałas. Niektórzy napisali źle i wstydzili się pokazać, więc wyrywano im 
zeszyty i zaglądano przemocą. Batura patrzył ze zgrozą na ten bałagan. Tylko koło Miksy 
zajmowano się czym innym. Odchodziła tam jakaś dyskusja sportowa nad wymiętym 
„Przeglądem”. Batura przygryzł wargi, podszedł do Miksy i zapytał:
— A ty?
— Czego chcesz?
— Pokaż, czy odrobiłeś zadanie!
— Idź, odwal się!
— Dlaczego nie odrobiłeś?
— Bo nie.
— Więc nie uznajesz akcji?
— Wypchajcie się, jeszcze nie upadłem na głowę.
Batura posiniał.
— Po raz ostatni pytam, czy się będziesz uczył?
— Ani mi się śni!
Batura cofnął się o krok i z całej siły trzasnął go w twarz.
W klasie uciszyło się, jak makiem zasiał. Miksa otarł twarz, oczy zabłysły mu jak kotu, 
zacisnął zęby i skoczył na Baturę. Na pomoc sypnęli mu się sojusznicy z paczki. Ale za Baturą 
stanęła klasa. Zakotłowało się w całej sali. Po dwu minutach słabszych liczebnie sojuszników 
Miksy rozgromiono bezlitośnie, nie stawiali zresztą zbyt zaciętego oporu. Miksa po rozpaczliwej 
obronie został złapany w końcu za ręce i nogi i rozciągnięty jak długi na ławce. Próbował się 
wydrzeć, pienił się z wściekłości, skręcał jak piskorz, gryzł chłopców po rękach, ale trzymała go 
mocno dziesiątka dłoni nie mniej zaciekłych.
Tak rozłożonemu haniebnie na ławce wtłaczano linijką poszanowanie dla akcji 
uchwalonej przez klasę. Puszczono go dopiero wtedy, gdy rozległy się kroki śpieszącego na 
następną lekcję Stelmacha. Bano się puścić go wcześniej, żeby się nie mścił. Przy Stelmachu już 
nie śmiał; rozcierając plecy, powlókł się na swoje miejsce.
Tak rozpoczął się w szóstej sławny okres samokształcenia.


ROZDZIAŁ XIX
Kartki z dziejów Seminarium Wyższego • Powrót Stachurki • Złamany 
oszczep • Sprawa nadzwyczajnego wydania

Z NOTATNIKA BATURY

27 września, sobota
A więc przyjęli mój pomysł. Robimy niespodziankę Sądejowi. Tego się na pewno nie 
spodziewa. Wszystkiego mógł się spodziewać, tylko nie tego. A jaką minę będzie miał Zajączek! 
A Stelmach! To on nam niechcący podsunął tę myśl. Tylko tajemnica musi być zachowana aż do 
ostatka! Nikomu ani mru-mru!
Swoją drogą nie wiedziałem, że to tak ciężko pójdzie. Nie wszyscy się podporządkowali. 
Joniec próbował oszukać, a Miksa w ogóle się uchylił. Wczoraj spraliśmy go, ale nic nie 
pomogło, tylko się zaciął, obrażony na całą klasę, dyszy zemstą. Dzisiaj znów nic nie 
przygotował. Nie wiem, co robić, przecież nie możemy go co dzień prać. Tu zresztą nie chodzi o 
niego. Na nim to mi wcale nie zależy. Sądej wie, co on za ptaszek, i nie zdziwi się, jak on jeden 
nie będzie nic umiał. Ale chodzi mi o to, że on źle wpływa na klasę. Cała paczka go małpuje. Jak 
mu się będzie pobłażać, to i inni spróbują się uchylać.
Wczoraj i dzisiaj był straszny bałagan przy sprawdzaniu zadań. Nawet dobrze nie 
wiadomo, kto napisał i czy dobrze. Karlik mówi, że to dlatego, że nie ma organizacji i że trzeba 
uchwalić statut. Więc od razu wszyscy, żeby ułożyć statut, bo jakże bez statutu. No, niby racja.

29 września, poniedziałek
Dzisiaj też nie sprawdzaliśmy zadań. Sprawy organizacyjne nas pożarły. Układaliśmy 
statut. A to wcale nie takie łatwe. Najpierw kłóciliśmy się, od czego zacząć. Ja chciałem, żeby od 
tego, jak kontrolować odrabianie zadań, czyli kto ma prowadzić przepytywanie na lekcji, i co 
robić z tymi, którzy nie będą się chcieli uczyć, ale mnie zakrzyczeli i powiedzieli, że trzeba 
zacząć od wymyślenia nazwy. Bo tak jest we wszystkich statutach.
Cała godzina na tym zeszła, bo nie mogliśmy się zgodzić.
Wiktor chciał nazwać naszą akcję: „Samopomoc koleżeńska”, ja — „Spółdzielnia nauki”, 
ale jakoś nie spodobało się. „Nudne nazwy” — powiedzieli. Więc znów ktoś chciał, żeby było: 
„Zrzeszenie uczniowskie »Liczydło«”, ale też nie przeszło, że nieładne, Zosia Szkło chciała: 
„Związek osób podciągających się”, a Pocieszkówna — „Towarzystwo wzajemnego 
podciągania”, ale Miksa od razu dodał: ...„na sznurku” i wszystkim te nazwy obrzydził.
Wtedy wstał Karlik i powiedział, że ma nazwę poważną i uczoną. Podszedł do tablicy i 
napisał:

Technikum Arytmetykum Magnifikum.

Nie można powiedzieć. Zrobiło wrażenie. Nazwa niezwykła i naukowa, tylko wydźwięk 
jakiś za bardzo kościelny. Odrzuciliśmy.
I wtedy wstał Jasio Skórka. Wszyscy myśleli, że on śpi, a on słuchał. I jego ruszyło. Więc 
wstał i powiedział, żeby nazwać „Seminarium”, bo jego brat, ten, co jest na uniwersytecie w 
Krakowie, opowiadał, że oni tam mają takie ćwiczenia naukowe i nazywają je seminarium.
Klasa ucichła. Wszyscy dziwili się, że taka łajza ospała, a wymyślił. Od razu spodobało 
się. Nazwa mądra i poważna. A najwięcej ten uniwersytet wszystkich przekonał.
„Niech będzie Seminarium — zgodził się Karlik — ale »wyższe«”.
„Dlaczego »wyższe«?” — zapytał Skórka.
„Głupi, zawsze to lepiej brzmi: »Seminarium Wyższe«”.
I tak zostało.
Mówiąc prawdę, to mnie to przypomina trochę tę budę, gdzie na księży uczą. Ale niech 
im tam będzie. Grunt, żebyśmy się uczyli, a nazwa nieważna.

30 września, wtorek
Statut wciąż jeszcze nie jest gotowy. Dzisiaj przez całą wolną lekcję wybieraliśmy 
przepytywaczy do komisji kontrolnej. Weszło nas tam pięcioro najlepszych z arytmetyki. 
Zgodziliśmy się, że będziemy pytać na zmianę, każdego dnia kto inny. Znów cała lekcja na tym 
zeszła. Zadań nie było czasu sprawdzić.

1 października, środa
Ufff! Statut nareszcie ułożony i zaprzysiężony. Najwyższy był czas, bo zdaje się, że klasa 
zmęczyła się już trochę. Dzisiaj to już się nikt nie kłóci o nic — na wszystko się zgadzali. A więc 
uczymy się w trójkach i każdy odpowiada za kolegów swojej trójki. Kto nie będzie chciał 
pracować w Seminarium Wyższym, do tego nie wolno się odzywać i będzie się go wywieszać w 
gazetce. Tak mówi paragraf 13 statutu.
Zostało nam jeszcze do końca lekcji prawie pół godziny i chcieliśmy sprawdzić zadania. I 
wtedy wyszło na jaw, że prawie połowa nic nie odrobiła, a reszta — byle jak. Zezłościłem się i 
krzyczałem.
Nie wiem, czy co pomogło, bo Pocieszkówna powiedziała, że nudny jestem, a Miksa 
śmiał się. Oni sobie z Jońcem nic z niczego nie robią.

2 października, czwartek
Siódma rano
Dzisiaj o piątej powrócił Pietrek z delegacją. Całą noc jechali pociągiem. Są bardzo 
pomordowani. Pietrek nic nie chciał opowiadać, tylko poszedł spać. Ale nic się nie przespał, bo 
zaraz naschodziło się ludzi i zaczęli go wypytywać. No, to on opowiadał. Ale jak ludzi 
przybywało coraz więcej, to się rozzłościł i powiedział, żeby mu dali spokój. Jak będzie zebranie 
sprawozdawcze, to wtedy wszystko sam opowie.
Zaraz pobiegnę do szkoły dowiedzieć się, co opowiada Stachurka. Boję się tylko, czy 
przyjdzie do szkoły i czy nie śpi tak jak Pietrek.

Ósma wieczorem
Stachurka przyszedł do szkoły! Mówi, że położyli go na półce w wagonie i wyspał się 
zupełnie dobrze. Jak była lekcja polskiego, to Zajączek kazał mu, żeby się podzielił wrażeniami, i 
on się dzielił. Całą godzinę opowiadał, potem my go wypytywaliśmy, a potem znów opowiadał.
Byli w takich spółdzielniach, gdzie woda idzie sama do żłobów. „Rurami — mówi — na 
pompę ciągną i nie trzeba nosić”. A pasza to jedzie na takiej linie i tylko oborowy rozdziela. I jest 
specjalny pastuch, który nic innego nie robi, tylko pasie.
Wtedy wstał Wiktor Stopa i zapytał, czy tam krowy są tylko spółdzielcze. Stachurka 
odpowiedział, że nie tylko, bo każdy członek spółdzielni ma jeszcze w domu dwie albo 
przynajmniej jedną krowę i cielęta własne, i świnie też mają.
„To znaczy, że i tak się paść musi” — mruknął Wiktor i usiadł.
Wszyscy ucichli. Prawda, o tym nikt nie pomyślał, że tam też będą przy chałupie krowy. 
Cała klasa patrzyła na Stachurkę.
„Ja nie widziałem, żeby tam kto z chłopaków pasał” — odrzekł zaczerwieniony.
Widziałem, jak Miksa mrugnął do Jońca.
„To co robili po południu?” — zapytał z chytrym uśmieszkiem.
„Niektórzy byli w domu... pewnie odrabiali lekcje, a inni na boisku”.
„No, to kto pasie te prywatne krowy? A może się wcale nie pasą?” — pytał złośliwie 
Miksa.
Stachurka spojrzał zakłopotany na kierownika.
„Nie bój się, pasą — rzekł kierownik do Miksy, marszcząc brwi. — Jak będzie zebranie 
sprawozdawcze, to się bliżej o tym dowiecie”.
Ale zaraz wstała Jadźka Pocieszkówna i zapytała Stachurkę słodziutkim głosikiem:
„To mówisz, że oni mają krowy i świnie?”
„Tak, świń to mają, ile chcą”.
„I kury też?”
„Też”.
„I kozy?”
Stachurka zastanowił się.
„Kóz tam nie widziałem, ale owce to mają”.
„I wszystko trzymają przy domu?”
„Tak, i jeszcze mają morgę pola na kartofle. To się nazywa działka przyzagrodowa”.
„I starsi odrabiają dniówki w spółdzielni?”
„Tak”.
„No to... — wykrztusiła, czerwona. — No, to mnie się zdaje, że... że tam dzieci mają 
jeszcze więcej do roboty”.
W klasie wybuchła wrzawa.
„No tak, jak rodzice zajęci są na wspólnym, to dzieci muszą pewnie same robić koło tych 
działek, koło tych krów i świń, i owiec, i na podwórku”.
I wszystkie oczy obróciły się na kierownika. A on przypatrując się uważnie Jadźce 
powiedział:
„Ty nie martw się o dzieci w spółdzielni, Jadziu, ich rodzice mają więcej czasu niż wasi, 
w spółdzielni praca jest tak zorganizowana, że nie trzeba robić cały dzień, i jest lżejsza. Zdążą i 
swoim podwórkiem się zająć. Ale powiedz, skąd u ciebie takie pytania. Sama na nie wpadłaś?”
Jadźka milczała, zaczerwieniona.
„Ale zawsze, nawet przy spółdzielni, robić trzeba” — szepnęła któraś z dziewczynek.
„A czy jest coś na świecie bez pracy? — nasrożył się kierownik. — Coś mi tu 
towarzystwo zbyt leniem pachnie”.
Klasa umilkła, zawstydzona, i już nikt nie chciał pytać, więc ja wstałem i zapytałem 
Stachurkę, czy tam jest drużyna harcerska.
Znowu wszystkie oczy powędrowały na niego.
„Jest” — odpowiedział.
Podobno nielicha. Mają własną świetlicę i tam jest stół do ping-ponga. I nauczyli 
Stachurkę grać. Przywiózł nawet piłeczkę. I gazetkę ścienną też robią. I widział, jak grają na 
boisku w siatkówkę.
„A kopali?” — podchwycił Miksa.
„Nie widziałem”.
Miksa usiadł uśmiechając się krzywo. Jemu tylko nożna się podoba.
Połowa klasy nie widziała jeszcze, jak się gra w ping-ponga. Na przerwie oglądali 
piłeczkę. Miksa zaraz porwał ją i zaczęli z Jońcem grać piórnikami, aż rozbili. Została z niej 
tylko skorupka, jak z jaja. Stachurka płakał. Mówił, że mu nie chodzi o piłkę, ale że to pamiątka.
* * *
Po południu nie mogłem odrabiać lekcji, bo znów się naschodziło ludzi do Pietrka i 
Pocieszek też przyszedł, ale nic nie mówił. Nie w humorze jakiś. Więc poszedłem do Stachurki. 
A tam niespodzianka. Okazało się, że najciekawsze zostawił na koniec. Otóż przywiózł ze 
spółdzielni małego wilczura. Harcerze podarowali. Szczeniak jest szary, okrąglutki i taki tłusty, 
że jak się rozpędzi na swoich krótkich łapach, to nie może zahamować i przewraca się. Mamy z 
niego dużo pociechy.

3 października, piątek
Okazało się, że z tym szczeniakiem to nie taka prosta sprawa. Stachurce wstyd było się 
tamtym harcerzom przyznać, że u nas nie ma drużyny, i zbujał ich, że jest. Więc jak odjeżdżał, 
patrzy, a oni mu wtykają tego szczeniaka i mówią, że to dla naszej drużyny.
Nie wiemy teraz, co robić. Chyba powinniśmy im odesłać ten podarunek i napisać, że 
Stachurka powiedział nieprawdę. No, bo teraz nie wiadomo, czyj ten psiak jest.
Ale prawdę mówiąc, to ciężko byłoby odesłać. Już się przyzwyczaił do Stachurki, biega 
za nim i na krok go nie odstępuje. A poza tym, co to za szczeniak! Zaraz poznać, że rasa.
Cała nadzieja, że założą u nas drużynę i będziemy mieli czyste sumienia.

4 października, sobota
Dzisiaj rano była znów awantura z Kropą.
Joniec przyniósł do szkoły oszczep. Zupełnie jak prawdziwy, z żelaznym ostrzem. Joniec 
mówi, że to jest okucie ze specjalnej stalowej blachy. Mnie się wprawdzie zdaje, że po prostu z 
blachy ze starego wiadra. No, ale ostatecznie, co za różnica? Grunt, że pomysłowo zrobione.
Rzucaliśmy po kolei. Miksa chciał pokazać, co on nie potrafi, i rzucił z takim rozmachem, 
że oszczep wylądował na dachu szkoły.
Nie było innej rady, Miksa musiał wdrapać się po drzewie na dach. Lecz co to jest dla 
niego? Po minucie miał już oszczep w ręce. Na nieszczęście w tym momencie na podwórzu 
pojawił się Kropa. Chłopaki zaczęli dawać znaki ostrzegawcze, ale Miksa nie zauważył i zrzucił 
oszczep w dół. I jeszcze tak nieszczęśliwie rzucił, że wprost pod nogi Kropie. Zanim Joniec 
zdążył dopaść, Kropa podniósł oszczep i połamał na kolanie, na oczach całej klasy.
Chociaż jestem teraz z Miksą i Jońcem na bakier, to muszę powiedzieć, że to było 
świństwo. Trzeba już być zupełnie złym, żeby tak zrobić. Co mu oszczep przeszkadzał?
Gola mówi, że Kropa dlatego jest taki zły, bo ma kamień w piersiach.
Myśleliśmy, że Gola sobie tylko tak powiedział, jak to się mówi o złych ludziach, ale 
przysięgał się, że Kropa ma prawdziwy kamień. Od ojca słyszał.
To Karlik w śmiech.
„Głupi jesteś, Gola — powiedział — czy można mieć kamień? To się tylko tak mówi o 
złych ludziach, że mają serca z kamienia. A ty myślisz, że naprawdę?”
Wtedy Gola się obraził i odrzekł, że nie jest dzieckiem i wie, że się tak mówi, ale jeśli 
chodzi o Kropę, to możemy wierzyć albo nie, ale on ma prawdziwy kamień.
Zabił nam ćwieka tym kamieniem. Jak pan Sądej wróci, trzeba będzie kiedy o to na 
wolnych pytaniach zapytać.

5 października, niedziela
W spółdzielni nie pasie się krów. Już wiemy na pewno. Ani tych spółdzielczych, ani tych 
prywatnych czy, jak im tam, przyzagrodowych. Znaczy się nikt z uczniów nie pasie, bo 
wszystkie — i jedne, i drugie, pasie ten pastuch, o którym opowiadał Stachurka. Na 
spółdzielczym pastwisku pasie, tylko później jedne idą do obory spółdzielczej, a te 
przyzagrodowe — do obórek przy zagrodach, gdzie je doją na własny użytek.
Tak mówili wszyscy, co wrócili z wycieczki, na zebraniu w szkole. Gondera pozwolił i ja 
też tam byłem razem ze Stachurką. Jako redaktorzy, siedzieliśmy w pierwszym rzędzie. Ludzi się 
tyle napchało, że aż zrobiło się duszno i musieliśmy okna otwierać. A za oknami też stali.
Najwięcej mówił Pietrek, aż chrypiał, ale nie żałował gardła. Wszystkim dogodził, tylko 
naszemu ojcu nie. Co trochę głową kręcił i na głos wtrącał:
„Pofolguj, Pietruś, pofolguj, nerwowy się zrobiłeś, jak profesor językiem trzepiesz. Nie 
tak trza do ludzi, stateczniej, ludzie narwańców nie lubią. Już lepiej jak proboszcz zaciągaj”.
Pietrka krew zalewała, że ojciec tak go przy ludziach poucza, i ze zdenerwowania jeszcze 
głośniej zaczyna.
To ojciec znów:
„Nie drzyj się tak i rękami nie wymachuj, pomyślą — o, partyjniak, komenderuje!”
Potem przyszedł dziadek Kryza i przepchał się aż do stołu. Ustąpiłem mu miejsca, bo on 
jest głuchy i musi siedzieć zupełnie blisko, żeby co słyszeć. Ale i tu było dla niego za daleko, 
więc wziął krzesełko i usiadł naprzeciw Pietrka. Z dłonią zwiniętą w trąbkę pod samą gębę mu 
się podstawiał. A jak czego nie dosłyszał, to zaraz przerywał:
„Co? Jak mówisz? Musiało cię zawiać po drodze, bo głos zupełnie straciłeś. Mówże, 
jucho, głośniej!”
No, ale jak Pietrek głos podniesie, to go znów ojciec ucisza, więc tylko czoło ucierał. Bo 
czyż można ludziom dogodzić?
Ledwie się zaczęła dyskusja, dziadek Kryza o głos poprosił.
„A do chlewików zajrzałeś”? — zapytał Pietrka.
Pietrek popił wody ze szklanki.
„Zajrzałem” — otarł usta.
„No i emerytów widziałeś?”
„Widziałem”.
„Hę? Jak powiadasz? — podniecił się dziadek. — A... a co im tam żryć dają?”
„Łupiny, żołędzie, chwast siekany, otręby”.
Dziadek zatrząsł się z gniewu.
„I jedzą?”
„Aż im się uszy trzęsą i pokwikują z rozkoszy”.
„Hę?”
„Tak, i każdy ma po sto osiemdziesiąt żywej wagi, a słoninę grubą na pięć palców”.
Sala zatrzęsła się śmiechem i potem już do końca było wesoło. Tylko jeden Pocieszek, 
chociaż zawsze taki wesoły, tym razem nie miał humoru. Krzywił się i mruczał, a w końcu 
zapytał Pietrka, ile mu zapłacili, żeby tak gadał, i Pietrek wyrzucił go z sali.
Po zebraniu sekretarz Bryl długo rozmawiał z Pietrkiem, a potem Pietrek zawołał mnie i 
powiedział, że nasza ostatnia gazetka podobała się (no, myślę, tyle mnie zdrowia kosztowała! 
Szkoda, że zaraz zdarli, bo lepsze gazetki zaraz przez złość ktoś zdziera — nie można upilnować) 
i żebyśmy zrobili teraz „wydanie nadzwyczajne” z okazji tej wycieczki (masz ci buty!), i że da 
mi zdjęcia fotograficzne z tych spółdzielni, to będziemy mogli wykorzystać jako ilustracje. Więc 
ja tłumaczyłem, że jesteśmy zapóźnieni w nauce i że nie mamy zupełnie czasu, ale on 
powiedział, że muszę się postarać, bo to jest bardzo ważne, że dopiero teraz rozpocznie się 
prawdziwa bitwa o spółdzielnię, bo powstał komitet założycielski, i że musimy pomóc.

6 października, poniedziałek
Zmobilizowałem cały komitet redakcyjny. Nawet dziewczynki. Wszyscy chcieli napisać. 
Ale najwięcej liczę na Stachurkę.
Nie wiem tylko, co będzie z Seminarium Wyższym. Zaniedbaliśmy się najpierw przez ten 
statut, później przez powrót delegacji, a teraz ta gazetka na karku.
Dzisiaj przepytywaliśmy z arytmetyki. Przeszło połowa nie nauczyła się. Ręce opadają. 
Czy wszystko ma pójść na marne? Po tośmy statut układali? Powiedziałem o sprawie Pietrkowi, 
myślałem, że się będzie śmiał, ale nie. Podobało mu się. Powiedział, że dobra myśl, tylko 
formalizm nas zjadł. Nie wiem, co to takiego jest, ale widocznie coś takiego, co zżera jak 
formalina, którą dezynfekowali u nas chlewy, gdy świnie na różycę zdychały. Ale ja myślę, że to 
nie żaden formalizm, tylko słomiany ogień. Znudziło im się już.

7 października, wtorek
Wstyd mi się pokazać na wsi, bo gazetka jeszcze niegotowa. Pietrek też wciąż się 
dopytuje. A tu tylko dziewczynki napisały, a chłopcy to w ogóle nic.
Wszystko przez te lekcje boksu, które urządza Gola. Okręcają sobie łapy szmatami, na to 
wkładają futrzane rękawice i grzmocą się po gębach. W dodatku Gola nie przestrzega wagi. Stare 
byczysko, waży chyba z sześćdziesiąt kilo, a walczy z chuchrami trzydziestokilowymi. Stachurkę 
tak zamroczył, że musieliśmy go cucić zimną wodą.
Najgorsze, że nie da sobie nic powiedzieć. Mówi, że to wcale nie jest walka, tylko 
trening, i że on się z nikim nie bije, tylko „kształci narybek”. Pokazał mi numer „Przeglądu 
Sportowego” z zeszłego poniedziałku, gdzie piszą: „Podnieść poziom kształcenia młodych kadr 
sportowych”. On właśnie kształci, powiada, więc żebym się go nie czepiał. Że puszcza kawę z 
nosa? Tak, owszem, przyznaje, zdarza się, ale bez tego nikt nie zostanie bokserem. No i co na to 
poradzić?
Wieczorem Pietrek znów mnie męczył. Zapytał szyderczo, czy wiem, co to jest wydanie 
nadzwyczajne.
„Tak jest” — odrzekłem.
„No, to czego się, u licha, grzebiecie?” — powiedział.
„Nie ma z kim robić — odparłem — kolektywu nie ma”.
Pietrek zaczął się śmiać i poklepał mnie po ramieniu. Nie wiem, co to ma właściwie 
znaczyć. Przecież nic śmiesznego nie powiedziałem. Sam Pietrek też tak stale mówi i nikt się nie 
śmieje. Ci starzy są tacy dziwni.

8 października, środa
Nic nie wychodzi — wszystko się rozpada! Wczoraj jeszcze dwie trójki przygotowały 
arytmetykę, dzisiaj już nikt. Nawet ja nie miałem z kim pracować. Rudniok i Stopa nie przyszli i 
nigdzie nie mogłem ich znaleźć. Oni teraz znikają gdzieś wieczorami. Myślałem, że chodzą do 
Goli na te jego treningi, ale nie. Gola też się skarży, że porzucili ring. Mają jakieś swoje 
tajemnicze sprawy. Gdybym miał więcej czasu, to bym ich zaczął tropić.
O gazetce wolę nie pisać, bo to wstyd i hańba!
A najgorsze, że człowiek nic nie może zrobić! Gdyby była drużyna! Poszedłbym wtedy 
do rady drużyny i powiedział: „Dajcie nam obkutego siódmaka do arytmetyki”. I sprawa 
załatwiona. Swojego nikt nie słucha i nie poważa, ale siódmaka baliby się i słuchali!
No i dyscyplina! Harcerze przyrzekają karność i dobrą naukę. A jakby coś nie grało, 
zrobiłbym zaraz zbiórkę i obsztorcował, kogo trzeba. A jak nie poskutkuje — fora ze dwora! 
Niech usycha poza drużyną! Nie wiem, czy kto chciałby usychać.
Gdyby była drużyna! Ale ten nowy, co miał być przewodnikiem, jakoś nie przyjeżdża. 
Chłopaki tracą już nadzieję. A przecież towarzysz z Komitetu Powiatowego obiecał. Chyba nie 
zarwie? A może zapomniał? To prawda, że mógł zapomnieć.
Pytałem w tej sprawie Zajączka. Kazał być cierpliwym. Mówi, że jeśli ten nowy nie 
przyjedzie, to pan Gondera nam zorganizuje, i każe czekać. Ale czy z taką ważną sprawą można 
czekać? Swoją drogą to byłoby morowo, jakby Gondera... Ale nawet nie śmiem o tym myśleć. 
Zajączek chyba mnie tylko tak pociesza. Przecież wszyscy wiedzą, że pan Gondera nie ma 
zupełnie czasu. Jeszcze teraz... kiedy idą wybory!

9 października, czwartek
Dzisiaj Gola puścił Jońcowi farbę z zębów. Joniec pluł krwią. Baliśmy się, żeby zęba nie 
wypluł. Nawet sam Gola się przestraszył. Kazał go posadzić i wachlował go mokrą chustką od 
nosa. A potem prosił mnie, żebym Jońcowi obejrzał zęby, czy mu co nie brakuje. Obejrzałem. 
Ma wszystkie, ale gdy spróbowałem palcami, to jeden na przodzie mu się chwieje jak obruszany 
gwóźdź.
Powiedziałem Jońcowi, żeby nic nie gryzł, bo mu ten ząb wypadnie, i dla pewności 
zabrałem mu wszystkie orzechy.
Pomyślałem, że za wcześnie tracimy mleczne zęby. Żeby tak można było zatrzymać je, aż 
się przejdzie pierwszy trening!

Godz. 9 wieczór
Nie ma złego, co by na dobre nie wyszło. Przygnębiłem Jońca tym zębem i wziął się 
nareszcie do rysowania dla gazetki. Stachurka też pisze. Na jutro ma być wszystko gotowe.
Szczeniaka trzeba ochrzcić, bo każdy na niego woła inaczej: Grubas, Bimbek, Bimpuś, 
Trombuś, Ciapa — i gotów biedak zgłupieć do reszty. Bo i tak nie wie, co to ma znaczyć, że ma 
tylu panów.
Postanowiliśmy, żeby do czasu drużyny codziennie był u kogo innego z komitetu.
Będziemy go tresować, żeby był taki mądry jak wilki WOP-u. Może kiedy złapie jakiego 
dywersanta?

10 października, piątek
Nie mogę już tak dłużej. Straciłem cierpliwość. Niech się dzieje, co chce, będę dzwonił 
do Komitetu Powiatowego.
Wszystko się rozlazło. Seminarium Wyższe nie istnieje. Reportaż Stachurki do luftu, 
gorzej niż w zwyczajnej gazecie.
„W spółdzielni widzieliśmy ładne krowy, świnie, owce, kury. Krowy dają dużo mleka... 
Dzieci mają drużynę, boisko, świetlicę. Świetlica jest ładna” — i tak w ten deseń nudzi.
I to ma być reportaż? Kto to przeczyta? Już by lepiej napisał to, co w klasie opowiadał, 
możliwiej by wyszło.
Joniec też. Narysował jakichś drabów i pokraki, i chciał mi wmówić, że to są spółdzielcy 
i ich dzieci. Przegoniłem go. Otępienia od tego boksu dostali czy co?
Jak nie będzie drużyny, to wszystko formalizm zeżre, jak mówi Pietrek.


ROZDZIAŁ XX
Telefon Batury

Batura stał czerwony przy aparacie telefonicznym, przyciskając mocno słuchawkę do 
ucha. Czekał na połączenie z Komitetem Powiatowym. Gdyby nie asysta, rzuciłby słuchawkę i 
uciekł, gdzie pieprz rośnie, ale dzięki przeklętej uprzejmości pana Wcisły wpakowało się 
dziesięcioro z szóstej i pilnują. Właściwie to cała klasa chciała się wpakować, ale Wcisło bał się, 
że mu zdemolują pocztę, i wpuścił tylko „dziesięcioro sprawiedliwych” — jak zażartował. I teraz 
pilnują.
Wpatrują się z napięciem w twarz Batury. Czuje na sobie ich spojrzenia. Z wyrazu twarzy 
chcą poznać, jak sprawy stoją. Dlatego nie dość, że nie może się ruszyć, to jeszcze musi udawać 
olimpijski spokój.
Nikt nie śmie się dowiedzieć, że i nieustraszone serca drżą czasami.
No, nareszcie! W słuchawce zachrobotał głos:
— Słucham, kto mówi?
— Proszę towarzysza instruktora — wykrztusił Batura.
— Którego?
Ba, żeby to Batura wiedział. Nie zna przecież nazwiska. Tymczasem instruktorów jest 
widocznie dużo.
— Ja... my bardzo przepraszamy... bo my dzwonimy z Wilczkowa i... i tu był niedawno 
instruktor... ale my nie wiemy, jak się nazywa.
— Zaraz, zaraz, kto mówi?
— Szósta klasa, przy telefonie Batura.
Po tamtej stronie ktoś chrząknął jakby zdziwiony. A potem zapanowało milczenie. 
Widocznie zatkała ich jego bezczelność, a może nie chcą rozmawiać i rzucili słuchawkę?
Batura spocił się jak mysz. Chłopcy patrzyli na jego czerwoną twarz i czuli, że coś 
niedobrego się święci.
Nie, nie rzucili słuchawki. Słychać stukot maszyny do pisania, jakieś głosy... kroki...
„No, teraz mnie obsztorcują jak złoto” — myśli Batura.
Zdjął go strach. Nagle wydało mu się, że to było zbyt śmiałe z jego strony dzwonić tam 
do nich. Zabiera im czas, jakby nie mieli ważniejszych spraw na głowie. Już chciał odłożyć 
słuchawkę, gdy usłyszał chrobot i jakiś inny głos powiedział:
— Chodziło wam pewnie o towarzysza Łąckiego, ale jego nie ma. Wyjechał w teren. 
Powiedzcie, jaką macie sprawę, a może sami załatwimy.
— My... my mamy taką sprawę, że... że towarzysz Łącki miał sprawdzić w 
województwie, czemu do nas przewodnika drużyny nie przysyłają. Bo u nas nie ma drużyny, bo 
nie ma kto prowadzić i...
— Jak to? A wasi nauczyciele? Nie nadają się?
— Jeden się bardzo nadaje, pan Gondera.
— No więc...
— Tak, ale on jest bardzo zajęty. Bo on jest aktywistą. I dopiero ma jego sprawa stanąć 
na Prezydium... Więc pan kierownik pociesza nas, że jak nie przyślą nowego, to pan Gondera 
zorganizuje i każe, żebyśmy byli cierpliwi. Ale czy można być cierpliwym? Więc my chcemy się 
dowiedzieć, jak jest z tym nowym panem, bo towarzysz Łącki obiecał, że sprawdzi, no, ale widać 
zapomniał, bo już tyle czasu...
— Zaraz, zaraz. A kiedy on wam to obiecał?
— Równo dwa tygodnie temu.
Człowiek po drugiej stronie telefonu chrząknął zakłopotany.
— Hm, i mówicie, że już dłużej w żaden sposób nie możecie czekać?
— W żaden sposób, towarzyszu — Batura przestąpił z nogi na nogę.
— Może jednak dacie nam jeszcze ze trzy dni zwłoki, niecierpliwi ludzie?
Batura zaczerwienił się.
— Ciężko będzie, towarzyszu, bo rozkład się wkradł.
— Jak mówicie?
— Rozkład, towarzyszu.
— Co przez to rozumiecie?
— Poważna sytuacja, towarzyszu. Nawet gazetki nie możemy zrobić. Znaczy się, 
wydania nadzwyczajnego, bo zwykły numer już zrobiliśmy, ale też na nic, bo zaraz zdarli. Tak, 
już piąty dzień od zebrania, a deski gołe, bo redaktorzy boksują się. Rady sobie dać nie można. I 
mamy już trzydzieści dziewięć dwój, to znaczy jedna i ćwierć na każdego, a z arytmetyką to w 
ogóle nie wiem, co będzie, bo Seminarium Wyższe leży i pan Sądej nie wyciągnie nas do 
półrocza. No, to chyba jest poważna sytuacja! Nie?
— Tak, to jest poważna sytuacja — przyznał głos w słuchawce. — Poczekajcie chwilę.
Batura sapał ciężko.
Jadźka utarła mu czoło. Stachurka przyniósł szklankę wody. Batura wypił chciwie.
Nie upłynęły dwie minuty, gdy w słuchawce znów zabrzmiał głos. Tym razem jakoś 
wesoło:
— No, uszy do góry! Sprawę da się załatwić. Najdalej za miesiąc będziecie mieli 
drużynę. Do widzenia, „zwyczajni ludzie”!
— Do widzenia!
— Zaraz... jeszcze jedno. Mówiliście o jakimś Seminarium Wyższym, co to jest 
właściwie?
Gdy zawstydzony Batura wyjaśnił, głos mruknął:
— Niezły pomysł! A zadzwońcie do nas, jak się poprawicie.
Batura z przejęciem położył słuchawkę.
— Co mówił? — wszyscy rzucili się do niego.
Batura wypił resztę wody.
— Uff, to była denerwująca rozmowa.
— Gadaj, co mówili!
— Ochrzanili cię? Wyglądasz jak ugotowany burak.
— Nie, nie ochrzanili.
— A co z przewodnikiem?
— Załatwiają. Ma przyjść najdalej za miesiąc.
— Hura! No, to czego masz taką minę?
— No, bo to nie wszystko. Kazali jeszcze zadzwonić.
— Na co? Kiedy? — zaniepokoił się Miksa.
— Jak się z dwój wygrzebiemy...
Klasa miała dość niewyraźną minę.
— No, to będą długo czekali — mruknął złośliwie Miksa.
— Stul gębę! — zachrypiał Batura.
Ale naprawdę to nie był przekonany, czy Miksa nie ma racji. Rozeszli się zakłopotani i 
niespokojni.


ROZDZIAŁ XXI
„Nowy” • Miksa ma pecha • Dwie godziny strachu • Anonimy

Ten tydzień rozpoczął się dziwnym zdarzeniem. W poniedziałek przed drugą lekcją do 
chłopców, zebranych przy starej ławce, przybiegł Gola z najświeższą wiadomością.
— Słyszeliście, nowy belfer przyjechał!
Batura zerwał się na nogi.
— Bujasz, niemożliwe!
— Jak Boga kocham! Widziałem. Szedł z Zajączkiem. Zaraz tu do was przyjdzie.
— Patrzcie, jak szybko załatwili — szepnął oszołomiony Batura.
Wśród szóstaków rozległy się radosne okrzyki na cześć drużyny. Ale Gola zgasił ich 
szybko.
— Czego wrzeszczycie? Nie ma się czego cieszyć. To jakaś zrzęda stara, ten nowy.
— Zrzęda? — chłopcy spojrzeli po sobie zawiedzeni.
— A co myślicie? Już się tam Zajączek wystarał. Niech go kule biją.
— Skąd wiesz, że zrzęda?
— Bo ledwo przyjechał, już z pretensjami, że brudno. U nas w klasie pod pulpity zaglądał 
i palcem po szafie przejechał, a potem Zajączkowi pod nos, niby że kurz.
— Patrzcie, a to dopiero... Zajączkowi pod nos.
— Tak. Na kilometr zrzędą od niego czuć.
— A Zajączek?
— Na dwu łapkach przy nim kica. Teraz to i on pewnie żałuje, bo minę ma nietęgą. 
Mówię wam, ten wam da wciry. A do tego kulasek... Kulaski są złośliwe.
— Kulasek? — osłupieli wszyscy.
— E, z tym kulaskiem to zbujałeś.
— Jak Boga jedynego kocham, kuśtyka. Ledwie nóżką powłóczy, o tak...
Gola naśladował „Nowego”.
Chłopcom zrzedły miny. Chcieli go jeszcze o bliższe szczegóły zapytać, ale on oddalał się 
już szybko. Przy furtce obejrzał się ze złośliwym uśmiechem i widząc ich zmartwione miny 
pokuśtykał im na złość.
To prawda, że co ich struł, to struł. Nie tak sobie wyobrażali przewodnika harcerskiego. 
Młody, zręczny, wesoły, a tu — kulas. Taki gotów ci zrobić z drużyny kompanię karną. 
Zamęczy, zanudzi na śmierć. Będzie się mścił za kalectwo.
Gdy tylko zabrzmiał dzwonek, wszyscy, mimo że miała być lekcja Gondery, pośpieszyli 
do klasy i czekali w ciszy. Tak im się przynajmniej zdawało.
Faktem jest, że nie było ich słychać na szosie, ale dopiero na korytarzu. Nie chcieli kusić 
złego.
Najbardziej przybity nowiną był Miksa. A to się udał Nowy! Kulasek! Pod pulpity 
zaglądał! Zrzęda! Widać z tych porządalskich! Przygnębiony otworzył swój wielki tornister z 
zajęczej skórki. Książki i zeszyty zajmowały tu zaledwie skromną część. Czeluści tornistra 
wypełniały natomiast inne niezbędne przedmioty. Były tu gwoździe i druty, kawał cyny do 
lutowania, flaszka od lemoniady z hermetycznym zamkiem, z pół kilo metalowych guzików, 
podkowa końska, którą znalazł parę dni temu i schował do tornistra, chcąc się przekonać, czy to 
prawda, że przynosi szczęście, oraz szereg innych przedmiotów, których zastosowania trudno 
było w pierwszej chwili odgadnąć.
Spośród tych skarbów wydobył na światło dzienne jeden najbardziej zagrożony i 
przyglądał mu się smętnie. Było to blaszane pudełko, gdzie przechowywał głodzone karaluchy. 
Pewnie przyjdzie mu się z nimi pożegnać. Czy utrzyma je przy takim! Wszyscy uważają 
trzymanie karaluchów za obrzydliwość, cóż dopiero taki grduła, co palcem kurz z szafy ściera? 
Tylko jedni Chińczycy podobno znają się na rzeczy, urządzają nawet wyścigi... Miksa też chciał 
urządzić, ale nie udało się. Karaluchy po prostu uciekły w szpary i tyle je widział. Od tej pory 
poprzestawał na wpuszczaniu ich dziewczynkom pod ławki.
Uchylił ostrożnie wieczko pudełka, wyjął największego i patrzył w milczeniu, jak 
niecierpliwy owad przebiera nogami w powietrzu.
* * *
Wszyscy wiedzą, że z ciszą w klasie jest jak ze starym prześcieradłem. Nie trwa długo, 
drze się. Toteż gdy minęły trzy minuty, a Nowy nie przychodził, klasa zaczęła powoli oswajać 
się z niebezpieczeństwem i gwar rósł.
Wiktor wyskoczył z ławki i napisał wielkimi literami na tablicy: Niech żyje drużyna, a 
Joniec wyrysował łamagę w krótkich spodenkach, z jedną nogą krótszą, jak wspina się o kuli na 
jakąś górę, i podpisał: Przewodnik. Po klasie zaczęły fruwać gołębie i strzały. Dwu chłopaków 
„kiwało się” o papierową piłkę. Karlik wycelował pompkę w najbliższe dziewczynki i zaczął 
strzykać wodą, krzycząc:
— Na ostatek! Na ostatek!
Dziewczynki z piskiem uciekały po klasie, aż wreszcie poszukały schronienia za 
drzwiami. Karlik rzucił się za nimi, nie zważając, że już dawno po dzwonku, zapędził je po 
schodach aż na górę.
— Wszyscy na miejsca! — krzyczał Batura. — Przecież on zaraz może przyjść. Joniec, 
zetrzyj tablicę!
* * *
W tym mniej więcej czasie na progu szkoły pojawił się lekko utykający mężczyzna w 
białym, rozpiętym płaszczu. Na chwilę zatrzymał się przed gazetką ścienną „Głos Wilczkowa”. 
Spod pluskiewek sterczał strzęp papieru. Na pustej desce ktoś nasmarował: Antoś Batura, dęta 
figura, a pod spodem: Jak nie masz co, to wywieś się sam.
— Nieźle... nieźle — mruknął pod nosem nieznajomy. — Widać życie kulturalne kwitnie.
Nagle otworzyły się drzwi gminy i wypadł z nich spocony Kupść.
— Skocz no pan po piwo!... Wytrzymać nie można! — krzyknął ocierając czoło i nie 
przestając sztorcować jakiegoś interesanta.
Nieznajomy spojrzał zdziwiony na zadzierzystą figurę pana Kupścia.
— A jakie pan sobie życzy, jasne czy ciemne? — zapytał uprzejmie.
Na dźwięk obcego głosu Kupść odwrócił się gwałtownie.
— Myślałem, że to nasz woźny — wybełkotał zmieszany.
Poprawił okulary i zaczął taksować nieznajomego od góry do dołu i z powrotem. Stary 
płaszcz i skromna powierzchowność intruza nie wzbudzały widać należytego szacunku w 
rzeczniku terenowej władzy, rychło bowiem odzyskał dawny kontenans.
— A pan właściwie względem czego i w ogóle? — nasiadł na gościa. — Pan sobie 
pozwolił żartować ze mnie?! Pan wie, kto ja jestem?!
Stropiony tym atakiem, nieznajomy cofnął się na krok. W tej właśnie chwili trysnął na 
niego z góry strumień lodowatej wody i ciurkiem pociekł mu za kołnierz.
— Coraz lepiej! — mruknął nieznajomy kurcząc się odruchowo.
Po schodach zbiegły z piskiem trzy dziewczynki, a za nimi rudawy chłopak z pompką w 
ręce.
Na widok nieznajomego zatrzymał się na moment jak osłupiały i zatkał usta ręką. A 
potem rzucił się rozpaczliwie w stronę klasy.
— Poczekaj no, chłopaczku!
Nieznajomy przytrzymał go mocno za ramię, wyjął mu pompkę z rąk, obejrzał dokładnie, 
a potem, jakby ją chciał wypróbować, strzyknął oniemiałemu chłopcu resztkę wody w ucho.
— Widzisz, średnia przyjemność, prawda? Nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe.
Karlik przykurczony, wyskrobując wodę z ucha, wpadł do klasy.
— Idzie! — zdołał wykrztusić tylko jedno słowo.
Miksa z wrażenia upuścił pudełko. Kilka karaluchów wydostało się spod uchylonej 
pokrywki i raźnym krokiem ruszyło ku wolności. Miksa rzucił się rozpaczliwie za nimi. 
Czołgając się pod ławkami, usiłował je złapać.
Wtem otworzyły się drzwi i na progu stanął nieznajomy. Klasa powstała z hałasem i 
zastygła nieruchomo. Batura przyglądał się Nowemu. Więc ten stary kulas ma prowadzić 
drużynę? A żeby to! Cóż tam za pomysły mają w tym wydziale!
Tymczasem Nowy kazał siąść i okna otworzyć. Sam też rozłożył się wygodnie, nóżkę na 
nóżkę założył, od razu widać — stary wyjadacz, czuje się w obcej klasie jak u siebie w domu. 
Dla takiego dwója to chlebek powszedni, a na drugi rok gościa w klasie zostawić, tyle co muchę 
ukatrupić.
Miksa został pod ławkami o jakieś sześć metrów od swojego miejsca. Powrót miał 
odcięty przez dziesiątki nóg. Mógł wprawdzie próbować przecisnąć się, lecz najmniejszy ruch 
groził zdemaskowaniem go przez Nowego. Poza tym są to rozważania czysto teoretyczne, gdy 
człowiek jest sparaliżowany ze strachu.
„Głupstwo” — starał się pocieszyć. Ostatecznie przesiedzi tę godzinę pod ławkami, żeby 
tylko dziewczynki nie chichotały i nie zdradziły go.
Nie przewidział jednak zdradzieckiego posunięcia Nowego. No, bo kto mógł przypuścić, 
że Nowy wpadnie na pomysł odczytania listy obecności? Przecież to nie pierwsza lekcja, a on nie 
wychowawca, więc z jakiej racji, a tymczasem, patrzcie go, zabrał się do sprawdzania. Miał rację 
Gola, że zrzęda. Przy każdym nazwisku mruczał coś i kiwał głową, jakby ich już skądś znał i 
tylko przypominał sobie:
„Batura Antoni, Baziarz Jan, Bączek Zygmunt, Cielebąk Aniela...”
Podniósł głowę.
— Batura... Aha, to o tobie napisali w gazetce ściennej na korytarzu. Widziałeś?
Batura zmieszał się.
— Nie.
— No, to idź, przeczytaj.
Po chwili Batura wrócił czerwony jak burak.
— No, co ty na to? — Nowy przerwał czytanie.
— Żebym tylko wiedział kto — zacisnął pięści Batura.
— Uważasz, że nie mają racji?
— Nie. Jak tacy mądrzy, to niech sami zrobią. Oni myślą, że gazetkę to tak można 
wytrząsnąć z rękawa...
— Z rękawa to nie wiem, ale prawdziwy redaktor to potrafi zrobić numer tylko za 
pomocą nożyc i kleju, znałem takich.
— Tak, za pomocą kleju! — zasapał urażony Batura. — Co mam kleić, powietrze, jak 
autorzy nawalają? A poza tym jak oni śmieli?!
— Co, u was krytykować nie wolno?
— Krytykować — to krytykować, ale im wcale nie chodziło, żeby pomóc, tylko żeby 
dokuczyć, ja wiem. A poza tym mogli się podpisać, anonimów nie drukujemy.
— Hm, widzę, że jesteś starym, wyszczekanym wygą dziennikarskim, ale nie wymiguj 
się! Gazetkę trzeba zrobić. Jak można pozwolić, żeby gołe deski sterczały w taki gorący, 
przedwyborczy czas? Prasa jest wielką siłą! No, a tymczasem siadaj!
To powiedziawszy Nowy wrócił do odczytywania listy, a Miksa zaczął przeżywać nowe 
chwile rozterki. Co robić? Udać, że go nie ma? Stopa go może wsypać, ten szwagier przeklęty. 
Miksa wiedział, że Wiktor mu jeszcze tego pierza nie darował. Nic nie zna się na żartach.
„Kocerkówna, Kramarzówna, Ksiuta, Kukulanka, Lelkówna, Luśnia...”
Miksa poci się pod ławką. Już zaraz do niego dojdzie.
„Łącka, Maciąg, Miksa!”
Nowy rozgląda się. Cała klasa patrzy na puste miejsce Miksy w ostatniej ławce pod 
piecem. Niektórzy dopiero teraz zauważyli, że Miksa zniknął, inni uśmiechają się tajemniczo.
— Miksa?! — powtarza Nowy. — Nie ma dzisiaj Miksy?
— Obecny!
Głos słychać, ale osoby nie widać. Nowy, zaintrygowany, wchodzi między rzędy.
— Gdzie jest Miksa? — pyta zdziwiony.
— Tu!
Głos dobiegał gdzieś z ławek na przodzie. Nowy obrócił się i zobaczył czarnego chłopca 
siedzącego między dziewczynkami w drugiej ławce, z dość niewyraźną miną. W ostatniej chwili 
Miksa zdecydował się na ten rozpaczliwy krok.
— A skądżeś tu nagle wyrósł, przedtem cię nie było?
Miksa milczał.
— Jakieś sztuczki magiczne — mruknął Nowy. — Czy on zawsze tu siedzi? — zapytał 
klasę.
— Nie.
— A, to tylko przyszedłeś z wizytą! — powiedział domyślnie Nowy.
Klasa parsknęła śmiechem.
— No, to pożegnaj się grzecznie z pannami i smaruj na swoje miejsce, czarodzieju. 
Niewygodnie wam przecież we troje.
Miksa, z opuszczoną głową, zaczął gramolić się z ławki.
— A swoją drogą łobuz jesteś, czarodzieju — mówił Nowy przyglądając mu się bacznie. 
— Kawał łobuza.
Nagle oparł się o ławki i zapytał znienacka:
— Pan Gondera bił was po rękach czy w twarz?
Klasa spojrzała wystraszona, czy Nowy nie zwariował.
— Joniec, ile razy dostałeś w tym roku? Co? — pyta ostro Nowy.
Joniec, który właśnie rysował karykaturę Nowego, poderwał się wystraszony. Nie bardzo 
wiedział, o co chodzi, i milczał zakłopotany.
— No, ile razy dostałeś w tym roku, powiedz, nie bój się! — zachęcał łagodnie Nowy. — 
No, nie wstydź się!
— Co się mam wstydzić, proszę pana? — wykrztusił Joniec. — Zaraz policzę.
Klasa spojrzała na niego zdumiona, a on, o dziwo, liczył na palcach, jakby usiłując 
przypomnieć sobie.
— Siedem razy, proszę pana.
Brwi Nowego ściągnęły się.
— Czym? — zapytał ostro.
— No... rzemykiem.
— Jak? Rzemykiem?
— Paskiem od spodni, znaczy się.
Nowy patrzył oburzony.
— Jak on to robił?
— No, zwyczajnie, ściągał ze spodni i bił.
— Gdzie?
Joniec milczał.
— No, powiedz!
— Kiedy... wstydzę się powiedzieć, proszę pana.
— Rozumiem, siadaj.
W klasie narastał gwar.
— To nieprawda! — zerwał się Batura. — Jak możesz tak kłamać! Pan Gondera nikogo 
palcem nie tknął. On nawet nie krzyczy!
— Co chcesz ode mnie? — nastroszył się Joniec. — Przecież ja nie mówię, że pan 
Gondera.
Nowy zmarszczył brwi.
— Jak to, a kto?
— No, a któż by, wiadomo, tata.
Klasa znów wybuchnęła śmiechem. Nowy patrzył na klasę zdezorientowany.
— U nas w szkole nie biją — powiedział obrażonym tonem Joniec.
— Siadaj, siadaj! — mruknął Nowy.
Wyjął notes z kieszeni, znów schował, wreszcie zapytał:
— Mieliście teraz mieć lekcję z panem Gonderą?
— Tak — odpowiedzieli.
Nowy spojrzał na zegarek.
— Pokaż no mi zeszyt do przyrody, dziewczynko — zwrócił się do Jadźki.
— Nie mam, proszę pana.
— Aha, nie rysujecie zwierząt?
— Rysujemy... w blokach.
— Pan Gondera często się spóźnia?
Klasa milczała.
— Przewodniczący rady klasowej!
Wstała zawstydzona Zosia Szkło.
— Czy zawsze tak długo czekacie na pana Gonderę?
— Czasami... — odrzekła wystraszona.
Chłopcy spojrzeli na nią ze złością. Musi paplać?!
Nowy chodził wielkimi krokami, jakby się nad czymś zastanawiał.
Klasa śledziła go podejrzliwie. Czego on chce od Gondery? Ledwo przyszedł, każdego 
się czepia. Tymczasem Nowy przystanął i zapytał Jońca ni stąd, ni zowąd:
— Kim chciałbyś być?
— Marynarzem.
— A co wiesz o marynarzach?
I Joniec musiał opowiadać.
— A ty? — zapytał Karlika.
— Inżynierem górnikiem.
— A co wiesz o kopalni?
I znów Karlik musiał opowiadać.
— A ty? — zapytał Stopę.
— Też górnikiem.
I tak męczył jeszcze paru chłopców i parę dziewczynek. A potem zaczął pytać wszystkich 
po kolei, ale już nie kazał tłumaczyć dlaczego, wystarczyło mu podanie zawodu. Odpowiedzi 
padały szybko:
— Traktorzystą, szoferem, maszynistą, lotnikiem, krawcową, nauczycielką.
Nowy pytał coraz bardziej gorączkowo, zapuszczał się między rzędy, wybierał 
najbardziej przyczajonych. Potem powrócił na środek klasy i zapytał głośno i dobitnie:
— A kto chce zostać rolnikiem?
Klasa milczała grobowo. Nowy spuścił głowę, jakby zasmucił się bardzo.
— Więc nikt nie chce być rolnikiem? — powtórzył z wyrzutem. — Nie kochacie ziemi?
Wtedy podniosła się jedna ręka.
— Jak się nazywasz?
— Stachurka Jan.
— I ty chciałbyś zostać rolnikiem.
— Nie... tylko ja... ja chciałbym zostać przewodniczącym spółdzielni produkcyjnej.
Nowy przyjrzał mu się ciekawie.
— A skąd ty wiesz o spółdzielni?
— Byłem z wycieczką, proszę pana.
— Aha — mruknął z rozczarowaniem Nowy — a przedtem nic nie wiedziałeś o 
spółdzielni?
— No, wiedziałem. Dlatego chciałem pojechać, proszę pana.
— A skąd wiedziałeś, powiedz no mi?
— No, przecież nauczyciele mówili, pan Gondera opowiadał... pan Zajączkowski. A 
najwięcej pan Sądej. Bo pan Sądej walczy o spółdzielnię — dodał z powagą.
Nowy przypatrywał się klasie uważnie.
— Pan Sądej uczy was polskiego?
— Nie — zdziwił się Stachurka — arytmetyki i geografii.
W tym momencie Batura pomyślał, że nadarza się sposobność wyjaśnienia tajemnicy, 
która nurtowała od godziny klasę. Wstał i zapytał:
— Proszę pana, a pan jakiego przedmiotu będzie nas uczył?
— Ja? — zdziwił się Nowy. — Żadnego.
— To pan będzie tylko drużynę prowadził?
— Drużynę? Co wam wpadło do głowy?
Chłopcy patrzyli po sobie trochę z ulgą, a trochę z niepokojem.
— To panu w Komitecie nic nie mówili? — wykrztusił Batura.
— W Komitecie? Nie.
Klasa milczała zakłopotana. Wszyscy chcieli zapytać:
„No, to kto, za przeproszeniem, pan jest?”
* * *
Kierownik Zajączkowski zastukał nerwowo do drzwi klasy siódmej i wywołał stamtąd 
Stelmacha.
— Nagła wizytacja, kolego — szepnął podnieconym głosem. — Przyjechał wizytator z 
Kielc.
— Wizytator? — powtórzył przejęty Stelmach.
— Tak. Na razie jest w sklepie. Kupuje papierosy.
— Nie wie pan, o co mu chodzi? — nerwowo zatarł ręce Stelmach.
— Nie wiem jeszcze dokładnie. Boję się, czy nie o szóstą. Musiał nas ktoś oczernić.
— No to leżymy — jęknął Stelmach. — Te gałgany nic nie umieją.
— Spokojnie, kolego — ścisnął go za rękę kierownik. — W tej chwili chodzi o to, gdzie 
jest Gondera. Godziny zajęć, a jego nie ma. Oszaleć można.
— Nie widziałem go od rana, pewnie znów go czymś zajęli — uśmiechnął się zgryźliwie 
Stelmach. — Juki nie są jeszcze zdjęte.
— Trzeba wysłać Kropę, niech go natychmiast odnajdzie. Panie kolego, bądźcie łaskawi 
przypilnować.
Kierownik wypchnął Stelmacha, a sam pośpieszył do szkoły. Po drodze wstąpił do 
sklepu. Wizytatora już tu nie było.
— Dawno wyszedł? — zapytał Kwapiszówny.
— O, zaraz za panem kierownikiem.
Kierownik popędził z powrotem do szkoły. Drzwi do szóstej były zamknięte. Stanął i 
słuchał przez chwilę. Wizytator już tam był!
Zrozpaczony, przez resztę godziny kręcił się nerwowo koło klasy. Słyszał jakieś 
gromadne wybuchy śmiechu, to znów coś o biciu. Kilkakrotnie wspominano Gonderę. Potem 
dolatywały go urywane słowa: spółdzielnia... konstytucja... władza ludowa... Za każdym razem 
pot perlił mu czoło. Patrzył na zegarek. Zbliżał się koniec lekcji, a Gondery nie było.
Wreszcie zabrzmiał dzwonek i wizytator wyszedł z klasy z zagadkowym uśmiechem na 
twarzy.
— No cóż, lekcja się skończyła, a nauczyciela Gondery nie ma — zauważył cierpko.
— Co robić — uśmiechnął się słabo kierownik. — My tu na placówce... Jesteśmy 
filarami tutejszej organizacji, orzą nami, tak... praca społeczna, wizytatorze. Wybory, Front 
Narodowy, akcja skupu, kontraktacje... Wszystkich nas tu rozrywają... ZMP, TPPR, LPŻ... 
Komisje gminne... Niektóre organa terenowe nie chcą zrozumieć, że w godzinach lekcji 
nauczyciela od pracy odrywać nie wolno. Postawiliśmy tę sprawę w Komitecie Gminnym. 
Towarzysze przyznali nam słuszność i obiecali wpłynąć na Prezydium, ale na razie... 
rozumiecie... Dzisiaj jeszcze tak nieszczęśliwie wypadło...
Wizytator pokręcił surowo głową.
Zajączkowski urywanym ze zdenerwowania głosem opowiedział o trudnych warunkach 
pracy, o wypadku Sądeja, o nieprzybyciu nowej siły.
Tymczasem do sieni wsadził głowę Kropa i dzwonił natarczywie.
Wizytator przeprosił kierownika i udał się z powrotem do klasy szóstej.
Ledwo zamknęły się za nim drzwi, wpadł zziajany Gondera. Ręce miał poklejone i 
trzymał je rozcapierzone z daleka od siebie.
— Gdzie się pan zadekował? — syknął kierownik.
— Przysłali po mnie z Prezydium, żebym pokierował pracą przy dekoracjach. Dzisiaj w 
remizie zebranie z kandydatem na posła, a nic nie gotowe — spojrzał na ręce. — Ale się 
człowiek zapaprał — ruszył do klasy.
— Stój pan! — zatrzymał go kierownik. — To pan jeszcze nic nie wie?
— Nie, a co?
— Wizytator w klasie! Już drugą godzinę siedzi...
— Rety! — Gondera zapomniawszy o brudnych rękach złapał się za głowę.
— Nie bój się pan! — uspokajał go kierownik. — Może jakoś tam będzie. Na razie 
gadają, posłuchaj pan, coś tam gadają...
— Co oni mogą gadać?! Nic nie umieją! Nic nie umieją!...
Gondera biegał zrozpaczony po korytarzu.
* * *
Na drugiej lekcji wizytator uczepił się zoologii. Jak jest zbudowana komórka? Co to jest 
plazma? Jądro? Kazał rysować na tablicy.
Potem wziął do galopu Miksę.
— Miksa, jak wygląda ameba, jak się odżywia? A jakie znasz inne pierwotniaki?
Miksa połykał ślinę przez ściśnięte ze strachu gardło i odpowiadał. Miał wciąż przed 
oczami obraz kropli wody nabranej tam z rowu i tylko go to ratowało. Do końca życia będzie 
pamiętał te potworki, które go tyle zdrowia kosztowały. Jaka szkoda, że nie przeczytał jeszcze o 
nich z książki. Mógłby teraz śpiewać, a tak duka tylko z trudem, przypominając sobie piąte przez 
dziesiąte, co od Gondery usłyszał na lekcji.
Wizytator jednakże słucha go z zainteresowaniem. Widać, że chłopak mówi o czymś, co 
mocno utkwiło w jego wyobraźni. Od razu można poznać, że to nie wykuta lekcja, ale coś 
więcej.
— Słuchaj, a czy ameba się rusza? — pyta jeszcze.
— Rusza.
— A jak, przecież nie ma nóg?
— To nic, ona sobie robi taką nogę... gdzie chce... albo dwie i trzy nogi i cała się 
przelewa do tej nogi, a potem, dawaj od nowa. Ja widziałem.
Wizytator wstał.
— Widziałeś? Gdzie?
Miksa opuścił głowę i bawił się zawstydzony ołówkiem. Wolał nie wspominać o tej mało 
chwalebnej przygodzie. Zresztą nie wiedział dobrze, jak się wymawia „mikroskop”, i bał się 
zbłaźnić.
Wtedy wstała Pocieszkówna.
— To było na wycieczce. Bo jak szliśmy koło rowu, to Miksa się napił i pan kazał mu 
zabrać tej wody, i potem pokazał mu przez mi... michroskop, co on wypił, i Miksę bolało w sobie 
— tłumaczyła bezładnie.
— To wy często chodzicie na wycieczki?
— O, tak. Chyba... chyba że pana Gonderę gdzieś zatrzymają.
Wizytator chrząknął i uśmiechnął się pod nosem.
Chłopcy patrzyli ze złością na Jadźkę. Znów papla. Nie mogła przyhamować języka. 
Teraz wizytator gotów pytać dalej i wszystkie wstydliwe sprawy wyciągnie. Trzeba ratować 
sytuację.
— Wie pan, my mamy zaskrońca w spirytusie — wykrztusił Joniec. — Sami złapaliśmy. 
Pokazać panu?
Wizytator obrócił się zdziwiony nagłą propozycją.
Joniec mrugnął na Baturę i obaj skoczyli żywo do szafy. Batura sapiąc podsadził długiego 
Jońca, a ten wydostał z górnej półki słój z wężem.
Wizytator Obejrzał zaskrońca i zadał kilka pytań o gadach. Klasa orientowała się nieźle w 
zagadnieniach odżywiania, rozmnażania oraz środowiska, w którym te zwierzęta żyją. Dopiero 
później, przeglądając dziennik, zorientował się, że pytał o rzeczy, których jeszcze nie przerabiali.
— No, to siadaj, Miksa — powiedział zadowolony do stojącego wciąż jeszcze 
delikwenta.
Ale Miksa stał dalej z wyrazem przerażenia w oczach. Oto wzdłuż ściany tam i z 
powrotem cwałował wielki karaluch, na próżno szukając dziury, gdzie by mógł się schronić. 
Nagle, zniechęcony, zmienił widać plan i pod kątem prostym skierował się w stronę stolika 
nauczycielskiego.
— Co ci się stało, chłopcze? — zapytał wizytator.
Ale nim Miksa zdołał wykrztusić jedno słowo, wizytator sam się połapał.
— Macie robactwo w klasie — rzekł ze wstrętem.
Nagle jednak dostrzegł coś na grzbiecie zwierzęcia i znieruchomiał. Otworzył szeroko 
usta, a brwi podniosły mu się do góry z wyrazem niezmiernego zdziwienia.
— A, to takie buty? — mruknął. — Czy owad ten należy również do waszych zbiorów 
przyrodniczych? — uśmiechnął się krzywo.
W klasie zapanowała cisza.
— Kto wypuścił tego karalucha? — krzyknął wizytator.
Milczeli.
Wizytator pokiwał nad nimi głową i wyszedł z klasy.
Wtedy od razu wszyscy obskoczyli Miksę.
— Ty głupia ośla głowo! No i co zrobiłeś?!
— Teraz wszystko będzie na Gonderę.
— A już szło tak dobrze.
— Musiałeś popsuć.
— Ja nie wiedziałem... nie chciałem — tłumaczył się płaczliwie zdruzgotany Miksa. — 
Sam uciekł.
— Tak, nie chciał! — krzyczała Zośka Szkło. — On mi znów chciał wpuścić! 
Obrzydliwiec! Zabierzcie mu te robaki. Stłuczcie go!
Batura zbliżył się do Miksy.
— Oddaj to świństwo.
— No, no, rączki przy sobie!
— Oddaj, powiedziałem.
— Nie oddam... co ci do tego!
— To, że cała klasa za ciebie cierpi. No, dajesz?
— Chłopaki, co on się rzuca, ten ważniak! — krzyknął Miksa do paczki.
Ale paczka stała nieruchomo. Skandal był zbyt oczywisty, żeby mieli się angażować.
— Co ci zależy? — trącił go Joniec. — Oddaj!
— Oddaj, złapiesz nowe — namawiali.
— Ani mi się śni! — pienił się Miksa. — Zbliżcie się tylko do mnie, to wam pokażę! — 
krzyknął do klasy.
Rudniok, Stopa, Batura i dziesięciu innych chłopców zaczęło go osaczać ciasnym 
pierścieniem.
Miksa widząc, że nie da rady, zasapany z bezsilnej wściekłości, wyjął pudełko, otworzył 
i... cisnął w chłopców.
Karaluchy rozbiegły się na wszystkie strony.
* * *
Na głos otwieranych drzwi wyczekujący na korytarzu nauczyciele drgnęli nerwowo. 
Wizytator wychodził krzywo uśmiechnięty.
— Ach, to pan Gondera!
Chciał się przywitać, ale nauczyciel uciekł z rękami.
— Najmocniej przepraszam, brudny jestem.
Wizytator pokiwał głową.
— Może byśmy przeszli do pokoju nauczycielskiego?
Zajączkowski wymienił rozpaczliwe spojrzenie z Gonderą. Po czym wykrztusił:
— Nie mamy specjalnego pokoju...
— No, trudno, przespacerujemy się wobec tego na podwórzu. Hm, co to ja chciałem 
powiedzieć?... Aha, panowie mają karaluchy w klasie.
Zajączkowski spojrzał na Gonderę.
— Tak jest, niestety — uśmiechnął się żałośnie do wizytatora. — Stale się tępi azotoksem 
i nic nie pomaga. Z gminy przechodzą.
— Zgadza się — rzekł szyderczo wizytator — nawet z pieczątkami na grzbietach.
Pod kierownikiem ugięły się nogi.
— Nie rozumiem...
— Karaluch był numerowany. To pewnie dlatego, że biurokracja lubi porządek. 
Wciągnęła go do inwentarza, żeby się nie zgubił. A może... — wizytator uśmiechnął się 
domyślnie — któryś z miłośników zoologii, tak zajmująco wykładanej przez kolegę Gonderę, 
założył... stajnię wyścigową? Co panowie o tym myślą?
Nauczyciele popatrzyli na siebie umęczonymi oczyma.
— Rozumiem... — uśmiechał się dalej wizytator. — No cóż, tragedii nie ma... zdarza się 
w najlepszej klasie. Bo klasa nie jest zła. Nieprzeciętnie inteligentne dzieci. Rozmawiałem z nimi 
z prawdziwą satysfakcją. Zwłaszcza zoologia sprawiła mi niespodziankę. Zasadniczych błędów 
wychowawczych nie stwierdziłem... Z tym znęcaniem się to wszystko wyssane z palca...
Kierownik pobladł trupio.
— Jakie... znęcanie?
— Prawda — uśmiechnął się wizytator — winien jestem panom wyjaśnienia. — 
Pogrzebał w teczce i wyciągnął trzy brudne świstki papieru. — Niech sobie panowie to obejrzą.
Kierownik i Gondera wzięli do rąk kartki i z osłupieniem przeczytali:

Dopraszamy się porządek zrobić w szkole w Wilczkowie — napisane było 
na pierwszym świstku — bo dzieci są katowane. Nauczyciel Gondera i 
kierownik Zajączkowski biją uczniów linijką, a Sądej zamyka w szafie. 
Zajączkowski to jeszcze mówi, że za mało bije, i na zebraniu w dniu 20 
września groził, że będzie rżnął skórę, aż zmiękną, zwłaszcza Miksie 
Franciszkowi, Jońcowi Tadeuszowi i Stopie Wiktorowi. Dzieci nic nie 
umieją i źle są uczone, najgorzej jest w szóstej, gdzie wychowawcą jest 
nauczyciel Gondera. Gondera tylko lata, ciągle zajęty, a dzieci do 
kopalni są ciągnione do pracy. 17 września uczeń Stopa był zatrzymany 
po kinie w kopalni. A kiedy chciał odejść, zbili go i od tego czasu choruje 
na nerki.

Drugi list zawierał oskarżenie polityczne:

Gondera i Sądej, żeby się pokazać, udają, że agitują za spółdzielnią, ale 
oni by najlepiej agitowali, jakby w szkole uczyli, a nie po zebraniach 
krzyczeli, bo uczniowie z szóstej to nawet nie wiedzą, co to spółdzielnia, i 
o państwie ludowym nic. Tylko głowę mają nabitą bijatykami i sportem. 
A Gondera to, zamiast uczyć, po polach się włóczy i razem z nimi 
wałkoni. Po co smarkaczy na nauczycieli przysyłać? On sam jeszcze 
uczyć się potrzebuje, bo zielono ma w głowie. Tacy ludzie jak on to tylko 
psują robotę i bez nich to by już spółdzielnia była dawno założona, gdyby 
nie przeszkadzali. Ale każden się boi coś na nich powiedzieć, bo sekretarz 
Bryl ich broni, bo oni razem wódkę piją.

Trzeci list zawierał te same oskarżenia, tylko w bardziej ordynarnej formie.
Nauczyciele patrzyli w ziemię, zmiażdżeni.
— No, no, nie przejmować się — mruczał wizytator. — Zarzuty na ogół nie potwierdziły 
się. Ktoś was stąd wygryźć chce i dlatego napisał. Takie wypadki w czasie walki o spółdzielnię 
zdarzają się często. Tylko te absencje kolegi Gondery są niedopuszczalne. Nie dajcie z siebie 
wielbłąda robić, kolego Gondera, bo was tu zajeżdżą... — mówiąc to wizytator patrzał surowo na 
kierownika. — Tak, tak, to nikomu na zdrowie nie wyjdzie!... No, ale na mnie już czas.
Wizytator schował anonimy i spojrzał na zegarek.
— Prawda, byłbym zapomniał — w szkole nie ma drużyny...
— Organizujemy, towarzyszu — wyjaśnił pośpiesznie kierownik. — Jeśli nie przybędzie 
nowa siła, kolega Gondera zajmie się sam tą sprawą. To już będzie ostatnia nowa funkcja 
naszego wielbłąda — uśmiechnął się do Gondery.
— No, no! — wizytator pogroził mu palcem i, kiwnąwszy głową nauczycielom, ruszył 
żwawo do wyjścia.
U furtki odwrócił się jeszcze.
— A swoją drogą to urwisów w tej szóstej klasie macie!


ROZDZIAŁ XXII
Nowe nastroje • Odrodzenie Seminarium Wyższego • Wolny człowiek 
Miksa i lichwiarz Batura

Z NOTATNIKA BATURY

14 października, wtorek
Wizytator wyjechał, ale coś po nim dobrego zostało. Klimat się zmienił. Dawno już 
ludzkiego słowa nie usłyszeliśmy, zawsze jak te czarne owce, a teraz wszyscy zobaczyli, że 
jednak coś jesteśmy warci.
Z początku po tej wpadce z karaluchami tośmy byli struci, ale zaraz wpadł do klasy 
Gondera, czerwony jeszcze z wrażenia, i powiedział uradowany:
„A to niespodzianka! Myślałem, że wy nic nie umiecie. Było nie było, po wyborach 
zabieram całą klasę do Kielc na wycieczkę”. I kazał mi zrobić listę.
Zajączek też był zadowolony, chociaż ani słowem się nie odezwał, ale wiadomo, prędzej 
człowiek ołysiałby w klasie, niżby od Zajączka pochwały się doczekał. W każdym razie już 
inaczej na nas patrzy. Gola mówi, że słyszał, jak powiedział do Stelmacha, żeśmy uratowali 
honor szkoły i nauczycieli. Bo był donos. I jakbyśmy w czym nawalili, toby Zajączek z Gondera 
odpowiadali.
A przecież znów nic takiego nadzwyczajnego nie było. Wcaleśmy nie zrobili się nagle 
lepsi niż przedtem. Ale widać potrzeba było dopiero wizytatora, żeby się na nas poznał. Zresztą 
mniejsza z tym. Grunt, że klasa podniosła się na duchu. Chodzimy teraz dumni jak pawie, a 
wszyscy nas podziwiają. Nawet siódma inaczej patrzy i już nosów nie zadziera. Gola kręcił się 
przez całą przerwę koło nas, brodę skubał, wypytywał. Głupio mu było, że się omylił i wizytatora 
wziął za belfra. Ale ciekawość przemogła, bo przylazł.
No pewnie, ostatecznie nie każdy z wizytatorem sobie dać radę potrafi. Żeby jeszcze 
porządek u nas był, to byśmy pokazali. Bo jak pomyślę o Seminarium Wyższym, to ze złości 
prałbym na odlew. Dobrze, że przynajmniej z gazetką jako tako wylądowaliśmy. Stachurka i 
Joniec poprawili swoje wypociny i zawiesiliśmy wydanie nadzwyczajne. Szkoda, że nie o jeden 
dzień wcześniej. Jak wizytator był.

15 października, środa
Dzisiaj powrócił ze szpitala Sądej. Właśnie mieliśmy lekcję ze Stelmachem i Miksa 
odpowiadał z Krzyżaków, kiedy Stachurka szturchnął mnie nagle. Patrzę w okno, samochód 
PZGS-u stoi, a z szoferki gramoli się... Sądej. Nogę jak wał grubą i białą wyciąga i o kuli z 
pomocą kierowcy schodzi.
„Ty, ale mu noga spuchła” — szepce do mnie przestraszony Stachurka.
A Zośka Szkło od razu oko ociera.
„Sztuczną nogę ma, widać prawdziwą ucięli”.
To dziewczynki w bek. Pochlipują.
Stelmach nie od razu połapał się, skąd te lamenty i rozruch w klasie. Dopiero jak wyjrzał 
przez okno, zrozumiał, że to z powodu Sądeja. Widziałem, jak zmienił się na twarzy. Ale nic nie 
powiedział. A mnie to od razu przypomniało się leżące Seminarium i telefon. I w gardle mnie 
ścisnęło, jakby mnie kto dusił. Ze wstydu. No, bo jak? Człowiek zdążył wyzdrowieć, a myśmy 
nawet głupich ułamków nie zdążyli... Tymczasem w klasie do końca lekcji już nikt nie uważał. 
Co kogo Stelmach pytał, to bzdury gadał. Najwięcej to się wygłupił Joniec. Wszystko mu się 
poplątało, a może nie dosłyszał podpowiedzi i zaczął opowiadać, że Konrad Mazowiecki 
sprowadził Tatarów, a Krzyżacy pod Legnicą kumys popijali z końskim mięsem na zagrychę. 
Potem zorientował się, że coś nie klapuje, bo Stelmach ze zdenerwowania szczęką rusza, i 
poprawił, że nie Krzyżacy, ale krzyżowcy.
„No — myślę — teraz Stelmach mu pokaże”. A Stelmach nic. Tylko spojrzał na niego tak 
smutno. Tego dnia szybko skończył lekcje i wyszedł zgarbiony jakiś, przygaszony.
Po lekcjach postanowiliśmy iść do Sądeja z delegacją. Ja powiedziałem, że nie pójdę, bo 
mi wstyd, wiedzą dlaczego. Tak naumyślnie powiedziałem, żeby ich ruszyło sumienie. A oni 
udają, że niby nie rozumieją.
„Jak nie rozumiecie, to nie, nie będę tłumaczył” — mówię.
Zaczęli szeptać i rozgwar się zrobił. W końcu odezwała się Jadźka:
„Nie lamentuj, Batura, powtórki zrobimy, namów tylko Sądeja, żeby za wcześnie do 
szkoły nie wrócił”.
Obliczyliśmy, że trzeba będzie utrzymać Sądeja jeszcze co najmniej dziesięć dni w łóżku. 
W ostateczności gotowi byliśmy użyć wszelkich środków — do zarażenia go grypą włącznie.
* * *
No i poszliśmy. Rozmawialiśmy z nim i oglądaliśmy jego nogę. Jest w gipsie, bo była 
złamana, więc żeby ją unieruchomić, do gipsu włożyli, a jak mu się zrośnie, obtłuką ten gips i 
będzie znów zwyczajna noga. Stachurka nie chciał z początku uwierzyć, że to jego własna noga, 
więc Sądej pokazał mu duży palec sterczący spod gipsu. Stachurka bał się, czy noga nie uschnie 
pod tym gipsem, dopiero jak Sądej poruszył tym palcem, przestał się bać.
Sądej powiedział, że jeszcze ma zwolnienie na osiemnaście dni. Rozmawialiśmy o 
różnych sprawach, bałem się, żeby mnie nie zapytał o sprawowanie klasy, ale nie zapytał. Całe 
szczęście, bo co byśmy odpowiedzieli, chyba musielibyśmy skłamać. Podobno chorych wolno 
okłamywać, ale zawsze... Sądeja nie chciałbym.
Może zresztą rozmowa zeszłaby w końcu na zachowanie, ale dzięki jabłkom nie zeszła, 
bo jak myśmy rozmawiali, otwarły się drzwi i weszła gospodyni Sądeja, Pocieszkowa, i dała mu 
jabłka zawinięte w gazetę. Powiedziała, że jakieś dziecko wetknęło jej przez drzwi i powiedziało, 
że kazali oddać dla Sądeja.
Sądej zdziwił się, ale zaczął wsuwać jabłka i my razem z nim.

16 października, czwartek
Nie skłamaliśmy przed Sądejem, za to skłamaliśmy przed klasą. Teraz, gdy to piszę, 
wiem, że źle zrobiliśmy, bo nie było potrzeby, ale wtedy myślałem, że nie można inaczej. 
Okłamaliśmy więc klasę, że Sądej z łóżka pytał nas z arytmetyki i że zagroził, że jak tylko 
wyzdrowieje, zacznie pytać na stopnie. Opowiedziałem też, że się bardzo zmienił w chorobie i że 
się stał bardzo ostry.
Nie wiem, czy to pomogło, czy w ogóle coś się u nas odkorkowało, dość, że wszyscy 
wzięli się do powtórki. Mniej jest krzyku i gadania, ale jak wieczorem obszedłem po kilku 
chałupach, to się wszyscy uczyli.

17 października, piątek
Seminarium Wyższe ożyło na fest. Zamieniamy ułamki zwykłe na dziesiętne, garnce na 
litry, mile angielskie na kilometry, łokcie na centymetry — jak złoto.
Tylko Miksa i jego paczka uchyla się. Nie wiem, co z nimi zrobić. Byłem dzisiaj u niego. 
Właśnie wrócił z krowami i wiązał je u żłobów. Mówię mu tak i tak, żeby przyszedł, to z 
arytmetyki się podciągniemy.
A on gwiżdże przez zęby, zły jak pieprz.
„Ty — mówi do mnie — znów zaczynasz, odczep się, pókim dobry”.
„Wiesz, że Sądej wrócił” — próbuję.
„Idź, idź!”
„Wiesz, co klasa postanowiła”.
„Klasa, klasa! — wrzasnął. — To mnie nic nie wzrusza. Klasa nic nie ma do gadania. 
Wolny człowiek jestem, rozumiesz? Jak będę chciał, to mogę posłuchać, nie chcę — nie 
posłucham. Ty mnie nie przymusisz” — brzęknął łańcuchem i przeskoczył przez zagrodę dla 
krów.
„To znaczy, że dla ciebie Sądej nic... Już zapomniałeś, jak cię bronił... Chcesz, żeby mu 
odebrali klasę”.
„Chcę, nie chcę, moja rzecz. No, wyłaź już, bo zamykam”.
Kiedy zdjął światło ze ściany, zobaczyłem, że ma ciemną pręgę na policzku. Znów widać 
dostał od ojca. W zły czas trafiłem.

18 października, sobota
W klasie Miksa był znów taki sam, jak zawsze. Nikt by go nie poznał, że w domu miał 
jakąś przeprawę. Nawet pręgi nie było prawie widać. Dowcipkował. Znowu spróbowałem. Nie 
wyszło. W ogóle nie chce o arytmetyce słyszeć. Uchyla się. Tyle, że teraz znów na wesoło. 
Mówi, że owszem, oni nawet Łyska szanują (bo tam u nich Sądeja Łyskiem nazywają), ale uczyć 
się dla niego to jeszcze na głowę nie upadli. Oni Łyska jako człowieka szanują, że przed 
Zajączkiem bronił i nigdy mu tego nie zapomną. Ale piła z niego gorsza od innych i co do nauki, 
to mają zastrzeżenia... Nie, tutaj do żadnego porozumienia z Łyskiem dojść nie mogą, póki dwóje 
stawia.
Klasa słuchała ich bezczelnych wywodów z potępieniem. Za dużo Miksa wymaga. Jakby 
Sądej dwój nie stawiał, nie byłby nauczycielem. Jego prawo. Nauczyciel bez dwój — to jak 
żołnierz bez broni. Dwója jak pokrzywa — nie można mieć pretensji, że pokrzywa urosła, jak się 
nic nie zasiało.
Jasne było, że to wykręty i że się Miksa uchyla.
„Ty, ty jesteś bez serca” — powiedziała mu na koniec Zośka Szkło i odwróciła się od 
niego oburzona.
Ale on udał, że to mu się właśnie bardzo spodobało. Kazał się nawet w swej paczce 
nazywać: „Frankus bez Serca”.
Postanowiliśmy zastosować do niego paragraf 13 statutu Seminarium Wyższego, który, 
jak wiadomo, głosi:

Osobnik uchylający się od Seminarium Wyższego i nie robiący postępów 
będzie wywieszony w gazetce i nie wolno się do niego odzywać.

Zaraz na drugiej przerwie wywiesiłem listę pięciu bumelantów i nikt się do nich nie 
odzywa. Ale oni wcale się tym nie przejmują, bo jest ich pięciu — całe towarzystwo — i gadają 
między sobą. Co więcej, umyślnie przezywają nas i obrażają na głos, a my nie możemy im się 
odgryzać, bo mamy ręce związane, no bo statut nie pozwala się do nich odzywać. Tak, że 
okazało się, że ten przepis nie jest zbyt mądry i że bije w nas samych. Trzeba zmienić.
A co do listy w gazetce ściennej, to też nie wyszło, bo zaraz i zdarli, i zamiast tego 
wywiesili świstek z napisem:

Ogłaszamy, że Batura jest nudnym ważniakiem i że każdego, kto się 
będzie stawiał, uciszymy.
Frankus bez Serca

Ten dzień w ogóle był dla mnie pechowy. Przychodzę do domu na obiad, a w domu 
piekło. Ktoś staremu gruszki podebrał. Trzymał je w kuźni na słomie, szare bery. Ojciec co roku 
tak trzyma i sprzedaje dopiero na wiosnę, kiedy ceny podskoczą. Nam te tylko daje, które 
nadgniją, bo co tydzień przegląda i przebiera. Mówi, że co najmniej pięć kilo podebrali. Jak mnie 
zobaczył, zaraz na mnie wsiadł, nic, tylko że ja się złakomiłem. Nic nie pomaga tłumaczenie. 
Cały wieczór do mnie o te gruszki. Matka i bracia też podejrzewają, że to ja wziąłem.

19 października, niedziela
Już za tydzień WYBORY!!!
Wszyscy mają urwanie głowy. Gondera biega podenerwowany. Piotr i Adam mają 
zebrania po gromadach. A ojciec z tymi gruszkami!... Dzisiaj w nocy znów ktoś podebrał i ojciec 
nie może strawić. Nic, tylko że ja, zachodzi mnie, męczy pytaniami, straszy, żebym się przyznał. 
A mnie akurat gruszki w głowie! Mam ważniejsze sprawy! Cały dzień pełno piątaków u mnie. 
Na nich kolej.
Robią gazetkę pod wybory. Niby sami robią, a do mnie z wszystkim przylatują, co i jak. 
Wyrzuciłbym na zbity pysk, ale Zajączek specjalnie mnie prosił, żebym im pomagał.
Trochę miałem spokoju, jak ojciec wybrał się z delegacją Komitetu Założycielskiego 
Spółdzielni po południu Sądeja odwiedzić.
Ale za to potem! Ojciec wrócił wzburzony.
„Kłamczuchu! — krzyczy do mnie. — Już się wszystko wydało. Brałeś i Sądejowi 
zanosiłeś. Siedzimy i rozmawiamy, patrzę, gruszkami częstuje. Poznałem z daleka. Nikt nie ma 
takich drugich w Wilczkowie”.
„Nie zanosiłem — mówię. — Co ojciec wciąż z tymi gruszkami”.
Ale ojciec nie słuchał.
„Nie wykręcaj się... Nie o to mi chodzi, że dawałeś, ale o to, że po kryjomu. Trza było 
powiedzieć, że chcesz choremu zanieść, przecież bym nie odmówił... Nie, jemu nie żałowałem. 
Jedz, chudzino, używaj sobie, takiemu jak ty należy się. Tylko, że on, nieborak, sam mało co zje, 
a wszystkim rozdaje”.
„A niech rozdaje — mruknął zdenerwowany Pietrek. — Nie ma o byle co gwałtu robić. 
Ojciec do spółdzielni chce, a pięciu gruszek żałuje. Wstyd!” — splunął i wyszedł trzasnąwszy 
drzwiami.
Też wygodny! Trzasnął drzwiami i nie obronił. A tu przecież nie tylko o gruszki szło, ale 
i o mnie.
W końcu tak mi już ojciec nadokuczał, że nie widziałem innego wyjścia i powiedziałem:
„Żeby ojcu pokazać, że to nie ja, to ja tego złodzieja złapię”.
Ojciec mi nie bardzo dowierzał.
„He, co mówisz? A jak ty go chcesz złapać?”
„Będę spał w kuźni”.
„Oho, a toś sprytnie wymyślił — ojciec na to — kazali liskowi gąsek strzec”.
Mogłem się spodziewać, że ojciec się nie zgodzi. Nikomu do kuźni nie pozwala zaglądać. 
Myślałby kto, że tam nie wiem jakie skarby trzyma.
Rozbieram się, skwaszony, spać, a ojciec do mnie:
„No jak to, przecież miałeś w kuźni?”
Patrzę, stoi nade mną z pierzyną i poduchami.
„No, zbieraj się — popędza — pójdziemy oba tam”.
Co miałem robić? Poszedłem z ojcem. Rozłożyliśmy się na plewach.
Kuźnia jest wiatrem podszyta. Wszędzie wieje. A najgorzej przez komin, bo wielki, 
szeroki i rozwalony w dodatku. Gwiżdże, skrzypi, myszy biegają — nie mogłem usnąć. Ojciec 
już chrapie, a ja przewracam się z boku na bok, to mi za gorąco pod pierzyną, to znów wieje...
Nagle słyszę — coś w kominie zachrobotało. Patrzę... coś czarnego wyłazi. W diabły nie 
wierzę, ale wtedy serce mi pod gardło podeszło i gotów byłem uwierzyć. „Diabeł” był mały, 
chudy, czarny, znać z tych biedniejszych. Patrzę, a to licho po gruszki na półki sięga i do 
kieszeni.
No, to we mnie krew zawrzała.
„Taki z ciebie książę piekieł”! — pomyślałem.
Jak się nie zerwę... i łaps go za kamizelę! To on przysiadł od razu ze strachu. A ja do 
niego:
„Oddaj gruszki!”
Szarpnął się raz, drugi, ale widzi, że mocno trzymam, więc dalej z innego tonu zaczyna:
„Batura, bracie, wszystko oddam... tylko wstydu nie rób”.
Słyszę głos znajomy, pod okno gościa prowadzę, patrzę, a to Miksa, czyli „Frankus bez 
Serca” we własnej osobie.
„Długo już tak te gruszki podbierasz?” — pytam.
„Dopiero trzeci raz, Antoś, jak Boga kocham, ale tylko jedną zjadłem, bo była 
nadpsuta...”
„A resztę Sądejowi podrzucałeś, żeby mu się nie przykrzyło w chorobie — dobroczyńca z 
cudzej kieszeni” — mruknąłem.
„Antoś, przebacz, bracie, ale dobre jabłka skończyły się, a byle czego przynieść nie 
mogłem... A Łyska żal... jako człowieka, ma się rozumieć. Pomyśl — ręka i noga w gipsie”.
Co miałem powiedzieć?
Mruknąłem tylko:
„Nie drzyj się tak głośno, bo ojca obudzisz”.
Miksa, jak się dowiedział, że ojciec tu śpi, za usta się złapał i już słowa nie mógł 
wykrztusić ze strachu. Popchnąłem go do wyjścia i otworzyłem drzwi z zasuwy.
Księżyc zaczął się przebijać przez chmury. Świerszcze cykały.
„Nie powiesz, Antoś, ani Sądejowi, ani w klasie? — prosił Miksa. — Antoś, bracie, ja 
zawsze z tobą”.
Ale ja już o czym innym myślałem. Spłynął na mnie pomysł. Postanowiłem kuć żelazo, 
póki gorące.
„Dobra — odparłem. — Nie powiem, ale przyrzekniesz, że wstąpisz do naszego 
Seminarium, teraz przyrzekniesz, jak tu stoisz, i że wszystko dogonisz, i zgłosisz się sam do 
odpowiedzi, i będziesz śpiewać... z obkucia...”
„Ciężkie warunki — mruknął — żeby cię drzwi ścisnęły! Wstąpić, wstąpię i tego tam... 
ale samemu się zgłaszać, bracie, to już za dużo... Widzisz, śmiałości nie mam”.
„Dobra, więc to skasujemy — mruknąłem po namyśle. — Ale przyrzekniesz, że dogonisz 
i że będziesz śpiewał...”
„Dobra, będę śpiewał”.
Zaprzysiągłem go jeszcze tej nocy i poszedłem spać.
Kiedy rano otworzyłem oczy, ojciec szarpał mnie za rękę.
„A, śpiochu, śpisz, że dobudzić cię nie mogę. To tak pilnujesz, jucho? Wszystkie gruszki 
by rozebrali, dobrze, że czujny jestem i całą noc oka nie zmrużyłem”.

20 października, poniedziałek
Zaraz po południu poszedłem do Miksy. Postanowiłem wziąć się za niego. Złościł się, że 
przyszedłem. Najpierw próbował się wszystkiego wyprzeć, że niby co ja od niego chcę, że mi się 
przyśniło, że on wcale do kuźni nie przychodzi.
Więc ja:
„Zapominasz, że na gruszkach zostawiłeś odciski palców, i to jakie! Od usmolonych 
paluchów”.
Zbaraniał, jak mu to powiedziałem, i od razu zmiękł.
„Dobra — powiedział — ale dzisiaj nic z tego, sam widzisz. Muszę rżnąć sieczkę, a 
wiesz, jaki jest mój stary. Nie przetłumaczysz”.
Zacisnąłem zęby i zakasałem rękawy.
„Dawaj!” — mruknąłem.
Tego się nie spodziewał. Tak go zaskoczyłem, że nawet słowa nie pisnął. Wzięliśmy się 
razem za tę sieczkę i dziesięć snopków piorunem pociachaliśmy, aż przyszedł stary Miksa i 
powiedział, że dosyć.
Potem Frankus przeklęty już się nie mógł wywinąć i musiał przerobić zadanie o szynce i 
kilka działań na ułamki.
Wróciłem zadowolony do domu.

21 października, wtorek
Dzisiaj nie zastałem Miksy. Poszedłem do niego drugi raz wieczorem. Wyrzucał gnój z 
obory. Tym razem nie mogłem się jakoś zdobyć, żeby mu pomóc. Zresztą, co dzień to nie ma 
sensu. Powiedziałem mu, żeby przyszedł do mnie, jak skończy... i... tyle go widziałem. Nie 
przyszedł. Nic mu nie zależy, wymiguje się, jak tylko może, za uszy go trzeba ciągnąć. Jutro 
biorę go na ostateczną rozmowę. Jak nie będzie dotrzymywał warunków umowy, zdemaskuję go 
bezlitośnie.

22 października, środa
Miałem z Miksą rozmowę. Z początku nie chciał nic gadać, ale tak go przycisnąłem, że 
widział, że się nie wykręci, i wreszcie wybuchnął:
„Ty jesteś kutwa, Batura, jak się do człowieka przyczepisz, to szkoda gadać, zadręczysz 
na śmierć. Ja przez ciebie, słowo daję, chory się zrobiłem, tak, nerwowo chory, jeść nie mogę i w 
ogóle.”
„Zgodziłeś się” — mówię.
„A co miałem robić, zmusiłeś mnie, tak jakbyś mi nóż do gardła przyłożył... Tak się nie 
robi... To... to niemoralne”.
„Nie trzeba było gruszek podiwaniać”.
„A komu by do głowy przyszło, że ty mnie na tych gruszkach przyłapiesz i takie 
zobowiązanie wymusisz? Złapałeś, spierz, obij, ale tak męczyć to trzeba serca nie mieć, tylko ty 
tak potrafisz, bo ty kutwa jesteś, zaraz myślisz, jak by na czymś zarobić”.
„Nie mam czasu — mówię. — Będziesz się uczył czy nie?”
„Antoś, wszystkiego, czego chcesz: przyrody, bracie, historii, tylko nie arytmetyki. 
Rozumiesz, wstręt mam. Od małego szkraba. Ja ci powiem pod sekretem, że ja tabliczki jeszcze 
nie bardzo... Zacinam się, bracie, i ani w ząb nie mogę przypomnieć sobie, a najgorzej to siedem 
razy osiem — nigdy nie wiem dokładnie, pięćdziesiąt osiem czy pięćdziesiąt cztery. Bij, zabij, 
nie powiem... słabość taka, brak zdolności, mówię ci...”
Z początku słuchałem go ze współczuciem, ale potem otrząsnąłem się. Biedaka odstawia, 
na litość mnie chce złapać, to fakt.
I powiedziałem. Ostro:
„Nie weźmiesz mnie na to, nic ci te żale nie pomogą”.
Za rękę mnie złapał.
„Antoś, bracie, nie męcz, orzechów ci przyniosę, znaczków brazylijskich, ale nie męcz, z 
tej arytmetyki zwolnij”.
„Nic ci nie pomoże — albo się będziesz uczył, albo ogłoszę”.
„Ogłoś, bracie, już lepiej ogłoś, a uczyć się nie mogę. Od pierwszej klasy dwóje, 
zdolności nie mam, sam Zajączek powiedział jeszcze w trzeciej klasie i nawet Sądej nie bardzo 
wierzy, że mnie czegoś nauczy” — mówił ze łzami w oczach.
Nie wiedziałem, co na to odpowiedzieć. Może tam i co bujał, nawet na pewno, bo to 
udawacz pierwszorzędny. Na wszystkich nutkach gra. Ale że wstręt miał, to fakt. Samo lenistwo 
pół biedy, ale wstręt to gorzej. Przypomniałem sobie. Rzeczywiście z arytmetyki to on nigdy 
orłem nie był. Pamiętam, raz przy mnie zeszyt z klasówką podarł. Odtąd nawet nie próbował się 
uczyć. Ściągami żył, podpowiedziami. Użebranym słowem. Do wprawy wielkiej doszedł i tak się 
przepychał z klasy do klasy.

27 października, poniedziałek
Nie pisałem pięć dni. Nie miałem zupełnie czasu. Wybory i inne sprawy.
No i nareszcie po wyborach, ale cośmy się napracowali, to napracowali. Do ostatniego 
dnia poprawiałem gazetkę, a w dzień wyborów staliśmy na szosie i na podwórzu i 
pokazywaliśmy drogę do lokalu. Gondera nas ustawił. Lokal był w naszej klasie. Urna stała 
pośrodku. Gola ma takie samo imię jak jego ojciec i próbował głosować zamiast ojca, ale 
zdemaskowali jego niepełnoletność, odciągnęli od urny i tylko się wstydu najadł.
* * *
Opiszę teraz, co się z Miksą stało. A nikt by nie zgadł!
Więc jak on mi wtedy w środę powiedział, że ma wstręt, no to straciłem wszelką nadzieję 
i położyłem na nim krzyżyk. Nawet nie chciało mi się ogłaszać o jego sprawie z gruszkami, do 
czego miałem prawo według umowy. Wiedziałem, że nic nie pomoże, dałem spokój. Nie miałem 
czasu nawet o nim myśleć, bo wszystko się naraz zwaliło: wybory, gazetka, seminarium i 
kopania. Dobrze, że u nas na piaskach to deszcz wiele nie zaszkodził, ale ludzie, co kartofle i 
buraki mają na glinach, to się namęczą, bo rozdeszczyło się na amen. Adam mówi, że w kopalni 
tyle się wody pokazało, jak jeszcze nigdy.
Jednego dnia wstawaliśmy od kolacji, kiedy ktoś zapukał. Na progu stał przemoczony 
Miksa z postawionym kołnierzem, kuląc się w przyciasnej kurtce. Wystraszony był jakiś i 
zapłakany, a może mi się tylko tak zdawało, bo deszcz.
Wyszedłem do sieni. A on do mnie od razu:
„Antoś, świadkiem jesteś, że z arytmetyki jestem tuman”.
„Zgadza się” — odparłem zdumiony.
„Antoś, i wiesz, że nie kapuję nic, a ułamki, żeby je pies tarmosił, to dla mnie grób”.
„Zgadza się”.
„No to patrz, jak na złość... akurat mnie musiało coś takiego spotkać”. — Wyciąga z 
kieszeni brudnawy świstek i drugi jeszcze brudniejszy. I całą kupę innych szpargałów.
„Co to?” — pytam zdumiony. Widzę jakieś wezwania podatkowe, wymiary, 
pokwitowania, akta...
Dopiero mi zaczyna wyjaśniać, jak się życie po nim przejechało.
Jego stary złości się, bo dostał wezwanie do zapłacenia podatku gruntowego, i mówi, że 
źle obliczone. Kazał więc Frankowi sprawdzić, bo on niby oczy ma słabe... i cyferek nie widzi. A 
jak się Franek wzbraniał, pasa ściągnął. „To ja na szkołę za ciebie ciężki grosz płacę, a ty, taki 
owaki wycieruchu, rachować nie umiesz?!” Więc przerażony Franek wziął papiery i zaczął 
obliczać, ale gdzie tam, szkoda gadać. Ziemia jest w kilku kawałkach, każdy inny, w innej klasie, 
a do tego w aktach od rejenta i starych dokumentach jest liczona na morgi i pręty, a na wymiarze 
podatkowym — na hektary i ary.
„Kapujesz ty co z tego, bo ja nic?” — zapytał mnie, podsuwając papierki.
Właściwie to nic jeszcze nie kapowałem, ale rzekłem:
„Oczywiście, to dla mnie pestka”.
„Antoś, no to... no to... — mruga Miksa i bezczelnie wtyka mi papiery, żebym mu 
pomógł. — Antoś, ja zawsze z tobą”.
„Czekaj, draniu — pomyślałem — ty bezwstydny!”
„Wiesz co — rzekłem przez zaciśnięte zęby — lepiej zwiewaj szybko, bo cię strzelę”.
„Co, dlaczego?... Niby za co?”
„Jeszcze pytasz? Jak ty śmiesz do mnie z czymś takim!”
Wygarnąłem mu wszystko. Jak go chciałem podciągnąć, to się wykręcał. To teraz niech 
się wypcha. Dobrze mu tak. Palcem nie ruszę! Niech go ojciec przećwiczy.
I wyrzuciłem szczeniaka.
Biegał jak kot z pęcherzem po wszystkich chłopakach, ale nikt nie chciał z nim nawet 
gadać. Wiadomo. Podpada pod paragraf 13. Wreszcie, gdy kładłem się spać, przyszedł z 
powrotem do mnie.
Przy ciemnej lampce w sieni ubiliśmy interes. Franek podpisał zobowiązanie, że będzie 
podganiał z arytmetyki, inaczej wywieszę na tablicy w klasie jego własnoręczne oświadczenie:

Ja, Franciszek Miksa, zwany także „Frankusem bez Serca”, uważałem, 
że jestem bardzo mądry, a jestem na poziomie pitekantropusa, bo nie 
umiem ułamków.

Miksa kłócił się tylko, czy ma być „małpoluda”, jak pierwotnie chciałem, i w końcu 
zmieniliśmy na „pitekantropusa”, jako mniej rażące.
Oświadczenie zostało przez niego napisane, podpisane i schowałem je uroczyście do 
kieszeni. „No, tym razem mi się nie wywinie” — myślałem.
A Miksa tylko głową pokręcił i rzekł:
„Swoją drogą lichwiarz z ciebie, Batura”.
Chciał, żeby od razu przystąpić do roboty. Rozłożyliśmy się na skrzyni. Zadanie było 
trudne. Ojciec Miksy twierdził, że mu za dużo policzyli podatku, ale nie wiadomo, skąd się ten 
błąd wziął, czy dlatego, że za dużo ziemi mu policzyli, czy w innych klasach, bo zależnie od 
jakości gruntu jest on zaliczany do różnych klas, a on miał kawałek w trzeciej, kawałek w 
czwartej i kawałek w piątej. Czy po prostu jest to jakiś błąd rachunkowy?
Trzeba było więc sprawdzić, czy ilość ziemi, od której policzyli podatek, zgadza, się z 
ilością ziemi według dokumentów. Ale dokumenty były, jak powiedziałem, na morgi i pręty, a 
podatek według hektarów i arów. Trzeba więc było najpierw przeliczyć. Później trzeba było 
sprawdzić, czy grunt w poszczególnych klasach jest dobrze przeliczony na hektary 
przeliczeniowe, od których się dopiero oblicza podatek, a jeszcze stopa podatkowa czy dobrze 
wzięta według tabeli, a jakieś tam zaliczki odtrącone, a znów procenty za zwłokę doliczone.
Poplątało nam się wszystko, nijak nie mogliśmy z tego wyleźć. Takie zadanie dobre na 
maturę, ale nie dla nas.
Zabrakło nam nafty w lampie i postanowiliśmy odłożyć do jutra. Kogut już piał, jak się 
kładłem, a na budziku było pół do pierwszej. Żałowałem, że się w taką kabałę wplątałem.
Na drugi dzień jednak zaraz po lekcjach wzięliśmy się do roboty. Po pięciu godzinach 
wykryliśmy błąd. Za dużo ziemi Miksie policzyli. Trzysta sześćdziesiąt złotych za dużo wypadło 
płacić.
Miksa porwał obliczenie i poleciał rozpłomieniony do ojca.
Drań to on jest, boję się, żeby znów mnie nie wykiwał. No, ale w każdym razie 
przyjemnie, żeśmy się przez te rachunki przegryźli i że wynik jest.
Ojciec Miksy bardzo był zadowolony. Na zebraniu gminnym chwalił, że w szkole dobrze 
uczą i że jego chłopak w rachunkach jest bardzo mocny. Brat Piotr opowiadał, że Zajączek był 
bardzo zakłopotany, jak to usłyszał, bo zawsze uważał Franka za bałwana.
Ale na tym sprawa się nie skończyła. Okazało się, że Franek wpadł. Stary Miksa zawsze 
najwięcej narzekał na nieporządki w gminie, więc go wybrali do komisji kontrolnej. Znosi teraz 
Frankowi różne niejasne sprawy rachunkowe do obliczenia i każe mu sprawdzać. Chłopak jest 
zaharowany jak stara szkapa. Oczy ma podkrążone, bo nie dosypia. Ojciec go żyłuje. Nawet do 
sportu stracił ochotę. Cały czas tylko ziewa. Tyle zarobił, że pasionka i cięższe roboty przeszły 
na jego młodszego brata, Edka.
No i jak tak dalej pójdzie, to „Frankus bez Serca” zostanie najlepszym rachmistrzem w 
szkole.


ROZDZIAŁ XXIII
Serce

Sądej przyszedł do klasy o cały tydzień wcześniej, niż się spodziewano, a w dodatku 
zupełnie niespodziewanie. Po prostu, zaraz po dzwonku otworzyły się drzwi i Sądej wszedł, jak 
gdyby nigdy się nie rozstawał z szóstą. Tylko spod rozpiętej marynarki sterczała mu ręka na 
temblaku.
Klasa wstała przerażona. Batura aż przygryzł sobie palec z niepokoju. Prawie zły był na 
Sądeja, że tak z nieba spadł, zupełnie bez uprzedzenia. Czy tak się robi w porządnym 
towarzystwie? Teraz wszystko może wziąć w łeb — całe dwa tygodnie nauki — i będzie druga 
klapa Seminarium Wyższego, tylko, że tym razem to już na amen. Z samej tremy mogą nawalić.
I rzeczywiście klasa była potwornie speszona. Jakoś inaczej sobie wyobrażali to 
powitanie, bardziej serdecznie, a tymczasem nad wszystkim górę wziął wstyd i onieśmielenie. 
No, bo tak nagle! Zdjął ich strach, że Sądej może sobie pomyśleć, iż się nie cieszą, i jeszcze 
bardziej się speszyli.
— Co u was tak cicho? — zapytał Sądej. — Przeraziliście się mnie pewnie, no tak... 
wyglądam jeszcze jak truposz — prztyknął palcem w zagipsowaną rękę. — A Miksa to pewnie 
zły, że skończyła się laba...
Miksa zaczerwienił się.
— No tak — ciągnął Sądej — wezmę się teraz za was, będziemy musieli podgonić, bo aż 
strach, jak zapóźnieni jesteśmy — przewracał stronice książki. — Więc na czym to myśmy 
stanęli? Pamiętacie? Bo tego dnia nawet w dzienniku nie zanotowałem. Przy tablicy stał Miksa i 
rozwiązywał zadanie ze strony... Miksa, pamiętasz to zadanie?
— Tak jest, proszę pana — wybębnił Miksa. — To było zadanie o szynce.
Sądej spojrzał na niego zaskoczony.
— Widzę, że ci dobrze za skórę zaszło. Potrafisz powtórzyć?
— Tak jest, proszę pana.
— No, to proszę!
Miksa wyrecytował jednym tchem jak żołnierz:
— „Szynka traci po ugotowaniu 1/4 wagi. Ile ważyła pierwotnie szynka, która po 
ugotowaniu ważyła 4,65 kg?”
— Rozwiąż!
Miksa złapał kredę.
— To wypada tak: jak szynka traci po ugotowaniu 1/4 wagi, to znaczy, że po ugotowaniu 
waży 3/4 tego, co dawniej ważyła...
— Tak by wypadało — chrząknął Sądej.
— Więc te 4 kilo i 65 deka to 3/4 pierwotnej wagi. To jak podzielimy na trzy, to 
zobaczymy, ile waży 1/4. Więc pierwsze pytanie, ile to jest 1/4 wagi szynki? Trzeba podzielić te 
4 kilo i 65 deka na trzy. Zamieniamy na deka, dzielimy. — Miksa pisał tak mocno, że aż kreda 
kruszyła się na podłogę.
Sądej bębnił palcami po stole i czasem patrzał przez ramię na tablicę.
— Wyszło 155 deka, czyli kilo i 55 deka. Więc to jest 1/4. Teraz musimy się dowiedzieć, 
ile waży całość, czyli 4/4. No, to można zrobić na dwa sposoby. Albo te 155 deka pomnożyć 
przez cztery, albo dodać je do 465 deka, to jest do 3/4. Ja wolę mnożenie, więc pomnożę. 
Wychodzi, że cała szynka ważyła 6 kilo i 20 deka. Niezła waga — dodał na końcu, otrzepując 
kredę z palców. — Nasza szynka na Wielkanoc ważyła tylko pięć kilo. Tamta z książki musiała 
być z bekonowej świni, z tych, co premie dostają na skupie.
Sądej przyglądał mu się osłupiały spod okularów. A potem powiedział ostro:
— Pokaż ręce!
Czasem chłopcy mieli między palcami ukryte ściągaczki, nieraz znów całe zadania 
wypisane atramentem na dłoni.
Miksa z ociąganiem pokazał ręce. Były jak zawsze brudne i podrapane, ale bez ściąg. 
Sądej zmierzył go nieufnym spojrzeniem. Widocznie przez czas jego choroby opanowali nowe 
metody podpowiadania. Trzeba je będzie rozpracować. A może po prostu wykuł? Bał się i wykuł, 
bo już raz był pytany. Zaraz się przekonamy. Sądej uśmiecha się chytrze i zadaje zadanko o 
statku płynącym z Szanghaju do Europy.
W klasie pomruk. Też się wysadził! Znają to zadanie na pamięć!
Miksa chwyta za kredę, uśmiechając się pod nosem.
— Najpierw trzeba się dowiedzieć, ile wynosi cała odległość, w milach. Dodajemy to, co 
przepłynął, do tego, co ma jeszcze przepłynąć. Wychodzi 11 000 mil. Mila morska ma 1,852 km, 
więc żeby się dowiedzieć, ile wynosi odległość w kilometrach, trzeba pomnożyć 11 000 przez 
1,852... Śmiesznie łatwe, proszę pana, po prostu mnożenie ułamków dziesiętnych.
Zdenerwowany Sądej poprawił kołnierzyk od koszuli. Coś za gładko idzie. Pewnie kpią 
sobie ze starego nauczyciela. Ogarnął go niepokój.
Coś tu nie jest w porządku! Ale nic podejrzanego nie słyszał. W klasie panowała cisza, 
rozlegało się tylko skrzypienie ławek i stukanie kredy po tablicy. Czyżby w czasie choroby słuch 
mu się przytępił?... Przetarł pośpiesznie okulary i zaczął patrzeć po ścianach, po tablicy, po szafie 
jakby tam ukryte były jakieś ściągawy. Ale nie, ściany są czyste, a Miksa rąbie jak z nut. Zerwał 
się z krzesła, wszedł między rzędy, ale na próżno. Wszystko wskazywało na to, że umiejętności 
są zapisane tylko i wyłącznie w samej głowie delikwenta Miksy. Ale to przypuszczenie wydało 
mu się tak absurdalne, że odrzucił je bez wahania.
Zaniepokojony do najwyższych granic, zaczął wywoływać do tablicy po kolei: Jońca, 
Stachurkę, Stopę... — całe bractwo od świętego Lenia i Siedmiu Braci Ziewających.
Wszędzie same niespodzianki. Wszyscy odpowiadali śpiewająco. Obojętnie, czy pytał o 
ułamki, czy o liczby dziesiętne, czy kazał mnożyć, czy dzielić — rżnęli bez zająknienia. 
Rozwiązywali zadania o burakach i traktorach, o statkach i pociągach, o kranach i rurach, 
paskudne zadania o mieszaninach, o gazach i cieczach.
Sądej przewracał niecierpliwie kartki podręcznika...
Wreszcie wywołał do odpowiedzi Baturę i dał mu zadanie jak wół opancerzone klamrami 
i nawiasami, z dzieleniem, mnożeniem, ułamkami i wszystkimi haczykami, na jakie mogła się 
tylko zdobyć wyobraźnia złośliwego matematyka.
Kiedy Batura rozwiązał, Sądej uśmiechnął się jakoś szyderczo.
— Mam was! Tego przecież nie przerabialiśmy.
Batura milczał.
— A więc tak! Okłamaliście mnie! Ktoś was uczył.
Sądej nerwowo przewertował dziennik klasowy, chociaż wiedział, że nic tam nie 
znajdzie. I rzeczywiście... wszędzie widnieje: „Lekcja wolna z powodu choroby nauczyciela”. 
Więc jednak naprawdę nie mieli zastępstwa... Więc co się stało? Duch Święty ich oświecił czy 
jak?
— Może mi z łaski swojej odpowiecie — krzyknął — co to ma znaczyć?
Ale klasa milczy, tylko wszyscy uśmiechają się do niego w ciszy tak ogromnej, że 
słychać, jak Kropa miotłą szeleści po schodach.
Powiódł wzrokiem po klasie, po tych wszystkich znanych mu tak dobrze twarzach. Oto 
czarny Miksa, o przymrużonych, trochę chińskich, trochę kocich oczach, gałgańska, niepoprawna 
dusza, i Joniec, jego kumpel wierny, wybujały, długogłowy, z włosami opadającymi na oczy, 
złośliwe, krzykliwe chłopaczysko. Oto blondas Stopa, zamknięty w sobie, cicha woda, łobuz na 
większą skalę. I Batura, dryblas o kwadratowej twarzy, dyktator, uparciuch i zarozumialec, nie 
wychowasz takiego za młodu — krzyż pański społeczeństwu zgotujesz. I Stachurka, szczuplutki i 
cichy — jak taki dobry chłopak wytrzymuje z tymi urwisami? Chyba dlatego, że też gałgan, tylko 
minę ma taką niewinną. I Rudniok, mądrala, spiskowiec, specjalista od awanturniczych 
pomysłów, czupurna, piegowata gęba. Ten ich wszystkich miastową łobuzerką zaraził, jakby 
swojej, wilczkowskiej, mieli za mało.
I jeszcze trzydzieści innych twarzy, łącznie z dziewczynkami, którym też nic nie brakuje. 
A teraz oto te wszystkie nieznośne gęby uśmiechają się.
I nagle Sądej zaczyna wszystko rozumieć.
Więc tak... więc tak... no patrzcie... tak starego nauczyciela zdenerwować. Nie mogli to 
od razu powiedzieć?... Ale ich się zawsze kawały trzymają... Tam do licha... co to serce 
wyprawia... Trzeba się wziąć w garść, bo gotowi pomyśleć, że się stary nauczyciel rozłazi — 
oparł się ciężko o stół. Lekarze uprzedzali, bez wzruszeń... kto mógł przypuszczać, że w klasie... 
Nie, nie powinien jeszcze zrywać się z łóżka, jeszcze jest chory, bardzo chory.
Klasa patrzyła na niego zaniepokojona.
— Co się panu stało? — zerwał się Batura.
— Nic, już dobrze... — Sądej uśmiecha się do klasy. — To tylko... serce.


CZĘŚĆ IV
AKCJA „S”


ROZDZIAŁ XXIV
Miotła pana Kropy • Szpieg na widowni • Lista podejrzanych • Grupa 
operacyjna „S”

Ten dzień od początku zaczął się niezwykle.
Kiedy rano Batura przyszedł do szkoły, zastał poruszenie na podwórzu.
Chłopcy oblepiali płot i schody przed szkołą, przyglądając się czemuś z zaciekawieniem. 
Co trochę wybuchał śmiech, ale zaraz uciszano się nawzajem: „Cii, nie przeszkadzać!”
Batura przedarł się przez gromadę i zobaczył Kropę biegającego tam i z powrotem po 
podwórku. Stary szukał czegoś zapamiętale, to znów przystawał i wygrażał chłopcom pięścią.
— Co się stało? — szepnął zaciekawiony Batura do Stachurki.
Stachurka szturchnął go.
— Nie widzisz?... O, patrz tam!
— Nic nie widzę.
— Wyżej... wyżej...
Batura podniósł głowę i oniemiał. Na wysokości pierwszego piętra dyndała miotła Kropy 
zawieszona na niewidocznym z tej odległości sznurku. Ukryci w oknie na górze chłopcy 
spuszczali ją i podnosili. Stary nie widział jej i biegał tam i z powrotem. Zaglądał wszędzie: pod 
schody, do komórki, a nie przyszło mu na myśl, żeby spojrzeć w górę.
Wreszcie podszedł do niego Miksa i zapytał grzecznie, niewinnym głosem.
— Panie Kropa, czego pan tak szuka?
— Ja wam dam, łobuzy! Miotłę schowali! — pogroził mu woźny.
— A może pan zapomniał, gdzie pan zostawił?
— Jak to? Pod ścianą stała... A łobuzy! A hultaje!
W tym samym momencie chłopaki z góry opuścili miotłę niziutko do ziemi.
— Co pan chce od nas?... O, przecież stoi! — zawołał Miksa.
Kropa odwraca się, patrzy, oczy przeciera. Miotła rzeczywiście stoi na swoim miejscu.
— Omamy jakieś, omamy... — mruczy — przecież nie było. Przysięgnę, że nie było.
— Była! Była! — wmawiają w niego. — Nie widział pan? Cały czas stała. No nie, 
chłopaki?
Kropa spogląda na nich spode łba niepewnym wzrokiem. Zdejmuje kapelusz i gładzi się 
skołowany po czaszce.
— Omamy, omamy jakieś — bełkocze.
— Niech pan lepiej ją weźmie i schowa, bo jeszcze zginie i będzie znów na nas — mówi 
Miksa.
Kropa dopada do miotły, już ma chwycić, gdy wtem miotła ucieka mu wysoko do góry.
Odskakuje jak oparzony i patrzy z osłupieniem.
Teraz już nikt nie może wytrzymać i wszyscy pękają ze śmiechu. Kropa zaczyna się 
domyślać, że to jakiś ciemny kawał. Dostrzega cienki sznurek, na którym uwiązana jest miotła. 
Sinieje ze złości. Tak sobie ze starego zadrwić!
— A hultaje! — krzyczy i wygraża pięścią.
Miotła opada razem ze sznurkiem. A chłopcy uciekają do klasy.
Ale Kropa nie goni ich. Oparty rękoma o mur, dyszy ciężko, patrząc gdzieś w bok. W 
jego szeroko otwartych oczach jest już tylko ból i strach.
Chłopcy przyglądają mu się z okna zdziwieni.
— Co on tak stoi?
— Dlaczego nie goni?
— Patrzcie, jak się zmęczył!
Na widok wchodzącego Batury Miksa zeskoczył z parapetu.
— Ale komedia była, co, Antoś? Wszystko obmyślone jak w teatrze! Zapłaciliśmy mu za 
oszczep.
— Głupi jesteś — wyszarpnął się Batura i usiadł nachmurzony w swojej ławce.
Druga lekcja była z panem Sądejem. Na geografii u Sądeja zawsze jest tak: na dziesięć 
minut przed końcem lekcji Sądej przestaje wykładać, chowa do kieszeni swój cebulasty zegarek, 
który dotąd spoczywał na stoliku, i mówi: „A teraz wolne pytania”. Tę część lekcji chłopcy i 
dziewczynki najbardziej lubią. Można wtedy pytać Sądeja o wszystko ciekawe i nie tylko z 
geografii. Taki jest już zwyczaj.
Pokłóciłeś się z kolegami, czy można samolotem przelecieć dookoła równika bez 
lądowania, możesz wtedy zapytać. Ciekawi cię, ile pięter będzie miał Pałac Kultury i Nauki w 
Warszawie, albo czy to prawda, że w kopalniach na dole jest gorąco, albo czy krowy można doić 
elektrycznością — możesz wtedy zapytać. Różne są pytania. Dlaczego widać wciąż tę samą 
twarz księżyca — przecież księżyc się kręci. Czy na Marsie są rośliny? I czy to prawda, że są 
takie ryby, co jak się je wyjmie z wody, to od razu pękają?
Tego dnia na wolnych pytaniach Batura podniósł palce do góry i zapytał, czy człowiek 
może mieć kamień w piersiach.
Sądej zmarszczył brwi zdumiony.
— Co też ci przyszło do głowy, Batura?
— A bo Gola słyszał, jak ludzie mówili, że pan Kropa ma... ma w piersiach kamień. 
Prawdziwy kamień.
W klasie zapanowała cisza. Wszyscy patrzyli to na Baturę, to na pana Sądeja.
Tylko Karlik wzruszył ramionami i szepnął:
— Co takie głupstwa powtarzać? To przecież śmieszne.
Ale Sądej nie śmiał się.
— Kamień w piersiach? — rzekł zamyślony. — Zdaje się, że teraz rozumiem. Ludzie 
pewnie chcieli powiedzieć, że pan Kropa jest chory na pylicę.
— A... a co to jest pylica, proszę pana?
— To taka ciężka choroba — mówił Sądej. — Kropa nabawił się jej pracując na chleb 
daleko, w Chile. Wiesz, gdzie to jest, Batura?
— Tak, proszę pana, to taki długi, wąski kraj nad Oceanem Spokojnym, na samym 
brzeżku Ameryki Południowej.
— Tak. Kropa pracował tam przed wojną w wielkich kopalniach miedzi. I wtedy 
zachorował. W siódmej klasie będziecie się uczyć z chemii o dwutlenku krzemu. Nazywa się on 
krzemionką. Krzemionka wchodzi w skład wielu skał. W czasie pracy drobniutki pył krzemionki 
osiada w płucach górnika. Broniąc się przed nim, organizm człowieka otacza chore miejsca 
osłonką z twardej tkanki. W płucach powstają twarde zgrubienia, podobne do guzów. Jest ich 
coraz więcej, zaczynają się łączyć z sobą i blokować płuca. Człowiekowi coraz trudniej 
oddychać, a gdy choroba posunie się zbyt daleko — dusi się.
— To... to pan Kropa umrze? — zapytał Batura.
— Zdaje się, że pylica u niego nie jest zbyt daleko posunięta, ale ciężko pracować nie 
może...
Klasa milczała wstrząśnięta. Kto by mógł przypuszczać, że Kropa, ten Kropa, którego 
wszyscy się boją, jest tak ciężko chory.
— Proszę pana, to mój szwagier też na to zachoruje, bo on jest górnikiem? — spytał 
Stopa.
— I mój tata?
— I mój?
Zaniepokojeni chłopcy wpatrywali się w Sądeja.
— Nie bójcie się, w naszej kopalni nie ma krzemionki, nasze piękne malachity i azuryty 
tkwią w szczelinach wapieni...
— A gdyby była?
— To i wtedy są na nią sposoby, żeby nie szkodziła.
— Jakie, proszę pana?
— Różne. Na przykład wiercenie na mokro. Wtedy pyłu nie ma. Poza tym odpowiednie 
wietrzenie, maski przeciwpyłowe dla robotników... skrócony czas pracy...
— To czemu pan Kropa zachorował?
W tej chwili jak na złość zadźwięczał dzwonek.
— Mnie się zdaje, proszę pana, że tam było coś nie w porządku z bhp — powiedział 
Karlik. — Pewnie znów kapitaliści coś skrewili.
— Mnie też się tak zdaje — uśmiechnął się pan Sądej zabierając dziennik. — To nie 
krzemionka jest winna, że ludzie chorują na pylicę. Porozmawiamy jeszcze o tym na przyszłej 
lekcji.
— Ty, co to jest to „behape”? — zapytał Wiktor Karlika, gdy podnosili się z ławek.
— Nie wiesz? — zdziwił się Karlik. — Bezpieczeństwo i higiena pracy.
Na przerwie cała klasa stanęła przy schodach i przypatrywała się ciekawie Kropię. 
Właśnie wynosił w kuble śmieci do śmietnika za drwalkami.
— Sapie — zauważył Batura.
— Musi się męczyć — dorzucił Stachurka.
— E... może nie jest tak bardzo chory... Jeszcze jest silny. Mówię ci, jak mnie wczoraj 
gałganem przejechał... — Joniec potarł się po plecach na samo wspomnienie.
— Nie, musi się męczyć. Popatrz, jak powolutku idzie.
Rudniok wpatrywał się z napięciem w starego.
— Żeby on nie był taki zły, to ja bym mu pomógł, słowo daję, pomógłbym, zawsze to 
górnik... ale człowiekowi strach do niego podejść.
Jakby na potwierdzenie tych słów Kropa obejrzał się i pogroził im pięścią. Musiał 
zauważyć, że chłopcy przyglądają mu się, i to go rozzłościło. Pewnie podejrzewał, że szykują mu 
jakiś nowy kawał.
Tak czy owak, był bohaterem tego dnia przez całe dwie godziny. Dopiero na ostatniej 
lekcji wypłynęły nowe, ważniejsze, sensacyjne sprawy i wszystko zaćmiły. Co to za sprawy? 
Ano, chodźmy do klasy.
* * *
Musi się tu dziać coś niezwykłego, bo parę dziesiątków rozżarzonych oczu wpatruje się w 
napięciu w kierownika Zajączkowskiego. A on stoi przy tablicy z założonymi do tyłu rękami i 
liczy wyciągnięte palce.
Trzydzieści cztery. To znaczy, że trzydziestu czterech uczniów chce odpowiadać. I to 
koniecznie zaraz, w tej chwili.
A wszystko stąd, że klasa przeczytała „Los dobosza” Gajdara i właśnie odbywa się 
dyskusja na temat czujności. Ale jaka dyskusja! Jak szósta szóstą, jeszcze się nigdy coś 
podobnego nie zdarzyło w tym zespole gałganów i leni z patentem.
Przemówiły ostatnie niemowy i paralitycy klasowi. Ci, którym odbierało mowę przy 
tablicy, i ci, co wywołani do odpowiedzi od razu sztywnieli na kształt krochmalonych 
kołnierzyków. Nawet Wiesio Skórka obudził się i mrugając wystraszonymi oczkami, pytał, co się 
stało, no, a jeśli Wiesio się obudził, to już koniec świata, proszę państwa. „Przegląd Sportowy”, 
wymiętoszona gazeta, która bezustannie kursuje w ostatnich rzędach, legł podeptany na 
podłodze. Pod piecem odłożono nareszcie nieśmiertelnego szewca. Ruszyły tyły i ciury klasowe. 
Mało, ruszyły — najwięcej mają dziś do powiedzenia!
Joniec aż się unosi z ławki. Długie włosy opadły mu na policzki. Wyciąga rękę, aż mu 
trzeszczy ciasna kurtka pod pachami.
— Czekaj, najpierw ja! — ciągnie go na dół Miksa. — Ty już gadałeś.
Joniec jednak nie słuchał go wcale. Gdyby mógł, wbiłby chyba panu Zajączkowskiemu 
palec w oko, tak się rwie do gadania.
Ale kierownik pozwala mówić najpierw dziewczynkom, jakby one coś znały się na tych 
sprawach.
— Proszę pana, a jak poznać szpiega? — zapytała Zosia Szkło.
— O, to trudna sprawa — odparł kierownik. — Szpiedzy nie noszą specjalnych ubrań i 
starają się zachowywać jak najzwyczajniejsi ludzie. Czasem wkręcają się nawet do pracy w 
różnych fabrykach czy biurach.
Chłopcy wymienili porozumiewawcze spojrzenia.
— A w kopalni? — zapytał Wiktor.
— W kopalni też.
— A w szkole?
— Nawet w szkole — odparł Zajączkowski.
Klasa zastygła, przejęta.
Nagle rozległ się czyjś okropny, bolesny śmiech podobny do rżenia konia. To Miksa 
połechtał Jońca, żeby opuścił rękę.
— Miksa, jak się zachowujesz? — zmarszczył brwi kierownik.
— A bo ja chciałem o jedno zapytać.
— No, to mów.
Miksa zaczerwienił się i opuścił głowę.
— No, czemu nic nie mówisz?
Miksa oparł się ciężko o pulpit i, zacinając się, zapytał, czy pan kierownik wierzy, że w 
Wilczkowie są dywersanci.
— U nas? — zdumiał się Zajączkowski. — Co też ci do głowy wpadło?
— A bo chłopcy opowiadają...
— Chłopcy?
— Tak. Chwalą się, że widzieli szpiega.
— Którzy to tacy ważni? — zapytał z uśmiechem kierownik.
Miksa milczał z opuszczonym czołem, nie wiedząc, czy wypada zdradzić kolegów. Ale 
już za jego plecami posypały się głosy:
— Rudniok widział. Rudniok.
Kierownik zmarszczył brwi.
— Dlaczego robisz plotki? — zwrócił się do Rudnioka.
— Ja, proszę pana, wcale nie robię plotek, ja... ja naprawdę widziałem szpiega, trzy razy 
— odparł urażony Karlik.
— I ja też — dodał Wiktor. — Raz poszedłem do Starej Chałupy i widziałem.
Zajączkowski popatrzył podejrzliwie na Rudnioka.
— Zaraz... Mówisz, że widziałeś... No, a skąd wiesz, że to był szpieg?
— Bo... bo stał i... i przyglądał się. Ja czułem, że to był szpieg — dodał.
Kierownik machnął lekceważąco ręką.
— Siadajcie, strach ma wielkie oczy.
— Proszę pana, oni nie kłamią — ujął się za nimi Batura. — U nas jest murowany szpieg 
albo dywersant, szkoda gadać.
Kierownik spojrzał, zaniepokojony, po klasie.
— Mania was jakaś ogarnęła.
— Tak, mania! — gorączkował się Batura. — A kto pana Sądeja o mało nie zabił? A listy 
z pogróżkami?... A wypadki w kopalni?... Mnie brat opowiadał.
— No, no, siadaj, siadaj!... Za bardzo się przejęliście tym tematem — uciszał klasę 
zdenerwowany już kierownik. — Owszem, nikt nie przeczy, że są u nas wrogowie spółdzielni 
produkcyjnej, których trzeba demaskować, ale szpiedzy i dywersanci to co innego. To o wiele 
poważniejsza sprawa, niż wam się wydaje.
Ale szóstaków trudno już było opanować. W klasie huczało. Coraz więcej znajdowało się 
takich, którzy „widzieli” szpiega. Lekcja schodziła na manowce.
Wreszcie kierownik uderzył ręką w stół.
— Cisza! Zabraniam już mówić o szpiegach. Ani słowa więcej. Kto się odezwie, wyleci 
za drzwi. Przechodzimy do następnego tematu. Joniec mi powie, jak się odmienia zaimki 
zwrotne...
Zdławiona tak brutalnie przez Zajączkowskiego dyskusja rozgorzała z powrotem na 
przerwie. Sensacyjny temat narobił dużo hałasu zwłaszcza w komitecie redakcyjnym. Zaczęto od 
razu przypominać sobie wszystkie powieści i filmy szpiegowskie, Karlik opowiadał o jednym 
radzieckim filmie o szpiegu, który przedostał się do pracowni inżyniera-wynalazcy i zrobił 
zdjęcia bardzo ważnych planów. Najwięcej sprzeczano się o Sieriożę z opowiadania Gajdara. 
Jedni twierdzili, że był ofiarą, i że oni na jego miejscu od razu by się połapali, że są narzędziem 
w rękach szpiegów, inni zażarcie go bronili, uważając, że właśnie zachował się bardzo dzielnie, 
że jego szpiedzy byli bardzo sprytni i że nawet dorośli długo nie mogli ich schwycić.
— Dorośli w ogóle mało widzą — zauważył pogardliwie Batura. — Najgorsze, że są 
strasznie zarozumiali i, jak im się co powie, to nie wierzą.
— Mój ojciec też nie wierzy, żeby był u nas szpieg — bąknął Rudniok — a jak 
powiedziałem sztygarowi Malinowskiemu o Bolesławcu, to się śmiał — dodał z goryczą.
Przygnębieni zupełnym zanikiem czujności starszych, poczuli się osobiście 
odpowiedzialni za bezpieczeństwo okolicy.
— Co byście powiedzieli, jakbyśmy sami wzięli się do roboty? — rzekł nagle Batura. — 
Co? Urządzimy przeciw szpiegom kontrwywiad. Rozpoczniemy wielką akcję „S”!
To była myśl! Chłopcy popatrzyli z uznaniem na Baturę. Wiatr poruszył niespokojnie 
liśćmi. Miły dreszczyk przeszedł im po skórze. A gdyby im się tak naprawdę udało schwycić 
prawdziwego szpiega albo dywersanta? Pisałyby o nich gazety. Sława murowana.
— Myślisz, że udałoby się? — zapytał Stachurka.
— A co? — odpowiedział Batura. — Jakbyśmy się wzięli... No nie, Karlik?
Karlik chrząknął tajemniczo.
Wśród chłopców wybuchło poruszenie. Pewnie, że udałoby się.
— Wszyscy harcerze by nam zazdrościli — zauważył Joniec.
A Miksa szepnął do Batury:
— Jak myślisz, daliby nam ordery?
— Wstydź się! Jeszcze nic nie zrobiliśmy, a już myślisz o orderach. O orderach w ogóle 
nie powinno się myśleć.
— Ja tylko tak...
— Powiem wam coś — rzekł Karlik. — Tego szpiega, co mówiłem, to my z Wiktorem 
już dawno śledzimy.
Chłopcy uciszyli się.
— Kto to jest? — zapytał rzeczowo Batura.
— Nie znacie go. To taki typek, co udaje geologa, ale z niego taki geolog, jak ze mnie 
Chińczyk. Nazywa się Bolesławiec. Poza tym możecie mi wierzyć albo nie, ale jak byliśmy na 
dole z Wiktorem, to słyszeliśmy, jak ktoś strzelał za ścianą kopalni. Musiał dostać się tam od 
Dzikiego Szybu, bo innego wejścia nie ma.
— Po co miałby strzelać? — zapytał Batura.
— Na pewno nie dla zabawy. Pewnie coś knuje. Może chce zatopić kopalnię? Mnie 
Malinowski opowiadał, że tutaj w skale są takie kawerny dyluwialne, wypełnione wodą... no, 
takie jeziora podziemne. Jak się na takie natrafi, może całą kopalnię zatopić. Widziałem, że ten 
Bolesławiec kręci się właśnie koło Dzikiego Szybu. Gdyby go tak można złapać na gorącym 
uczynku! Ale on się dobrze zamaskował. Udaje poszukiwacza kamieni i co mu zrobisz? A głowę 
bym dał za to, że on jest szpiegiem.
— Przepraszam, szpiegiem czy dywersantem? — wtrącił Batura.
— To wszystko jedno.
— A właśnie, że wcale nie. Szpieg podsłuchuje różne tajne wiadomości i wykrada 
dokumenty, a dywersant niszczy kopalnie, drogi, koleje, maszyny i w ogóle wszystko, co jest 
ważne dla państwa.
— No więc dobrze... niech będzie dywersantem.
Zdania chłopców były podzielone.
— E, może on, a może nie on — mruknął Miksa.
Tak więc, aczkolwiek istnienie szpiega-dywersanta na terenie Wilczkowa nie ulegało dla 
nikogo wątpliwości, do rozstrzygnięcia pozostawała jedna drobna kwestia, kto jest tym 
szpiegiem. I tu dla kontrwywiadu roztaczało się wspaniałe pole do popisu.
— Najważniejszy jest punkt wyjścia — tłumaczył fachowo Rudniok. — Gdybyśmy mieli 
z Wiktorem odpowiedni punkt wyjścia, dawno byśmy już zdemaskowali ptaszka.
— Co to jest punkt wyjścia? — zapytał Stachurka.
— Jakiś ślad, dowód, od którego się zaczyna śledztwo. Słyszałem, że w kopalni giną 
lonty i przewody, wiecie, takie długie izolowane druty od lontów, gdyby tak można było 
wytropić, kto bierze i po co — już byłby punkt wyjścia.
— Mówisz, że druty... — Kryzie z czwartej zaświeciły się oczy.
— A co? Może ty widziałeś? — zapytał Miksa, w którym obudził się już wywiadowca.
— Widziałem.
— U kogo?
— U Pocieszków.
— O!
Krąg zaciekawionych chłopców wokół przejętego swą rolą Kryzy zacieśnił się.
— A mówiłem, że Pocieszek jest niewyraźny — szepnął Batura.
— No i co oni robili z tymi drutami? — pytał Miksa.
— Wieszali upraną bieliznę — odparł malec z powagą.
Joniec parsknął śmiechem.
— Idź, głupie żarty się ciebie trzymają! — zburczał Kryzę zawiedziony Miksa.
— Jakie żarty, czego się czepiasz? Naprawdę wieszają.
— No, no, jak nie rozumiesz, o co chodzi, to się nie wtrącaj, ty łebku.
Nacisnął mu czapkę na oczy i pchnął go, aż się zatoczył.
— Zostaw, co się na słabszego rzucasz! — ujął się za nim Wiktor.
— Do luftu z takim punktem wyjścia — powiedział do Karlika Batura. — Najlepiej to 
zróbmy tak: zanotujmy najbardziej podejrzanych na naszym terenie, a potem każdego weźmiemy 
pod obserwację.
Projekt przyjęto, wobec czego Batura kazał Stachurce wyrwać kartkę z zeszytu i 
zapisywać kandydatów.
— Ja myślę, że może Kropa jest szpiegiem — odezwał się po chwili Joniec.
Chłopcy umilkli, zaskoczeni.
— Ale... dlaczego myślisz, że to właśnie on? — zapytał Batura.
— Jak to, z taką twarzą? A... a poza tym chodzi gdzieś wieczorami, jest zły... i nie lubi 
gazetki... no i był w Ameryce.
— E, czy człowiek chory może być szpiegiem? — mruknął Karlik.
— Chory? — uśmiechnął się tajemniczo Joniec. — On tylko udaje, żeby się lepiej 
zamaskować. Nie miałby siły kropić, jakby był chory, a on kropi.
— Dobrze, zanotuj go — powiedział do Stachurki Batura. — Dalsi podejrzani?
— Inżynier Bolesławiec! Za tego głowę daję! — mruknął Karlik.
— Zanotuj — skinął Batura. — Kto jeszcze?
— Listonosz Pędzik.
— Wcisło.
— Kupść.
Nazwiska posypały się jak z rękawa.
Jeden Miksa milczał.
— A ty nikogo nie podejrzewasz? — zapytał go Batura.
— Podejrzewam — odrzekł ponuro Miksa.
— No, to dlaczego nic nie mówisz?
— A nie powiecie nikomu?
— No nie, gadaj!
— Zajączka podejrzewam.
— Co ty?... Żartujesz chyba.
— Nie.
— Co ci do głowy strzeliło?
— Mam dowody — mruknął Miksa. — Czy spostrzegliście, jak się od razu zmienił, jak 
zapytałem, czy u nas jest szpieg, a potem się rozzłościł i nie pozwolił mówić?...
— No, niech ci będzie — zgodził się bez przekonania Batura. — Zanotuj, Stachurka.
Nim doszli do zakrętu, mieli już trzydzieści sześć nazwisk. Gdyby tak dalej poszło, to 
chyba wkrótce jedynymi niepodejrzanymi zostaliby tylko autorzy ponurej listy. Jednakże Batura 
widząc, że wyobraźnia za daleko redaktorów ponosi, powiedział:
— Dosyć! Zdaje się, żeśmy się trochę zagalopowali — podrapał się po głowie. — To 
prawda, że jak się przyjrzeć i zastanowić, to każdy jest niewyraźny. Ale nie możemy przecież 
wszystkich mieć na oku. Najpierw zajmiemy się najbardziej podejrzanymi. Pierwszy na liście jest 
Kropa, od niego zaczniemy.
— E, Kropa — machnął ręką Rudniok. — Kropa może zaczekać. Bolesławiec to jest 
ptaszek! Mówię wam, ten się dobrze zakonspirował. Na inżyniera się wkręcił. Papiery ma w 
porządku, ale mnie nie oszuka. Ja wiem, co on za jeden. Inżynier nie czatuje pod drzewem 
godzinami na deszczu po nocy... Nie ucieka ni stąd, ni zowąd! Koniecznie trzeba zacząć od 
Bolesławca, bo może być za późno.
— Nie, od Kropy — upierał się Joniec. — On jest naprawdę niebezpieczny — dodał 
tajemniczym głosem. — Widziałem go, jak biegł na przełaj polami i rozglądał się, czy go nikt nie 
widzi. I zaraz potem kolejka się wykoleiła. Pamiętacie, co te wagoniki pospadały z nasypu... 
Może rozkręcał szyny albo co podłożył?
Były to fakty poważnie obciążające. Że też im wcześniej nie przyszło do głowy, że Kropa 
może być dywersantem. Ta twarz, te spojrzenia. Jego nienawiść do chłopców, jego złośliwość. 
Nawet wąsy wydały im się podejrzane. Kto wie, czy nie przylepione? Stachurka zaproponował 
sprawdzić przez pociągnięcie. Ale chętnych nie znalazł.
Tak, nie ma dwu zdań, że Kropa jest podejrzany. Ale i Bolesławiec ptaszek. Ponieważ nie 
mogli dojść do porozumienia, od którego zacząć, postanowili śledzić obu jednocześnie.
Była dopiero pierwsza godzina. Kropa do czwartej pozostawał w gminie. „Na tapetę” 
wobec tego poszedł Bolesławiec.
Karlik był za natychmiastowym rozpoczęciem tropienia.
— W takiej akcji jak nasza — mówił — każda chwila jest droga. A może właśnie szpieg 
czy dywersant kończy już swoją świńską robotę? Musimy zacząć natychmiast.
— O-czy-wiś-cie — wycedził Batura.
— No to jazda!
Niejeden wprawdzie pomyślał o krowach, które miał pognać, i o obiedzie, ale nie śmiał 
nawet zdradzić się ze swymi skrupułami wobec tak ważkiej akcji.
Utworzono grupę operacyjną „S”, do której weszła męska połowa komitetu redakcyjnego.
— Ale żeby nikt nie stchórzył — zapowiedział groźnie Batura. — Wiecie, na co się 
ważycie. To można przypłacić życiem. Kto się boi, niech się lepiej od razu wycofa.
Tchórzów nie było.
— Dobrze — powiedział Batura. — W takim razie podpiszecie zobowiązanie.
Nagryzmolił pośpiesznie i odczytał na głos następujące oświadczenie:

My, niżej podpisani, przyrzekamy, że nikomu nie powiemy o akcji „S”, 
nie uciekniemy i nie stchórzymy przed żadnym niebezpieczeństwem, 
choćby groziła nam śmierć.

— Podpisywać się.
Podchodzili kolejno i składali wymyślne podpisy z zawijasami (każdy od roku wyrabiał 
sobie już podpis), całą siłą woli starając się powstrzymać kompromitujące drżenie ręki.
— A ja? — zapiszczał jakiś głos koło nich.
Zobaczyli małego Kryzę z czwartej.
— A ten łebek skąd się tutaj znów wziął?!
— Ty tu jesteś niepotrzebny — powiedział Miksa. — Wciąż się koło nas pęta, trudno się 
od niego odczepić — dodał zniecierpliwiony do kolegów.
— Pójdę z wami — napraszał się Kryza biegnąc za nimi. — Ja się wcale nie boję.
— Odczep się, powiedziałem, nieletnich nie bierzemy! — krzyknął Miksa.
— Pójdę z wami — Kryza miał łzy w oczach. — Zobaczycie, że się przydam... będę... 
będę wam nosił narzędzia.
— Co, jakie narzędzia? — zapytał zdumiony Batura.
— Jak to „jakie”? No, a jak trzeba będzie zejść do sztolni albo... albo związać szpiega, to 
trzeba mieć lampy i sznury.
— Nieletni ma rację — mruknął Rudniok. — Nie pomyślałem o tym. Będziemy 
potrzebować tragarza do ekwipunku.
— No dobrze — powiedział z rozmysłem Miksa patrząc na Kryzę. — W takim razie 
poniesiesz mi książki.
I nie czekając na zgodę objuczył zdumionego malca swoim tornistrem z zajęczej skórki. 
Tornister był wielki i ciężki. Jak wiadomo, oprócz książek i zeszytów w jego przepastnych 
głębiach spoczywał cały skarbiec równie cennych, jak niezbędnych przedmiotów niecodziennego 
użytku.
— Tylko nie zaglądaj do środka — pogroził oniemiałemu Kryzie — bo cię przeświecę.
Ruszyli szybkim krokiem. Zziajany Kryza biegł za nimi truchcikiem. Plecak był tak 
ciężki, że dla utrzymania równowagi malec musiał pochylać się jak chłopi, co noszą worki 
stukilowe.
— Jemu jest za ciężko — ujął się za Kryzą Batura. — Po co kazałeś mu to dźwigać?
— Nic mu się nie stanie. Niech się zaprawia — mruknął Miksa. — Te, łebek, może 
powiesz, że ci za ciężko?
— Nie, skąd! — bohatersko zaprzeczył zadyszany Kryza poprawiając rzemyki wpijające 
mu się w ramiona.
Gotów był na największe udręki, byle wziąć udział w wielkiej akcji „S”.


ROZDZIAŁ XXV
Pierwsze klęski • Rozłam w szeregach

Pomaszerowali gęsiego Rudym Grzbietem. Kierunek — Wilcza Góra. Powietrze było 
rześkie i świeże. Wiatr październikowy przyjemnie chłodził rozpalone policzki. Wszyscy byli w 
najlepszych humorach. Rozmawiali głośno i śmiali się. Joniec odgarnął włosy i fałszywym 
głosem zaczął śpiewać piosenkę:

Maszerują szewcy przez zielony las,
Nie mają pieniędzy, ale mają czas.
Słońce w górze, pypcium rypcium,
A las w dole, rypcium pypcium.
Nie mają pieniędzy, ale mają czas!...

Piosenka nie była bardzo mądra, ale wszystkim podobała się, bo była wesoła.
Miksa puścił Kryzę do przodu i bębnił do taktu dwoma patykami po tornistrze. Nawet 
Batura coś tam chrypiał, chociaż wcale nie miał talentu do śpiewania.
Niestety, ten wesoły nastrój stał się przyczyną pierwszej klęski. Przechodzili koło pola 
Stachurków. Stachurkowie wyrywali właśnie buraki. Stary Stachurka usłyszawszy śpiew i 
podniecone głosy oparł się na widełkach i przypatrywał ze zdziwieniem maszerującym gęsiego 
chłopcom. Poznawszy wśród nich Jasia, pogroził mu pięścią.
— A ty tam dokąd, już cię licho gdzieś niesie?
Piosenka umilkła. Stachurka junior przystanął niepewnie.
— Gazu, gazu! Nie zatrzymuj się! — popędzał go Miksa. — Bo cię twój stary zahaczy.
Istotnie ojciec zbliżał się z widełkami, zamierzając przeciąć chłopcom drogę i wydając 
nie wróżące nic dobrego pomruki.
— No, nie słyszysz, jak cię ojciec woła? W taki gorący czas po polu się włóczysz. Chodź 
tutaj zaraz!
Stachurka stanął ze spuszczoną głową.
— No, nie słyszysz? Czy mam cię za kołnierz przyprowadzić?
Do ojca dołączyło się piskliwe biadolenie matki:
— Takie dobre dziecko było i jak zepsuli. Już za nic ma ojca rozkazowanie... Przez tę 
bandę wszystko. Czekaj, Miksa, powiem ojcu... A i Batura jest. Taka porządna rodzina, a syn 
włóczykij. Oj, powiem ojcom! A pójdziecie wy do domu!
— Kompania, w nogi! — krzyknął Rudniok.
Trudno było dłużej zwlekać. Stachurczyna słynęła nie tylko z ciętego języka, ale i z 
ciężkiej ręki.
Stachurka obejrzał się żałośnie na kolegów. Ale widząc, że dali drapaka, westchnął i 
posłusznie wrócił na łono rodziny.
Przeprowadziwszy strategiczny manewr oderwania się od wroga, chłopcy obejrzeli się za 
Stachurką. Tak jest! Zaprzęgli go już do roboty. Widok pojmanego Stachurki napełnił ich 
ponurymi refleksjami o zmienności losu ludzkiego. Ot, jeszcze przed chwilą śpiewał o szewcach 
i towarzyszył wielkiej akcji „S”, a teraz, zgięty żałośnie, obrywa buraczane liście.
— Co za los pieski! — westchnął Miksa. — Jeszcześmy nie zaczęli akcji, a jużeśmy 
stracili człowieka.
— Los! Los! — wybuchnął Batura. — Nie trzeba było iść jak banda — z hałasem i bez 
ubezpieczenia.
— Sam najwięcej krzyczałeś.
Wygarnąwszy sobie od serca i wątroby wzajemne żale, uradzili na przyszłość, co 
następuje: po pierwsze — gwoli bezpieczeństwa zakazuje się kontrwywiadowi śmiechu, krzyku i 
śpiewu, po drugie — na sto metrów przed głównymi siłami grupy ma iść czujka, to znaczy jeden 
chłopiec, który w razie niebezpieczeństwa gwizdem na palcach winien ostrzec pozostałych. Żeby 
było sprawiedliwie, co dzień kto inny ma być czujką. Na początek wybrano Jońca.
Wszystko to jednak nie na wiele się przydało. Grupę „S” prześladował widać szczególny 
pech. Na próżno usiłowali wpaść na trop inżyniera, kręcąc się całe popołudnie koło Góry i wież 
wiertniczych, gdzie według informacji Karlika miał najczęściej przebywać. Nadaremnie 
czatowali przy Dzikim Szybie i wypatrywali go przez drucianą siatkę ogrodzenia kopalni. 
Nigdzie ani śladu.
— Czekajcie, musimy coś wymyślić, bo tak do niczego nie dojdziemy — powiedział 
wreszcie Batura, kiedy po trzecim z kolei bezskutecznym okrążeniu Góry znaleźli się pod 
laskiem przykopalnianym. Na napuchłym od umęczenia nosie i szerokich policzkach błyszczały 
mu kropelki potu.
— Uwaga, na horyzoncie kobieta! — meldował Joniec.
— Co tam kobieta! — mruknął Batura ocierając chusteczką twarz.
— Kobieta w zapasce dyma w naszą stronę — komunikowała lakonicznie czujka.
Batura wzruszył ramionami. Ale mały Kryza zbladł i zakręcił się niespokojnie.
Miksa przymrużył oczy.
— Te, nieletni, co ci... mucha cię ugryzła?
— Zdaje się, że ta kobieta naprawdę tu dyma — mruknął Karlik. — Po co ma widzieć, 
zejdźmy jej z oczu...
Zaszyli się w zarośla lasu i rozłożyli swobodnie na mchu.
— Wiesz, Batura — powiedział Miksa leżąc z oczami utkwionymi w skrawek nieba 
obrzeżony zielenią — dajmy dziś Bolesławcowi spokój.
— Co, może ci się już znudziło?
— Nie, tylko... ojciec się będzie pieklił... robota czeka.
— Już ty nie udawaj, że ci na tym zależy.
— No, więc dobrze... — zerwał się Miksa — znudziło mi się!
— Słomiany ogień! Dzieciuch, idź się bawić w chowanego — syknął Karlik.
— Sam najpierw tyle krzyczał, a teraz... — oburzył się Batura.
— Tak, bo myślałem... ty też myślałeś... że to będzie inaczej... A tu co? Zmarnowane 
popołudnie!
— Możesz iść, nikt cię nie trzyma — powiedział ze złością Karlik. — A w ogóle, kto nie 
ma cierpliwości, to niech się pożegna. Jakby szpiedzy sami wpadli w ręce tak od razu, to... to nie 
byliby groźni i nie byłoby całej sprawy, i w ogóle nie byłoby o czym mówić.
— No pewnie — dodał Batura. — On myśli, że tak łatwo być wywiadowcą. Byle chojrak 
się tam nie utrzyma. Czasem tropi się kilka miesięcy... to ciężka praca.
— No, to ja dziękuję — uśmiechnął się krzywo Miksa — i żegnam. Kłaniajcie się ode 
mnie Bolesławcowi. Łebek, dawaj tornister.
— Hola, a zobowiązanie? Mogłeś nie podpisywać! — zawołał Batura.
Zajęci sprzeczką, nie zauważyli, że gałęzie rozchyliły się gwałtownie.
— Mama! — krzyknął Kryza.
Nim się połapali, wpadła między nich kobieta w zapasce.
— Gdzie to dziecko włóczycie? To ja się martwię, czemu do domu nie wraca! A, łotry! 
Co to za chowanie się po krzakach? Wódkę pewnie pijecie — patrzyła podejrzliwymi oczami na 
Baturę. — Wstyd. Taki młody, a już pijak... nos ci sczerwieniał od wódki.
Batura machinalnie pociągnął się za nos.
— My wcale nie pijemy wódki.
Ale Kryzina nie słuchała go wcale. Pochwyciła syna i trzęsła nim z całych sił.
— Marsz do domu! Co cię do nich ciągnie? Na obiad i do krowy! Chcesz wyrosnąć na 
takiego zbuka jak Miksa? A to, co ci te gałgańskie dusze na plecach uwiesiły?! Jezus Maria, taki 
ciężar założyli dziecku! A, dranie, kuca sobie znaleźli!
Zerwała malcowi tornister i cisnęła o drzewo. Po czym chwyciła chłopca mocno za rękę i 
pociągnęła za sobą.
— Czekajcie... już ja waszym ojcom powiem! — pogroziła im jeszcze na odchodne i 
zniknęła za drzewami.
Wkrótce Kryza dreptał już na szosie przy boku matki, oglądając się żałośnie na kolegów.
Na zakręcie odwrócił się po raz ostatni. Łzy zakręciły mu się w oczach. Już po 
wszystkim. Wzięli go jak ostatniego smarkacza za rękę i prowadzą do domu. Żegnaj, swobodo! 
Bo nawet dźwigając dziesięciokilowy tornister można być swobodnym i szczęśliwym, kiedy się 
to robi dla wielkich celów. Żegnaj, przygodo! Żegnaj, wielka akcjo „S”!
Pozostali w lasku chłopcy milczeli ponuro. Batura zacisnąwszy zęby skrobał się boleśnie 
patykiem po nodze i patrzył, jak mu wychodzą najpierw białe, a potem czerwone krechy. I na co 
im przyszło? Zwymyślali, pogrążyli, od pijaków wyzwali. Że łebka zabrali, to jeszcze nic, ale tak 
naurągać! I za co, że człowiek dla publicznej sprawy życie poświęca? Jeszcze nie natrafili na ślad 
Bolesławca, a już tyle przykrości i upokorzeń. A co ich czeka w domu, lepiej nie myśleć. Kryzina 
ich tak oczerni, że białej plamki nie zostawi, a Stachurkowie dołożą.
— Mówiłem, żeby tego łebka nie brać — przerwał wreszcie głuchą ciszę Miksa.
Stęknąwszy podniósł z ziemi rozbity tornister i usiadł na pniaku, majstrując koło zapięcia.
— Miałeś iść do domu. Czego nie idziesz? — mruknął Batura.
— Nie chce mi się.
— Boisz się teraz, co? — uśmiechnął się Karlik złośliwie.
Miksa wzruszył ramionami. Głupie pytanie.
— Każdy ma swoją politykę — mruknął. — Inna rzecz, że z Bolesławcem... to nie ma 
sensu... Od razu mówiłem. Prędzej nas wyłapią jak raki, niż odnajdziemy tego typa. Trzeba było 
zacząć od Kropy. Kto to jest Kropa — wszyscy wiedzą. A ten Bolesławiec... Może on jest, a 
może go w ogóle nie ma...
— Jak śmiesz?! — podniósł się Karlik. — Zapytajcie w portierni, to wam powiedzą.
— W każdym razie to dziwne — uśmiechnął się Miksa — śledziłeś go tyle czasu i nic nie 
wyśledziłeś. A przecież mówisz, że mieszka po sąsiedzku. Może on jest naprawdę 
najzwyczajniejszym pod słońcem inżynierem?
— Tak, wy myślicie, że tak można od razu... Zresztą ja tylko tak, od wypadku do 
wypadku... ale zobaczycie, jak go będziemy codziennie tropić, tak krok w krok, to na pewno 
wytropimy. Jednakże zniechęcenie Miksy udzieliło się innym chłopcom.
— My tu będziemy się głowić, a tymczasem Kropa się ulotni — powiedział Joniec. — 
Już pewnie kończy pracę i zaraz wyjdzie.
— Joniec ma rację, weźmy się za Kropę — poparł go Miksa.
— A idźcie sobie! — krzyknął Karlik. — Mnie wcale nie jesteście potrzebni.
— Pewnie, że pójdziemy — podnieśli się Miksa i Joniec.
— Zaraz — zatrzymał ich Batura — przecież to można zrobić inaczej. Podzielmy się po 
prostu na dwie grupy. Joniec i Miksa będą śledzić Kropę, a Stopa i Rudniok — Bolesławca.
— A ty?
— Ja... ja będę szefem kontrwywiadu — odparł skromnie Batura.
— To znaczy, będziesz nami rządził? — zapytał podejrzliwie Karlik.
— No... — zaczerwienił się Batura. — Ktoś musi przecież kierować. Ja będę w centrali.
— Tak dobrze to nie ma! — oburzył się Karlik. — Szef tu niepotrzebny, ani żadna 
centrala.
Batura umilkł urażony.
— Będziesz tropił razem z nami — powiedział surowo Miksa.
— Nie, z nami, Bolesławiec jest trudniejszy — sprzeciwił się Karlik.
— Tak, ale my nie mamy tyle czasu, co ty. Ty nic nie robisz w domu. Zresztą potem 
dojdzie do was Stachurka.
Ponieważ nie mogli się zgodzić, ciągnęli losy. Wypadło, że Batura będzie tropił Kropę 
razem z Miksą i Jońcem, a Stachurka, jeśli uda mu się jutro wykręcić od roboty, zasili grupę 
Karlika.
— Dla porządku nasza grupa będzie się nazywała „S1”, a wasza „S2” — powiedział 
Batura.
— Przepraszam, z jakiej racji wy macie być „1”, a my „2”? — oburzył się Karlik.
— Bo Kropa jest pierwszy na liście.
— To nie ma znaczenia. Bolesławiec jest ważniejszy.
Żadna strona nie chciała ustąpić ze względów honorowych. Wreszcie Batura zawiązał 
supełek na chusteczce od nosa i podsunął Karlikowi cztery rogi do ciągnięcia.
— Jeśli wyciągniesz węzełek, będziecie „S1”.
Karlik cofnął się z pogardą.
— Mądry, jedna szansa na cztery. A w ogóle... jeszcze by tego brakowało, żeby twoja 
brudna chustka rozstrzygała. Możecie sobie być „S1”, jak wam na tym zależy. Chodź, Wiktor.
Batura ze wstydem schował chusteczkę do kieszeni.
— Ojej, jacy honorowi! Myślałby kto! Nazwa tu nieważna. Możecie wy być „S1”.
— Nie, upierałeś się, to proszę! My będziemy „S2”- rzekł stanowczo Karlik.
— Chodź już, Batura — pociągnął kolegę Miksa widząc, że znów zanosi się na dłuższą 
licytację.
— Hej wy, kropiści! — krzyknął za nimi Karlik. — A uważajcie, żeby was Kropa miotłą 
nie poskrobał!
Kropiści zaśmiali się lekceważąco i ruszyli biegiem w stronę szkoły. Miksa przynaglał do 
pośpiechu.


ROZDZIAŁ XXVI
Sukcesy wywiadowcze Wiktora • Gdzie zniknął Bolesławiec?

— Dobrze, że sobie poszli — powiedział Karlik, gdy zostali sami w zaroślach — 
przeszkadzali tylko.
— Tak, ale teraz jak nie wyniuchamy, będą się śmiać — zauważył stropiony Wiktor.
— Nie bój się. Wyniuchamy, choćbym miał na głowie stanąć.
— No, to stawaj prędzej, bo zmarzłem — Wiktor rozcierał gołe nogi.
— Czekaj, zaraz ci się zrobi gorąco. Mam jeden pomysł — ożywił się Karlik. — Słuchaj.
— No?
— Widzisz przez gałęzie... o, tam... tego strażnika w bramie kopalni?
— Widzę. No i co?
— Pójdziesz do niego i powiesz, że masz polecenie dla inżyniera Bolesławca.
— Jakie znów polecenie?
— Głupi, naumyślnie tak powiesz. Żeby go za język pociągnąć. Strażnik uświadomi cię 
wtedy, czy Bolesławiec jest na kopalni, czy nie. Jak powie, że nie, zapytasz się go, czy dawno 
wyszedł i dokąd.
Wiktor skrzywił się i podrapał pod czapką.
— E, może lepiej ty pójdziesz... Głupio tak jakoś...
— Nie wykręcaj się. Chyba... chyba że się boisz. Wtedy, proszę bardzo, zmiataj do domu. 
Dam sobie sam radę. Szkoda, że nie ma Kryzy, jego byśmy posłali, jak ciocię kocham, poszedłby 
z radością i wcale by się nie bał. To jest przecież najłatwiejsze zadanie pod słońcem.
— No dobrze, spróbuję — mruknął Wiktor ponuro.
— No, tylko nie z taką nieszczęśliwą miną, bo się od razu skapują. Wywiadowca musi 
być pewny siebie. Wyprostuj się, podnieś głowę, uśmiechnij się.
Wiktor uśmiechnął się sztucznie, wyszczerzając zęby.
— Dobra, możesz iść — orzekł Karlik.
Wiktor wylazł z zarośli. Karlik podczołgał się parę kroków na skraj lasu i obserwował go 
uważnie. Stopa podszedł na drżących nogach do strażnika.
— Dzień dobry! — usiłował uśmiechnąć się łagodnie.
Strażnik popatrzył na niego.
— Co chciałeś, mały?
Wiktor znów uśmiechnął się tak niemiłosiernie, że strażnikowi twarz wykrzywiło. Widać 
wrażliwy był człowiek.
— Mam polecenie do inżyniera Bolesławca.
— Nie ma go tutaj.
— A gdzie może być?
— Pewno u siebie w mieszkaniu.
— No, to... no, to do widzenia! — bąknął Wiktor.
Nie miał już innego pragnienia, tylko jak najprędzej wrócić, toteż zmartwiał, gdy nagle 
usłyszał głos strażnika.
— Czekaj no, mały.
„Teraz mnie capnie” — pomyślał przerażony. Ale strażnik zapytał tylko:
— Cóż to, zęby cię bolą? Powiedz matce, żeby szałwi zaparzyła.
Stopa bąknął coś pod nosem i wykręcił się na pięcie. Posłyszał jeszcze, jak ów litościwy 
strażnik mówił do drugiego:
— Biedny chłopak, jak to mu gębę wykrzywiło.
— To nie od zębów — odparł drugi — on, zdaje się, nienormalny...
— „Nienormalny, nienormalny” — mruczał urażony Wiktor, gdy znalazł się w 
bezpiecznej odległości — niech będzie nienormalny, ale dowiedziałem się, czego chciałem.
Otarł spocone czoło, poprawił czapkę i pełnym godności krokiem podszedł do Karlika.
— No i czego się dowiedziałeś?
— Jest w domu.
— W domu? — zdziwił się Karlik. — A to ptaszek! Dekuje się. Trzeba będzie zobaczyć, 
co on tam robi. Poszedłbyś? — zapytał nagle Wiktora.
Stopa splunął z udaną obojętnością. Powodzenie pierwszej misji dodało mu pewności.
— Mogę iść, wielkie co.
— No to jazda.
Tym razem Wiktor długo nie wracał. Karlik już się zaczął niepokoić, czy go nie spotkało 
nieszczęście, i chciał iść na zwiady, gdy usłyszał trzask suchych gałązek. Z zarośli wynurzył się 
zadyszany Wiktor.
— No i co? — zapytał zaintrygowany Karlik. — Masz wiadomości?
Wiktor skinął głową.
— No to gadaj!
— Zaraz, niech odsapnę.
— Czemu tak biegłeś?
— Gonili mnie...
— Kto?
— Zaraz wszystko opowiem... Byłem u Bolesławca... w pokoju.
— Bujasz! — Karlik zerwał się na nogi.
— Mówię ci. Zajrzałem do jednego pokoju, do drugiego... przez dziurkę... w trzecim 
drzwi były uchylone. Tam był Bolesławiec.
— Co robił?
— Spał.
— Spał? — powtórzył zawiedziony Rudniok.
— No, a co myślisz, że szpieg nie potrzebuje spać? Ho, ho, spał jak zabity! Chrapał, aż 
furczało.
— No i co?
— I wtedy jakaś gruba kobieta w fartuchu wyjrzała z drugiego pokoju i narobiła krzyku, 
że złodziej. No, to... no, to uciekłem.
— Hm — mruknął Karlik nie wiedząc, jak się ustosunkować do tego postępku 
wywiadowcy. — No, w każdym razie to już jest coś. Będziemy czekać, aż wyjdzie z domu.
— Znów czekać? — jęknął Wiktor. — Ładna zabawa!
— Co?! — oburzył się Karlik. — Jeśli ty uważasz to za zabawę, no, to już nic nie mamy 
sobie do powiedzenia. Zmiataj!
Wiktor kucając ssał jagodę jałowca.
— A jak on będzie spał do rana?
— To będziemy czekać do rana — odparł ostro Rudniok.
Godzinę później Wiktor wstał i zaczął otrzepywać ubranie z igieł.
— Idę — powiedział — do rana to możesz sobie czekać. Ja i tak dzisiaj dużo zrobiłem.
Karlik przygryzł wargi. Nic nie powiedział, tylko obrócił się do niego plecami.
Czy z takim szczeniakiem można w ogóle pracować? Nie potrafi zdobyć się na deka 
cierpliwości. A jakby tak w czasie wojny jakiś żołnierz otrzepał spodnie i powiedział: „Znudziło 
mi się czekać na nieprzyjaciela, wracam do domu. Czołem, trzymajcie się powietrza!”
Karlik z oburzeniem cisnął szyszkę. Jednak poszedł, drań. Miejsce puste. Tylko 
poruszona gałązka chwieje się jeszcze. Niech sobie idzie. On, Rudniok, zostanie. Chociaż 
samemu to żadna przyjemność. Nie, samemu to w ogóle nie ma sensu. Zerwał się z ziemi. Trzeba 
Stopę zatrzymać choćby siłą. Podpisał przecież zobowiązanie...
W tej samej chwili poruszyły się gwałtownie gałęzie i na polankę wpadł z powrotem 
Wiktor.
— Idzie — szepnął podniecony.
Karlik zatkał mu usta i pociągnął go za sobą na ziemię.
Rzeczywiście, ścieżką przez lasek szedł krępy, grubawy osobnik w czapce i wiatrówce z 
bardzo wypchanymi kieszeniami. Karlik poznał go od razu. Tak, to Bolesławiec. Był tak 
pogrążony w swoich myślach, że nie zwrócił uwagi na chwiejące się podejrzanie gałązki, 
potrącone sekundę przedtem przez Wiktora.
Kiedy zniknął za drzewami, Karlik dał znak i ostrożnie ruszyli za nim.
Inżynier wyszedł na szosę i maszerował w kierunku Miedzianego Pola. Parę razy obrócił 
się, musiał nawet zauważyć chłopców, ale nie zmienił kroku. Może nie domyślał się, że go 
śledzą. Przeszedł przez wieś Miedziane Pole. Przy końcu wsi, gdzie prowadzono roboty 
wiertnicze, zatrzymał się i wymienił kilka słów z robotnikami. Potem ruszył dalej.
„Gdzież on idzie, u licha — myśleli chłopcy — czyżby do Wilczkowa?”
Nagle stanęli zdumieni. Bolesławiec skręcił do ostatniej chałupy stojącej samotnie 
kilkanaście metrów od drogi.
— Popatrz, to przecież nasza chałupa! — szepnął przejęty Wiktor.
Rzeczywiście, była to Stara Chałupa Wiktora, ta sama, z której się wiosną wyprowadzili. 
Bolesławiec przeskoczył dziurawy mostek na rowie przydrożnym, ominął kilka rudych kałuż na 
ścieżce i znikł za ciężkimi drzwiami. Zachowywał się tak pewnie i swobodnie, jakby nie 
pierwszy raz tu zaglądał. Lecz po co? Do kogo? Chałupa przecież nie była zamieszkana, pusta. 
Więc?
Poczuli, że robi im się trochę zimno na plecach.
— No, teraz widzisz... — wyjąkał Stopa nie bez satysfakcji. — A mówiłem ci, że wtedy 
w chałupie... to światło!...
Karlik był wyraźnie speszony.
— Słuchaj, Wiktor, on... on chyba widział, że szliśmy za nim.
— Chy... chyba — szepnął Wiktor. — Nie... nie stójmy tak na widoku i... i zejdźmy lepiej 
do rowu. On ma na pewno rewolwer. Strzeli teraz przez okno i co?
Karlika nie trzeba było zachęcać. Schronili się więc do rowu, nie spuszczając jednakże 
oka z chaty.
— Może naumyślnie nas tu wywiódł, żeby się z nami rozprawić — szepnął Wiktor 
rozglądając się trwożliwie dokoła.
Nie było nikogo. Najbliższa chałupa znajdowała się o ćwierć kilometra. Doskonałe 
miejsce do krwawych porachunków.
— Ja... ja to myślę, że on mnie widział, jak do niego zajrzałem.
— Przecież mówiłeś, że spał — zdenerwował się Karlik.
— Zdaje mi się, że on tylko udawał — szepnął przerażony Wiktor. — Tak, na pewno 
udawał. Jedno oko miał na pół otwarte.
— I ruszał powieką — dodał Rudniok.
— Skąd wiesz? Naprawdę ruszał.
Rudniok roześmiał się. Wiktor patrzył na niego zdziwiony, w pierwszej chwili nic nie 
rozumiał. Dopiero później połapał się, że Rudniok żartuje, i też się roześmiał.
— Masz rację, chyba to wszystko mi się tylko zdawało — powiedział i już prawie 
przestał się bać.
Rudniok odwrócił głowę. Ach, żeby Wiktor wiedział, jak mu się wcale nie chciało ani 
żartować, ani śmiać! Bo czy chce się śmiać, kiedy człowiekowi chodzą po krzyżu mrówki ze 
strachu? Najchętniej uciekłby z tego rowu, gdzie pieprz rośnie. Ale wie, że nie ucieknie. Będzie 
się śmiał i dowcipkował. Jeśli trzeba będzie, stanie nawet na rękach, żeby Wiktor myślał, że się 
wcale nie boi, i żeby on też zapomniał o strachu.
— No, stary, do roboty — mruczy, jakby chodziło o najzwyklejszą rzecz pod słońcem, a 
nie o tropienie groźnego dywersanta. — Ty zostań tu i uważaj, żeby się Bolesławiec nie wymknął 
z chałupy, a ja... ja pójdę zobaczyć, co on tam robi.
— Chcesz wejść do środka? — z twarzy Wiktora znikł uśmiech.
— Tak.
— Karlik, nie chodź, kropnie cię — przerażony Wiktor chwycił Karlika za marynarkę. — 
Le... lepiej obserwujmy stąd.
Rudniok zobaczył, że Wiktor ma łzy w oczach. „Dobry chłopak” — pomyślał i utarł 
mokry nos, choć wcale nie miał kataru.
— No, puść mnie — wydarł się stanowczo.
Chwilę później czołgał się już szybko rowem pod mostek, gdzie zaczynała się ścieżka do 
chałupy. Tu rozejrzał się ostrożnie, a potem paroma susami dopadł do drzwi i... znikł w ciemnym 
wnętrzu.
Upływały pełne napięcia sekundy. Wiktor wlepiał przerażone oczy w chałupę. W każdej 
chwili spodziewał się czegoś strasznego. Ale żaden podejrzany odgłos nie zakłócił ciszy. Tylko 
na pół zerwane okiennice skrzypiały leciutko na wietrze.
Wtem rozwarły się drzwi i na progu stanął Rudniok. Cały i zdrowy. Szybkim krokiem 
zbliżył się do Wiktora. Był jakiś zakłopotany i zmieszany.
— Słuchaj, tam nikogo nie ma — wyjąkał.
Przez całą godzinę obszukiwali chałupę od dołu do góry, zaglądali do wszystkich 
zakamarków. Przecież wykluczone, żeby Bolesławiec wyszedł. Od chwili, gdy zniknął za 
drzwiami, nie spuszczali chaty z oka. A jednak... Fakt pozostawał faktem.
W Starej Chałupie nikogo nie było.
Zapadał zmierzch. Przez dalekie drzewa wilczkowskie na północnym zachodzie 
czerwono przeświecały chmury. W zaroślach za oknem cykał spóźniony świerszcz. W chałupie 
zrobiło się nieprzyjemnie.
— Chodźmy już lepiej! — pociągnął Karlika Wiktor.
Rudniok zajrzał na odchodnym jeszcze raz do pieca chlebowego i pogmerał dla pewności 
kijem, chociaż przypuszczenie, by tam siedział Bolesławiec, wydawało mu się śmieszne i głupie.
Lecz oto nagle w piecu poruszyło się coś, zachrobotało... załomotało. Przerażeni, rzucili 
się do ucieczki. W tej samej chwili poczuli na twarzach gwałtowne uderzenie powietrza. Tuż nad 
ich głowami przemknął bezszelestnie jakiś cień.
— Czego się boisz? To tylko nietoperz — zawołał Wiktor.
Wyszli na dwór. Karlik patrzył na czarny kłębek wirujący wokół jabłoni na tle 
dogasającego nieba i nie mógł się uwolnić do głupiego wrażenia, że to Bolesławiec przemieniony 
w nietoperza.


ROZDZIAŁ XXVII
Śladem Kropy • „Gorący” uczynek • Chata za judaszowymi srebrnikami 
• Cmentarne strachy

Batura z Jońcem i Miksą zajęli stanowiska na podwórzu szkolnym przy starych ławkach. 
Ledwo usadowili się, usłyszeli skrzypienie ciężkiego wozu i podniesiony głos Kropy. To na 
podwórze wtoczyła się fura z węglem i Kropa kłócił się z woźnicą, że źle podjechał. Ale woźnica 
nie chciał cofnąć i zwalił węgiel tam, gdzie stanął.
Klnąc, na czym świat stoi, Kropa powlókł się do komórki, wydostał stamtąd wiaderko z 
wapnem, którego używał do bielenia, i zaczął skrapiać węgiel.
Zaintrygowani chłopcy opuścili punkt obserwacyjny.
— Po co pan to robi? — zapytał Batura.
— Żeby do jutra nikt nie ruszył. Dzisiaj już nie zdążę sprzątnąć.
— A co to pomoże?
— Pomoże — mruknął Kropa. — Na kolei tak robią. Będzie ślad, jak kto weźmie.
— No i co z tego?
— Jak to „co”? Będzie się wiedziało, że ktoś wziął. Złodziej boi się kraść taki węgiel.
— Głupi sposób — splunął Miksa.
— Hę, coś powiedział? — wyprostował się stary.
— Że głupi. A jak złodziej przyniesie ze sobą wapno i zamaluje to miejsce, z którego 
wziął, to co?
Kropa popatrzył na niego zdziwiony.
— Co też masz za pomysły.
I nagle zaczął krzyczeć, jakby dopiero teraz zauważył chłopców:
— A wy po co się jeszcze tutaj pętacie?! Do domu, już. Bo was pędzlem przeświecę, 
łaziki!
— My... my tylko tak... — bąknął przerażony Joniec.
— Pan nas za karę zostawił — mrugnął nieznacznie okiem do chłopców Miksa — za karę 
na dwie godziny pod płotem.
Kropa spojrzał na nich podejrzliwie, ale nic nie powiedział i dał im spokój. Tłumaczenie 
widać trafiło mu do przekonania. Zawsze szanował wymiar kary. Uważał tylko, że za mało się 
tym łobuzom dostaje.
— Z nim to tak — mówił Miksa do kolegów, gdy zajęli z powrotem pozycję na ławkach. 
— Jak chcesz mu humor poprawić, powiedz, że zostałeś ukarany. Gola opowiadał, że jak raz 
Zajączek wyrzucił go z klasy na korytarz, Kropa dał mu jabłko. „Myślę — mówi — jabłko daje, 
to znaczy, żałuje. A jak żałuje, to nie będzie przeszkadzał, jak dam drapaka. No i rzucam się — 
mówi — w nogi. A ten jak nie ryknie! Popędził za mną, złapał, za uszy przyprowadził i jeszcze 
Zajączkowi naskarżył”. Taki z niego judaszek. Bo on wcale nie z litości dał to jabłko, ale na 
odwrót, z uciechy, że chłopaka ukarali. Taki potwór!
Chłopcy przyglądali się w milczeniu, jak Kropa bielił węgiel.
— Wiesz, drań to on jest, ale chyba nie szpieg — zauważył Batura. — Czy szpiegowi 
zależałoby tak na tym węglu?
— Głupi jesteś — wzruszył ramionami Joniec. — Każdy wróg na posadzie udaje 
gorliwego, żeby się lepiej zamaskować. Oho, on mnie nie oszuka.
Wolno wlokły się minuty. Musiało być już po trzeciej, bo z Prezydium GRN zaczęli 
wychodzić urzędnicy. Na końcu dreptał Kupść zajadając kromkę chleba. Widok ten przypomniał 
chłopcom, że mają od rana puste brzuchy. Joniec przełknął ślinkę.
— Może byśmy najpierw poszli na obiad? — zaproponował nieśmiało.
— Co, chcesz przerwać akcję? — oburzył się Batura. — As wywiadu o jedzeniu myśli na 
końcu!
— Tak, niech sobie myśli, ale ja jestem głodny.
— Nie możemy odchodzić, bo stracimy trop — odburknął Batura.
Widząc jednak, że głód może zdemoralizować szeregi, zaczął szperać po kieszeniach i 
wyciągnął stamtąd dwie stare kromki z serem, których nie zjadł rano.
— Masz, żryj.
Jeśli myślał, że Miksę tym zawstydzi, to się grubo przeliczył. Chłopak dorwał się 
bezwstydnie do pokarmu, jakby od dwu dni nie miał nic w ustach. Batura początkowo spoglądał 
na niego z pogardą, ale co pomogą spojrzenia, kiedy człowiekowi burczy w brzuchu. Widząc, że 
kromka zadziwiająco szybko znika w czeluściach głodnej paszczy Miksy, nie wytrzymał i 
mruknął ostrzegawczo:
— No, no, tylko nie zjedz wszystkiego... Dla mnie zostaw.
— A ja to co? — upomniał się Joniec.
Zbyt skąpa racja posiłku, podzielonego na trzy głodne gęby, tylko rozdrażniła żołądki 
domagające się obiadu. Siedzieli skwaszeni, patrząc ze złością na Kropę. Ale się grzebie, stare 
próchno!
Tymczasem Kropa, zakończywszy porządki na podwórku, sprzątał teraz opustoszałe 
biuro. Z otwartych szeroko okien raz po raz migał koniec jego długiej szczotki.
— Ojej, jak czas się wlecze! — ziewał Joniec.
Nawet Batura zaczął się już niecierpliwić. Ech, u licha, na filmie to inaczej wygląda. Tam 
wszystko idzie szast-prast. Oni czekają tu już ze dwie godziny i nic. W tym czasie na filmie 
zdążyliby szpiega wyśledzić, rozpoznać, złapać, zdemaskować i powiesić. Tak, nie ma dwóch 
zdań, w książkach i na filmie jest prościej i ciekawiej niż naprawdę. Batura oburza się na film o 
szpiegu. Bujda. Bujają ci macherzy od powieści i filmu. Tropienie wcale nie jest takie przyjemne, 
jak się naiwniakom zdaje. To tylko na filmie pokazują same ciekawe momenty, a nudne 
opuszczają. Ale naprawdę to tych nudnych jest chyba więcej niż ciekawych. Trzeba mieć 
diabelną cierpliwość. Tak, tak. Gdyby mógł, to by tego reżysera od filmu postawił tutaj, w kącie 
podwórza, niech śledzi, niech będzie mądry, kiedy szpiegowi się nie spieszy i wymachuje sobie 
miotłą.
Z nudów zaczęli żłobić scyzorykiem swoje inicjały na płocie. Dopiero, gdy ozdobili dwa 
metry płotu, pojawił się nareszcie na schodach pan Kropa. Bez miotły i w marynarce 
zakrywającej kamizelkę, w której chodził po szkole, wyglądał jakoś inaczej, obco, zupełnie 
niepodobny do zwykłego Kropy.
I nagle uderzyło Baturę, jak mało właściwie o nim wiedzą. Chociaż żyje tuż koło nich i 
codziennie go widują. Mniej niż o kimkolwiek. Właściwie nic. Tyle tylko, że był górnikiem w 
Chile, a teraz jest woźnym. No i to, co powiedział Joniec, że biegł wieczorem z workiem na 
plecach, na przełaj polami i że tej nocy wykoleiła się kolejka, która wywozi kamień z kopalni. 
Ale wszystko to jest właściwie nic. Nie mają przecież nawet pojęcia, gdzie mieszka, czy jest sam, 
czy z rodziną, z kim przestaje, co robi w wolnych chwilach i w ogóle, jakie są jego dzieje.
Tymczasem Kropa założył połówkę papierosa do lufki, zapalił i puszczając wielkie kłęby 
błękitnego dymu ruszył w stronę furtki. Dopiero tutaj zauważyli, że trzyma pod pachą jakieś 
zawiniątko.
— Co on takiego niesie? — szepnął Batura.
Miksa przymrużył oczy.
— To jest zwinięty worek — stwierdził stanowczo.
Joniec chwycił go za rękę.
— Coś powiedział? Worek? A widzicie, nie mówiłem wam? — sapał podniecony.
— Tak, to się zgadza — wycedził Batura.
Miksa przesunął ręką po czole.
— O Boże... więc myślicie, że on naprawdę?
— Tak! — mruknął Batura. — Ale teraz ani słowa. Idziemy ostrożnie za nim.
Byli tak niecierpliwi i ciekawi, co się dalej stanie, że trudno im było zachować 
bezpieczny dystans. Szli tak blisko, że czuli zapach dymu, który snuł się za starym. Gdyby nie to, 
że smarował bardzo szybko, deptaliby mu chyba po piętach.
— Nie wyrywajcie się tak naprzód — na próżno powstrzymywał chłopców Batura. — 
Obejrzy się i co wtedy? Wszystko przepadło!
Ale Kropa nie miał wcale zamiaru się oglądać. Szczęśliwie minęli zakręt, potem szli 
kawałek szosą w dół na północ aż do miejsca, gdzie łączy się ona z szosą biegnącą w dolinę. 
Tutaj serca zabiły chłopcom gwałtownie. Oto Kropa, nie skręcając w tę szosę, puścił się prosto 
przez pola.
— Dokąd on idzie? — szepnął Miksa.
Batura w milczeniu pokazał szereg słupów telegraficznych ciągnących się o kilkaset 
metrów na północ.
— Linia kolejowa — wykrztusił Miksa — o Boże!
Wszyscy trzej pomyśleli o tym samym i serca ścisnęły im się z trwogi. Miksa chciał zaraz 
biec za starym, ale Batura powstrzymał go.
— Teren jest płaski i pusty. Musimy zwiększyć odległość, inaczej spostrzeże nas.
Ruszyli dopiero po chwili, zachowując największą ostrożność, pochyleni nisko i gotowi w 
każdej sekundzie przypaść do ziemi.
Tymczasem Kropa obszedł jakąś oziminę, przeciął na ukos kartoflisko i zatrzymał się tuż 
koło toru, na polu porośniętym na pół już uschłą, zmierzwioną i poplątaną lucerną. Tutaj rozłożył 
worek i obejrzał się trwożliwie, czy nikt go nie widzi.
Ledwo mieli czas przypaść do ziemi.
— To, to... naprawdę dywersant — wymamrotał Miksa leżąc plackiem na brzuchu. — 
Słuchaj — szepnął do Batury rozpaczliwym głosem — i my będziemy tak patrzeć, jak on... 
Musimy mu przeszkodzić!
— Leż cicho i nie szalej — mruknął nieporuszony Batura gryząc wąs lucerny — nie 
wolno nam go płoszyć.
— No, to... no, to mamy pozwolić, żeby taki gad niszczył...
— Nie, ale trzeba go przyłapać na gorącym uczynku. Niech zacznie minować, wtedy... 
rozumiesz...
Ściskając się za ręce i drżąc z niecierpliwości i emocji wpatrywali się chciwymi oczyma 
w Kropę. Klęli w duchu, że pozycję mają nieszczególną. Tor znajdował się w wykopie i szyny 
wymykały się spod obserwacji.
Tymczasem Kropa upewniwszy się, że nikt go nie widzi, pośpiesznie rozwinął worek i 
nagle stało się coś, czego się najmniej spodziewali: stary rzucił się na kolana i zaczął gwałtownie, 
pełnymi garściami rwać lucernę i wpychać do worka.
Chłopcy, z ustami rozwartymi ze zdumienia, wymienili rozczarowane spojrzenia. Było im 
strasznie głupio i wstyd.
— No i co teraz? — wyjąkał Miksa.
— Nic — mruknął ze złością Batura — zdarzają się takie rzeczy.
— Trudno, trzeba tropić dalej.
— Popatrz, jak rwie — Joniec nie mógł patrzeć na spustoszenie dokonywane przez 
zachłannego woźnego. — Może byśmy go jednak przepłoszyli?
— Idź! — zbeształ go Batura. — Przez głupią lucernę nie możemy psuć śledztwa.
Napchawszy worek, Kropa zarzucił go sobie na plecy i przelazł przez tor kolejowy. 
Chłopcy ruszyli za nim. Na prawo, może o pół kilometra, widać było barak przystanku 
kolejowego, dokąd dochodziła kolejka z kopalni. Po drugiej stronie toru stało kilka rozrzuconych 
chałup należących do pobliskiej wsi Jeżynów. Kropa skręcił do jednej z nich.
Chałupa była stara, otoczona zapuszczonym ogródkiem, pełnym chwastów i resztek 
uschłych kwiatów, które od lat widocznie same się tu rozsiewały. Wśród nich zwracały 
szczególną uwagę rośliny o błyszczących, biało-srebrnych, okrągławych i płaskich jak blaszki 
owocniach, zwane srebrnikami Judasza. Chłopcy nieraz używali ich do zabaw jako pieniędzy.
— Patrzcie, ile tego tutaj jest — szepnął oczarowany Miksa. — Można by bank założyć.
Ale uwagę chłopców przykuło co innego. Okna chałupy. Tylko jedno z nich miało szyby. 
Wszystkie pozostałe były zabite deskami.
— Ta buda zupełnie przypomina Starą Chałupę Wiktora — zauważył Joniec. — Chyba 
tam nikt nie mieszka, tylko on sam. Wiecie, jemu musi być bardzo smutno — dodał nieśmiało.
— Idź, głupi, nie masz się co rozczulać — zburczał go Batura. — On sobie naumyślnie 
taką chałupę wybrał, żeby mu nikt nie przeszkadzał w jego świńskiej robocie.
Wszystkie te spostrzeżenia czynili przycupnięci za krzakiem koło pogruchotanej furtki. 
Wkrótce jednak sprzykrzyło im się takie kucanie.
Zachęceni ciszą panującą w chałupie, podczołgali się do ogródka, przeleźli przez 
gęstwiny martwych kwiatów i ukryli się w zaroślach marcinków pod oknami.
Zza zabitego okna dochodziły dziwne, ciche szelesty i skrobania. Miksa i Joniec 
zaciekawieni unieśli się na palcach i zajrzeli przez szparę do wnętrza, osłaniając oczy rękami. 
Nagle cofnęli się z wyrazem przestrachu na twarzach.
— Co widzieliście? — zapytał zaniepokojony Batura.
— Coś... coś tam się rusza białego!
Batura spojrzał na nich z niedowierzaniem i sam wspiął się na palce. Chwilę na próżno 
wypatrywał w ciemnościach, a potem twarz mu się rozjaśniła i omal nie roześmiał się na głos. W 
mrocznej, brudnej izbie o odrapanych, dawno nie bielonych ścianach, z których miejscami 
poodpadała już nawet glina, skakały króle. Cała masa króli. Było ich może ze dwadzieścia, może 
trzydzieści, dużych i małych, i zupełnie maleńkich. A wszystkie białe. Trudno je było policzyć, 
gdyż ustawicznie zmieniały miejsca.
— Mieliście się czego bać, to przecież króle — rzekł z uśmiechem.
Chłopcy zajrzeli lękliwie i oblali się rumieńcem.
— Ciemno było... myśleliśmy...
Chwilę przyglądali się baraszkowaniu króli. Wtem otworzyły się drzwi i do izby wszedł 
Kropa z naręczem lucerny. Króle, skacząc jeden przez drugiego, otoczyły go zwartym kręgiem, 
ruszając niecierpliwie nosami. Kropa rzucił im paszy i przyglądał się, jak jedzą. Kiedy zobaczył, 
że silniejsze odtrąciły mniejszego od posiłku, kucnął, wziął go ostrożnie za uszy i przytulił do 
zarośniętej twarzy. Zdawało się chłopcom, że coś mu szepce pieszczotliwego do ucha. Potem 
zaczął go karmić z ręki, gładząc po miękkim futerku.
— Jak mamę kocham, on chyba nie jest szpiegiem — mruknął Miksa ucierając nos.
— Co, wzruszyło cię, że się z królami pieści? — powiedział Batura. — On ci, bracie, nad 
królem się rozczula, a ciebie lekką ręką na drugi świat wyprawi. Taki typ, bracie. Kto go tam 
wie, może on naumyślnie te króle trzyma, żeby takim jak ty oczy mydlić! Ty nie wiesz, do czego 
szpiedzy są zdolni.
— E... — wahał się Miksa.
— Zresztą nie wiesz jeszcze, co to za króle — wtrącił ponuro Joniec. — Może zarażone 
dżumą albo wścieklizną... jak te szczury na Korei.
Miksa zmierzył króle nieufnym wzrokiem.
— E, toby ich nie głaskał.
— Dlaczego? On jest pewnie szczepiony.
— Myślisz? — Miksa spojrzał z uznaniem na Jońca.
— No, a co?
Upływały minuty. Słońce już zaszło, w zakamarkach podwórza, pod drzewami, czaiła się 
noc.
— Dokąd będziemy czekać? — denerwował się Miksa.
— Aż się zupełnie ściemni — odrzekł Batura. — Oni pracują najchętniej w nocy, nie 
wiesz?
— A jak on pójdzie po prostu spać i nigdzie nie wyjdzie?
— Nie bój się, wyjdzie, ja mam nosa.
Upłynęło znów kilka minut i nikt nie wychodził.
— A ja ci mówię, że śpi — mruknął Miksa.
Ponieważ nuda prowokuje często do ryzyka, odważyli się na bardzo śmiały krok. 
Podpełzli między ścianą a zaroślami do jedynego oszklonego okna i zajrzeli.
Stary nie spał. Siedział tyłem do nich nad otwartą szufladą i szukał w niej czegoś. Po 
chwili wyjął stamtąd grubą, krótką świecę, zakręcił się po pokoju, wydostał zza pieca kawał 
sznura, nawinął na patyk, schował to wszystko do kieszeni. Potem podniósł spod ściany łopatę i 
obejrzał.
Chłopcy z zapartym tchem śledzili te tajemnicze czynności.
Kropa splunął, zatarł ręce, wziął łopatę na ramię i wyszedł. Na tle czerwonych chmur 
ponuro rysowała się jego czarna, przygarbiona sylwetka.
— Widzisz, nie mówiłem ci? — szepnął do Miksy Batura zadyszany z wrażenia.
Tymczasem stary zamknął drzwi na kłódkę i pośpiesznym, kocim krokiem ruszył 
naprzód, rozglądając się podejrzliwie na wszystkie strony. Chłopcy przywarli plackiem do ziemi. 
Dopiero, gdy dzieliła ich odległość ponad stu metrów, wysunęli się zza krzaków, przedarli się 
przez judaszowe srebrniki i rzucili za nim. Biegli od zarośli do zarośli, od drzewa do drzewa, 
wpatrując się w czarną sylwetkę, coraz słabiej widoczną na tle gasnącego nieba.
Stary szedł na zachód ścieżkami polnymi, jakby umyślnie unikając ludzi. Dokąd ich 
prowadził? Na próżno usiłowali odgadnąć. Kopalnia i linia kolejowa leżały w zupełnie innym 
kierunku. A przecież nie ulegało wątpliwości, że szedł w jakiejś niezwykłej sprawie. Tajemniczy 
podkop, wykopanie broni, przejęcie broni, przyjęcie i ukrycie zrzutu — to wszystko przechodziło 
im przez myśl.
Wtem stanęli jak wryci. Znajdowali się pod murem jeżynowskiego cmentarza. Cmentarz 
był stary, porośnięty wielkimi brzozami, olchami i dębami. Ich olbrzymie, rozkołysane na 
wietrze korony wylewały się zza wysokiego muru jak fale wzburzonego morza. Ściemniło się już 
prawie zupełnie. Zerwał się zimny wiatr i prószył zwiędłymi liśćmi.
Tutaj stary obejrzał się po raz ostatni i znikł za furtą cmentarną.
— Antoś — Joniec szarpnął Baturę za rękaw — mo... może już wrócimy? Zi... zimno się 
zrobiło.
— N-nie, trzeba dokończyć — Batura dzwonił zębami. — Podaj mi rękę, bo się jeszcze 
zgubimy.
Trzymając się kurczowo za lodowate dłonie, pchnęli ciężkie drzwi. Zaskrzypiało 
nieprzyjemnie. Pod stopami zachrzęściły martwe liście. Znajdowali się na cmentarzu. Z 
ciemności wyłaniały się nieruchome krzyże i drzewa. Kropy nie było już widać.
— Zgubiliśmy trop — szepnął Batura.
Szli pomału, rozglądając się bojaźliwie na wszystkie strony. Nogi uginały im się dziwnie 
w kolanach, jakby były z waty. Paskudne uczucie. A najgorsze, że człowiek nie może tego 
opanować.
— Patrz, tam ktoś stoi — Miksa ścisnął Baturę za rękę.
— Nie. Zdaje ci się, to tylko biały pomnik.
Wiatr szeleścił liśćmi, skrzypiały stare krzyże, brzęczały blachy...
— Boję się — przyznał się Miksa pierwszy raz w życiu głośno. — A wy się nie boicie? 
— dodał z nadzieją, że nie jest odosobniony w tym mało chwalebnym uczuciu.
— Nie... właściwie to... trochę... — wykrztusił Batura. — Ale to nic. Duchów nie ma. 
Naprawdę, nie ma — pocieszał go drżącym głosem.
— Tak, nie ma! — dzwonił zębami Joniec. — Ty-tylko tak nieprzyjemnie. Same groby... 
umrzyki.
— Dam wam radę — szepnął Batura — patrzcie do góry... Tylko do góry... I nie myślcie, 
gdzie jesteście... zobaczycie, pomoże.
Chłopcy zadarli głowy do góry.
Wysoko pomiędzy konarami drzew, resztkami zachodnich różowawych odblasków, 
prześwitywało niebo. Takie samo jak na wsi, jak na Wilczej Górze, jak w lesie, jak wszędzie. 
Tak, nie ma sensu się bać... Poczuli się raźniej.
— Tylko uważajcie, żebyście sobie nosów nie stłukli — mruknął Batura.
Ale ostrzeżenie przyszło za późno. Zapatrzony w niebo Joniec potknął się o nagrobek i 
wpadł prosto w tkliwie rozstawione ręce marmurowego anioła. Mimo, że to był anioł, zetknięcie 
z nim nie było wcale przyjemne. Duch niebieski ciało miał twarde jak kość i Joniec nabił sobie 
potężnego guza o jego marmurową pierś.
— Do kitu z taką metodą! — złościł się na Baturę rozcierając czoło.
Błądzili jeszcze parę minut między grobami, na próżno poszukując starego. Nie było go 
nigdzie widać. Zniknął. Rozpłynął się... jak duch.
— Czekajcie — zatrzymał chłopców Batura. — Będziemy tak do rana chodzić w kółko i 
nic z tego nie wyjdzie w tej ciemności. Musimy zorientować się po słuchu, w którą stronę 
poszedł.
Stanęli i nadsłuchiwali. Z początku wydało im się, że nic nie słychać i że cisza jest 
zupełna. Nawet wiatr jakby ucichł i nie szeleścił liśćmi. Ale gdy się wsłuchali dobrze, przekonali 
się, że wcale nie jest tak cicho. Gdzieś daleko turkotała fura, szczekały psy, jakiś ptak 
przebudzony zakwilił u góry na gałęzi, a nawet posłyszeli wesołą piosenkę.
— Widzicie, nie trzeba się bać — szeptał Batura. — Nigdy się nie jest sam...
Nie dokończył, kiedy tuż koło chłopców rozległo się jakieś charczenie i skrobanie. 
Śmiertelny krzyk zastygł im na ustach. Rzucili się do panicznej ucieczki. Ale nogi zaplątały się 
im w jakieś druty czy jeżyny. W tej samej chwili tuż koło ich stóp przemknął zwierz z wielką kitą 
zamiast ogona.
— Lis — zawstydził się Joniec.
— Widzisz, po co uciekałeś! — złościł się Miksa, stropiony, że dał się ponieść panice.
— Ty zacząłeś pierwszy.
— Nieprawda, bo ty.
Kłóciliby się może jeszcze dłużej, gdyby nie to, że rozległy się jakieś nowe podejrzane 
odgłosy. Najpierw było to coś podobnego do szurania, potem usłyszeli chrupot podobny do 
trzasku łamanych kości.
Obrócili się w stronę, skąd dochodziły te straszliwe odgłosy, i serca zabiły im 
gwałtownie. Daleko między drzewami migotało samotne światełko.
— To on — szepnął z ulgą Batura.
Obecność człowieka na cmentarzu, choćby to był nawet Kropa, dodała mu animuszu.
Poczęli przedzierać się przez zarośla między opuszczonymi grobami, jak mogli 
najostrożniej, drętwiejąc, gdy jakaś gałązka trzasnęła im pod nogą. Nagle Batura poczuł, że 
Joniec przytrzymuje go za rękaw.
— Czego chcesz?
— Jak myślisz, co on tam robi takiego?
— Zobaczymy... może ma coś ukryte... broń.
— Może nieboszczyków obdziera? — szepnął przejęty Miksa.
— Tfu, też masz pomysły.
— A co, są takie hieny grobowe... złoto zabiera, ubranie, buty.
— Ciszej — syknął Batura.
Przez chwilę szli w milczeniu.
— Antoś, a co my z nim zrobimy? — zapytał znów Joniec.
— To zależy... Może wystarczy tylko przyjrzeć się i zapamiętać, a może trzeba będzie... 
— Batura zawahał się.
— Co trzeba będzie?
— Stoczyć z nim walkę na miejscu — odrzekł zimno Batura.
Zarośla skończyły się, zaczynała się mniej zapuszczona część cmentarza. Od celu 
oddzielało ich tylko kilka drzew ciemniejących pokracznie na tle czerwonawego światła. Batura 
pokazał chłopcom pochyłą brzozę o rozdwojonym pniu. Jej puszyste gałęzie jak wielkie miotły 
pochylały się do ziemi.
Podkradli się do niej i ostrożnie wychylili głowy zza gałęzi.
Pierwszą rzeczą, którą zauważyli, była świeczka na pniaku ściętego drzewa. Obok leżała 
łopata i sznur. Parę kroków dalej ujrzeli starannie, równo okopany i wygracowany maleńki grób, 
cały porośnięty wypielęgnowanymi kwiatami. Nad grobem schylał się Kropa. Nie widzieli jego 
twarzy. Stał tyłem do nich, nieruchomy jak posąg, tylko ramiona wstrząsało mu ledwie 
dostrzegalne drżenie.
— Modli się — szepnął przejęty Miksa.
Batura potrząsnął głową.
— Nie, on płacze.
Długo czekali, zanim odszedł. Wtedy dopadli do grobu, Batura poświecił zapałką i 
odczytał półgłosem na pół zatarły napis na krzyżu.

MARYSIA KROPIANKA
ur. 2.XII.1933 r.
zm. 11.II.1946 r.


ROZDZIAŁ XXVIII
Sen Wiktora • Metoda „nit” • Pomysł racjonalizatorski • Ciekawość i 
dyplomacja • Hura na karlistów! • Tajemnica pieca chlebowego

Gdy Wiktor wrócił do domu, było już zupełnie ciemno.
— Nogi! — krzyknęła matka.
W zakasanej spódnicy, na klęczkach, szorowała podłogę, a Wiktor z tego wszystkiego 
oczywiście nie wytarł bucisków i zostawił rude ślady na świeżo umytych deskach. Bał się, żeby 
matka nie pytała go, gdzie się włóczył, ale ona w milczeniu pokazała mu kartofle i cisnęła nóż. 
Już taki zwyczaj utarł się u Stopów, że jeśli Zośka pasła za Wiktora po południu krowy, to on za 
to musiał do kolacji pomagać. Niechętnie zabrał się do obierania. Nie dadzą człowiekowi nawet 
zebrać myśli, tylko zaraz do roboty. W ogóle jak można poświęcać się śledztwu, kiedy 
człowiekiem wyręczają się jak ostatnią kuchtą.
Był w podłym humorze. Czuł się upokorzony, że Bolesławiec z taką łatwością wywiódł 
ich w pole. Jutro Batura będzie pewnie pytał o wyniki.
Co powiedzą? Przyznać się, że zostali oszukani i wystrychnięci na dudków?
Nie, tutaj nie było ich winy. To tylko ten Bolesławiec jest jakimś nieprzeciętnym łotrem. 
Cały czas myślał o tajemniczym zniknięciu inżyniera. Co, u licha, mogło się z nim stać? Nie 
rozpłynął się przecież w powietrzu. Obaj widzieli, jak wszedł do chałupy. Co do tego, nie mogło 
być najmniejszej wątpliwości. Na pewno wszedł, ale nie wyszedł. Przeszukali przecież całą 
chałupę od góry do dołu. Rudniok nawet do pieca zajrzał. Nadzwyczaj niepokojąca sprawa.
— Skrobże no, skrob te ziemniaki — poganiała go matka przynosząc mleko z 
wieczornego udoju.
Wiktor zaczyna szybciej manipulować nożem. Ze złości struga łupiny grube na palec.
Gdyby matka wiedziała, kim jest naprawdę jej syn skrobiący posłusznie w kącie kartofle! 
Jakie poważne sprawy ma na głowie. Jakich odpowiedzialnych i niebezpiecznych zadań się 
podjął. Ale matka jest chyba ostatnią osobą, której by się do tego przyznał. Matka nie ma za 
grosz zrozumienia dla takich spraw. Nigdy chyba nie uzna Wiktora za poważnego człowieka. Ale 
Wiktor jeszcze wszystkim pokaże. Niech tylko uda im się zdemaskować Bolesławca.
Na samą myśl o Bolesławcu czuje łaskotanie gdzieś w okolicy serca. To już nie zabawa. 
Karlik miał rację. Bolesławiec to niebezpieczny człowiek. Przyjdzie im się zmierzyć na śmierć i 
życie. To prawda, że tym razem wywiódł ich w pole. Ale gra nie skończona. Nie zna jeszcze 
Rudnioka i Stopy. Rudniok i Stopa tak łatwo nie ustępują.
Z rozmyślań wytrącił Wiktora brzęk głośno odstawionego garnka i podejrzane odgłosy 
przy kuchni, znak, że dzieje się coś niedobrego. Podniósł głowę i zbladł. Nieszczęście.
Matka chciała wypłukać oskrobane kartofle, ale zamiast kartofli nabrała z garnka garść 
łupin. Widocznie pogrążony w myślach, wrzucał łupiny do garnka z czystą wodą, a obrane 
kartofle do wiadra.
— Głupie psikusy się ciebie trzymają! Mało masz łobuzerki po całych dniach? Jeszcze 
sobie w domu pozwalasz. Z matką zaczynasz? — potrząsnęła garścią ociekających wodą 
obierzyn i cisnęła w Wiktora.
Ledwo się uchylił. Łupiny wylądowały na ścianie tuż koło obrazu świętego Antoniego. 
Jedna z nich przylepiła się nawet do nosa świętego, co jeszcze bardziej rozgniewało matkę.
Ze strachu wylądował aż na podwórku, goniony okrzykami:
— A, łajdak, rodzoną matkę łupinami by karmił? Ja cię oduczę, gałganie, tych 
bezeceństw!
Nie próbował nawet wyjaśnić, że takie posądzenia były głęboko niesprawiedliwe i że 
wszystko stało się niechcący i nienaumyślnie. Z matką nie było dyskusji. Rządy absolutne. 
Najlepiej milczeć. Zrobić się maleńkim. Nie rzucać się w oczy, póki jej gniew nie minie.
W nocy nie mógł długo zasnąć, a kiedy usnął wreszcie, śnił mu się Bolesławiec. Był 
zupełnie podobny do sztukmistrza-magika, którego dawno temu widział w Piekutowie na 
odpuście: niska, okrągła figurka z laseczką w ręce i kapeluszem na bakier. Wyszedł ze Starej 
Chałupy, gdzie czyhali na niego. Ziewnął, przeciągnął się jak tłusty kot.
— Wiem, że mnie tropicie — uśmiechnął się lekceważąco. — Mogę wam pomóc.
Kiwnął na zdumionych chłopców. Weszli za nim jak zahipnotyzowani. Gdy znaleźli się w 
izbie, Bolesławiec nagle podskoczył do sufitu, dotknął go laską i tak pozostał zawieszony na 
lasce w powietrzu. Huśtał się jak małe dziecko, to znów kręcił się jak fryga z niesamowitą 
szybkością.
Wiktor chciał coś powiedzieć, chciał uciekać, ale nogi wrosły mu w ziemię, a język 
przyrósł do gardła.
— Nie bójcie się — rzekł Bolesławiec zeskakując z powrotem na ziemię. — Tutaj nie ma 
żadnych cudów, tylko ja jestem fenomenalnie zdolny.
Przypatrywał im się z leciutkim uśmiechem.
— I wy mnie chcieliście tropić?! Proszę, możecie mnie związać.
Rzucili się na niego i okręcili bardzo mocnym sznurem, a sznur dla pewności zaplątali 
jeszcze na różne węzły.
— No, już? — zapytał.
— Już — odpowiedzieli.
Wtedy on zaczął wciągać wielkimi wdechami powietrze i nadymać się. I chłopcy 
zobaczyli, że staje się za każdym razem coraz grubszy. Nadymają mu się z sykiem nie tylko 
policzki i piersi, ale i brzuch, i nogi, i ręce, jakby cały był z gumy. Jego związane muskuły coraz 
bardziej przypominały baleron ściśnięty sznurkami... Tak pęczniał, aż stał się gruby jak balon. 
Sznurki nie wytrzymały tego naporu i nagle prysły na wszystkie strony.
Chłopcy rzucili się do niego i chwycili go mocno pod ramiona... Nagle ze zdumieniem 
zobaczyli, że trzymają puste ubranie. Bolesławiec wypłynął do góry jak balon i w bieliźnie 
żeglował pod sufitem. I wtedy, przerażeni, poznali, że to wcale nie jest Bolesławiec, ale pan 
Kupść. Żeglował tak z pół minuty, potem westchnął i zaczął powoli opadać, aż miękko stanął na 
ziemi.
— Ale teraz zniknę — oświadczył osłupiałym chłopcom i nagle zaczął wzdychać głęboko 
i żałośnie, a po każdym westchnieniu robił się coraz mniejszy... wiądł i kurczył się w oczach jak 
przekłuty balon, stał się mniejszy od Ciapy, później tyli co mysz... co mucha... pchła, a w końcu 
zniknął zostawiając po sobie maleńki, wilgotny ślad.
A kiedy pochyleni oglądali ten ślad, ktoś zaśmiał się szyderczo przez okno.
To był dywersant Kupść, ale już inny, groźny, odmieniony zupełnie. W ręku trzymał 
automat.
— Dość zabawy! — krzyknął. — Teraz rozprawimy się poważnie.
I nagle Wiktor zobaczył w izbie pełno ludzi. Stała matka z garnkiem łupin i Kropa ze 
zdartą gazetką ścienną, i Osuch z miotłą wyciągniętą z komina, i Balcerek z próżną butelką po 
mleku, i ukurzeni górnicy, i Zajączkowski z czapką Wiktora w ręce... a wszyscy patrzyli surowo 
na Wiktora.
— Na co go skażemy? — zapytał dywersant Kupść.
— Na rozstrzelanie.
Wiktor czuje, że go oblewa zimny pot. Ogląda się za chłopcami, ale chłopców nie ma. 
Wszyscy poszli na podwórze i grają z Golą w piłkę. Dochodzą stamtąd ich wesołe śmiechy i 
okrzyki. Nic ich nie obchodzi, że Wiktora chcą rozstrzelać.
Chce uciekać, ale nie może oderwać nóg od ziemi. Może dlatego, że podłoga była świeżo 
umyta i przykleiła mu się do ubłoconych trzewików. Dywersant Kupść podnosi automat...
W tej samej chwili wpada pan Sądej i woła:
— Stójcie! Stopa nie jest złym chłopcem.
Ale oni nie słuchają go i przybliżają się złowrogo. Wtedy Sądej popycha Wiktora.
— Uciekaj!
— Nie mogę nóg oderwać! — krzyczy Wiktor.
Sądej chwyta go za nogi pod kolana i ciągnie. Wspólnymi siłami odrywają nogi z podłogi 
razem z kawałkami desek i Wiktor ucieka. O, jak szybko może teraz uciekać! Ale nagle wyrasta 
przed nimi góra. Podobna do Wilczej, tylko trzy razy wyższa. Wiktor pnie się pod górę... brakuje 
mu tchu...
Nagle góra się kończy i Wiktor widzi zieloną, pełną słońca dolinę. Mnóstwo chłopców w 
czerwonych chustach bawi się tu w podchody.
Wiktor macha do nich ręką.
— Chodźcie, złapiemy razem dywersanta!
Ale oni nie słyszą, zajęci zabawą. Więc znów woła z całych sił. Chłopcy obracają się 
niechętnie.
— Nie przeszkadzaj, psujesz nam zabawę! — krzyczą niezadowoleni.
— Kiedy naprawdę...
— Ty nie jesteś harcerzem. Nie znamy cię. Nie mieszaj się do nas.
Wiktor stoi zrozpaczony.
Dywersant Kupść sapiąc wygramolił się już na górę. Jest cały zarośnięty szczeciną, tylko 
łysa głowa połyskuje mu niebezpiecznie. Wymachuje automatem.
Wiktor patrzy przerażony na swoje puste ręce...
— Co ci jest? Krzyczysz przez sen. Wszystkich pobudziłeś.
Helka stała nad nim w koszuli i szarpała go za ramię. Zza drzwi wychylały się przerażone 
twarze matki i Zośki.
— Musiał mu się diabeł przyśnić, bo wołał ratunku, sumienie go gryzie.
— Iiii, gruszek się, gałgan, obżarł i przez to.
Wiktor zawstydzony i zły mruknął, że nic mu nie jest, i naciągnął koc na głowę. Ale nie 
mógł już zasnąć.
Wstał, kiedy jeszcze wszyscy chrapali, wybiegł na dwór. Całe podwórze zatopiły mgły. 
Obora i drzewa wyłaniały się niewyraźnie z białych oparów, jakieś wielkie i tajemnicze, zupełnie 
podobne do średniowiecznych zamków i wież, o których uczą się właśnie w szkole. Wiktor 
otwiera oborę. Krowy się już pobudziły, wyciągają do niego ciepłe głowy. Teraz już obora 
zupełnie nie jest podobna do zamku. Po prostu jest oborą. Wiktor chwyta wiadra i pędzi do 
studni.
Jeśli o szóstej mają być znowu w Starej Chałupie, trzeba się szybko uwinąć. Zresztą wolał 
już nie drażnić matki. Bał się przeciągnąć strunę. Znów gotowa zamknąć go w chałupie i 
zasadzić do jakiej roboty. Trzeba ugłaskać staruszkę i uśpić jej czujność. Przemyka się więc 
przez podwórze we mgle jak niewidzialny człowiek i robi wszystkie gospodarskie obrządki 
umyślnie głośno i z rozmachem.
Matka stanęła na schodach i nadsłuchuje. Słyszy skrzypienie studni, brzęk wiader, trzask 
drzwi, szuranie słomy — tylko osoby nie widać. Mruczy domyślnie pod nosem i kiwa głową.
Dziwny chłopak z tego Wiktora. Nierówny. Czasem robota mu się aż pali w rękach, a 
czasem przepada jak kamień w wodę i nic go nie obchodzi.
Punktualnie o szóstej przyszedł Karlik.
— No, gotów jesteś? — zapytał Wiktora.
— Zaraz, jeszcze tylko kartofli z piwnicy przyniosę.
Puścił się biegiem do piwnicy.
Piwnica jest wykopana w ziemi. Na zewnątrz sterczy tylko mały, zielony garb. Do 
drzwiczek schodzi się po stromych schodkach. Wiktor zawsze biega z rozpędem i uderza się 
boleśnie czubkiem głowy o niską futrynę. Ale choć głowa boli, znosi to z podziwu godnym 
męstwem. Było nie było, jest to dość oczywisty dowód, jak się urosło od zeszłego roku. Jest się 
prawie dorosłym. Dzieci mogą wbiegać tu nie schylając głowy. On sam jeszcze w zeszłym roku 
wcale się nie uderzał, taki był szkrab. No, ale człowiek dojrzewa, proszę państwa!
Pocierając bolesne miejsce na czubku głowy, dojrzały człowiek zauważył, że tym razem 
nie jest jedynym poszkodowanym. Na całej szerokości wejścia rozsnuta była pajęczyna. Teraz 
porwane jej szczątki kołysały się smętnie, poruszane prądem powietrza. Przerażony pająk, z 
białym krzyżem na plecach, zostawił omotanego trupa muchy i opuszczał się pośpiesznie na nitce 
jak strażak na linie ratunkowej.
Wiktorowi żal się zrobiło, że popsuł mu robotę.
Nagle usłyszał z góry okrzyk Karlika. Karlik zbiegł po schodkach i przyglądał się, 
dziwnie podniecony, zerwanej pajęczynie.
— Słuchaj, mam jedną genialną myśl — rzekł do Wiktora. — Musisz postarać się 
natychmiast o długą nitkę przędzy.
— Na co?
— Później ci powiem, no, biegaj!
Wiktor wzruszył ramionami, poszedł jednakże do kuchni i zabrał matce z pudełka na nici 
cały kłębek szarej przędzy.
Karlik wysnuł z niego pośpiesznie jedną nitkę, a następnie rozszczepił ją delikatnie na 
słabiutkie i cieniutkie jak pajęczyna niteczki.
— Widzisz, co to jest? — zapytał Wiktora.
— No, nitki — bąknął coraz bardziej zdziwiony Wiktor.
Karlik uśmiechnął się, podłubał w kieszeni i wyciągnął stamtąd starą pluskiewkę, jeden 
koniec nitki przypiął do drzewa, drugi delikatnie naprężył w ręce.
— No, a teraz zamknij oczy i idź — pchnął oszołomionego chłopaczynę na naciągniętą 
poziomo nitkę. Nitka przerwała się.
— Poczułeś, jak ją przerwałeś?
— No, nie.
— Nie mogłeś poczuć, chociaż przerwałeś ją nosem — tłumaczył podniecony Rudniok. 
— Taka nitka nie stawia oporu. Jest bardzo cienka i słaba, prawie jak pajęczyna. Odejdź na trzy 
kroki — wcale jej nie widać.
Wiktor patrzył na niego jak na wariata.
— No dobrze, ale... ale co to ma wspólnego z akcją?
— To, że mam plan tropienia Bolesławca. Mówię ci, szatański plan. Metodą „nit” — 
patrzył triumfalnie na Wiktora. — Co, jeszcze nie kapujesz?
Wyciągnął z kieszeni kłębek przędzy i potrząsając nim mówił:
— Nie możemy cały dzień śledzić Starej Chałupy. Jak się przekonamy, czy kto do niej 
wchodził? Właśnie za pomocą tej metody. Wystarczy w sieni przeciągnąć taką nitkę. Jak będzie 
przerwana, to znaczy, że ktoś wchodził. Proste jak drut, nie? Ale to nie wszystko — zapalał się. 
— Jeśli przeciągniemy kilka takich nitek na różnej wysokości, no... no na przykład pięć nitek co 
dziesięć centymetrów, na wysokości od metra czterdzieści do metra osiemdziesiąt — to 
będziemy w dodatku wiedzieli, jakiego wzrostu był człowiek, który wszedł. Jeśli będą przerwane 
na przykład tylko dwie nitki dolne na wysokości metr czterdzieści i metr pięćdziesiąt, to znaczy, 
że wszedł ktoś, kto był wyższy niż metr pięćdziesiąt, a niższy niż metr sześćdziesiąt.
— Zaraz, zaraz... Powtórz jeszcze raz — Wiktor nie mógł się połapać w 
skomplikowanym mechanizmie metody „nit”.
Karlik przygryzł wargi.
— No, to ci inaczej wytłumaczę. Wyobraź sobie, że wszystkie nitki zostały przerwane. 
Co to będzie znaczyć?
— Że ktoś poznał się na tym i popsuł — odpowiedział Wiktor.
Karlik zaczerwienił się.
— To znaczy, głupia pało, że wszedł ktoś bardzo wysoki, wyższy niż metr osiemdziesiąt.
— Albo chłop z kosą na ramieniu — zauważył Wiktor.
Karlik zmarszczył brwi.
— E, po co tam miałby wchodzić z kosą? Zresztą ja nie mówię, że mój pomysł jest na sto 
procent, ale tak na... siedemdziesiąt pięć.
Wiktor nie wydawał się zachwycony metodą „nit”, zrobiono jednak wszystko według 
pomysłu Karlika. W sieni Starej Chałupy przymocowano pluskiewkami, co dziesięć 
centymetrów, spreparowane przez Rudnioka niteczki. W mrocznej sieni, zwłaszcza dla tego, kto 
przychodził z dworu, były zupełnie niewidoczne. Po południu mieli przyjść i zobaczyć, co się z 
nimi stało.
* * *
Tego samego rana zebrani „w sztabie” na starej ławce w kącie podwórza szkolnego 
kropiści omawiali wyniki wczorajszego tropienia.
— No i co?
— No i nic. Kto by pomyślał?
— Właśnie, kto by pomyślał?
— Nie znało się człowieka.
— I co teraz?
— Ja jestem za tym, żeby zbadać, co to za dziewczynka — powiedział Joniec.
— Jego córka, to jasne. Mówiłem już — bąknął Miksa.
— Tak, ale dlaczego umarła?
— No... zwyczajnie, umarła, i już. Pomyślmy lepiej, co będzie z akcją — rzucił ponuro 
Miksa. — Niech się tylko karliści dowiedzą, będą się śmiać.
— Dlaczego mają się śmiać? — mruknął Joniec. — Czy to z Kropą, to też nie jest ważne?
— Ważne, ale... no, sam przecież wiesz, chodzi o dywersanta.
— To co, mamy Kropę zostawić?
— No nie — zawahał się Miksa — ale akcji nie wolno opóźniać.
— Masz rację, Miksa — powiedział Batura. — To jest państwowa sprawa. Zresztą 
tropienie Kropy nie da nam już nic więcej... Tu trzeba inaczej.
Nagle zeskoczył z ławki.
— Patrzcie, idą karliści. Trzeba ich ostrożnie wziąć na spytki.
Nie było to jednak łatwe. Takie same intencje żywili bowiem i karliści. W rezultacie nie 
dało się nawiązać kontaktów. Na przerwach obie strony milczały skrupulatnie co do wyników 
wczorajszego tropienia.
Tym większe zresztą panowało zaciekawienie. I karliści, i kropiści uważali, że jest to 
milczenie dyplomatyczne, pokrywające ważne wiadomości.
— Musieli wpaść na jakiś ślad, kropiści przeklęci — szepnął Karlik do Wiktora, 
pokazując mu Baturę i towarzyszy rajcujących w kącie.
— Patrz, jacy tajemniczy — mruczał z goryczą Batura do Miksy i Jońca patrząc na 
szepczących karlistów. — Na pewno odkryli coś. Coś bardzo strasznego — dodał po chwili.
Na drugiej przerwie przyplątał się Stachurka. Wciąż jeszcze zawstydzony wczorajszą 
wsypą, wypytywał się nieśmiało Jońca, jak im poszło, ale Joniec uchylał się od odpowiedzi.
— Teraz, bracie, są dwie grupy.
— A ja?
— Ty... ciebie tatuś trzyma w grupie buraczanej — zaśmiał się Joniec.
Ale Batura uciszył go i powiedział Stachurce, że został przydzielony do grupy „S2”, czyli 
do karlistów, więc niech idzie do nich. Karlik i Wiktor przyjęli go trochę lekceważąco, ale nie 
robili mu wstrętów. Nieszkodliwy chłopak. Trochę fujara, ale poczciwy.
Po południu karliści zajrzeli do Starej Chałupy. Wszystkie nitki były przerwane.
— Wszedł — szepnął przejęty Karlik.
— Ten twój dywersant to musi być olbrzym na dwa metry — zauważył Wiktor. — Coś to 
nie pasuje do Bolesławca.
Nie bez lęku weszli do chałupy, poobchodzili wszystkie kąty, ale skrupulatne oględziny 
nie przyniosły żadnych odkryć.
— Mówiłem, że twoja metoda jest do kitu — mruknął Wiktor. — Wiemy jeszcze mniej 
niż przedtem.
— No... przepraszam — bronił się Karlik. — Wiemy, że tu wszedł, ktoś inny niż 
Bolesławiec, i że jest to gość bardzo wysoki.
— Guzik, wcale nie wiemy.
— Jak to, a nitki?
— Nitki... — powtórzył Wiktor — nitki mógł przerwać... nietoperz.
Karlik zbladł. Prawda. Na śmierć zapomniał o nietoperzu.
Wtem niespodziewanie rozległ się głos milczącego dotąd Stachurki:
— Nie, to nie mógł być nietoperz.
— Dlaczego? — zaperzył się Wiktor.
— Bo nietoperz lata, jak jest ciemno, wieczorem i w nocy.
Wiktor zmieszał się. Przyskrzynił go Stachurka.
— No tak... — powiedział. — Ale jego mogli spłoszyć, więc wyleciał w dzień. Myśmy 
go wczoraj też spłoszyli.
Schwycił kij stojący pod ścianą i podłubał nim energicznie w piecu. Ale nietoperza nie 
było.
— Widzisz, musieli spłoszyć.
Karlik uśmiechnął się triumfalnie.
— Teraz... sam się złapałeś. Jeśli spłoszyli, to znaczy, że ktoś był w chacie. Tak, czy 
owak, na jedno wychodzi.
— „Ktoś!... Ktoś!” — przedrzeźniał go zdenerwowany Wiktor. — Dużo nam z tego 
przyjdzie!
— No, więc znajdź lepszą metodę.
Wiktor wzruszył ramionami. Zapadła chwila nieprzyjemnej ciszy. Przerwał ją dopiero 
głos Stachurki:
— Ja... ja mam jeden sposób.
— Ty? — Rudniok i Stopa spojrzeli na niego zaskoczeni.
— Ja bym... wiecie... nasypał mokrego piasku do sieni. Jakby kto wchodził czy 
wychodził, to by zostawił ślad. Po nodze można by poznać...
Prawda. To jest myśl! Aż dziw, że im taki prosty sposób nie przyszedł wcześniej do 
głowy.
— To jest w każdym razie lepsze od twoich nitek — powiedział do Rudnioka Wiktor. — 
Ja bym jeszcze jedno zrobił.
Pognębiony Karlik spojrzał na niego krzywo.
— No?
— Posmarowałbym tam trochę wapnem. No i jakby kto wszedł, toby musiał wdepnąć i 
zostawiłby potem ślady, i widzielibyśmy, dokąd by poszedł. I w ogóle, co z sobą zrobił.
Myśl wydała się chłopcom tak wspaniała, że nawet Karlik zerwał się z ziemi i walnął 
Wiktora po plecach.
— Tak zrobimy. Może nareszcie dowiemy się, gdzie on zniknął, ten przeklęty 
Bolesławiec. U kogo jest wapno?
— U mnie — powiedział Stachurka — zostało od bielenia.
— U mnie też — dodał Stopa.
— No to jazda!
Kilkanaście minut później dwu chłopców przemykało się na przełaj przez pola z 
wiaderkiem w ręku. Rozglądali się trwożliwie, czy ich kto nie śledzi, dopadli do Starej Chałupy.
— Widział was kto? — zapytał Rudniok.
— Ten szczeniak Kryza musiał łebek wysadzić — zasapał Wiktor.
— A poza tym?
— Nikt.
Wapno było dobre, świeżo zlasowane, gęste jak masło. Wiktor nasmarował patykiem w 
sieni pas półmetrowej szerokości, tak żeby nikt nie mógł przejść nie stanąwszy w wapno.
— Gotowe — mruknął.
Karlik przyglądał się krytycznie.
— Zauważy — rzekł ponuro.
— Ryzyk fizyk — zaśmiał się Stopa, uradowany ze swego dzieła.
— Nie zauważy — bąknął Stachurka — wejdzie ze światła w ciemną sień, nic nie będzie 
widział.
— Dla pewności posypmy z wierzchu ziemią, wtedy nie zauważy — powiedział Karlik.
Pomysł przyjęto z uznaniem. Nawapnioną powierzchnię „ocukrzyli” pyłem zdrapanym ze 
zniszczonej polepy chałupy.
— Ale zasadzka! — krzyknął uradowany Wiktor. — Jak ciocię kocham, nic nie widać. 
Wdepnie jak złoto!
— I jeszcze odciski stopy weźmiemy — przypomniał Karlik.
Zgodnie z pomysłem Stachurki, na początku sieni nasypali piasku i zmoczyli dobrze 
wodą z kałuży. Stachurka na próbę nadeptał nogą. Stopa odbiła się bardzo dobrze. Widać nawet 
było deseń gumy na obcasie.
* * *
Następnego dnia w szkole przyszedł do kropistów Kryza i zameldował:
— Widziałem, jak wczoraj Stachurka i Stopa biegli gdzieś polem z wiaderkiem wapna.
Tajemnicze praktyki karlistów zatruły spokój grupy „S1”. Na próżno usiłowali domyślić 
się, do czego może być karlistom potrzebne wiaderko wapna. Jedno w każdym razie nie ulegało 
teraz dla kropistów wątpliwości — że karliści są na tropie.
Na drugiej przerwie Joniec nie wytrzymał nerwowo i podszedł do Stopy.
— No i co, jak wam idzie?
— Wybornie — spuścił oczy Stopa. — A wam?
— O, nam wy... wyśmienicie — wykrztusił Joniec.
Przez moment mierzyli się nieufnymi spojrzeniami.
— Odkryliście co? — zapytał wreszcie Joniec oglądając sobie paznokcie.
— O, tak — szepnął Wiktor. — A wy?
— No. Mówię ci! Nigdy byście się nie spodziewali — zaczerwienił się Joniec. — A wy?
— My... my widzieliśmy coś... coś niezwykłego — wyjąkał Wiktor.
Obaj czuli, że powinni przerwać tę męczącą rozmowę. Ale nie mogli się na to zdobyć. 
Ciekawość przemogła. Cóż, nawet najwięksi dyplomaci są tylko ludźmi.
— A... a dokąd wasz poszedł? — zapytał po chwili Joniec.
— Nasz? — zawahał się Stopa. — Do Starej Chałupy.
— Tak? — Joniec wyglądał na rozczarowanego.
— A wasz? — pytał Wiktor.
— Na cmentarz.
— Na cmentarz? — Stopa spojrzał na Jońca z respektem. — I... i poszliście za nim?
— A co? Pewnie, że poszliśmy.
Stopa milczał pobity. Tak jest. Stara Chałupa nie może się równać z cmentarzem.
— Ale za to nie wiesz, co nasz zrobił — odezwał się po chwili, próbując ratować honor 
grupy „S2”.
— Phi, na pewno coś mniej ciekawego niż nasz — Joniec ciągnął go za język.
— A właśnie, że na pewno ciekawszego...
— No, cóż on mógł takiego zrobić?
— Zniknął.
— Co?
— Zniknął.
— Nie rozumiem... — bąknął zaskoczony Joniec.
— O, tak — dmuchnął Wiktor — był człowiek i nagle nie ma.
— E, tam — Joniec spojrzał nieufnie. — Zwyczajnie wam nawiał. Przyznajcie się!
— Jak śmiesz? — obraził się Wiktor. — Co innego jest „nawiał”, a co innego „zniknął”.
Niestety, bliższe wyjaśnienia tej kwestii przerwał dzwonek. Po lekcjach kropiści odbyli 
naradę „w sztabie” na ławce w kącie podwórza.
— Nic nie odkryli — dowodził Joniec. — Stopa łże jak pies. Ten Bolesławiec miał niby 
pójść do jego Starej Chałupy i tam zniknął. Grubymi nićmi szyte. Nawet zbujać porządnie nie 
potrafił. To jasne jak słońce, że im po prostu nawiał. Tylko wstydzą się przyznać.
— No, a to wiadro z wapnem?
Joniec wzruszył ramionami.
— Nie miałem czasu go wybadać. Ale nie wierzę, żeby to miało jakieś znaczenie. Takim 
narwańcom wszystko może do głowy strzelić. Nie dziwiłbym się nawet, gdyby sobie to wiadro 
na głowę założyli.
— A ja mówię, że warto byłoby ich śledzić — powiedział Batura.
— Można, dlaczego nie — zgodził się Joniec — przyłapiemy ich na kłamstwie, 
chwalipiętów.
— No to jazda! — zakomenderował Batura. — Czy wyszli już ze szkoły?
Miksa z Jońcem popędzili na górę. Pierwsza i trzecia zbierały się na lekcję, Miksa 
prztyknął w nos jakiegoś pierwszaka, Joniec połechtał któregoś z trzeciej. Malcy z piskiem 
rozsuwali się robiąc miejsce kropistom. Ale nikogo z grupy „S2” już nie było.
— No co? — zapytał Batura, gdy wrócili na podwórze.
— Nigdzie ich nie ma. Sami smarkaci smarkacze.
— Już nam nawiali, karliści przeklęci! — zaklął Batura.
— Dogonimy ich!
— Chodźcie, pójdziemy na Wilczą, stamtąd wszystko widać.
— Nie ujdą nam!
Grupa „S1” wybiegła pośpiesznie na szosę.
— Hura, na karlistów!
Tuż za wsią dopędził ich Kryza.
— A ty co znów, nieletni? — fuknął na niego Miksa. — Nawiewaj, już! Bo znów 
mamusia za tobą przyleci!
Zawstydzony Kryza spuścił oczy.
— Pójdę z wami...
— Zmiataj, no już!
— Ja... ja wam dam coś, jak mnie weźmiecie.
— Patrzaj, a to łebek, przekupić chce! — zaśmiał się Miksa.
— Dam wam to — Kryza wyciągnął z kieszeni jakiś ciemny przedmiot.
— Lornetka! Najprawdziwsza lornetka! — krzyknął Batura.
Chłopcy wydzierali sobie z rąk cenny przyrząd.
Rzeczywiście, była to najprawdziwsza poniemiecka lornetka. Ojciec Kryzy znalazł ją 
kiedyś na pogorzelisku w miejscu potyczki partyzantów z niemiecką żandarmerią. Lornetka 
miała wprawdzie wytłuczone szkła, ale i tak przybliżała — jak stwierdzili stanowczo wszyscy 
chłopcy. Przybliżała i widziało się przez nią wyraźniej niż gołym okiem.
Oceniwszy w ten sposób zalety nowego sprzętu, nie sposób było odrzucić ofertę Kryzy.
— No, dobra, nieletni, możesz iść — orzekł łaskawie sam Miksa.
Po Górze chodziły chmurki, jakby Góra paliła się wewnątrz, i ze szczelin skalnych 
przedostawał się dym. Matka Batury mówi, że to diabeł w Górze pali. Zawsze potem jest zła 
pogoda.
Chłopcy wytrzeszczali oczy złoszcząc się, że widok raz po raz przesłania mgła. Nawet 
lornetka Kryzy nie pomogła.
Wtem rozległ się pisk Kryzy:
— Idą! Idą!
— Co? Gdzie?... Pokaż! — Batura z lornetką przy oczach śledził za palcem Kryzy.
— O, tam, koło Starej Chałupy.
Rzeczywiście, do chałupy zbliżało się kilka maleńkich jak przecinki figurek.
— Tak, to karliści — orzekł Batura podając lornetkę niecierpliwiącemu się Miksie.
— Jednak idą do chałupy — westchnął Miksa.
Batura pstrykał nerwowo palcami. Wreszcie wybuchnął:
— Żeby to piorun spalił!
— Czego się złościsz?
— „Czego, czego”!... Głupie pytanie!
— Myślisz, że oni naprawdę coś odkryli? — zapytał cicho Miksa odejmując od oczu 
lornetkę.
— Tak — mruknął Batura.
— Ich szczęście — bąknął zrezygnowany Miksa.
— Nic nie rozumiesz — złościł się Batura — przecież oni wszystko zepsują. Karlik robi 
dużo krzyku, ale ma w głowie pstro. Bałaganiarz. Narwaniec. Wiktor głupie cielę, a Stachurka... 
sami wiecie, jaki jest Stachurka. Szpieg ich będzie wodził za nos i wykiwa w końcu. A my 
będziemy przyglądać się z założonymi rękami.
— No to idź, skocz do nich!
— Tak... właśnie, skocz. Mógł Joniec nie nabujać. Wszystko popsuł. Unieruchomił nas.
— Co się czepiasz? — mruknął urażony Joniec.
— Niepotrzebnie im nakłamałeś...
— Wcale nie nakłamałem... Przecież naprawdę byliśmy na cmentarzu.
— No tak, ale powiedziałeś to w taki sposób, że oni teraz sobie nie wiem co o Kropię 
wyobrażają.
— A bo mieli takie zarozumiałe gęby, że aż się prosiło, żeby ich zgasić. A zresztą, 
myślisz, że oni by uwierzyli, gdybym im powiedział, jak jest naprawdę z Kropą.
— No i co z tego, że ich zgasiłeś. W końcu i tak się wyda, że Kropa nie jest szpiegiem, i 
będą się z nas jeszcze więcej śmiać. A teraz jesteśmy w kropce, bo po tym, co ty nabujałeś, to 
głupio jest pójść do karlistów i powiedzieć: „Wiecie co, my będziemy z wami śledzić 
Bolesławca”.
— Ja bym i tak nie poszedł. Trzeba było przedwczoraj nie odchodzić, a teraz przepadło. 
Nie będę się wygłupiał. A zresztą przecież ty sam...
— Co?... Ja?... — zaperzył się Batura.
— No, ty też się wstydziłeś.
— Ale przynajmniej nic nie paplałem, nie nakłamałem.
— Nie wykręcaj się. Przecież słyszałeś moją rozmowę z Wiktorem. Mogłeś sprostować, a 
nie sprostowałeś.
Batura wzruszył ramionami, ale nic nie powiedział. Ze złością rzucał kamienie w dół i 
patrzył, jak skakały po skałach i ginęły gdzieś w dole. To prawda. On też się wstydził. A teraz 
co?
Nagle wstał.
— Chłopaki, jak myślicie, czy to jest zabawa, czy poważna operacja?
— Poważna operacja — mruknęli.
— Polityczna?
— No... polityczna — zgodził się Joniec.
Batura otrzepał ręce. Patrzyli na niego zaniepokojeni.
— Co chcesz robić?
— Idę — mruknął ponuro Batura podciągając pasek u spodni.
— Gdzie chcesz iść?
— Pójdę i powiem im, że Kropa nie jest szpiegiem... że zbujaliśmy ich i że będziemy 
razem z nim śledzić Bolesławca.
Chłopcy zbledli i zerwali się z ziemi.
— Nie zrobisz tego! Zwariowałeś? Będą się śmiać.
— No to co? Jak będą głupi, to mogą się śmiać. Chodzi o to, żeby złapać tego drania, a 
nie o jakieś tam prywatne honory. A jak się będą śmiać, to ich tak nawalę, że im się zaraz 
odechce.
— Nawalisz?
— No.
Batura zaczął opuszczać się ze szczytu po nagich, śliskich głazach. W połowie drogi 
obejrzał się na towarzyszy. Zobaczył, że gramolą się niezdarnie za nim, i uśmiechnął się pod 
nosem.
Dopędzili go pod samą chałupą. Zadyszani pchnęli ciężkie drzwi i wbiegli do sieni.
W chałupie nikogo nie było.
* * *
Mimo, że paliła ich ciekawość, karliści długo krążyli dokoła Starej Chałupy, zanim 
zdecydowali się wejść. Karlik wmawiał w siebie i w towarzyszy, że to w celach taktycznych, 
żeby nie spłoszyć szpiega i samemu nie zostać zauważonym, ale po drżeniu serc wszyscy czuli, 
że chodzi jeszcze o co innego. Kto wie, czy za chwilę wszystko się nie rozstrzygnie. Może 
przyjdzie im zmierzyć się oko w oko z wrogiem. A może wszystko na nic. Pułapka nie chwyciła. 
Mieli tremę. Czuli się po trosze jak maturzyści przed egzaminem.
Wreszcie z duszą na ramieniu przestąpili próg.
Gdy drzwi się zamknęły za nimi, ogarnął ich półmrok. Ze wstrzymanymi oddechami 
wpatrywali się w podłogę w sieni. Na razie nic nie widzieli. Dopiero po chwili, gdy oczy 
przyzwyczaiły się do ciemności, dostrzegli jasną plamę piasku.
— Jest ślad! — krzyknął Wiktor zapominając o ostrożności.
Ku swojemu zdumieniu spostrzegli nie jeden, ale chyba kilkanaście śladów, jakby cała 
banda dywersantów przespacerowała się tędy. Z plątaniny śladów wyróżniał się tylko jeden ślad 
— obcasa. Zostawił on po wklęsłościach gumy, którą był widać podbity, znaki podobne do 
brodawek.
Wtem usłyszeli podniecony głos Stachurki:
— Patrzcie, tutaj!
Od miejsca, gdzie było rozsmarowane wapno, szły wyraźnie ślady prosto do... pieca 
chlebowego i tam się nagle urywały. Chłopcy spojrzeli po sobie.
— Co to znaczy?
— Może oczyścili sobie buty przy piecu i dlatego potem już nie robili śladów?
— E, tam... też wykombinował — machnął ręką Wiktor.
— Czekaj, dobrze, że Stachurka przypomniał — zauważył Karlik. — Wytrzyjmy sobie 
buty i w ogóle zatrzyjmy te ślady po wapnie. Tak robią porządni wywiadowcy, bo ten ślad może 
teraz z kolei posłużyć wrogowi.
Zaczęli wycierać, ale skończyło się na tym, że tylko rozmazali wapno po całej izbie.
— W każdym razie nie widać, że idzie do pieca — odsapnął Karlik.
— Gotowe, komendancie, i co dalej? — żartował Wiktor.
On jeden nie przejmował się tajemniczym kierunkiem śladów i bawiło go podniecenie 
towarzyszy. Znał przecież piec jak własną kieszeń, trzynaście lat żył z nim w jednej izbie i 
wiedział, że to jest najzwyczajniejszy pod słońcem piec. Tyle, że stary i że nie dało się w nim 
piec chleba, bo był popsuty, więc matka tam tylko kury zamykała, te, którym przyszła ochota 
znieść jajko.
— Czekajcie — bił się z myślami Karlik — wszystko wygląda na to, że oni... wchodzili 
do pieca — umilkł, jakby sam zaskoczony niedorzecznością takiego przypuszczenia.
Stachurka otworzył drzwiczki i zajrzał do środka. Nic nadzwyczajnego. Piec był stary, 
pogruchotany, dno porypane, pełne grudek zeschłej gliny i pyłu.
— A to co?! — krzyknął nagle. — Patrzcie.
Karlik wsadził ciekawie głowę i zobaczył wyraźnie na żółtoczerwonym tle gliny biały 
ślad wapna.
Nie namyślając się wiele, szybko wgramolił się do pieca. Ale jeszcze szybciej wycofał 
się, blady jak ściana.
— Co ci się stało? — szepnął naprawdę już przejęty Wiktor.
— Tam... ten piec... to... to wcale nie jest piec — wybełkotał Karlik.
— Co ty opowiadasz? — zdziwił się Wiktor.
— No, to... no, to zobacz sam, tylko ostrożnie.
Wiktor wzruszył ramionami i pewnymi, szybkimi ruchami wczołgał się do środka. Nagle 
poczuł, że dno pieca podejrzanie się obniża. „Spód się zapadł czy co?” — pomyślał, wykręcił się 
nogami do przodu, próbując namacać grunt. Lecz nogi trafiły na oparcie i całym ciałem obsunął 
się w dół.
Zdławiony, przeraźliwy krzyk przeszył chłopców jak iskra elektryczna.
Karlik wsunął się natychmiast do otworu. Jaka szkoda, że nie zabrali lampy! Wyciągnął 
pudełko zapałek i roztrzęsionymi rękami skrzesał ognia.
— Karlik! Stachurka! Ratunku! — krzyczał gdzieś z dołu Wiktor.
„Chwała Bogu, żyje” — pomyślał Karlik.
W świetle zapałki zobaczył to, co przedtem namacał przerażonymi rękami. Szeroki 
prawie na metr otwór zionący wilgocią i chłodem. Zapalił drugą zapałkę i spuścił w głąb rękę. 
Płomyk oświetlił chropawą i mokrą ścianę szybiku wykutego wprost w skale. Trzecią zapałkę 
spuścił na dół, nim zgasła. Usłyszał oburzony głos Stopy:
— Zwariowałeś, chcesz mnie spalić? Zapałki na głowę mi rzucasz! Właź prędzej, 
tchórzu!
— Nie mam zamiaru wylądować jak ty i zbierać kości — odgryzł się Karlik.
Opierając się plecami o jedną ścianę, a nogami o drugą, schodził ostrożnie na dół. Nie 
było to specjalnie trudne, gdyż nierówne, pełne występów ściany dostarczały oparcia dla nóg i 
uchwytów dla rąk. Zresztą cały szybik nie miał więcej niż trzy metry głębokości. Znalazłszy się 
na dnie, zapalił zapałkę i rozejrzał się ciekawie. Zobaczył Wiktora siedzącego na ziemi i 
trzymającego się za głowę.
— Rozbiłeś się?
— Trochę. Dobrze, że mi się udało w ostatniej chwili złapać rękami za jakąś wystającą 
skałę, inaczej gnaty bym sobie połamał.
— Cii — uciszył go nagle Karlik — słyszę jakieś odgłosy.
Okazało się jednak, że strach ma duże oczy. To tylko Stachurka gramolił się na dół, 
sapiąc z wysiłku i trwogi.
— No, to jesteśmy w komplecie — szepnął Karlik. — Zaraz przystępujemy do badań. 
Tylko cisza, panowie, szpieg słucha.
* * *
— Znów nam nawiali, karliści przeklęci! — złościł się Miksa na widok pustej izby.
Batura kazał otworzyć szeroko okiennice i szczegółowo oglądał wnętrze chałupy. Ale 
żadnych podejrzanych śladów, prócz brudnego wapna roztartego po całej izbie, nie znaleziono.
— To na to im było potrzebne to wapno — zdumiał się Joniec.
— Jak ciocię kocham, bzika dostali! — wykrzykiwał Miksa.
— Nie bój się, już tam im na coś było potrzebne — mruknął Batura, zły. — W każdym 
razie potrafili nam umknąć sprzed nosa.
Po raz dziesiąty zadawał sobie pytanie, gdzie się mogli podziać karliści. Przecież cały 
czas, gdy zbiegał z Góry, wpatrywał się w chałupę i nie zauważył, żeby ktoś wychodził. Drzwi 
znajdowały się od jego strony i widział je jak na dłoni. Chyba, u licha, nie wyszli oknem z tyłu. 
Ale i wtedy musiałby ich prędzej czy później zobaczyć. Chałupa stała odosobniona, w szczerym 
polu. Drzewa rosły tylko przy samym domu, zresztą teraz, ogołocone z liści, nie stanowiły już 
żadnej zasłony. Dalej widać było wyraźnie nie zakryty niczym teren, wznoszący się lekko w górę 
aż do Rudego Grzbietu.
Zapytani chłopcy też stanowczo oświadczyli, że cały czas mieli oczy wlepione w chałupę 
i nic nie zauważyli.
Wniosek nasuwał się jeden. Karliści musieli być w chałupie. Ale taki wniosek wydawał 
się niedorzeczny. Więc znikli? Druga niedorzeczność.
— Nie mogli przecież wywietrzeć jak benzyna z butelki — mruczał Batura — a 
przynajmniej powinien po nich pozostać jakiś smród.
— No, Bolesławiec też niby znikł w tym miejscu — przypomniał na pół kpiąco Joniec.
Tym razem jednak nikomu nie było do śmiechu.
Parę minut pokręcili się jeszcze bezradnie po chałupie, ale ponieważ żaden mądry pomysł 
nie chciał im przyjść do głowy, wycofali się w końcu, zawiedzeni i pełni niepokoju. Batura 
postanowił odbyć jutro stanowczo rozmowę z Karlikiem. Tak w otwarte karty...
* * *
Karlik z sykiem upuścił zapałkę, która przypiekła mu palec. Wypalił już całe pudełko i 
zdołał z grubsza zorientować się w sytuacji. Znajdowali się w niedużej, niskiej piwniczce o 
nierównym, spadającym w jedną stronę dnie i krzywych, w skale wapiennej wykutych ścianach.
Pierwszą jego myślą było, czy z tej jamy nie ma jakiegoś dalszego wyjścia. Ale, mimo że 
obszedł ją dookoła, żadnego otworu nie znalazł. Z chropawych, mokrych ścian sączyła się bez 
przerwy woda, szczególnie obficie z jednego rogu, gdzie widać było szeroką na pół paznokcia, a 
długą jak szabla szczelinę. Szeleszcząc nieprzyjemnie, woda spływała stąd ku niżej położonej 
części piwnicy, gdzie w zagłębieniu tworzyła ogromną kałużę.
Mimo to nie ulegało wątpliwości, że ktoś do piwniczki schodzi. Świadczyła o tym drabina 
leżąca koło szybiku przy ścianie. Była ona wprawdzie stara, ale dwa szczeble miała świeżo 
naprawione. Główki gwoździ nie zdążyły jeszcze zardzewieć. Ogólny wynik oględzin 
rozczarował Karlika. Więc tak wyglądała cała tajemnica zniknięcia Bolesławca? Po prostu zszedł 
sobie do piwnicy.
Jedno tylko pozostawało niejasne. Po co schodził? Może tylko podobnie jak oni zauważył 
otwór w piecu i chciał zobaczyć, dokąd prowadzi? A może...
Karlik przypomniał sobie ślady wapna, które wskazywały, że nie jeden, ale paru ludzi 
zaglądało w ciągu ostatniej doby do pieca, a więc chyba i do piwnicy. Spojrzał pytająco na 
kolegów. Znać było, że dręczy ich ta sama zagadka.
— Słuchaj, może zbiera się tu jakaś banda? — zachrypiał cicho Wiktor.
Przeszedł ich nieprzyjemny dreszczyk. Przypuszczenie Wiktora było bardzo 
przekonywające.
— Wyjdźmy już stąd — szepnął Stachurka. — Co będzie, jak oni teraz przyjdą?
— Tak, wracamy lepiej — poparł go Wiktor.
— No, dobrze... Na razie... na razie możemy wyjść — zgodził się Rudniok, na próżno 
starając się swemu głosowi nadać obojętne brzmienie. — Teraz nie mamy tu nic więcej do roboty 
— dodał, żeby usprawiedliwić się przed samym sobą. Wstyd mu się było przyznać, że też się 
trochę boi.
— Ty, Karlik, przystawimy chyba drabinę — zaproponował Wiktor. — Kości mnie 
bolą... jak ja stąd się wygramolę?
— Idź! Jeszcze czego? Wygód mu się zachciewa. Ładny wywiadowca. Przecież oni od 
razu by się poznali, że tu ktoś był. Nie trzeba ich płoszyć.
Pojękując umyślnie głośno, Wiktor zaczął się wspinać, podtrzymywany przez Stachurkę. 
Kiedy wreszcie wydostali się z piwnicy, długo nie mogli patrzeć na oczy. Tak ich oślepiło 
dzienne światło.
— A to co? — Stachurka pokazał na otwarte okiennice.
— Ktoś tu był... — wyszeptał zbielałymi wargami Karlik.
Nie doprowadziwszy nawet do porządku mokrych i upapranych ubrań, pośpiesznie 
opuścili podejrzaną chałupę. Wyglądali strasznie i śmiesznie zarazem, z krechami czerwonej 
gliny na czołach i policzkach, ale w tej chwili nie zwracali na takie szczegóły uwagi. Ich myśli 
całkowicie zaprzątała nie odkryta tajemnica.
Gdy rozstawali się pod Rudym Grzbietem, Karlik powiedział:
— O siódmej zbiórka u Wiktora. Zaczaimy się na noc.
— Na noc? — zdrętwieli chłopcy.
— Nie ma innej rady. Banda na pewno zbiera się w nocy. Musimy dowiedzieć się, kto i 
po co. Ukryjemy się na strychu. Potem podczołgamy się do pieca i podsłuchamy, o czym będą 
mówić.
* * *
Niestety, do spotkania nie doszło. Cały plan wziął w łeb. Z powodu siły wyższej. Sile tej 
zbyt często ulegają prawie dorośli mężczyźni. W Wilczkowie występowała ona najczęściej w 
postaci wąsatego ojca lub matki zbrojnej w miotłę. Takie już jest okrucieństwo natury. W wieku, 
gdy człowiek ma głowę pełną najśmielszych planów i kolumbowych zamierzeń, siła wyższa 
gniecie nas najbezwzględniej.
Kiedy Karlik przybył do Wiktora, nie zastał go. Okazało się, że pojechał z Osuchem po 
węgiel na stację. To samo ze Stachurką. Do późnego wieczora ciągnęły pod Górę wozy z 
węglem. Wiktor i Stachurka wrócili dopiero po dziesiątej. Wyglądali jak Murzyni, czarne twarze 
świeciły im się od potu. Karlik czyhał na nich pod płotem.
— Idziemy — szarpnął Wiktora za rękaw.
Wiktor podniósł na niego białe oko.
— Jutro, Karlik... dzisiaj już rąk nie czuję. Tego dnia sam przeładował tonę węgla.


ROZDZIAŁ XXIX
Nowe wiadomości • Robić dobre kawały jest trudniej niż złe • Batura 
pozostaje wierny

Tymczasem następny dzień przyniósł ze sobą nowe sprawy. Idąc rano do szkoły Karlik 
zauważył kilku robotników kręcących się koło Dzikiego Szybu. Krzycząc i machając rękami 
wciągali do otworu drabiny. Sztygar Malinowski coś im tłumaczył i pokazywał.
Karlikowi zabiło mocno serce. Poprawił tornister na plecach i biegiem ruszył do wsi. 
Wpadł jak bomba do Wiktora.
— Akcja „RP”! Zawiadom natychmiast Golę. Zakładają nowe drabiny w Dzikim Szybie.
Wiktor, młynkujący zajadle zboże w stodole, puścił korbę i pobiegł na poddasze. Tutaj 
zadzwonił do Goli naciskając trzykrotnie z całej siły przycisk, co mniej więcej według 
umownego szyfru znaczyło: „Wstawaj szybko, stary koniu, ważna nowina”.
Gola zjawił się na pół przytomny, podtrzymując w ręku gimnastyczne spodenki, nieco za 
obszerne na jego chude biodra. Gdy jednak Wiktor powiedział mu, o co chodzi, zaraz 
oprzytomniał i chciał biec w majtkach do szybu. Ledwie go zatrzymali.
— Teraz nie da rady — tłumaczył mu Karlik. — Robotnicy się jeszcze kręcą. Poza tym 
trzeba się przygotować. Musisz skombinować buty i lampę. Ja już nie mogę. Po tamtej hecy 
ojciec schował.
— Zrobi się. Musi się zrobić. — Przejęty Gola skubał nerwowo brodę. — Tylko żebyście 
zaczekali po szkole. Musimy od razu wziąć szyb pod obserwację. Jak tylko górnicy odejdą, 
przystąpimy do akcji. No, to cześć, biegnę robić przygotowania — z podniecenia zapomniał o 
spodenkach i w samej furtce omal mu nie opadły.
— A co z akcją „S”? — szepnął Wiktor do Karlika, gdy Gola oglądając się, czy go nikt 
nie widzi, zniknął za płotem.
— Nie bądź grdułą — mruknął Karlik — zdążymy przecież do wieczora... Z piłką nie 
możemy czekać — dodał cicho po chwili — Dziki Szyb będzie wysadzony. Obejrzą tam coś 
tylko dla uzupełnienia planów geologicznych i wysadzą w powietrze. Szkoda byłoby piłki. 
Zresztą obiecaliśmy Goli czy nie?
— No, tak.
— A więc nie ma gadania!
* * *
W tym samym czasie do Batury kończącego śniadanie przyszedł Miksa. Też się musiał 
wczoraj narobić przy węglu, bo poruszał się jak niedźwiedź w smole, a na nie domytej twarzy 
miał jeszcze ciemne smugi. Batura odstawił półlitrowy garnuszek i, ucierając wąsy z mleka, 
przyglądał mu się zaskoczony. Nigdy Miksa nie wstępował po niego, gdy szli do szkoły.
— No, co tam? — zapytał z wypchanymi ustami.
Miksa usiadł ciężko na ławie, zupełnie tak samo jak ojciec Batury, gdy przychodzi 
zmęczony z pracy. Chwilę milczał wpatrując się w czubki butów, a potem podniósł oczy i 
powiedział z jakimś dziwnym zakłopotaniem czy zawstydzeniem:
— Mam wiadomości.
Batura zerwał się na równe nogi.
— Co? Dowiedziałeś się, gdzie zniknęli karliści?
— Nie, to nie jest o karlistach.
— Tylko o kim?
— O Kropie.
— O Kropie?
— Tak... Wiesz, woziliśmy wieczorem węgiel z Jeżynowa. Najpierw nasz, a później 
chrzestnego. No i chrzestny zatrzymał nas na kolację, i wtedy się dowiedziałem — zasapał 
Miksa. — Pytał mnie o szkołę i zgadało się o Kropie... a potem — Miksa znów rzucił na kolegę 
to zakłopotane spojrzenie.
— No... no, mów dalej — popędzał go Batura.
Miksa poruszył się niespokojnie, uciekając oczyma po kątach.
— Chodź, pójdziemy do budy — mruknął. — Po drodze ci opowiem.
W minutę później maszerowali już szosą do szkoły, ale Miksa nic nie mówił, tylko 
chrząkał i spluwał raz po raz. Widać wiadomość musiała go bardzo poruszyć.
Batura przyglądał mu się coraz bardziej zdenerwowany, aż w końcu wybuchnął:
— Przestań już pluć i gadaj. No, czego nic nie gadasz?
— To nieprzyjemna historia, Antoś. Ciężko opowiadać, słowo daję!
— Coś o tej dziewczynie?
— Skąd wiesz?
— Nie wiem, tylko tak sobie pomyślałem.
Miksa spuścił głowę.
— Tak, to o tej dziewczynce... Ale czekaj, to trzeba, widzisz... opowiedzieć po kolei. 
Wiesz, że Kropa przed wojną był w Chile?
— Wiem.
— No, to słuchaj! — Miksa opowiadał z dziwnym przejęciem. Na blade policzki wyszły 
mu rumieńce. Szedł środkiem drogi, nie zwracając uwagi na kałuże. Czerwone błoto pryskało 
pod jego stopami. Batura patrzył na niego zdziwiony. Jeszcze nigdy tak Miksa nie opowiadał. A 
historia była taka:
Kropa wyjechał do Ameryki, żeby zarobić pieniądze, potem chciał wrócić do Polski i 
kupić gospodarstwo. Bo jego rodzice byli biedni i nie dostał ziemi, tylko parę złotych spłaty. 
Najpierw był w Brazylii, a w końcu zawędrował do Chile i zaczął pracować w kopalni. Tam, w 
tym Chile, urodziła mu się córeczka Marysia. Potem przyszło bezrobocie. Zwolnili go z pracy i 
przed samą wojną wrócił do Polski. Miał trochę uciułanych pieniędzy, myślał, że kupi parę mórg 
i będzie gospodarować. Ale po okolicy od razu się rozniosło, że przyjechał chłop z Ameryki i że 
pieniądze przywiózł. Złodzieje mieli na niego oko, no i na trzeci, dzień ukradli te pieniądze. 
Kropowie nie mieli z czego żyć. Musieli najmować się do roboty.
Bardzo biedowali, bo Kropa miał zdrowie stargane i wiele nie zarobił. A jak była wojna, 
to nowe nieszczęście na nich spadło, bo żonę hitlerowcy wywieźli na roboty do fabryki gdzieś w 
Niemczech i tam zginęła w czasie nalotu. Kropa chorował i tylko z tego żyli, co im krewni dali i 
Marysia zarobiła. Ale co ona mogła zarobić? Miała przecież tylko dziesięć lat. Dopiero po wojnie 
wzięto Kropę do szpitala i podleczono. A potem dostał robotę przy kolei.
Marysia poszła do szkoły. Uczyła się bardzo dobrze. Nauczyciele mówili, że ma wielkie 
zdolności. Wszyscy na wsi zazdrościli Kropie takiej córki. Bo ona i w domu umiała wszystko 
zrobić. Miała dwanaście lat, a zupełnie jak dorosła gospodyni! I jeszcze kwiatów nasadziła, i te 
króliki, które chłopcy widzieli, to też ona hodowała. Taka była dziewczyna! A najważniejsze, że 
była dobra... Bardzo dobra... może właśnie dlatego umarła.
A było to tak: w Jeżynowie jest staw. W zimie chłopaki z Jeżynowa urządzają na tym 
stawie ślizgawkę. Zbierają się tam najgorsze zabijaki z całej okolicy. Teraz to jeszcze nic, ale 
zaraz po wojnie! Nikt nie wyszedł stamtąd bez guza. Szalała tam banda niejakiego Julka Lewego, 
hulaki i pijaka. Ale każdy chciał się ślizgać, więc choć tam się nie obeszło, żeby komuś nosa nie 
rozbili, na lodzie zawsze było pełno.
Bractwo ślizgało się, na czym kto mógł, prawdziwych łyżew było mało, na drewnianych 
się ślizgali, obciągniętych od spodu drutem, albo po prostu na butach. Ale wszyscy bawili się 
wesoło. Nawet dziewczyny przychodziły, tylko one ślizgały się po drugiej stronie stawu, z daleka 
od chłopaków, bo ci wyśmiewali je i dokuczali im.
Jeden tylko chłopak nigdy się nie ślizgał. Chrzestny opowiadał Miksie, jak on się 
nazywał, ale Miksa zapomniał, pamiętał tylko, że na imię miał Jędrek. Ten Jędrek był kaleką — 
garbusem. Nie takim jeszcze, jak zwykłe garbusy, ale gorszym, bo w ogóle cały był pokrzywiony 
i nogi miał słabe, tak, że o kulach chodził. Nikt z nim nie chciał się bawić, nikt się do niego nie 
odzywał. A jemu przykrzyło się u matki w izbie siedzieć. Ciągnęło go do towarzystwa. Przyłaził 
więc na ten staw, stawał na lodzie i, podparty kulami, patrzył, jak się dzieci bawią. Podobno 
godzinami mógł tak bez ruchu stać i tylko oczami pożerał wszystko.
Raz chłopaki urządzili wyścigi na lodzie. Julek Lewy, który miał prawdziwe łyżwy, byłby 
na pewno pierwszy przyjechał, ale w rozpędzie zawadził o Jędrka-garbuska. Potknął się, 
przewrócił i strasznie się potłukł. Wtedy rozzłościł się i sklął Jędrka, że stoi na lodzie i 
przeszkadza, i kazał mu się wynosić. Inni chłopcy też zaczęli krzyczeć i zgonili biedaka z lodu.
Jędrek nie pokazywał się przez dwa dni, ale na trzeci — znów się przywlókł. Z początku 
stał z daleka, ale potem przysunął się bliżej. Nie mógł się oprzeć pokusie.
Na jego widok od razu posypały się wyzwiska:
— Patrzcie, znów przylazł garbus. Wynocha, no już, zabieraj się stąd!
I zaczęli go wyganiać. Przy brzegu lód był połamany, ktoś pchnął kalekę i biedak wpadł 
do wody. Staw w Jeżynowie nie jest głęboki, przy brzegu woda nie sięgała wtedy wyżej niż do 
pasa, ale nieszczęśliwy nie mógł się wygramolić. Na próżno czepiał się rękami lodu. Nie dawał 
rady.
Chłopaki przyglądali mu się ze śmiechem i szydzili z jego nieporadnych ruchów. Dopiero 
dziewczynki zauważyły, co się wyprawia, narobiły pisku. Marysia Kropianka ślizgała się wtedy 
na drugim końcu stawu. Gdy usłyszała wrzawę, przybiegła zgrzana.
— Pomóżcie mu wyjść! — krzyknęła z oburzeniem. — Jak wy możecie?! To wstrętne.
— Odejdź — odpowiedzieli. — Garbus nie utonie! W garbie ma powietrze.
Widząc, że zabawę sobie z tego urządzili, chciała przemocą przedrzeć się przez ciżbę i 
sama pomóc kalece.
— Puśćcie! — prosiła ze łzami. — Jak wam nie wstyd nad kaleką się znęcać!
Ale oni odpychali ją, rozbawieni.
W końcu Lewy powiedział:
— Dajcie spokój, ona się chce pokąpać — i mrugnął okiem na swoich, żeby ją 
przepuścili.
A kiedy podawała rękę Jędrkowi, zepchnęli ją znienacka do wody...
Na dworze był wtedy mróz. Musiała się przeziębić, bo zaraz dostała gorączki. Stawiali jej 
bańki, doktora sprowadzili. Ale nic nie pomogło... Przyplątały się jakieś inne choroby.
Tydzień czasu się męczyła i umarła.
Przez cały czas jej choroby Kropa chodził jak błędny. Ludzie nie mogli go poznać. Nie 
mył się i nie golił. A po śmierci Marysi otępiał na wszystko. Zamknął się w chacie i ludzi nie 
wpuszczał. Trzeba go było siłą odrywać od umarłej.
Po pogrzebie długo nie mógł przyjść do siebie. Zaniedbał się w pracy, aż go w końcu 
zwolnili. Ogród zdziczał, chałupa się waliła, nic go nie obchodziło. Od ludzi stronił jak od 
wilków. Nikt nie wiedział, z czego żył przez te miesiące.
Byłby się do szczętu zmarnował, gdyby nie króle. Że to były jej, Marysine, więc kiedy 
zaczęły jeden po drugim padać, opamiętał się. Zaczął znosić im karmę i troszczyć się o nie, 
pielęgnować jak skarb jaki. Miał przynajmniej jakieś zajęcie i to go ratowało.
Bo chrzestny Miksy mówi, że jak człowiek nic nie robi, tylko sam ze swymi myślami 
zostaje, to już najgorzej. A tak zaczął się ruszać trochę, na świat wychodzić, i powoli 
oprzytomniał.
I wtedy sołtys postarał mu się o posadę woźnego w wilczkowskiej gminie.
Gdy Miksa skończył opowiadać, Batura długo milczał, wstrząśnięty. Wreszcie zapytał:
— A tamci chłopcy?
— No... pewnie też żałowali. Przecież nie chcieli, żeby Marysia umarła. Tylko tak 
skąpać... Ale niektórzy z nich to jeszcze dzisiaj się rozbijają. Słyszałeś pewnie o Lewym?
— A ten kaleka, ten Jędrek?
— Marysia go uratowała. Chorował, ale wyszedł z życiem. Teraz już go nie ma, wyjechał 
z matką gdzieś na Ziemie Zachodnie.
Resztę drogi szli w milczeniu.
Dopiero, gdy otwierali furtkę na podwórze szkolne, Miksa powiedział:
— Teraz już wiesz, czemu Kropa tak nie lubi chłopaków?
Na podwórzu nie było jeszcze nikogo. Tylko przy górze węgla kręcił się powoli Kropa. 
Ładował węgiel do wiaderka i, sapiąc z wysiłku, nosił do drwalni.
Chłopcy stanęli i przyglądali mu się w skupieniu. Kropa udawał, że ich nie widzi, ale 
bokiem rzucał na nich ponure spojrzenia.
Pomału zaczęli się schodzić do gminy urzędnicy. W końcu przydreptał zziębnięty Kupść. 
Był dziś po raz pierwszy w futrzanej czapce na głowie. Stanął przy Kropie i rozcierał ręce...
— Zima idzie, panie dzieju. Przymrozek chwycił w nocy... W piecach napalone, Kropa?
— Napalone — mruknął woźny nie odrywając się od roboty.
Kupść poprawił futrzaną czapkę i ruszył raźno do gminy, odprowadzony wzrokiem przez 
chłopców. Nie minęły dwie minuty, gdy nagle z trzaskiem otworzyły się okna w gminie i zaczęły 
z nich wylatywać bure kłęby dymu. Wśród nich pojawiła się łysa głowa pana Kupścia.
— Panie Kropa! Co z tymi piecami, do jasnej ciasnej?! Dymi jak sto diabłów. Biegaj no 
pan!
Kropa zaklął pod nosem, postawił z brzękiem wiaderko i poczłapał do gminy.
Batura przygryzł wargi i rozejrzał się dookoła.
— Ty, zrobimy mu kawał — szepnął do Miksy.
Miksa zmarszczył brwi.
— No, co tak patrzysz? — zaśmiał się Batura. — Bierz za wiaderko.
— Co ty chcesz zrobić? — nastroszył się jeszcze bardziej Miksa.
— No, nie bój się. Bierz, mówię!
Miksa wziął wiadro, patrząc nieufnie na Baturę. Tymczasem Batura, sapiąc i stękając z 
wysiłku, zaniósł węgiel do komórki i wysypał.
— O, taki kawał! — uśmiechnął się odgarniając usmoloną ręką czuprynę. — Podoba ci 
się to?
Miksa otworzył oczy ze zdumienia.
— No...
Popędzili z powrotem z pustymi wiadrami i zabrali się na nowo do ładowania.
Obrócili tak chyba z dziesięć razy. Dla ułatwienia pod kabłąk wiadra włożyli mocny kij. 
Nosili teraz we dwu po jednym wiaderku.
Właśnie wysypywali któryś tam z rzędu raz węgiel w komórce, gdy Kropa wyszedł z 
gminy. Zauważył brak jednego wiaderka i pokaźny ubytek węgla.
Chwilę rozglądał się, oniemiały, jakby własnym oczom nie wierzył, a potem narobił 
krzyku, że złodzieje, że węgiel ukradli. Z gminy wybiegli zaalarmowani urzędnicy z Kupściem 
na czele. Zaczęła się bieganina po podwórku, po szosie...
Chłopcy przywarli do ściany komórki...
Później sami nie rozumieli, co ich wtedy na miejscu trzymało. Tymczasem na podwórzu 
zaczęło się gromadzić coraz więcej chłopców i dziewczynek przybyłych na lekcje. Stawali 
zaciekawieni i słuchali.
— Zaraz... zaraz... to przecież niemożliwe. Kto mógłby wziąć?! Przecież furą nie 
podjechał i nie zabrał — uspokajał Kupść roztrzęsionego stróża.
— Kręciło się tu dwu... Myszkowali.
— Czy widzieliście — zwrócił się Kupść do uczniów — żeby ktoś niósł węgiel przez 
wieś?
— Nie, nikogośmy nie widzieli.
— A tych chłopców... jak im tam?
— Baturę i Miksę? — podpowiedział Kropa.
— O, właśnie. Baturę i Miksę widzieliście?
Potrząsali głowami. Nie, nie widzieli.
— Przeszukajcie no, ojciec, podwórko — rzucił Kupść do Kropy.
Kropa bez przekonania zaczął chodzić po zakamarkach podwórka.
Wreszcie znikł w drwalni.
Do zebranych doszły jakieś podejrzane odgłosy, stukot węgla, brzęk wiaderka, a po 
chwili ujrzeli Kropę prowadzącego powoli usmolonych winowajców.
— No, co z nimi? — pytał surowo Kupść.
— Do drwalni nosili — powiedział Kropa z oczami utkwionymi w ziemię.
Kupść otworzył szeroko usta.
— He, do drwalni? Nic nie rozumiem. No, po coście nosili ten węgiel?
Chłopcy milczeli ocierając czarnymi rękami nosy. Gdyby mogli, zapadliby się chętnie 
pod ziemię. Taki wstyd! Na oczach wszystkich urzędników i kolegów.
Kupść wzruszył ramionami i odszedł kręcąc głową. Za nim pośpieszyli urzędnicy, 
oglądając się na chłopców rozbawionymi oczyma. Ostatni z nich pokazał Kropie zegarek. A 
widząc, że Kropa stoi nieruchomo, zawołał:
— Hej, panie Kropa, ósma!
Kropa poczłapał ze spuszczoną głową do swojej komórki, wydostał dzwonek i, patrząc 
chłopcom pod nogi, zaczął dzwonić na lekcje. Długo, dłużej niż zwykle.
* * *
Miksa i Batura nie zdążyli nawet się umyć, gdy na schodach pojawił się punktualny jak 
zawsze Stelmach. Jakoś się tam z grubsza rękami otarli i kryjąc twarze dopadli do ostatniej ławki. 
Goniły ich uśmieszki, pytania i wesołe zaczepki. Tym większą budzili ciekawość, że nikt nie 
rozumiał, co się właściwie stało.
Zaczęła się lekcja.
Jako trzeciego z kolei pan Stelmach wywołał do odpowiedzi Baturę.
— Co to, Batury nie ma? — zapytał nie widząc go na zwykłym miejscu.
Batura wstał łypiąc białymi ślepiami i zaczął coś bełkotać.
Stelmach odwrócił się i osłupiał.
— Co to? Czy to ty, Batura?
— Tak, to ja, proszę pana.
— Co za dowcipy znów! Jak ty wyglądasz?!
— To nie dowcipy, ubrudziłem się tylko, proszę pana.
— A, brudas! Pierwszy raz coś podobnego widzę. Miałem cię zawsze za chłopaka 
czystego, Batura! W tej chwili umyć się!
Batura poczłapał do kącika czystości. Ale dziewczynki od razu narobiły pisku. Niech się 
przypadkiem nie waży wycierać! Ładnie by ręcznik wyglądał!
— No, to co mam zrobić?
Rozglądał się bezradny, ociekający wodą, wreszcie ktoś się zlitował i dał mu chustkę do 
nosa.
Stelmach uspokoił klasę i zabrał się z powrotem do przepytywania uczniów.
Miksa z drżącym sercem krył się za plecami kolegów. Jak to dobrze, że człowiek siedzi w 
ostatniej ławce! Może się uda? Ach, żeby tylko nie wsypali! Czy koniecznie muszą się oglądać? 
O rany, Stelmach już zauważył. Wchodzi między ławki.
— Czemu się tak kryjesz, Miksa? Wstań! Co? Ty też?! — patrzył przerażony na chłopca. 
— Kto jeszcze jest pobrudzony na twarzy, proszę wstać — powiedział rozglądając się po klasie.
Na szczęście więcej brudasów nie było.
Stelmach zwrócił uwagę na konieczność przestrzegania higieny ciała, zapowiedział 
częstsze niż dotąd sprawdzanie czystości osobistej i wreszcie kazał Baturze i Miksie wrócić na 
miejsca.
Batura podparł rękami zbolałą głowę. „Jednak robić dobre kawały jest trudniej niż złe” — 
myślał rozbity duchowo.
— Wprawy nie ma, bracie — pocieszał go Miksa.
„Nie, to los się sprzysiągł na sprawiedliwego — myślał z goryczą Batura. — A niech to 
wszystko!... Taki wstyd!” O... tam Karlik szepce coś do Wiktora. Obaj zerkają na Baturę i 
uśmiechają się złośliwie. Głupcy! Gdyby wiedzieli, jak było naprawdę!
Właściwie to jeszcze wczoraj Batura zdecydował się wyłożyć karty na stół. Powie 
Karlikowi o Kropie, a Karlik niech powie o Bolesławcu! W obecnej sytuacji dwie grupy nie mają 
żadnego sensu. Sprawa Kropy została wyjaśniona ostatecznie. Teraz trzeba skupić siły i wziąć się 
za prawdziwego dywersanta.
Batura wydarł kartkę z zeszytu i zabrał się do pisania.
Ostatecznie, po wielu przeredagowaniach, puścił pocztą ławkową do Karlika pismo treści 
następującej:
Muszę z Tobą porozmawiać w ważnej sprawie na osobności. Przyjdź na przerwie za 
drwalkę.
Karlik przeczytał list i schował do kieszeni. Kiedy jednak wychodził na podwórze, od 
razu dopadł do niego Gola i zaczął trajkotać. Cała przerwa zeszła im na omawianiu szczegółów 
akcji „RP”.
Tymczasem zasępiony Batura na próżno czekał za drwalką. W końcu wylazł i zobaczył, 
że Karlik rajcuje z Golą. Przygryzł wargi z upokorzenia. Zlekceważyli. Nie chcą nawet 
rozmawiać.
Miksa zobaczywszy Baturę przybiegł do niego zaniepokojony.
— Z Golą się znów zwąchali — zasapał pokazując na karlistów. — Chcą go wciągnąć do 
grupy czy jak?
Przez dobre dwie godziny Batura walczył z sobą. Iść do Karlika czy nie iść? Rozmawiać 
czy nie rozmawiać? Czy w ogóle jest sens pertraktować z takim fąflem — ważniakiem, co wolał 
przez całą przerwę paplać z Golą niż przyjść na umówioną konferencję? Naumyślnie nie 
przyszedł. Chciał Baturę upokorzyć. Marchewka. Drań taki. Pyszałek. Cymbał. Myśli może, że 
Baturze na nim coś zależy. Batura ani słowem by się do niego nie odezwał, gdyby nie sprawa. 
Tylko dla sprawy chce się porozumieć, a poza tym nic go Rudniok nie obchodzi. Gdy tylko 
zakończy się akcja, w ogóle nie będzie z nim utrzymywał stosunków. Tak. A zresztą nie ma już o 
czym mówić. Nie przylazł — to nie! Zajmą się Bolesławcem na własną rękę. W każdym razie 
Batura ma czyste sumienie.
Kiedy jednak na lekcji przyrody, zanim przyszedł Gondera, było trochę wolnego czasu, 
Batura zacisnął zęby i przysiadł się do Karlika.
Rudniok zajęty rozmową z Miksą, który pokazywał mu najnowsze kontry Drogosza, 
odwrócił się zdziwiony i na widok Batury podniósł wysoko brwi. Zdawało się Antkowi, że 
uśmiecha się szyderczo.
— Witam prezesa. Czemu mam zaszczyt przypisać tak rzadkie odwiedziny? — rzekł z 
wyszukaną grzecznością.
— Miałeś ze mną rozmawiać — mruknął zaczerwieniony Batura.
— A... ten list — Rudniok leniwie wydobył z kieszeni zmięty papierek. — Zapomniałem. 
To jest... nawet nie zapomniałem, tylko... tylko konferencja stanęła mi na przeszkodzie.
— Nie błaznuj! Mów po ludzku! Albo od razu powiedz, że nie chcesz rozmawiać — 
zasapał Batura.
— O co ci chodzi? — zapytał ostro Karlik.
— Ustaliliśmy, że Kropa nie jest szpiegiem — rzekł ściszonym głosem Batura.
Karlik przyglądał mu się szparkami oczu z ironicznym uśmiechem.
— Dziękuję ci, że mi o tym zameldowałeś — wycedził. — Zresztą o tym to ja dawno 
wiedziałem — dorzucił z lekceważeniem.
Batura miał ochotę kropnąć go w twarz. Opanował się jednak i mówił dalej przyciszonym 
głosem:
— On nie jest szpiegiem, ale z nim jest bardzo... bardzo ciekawa historia... nigdy byś 
nawet nie pomyślał.
— Ech, nie zalewaj, co tam może być ciekawego?
— No, to słuchaj, opowiem ci, a ty mi opowiesz o Bolesławcu, zgoda?
— A, tu cię boli — zaśmiał się Karlik — chcesz mnie naciągnąć. Nie ma głupich. Trzeba 
było śledzić z nami... a teraz dobrze wam tak. Zdychajcie z ciekawości. Nic wam nie powiemy.
Batura posiniał.
— Tu nie chodzi o naszą ciekawość... tylko o sprawę... — wykrztusił. — Ponieważ Kropa 
nie jest szpiegiem, powinniśmy wszystkie siły wytężyć na śledzenie Bolesławca. Dlatego... 
dlatego chcemy go tropić razem z wami.
Karlik uśmiechał się w dalszym ciągu, a potem uciął krótko:
— Nie.
Batura przygryzł wargi do krwi.
— Nie masz prawa sprzeciwiać się.
— Mam.
— Ciekawym jakie.
— Takie, że jesteście ciemniaki i nie nadajecie się do poważnej roboty.
— Jak śmiesz?...
— To ty jak śmiesz do mnie z tym przychodzić? Wtedy zostawiliście nas samych. 
Odeszliście. Wyśmieliście się z nas i z Bolesławca. A teraz...
— Nie przyszedłbym z tym do ciebie, ale to jest ważna sprawa, rozumiesz. Więcej mi 
zależy na złapaniu szpiega niż na gniewach i wstydach. I honorach.
— O szpiega się nie bój. Złapiemy go bez was. Wy byście tylko przeszkadzali — odparł 
dumnie Karlik.
W tej chwili do klasy wszedł Gondera i Batura musiał wiać na swoje miejsce.
Zaraz po lekcji przybiegli do Karlika Wiktor i Stachurka. Ciekawi byli, co mówił Batura. 
Karlik opowiedział im znudzonym, obojętnym głosem.
— Dobrześ mu zalał — skinął głową Wiktor. — Mielibyśmy znów z tymi patałachami... 
Z Miksą i Jońcem? Nigdy! — dorzucił mściwie.
— Ja to myślę — powiedział po chwili Stachurka — że samego Baturę można by przyjąć. 
On nie jest wcale zły i czasem ma dobre pomysły i... jest silny. On by się przydał...
Karlik zapatrzył się w ziemię. Właściwie, to nie miałby nic przeciwko temu, żeby Baturę 
przyjąć... Sam by mu nawet to powiedział, chciał się tylko z nim trochę podroczyć. Pamięta 
przecież dobrze, że wtedy to tylko Miksa i Joniec się śmiali i tylko oni nie chcieli śledzić 
Bolesławca. Batura zachowywał się porządnie. Tylko później trochę się posprzeczali o nazwy 
grupy, ale to głupstwo. Nie, żadnych wielkich pretensji nie można mieć do Batury. Widać 
zresztą, że jest szczery i że mu naprawdę zależy na akcji. Nie wstydził się przyjść pierwszy... Kto 
wie, czy na jego miejscu Karlik zdobyłby się na to.
Biorąc milczenie Karlika za sprzeciw, Stachurka dorzucił:
— Poza tym... poza tym on ma lornetkę.
Karlik pokiwał głową. Tak, lornetka by się przydała.
— Dobrze — powiedział nagle — przyjmiemy go, ale musi podpisać zobowiązanie, że 
się nie będzie rządził.
Uradowany Stachurka pobiegł do Batury. Znalazł go w klasie zapisującego coś ponuro w 
grubym zeszycie. Na widok kolegi zamknął gwałtownie brulion.
— Antoś, chodź! — zasapał Stachurka. — Postanowiliśmy cię przyjąć.
— Kawał jakiś? — Batura chrząknął podejrzliwie.
— Nie kawał, mówię ci.
Batura podniósł się ciężko.
Za drwalką czekali karliści.
— Przyjmujemy cię — powiedział krótko Rudniok.
Batura nastroszył brwi.
— Jak to „mnie”? Grupę przyjmujecie. To znaczy łączymy się.
Karlik potrząsnął głową.
— Tylko ciebie przyjmujemy.
— A co z Miksą, Jońcem i Kryzą?
— Nic. Możesz ich zdemobilizować.
— Nam zależy tylko na tobie — dorzucił uśmiechnięty Stachurka.
Batura nachmurzył się. Gdzieś na dnie serca łechtało to jego ambicję. Nie może 
zaprzeczyć. Ale co z tamtymi? To prawda, że nieraz miał po uszy tego drania Miksy... Ale czy 
wolno mu ich porzucać?
— Ja... ja mówiłem o całej grupie — zachrypiał.
— Mętów z twojej grupy nie potrzeba — rzekł poważnie Karlik. — Sam mówiłeś, że 
najważniejsza jest sprawa. Oni by tylko zawadzali.
— Nie obrażaj moich ludzi — szepnął Batura czerwieniejąc.
— Co ci na nich zależy?
— Nie mogę — sapnął Batura — to byłaby zdrada. Jacy byli, to byli, ale pracowało się 
razem. Albo przyjmiecie wszystkich, albo nikogo.
— Jak chcesz — rzekł urażony Karlik. — Powiedziałem: tylko ciebie.
— No to nie! — Batura zacisnął zęby i wykręcił się na pięcie.
Na środku podwórza podszedł do niego Joniec.
— Co oni chcieli od ciebie?
— Nic — odburknął. — Nie rozłaźcie się po lekcjach!


ROZDZIAŁ XXX
Na tropie karlistów • Manewr taktyczny • W pułapce

Ręką uzbrojoną w lornetkę Batura otarł pierwszą kroplę deszczu, która mu spadła na 
czoło. Żeby tylko znów nie lunęło. Patrzył z troską na bure chmury przewalające się po 
niezdrowym, jesiennym niebie. W Wilczej Górze znów diabeł pali. Po szczycie łażą mgiełki. 
Jeśli przeklęci karliści się nie pośpieszą, ulewa gotowa zgonić go z posterunku. Siedział bowiem 
właśnie okrakiem na konarze pół uschłej gruszy, na Rudym Grzbiecie, i obserwował podwórze 
Osucha.
Od kilku minut czterech podejrzanych osobników wszczęło tam tajemniczy ruch. 
Widocznie Osucha nie ma, bo poczynają sobie zupełnie swobodnie. Prawda. Jutro Wszystkich 
Świętych. Stary pewnie groby porządkuje.
Oho, uwaga, znów się coś dzieje. Czterech podejrzanych osobników chyłkiem opuszcza 
podwórko. Dwu z nich coś niesie na ramionach. Jakiś tajemniczy pakunek dynda im na drążku. 
Oglądają się, ale nie widzą oczu śledzących ich spomiędzy gałęzi. Wkrótce skryły ich drzewa.
Batura zeskoczył z gruszy.
— Maszerujemy! Karliści ruszyli! Kryza, na zwiad! — zakomenderował. — Ciapa niech 
zostanie.
Szczeniak piszcząc toczył się jak bura kulka za Kryzą, do którego czuł specjalną 
sympatię. Batura pochwycił go i przyłożył mu lornetkę do ślepków.
— No... no, uspokój się, będziemy razem obserwować.
W trzy minuty później Kryza przyniósł meldunek potwierdzający spostrzeżenia Batury.
— Wyszli z tajemniczym pakunkiem... Gola jest z nimi.
— Kierunek?
Kryza zawahał się.
— Na Wilczą Górę.
— Bujasz?!
— Naprawdę... sam się dziwię.
— Więc nie idą do Starej Chałupy? To podejrzane. Mówili co?
— Nie słyszałem.
— Ruszamy za nimi. Miksa będzie czujką.
* * *
Karliści zaraz za wsią skręcili w stronę Góry i przemykali się u jej podnóża, ukryci za 
krzakami. Pochód otwierał Gola, za nim dreptali Stopa i Stachurka dźwigając na drążku 
ekwipunek, a na końcu szedł czujny na każdy szelest Karlik. Umyślnie został w tyle. Spodziewał 
się, że po wczorajszej rozmowie Batura będzie chciał go śledzić, a to nic przyjemnego mieć na 
karku obrażonego typka. Gotów szkodzić przez złość, Dlatego Karlik rozglądał się pilnie. 
Kilkakrotnie zdawało mu się nawet, że słyszy za sobą trzask łamanych gałązek, ale nikogo nie 
było.
Nagle zatrzymał się w bezruchu. Usłyszał wyraźnie cienkie szczeniacze szczekanie. 
Obejrzał się i zdawało mu się, że kawałek czyjejś głowy mignął za krzakiem. Dopędził kolegów.
— Ktoś idzie za nami — szepnął — szpiegują nas.
Chłopcy obejrzeli się podejrzliwie.
— To na pewno Batura. Ciapa ich zdradził. Słyszałem szczekanie.
Gola chciał zawrócić i, jak mówił, „przetrącić któremuś kość ogonową”, ale Karlik zdołał 
go przekonać, że to nie jest w stylu wywiadowcy.
— Daj spokój, lepiej wykiwamy ich. Zobaczysz, jakie będą mieli miny.
— Jak to chcesz zrobić? — zapytał Gola.
— Wy pójdziecie dalej, ja skręcę na lewo i będę ich wodził jak głupich po lasku, 
najdłużej jak potrafię, a później postaram się im urwać i dołączę do was.
Pomysł wydawał się dość prosty, dowcipny i złośliwy. Przeszedł jednomyślnie.
— No, to czekajcie na mnie przy szybie — powiedział Karlik — a teraz ruszcie z kopyta.
— Dobra jest.
Kiedy grupa znikła za zakrętem, Karlik zaczął mówić na głos do siebie. To udawał 
piskliwy głos Goli, to znów naburmuszony — Stopy. Używał sobie przy tym ile wlezie, 
obrzucając kropistów ohydnymi wyzwiskami. Umyślnie zwolnił kroku, żeby dać grupie możność 
oderwania się od tropicieli, po czym nie zaprzestając głośnej konwersacji skręcił w drugą stronę 
do lasku.
* * *
Batura dal znak kropistom, żeby zatrzymali się.
— Słyszycie, jak pyskują? — szepnął nadsłuchując.
— Pewnie się kłócą.
— Nie... mówią coś o nas.
Wytężyli słuch i po chwili wydłużyły im się miny. Tematem dyskusji były mało 
chwalebne cechy kropistów.
— Batura jest tchórzliwszy od królika — mówił jeden głos.
— Widziałem, jak zląkł się pchły, kiedy mu nadepnęła na odcisk — odpowiedział drugi.
— To w ogóle same patałachy.
— A Miksa największy.
— Łajzy!
— Fagasy!
— Pitekantropusy!
— Zetrzeć z powierzchni kropistów, plemię płaczliwe!
Batura mruczał wściekły. Najchętniej byłby wyszedł z roli wywiadowcy i zapłacił im za 
te zniewagi. Miksa i Joniec tylko czekali na sygnał. Jednakże dla dobra sprawy postanowił 
poświęcić miłość własną i powstrzymywał szlachetny zapał towarzyszy.
— Później im zapłacimy, a teraz lepiej pilnujmy tropu.
— Patrz, gdzie oni skręcają. Więc nie idą do kopalni? — rzekł zdziwiony Miksa.
Batura przystanął. Rzeczywiście słychać było wyraźnie głosy po lewej stronie ścieżki. By 
nie stracić tropu, pośpieszyli szybko w tę stronę i zagłębili się w lasek. Miksę jako czujkę 
wypuścili przodem. Droga była trudna. Trzeba było przedzierać się przez gęste, kłujące gałęzie. 
Karliści szli jakimś krętym, bardzo dziwnym szlakiem.
Po dziesięciu minutach tropienia Miksa zatrzymał się zdezorientowany.
— Co u diabła? Zdaje mi się, że chodzimy w kółko.
— No, to jak prowadzisz? — rzekł zły i zmęczony Batura.
— Prowadzę dobrze, bo za śladem. A że oni dostali kręćka, to nie moja wina.
— Ty uważaj, żeby nas nie nabili w butelkę.
Po tej krótkiej wymianie zdań chcieli ruszyć dalej.
Na próżno jednak Miksa wytężał oko i ucho. Karlistów ani widu, ani słychu. Ulotnili się 
w zdumiewający sposób, zaprzestając swej namiętnej konwersacji.
— Znikli, nie widzę ich — bąknął bezradnie — a jeszcze przed chwilą słyszałem tego 
bubka, Karlika.
— Fujaro, straciłeś ślad!
— A gdzie Ciapa?
— Nie ma Ciapy!
— Widocznie poszedł z nimi.
Cały kwadrans stracili na szukanie śladów. Wreszcie Miksa odnalazł pojedyncze ślady 
butów na mokrym piasku.
— To buty Karlika. Ale dlaczego tylko jego? Przecież była ich cała banda.
Batura badał w ponurym milczeniu kierunek śladów.
— Idioci z nas... Jasne, że idą w stronę szybu.
— A to kołowanie?
— To był manewr taktyczny, ofermo!
* * *
Oderwawszy się od tropicieli, Karlik, ile sił w nogach, pośpieszył do starych 
kamieniołomów. Był już w połowie drogi, gdy poczuł, że coś mu się pęta pod nogami. Ku 
swojemu zdziwieniu rozpoznał Ciapę. Z początku chciał go odegnać, ale okazało się, że to wcale 
nie takie łatwe. Szczeniak wracał z piskiem. W końcu dał mu spokój, bo przyszło mu na myśl, że 
odegnany psiak mógłby naprowadzić na jego trop kropistów.
Ledwo znalazł się w kamieniołomach, zobaczył, że z otworu Dzikiego Szybu macha na 
niego ręka. Odetchnął z ulgą. Widocznie górników już nie ma. Zatem wszystko w porządku.
Towarzystwo było już przebrane, lampa zapalona. Goli nie mógł poznać. W 
nieprzemakalnym płaszczu ojcowskim z kapturem, obwiązany sznurami, wyglądał jak mnich 
żywcem przeniesiony ze średniowiecza. Również Wiktor, nauczony doświadczeniem pierwszej 
wyprawy, miał na głowie kaptur. Jakiś damski, kraciasty, czerwono-zielony. Widocznie odczepił 
go siostrze od płaszcza.
Zasypali Karlika pytaniami:
— No, jak ci poszło? Dali się wykiwać? Jak im się urwałeś?
— Zwyczajnie — uśmiechnął się Karlik wyciągając gumowe buty. — Dostali kręćka i 
stanęli jak głupi. Widzę, że się kłócą, no, to skorzystałem i w nogi.
Rozprawialiby jeszcze dłużej, ale podniecony Gola przynaglał do pośpiechu.
— Jazda, jazda, panowie, czasu nie ma!
Kiedy Karlik z ciekawości wyjrzał po raz ostatni na dwór, ludzi Batury jeszcze nie było. 
Po rudych skałach pryskał za to rzęsisty deszcz.
„Nie dość, że trop stracili, to jeszcze zmokną na dodatek” — pomyślał z satysfakcją.
W doskonałym nastroju zaczęli się zapuszczać w głąb pochylni. Psiak piszcząc kręcił się 
koło nich. Bał się widać ciemności i wody. Ale po pewnym czasie pogodził się z nową trasą i 
nawet zaczął obwąchiwać ściany.
Gola przypatrywał mu się z uznaniem.
— Rasowy szczun — mruknął do Stachurki.
Pochylnia wykuta była w litej skale. Musiała mieć blisko dwa metry wysokości, bo nawet 
Gola, gdy podniósł rękę, ledwie dostawał do stropu. Z lampą szłoby się nawet zupełnie znośnie, 
tym bardziej że droga wiodła pochyło w dół, gdyby nie woda. Mało tego, że wszystko naokoło 
błyszczało od wilgoci, a po ścianach ściekały tu i tam warkoczyki wody, to jeszcze kapało gdzieś 
z góry prosto na nos. Tylko kapturowcy — Gola i Wiktor — nic sobie z tego nie robili.
Co jakiś czas na drodze spotykano głazy olbrzymie, oślizgłe, wymyte przez wodę. 
Oberwały się u stropu kiedyś, dawno temu, może przed setkami lat, i tak zostały. „Kto wie, czy z 
każdym nie jest związana jakaś tragedia ludzka — myśli Karlik. — Malinowski mówi, że 
dawniej praca górnika była wielkim ryzykiem. Katastrofy i wypadki zdarzały się na porządku 
dziennym”. Chłopcy mimo woli spoglądali w górę, czy i im co nie grozi. Uczyli się przecież na 
geografii o erozji, jak to woda i powietrze nadkruszają skały. Wisi sobie później taki głaz nad 
chodnikiem i czeka, aż kto będzie przechodził. Wystarczy wstrząs od kroków idącego człowieka, 
żeby się oberwał. Nie byłoby nic dziwnego, gdyby i ich to spotkało. Przejęty tym Stachurka tak 
się zapatrzył, że potknął się i wpadł po kolana w jakąś dziurę pełną wody. Nalało mu się do 
gumowców i jeszcze guza sobie nabił. Już jednak mimo wszystko lepiej patrzeć pod nogi. Dno 
chodnika, czyli, jak mówi Karlik, spąg, stawało się coraz bardziej nierówne i kryło w sobie 
zdradliwe zasadzki, ukryte pod powierzchnią wody. Normalnie płynęła ona wartkim strumykiem 
pod ścianą, ale miejscami rozlewała się na całą szerokość chodnika i trzeba było brodzić nieraz 
po kolana.
Niespodziankę sprawił Ciapa. Mimo szczenięcego wieku i wyraźnego wstrętu do zimnej 
kąpieli dawał sobie doskonale radę z wodą. Kiedy drogę zagradzało większe rozlewisko, którego 
nie można było ominąć, najpierw piszczał przeraźliwie, ale widząc, że wszyscy przechodzą, 
rzucał się desperacko w „spieniony nurt” i przepływał wśród głośnego dopingu chłopców.
Wkrótce jednak zaczęły im się przykrzyć te ciągłe zawody z wodą. To dobre na pięć 
minut, ale męczyć się tak przez całą drogę... Tym bardziej, że nic nie wskazywało na poprawę 
sytuacji. Wprost przeciwnie. W miarę jak schodzili niżej, wody było coraz więcej. Gdzieś z 
pobliża dochodził okropny szum i trzask, jakby znajdował się tam co najmniej młyn albo 
wodospad.
Wraz ze zmęczeniem ogarnęły ich ponure refleksje co do szans całej akcji „RP”.
— Jak tam wszędzie jest taka woda, to twoja piłka popłynęła sobie Bóg wie jak daleko — 
zauważył głośno Karlik obracając się do Goli.
— Trzeba było z łódką się wybrać. Nie wiadomo, czy tam można wszędzie dojść.
— Nie bójcie się. Gola świetnie pływa... popłynie — pokpiwał Wiktor.
Ale był to humor wisielczy. Gola posępniał i kurczył się coraz bardziej w swoim habicie. 
Tylko siny nos sterczał mu żałośnie spod kaptura.
Po kilkunastu minutach uciążliwej drogi doszli wreszcie do „filaru”. Tak nazwał Karlik 
miejsce, gdzie pochylnia rozszerzała się w szeroką pieczarę. Dno tej pieczary przypominało 
kształtem ogromny lejek. Pośrodku czerniał otwór wewnętrznego szybu, w który z szumem i 
hukiem wpadała struga wody. To ona robiła tyle hałasu.
— Zupełnie jak wodospad — powiedział Gola, ciekawie wysuwając nos spod kaptura.
— Czy tamta kopalnia, gdzie pracują górnicy, też taka mokra? — pytał Stachurka.
— Tam pracują bez przerwy pompy — odparł Karlik. — Bez pomp może wyglądałoby 
jeszcze gorzej. Sztygar Malinowski mówi, że największym wrogiem naszej kopalni jest woda. 
Gdzieś tutaj w pobliżu ma się znajdować podziemne jezioro.
Wiktor zbliżył się do szybu i zajrzał, czy jest drabina. Była. W świetle latarki błyszczały 
złowrogo oślizgłe szczeble, wiodące gdzieś... zdawało się, w nie kończący się dół.
— Brr... i my tam mamy zejść? — wzdrygnął się Gola. — Gorzej niż do studni, bo z 
wodą na grzbiecie.
— Ty nie masz co narzekać w swoim płaszczu, ale my?
— Przemoczymy się zupełnie — szepnął Stachurka.
— To już może lepiej rozebrać się — zauważył Wiktor.
— Z koszulą w zębach niewygodnie — uśmiechnął się Karlik. — Jak będziemy ostrożnie 
schodzić, to się nie bardzo zamoczymy. Szyb jest szeroki.
To mówiąc, pierwszy wsunął się do otworu.
Drabina miała dość rzadkie szczeble i trzeba było dobrze wyciągnąć nogę, zanim się 
natrafiło na następny. Składała się, jak zauważyli, z pięciu drabin opartych na półkach skalnych. 
Największą trudność stanowiło przechodzenie z jednej drabiny na drugą, bo następna drabina 
stała zawsze trochę z boku i trzeba było dawać potężny krok w lewo lub w prawo. Pierwsze dwie 
drabiny były stare i tylko gdzieniegdzie miały doprawione nowe szczeble. Dopiero trzy następne 
bieliły się drzewem świeżo ciosanym.
— Licz szczeble — powiedział Karlik do schodzącego za nim Wiktora — obliczymy 
później, jak głęboki jest szyb.
Wiktor obliczył wszystkich szczebli trzydzieści pięć. Rudniokowi wypadło trzydzieści 
sześć.
Na dole chodnik rozwidlał się w trzech kierunkach. Dwa chodniki szły wyraźnie pod 
górę, trzeci, bardzo mokry, opuszczał się pochyło w dół. Nie ulegało dla nikogo wątpliwości, że 
właśnie w tym chodniku należało szukać piłki.
Zapuścili się w niego nie bez lęku. Nie budził zupełnie zaufania. Był niski, tak, że w 
niektórych miejscach musieli pochylać głowy. Woda płynęła tu całą szerokością spągu. Posuwać 
można się było tylko przy zachowaniu największej ostrożności, gdyż gdzieniegdzie woda sięgała 
po kolana i wlewała im się do cholew. Czasami odnosili wrażenie, że gdzieś w górze zerwała się 
tama skalna trzymająca na uwięzi jezioro i masy wodne walą za nimi, by ich pogrzebać w skalnej 
pułapce.
— Jak głęboko jesteśmy pod ziemią? — zapytał Wiktor.
Karlik widząc rozszerzone strachem źrenice machnął lekceważąco ręką.
— Głupie pięćdziesiąt metrów najwyżej.
— Skąd wiesz? — zapytał Gola.
— Tak obliczam. Pochylnia u góry schodziła upadem chyba ze dwadzieścia metrów. 
Szyb... łatwo obliczyć po drabinach. Naliczyłem trzydzieści sześć szczebli...
— Nie, trzydzieści pięć — sprostował Wiktor.
— To już głupstwo... Szczeble były co pół metra... może co czterdzieści centymetrów. 
No, to wypadałoby, że szyb ma jakieś piętnaście, szesnaście metrów. Teraz tym przeklętym 
chodnikiem zeszliśmy też najwyżej piętnaście metrów.
— Pięćdziesiąt metrów to sporo. Powinno już być ciepło, a tu zimno jak w psiarni — 
mruknął Gola rozcierając kolana.
— Niby dlaczego ma być ciepło? — zapytał Stachurka.
— Jak to, to nie wiesz? W środku ziemi jest taki żar, że się skały topią, a żelazo to w 
ogóle pływa jak jajecznica na rzadko. Sądej mówi, że dlatego im głębiej, tym cieplej. Dziwne, że 
tutaj jakby na odwrót — coraz zimniej.
Karlik uśmiechnął się z politowaniem.
— Głupi, pięćdziesiąt metrów to jest nic. Jakbyś był pięćset metrów, to byś się już 
porządnie spocił. Sądej mówi, że temperatura rośnie o dwadzieścia stopni na każdy kilometr w 
głąb ziemi, to znaczy, że na pięciuset metrach byłaby o dziesięć stopni wyższa niż na 
powierzchni. Teraz mamy na dworze piętnaście, to znaczy, że pół kilometra w głąb już by było 
dwadzieścia pięć. Wystarczyłoby, nie?
— Iii, to chyba lipa. Bo w każdym razie pod ziemią nawet na pięćdziesiątym metrze 
powinno być o ten jeden stopień cieplej, a tu chyba jeszcze o parę stopni zimniej niż na dworze. 
Przecież wszyscy czują — mruczał Wiktor.
— Bo te obliczenia stosują się tylko do większych głębokości — bronił się Karlik — a 
tutaj — machnął lekceważąco ręką — tutaj tak, jak w zwyczajnej piwnicy.
— Mogłeś o tym wszystkim powiedzieć przed wyprawą — jęknął Stachurka.
— Jak to, nie mówiłem, żebyś się cieplej ubrał?
Chłopcy marzli jeszcze i z tego powodu, że każdy z nich miał już wodę w butach. 
Chlapiąc ciężko brnęli naprzód, ale coraz mniej mieli nadziei. Na próżno Gola łudził się, że piłka 
zatrzyma się w którymś z wirów kręcących się w załomach chodnika. Nigdzie jej nie było. Uszli 
tak może ze trzysta metrów. Wody wciąż przybywało. Wkrótce nie dało się już iść. Stanęli 
bezradni nad przewalającą się im koło kolan wodą, czarną i martwą. Pływać jakoś nikt nie miał 
ochoty. Nawet Gola.
— Musisz chyba pożegnać się z piłką — mruknął bezlitośnie Karlik. — Pewnie porwało 
ją z prądem, gdzieś na koniec kopalni.
Gola milczał ponuro, skurczony w swoim habicie.
— Miksa z Jońcem odkupią — zachrypiał w końcu.
Droga powrotna była trzy razy cięższa. Szli bowiem pod górę i pod prąd. Umęczeni i 
zziajani przybyli wreszcie pod szyb. Przybyli i... stanęli jak wryci. Drabiny nie było.
Nie chcieli zrazu oczom wierzyć. Karlik podniósł lampę do góry. Ani śladu.
— Może... może pomyliliśmy chodniki? — wykrztusił Gola.
Ale o pomyłce nie było mowy. To był ten sam szyb. Z czarnej otchłani ściekała z hukiem 
woda rozbijając się po ścianach, w wirze przy głazie, o trzy kroki, kręciło się kilka wiórów 
drzewa.
— Ktoś zdjął — wyszeptał zdrewniałymi z przerażenia wargami Karlik.
— Kropiści zabrali, mówię ci, przez złość — rzekł struchlały Wiktor.
— Albo po prostu górnicy... — wykrztusił Stachurka — skończyli robotę i zdjęli. A 
teraz... będą wysadzać... w powietrze.
Powiało grozą. Gola spojrzał na chłopców wysadzonymi na wierzch ze strachu oczami, 
oblizując nerwowo wargi. I nagle zaczął krzyczeć okropnym, zwierzęcym głosem:
— Ratujcie! Ludzie! Ra...
Karlik rzucił się na niego i zatkał mu usta.
— Nie krzycz!
— Cze... czego? — bełkotał Gola.
— A jak tu jest... ktoś... na dole?...
— Kto?
— On... wiesz.
Gola podniósł rękę do ust. Nowe przerażenie rozszerzyło mu źrenice.
Słowa Karlika wywołały wręcz przeciwny skutek. Nie panując już nad sobą, zaczął 
krzyczeć jeszcze głośniej, jeszcze rozpaczliwiej:
— Ludzie!... Ludzie!... Drabina!... Ratunku!...
Potem zamarł w nasłuchiwaniu... Kaptur opadł mu na plecy, mokre włosy kleiły się do 
czoła. Ale nie było słychać żadnej odpowiedzi. W martwej ciszy szeleściła obojętnie woda 
rozbijająca się po kamieniach.
Znów zaczął wołać, ale z gardła wydobył mu się tylko zachrypły pisk. Znów nasłuchiwał.
— Nie ma nikogo — wybełkotał. — Co my teraz zrobimy?... Boże!... Boże! No, czego 
stoicie? — chrypiał na chłopców. — Krzyczcie... wołajcie... Może usłyszą.
Nagle znieruchomiał z oczami utkwionymi w jakiś przedmiot pod ścianą. Chłopcy 
powędrowali za jego wzrokiem.
Pod skałą, spychany wodą, kołysał się krótki kawałek białej deski. Gola schwycił go 
łapczywie i obejrzał. Na jednej stronie widać było jakiś napis ołówkiem.
Karlik odczytał na głos:

Nędzni oszuści i oportuniści, zostaliście zdemaskowani. Zamiast tropić 
Bolesławca szukacie piłki.

A pod spodem inną ręką dopisano:

Czemu zdjęliście ostatnie drabiny? Pomoglibyśmy wam szukać. 
Czekaliśmy na was godzinę, ale już dłużej nie mamy czasu.
Podpisano: Grupa operacyjna „S1”.

Chłopcy popatrzyli po sobie zdumieni.
— Co oni piszą? — wykrztusił Gola. — Zwariowali, czy co? My mielibyśmy zdejmować 
drabinę? Nic nie rozumiem!
— Czekaj — mruknął zamyślony Karlik — to ważna wskazówka, że oni tak myślą. Piszą, 
że byli godzinę na górze, to znaczy, że widzieliby, gdyby w tym czasie ktoś zdejmował z góry 
drabinę. Sami też nie zdjęli. — Karlik popatrzył przerażonymi oczyma na Wiktora. — Z tego 
wypadałoby, że...
— Że ten, co zdjął drabinę, jest tu... na dole — wyszeptał Wiktor. Obejrzeli się trwożliwie 
dookoła, lecz poza szumem wody nie słyszeli nic.
— Czy jesteś pewien, że to nikt z góry?... — zapytał drżącym głosem Gola.
— No, tak zupełnie to nie. Górnicy mogli sprzątnąć drabinę, zanim zjawili się kropiści.
— To znaczy, że teraz wysadzą — bełkotał przerażony Gola.
— Słuchaj... a... a kto by mógł sprzątnąć drabinę tu na dole? — zapytał pobladły 
Stachurka.
— No... on... — zawahał się Karlik.
— Bolesławiec?
Karlik przytaknął głową.
— Pamiętacie, jak jeszcze staremu Mikołajowi drabinę ktoś buchnął?
Chłopcy milczeli, przykuci przerażeniem do miejsca. Obojętne, jak się tłumaczyło 
zniknięcie drabiny, jedno nie ulegało wątpliwości, że znajdują się w śmiertelnym 
niebezpieczeństwie. Jeśli drabinę zabrali górnicy, przystąpią teraz do wysadzenia szybu i 
chłopcom grozi pogrzebanie w skalnym grobie. A jeśli... Bolesławiec — śmierć z jego ręki.
Wzrok chłopców wędrował to w czarną czeluść szybu, to w dwa tajemnicze chodniki. W 
którymś z nich ukrywał się on.
— Co robić?... Czego milczycie?... Chłopaki... Co robić? — denerwował się Gola.
— Nie lamentuj — syknął Karlik — trzeba pomyśleć... Z każdej sytuacji jest wyjście.
— Ale nie z grobu.
— Czemu oni piszą „zdjęliście ostatnie drabiny”? — zastanawiał się na głos Karlik. — 
No tak, drabin było pięć. Z tego by wynikało, że nie wszystkie drabiny zostały zdjęte, tylko 
ostatnie, to znaczy najniższe. Może gdybyśmy się jakoś wspięli na kilka metrów, 
dosięgnęlibyśmy górnych drabin, tych, co zostały.
Podszedł do szybu.
— Podsadźcie mnie.
Chłopcy skwapliwie podnieśli go do góry.
— Nie tak, to za mało. Ty się wdrap na Golę — powiedział do Wiktora — a ja na ciebie.
Chcieli jeszcze postawić na tej piramidzie Stachurkę, ale Gola nie mógł ich udźwignąć, 
choć się opierał o skałę.
W rezultacie na szczycie piramidy stanął Karlik z lampą w ręku. Woda ciekła mu za 
kołnierz i zalewała lampę, ale on skrupulatnie badał szyb. Rzeczywiście, na jakieś sześć, siedem 
metrów nad sobą ujrzał końce drabiny wsparte na wąskim występie skalnym. Ale jak się tam 
dostać?
Gdyby szyb był na tyle ciasny, żeby można było opierać się plecami o jedną ścianę, a 
nogami o drugą, wtedy można by się gramolić, ale niestety szyb miał prawie półtora metra 
szerokości i nie dawał żadnego oparcia. Na próżno szukał Karlik jakiegoś występu skalnego, 
którego mógłby się uchwycić. Wszystko oślizgłe od wody, wygładzone. Na wysokości głowy 
miał tylko wąską półkę, o którą wspierała się zdjęta drabina, parę szerokich na grubość ołówka 
otworów po hakach, i to wszystko. Następna półka, o trzy metry wyżej, była taka wąska, że 
szkoda marzyć, by mogła utrzymać człowieka. Gdyby mieli narzędzia jak taternicy! Choćby jakiś 
młotek.
Nagle olśniła go jedna myśl. Przecież mają sznury. Gdyby tak udało się przerzucić sznur 
przez ostatnie szczeble drabiny!
— Podaj mi sznur — zachrypiał do Stachurki. — Na końcu sznura uwiąż kamień.
Stachurka gorliwie spełnił polecenie. Zaopatrzony w ciężarek sznur doskonale wylatywał 
w powietrze, ale nie chciał trafić między szczeble drabiny. Za trzecim razem kamień spadł prosto 
na głowę Goli, który stracił równowagę, i piramida zawaliła się. Wiktor, a jeszcze bardziej Karlik 
potłukli się dotkliwie.
Mimo to nie zaprzestali prób. Stachurka okazał się lepszym miotaczem od Karlika. 
Chociaż rzucał z dołu, o parę metrów niżej od niego, udało mu się parę razy uderzyć o drabinę. 
Zachęcany przez towarzyszy, nie ustawał w wysiłku i wreszcie po kilkudziesięciu bezowocnych 
próbach z piersi chłopców wydarł się tryumfalny okrzyk. Kamień przeleciał między szczeblami i, 
opadając za drabinę, przewlókł przez szczeble sznur. Od razu zrobili na jego końcu pętlę, 
przeprowadzili przez nią drugi koniec i zaciągnęli mocno na szczeblu.
— Kto pierwszy na ochotnika? — zapytał Karlik.
— Ja — zapalił się Stachurka rozruszany sukcesem.
— No to jazda.
Stachurka zaczął wspinać się powoli. Chłopcy z podniesionymi do góry głowami śledzili 
każdy jego ruch. Żeby mu tylko ręce nie omdlały!
I nagle... Sami nie wiedzieli, jak to się stało. W pewnym momencie rozległ się 
przeraźliwy krzyk, trzask i łomot.
Kiedy oprzytomnieli, zobaczyli, że leżą wszyscy na dnie szybu. Obok nich szczątki 
szczebli.
Karlik wygramolił się pierwszy. Bolały go rozbita noga i ramię. Najbardziej bał się o 
Stachurkę. Ale zobaczył, że chłopaczysko siedzi całe i zdrowe, tylko oszołomione. Spadł z 
wysokości dwu metrów, i tak szczęśliwie, że na towarzyszy! Dostał tylko zerwanym szczeblem 
drabiny, ale nie odniósł innych obrażeń. Najwięcej poszkodowani byli Gola i Stopa, którzy 
niechcący posłużyli za materac bezpieczeństwa niefortunnemu taternikowi. Obaj mieli rozbite do 
krwi nosy. Ale też grzebali się już powoli. Hełmy górnicze znów się przydały.
Karlik zbadał zerwany szczebel.
— Był na pół przegniły — orzekł z goryczą. — Nie wytrzymał obciążenia.
Musiano zaniechać prób wydostania się tym sposobem z pułapki. Stachurka ważył 
najmniej z nich wszystkich, no i jeśli jemu się nie udało, to innym tym bardziej.
— No i co teraz zrobimy? — spytał Stachurka.
— Nie martwcie się. Nie martwcie... — powtarzał Karlik. — Jeszcze nic straconego... 
Przecież Batura z chłopcami wie, gdzie jesteśmy. Będą nas szukać. Zaraz znajdą. Jeśli do tego 
czasu nie wylecieliśmy w powietrze razem z szybem, to znaczy, że górnicy odłożyli całą robotę.
Postanowili czekać. Cóż zresztą innego im pozostało? Karlik potrząsnął lampą. Wewnątrz 
gruchotał jeszcze karbid.
— Starczy na parę godzin — powiedział z jękiem Gola — świeżo naładowałem. 
Przykręć, to będzie na dłużej.
Karlik przykręcił kurek. Z szerokiego, białego płomienia zrobił się czerwony, cienki wąs.
Czas dłużył się nieskończenie. Z zimna kostniały im nogi. Rozłożyli na suchym głazie 
worek i siedzieli skuleni wpatrując się w czarny szyb i nadsłuchując, czy nie nadchodzi pomoc. 
Wkrótce zaczęli wszyscy dygotać z zimna.
— Tak to się wykończymy, panowie — zeskoczył z głazu Karlik. — Gimnastyka, 
gimnastyka na rozgrzewkę! — zaczął boksować otępiałego Stopę.
Ale chłopców ciężko już było rozruszać. Zmęczenie, chłód, porozbijane głowy, nieudane 
próby ocalenia przybiły ich ostatecznie.
Wtem jak na komendę wszyscy podnieśli głowy. Z głębi chodnika poprzez monotonny 
szum wody dobiegło ich cichutkie, ale wyraźne kucie.
— Górnicy — szepnął Karlik. — Może z kopalni przekuwają tu chodnik — dodał 
podniecony.
— E, przecież sam mówiłeś, że mają ten szyb wysadzić — zauważył Gola.
— Mają, no i co z tego? — zapalił się Karlik. — Może właśnie dlatego chcą go wysadzić, 
że zaczynają roboty w tej części kopalni i nie chcą, żeby było drugie, „dzikie” wejście.
— Myślisz, że dla zabezpieczenia?
— A pewnie.
— Naprawdę słyszałeś, że tu mają być prowadzone jakieś roboty? — wtrącił Wiktor 
niedowierzająco.
— To co, że nie słyszałem — odburknął Karlik. — Myślisz, że oni co mówią? Ojciec jest 
teraz taki tajemniczy...
Wtem rozległ się cichy głos Stachurki:
— A... a jeśli to Bolesławiec?...
Zapanowało milczenie.
— Po co on miałby kuć? — odezwał się po chwili Gola. — To przecież nie górnik.
— Może chce się dostać do kopalni — odparł Stachurka.
Zatkał ich tym podejrzeniem.
Tymczasem kucie to ucichało, to znów wzmagało się. Karlik słuchał chciwie, patrząc z 
rozterką na twarze kolegów.
— Pójdę i zobaczę — powiedział nagle.
— Nie chodź... jeszcze cię ukatrupi — szepnął przerażony Stachurka.
Widząc jednak, że Karlik sięga zdecydowanie po lampę, zerwał się na nogi.
— Idę z tobą!
— I ja! — powiedział Wiktor.
— No, to i ja! — oświadczył Gola.
— Zostań, ktoś musi zostać. A jak przyjdzie pomoc?
— Nie, nie zostanę sam.
Ponieważ nikt nie chciał zostać, ruszyli wszyscy. Najpierw zastanawiali się, w który 
chodnik. Zapuszczali się „na próbę” to w jeden, to w drugi, ale podejrzane kucie słychać było 
równie dobrze w obu. Na chybił trafił wybrali więc prawy. Chodnik był bardzo obszerny, ale 
nierówny, pełen bocznych wyrw i zakamarków, jakby próbowano w kilku miejscach robić 
rozgałęzienia i zaniechano.
— O, tu dawniej odchodziła robota! — mruknął Rudniok. — Widać, że gwarkowie szli za 
żyłami. Tu kiedyś musiało im się trafić całe gniazdo — pokazał na nieckowate wgłębienie w 
chodniku.
Uszli może ze sto metrów, gdy nagle gdzieś za ich plecami rozległ się huk straszliwy. Pęd 
powietrza rzucił ich na ścianę. Lampa zgasła. Czuli, że w oczach mają pełno piekącego pyłu, a w 
uszach potworny, nieustający szum.
Karlik po omacku odnalazł lampę i zapalił. W nie opadłej jeszcze kurzawie zobaczył 
najpierw gdzieś nisko kaptur, a potem jęczącego na kolanach Golę. Obok miotała się szara, 
skomląca kulka. To Ciapa. Reszty towarzystwa nie było widać.
— Wiktor! Stachurka! Gdzie jesteście?! — krzyknął przestraszony.
— Tu... — rozległy się żałosne stękania o kilka metrów dalej.
— Cali?
— Cali.
— Czy tobie też tak w uszach szumi? — zapytał Stachurka.
— Tak. Zupełnie jak morze.
— To pewnie od wybuchu.
— A co to właściwie było? — zapytał Wiktor.
— Ty się jeszcze pytasz? — zaśmiał się jakimś nienaturalnym, strasznym głosem Gola. 
— Wysadzili szyb. Rozumiesz? Jesteśmy żywcem pogrzebani! — znów zaniósł się swoim 
strasznym śmiechem.
Chłopcy stali jak skamieniali. Nagle ujrzeli, że coś błyska im pod nogami i chlupocze. To 
woda! Skąd tyle jej się tu wzięło? Sunie szerokimi językami, podnosi się...
— Uciekajmy! — krzyknął Rudniok. — Woda zatapia chodnik!
Chłopcy rzucili się w kierunku szybu.
— Gdzie biegniecie?! — wołał za nimi Rudniok. — Nie widzicie, że stamtąd przecież 
płynie?
Chłopcy zatrzymali się. Przed nimi szalała woda. Całe kaskady wody, czarne, błyszczące 
jak smoła, z szumem i hukiem przeraźliwym spadały gdzieś z góry. Pieniąc się i rozpryskując o 
skały, wypełniały szybkim nurtem chodniki. A wszystko to pokrywała mgła — tysiące 
drobniutkich kropelek zawieszonych w powietrzu na cząsteczkach kurzu skalnego i mieniących 
się złotawo w blasku lampy.
Cofnęli się przerażeni i zaczęli uciekać w przeciwną stronę, ile sił w nogach.
A woda ścigała się z nimi.
Mimo, że ten chodnik prowadził wyraźnie pod górę, chłopcy myśleli, że obniża się on 
coraz bardziej. Ale to nie chodnik się obniżał, to wody przybywało.
Ciapa stracił grunt pod nogami i płynął z żałosnym skomleniem. Karlikowi zrobiło się żal 
psiny i wziął go na ręce.
Wkrótce brodzili już do połowy łydek. Jedyne, co ich mogło uratować, to zahamowanie 
się przypływu, ale wody przybywało coraz więcej.
„A co będzie, jeśli chodnik jest ślepy i skończy się nagle? — Karlikowi włosy stanęły na 
głowie. — Albo jeśli obniży się niespodziewanie?” — Nie znali go przecież zupełnie, uciekali na 
ślepo, ujęci w straszliwą pułapkę wody i skały. Trzydzieści metrów pod ziemią. A wreszcie 
najstraszniejsza, odbierająca wszelką nadzieję myśl: „Co będzie, jeśli szyb został naprawdę 
wysadzony?”
Wkrótce każdy zdał sobie sprawę, że niebezpieczeństwo jest śmiertelne, a zguba bliższa, 
niż przypuszczali. Woda sięgała już po kolana i wlewała się do butów. Biec było coraz trudniej. 
Nogi drętwiały im z zimna, a na czołach pot perlił się kroplami. Śmiertelnie znużeni, 
podtrzymywali się wzajemnie, żeby nie upaść. Niebawem woda sięgała im już do bioder.
— Nie idę dalej — jęknął Gola. — My się nigdy nie wydostaniemy.
— Wydostaniemy! Nie bój się! — dyszał Karlik. — Jeszcze trochę, no, Stefek.
Gola trząsł się na całym ciele i miał wielkie, obłąkane strachem oczy.
— A jak to jest ślepy chodnik?
— Nie, to na pewno nie jest ślepy chodnik — powtarzał z uporem Rudniok.
Upływały minuty pełne grozy. Woda podnosiła się ustawicznie, jakby ktoś gdzieś w 
górze stale pompował w tym samym tempie. Lecz widać rozstrzygnięcie losów nieszczęśliwych 
ofiar miało być szybsze, niż się zrazu wydawało. Bo oto niespodziewanie napłynęła nowa fala — 
poziom wody podskoczył od razu o jakieś dziesięć centymetrów i zaczął przybierać w nowym, 
wzmożonym tempie. Widocznie głębiej położone korytarze zostały już całkowicie zalane i cała 
masa runęła na chodnik, którym szli chłopcy.
Uderzenie było tak silne, że chłopcy padli twarzą na wodę. Karlik upuścił Ciapę. Psiak 
poszedł pod wodę, ale zaraz wypłynął i bijąc łapkami zaczął raźno posuwać się naprzód. Chłopcy 
też doszli do wniosku, że już lepiej pływać niż przedzierać się w wodzie po piersi. Nieraz w 
skwarne dni lipca biegli do Wiernej Rzeki i paćkali się w wodzie, a później kładli na plecach i 
woda niosła ich na wznak z prądem, póki nie najechali plecami na mieliznę. Czy myślał kto z 
nich wtedy, że przyjdzie im płynąć pod potężnej grubości pokrywą skalną, podziemnym 
korytarzem, w ciemnościach i lodowatej wodzie, w zaciekłej walce o życie?
Tylko jeden Gola szedł dalej z lampą na ramieniu.
Wreszcie woda podniosła się tak wysoko, że dzieliło ją od stropu nie więcej niż 
dwadzieścia centymetrów. Miejscami fala tłukła już o sklepienie.
Zrozumieli, że to koniec...
Gola oparł się o ścianę i dyszał ciężko.
Karlik zauważywszy, że światło zostaje w tyle, obejrzał się na niego.
— Płyń, stary! — krzyknął usiłując przekrzyczeć szum. — Słyszysz? Płyń!
— Po co... wszystko jedno, czy tu... czy metr dalej — wymamrotał słabym głosem Gola.
Karlik nie usłyszał tych słów, ale zrozumiał, że Gola ma już dosyć. Ostatnim wysiłkiem 
podpłynął do niego, wziął lampę i pociągnął go za sobą. Widząc, że się opiera, zacisnął zęby i 
uderzeniem w pierś pozbawił go równowagi. Gola zanurzył się z głową, ale zaraz wypłynął na 
powierzchnię. Krztusząc się i parskając zaczął płynąć za Karlikiem.
Karlik posuwał się z trudem, trzymając w ręku lampę. Bryzgi wody przewalały się z 
sykiem przez płomień. Żeby nie zgasła, rozkręcił kurek na największy gaz.
W głowie tłukły mu się słowa ojca: „Górnik nigdy nie porzuca lampy”.
Lampa teraz była najważniejsza. Chyba tylko ona utrzymywała ich jeszcze przy 
świadomości i życiu. Ona jeszcze pozwalała im wierzyć, że to wszystko, co przeżywają, to tylko 
przygoda... straszna, ale przygoda, rzeczywiście przygoda, a nie jakiś potworny majak senny, że 
naprawdę jest woda i skały, a wśród nich... oni. Gdyby ona zgasła, to byłby koniec. Przestaliby 
wierzyć, że jeszcze żyją, że walczą, że są, i wtedy zginęliby naprawdę.
Więc, chociaż wyczerpany nieludzkim wysiłkiem, ledwie sam utrzymuje się na 
powierzchni, chociaż lampa ciąży mu nieznośnie i przeszkadza, chociaż każde włókno 
umęczonych mięśni żąda, by ją cisnął w wodę, choć kusi go ochota dać się pochłonąć wodzie, 
skale i ciemnościom — ściska ją wytrwale w omdlewającej ręce i wie, że nie puści, choćby mu 
przyszło trzymać ją zębami.
Lecz tymczasem podróż zdawała się zbliżać do swego straszliwego kresu. W pewnym 
momencie wynurzywszy z wody głowę nie zobaczył już dalszego ciągu chodnika, owej czarnej 
czeluści, która huczała trwogą, lecz i nadzieją. Zamiast niej ujrzał wyraźnie żółtawą ścianę, o 
którą załamywał się spieniony nurt. To znaczy... koniec. Więc jednak chodnik był ślepy.
W tej samej chwili potężny wir porwał go za sobą i zapędził gdzieś obok. O mało co nie 
wypuścił lampy z odrętwiałej ręki. Spróbował dostać nogą do dna, Ale nie dało się. Poczuł tylko 
silne podwodne wiry. Woda napotkawszy skalną zaporę kotłowała się, cofała, zderzała. Żeby nie 
dać się wessać w ten śmiertelny korkociąg, uczepił się kurczowo skały. Gdy ochłonął, spostrzegł, 
że pozostali chłopcy podobnie trzymają się ściany i wpatrują gdzieś w górę. Dopiero teraz 
zorientował się, że nad głową nie ma sklepienia. Zamrugał oczami, by strząsnąć wodę z powiek, i 
patrzył jak urzeczony. Ściana biegła wysoko w górę. Na wysokości jakichś trzech metrów nad 
nimi widać było spękany strop. Pod samym stropem czernił się otwór. Na ten widok z gardła 
Karlika wydarł się radosny okrzyk. Więc jest stąd jakieś wyjście?
Rzeczywiście było to typowe dla starej kopalni zakończenie jednego chodnika i 
rozpoczęcie drugiego, na innej wysokości.
Lecz jak się wdrapać na wysokość trzech metrów? Gdyby można było dostać nogami do 
dna, wtedy wspięliby się jeden na drugiego jak tam, w szybie, a później wciągali po sznurze... ale 
tak? Ściana nie była wprawdzie gładka i mogli od biedy przytrzymywać się rękami za wystające 
skały, ale co innego jest trzymać się leżąc na wodzie, a co innego wspinać. Najgorszą jednak 
trudność przedstawiała pochyłość ściany. Nachylała się ona nad wodą, jakby za chwilę miała na 
nią runąć. I naglę, gdy patrzył tak na zwierciadło wody, przyszła Karlikowi jedna myśl. Obejrzał 
się na chłopców. Widząc, że patrzą na niego bezradnie — zachrypiał, jak tylko mógł najgłośniej:
— Hej... tam, głowa do góry! Woda nas uratuje!
Chłopcy wytrzeszczyli oczy zdziwieni. Mieli poważne obawy, czy nieszczęścia nie 
pomieszały Karlikowi klepek w głowie.
— Żeby tylko nie przestało jej przybywać! — dorzucił.
Tak, nie ulega wątpliwości, że biedny Karlik zwariował.
Nie minęło jednak pięć minut, a już nikt nie uważał Karlika za wariata. Zrozumieli, co 
miał na myśli. Woda wynosiła ich w górę. Co trochę musieli postępować rękami po ścianie. 
Strop zbliżał się powoli. Dolnego chodnika już prawie nie było widać. W pewnej chwili poczuli, 
że jakaś nowa potężna siła podsadza ich do góry. Ledwie mieli czas połapać się w sytuacji. 
Pracując rozpaczliwie rękami i nogami, by nie dać się zalać przez wodę, w ciągu kilku sekund 
zostali podniesieni, zupełnie jak okręt w śluzie kanału, do wysokości górnego chodnika. Tutaj 
woda znalazła nowe ujście i szybkość prądu zmalała. Wytężając ostatnie siły chłopcy zdołali 
uczepić się wylotu Chodnika Ocalenia, jak go nazwali w myśli. Pomagając jedni drugim, 
wdrapali się wszyscy razem z Ciapą do korytarza i poczęli, jak tylko mogli najszybciej, biec 
naprzód. Zapasy z wodą jeszcze się nie skończyły. Znów jej mieli po kolana. Czy czeka ich 
powtórnie ta sama historia?
Po kilku minutach z ulgą stwierdzili jednak, że im dalej idą, tym poziom wody nie tylko 
nie podwyższa się, ale nawet obniża. Wystarczyło jednak zatrzymać się, by poznać, że wody 
wciąż przybywa.
— Naprzód! — zachrypiał z nową nadzieją Karlik. — Ten chodnik idzie przecież do 
góry.
„Do góry”? Na dźwięk tego słowa podniosły się zwieszone głowy, wyprostowały 
skostniałe plecy i chód stał się mniej chwiejny. „Do góry!” — a więc jest jeszcze jakaś nadzieja?
Ale Karlik wiedział, jak złudna być może, jak oszukańcza. Nawet jeśli dotrą do względnie 
suchego miejsca, to cóż z tego? Ten chodnik nie prowadzi przecież na powierzchnię. On nie ma 
wyjścia. Nie może mieć wyjścia. Wyjście było tylko jedno. Przez Dziki Szyb. Ale to wyjście już 
nie istnieje. Zostało zatopione.
Nie mówił jednak nic chłopcom. Nie chciał zabijać w nich nadziei. Wiedział, że tylko ona 
dodaje im siły. Wiedział, z jakim wysiłkiem wloką się naprzód, wyczerpani, poobijani, a nade 
wszystko przemarznięci do szpiku kości w ociekających wodą ubraniach.
Wkrótce dotarli do względnie suchego miejsca. Zatrzymali się dla nabrania oddechu. 
Pozdejmowali ubrania i wyżymali je z wody. Wylewali wodę z butów.
Żeby tak można było rozpalić ogień, wysuszyć się, napić czegoś gorącego! Ale wiedzieli, 
że są to marzenia ściętej głowy. W chodniku nie było ani kawałka drzewa. Musieli wilgotne 
ubrania włożyć z powrotem na dygocące ciała.
Po kilku minutach dalszej drogi natknęli się na zawalisko. Widocznie kiedyś oberwał się 
tu strop. A może został wysadzony? Karlik podniósł lampę. Wysoka pod strop kupa gruzów i 
kamieni, między którymi znajdowały się skały metrowej średnicy, zagradzała drogę. Co jednak 
zwróciło ich uwagę, to to, że wśród starych, poczerniałych gruzów znajdowały się kamienie 
zupełnie białe, jakby świeżo odłupane. Gdy wdrapali się po zawalisku na samą górę, okazało się, 
że pod stropem czernieje jakiś szczelinowaty otwór. Bez wahania wczołgali się do niego. Po 
krótkiej, ale uciążliwej wędrówce przez kręty, ciasny tunel wyszli na otwarty chodnik.
Sto metrów dalej chodnik ten łączył się z drugim. Orientując się po kierunku płynącej 
wody, stwierdzili z otuchą, że idą wciąż do góry. Ciapa też okazywał ożywienie. Obwąchiwał 
namiętnie ściany i parskał.
Lecz oto najzupełniej niespodziewanie korytarz urwał się. Stanęli jak wryci i rozglądali 
się ze zgrozą, z uczuciem zbiegłych więźniów, którym przed nosem wyrósł mur.
Chodnik nie wyróżniał się niczym szczególnym. Był stary, sczerniały, mokry. Z niskiego 
pułapu ściekała ciurkiem woda. Zwyczajny ślepy chodnik — stara, nie prowadząca donikąd 
odnoga, jakich pełno w kopalni.
Po to więc zdobyli się na nieludzki wysiłek, po to wyrwali się z objęć „mokrej śmierci”, 
po to śpieszyli do ostatniego tchu, by dowiedzieć się w końcu, że z tej pułapki nie ma wyjścia?
By nie poddawać się rozpaczy, Karlik zaczął badać skrupulatnie ściany. Robił to bardziej 
dla nich niż dla siebie. Żeby nie poddali się ostatecznemu zwątpieniu. Póki człowiek szuka, ma 
jeszcze nadzieję. Ale skała wszędzie była lita, zwarta.
„Nawet Ciapa poczuł, że stąd nie ma wyjścia” — pomyślał na widok psiaka, który 
zadarłszy wysoko łebek skomlał rozpaczliwie w kącie, nie bacząc, że woda z góry pryska mu 
prosto na pyszczek.
— Tak, tak... piesku, tam jest ziemia, dom — pogłaskał małego przyjaciela po mokrej 
sierści. — Tak... piesek chce do domu, ale tędy nie przejdzie...
Podniósł do góry lampę... i nagle omal nie krzyknął z wrażenia. Zamiast stropu zobaczył 
w tym miejscu nad sobą coś w rodzaju szerokiego na pół metra komina wybitego w skale. Serce 
załomotało mu gwałtownie.
— Podsadźcie mnie! — wykrztusił.
Chłopcy wzięli go na ramiona. Karlik wyprostował się gwałtownie i boleśnie uderzył 
głową o coś twardego. „Komin” był krótszy, niż się spodziewał. W tej samej chwili zaskrzypiało 
coś i na chłopców lunęła z góry struga wody, zupełnie jakby kto beczkę strażacką nad głową im 
rozbił. Z tego wszystkiego puścili Karlika i potłukł się porządnie. Kiedy wreszcie prychając i 
otrząsając się przyszli do siebie i z ciekawością oświetlili lampą dziwny strop, ujrzeli nad 
„kominem” coś w rodzaju uchylonej pokrywy.
Wyjście! Nie zastanawiając się dłużej, jeden po drugim zaczęli się drapać do otworu. 
Pokrywa odsunęła się łatwo. Zobaczyli, że znajdują się w małej piwniczce wykutej w litej skale, 
mokrej, o dnie nierównym i spadzistym. Ściekająca ze ścian woda spływała do kąta, gdzie 
znajdował się lejkowaty otwór, z którego przed chwilą wyszli. Zdawało im się, że kiedyś już coś 
podobnego widzieli. Ciapa skakał i szczekał z radości jak oszalały.
— Chłopcy — zawołał Wiktor — przecież to jest piwnica pod Starą Chałupą!
— E, przecież pamiętam dobrze, w tamtej piwnicy nie było żadnego otworu — 
powiedział Stachurka.
Wiktor dopadł do pokrywy, ujął za żelazne uchwyty i nasunął na otwór. Spływająca woda 
już po minucie zakryła całkowicie pokrywę, tworząc w zagłębieniu lejka dużą kałużę.


ROZDZIAŁ XXXI
Światła na grobach • Karlik zostaje egipskim kapłanem • Pojednanie z 
Kropą

Było już zupełnie ciemno, gdy Karlik przywlókł się wreszcie do domu. Miał szczęście. 
Ojca w mieszkaniu nie było. Ściągnął sztywne z wilgoci ubranie i schował głęboko do pudła z 
brudną bielizną, żeby ojciec nie widział. Umył się z grubsza, napił wody i położył do łóżka. 
Bolała go głowa i drapało w gardle, czuł, że ma gorączkę. Wziął pastylkę aspiryny, ale mimo 
ogromnego zmęczenia nie mógł usnąć.
Od chwili, gdy wraz z chłopcami wydostał się z podziemnych chodników, nie myślał o 
niczym innym, tylko żeby dostać się do domu, zrzucić przemoczone łachy i rozgrzać się. 
Rozgrzać za wszelką cenę.
Dopiero teraz zaczął zastanawiać się nad całą przygodą. Było w niej dużo tajemniczych, 
nie wyjaśnionych punktów. Kto zabrał drabiny? Kto kuł w starym chodniku? Co to był za 
wybuch? Czy to górnicy wysadzili Dziki Szyb, czy też...
Tajemnicze, zamaskowane przejście z piwnicy pod Starą Chałupą do kopalni skierowało 
znów wszystkie jego podejrzenia na Bolesławca. Teraz stawało się jasne, po co wchodził do 
Starej Chałupy i gdzie znikał. Tak, to nikt inny, tylko on zdjął drabiny, to on zatopił chodnik, 
żeby mu nie przeszkadzali w jego brudnej robocie. „A jeśli właśnie ten wybuch... ta woda...” — 
straszliwa myśl poraziła rozpaloną gorączką głowę Karlika. Jeśli właśnie wtedy Bolesławiec 
zatopił kopalnię?
Zeskoczył z łóżka, narzucił płaszcz i wybiegł na dwór. Przed kopalnią zwolnił kroku i 
serce zabiło mu gwałtownie. Patrzał i słuchał pełen złych przeczuć, dygocąc jak osika.
Wiatr z deszczem huczał w zagajniku. Nad kopalnią wisiały w gęstej ciemności 
zamglone, mleczne kule świateł. Kompresor pracował równo. Ktoś gwizdał wesołą piosenkę. 
Strażnicy ziewali w oświetlonej jaskrawo portierni.
Karlik poczuł, że kamień spadł mu z serca. Więc jednak nic się nie stało. Nic nie wiedzą. 
Bolesławcowi chodziło widać na razie tylko o zamknięcie dostępu do chodników od strony 
Dzikiego Szybu. Zatem jest jeszcze czas pójść teraz do ojca i powiedzieć: „Odkryliśmy nową 
nieznaną pochylnię, zamaskowane wejście do starych chodników, gdzie ukrywa się dywersant. 
To on zniszczył drabiny, to on zatopił dzisiaj część starych chodników”. Teraz by mu uwierzyli. 
Musieliby uwierzyć. Ma dowody.
Przygryzł wargi. Dowody? Czy to są na pewno dowody? Tyle razy już się sparzył i 
wyśmiano go. I dawne myśli wróciły z nową siłą. A jeśli to naprawdę sami górnicy sprzątnęli 
drabiny i zatopili chodniki? Przecież Malinowski wyraźnie wspominał, że Dziki Szyb będzie 
wysadzony w powietrze.
Te ostatnie wyjaśnienia wydały mu się tak prawdopodobne, że zaczął się wahać, czy 
powiedzieć o wszystkim ojcu. Wiedział, ile by go taka spowiedź kosztowała. Musiałby się 
przyznać do wszystkiego. Nie... najlepiej jeszcze nic nie mówić. W każdym razie nie dziś... nie 
teraz... jeszcze wiedzą za mało. Tropienie Bolesławca trzeba doprowadzić do końca... upewnić 
się na sto procent. Żeby nikt nie powiedział znów, że to dzieciństwo. Jeszcze Karlik zobaczy, kto 
jest naprawdę tym dywersantem i co tam robił. Wtedy pójdzie... z dowodami w ręku pójdzie i 
powie: „Mam ścisłe dane... proszę”.
Noc przeszła Karlikowi niespokojnie. Kiedy rano otworzył oczy, zobaczył pochylonego 
nad sobą ojca. Usiadł wystraszony na łóżku i wybełkotał:
— Co się stało?
Zdawało mu się, że ojciec przyszedł go zawiadomić o jakimś nieszczęściu. Musiał 
wyglądać dość nienormalnie, bo zaniepokojony ojciec położył mu rękę na czole.
— Nic się nie stało, tylko ty jesteś chyba chory — powiedział z troską w oczach. — W 
nocy rzucałeś się na łóżku i mamrotałeś przez sen. Pewnie znów skutki jakichś łobuzerskich 
wyczynów. Co tam znów było?
— Nic, włóczyliśmy się trochę.
Ojciec zmierzył mu temperaturę. Miał trzydzieści siedem z kreskami.
— Zostaniesz dziś w łóżku. Całe szczęście, że święto.
— Nie mogę zostać. Mamy dziś porządkować z klasą groby partyzantów.
Karlik opadł na poduszkę.
— Napiszę ci usprawiedliwienie — uciął ojciec.
— Tato... — Karlik zdobył się na odwagę widząc, że ojciec tak dba o niego.
— Czego chcesz?
— Tato, czy... czy wysadziliście Dziki Szyb?
Ojciec spojrzał na niego ostro.
— To nie twoja sprawa — uciął krótko.
Karlik przygryzł wargi ze wstydu i złości. Słowa ojca zacięły go jak bicz. Mógł się 
spodziewać... Ojciec jest właśnie taki... Karlik nie zapyta go już o nic więcej. Ale niedługo ojciec 
sam się przekona, że nie miał racji nie ufając Karlikowi. Gdyby on wiedział, co jego syn wie! Ale 
rodzice tak mało wiedzą o swoich dzieciach.
* * *
Wszystkie klasy biorące udział w porządkowaniu grobów już dawno poszły do domu, a 
szóstacy pod komendą Batury kręcili się jeszcze po cmentarzu, wszyscy bardzo podnieceni, z 
tajemniczymi minami.
Dopiero po dwunastej poszczególne grupki chłopców i dziewczynek zaczęły zdążać do 
bramy cmentarnej.
— Więc pamiętajcie, spotykamy się jutro, jak było umówione — rzucił Batura do 
chłopców zatrzymując się przy wyjściu.
— A ty nie idziesz z nami?
— Nie, muszę jeszcze coś załatwić. No, idźcie już — zniecierpliwił się, widząc, że stoją 
niezdecydowani.
— A dlaczego Miksa i Joniec też zostają? — pytali patrząc podejrzliwie na kropistów.
— Musimy jeszcze świeczki zapalić — mruknął Miksa.
— Nie wierzcie im — odezwała się nagle ze złośliwym uśmiechem Jadzia Pocieszkówna 
— wcale nie o świeczki im chodzi. Już ty mi nie powiesz, Batura — obróciła się do czerwonego 
ze wzburzenia chłopca. — Macie jakieś swoje tajne sprawy. I wcale nam dzisiaj wszystkiego nie 
opowiedzieliście. Myślisz, że ja nie zauważyłam, że ty, Rudniok, Stopa, Miksa i Joniec, i 
Stachurka, wy wszyscy macie jakąś zmowę? — przypatrywała mu się przymrużonymi, bystrymi 
oczkami.
Kropiści zaczerwienili się.
— Nie wtykaj nosa w nie swoje sprawy — mruknął zły Batura. — No, idźcie już. Czemu 
stoicie?... To... to są sprawy polityczne... i tajne — dodał. — Niczego się nie dowiecie.
Kiedy wreszcie klasa wyniosła się, Batura podszedł do kapliczki stojącej na początku 
głównej alei cmentarnej i dał znak głową. Drzwi kapliczki natychmiast otworzyły się z 
ogromnym trzaskiem i skrzypieniem, i z wnętrza wybiegło dwu chłopców: Kryza i jeszcze jeden 
z czwartej nazwiskiem Jelito.
— No co? — zapytał Batura.
— Na razie nic.
Batura skinął głową.
— Teraz zajmijcie stanowiska „grobowe” — powiedział.
— Tak jest, „grobowe” — wyszeptali z przejęciem.
Batura sięgnął do kieszeni i wyciągnął zapałki.
— Wiecie, kiedy macie zapalić?
— Tak jest.
— A potem?
— Też wiemy.
— No to biegiem.
Malcy raźno ruszyli w głąb cmentarza. Batura chwilę przyglądał im się z uśmiechem.
— O tę sprawę możemy już być spokojni — mruknął odwracając się do kolegów. — A 
teraz, panowie, szybko do akcji. Gęsiej skórki dostaję, jak pomyślę, co się tam mogło przez ten 
czas zdarzyć. Zauważyliście, że żadnego karlisty nie było dzisiaj na cmentarzu? Musiało się stać 
coś ważnego.
Dwadzieścia minut później byli już we wsi. A w niecałą godzinę byli już w posiadaniu 
sensacyjnej wiadomości: wszyscy karliści chorują. Nawet Ciapa też.
Goli i Stachurce stawiano bańki, a Stopa leży z kaszlem, bólem gardła i katarem. Batura 
usiłował dotrzeć do każdego z nich i wziąć ich na spytki, ale niczego się nie dowiedział. Gola 
miał wysoką gorączkę i bredził nieprzytomny. Stachurka i Wiktor milczeli na temat wczorajszej 
wyprawy jak zaklęci.
Nie pozostało nic innego, jak prowadzić dalej tropienie, polegając tylko na własnych 
siłach. Pod wieczór udali się na czaty do Starej Chałupy, zaopatrzeni w pokaźną ilość lampek 
nagrobkowych i świec. Najwięcej sobie obiecywał po tej wyprawie podniecony Kryza. Mówił, że 
w dzień Wszystkich Świętych wychodzą na jaw wszystkie diable sprawki i odkrywają się 
tajemnice.
Nie wiadomo, czy rzeczywiście świeczki zaduszkowe pomogły, w każdym razie faktem 
jest, że po dwu godzinach chłopcy wybiegli ze Starej Chałupy podnieceni i, dyskutując nad 
czymś żarliwie, pognali do wsi.
* * *
Kropa przybył na cmentarz, kiedy już się ściemniło. Chciał uniknąć ciekawskich spojrzeń 
ludzkich. Co roku w dniu święta umarłych pokazywano go sobie palcami, prześladowano litością 
i grzecznościowymi żalami. Nienawidził tego z całej duszy.
Marysia spoczywała w najdalszej części cmentarza, gdzie znajdowały się groby 
najuboższych. Część ich była od dawna opuszczona i zaniedbana, na innych błyszczały nieliczne 
światła.
Skulony, z pochyloną głową przekradał się bocznymi ścieżkami. Znał na pamięć tę drogę. 
Z zamkniętymi oczyma by trafił.
Tym razem jednak pobłądził. Zmylił go jakiś nowy grób żarzący się światłami i otoczony 
gromadką ciekawych ludzi. Parę minut krążył zdezorientowany w pobliżu. Poznawał znajome 
mogiły, ścieżki, drzewa, ale nie mógł odnaleźć grobu córki. Raz po raz zapędzał się w kierunku 
tego nowego grobu i cofał, coraz bardziej zdenerwowany. Czoło pokryły mu kropelki potu. Nie, 
to niemożliwe... A jednak... te same wykrzywione brzozy... ten pniak ścięty...
Wreszcie zdobył się na odwagę, przedarł się przez ludzi... i stanął osłupiały.
Tak, to był grób Marysi. Ale jaki niepodobny. Biła od niego gorąca, duszna łuna świateł. 
Lampka przy lampce... tyle lampek... Takiego grobu nie było na całym cmentarzu. Szczupła 
mogiłka ustroiła się w cały leśny i polny przepych. Czegóż tam nie było! W rogach pyszne grona 
czerwonej jarzębiny, na skraju obramowanie z gałązek jodły, dalej kasztany, żołędzie i szyszki 
ułożone w przeróżne wzory. Pośrodku wielkie serce z głogów, a pod nim olbrzymi, zielony 
wieniec z białą, szeroką wstęgą. Kropa rozwinął ją niecierpliwą ręką i przeczytał:

Marysi Kropiance — chłopcy i dziewczynki klasy VI Szkoły Podstawowej 
w Wilczkowie. Cześć Jej pamięci!

Oczy przysłoniła mu piekąca mgła. Wstęga wypadła mu z ręki. Z ciężkim szlochem 
osunął się na kolana.
* * *
Nazajutrz był Dzień Zaduszny. Tak się szczęśliwie złożyło w tym roku, że akurat 
wypadał w niedzielę i był drugi dzień laby.
Batura od rana urzędował w sztabie na starej ławce, w kącie podwórza szkolnego. Joniec 
trzymał wartę przy furtce, a Miksa, jako oficer służbowy, przekazywał meldunki.
— Przybyli ludzie ze stanowisk grobowych — zameldował właśnie.
— Wprowadzić.
Wszedł Kryza i Jelito.
— No i jak tam? — spytał Batura.
— Płakał.
— Płakał?
— A potem siedział przy grobie. Długo siedział. Kiedy odchodziliśmy, jeszcze siedział.
Batura wytarł nos i odwrócił się do Miksy.
— Co z królami?
— Robi się.
— Worki są?
— Są.
— A paszowcy?
— Działają.
— Dobrze, a on?
— Jeszcze dzisiaj nie wychodził z domu.
— Aha. Utrzymać więc dalej w polu widzenia i o wszystkich ruchach meldować.
— Tak jest.
— No, dobrze. Przechodzimy do akcji „S”. Co ze Starą Chałupą?
— Nikt nie wchodził ani nie wychodził.
— Hm, niedobrze. Widocznie ruchy odbywają się w nocy. A ślady?
— Nie ma. To znaczy, cała podłoga tak zapaprana, że już w ogóle nie można nic poznać.
Batura zasępił się.
— Trudno — mruknął wreszcie. — Idę. Będę z powrotem najpóźniej za dwie godziny. 
Gdyby się tam coś ruszyło, działaj na własną rękę.
Miksą zaczerwienił się.
— E, Antoś, wolałbym nie.
— Cóż to, boisz się? Przecież to tylko cywilna sprawa.
— No tak, cywilna — jąkał się Miksa — no właśnie dlatego, że cywilna. Wstydzę się, 
Antoś.
— No wiesz!
Batura wzruszył ramionami i wybiegł na szosę.
* * *
Karlik zaniepokojony usiadł na łóżku.
— Tato, zdaje się, że ktoś stukał.
Ojciec podszedł do drzwi i otworzył. Na progu stał Batura z bardzo oficjalną miną. 
Inżynier obrzucił go podejrzliwym spojrzeniem.
— Czy ty też należysz do tych łobuzów, co przeziębiają się w jakichś wyprawach spod 
ciemnej gwiazdy?
— Nie, proszę pana, ja należę do grupy „S1” i my dbamy o zdrowie.
Ojciec Karlika otworzył szeroko usta. Nic nie rozumiał. Jakieś grupy, tajemnicze sprawy. 
Ale wolał już o nic nie pytać i zaprowadził Baturę do pokoju Karlika.
— Kolega do ciebie przyszedł.
Karlik zmarszczył brwi i nic nie powiedział, tylko patrzył gdzieś w kąt.
Batura też milczał.
Ojciec spojrzał zdumiony na jednego, potem na drugiego, i wyszedł kręcąc głową: 
„Dzieci powojenne są bardzo dziwne”.
Ledwo zamknął drzwi, oczy chłopców natychmiast się spotkały.
— Nie cieszysz się jakoś, że kolega przyszedł, Marchewko Sparciała.
— Witam cię, witam, Buraku Skisły.
— Zdemaskowaliśmy cię, stary oszuście. Szukałeś piłki zamiast tropić.
— No to co?
— To, że to jest zdrada, mój Marchewko — cedził przez zęby Batura. — To tak, jakby 
oficer na froncie zamiast atakować wroga, poszedł sobie szukać zgubionego guzika od spodni.
Zielone oczy Karlika zaświeciły pogardą.
— Nic nie rozumiesz, patałachu. My działaliśmy według planu. W dwie godziny 
mieliśmy znaleźć piłkę, a potem ciągnąć dalej akcję „S”.
— Jakoś nie pociągnęliście — uśmiechał się krzywo Batura.
— Mieliśmy małą przeszkodę.
— Wskutek czego powędrowałeś do łóżka.
— Co zrobić, wirusy mnie zaatakowały.
— W każdym razie roztrwoniłeś siły na szukanie nędznej piłki tego łamagi Goli i jesteś 
unieruchomiony.
Karlik nic nie powiedział. Rozmowa się urwała. Batura obrócił się i zaczął oglądać przez 
szybę książki w szafie.
— Wiemy już o Starej Chałupie — powiedział nagle.
Karlikowi serce podskoczyło gwałtownie, ale nie dał po sobie poznać, że obeszła go ta 
nowina, i uśmiechał się niby obojętnie.
— Tak?
— Wiemy o piecu — Batura odwrócił się gwałtownie i zajrzał Karlikowi w oczy.
— No i co? — zachrypiał wyzywająco Karlik.
— Wiemy już, jak się znika. Kiepska sztuczka — uśmiechnął się Batura.
Karlik czuł, że poci się pod swoim kocem.
— Łżesz, nic nie wiecie.
— W piecu jest dziura — ciągnął Antek patrząc Karlikowi w oczy — zgadza się? A 
później? Później to się schodzi do takiej mokrej piwnicy, gdzie jest kałuża. Tak?
— No i co dalej? — Karlik podniósł się na poduszce.
— Dalej... Dalej to ty już powiesz, chyba, że nie wiesz.
Karlik opadł z ulgą na poduszkę. Więc jednak tego najważniejszego nie wiedzą. 
Odetchnął. Z początku myślał, że to Stachurka zdradził, ale nie, widać oni sami doszli do tego.
— Słuchaj, Karlik — Batura przysiadł na łóżku — powiedz o wszystkim, my będziemy 
za was tropić... Akcja nie może zostać przerwana. Zrozum. Każda godzina droga. Zanim 
wyzdrowiejecie, może być za późno.
Karlik oddychał ciężko. Przymknął oczy i szarpał róg koca. Powiedzieć im?! Zbyt drogo 
zapłacił za odkrycie tej tajemnicy, żeby owoce tego miał zbierać kto inny. I to kto? Batura! Ten 
pyszałek Batura.
Nie, sami muszą doprowadzić tę akcję do końca. Zresztą Batura mógłby popsuć. Tak, na 
pewno popsułby.
— Nie mogę ci powiedzieć — zachrypiał.
Batura zerwał się z łóżka.
— Nie powiesz?
— Nie.
— Więc tak — zasapał Batura — teraz już wiem, jaki ty naprawdę jesteś. Chodzi ci tylko 
o siebie, nie o sprawę. Ty jesteś taki jak... jak... ci kapłani egipscy, co zabierali ze sobą do grobu 
naukowe tajemnice, żeby tylko komuś nie posłużyły...
— No, jeszcze nie myślę umierać — obruszył się Karlik — a do sprawy to się nie 
mieszaj, wiesz? Jak wziąłem w swoje ręce, to niech cię już o nią głowa nie boli.
— Ty... ty prywatna inicjatywo! — wykrztusił Batura. — Dobrze, możesz sobie zgnić w 
tym łóżku razem ze swoją tajemnicą. My i tak wszystkiego się dowiemy.
Wybiegł z pokoju. Ze zdenerwowania przekręcił klucz w drzwiach wyjściowych w drugą 
stronę i szamotał się z zamkiem. Dopiero ojciec Rudnioka musiał mu przyjść z pomocą.
— Pokłóciłeś się z Karlikiem? — zapytał widząc, że Batura jest czerwony ze złości.
— Tak, bo to taki... taki kapłan egipski.
* * *
Wracając od Karlika Batura spotkał na drodze zadyszanego Kryzę.
— Batura, chodź, Batura. Kropa się ruszył.
— Dobrze — odrzekł siląc się na spokój Batura — co z paszowcami?
— Gotowi. Właśnie wymaszerowali z Miksą w kierunku toru.
Batura ruszył biegiem. Tuż za torami, na polnej drodze dopędził grupę.
Był Miksa, Joniec i jeszcze dziesięciu chłopaków z szóstej. Trzech z nich niosło na 
plecach wypchane worki. Batura sprawdził zawartość ładunków.
— Dobra — uśmiechnął się. — Idziemy dalej.
Nie uszli jednak dziesięciu kroków, gdy Miksa krzyknął:
— Stać! To on! Widzicie go?
Chłopcy zatrzymali się z walącymi sercami. Z przeciwnej strony nadchodził Kropa. Pod 
pachą niósł zawiniątko, takie samo jak wtedy za pierwszym razem. Na widok chłopców stanął 
zaskoczony. W pierwszej chwili chciał zawrócić, ale chłopcy zdecydowanie postąpili naprzód. 
Zrozumiał, że nie da się uniknąć spotkania. Zgarbił się i skurczył.
— Czego chcecie? — zapytał cicho nieswoim, zachrypłym głosem.
— Przynieśliśmy paszy — odrzekł Batura. — Może pan już nie rwać lucerny.
— Lucerny? — wymamrotał Kropa.
— Tak. Niech pan zobaczy — Batura skinął na chłopców.
Paszowcy pośpiesznie zdjęli ładunki.
— Mamy trawę i głąby kapusty, i różne liście: z buraków, z brukwi, z rzepy... — 
demonstrował Batura wydostając coraz to inne okazy z worka. — Pasza pożywna i urozmaicona. 
Króle to lubią.
— Króle? Skąd wiecie?... — szepnął coraz bardziej zmieszany Kropa.
— My... my dużo wiemy. I bardzo, bardzo chcielibyśmy panu pomóc — ściszył głos 
Batura — i... żeby pan... nie był sam. My naprawimy płot i będziemy karmić króle, a 
dziewczynki na wiosnę zasadzą kwiaty.
Kropa podniósł głowę i patrzył na nich szeroko rozwartymi oczyma. Chciał coś 
powiedzieć, ale z gardła wydarło mu się tylko chrapnięcie.
— Moi chłopcy... — znów zaczął i utknął. Tylko oczy mu złagodniały. Zrobiły się 
miękkie, aksamitne.
Chłopcy też jak na komendę zaczęli pociągać nosami i nie wiadomo, co by z tego 
wszystkiego wyszło, gdyby nie Kryza. Czwartoklasista zachował w tych trudnych chwilach 
godną podziwu przytomność umysłu.
— No, to chodźmy teraz do króli, proszę pana — zaproponował rzeczowo. — Batura 
mówił, że pan ma rasowe sztuki.
Kropa skinął głową i bez słowa zawrócił. Chłopcy otoczyli go milczącą gromadą. W 
chwilę później maszerowali w stronę Jeżynowa szybkim, pośpiesznym jakimś krokiem. Sami nie 
wiedzieli, dlaczego tak gnali. Napotkani ludzie przystawali zdumieni na drodze i przyglądali się 
temu niecodziennemu pochodowi.
Co ma znaczyć ta tajemnicza procesja? Ten zadyszany stary i ci chłopcy z wypiekami na 
twarzach? Dokąd razem tak śpieszą? Co to za worki? Kto by pomyślał, że ten stary dziwak ma 
jakieś konszachty z urwisami. Ech, możesz żyć sto lat z człowiekiem, a jeszcze dzień przyjdzie, 
że cię zadziwi!
Ale Kropa i chłopcy nie zwracają na to wszystko uwagi i pędzą naprzód. Już minęli 
przystanek w Jeżynowie, już dochodzą do chałupy. Kropa drżącymi rękami otwiera kłódkę u 
drzwi i wpuszcza milczącą gromadkę do wnętrza. Jeszcze jedne drzwi i już są w króliczej izbie.
Króle zrazu patrzą zdziwione, ruszają śmiesznie nosami, a potem obskakują przybyłych. 
Paszowcy pośpiesznie odwiązują worki i pełnymi garściami rzucają przysmaki zwierzętom.
— Nie, nie wszystko! Nie zjedzą tyle, chociaż to obżartuchy — powstrzymuje ich Kropa i 
po raz pierwszy widzą, jak uśmiecha się. Króle wskakują mu na kolana, skubią zielony krawat, 
ocierają się o szorstkie policzki. Kropa podnosi coraz to innego za uszy do góry i pokazuje 
chłopcom. Ten biały to angora, ten srebrzysty — szynszyl. O każdym parę słów rzuca. Ten 
łakomczuch — sam by wszystko zjadł, tamten — straszny zbój, wszystkie targa za futra. A ten 
— pieszczoch. Chłopcy zostaliby tu chyba do wieczora, ale Batura nie pozwolił, żeby 
odwiedziny się przeciągnęły. Coraz niecierpliwiej patrzył na rozbawionego Miksę i Jońca, 
wreszcie wstał, otrzepał kolana i powiedział:
— Musimy już iść, proszę pana.
Kropa podniósł głowę i przymrużył oczy, jakby niezupełnie rozumiał, potem 
spochmurniał jakoś i rzekł smutno:
— Nudno ze starym... hę?
Batura zaczerwienił się.
— Nie, skąd... tylko... tylko my musimy już iść, bo mamy akcję „S”. Jutro znowu 
przyjdziemy.
Stary słuchał go z napięciem na pomarszczonej twarzy.
— Akcja?... Aha... aha... — powtarzał kiwając głową.
Niewiele mu to mówiło, ale zrozumiał, że sprawa jest ważna. Zakręcił się niecierpliwie 
po izbie.
— Czekajcie jeszcze — zasapał — skoro tak lubicie króliki, to weźcie sobie po jednym. 
Wybierajcie.
— Ojej! Naprawdę? — Ucieszeni chłopcy rzucili się do króli.
Kropa schylił się, uniósł do góry ogromnego szynszyla i pokazał Baturze.
— Jak ci się podoba ten zbój? No, weź go sobie.
Batura wziął wystraszonego króla, pogłaskał i puścił wolno.
— Nie, proszę pana, my nie weźmiemy tych króli. Niech one tu wszystkie zostaną. Tak 
będzie lepiej — rzekł rzeczowo do Kropy. — Założymy tu fermę króliczą, taką jak ci harcerze na 
filmie. No, zabierajcie się, chłopaki!
Wybiegli rozgadani. Kropa odprowadził ich do furtki. Kiedy już byli daleko i obrócili się, 
zobaczyli, że stał jeszcze i patrzył za nimi.


ROZDZIAŁ XXXII
Ostatni trop

Po wyjściu Batury Karlik długo nie mógł odzyskać spokoju. „Prywatna inicjatywa”. Jak 
on śmiał. Przez zazdrość wszystko. Myślałby kto, że on strasznie dbały o sprawę. Stroi się w 
piórka aktywisty. Ale Karlika na to nie złapie. Karlik wie, co o tym myśleć. Baturze po prostu 
zazdrość. Skręca się z zazdrości, że on, taki ważniak, a nic nie wie. Dobrze mu tak. Niech się 
trochę powścieka. Ale co mu utrą nosa, to utrą. Za bardzo się stawiał.
Ale mimo tych samouspokajających myśli na dnie duszy pozostawała zadra. Co tu 
ukrywać! Porządnie go Batura zajechał. Bo jeśli naprawdę ten wybuch i zatopienie to robota 
dywersanta, jeśli to było takie przygotowanie do właściwej akcji, no, to ładnie Karlik wygląda, 
szkoda gadać. Zdjął go strach. Pomyślał o kopalni. Wyobraził sobie, jak spienione masy wody 
wdzierają się na chodniki, gdzie pracują górnicy, jak zatapiają upadową i wszystkie przodki. 
Tamy bezpieczeństwa? Owszem. Ale jeśli nie zdążą ich zamknąć? Albo jeśli woda wtargnie od 
razu na podszybie? Wtedy odetnie wszystkie chodniki. Karlik przeżył to samo wczoraj i wie, co 
to znaczy. Nie, nie można tej sprawy tak zostawić. Trzeba akcję doprowadzić do końca. Ale jeśli 
jutro już będzie za późno? Jeśli dywersant kończy już swoją świńską robotę?... Wtedy wszystko 
będzie na Karlika. Batura powie, że to przez niego...
A jeśli... jeśli Batura będzie miał szczęście i odkryje przejście do chodnika, i uprzedzając 
Karlika zdemaskuje szpiega? Do tego też nie można dopuścić. O, nie, za nic w świecie. Żeby taki 
Batura upasł się na Karlikowym odkryciu.
Ani na chwilę nie mógł uwolnić się od tych natrętnych myśli. W miarę jak upływały 
godziny, ogarniał go coraz większy niepokój. Rzucał się na łóżku z rozpaloną głową. On tu leży 
sobie wygodnie na poduszkach, szczęśliwy, że tanim kosztem wykpił się z opresji, a tam nad 
kopalnią zawisło straszliwe niebezpieczeństwo. Co robić? Co robić?
Zwlókł się z łóżka, chwiejnym krokiem polazł do łazienki i wsadził głowę pod kran. 
Potem zaczął się gorączkowo ubierać.
W niecałą godzinę później drogą z Wilczkowa do Miedzianego Pola szło dwu chłopców. 
Wyglądali na pijanych, bo zataczali się nieco po drodze i podtrzymywali za ramiona. Koło Starej 
Chałupy rozejrzeli się, czy ich nikt nie widzi, i znikli w mrocznej sieni. Zeszli do piwnicy i 
odsunęli z wysiłkiem pokrywę. Rozległo się głuche cmoknięcie. Woda zabulgotała i chlusnęła w 
dół. Zsunęli się niezgrabnie do lochu i zamknęli za sobą wejście.
Poprawili światło i zaczęli posuwać się chodnikiem tak szybko, jak tylko pozwalał im na 
to krótki oddech w piersiach i zdrewniałe nogi. Kilkakrotnie zatrzymywali się zlani zimnym 
potem i nadsłuchiwali. Zdawało im się, że słyszą kroki, głosy i kucie, potem znów wszystko 
cichło i słyszeli tylko szum w uszach i stukot własnych serc. Karlik nie pozwalał na dłuższe 
postoje i poganiał zadyszanego Wiktora. Tym razem to już nie tylko ciekawość go gnała, lecz 
także niecierpliwość i niepokój. Chciał jak najprędzej zrzucić z siebie tę nieznośną niepewność. 
To już ostatni trop. Za kilkanaście minut wszystko się rozstrzygnie. Przekona się, czy jego 
podejrzenia były słuszne.
Plan mieli prosty. Należało szukać w drugiej — prawej odnodze chodnika, którą 
zauważyli przedwczoraj, wychodząc z Chodnika Ocalenia.
Karlik przyłapał się przy tym na ukrytym życzeniu, by chodnik okazał się zatopiony. To 
by rozwiązywało sprawę bez reszty. Mogliby się wychorować z czystym sumieniem, spokojni, że 
w kopalni nie ma dywersanta.
Jednakże dotychczas nic nie wskazywało na to, by życzenie Karlika miało się ziścić. 
Chodnik okazał się suchy. Nie różnił się niczym od Chodnika Ocalenia, którym maszerowali dwa 
dni temu. Widocznie przypływ wody uległ zahamowaniu.
Po pięciu minutach drogi stanęli przed nowym rozwidleniem. W którą stronę skręcić? 
Karlik zatrzymał się i oświetlił wejścia do obu chodników. W chodniku wiodącym na lewo 
zobaczył pod ścianą niedopałek papierosa. Podniósł go i wsunął do kieszeni. Zrobiło mu się 
trochę nieswojo. Pierwszy ślad. Lekki dreszcz przeszedł mu po skórze.
W tym kierunku należało iść. Wzięli się pod ręce i zaczęli zapuszczać się ostrożnie w 
nieznany korytarz. Robił on wrażenie bardzo starego. W świetle lampy ściany i wysoki strop 
błyszczały zimno jak zastygła lawa, oszlifowane działaniem wody i powietrza, jakby 
pomalowane ciemnym lakierem. Niekiedy drogę zagradzały rumowiska oberwanej czy 
wysadzonej skały.
Karlik przyglądał się im z niepokojem. Znać było, że ktoś torował sobie tędy niedawno 
drogę. Miejscami gruz był świeżo ruszany. Uprzątnięte miejsca przypominały biało-żółte liszaje 
na ciemnym licu spągu. Każdy taki ślad przyprawiał chłopców o dreszczyk na skórze.
Teraz już nie mieli nadziei, że uda im się uniknąć spotkania. Czuli w tych kamiennych 
chodnikach obecność człowieka.
Decydujący moment przybliżał się nieubłaganie. Lada chwila tam przed nimi w 
ciemnościach zabłyśnie światełko i wtedy co? Co innego wróg na powierzchni, ale tu w tej 
skalnej pułapce, trzydzieści, a może i więcej metrów pod ziemią? Tu nikt nie pośpieszy na 
ratunek. Tu mogą liczyć tylko na siebie. Co będzie, jeśli ich spostrzeże? Dokąd uciekną? Gdzie 
się schowają? Zanim dobiegną do wyjścia, dopędzi ich i zastrzeli jak psy.
„Wracać. Wracać” — tłukła się im pod czaszką natrętna myśl. Już dosyć wiedzą. Ale gdy 
tylko Wiktor zwalniał kroku, Karlik ciągnął go nieubłaganie.
— Czego zostajesz?
Uszli tak może dwieście metrów, gdy uszu ich dobiegł szum wody. Serce zabiło im nową 
nadzieją. Więc może jednak chodnik jest dalej zalany? Przyśpieszyli kroku i stanęli jak wryci. 
Oczom ich ukazało się trzecie rozwidlenie. Lewe jego ramię odcinała jednak zamknięta zapora 
przeciwpowodziowa. Wzniesiono ją ze starych bali, ale widać niedawno, bo na sczerniałym 
drzewie jaśniały białe ślady siekiery.
— Karlik, to z naszej szopy ukradli, mówię ci — szepnął Wiktor przypomniawszy sobie 
sprawę skradzionego drzewa z rozebranej szopy.
— Cicho — syknął Karlik.
Obserwował z zapartym oddechem zaporę. Zbudowana była solidnie i fachowo, kropka w 
kropkę taka sama, jaką widział w kopalniach. Mimo to z niewidocznych szpar między balami 
tryskały cienkie strużki wody.
Musiała widać powstrzymywać napór olbrzymich mas wodnych. Zdawało się, że za 
chwilę nie wytrzyma i potężna ściana wodna runie na chodnik. Chłopcy spojrzeli po sobie i 
cofnęli się odruchowo.
Na uginających się nogach ostrożnie ruszyli w głąb drugiej odnogi.
Nagle Karlik uchwycił boleśnie Wiktora za ramię:
— Popatrz... popatrz, co tam leży — wykrztusił.
— Gdzie?
— A tam, za tym klocem przy ścianie.
Wiktor przymrużył z wytężeniem oczy i nagle twarz mu się rozjaśniła.
— Piłka!
Doskoczył do kloca i porwał ją na ręce. Była mokra, ale cała, nie uszkodzona, uderzył nią 
o spąg, podskoczyła wysoko.
— Co robisz, zwariowałeś? — szepnął przestraszony Karlik.
— Nie bój się — szeptał uradowany Wiktor — chodź, idziemy.
Nie uszli jednak pięćdziesięciu kroków, gdy zza zakrętu chodnika błysnęła jasna smuga 
przecinając w poprzek korytarz, a raczej rumowisko skalne. Ostre odłamy kamienne rzucały na 
ścianę chodnika spiczaste, wydłużone cienie, jakby oświetlane światłem od dołu.
— Uciekajmy — szepnął Wiktor — to oni.
— Zaraz, zobaczymy tylko... — syknął Karlik czołgając się między głazami.
Wkrótce otworzył się przed nimi niesamowity widok.
Na przestrzeni około czterech metrów bok chodnika był rozdarty odsłaniając najeżoną 
ostrzami skał czeluść, coś w rodzaju niekształtnej, poszarpanej groty wiodącej pochyło w dół. W 
głębi uwijało się dwu ludzi. Jeden, rozebrany do pasa i ucukrzony pyłem, ładował pośpiesznie 
wydłubane w szczelinach otwory cienkimi laskami metanitu, zakładał zapalniki z lontami i 
uszczelniał czymś podobnym do plasteliny. Drugi dłubał nerwowo koło przewodów.
Widać było, że robota szła im opornie i żmudnie. Nie dysponując kompresorem nie mogli 
stosować świdrów pneumatycznych i w drążeniu otworów strzelniczych posługiwali się dłutem i 
młotkiem, wykorzystując pęknięcia i szczeliny skalne. Odstrzelone odłamy i gruz wynosili w 
koszach i rzucali w głąb chodnika. Urobisko oczyszczono zresztą tylko z grubsza. Wokół walały 
się nie uprzątnięte kamienie.
Nawet człowiek nie mający pojęcia o robotach górniczych na pierwszy rzut oka poznałby, 
że ci ludzie to nie górnicy, a to, co robią, to nie drążenie chodnika. Ci ludzie mają inny cel.
— Włamywacze — szepnął Karlik przez zaciśnięte zęby. Przyglądał się im z natężeniem. 
Ale nie mógł poznać. Twarze mieli odwrócone. Który z nich jest Bolesławcem?
Pierwszy odwrócił się człowiek ładujący naboje. Chłopcy ujrzeli zupełnie obcą, nieznaną 
twarz, z żółtym, nie golonym od kilku dni zarostem, przyprószonym pyłem skalnym jak pudrem. 
Charakterystyczna w niej była duża przestrzeń między mięsistym nosem a grubymi, wywiniętymi 
wargami.
Człowiek ten, którego w myśli ochrzcili Wargaczem, otarł z wyrazem udręki i znużenia 
zlane potem czoło i mruknął coś do siedzącego towarzysza pokazując ręką na ścianę. Towarzysz 
obrócił się i chłopcom dech zaparło. Myśleli, że się mylą, że im się tylko zwiduje z gorączki. Ale 
nie, to nie mogła być omyłka — obaj wyszeptali to samo nazwisko.
Więc nie Bolesławiec. Przed nimi siedział dobry znajomy — człowiek, którego 
codziennie widywali. I właśnie dlatego, że to był on — włosy zjeżyły im się ze strachu. Chcieli 
uciekać, lecz nogi odmówiły im posłuszeństwa. Szarpnęli się nerwowo. Spod stóp stoczyło się na 
dół kilka kamyczków.
Usłyszawszy stukot siedzący mężczyzna zastygł na sekundę z wyciągniętą szyją, a potem, 
porwawszy lampę, błyskawicznie zerwał się na nogi i olbrzymimi susami zaczął sadzić w stronę 
chodnika.
Chłopcy słysząc pogoń przyśpieszyli tempo. Jednakże nogi mieli jak z gumy. Po 
kilkudziesięciu metrach siły zaczęły ich opuszczać. Szumiało im w uszach, brak powietrza dusił.
— Stać! Stać! — usłyszeli za sobą głos.
Jednocześnie huknął strzał. Stanęli i przywarli do ściany, z zamkniętymi oczami 
oczekując końca. Ale drugiego strzału nie było. Mężczyzna zatrzymał się zadyszany. Chwilę 
przyglądał im się wzrokiem, w którym lęk walczył z gniewem i wściekłością.
— Szczeniaki! — wycedził wreszcie przez zaciśnięte zęby. Chwycił ich oburącz za klapy 
u marynarek i przycisnął do muru.
— Gadajcie, wie kto, że tu przyszliście?
Chłopcy nie mogli głosu wydobyć z gardła. Mężczyzna uderzył ich głowami o skały.
— No?
— Nie, nikt nie wie — jęknął Karlik.
— Kłamiesz — mężczyzna uderzył go w twarz.
— Nie kłamię... my sami...
— Po co?
— My... my po piłkę... nie wiedzieliśmy...
Mężczyzna wahał się przez chwilę. Potem podniósł powolnym ruchem pistolet.... i 
grzmotnął Karlika rękojeścią w głowę, aż się osunął bezwładny. Wiktor szarpnął się przerażony, 
ale krzyk zamarł mu na ustach. Nowe uderzenie pozbawiło go przytomności. Upuszczona piłka 
odbiła się głucho o spąg i potoczyła wolno chodnikiem.
Mężczyzna skinął na towarzysza. Wzięli chłopców pod pachy i zawlekli w głąb 
korytarza.
Przed trzecim rozgałęzieniem niedaleko tamy znajdowała się w ścianie na wysokości 
półtora metra wnęka podobna do tej, z której przed kilkoma tygodniami Karlik z Wiktorem 
wypłoszyli bumelanta. Tutaj mężczyźni zatrzymali się i wymienili parę krótkich zdań, po czym 
Wargacz udał się do urobiska i po chwili wrócił z kawałkiem drutu. Skrępowali chłopcom ręce i 
nogi, a następnie wrzucili ich do wnęki.


ROZDZIAŁ XXXIII
Grupa „S1” w akcji • Śmiertelne starcie • Bolesławiec

Tegoż dnia pod wieczór na podwórzu Starej Chałupy pojawiła się grupa „S1” w pełnym 
składzie.
Przeprawa przez piec odbyła się szybko i sprawnie. Kiedy jednak znaleźli się w piwnicy, 
utknęli tak jak za poprzednim razem. Batura chrząkał zakłopotany, patrząc na bezradnie 
opuszczone ręce kolegów i, żeby podtrzymać ich na duchu, zabrał się do opukiwania ścian. 
Gdzieś czytał, że w ten sposób można odkryć w ścianie zamaskowane przejście. Po półgodzinie 
ofiarnego wykonywania tej czynności miał wprawdzie gruntownie poobijane palce, jednakże 
tajemnego przejścia nie znalazł. Ściana odpowiadała wciąż tym samym, tępym, pełnym 
dźwiękiem.
— A jednak stąd musi być jakieś wyjście — mruknął rozcierając palce.
Chłopcy siedzieli zniechęceni.
— Nie ma tu co sterczeć — bąknął Miksa. — Ja myślę, że to jest fałszywy ślad i że oni 
wcale nie tędy przeszli. Zbadajmy lepiej dom.
Ale Batura nie ruszał się, zapatrzony w wodę ściekającą do kałuży.
— No, chodź — pociągnął go Miksa.
Batura wstał zamyślony. Wyszli z powrotem na podwórze.
— Ja to radzę zaczaić się tutaj — Joniec pokazał na bocianie gniazdo. — Zobaczymy, kto 
do chałupy wchodzi, i będziemy mu deptać po piętach.
Nie czekając na zgodę chłopców, wdrapał się na dach i wysadził głowę spod przegniłej 
strzechy. Prawie nie było go widać. Miksa celował do niego bryłkami zeschłej gliny.
— Te, bracie, zdejm czapkę, to nic a nic nie będzie znać.
— Dlaczego? — pytał Kryza.
— A bo się strzecha od strzechy nie odróżni.
Jeden Batura nie brał udziału w tych żartach i chodził zamyślony koło chałupy.
Kiedy po kilku minutach Jońcowi sprzykrzyło się siedzenie w strażnicy i zlazł, spostrzegł, 
że Batury nie ma.
— Gdzie Antek? — zapytał.
Miksa i Kryza rozglądali się równie zdumieni. Dopiero teraz spostrzegli, że Batura 
zniknął.
— Co jest, do jasnej Andromedy? Jak tak dalej pójdzie, to wszyscy w tej chałupie 
poznikają! — krzyknął Miksa niby żartem, ale naprawdę zaniepokojony.
Obeszli chałupę dookoła, wpadli do środka. Batury nigdzie nie było. Wołali go. Nie 
odpowiadał.
— Może znów do pieca wlazł? — rzekł w końcu Joniec.
Miksa stękając wgramolił się do otworu. Po dwu minutach wrócił jeszcze bardziej 
zaniepokojony.
— Tam go też nie ma.
Spojrzeli po sobie wystraszeni. Tu naprawdę chyba dzieją się jakieś tajemnicze sprawki.
— Dziadek mówi, że czasem to diabeł porywa — tłumaczył Kryza. — A dzisiaj 
Zaduszki, to potępieńcy mają urlop.
— Cicho bądź z diabłami — fuknął na niego Miksa. — Batury diabeł nie weźmie, bo to 
kowalik. Nie wiesz, że kowali do piekła nie biorą?
Joniec zachichotał i Kryza nie wiedział, czy ma wierzyć, czy nie. Miksa się często z niego 
lubi nabijać.
— Ty, a jak tu jest zasadzka i po jednym wszystkich łapią? — odezwał się nagle zupełnie 
innym tonem Miksa do Jońca.
— E, toby karliści nie wrócili. A oni znikli, a później wrócili. Nic, tylko Antek musiał 
znaleźć to zamaskowane wejście. Albo zwyczajnie zaczaił się w piwnicy, tylko nie widziałeś. 
Coś za prędko wróciłeś. Przyznaj się, żeś wcale nie schodził do samej piwnicy.
— No, do samej nie, ale widziałem, że nikogo nie ma — wzruszył ramionami urażony 
Miksa. — Możesz sam zobaczyć.
Joniec spuścił się do piwnicy i nie wracał. Czekali pięć minut, czekali dziesięć.
— Co, i on zniknął?! — krzyknął Miksa i ruszył do piwnicy zobaczyć, co się stało.
Joniec nie zniknął. Siedział na głazie i szeroko rozwartymi z przerażenia oczami patrzył 
w jeden punkt piwnicy. Miksa powędrował za jego wzrokiem i zobaczył zjawisko równie 
zdumiewające, jak straszliwe.
Oto na dnie piwnicy widniała głowa Batury. Bez tułowia, bez rąk i nóg, tylko sama 
głowa. Co jednak było najbardziej niesamowitego, to to, że ta głowa poruszała się jak żywa i 
wydawała jakieś gniewne pomruki.
— No, co się tak gapicie? Jak długo mam tak wisieć? Co za patałachy, no, pomóżcie, na 
kość orangutana!
Sądząc po tych klątwach była to głowa autentycznego Batury. Ruszyli niepewnie 
naprzód. Dopiero z bliska zobaczyli, że głowa sterczy z jakiegoś otworu, i pomogli Baturze 
wygramolić się.
— No, teraz widzicie, co to za tajemnica — rzekł wycierając się bezceremonialnie czapką 
Jońca, po czym wziął z kąta piwnicy ciężką drewnianą pokrywę o żelaznych, klamrowatych 
„uszach” i zakrył wejście. Spływająca woda zalała ją natychmiast i po kilkunastu sekundach nic 
nie było widać prócz kałuży.
— Jak na to wpadłeś? — zapytał Miksa patrząc z podziwem na Baturę.
— Zwyczajnie. Po prostu dobrze obserwowałem. Więc najpierw mnie zastanowiło, 
dlaczego wczoraj w kałuży było więcej wody, niż jest dzisiaj. Przecież leje się ze ściany tak samo 
jak wczoraj. A drugie, co mnie zastanowiło, to to, co się w ogóle robi z tą wodą. Przecież stale 
spływa ze ścian, i to tak nielicho, że powinna zatopić piwnicę, a tymczasem nie zatapia. To 
znaczy, że gdzieś ucieka. Ale gdzie? Zacząłem grzebać w kałuży, patrzę, żelazo... ucho jak u 
garnka. Pociągnąłem, a tu jak nie chluśnie! Cala woda na dół uciekła. To był ten otwór. Jak on 
jest zatkany, to tylko część wody przecieka, reszta zatrzymuje się i zakrywa klapę tak, że nic nie 
widać. Ktoś to sprytnie urządził, tyle że za mokro. Nie wejdziesz, żeby ci się za kołnierz nie 
nalało. I trzeba uważać. Mnie zgasła świeczka, poślizgnąłem się i zawisłem w „kominie”.
Wszystko już było jasne. Po krótkiej naradzie postanowili nie zwlekając zejść na dół i 
zbadać odkryty loch. Dla ubezpieczenia jeden z nich zostanie na powierzchni. W razie 
niebezpieczeństwa albo gdyby długo nie wracali, zaalarmuje milicję. Ciągnęli losy. Wypadło, że 
Joniec ma zostać. Nie zaprotestował, nawet z podejrzanym pośpiechem opuścił piwniczkę. 
Batura zauważył, że chłopcy patrzą za nim w posępnym milczeniu, jakby mu zazdrościli. Jednak 
tchórzą. Przed najważniejszą próbą tchórzą.
— Boicie się? — zapytał szorstko. — Nikogo nie ciągnę. Kto tchórzy, niech się teraz 
namyśli, bo później będzie za późno.
— Może jutro... — bąknął Miksa. — Dzisiaj i tak już dużo odkryliśmy... Trzeba przedtem 
buty skombinować, takie gumowe, jak mieli karliści. Szkoda trzewików na taką wodę.
— Pójdziemy zaraz — rzekł ostro Batura — nie ma ani chwili do stracenia.
Grupa zmarnowała dużo czasu, nim weszła na właściwy trop. Zawodziła chłopców 
intuicja. Najpierw niepotrzebnie zabrnęli do Chodnika Ocalenia, przedzierali się przez zwalisko i 
dopiero, gdy stanęli nad wodą, połapali się, że ten chodnik jest nie do przebycia i że nie tędy 
droga.
Zawrócili więc i ruszyli drugim korytarzem. Na nowych rozstajach poszli na prawo. 
Zrazu zapuszczali się z duszą na ramieniu. Ale chodnik był stary i suchy, przypominał loch w 
jakimś średniowiecznym zamku. Nie było tu najmniejszego śladu świeżej bytności człowieka. 
Powoli więc ogarnęło chłopców poczucie bezpieczeństwa, prawie już przestali wierzyć, by w 
tych podziemiach przebywał jakiś dywersant. Co miałby tu robić? Byli przekonani, że pierwsi od 
wieków odkrywają na nowo ten chodnik.
— Ty... w takim lochu to można nawet pieniądze znaleźć — zapalił się Miksa. — Ojciec 
opowiadał, że przed pierwszą wojną to koło Piekutowa chłop jeden chciał padlinę w polu 
zakopać. Patrzy, a tu mur jakiś w ziemi, uderzył łopatą, ziemia się obsuwa i kamienie, patrzy, 
dziura jakaś. Na loch natrafił. Wszedł tam, bracie, i skarb znalazł, garnek z pieniędzmi złotymi, a 
koło tego garnka kościotrupa na łańcuchu. Jak go dotknął palcem — cały się rozsypał, łańcuch, 
znaczy się. Taki był przez rdzę zjedzony.
— Słyszysz, Kryza, może i ty na co tu natrafisz — uśmiechnął się Batura.
— Na Wojtka Miedzianą Stopę — dorzucił Miksa. — Zieloną Komnatę ci pokaże.
— Nie śmiej się — powiedział poważnie Batura. — A jak to jest ten chodnik, gdzie 
Szwedów zasypało? Można będzie naprawdę co znaleźć.
Tak rozmawiając uszli może trzysta metrów, gdy drogę zagrodziło im zawalisko.
— Zgadza się! — krzyknął podniecony Kryza. — Oni tu są zagrzebani.
I chociaż się przedtem podśmiewali, teraz rozbiegli się po gruzach, zaczęli się nawet 
kłócić o lampę. Ale Batura powiedział, że lampa jest ogólna, i postawił ją wysoko, żeby 
wszystkim świeciła.
— Każdy może sobie zapalić świeczkę — powiedział.
Powyciągali więc z kieszeni zaduszkowe świeczki i pozapalali. Ale jakoś nic nie mogli 
znaleźć. Zaczęli już tracić nadzieję, gdy nagle Miksa zawołał:
— Mam coś!
Rzucili się do niego.
— Pokaż!
— Co masz?
— Kość?
— Żelazo jakie?
— E, nie... — Miksa z zakłopotaną miną chował coś za plecami.
— No, pokaż, co — nalegali.
— O, to.
Na ręce Miksy czernił się mały blaszany guzik od spodni. Chłopcy mieli dość niewyraźne 
miny. Zupełnie jakby kto z nich zażartował.
— Gdzie to znalazłeś? — zapytał Batura.
— O, tam, na kamieniach.
— On jest zupełnie nowy — zauważył Kryza.
— Niezardzewiały — dorzucił Miksa. — Musiał go ktoś niedawno zgubić.
Chłopcy stracili humor.
— To znaczy, że my nie jesteśmy tu pierwsi — zasmucił się Kryza.
— Nie ma tu co szukać, wracajmy — mruknął Miksa.
Guzik popsuł im cały nastrój i nasycił pesymistycznymi refleksjami. To prawda. Ciężko 
w dzisiejszych czasach być pionierem-odkrywcą. Wszystko odkryte, zbadane, wyszabrowane.
— No, co tak idziecie, jak na własnym pogrzebie? — rzekł Batura. — Nie ma się co 
złościć. Nie przyszliśmy tu przecież na poszukiwania historyczne, tylko Bolesławca 
przyskrzynić.
Niby prawda, ale chłopców już nie rozchmurzył. W milczeniu wrócili do miejsca, gdzie 
rozwidlały się korytarze, i zagłębili się w drugi chodnik. Szli teraz tą samą drogą, co kilka godzin 
temu Karlik i Wiktor. Zanim jednak dotarli do zapory, Batura zatrzymał ich gwałtownie.
— Stójcie, widać światło.
Rzeczywiście, gdzieś w głębi chodnika migotało słabiutkie światełko. Gdy przyjrzeli się 
dobrze, rozróżnili nawet dwa światełka.
— Zgaś lampę — szepnął Batura do Kryzy.
Kryza dmuchnął przerażony. Ogarnęła ich ciemność. Chłopcy stali jak skamieniali, z 
zapartym tchem w piersiach. Więc jednak nie mylili się. Wilcza Góra miała swoją tajemnicę. 
Oby to nie była tajemnica zła! Na samą myśl, że to mogli być rzeczywiście dywersanci, zjeżyły 
im się włosy na głowie. To prawda, szli na to spotkanie. Spodziewali się go od dawna. Ale teraz 
stracili nagle do niego wszelką ochotę. Dotąd dużo rozprawiali o służbie wywiadowczej, marzyli 
o walce — z dreszczykiem emocji w plecach, ale bez prawdziwego strachu; w każdym 
napotkanym człowieku skłonni byli widzieć dywersanta, ale — bądźmy szczerzy — chyba 
dlatego właśnie, że tak naprawdę, w głębi duszy, to nie bardzo wierzyli...
— Wiesz co, my lepiej sobie pójdźmy — przełknął ślinę Miksa.
— Zaraz... musimy się najpierw przekonać, kto to, może to górnicy?
Dużo by za to dali. O dywersantach to dobrze mówić i czytać, ale spotkać się w 
podziemnym chodniku to już lepiej ze zwyczajnymi górnikami.
Ostrożnie podczołgali się kilkadziesiąt metrów aż do rumowiska i, skryci za kamieniami, 
obserwowali. W świetle lamp górniczych ujrzeli sylwetki dwu mężczyzn pochylonych nad 
przewodami. Twarzy skrytych w cieniu nie mogli z tej odległości rozpoznać. Zauważyli tylko, że 
w ręce jednego z mężczyzn błyszczał metalowy przedmiot.
— Rewolwer — szepnął Kryza.
— Nie, to obcążki elektrotechniczne — odparł Batura. — Popatrz, oni sztukują 
przewody.
— Będą strzelać — dodał Miksa.
Ale mężczyźni rozwijali tylko kawałki przewodów, łączyli je ze sobą i nawijali na kołek 
jak na szpulę. Nagle przerwali robotę i, pochyleni nad przewodami, zaczęli sprzeczać się o coś 
gwałtownie, a potem szybko ruszyli w głąb chodnika.
— Kto to był, poznałeś? — zapytał Miksa. — Bolesławiec?
— Nie — odparł stanowczo Batura. — To mnie właśnie gryzie, że żaden z nich nie jest 
Bolesławcem. Karlik mi go raz pokazywał. Bolesławiec jest niski i tęgi, a to dwaj chudzielcy i 
drągale.
Chwilę patrzył zamyślony w stronę, gdzie zniknęli mężczyźni, a potem rzekł nagle do 
Miksy:
— Miksa, pobiegniesz do kopalni i powiesz, co widzieliśmy.
Miksa ociągał się.
— A jak to nie dywersanci, tylko ludzie z kopalni, to co? Zbłaźnimy się.
— Trudno — mruknął Batura — lepiej się zbłaźnić niż narazić kopalnię.
— A jak oni nie uwierzą?
— Zrób tak, żeby uwierzyli.
Miksa wyciągnął niechętnie świecę, zapalił.
— A wy... a wy niby po co macie zostać?... Poszlibyśmy razem.
— My musimy ich śledzić do końca — odrzekł Batura. — No, pośpiesz się.
Długo patrzyli za znikającym Miksą. Serce ściskało im się niepokojem.
— Żeby tylko mu uwierzyli, żeby mu uwierzyli — westchnął Batura.
Potem zaczęli posuwać się ostrożnie w kierunku, gdzie zniknęli mężczyźni. Wkrótce 
ujrzeli światło bijące gdzieś z dołu chodnika. Przystanęli z dreszczem w krzyżu. Czuli, że 
zbliżają się do celu.
W chodniku było cicho, tylko woda pluskała i szumiała gdzieś w pobliżu. I nagle w tej 
ciszy tuż koło siebie usłyszeli cichy, ale wyraźny jęk.
Batura drżącą ręką zapalił lampę i uniósł wysoko. W ścianie chodnika w niecce skalnej na 
wysokości swojej głowy ujrzał ciała dwu chłopców.
— Karlik... Wiktor... — szepnął z niewysłowionym zdziwieniem.
Przerażonymi oczyma patrzył to na nich, to w stronę, gdzie znajdowało się tamtych 
dwóch... Teraz wszystko było jasne. Teraz już nie było wątpliwości, kim oni są. W pierwszej 
chwili oblał się zimnym potem i nogi ugięły się pod nim. Ale to zaraz przeszło. Tylko krew 
pulsowała mu w skroniach i serce waliło jak młot. Zacisnął zęby.
— Kryza, właź! — szepnął i podsadził chłopca, który, choć drżał jak osika, posłusznie 
wdrapał się do niecki.
Batura wciągnął się na rękach za nim. Związane ciała poruszyły się słabo. Zobaczył 
spieczone gorączką, z trudem chwytające powietrze usta i półprzytomne, błyszczące, 
przymrużone od światła oczy.
— Poznajecie mnie? — szarpnął ich za ramię. — To ja, Antek.
Karlik uniósł z wysiłkiem głowę.
— Batura — szepnął — Batura...
Głowa opadła mu z powrotem.
— Czy to tamci was tak urządzili? — spytał Batura.
Karlik skinął głową.
Batura spojrzał spod zmarszczonych brwi w kierunku, skąd biło światło.
— Powinienem ci pysk skuć, Marchewko — sapnął rozcinając więzy Karlikowi. — Sam 
nie ugryzłeś, a kolegom żałowałeś. Co z sobą zrobisz, jak przez ciebie kopalnię zło spotka?... 
Wiesz chociaż, kto to jest... te typy?
Oczy Karlika napełniły się przerażeniem.
— To jest... — wyjąkał i urwał.
— No, kto? — potrząsnął nim Batura.
— Wcisło — wykrztusił Karlik.
— Wcisło? Wcisło? — Batura puścił go oszołomiony. — Nie, to nie może być! Bredzisz 
nieprzytomnie.
— Ratujcie się... — dyszał Karlik. — Oni chcą... wszystko... zatopić. Zapora... popatrz... 
zapora — bełkotał.
Batura rozejrzał się nerwowo. O kilka metrów zobaczył tamę bezpieczeństwa tryskającą 
wodą. W dolnej belce widniało kilka wywierconych otworów.
— Wysadzą ścianę do kopalni i tamę — dyszał Karlik. — Woda zaleje kopalnię i 
wszystko... tam za tamą... jezioro.
Kryza przeciął tymczasem więzy Wiktora, ale Wiktor leżał bezwładny, z oczyma 
półprzymkniętymi i niewrażliwymi na światło. Musiał mieć dużą goryczkę.
— Wiktor, Wiktor, zbudź się! — targał go za ramię ze łzami w oczach.
Ale na próżno. Wiktor był nieprzytomny.
— Musimy go wziąć na plecy. Sam nie da rady — orzekł Batura. — Kryza, skacz 
pierwszy.
Było już jednak za późno. Po chodniku rozlało się światło. Dywersanci wychodzili z 
lampami. Chłopcy śledzili ich z zapartym oddechem. Z przerażeniem zobaczyli, że niosą z sobą 
marynarki i wielki kłąb nawiniętych na kołek przewodów. Wyglądało, jakby zakończyli swoją 
robotę. Ale nie spieszyli się zbytnio. Wargacz wyciągnął zegarek ze spodni i machnął ręką.
Batura zrozumiał, że akcję chcą zakończyć o oznaczonej godzinie. Widocznie jest to czas 
uzgodniony z kimś innym jeszcze, kto współpracuje z nimi. Musiał to być decydujący moment 
akcji, bo Wcisło zdradzał wyraźnie zdenerwowanie. Chwilę kręcił się z oczami wbitymi w 
ziemię, potem zapalił papierosa i wypaliwszy do połowy, rzucił na ziemię. Towarzysz mruknął 
coś do niego.
Wcisło spojrzał na zegarek, po czym wziął pudło strzelnicze, podszedł do zapory i zaczął 
minować ją. W otwory wsuwał krótkie kawałki metanitu, umocowywał zapalniki z lontami, 
uszczelniał i dołączał do przewodów podobnych do tych, które wytaszczył Wargacz.
Gdy robota była skończona, zawinął rękawy, nadstawił brudne dłonie pod strumyczki 
wody tryskające z zapory i długo mył ręce...
Wargacz cisnął mu rozwinięty pakunek, z którego wyglądała bielizna i ubranie. Zrzucili 
robocze spodnie i bieliznę, przebrali się w mundury pocztowe, otrzepali i założyli 
nieprzemakalne płaszcze. W końcu podjęli z ziemi każdy swój kłąb przewodów i rozwijając je 
zaczęli posuwać się w kierunku wyjścia. Mimo że na ścianach widniały haki do zawieszania 
przewodów, nie chciało im się zawieszać.
„Widocznie nie będą już im więcej potrzebne — myślał Batura drętwiejąc z przerażenia. 
— To już ostatni strzał”. Zaczynał także rozumieć, dlaczego przygotowali takie długie przewody. 
Dla bezpieczeństwa. Boją się, żeby ich nie zalało. Będą strzelać z dużej odległości, z 
bezpiecznego miejsca, gdzieś w pobliżu wyjścia. Krew pulsowała mu w skroniach, niecierpliwe 
ręce bezsilnie wpijały się w skałę. Raz po raz oglądał się na korytarz. Może Miksa zdążył. Nie, to 
niemożliwe. Nie mógł zdążyć. Próżno się łudzić... Za chwilę lampy zbrodniarzy oświetlą wnękę. 
Gdy zobaczą Baturę i rozwiązanych chłopców, zabiją ich od razu i bez skrupułów.. Nie będą się 
nawet bawić w wiązanie i wyręczać powodzią. Szkoda już czasu i fatygi. Więc...
Pierwszy szedł Wcisło. Gdy dochodził do kawerny, przyśpieszył kroku i podniósł 
karbidówkę, jakby chciał rzucić okiem na więźniów. W tej samej chwili z góry oderwała się 
jakaś gibka postać i spadła na niego. Silne uderzenie lampą górniczą obaliło go na ziemię.
Idący za nim Wargacz wydał wściekły okrzyk, ale nim zdołał doskoczyć do Wcisły, 
zwalił się na niego Karlik i zdzielił w głowę kamieniem. Po chwili obaj tarzali się po spągu.
Drab, zaskoczony zrazu niespodziewanym atakiem, szybko odzyskał przytomność 
umysłu. Ciosy wycieńczonego chłopca były zbyt słabe i tylko go rozjuszyły. Wyrwawszy się 
chłopcu stanął na nogi i uderzeniem pięści rozłożył go na ziemi.
Tymczasem Batura uporawszy się z Wcisłą chciał mu wydrzeć rewolwer i pośpiesznie 
obszukiwał kieszenie. Broni jednak nie było. Może po drugiej stronie? Odwrócił ciężko ciało 
draba i wreszcie w dolnej kieszeni marynarki namacał podłużny, zakrzywiony przedmiot... 
Ledwie jednak wziął maszynę w ręce, gdy czyjeś uderzenie podbiło mu ją do góry. Strzał huknął 
głucho o sklepienie. Na próżno usiłował wyrwać się z żelaznych rąk Wargacza. Drab 
przygwoździł go do ziemi i zaczął tłuc głową o kamienny spąg, charcząc w nieprzytomnej 
wściekłości:
— Szczenię głupie... szczenię!...
Ogłuszony Wcisło wstał na nogi i opierając się o ścianę przyglądał się tej scenie.
— Ma dość — mruknął — nie paprz rąk. Niech lepiej ryby połowi.
Wargacz puścił nieprzytomnego Baturę i powoli otarł ręce o spodnie.
— Szczenięta, skąd ich się tylu tu wzięło? — zaczął ssać otarty do krwi palec. — Po co 
się pchali, nie lubię walczyć z dziećmi — mruczał patrząc na nieruchome ciała chłopców.
— Prędzej, prędzej — popędzał go Wcisło.
Zajrzał do Wiktora. Stwierdziwszy, że jest nieprzytomny, porwał przewody i zaczął się 
pośpiesznie oddalać. Za nim sapał zadyszany Wargacz.
Ale nie byli to jedyni ludzie kierujący się w tej chwili do wyjścia. Na dwieście metrów 
przed nimi biegł Kryza. Odważny chłopak widząc, że Batura został rozłożony przez draba i że 
nie ma już żadnych szans, zsunął się z wnęki i rzucił do ucieczki. Biegł, przerażony, ciemnym 
chodnikiem, aż potknął się o odłam skalny i runął rozcinając do kości kolano. Zerwał się jednak 
natychmiast i trzymając się ściany, z zaciśniętymi z bólu zębami, próbował posuwać się naprzód. 
Droga była ciężka, pod górę.
Nagle zobaczył odblask światła w chodniku. Odwrócił się i zdrętwiał. Za nim biegli 
zbrodniarze rozwijając przewody. Wiedział, że nie zdoła im umknąć, i drżąc jak liść osiki 
przycupnął za głazem. Przestępcy zbliżyli się na dwadzieścia metrów od niego i zatrzymali. 
Wargacz podał Wciśle zapalarkę. Wcisło spojrzał gorączkowo za zegarek i zaczął pośpiesznie 
zaciskać końce przewodów na maszynce.
Kryza skamieniał. Będą strzelać. Za chwilę zapora rozpryśnie się na drzazgi. Ściana 
wodna runie i pogrzebie pozostałych w chodniku chłopców. Boże... Boże!...
Wcisło podniósł do góry maszynkę i krzywiąc boleśnie twarz w oczekiwaniu na wybuch, 
kręcił gwałtownie.
Kryza zamknął oczy. Ale wybuchu nie było.
Zdenerwowany Wcisło ponownie podładował zapalarkę i znów skręcił. Nic. Krople potu 
zabłyszczały mu na czole. Wargacz wydarł mu maszynkę i sprawdził żabki zaciskające druty.
— Teraz! — krzyknął podając ją Wciśle.
Wcisło zaczął skręcać rączkę maszynki coraz bardziej nerwowo i gwałtownie... Wtem tuż 
za Kryzą rozległ się dźwięczny głos:
— Szkoda talentu, panie Wcisło, niech się pan nie wysila. Nie wystrzeli. — W chodniku 
stał młody człowiek w cywilnym ubraniu z rewolwerem w ręce. Za nim połyskiwały 
czerwonawo lufy wojskowych automatów.
Wcisło drgnął i podniósł głowę. W jednej chwili oczy jego napełniły się zwierzęcym 
przerażeniem, skurczył się, z rąk wypadła mu zapalarka.
Drugi z dywersantów dał susa w bok za załom skalny, przypłaszczył się do ziemi i 
błyskawicznie wydobył broń. Jednak w tej samej chwili padły dwa strzały. Syknęła skała i ręka 
obwisła mu bezwładnie.
Za chwilę rozbrojeni stali obaj przy ścianie.
— Spuśćcie ręce! — mruknął cywil. — I gadać, co z chłopcami! Prędzej!
Milczeli z pochylonymi głowami.
— Co z chłopcami?! — cywil potrząsnął ich za klapy marynarki.
— Są tam... — Wcisło pokazał na chodnik.
— Zatopiliście, gadajcie, ścierwa! Tama już wysadzona?!
Wcisło spojrzał na niego ponuro, jakby zdumiony.
— Przecież pan sam wie, że nie...
Cywil umilkł, jakby zaskoczony. Przygryzł wargi.
— Odprowadzić ich — mruknął do żołnierzy. — Czterech z lampą za mną. I wy, 
sierżancie — zwrócił się do podoficera z granatowym otokiem wokół czapki.
Pobiegli w głąb chodnika. Wkrótce znaleźli się przy tamie. Na jasnym spągu w kałuży 
krwi leżał Batura, obok — Karlik. Z nienaruszonej tamy tryskały cienkie fontanny wody.
— Tam jeszcze jakiś leży — zauważył sierżant pokazując na Wiktora.
Zniesiono go z wnęki i ułożono przy kolegach.
Cywil pochylił się nad nimi.
— Żyją! — powiedział. — Pierwszy opatrunek i natychmiast dzwonić na pogotowie! — 
wydawał szybkie rozkazy.
Gdy wyniesiono chłopców, wydłubał ostrożnie z tamy jeden ładunek, oglądał zapalniki i 
lont.
— Nie rozumiem, co się stało — mruknął do sierżanta.
— Jak to... przecież wiedzieliście, że nie wysadzą.
— Ale nie tamę... nie tamę... — rzekł podniecony cywil. — Myślałem o ładunkach w 
ścianie kopalni... bo że ściany nie mogli wysadzić... no, to nasza w tym była głowa, ale tama?... 
Tama, i owszem, miała wylecieć... Dlatego, jak usłyszałem, że te pędraki tu są... no, to mnie 
ciarki przeszły.


EPILOG
Szpital stał na górze, wysoko nad miastem. Znajdowały się tu same dzieci. Na oddziale 
chirurgicznym uwagę wszystkich zwracał nowy pacjent, duży chłopiec z głową jak biała kula — 
całą obandażowaną; leżał nieprzytomny i blady, tylko krótki, ciężki oddech świadczył, że walczy 
jeszcze o życie.
Nazywali go na sali Głowaczem albo Marchewką, bo czasem rzucał się na łożu i chrypiał 
ustami spieczonymi od gorączki:
„Marchewko, widzisz, coś narobił”.
Niekiedy w nocy budził wszystkich pełen przerażenia okrzyk: „Zgaś lampę, Kryza!” 
Nowi pacjenci, ci, którzy go pierwszy raz słyszeli, patrzyli zdziwieni, bo przecież nigdzie nie 
świeciła się lampa. Dopiero starsi chłopcy uspokajali ich: „To tylko Głowacz tak majaczy”.
Tak było przez cztery dni, a na piąty Batura otworzył oczy i patrzył zdziwiony, skąd się 
wziął w tej białej sali pełnej chorych chłopców. Chciał się podźwignąć, ale źle obliczył siły i 
upadł na poduszki. I wtedy zaraz gdzieś spod okna jakiś głos zachrypiał żałośnie: „Marchewko, 
widzisz, coś narobił?”
Batura zwlókł się z łóżka i chciał nabić łobuza, ale nie mógł ani jednego kroku zrobić i 
rąbnął jak długi na podłogę.
Wpadła wystraszona pielęgniarka.
— Co się tu wyrabia?!
— Nic, tylko Szulc przedrzeźnia Głowacza.
Przeniesiono Baturę na łóżko, a pielęgniarka pogroziła chłopcu o krótko ostrzyżonej 
głowie, który leżał pod oknem, z białą, grubą nogą zawieszoną u sufitu.
— Już zapomniałeś, że spadłeś z gruszki? Znów brykasz?
Szulc nakrył się kocem po same uszy.
Dwa dni później była niedziela — dzień odwiedzin. Do wszystkich chorych 
poprzychodzili rodzice, krewni, koledzy. Nawet do Szulca przyszło dwu dryblasów o ponurym 
spojrzeniu i poszarpanych obliczach. Widać razem z nim te gruszki podbierali.
Baturze było trochę smutno. Leżał z oczami utkwionymi w sufit i śledził spękania tynku, 
układające się w jakieś fantastyczne mapy nieznanych lądów. Gdy znudziły mu się podróże po 
suficie, patrzył za okna, gdzie przez chmury przeświecało niskie słońce postrzępione o grzebień 
czarnych lasów na horyzoncie. Batura wie — za tymi lasami jest Wilczków i gdyby tak iść i iść 
w tamtą stronę, doszłoby się do domu.
Na dworze huczy listopadowy wiatr i rzuca w szyby garście czerwonych, zdartych z 
pobliskiego klonu liści. Jeden z nich przylepił się do szyby jak rozcapierzona przerażeniem ręka. 
I znów ogarnia Baturę niepokój i strach. Co z kopalnią, co z tamtą sprawą?! Dlaczego nikt mu nic 
nie mówi?
Nagle wstrzymuje oddech i siada na łóżku nadsłuchując. Zdawało mu się, że słyszy jakieś 
głosy i tupot kilkunastu nóg. Tak. Idą na pewno. Już są pod drzwiami. I nagle wybucha jakiś 
potworny raban, słychać podniesiony głos pielęgniarki. Widocznie nie chce wpuścić. Potem 
wszystko ucicha. Kroki oddalają się.
Baturze bije mocno serce. Omylił się. To nie do niego. Do niego wpuściliby na pewno.
Lecz oto po chwili otwierają się drzwi i wjeżdża fotel na kółkach.
— Który to jest Batura? — pyta posługacz szpitalny.
— To ja...
— Pakuj się, bracie, do limuzyny, bo goście przyjechali.
Batura zerwał się tak gwałtownie, że załupało w głowie.
— A... a nie mogą wejść tu?
— Nie da rady. Zbyt liczebne towarzystwo i trzewiki mają nie bardzo tego... higieniczne.
Wiezie Baturę do gabinetu lekarskiego, sadza go na skórzanej kanapce, poduszki pod 
plecy mu wtyka.
I zaraz potem otwierają się z hukiem drzwi i do pokoju pakuje się wiara w ciężkich 
buciorach, ubłoconych czerwoną wilczkowską glinką. Ale ubrania odświętne — wysztyftowani, 
że szkoda gadać, i gęby oficjalnie uśmiechnięte. Obie grupy „S” w pełnym składzie. Karlik, 
Wiktor, Miksa, Joniec, Stachurka i Kryza z czwartej. A na końcu matka. Jeszcze wystraszona i 
zapłakana, ale już szczęśliwa, że widzi Antka żywego, przytomnego i prawie zdrowego. Ściska 
go i całuje, ale słowa wykrztusić nie może, tylko siada na brzeżku kanapki i patrzy na syna przez 
łzy.
Chłopaki rozglądają się po gabinecie, z czapkami przy piersiach, sztywno...
— Chy, jak minister przyjmuje!
Potem obstępują go dookoła zakłopotani, ściskają mu ręce jacyś zawstydzeni. Dzika 
sytuacja. Rozczulać się wstyd, a znów stać jak głupie kołki nie można.
— No, jak ci?... Boli cię jeszcze łeb? — pyta wreszcie Miksa.
— Już nie... tylko trochę podczas opatrunku. Doktor mówi, że mam twardą głowę.
— Kiedy cię puszczą?
— Doktor jeszcze dokładnie mi nie powiedział... obiecuje, że już niedługo. Dlaczego 
dopiero dzisiaj przyszliście?... Tak czekałem... Nikt mnie nie odwiedził. A przecież ja... Ja 
jeszcze nic nie wiem.. Ja nawet nie wiem, czy ich złapali.
Chłopcy spojrzeli po sobie. Prawda! Przecież on jeszcze nie wie.
Miksa odchrząknął.
— Złapali ich... Bracie! Już wtedy wszystko było obstawione!
— A Bolesławiec? Co z Bolesławcem... też go złapali? On pewnie był szefem?
Chłopcy spuścili oczy zakłopotani.
— E, nie... widzisz... Bolesławiec... Bolesławiec właśnie był prawdziwym wywiadowcą. 
To porucznik z Bezpieczeństwa.
Batura poczerwieniał.
— No, bracie Marchewko, a toś nas wrobił — mruknął do Karlika.
Karlik wzruszył ramionami.
— Co chcesz, ja i tak pierwszy poznałem, że on jest niewyraźny i że to nie żaden 
inżynier.
— On właśnie kierował całą akcją i zdemaskował Wcisłę — ciągnął podniecony Miksa. 
— Jak ty mnie wysłałeś, żeby iść zawiadomić kopalnię, to, bracie, zaraz w chałupie wpadłem na 
niego. I Joniec też już z nim był, z dachu go ściągnęli. A Bolesławiec strasznie się wściekał, po 
cośmy się wplątali i że mu akcję psujemy.
Ale jak usłyszał, że tam pod ziemią jesteś jeszcze ty i Kryza, to się okropnie przejął. I 
zaraz ruszył na dół...
— A oni już właśnie mieli wysadzić tamę i ścianę do kopalni w powietrze — wtrącił 
Kryza. — Ale nie chciało im strzelać i Bolesławiec ich przyłapał.
Karlik uśmiechnął się krzywo.
— Wiesz, Antek, ja to najwięcej nie mogę sobie darować, że się na Wciśle nie poznałem, 
przecież dwa razy szedł mi sam w ręce. Był u mnie w mieszkaniu.
— E, bujasz... — ożywił się Batura.
— Tak, bracie, ale to był szpieg kuty na cztery nogi. On, bracie, wcale nie nazywał się 
Wcisło, tylko Lemke i był volksdeutschem w czasie okupacji, a potem wkręcił się na pocztę. I 
tam podsłuchał, jak paplałem o dokumentacji, i myślał, że ojciec ma u siebie plany. A potem raz 
przyszedł do nas z telegramem, że ojciec ma jechać, i wtedy umyślnie klucz potrącił.... A jak go 
podnosił z ziemi, to odcisk zrobił. Miał w łapie wosk czy inne świństwo. I w ogóle wtedy 
rozejrzał się po mieszkaniu. A w tę noc, co wróciłem z wyprawy do kopalni, to się włamał i 
szukał tych planów. Ja się wtedy nawet obudziłem i słyszałem, że ktoś zbiegł po schodach, ale 
myślałem, że mi się zdawało, a on naprawdę wtedy był. — Karlik odsapnął i wytarł nos.
— No, a plany?! Znalazł je?
— Nie... widzisz — Karlik spuścił oczy — ja... mnie się tylko tak zdawało... Ojciec nie 
rysował żadnych prawdziwych planów... tylko... tylko... no, wiesz, uczył się... bo ojciec był w 
kopalni węglowej i musiał się dokształcać w kopalnictwie miedzi.
Karlik znów wytarł nos.
— Opowiadaj, opowiadaj wszystko — popędzał go Batura.
— To, bracie, była wielka dywersja. Chcieli się, uważasz, przebić do podziemnego 
jeziora, a potem wysadzić ścianę dzielącą stare chodniki od czynnej kopalni i całą wodę tego 
jeziora skierować do kopalni na poziom dwadzieścia cztery. W tym samym czasie miały w 
kopalni wylecieć w powietrze tamy przeciwpowodziowe, bo oni też tam mieli swojego 
człowieka. I od razu cały poziom czterdzieści osiem byłby odcięty. A woda podeszłaby aż w górę 
szybu. Ojciec mówi, że to by unieruchomiło kopalnię na kilkanaście miesięcy. No i udało im się 
osiągnąć pierwszy cel, to znaczy, bracie, przebili się do jeziora i wtedy, cośmy piłki szukali i 
woda zalała chodniki, to właśnie oni wysadzili ścianę jeziora. A na trzeci dzień mieli ukończyć 
przebijanie się do kopalni. Ale tego dnia już nic kopalni nie groziło, bo Bolesławiec już ich miał 
w sieci. On nie chciał o tym opowiadać, ale ja to myślę, że on im coś popsuł albo zamienił — 
może zapalniki, może lonty — tak, że już nie mogli wysadzić ściany do kopalni... Ale z nami, 
bracie, to mogło być kiepsko, bo tama miała wylecieć i woda zalałaby stare chodniki. One i tak 
miały być przez kopalnię zatopione, więc Bolesławiec nie zabezpieczył tamy. Na szczęście, nie 
wyleciała. Z początku to nikt nie wiedział dlaczego.
— Dopiero potem specjalna komisja zbadała wszystko i wiesz, co odkryli? — wtrącił 
Wiktor.
— No?
— Że przewody od tamy były w dwu miejscach przerwane.
— Dlaczego? Kto je mógł przerwać?
— Stary Osuch.
— Bujasz!
— Słowo daję. Wtedy, jak miotłę z komina wyjmował i jak się zaplątał. Bo to były 
przewody od naszego dzwonka.
— Nic nie rozumiem.
— Prawda, ty przecież nie wiesz! — uśmiechnął się Stopa i opowiedział mu o całej 
sprawie z dzwonkiem, i jak chcieli dokuczyć Osuchowi, i szczura mu podrzucić, i jak natrafili na 
przewody pod łóżkiem, i jak zamienili.
— I okazało się, że te przewody przy tamie to były właśnie te zepsute, co myśmy z Golą 
Osuchowi wtedy podrzucili — zakończył. — Dobre wzięliśmy, a te podrzuciliśmy... Rozumiesz 
teraz?
Batura uniósł się na łokciu.
— To znaczy, że Osuch też... A to dziad!
— Nie, stary został już wypuszczony. Za mało dowodów. Przewody kradł młody... no... 
Felek... ten mój niby szwagier — zaczerwienił się Wiktor. — Wynosił z kopalni i sprzedawał 
Wciśle. Tłumaczył się, że nie wiedział, że to do dywersji, tylko, że Wcisło, jako elektrotechnik, 
do różnych tam swoich robót potrzebuje. No i posiedzi teraz. Helka płacze. Matka roztrzęsiona.
Zapadła chwila milczenia.
— Słuchaj, a skąd ci dywersanci wiedzieli, że pod waszą Starą Chałupą jest wejście do 
chodnika? — zapytał Batura. — Ja to z początku pomyślałem, że to Osuch im zdradził i że on 
was specjalnie namówił do opróżnienia tej chałupy, żeby dywersanci mogli działać. No, ale jeśli 
mówisz, że on ani Felek o niczym nie wiedzieli...
— Widzisz, tego to ja też nie mogę sobie wytłumaczyć. Jedno tylko wiadomo, że ten 
drugi dywersant, no, ten Wargacz, to on wiedział o tym wejściu. Bo, wiesz, jego tu specjalnie 
przysłali z Zachodu i zrzucili na spadochronie z samolotu, i on miał podobno przy sobie stare 
plany kopalni. Ale skąd je wziął, nie wiadomo. Czy tam dostał, na Zachodzie, czy tu od kogoś. 
Śledztwo jeszcze trwa. Jak będzie proces, wszystkiego się dowiemy. Może i tego, kto chciał 
zabić pana Sądeja.
— Nie... nie mówmy już o tym — szepnął Batura — powiedzcie lepiej, co tam na wsi... 
jak spółdzielnia?
— Tata mówi, że jest już dziewięciu gotowych — odpowiedział Stachurka. — Jeszcze 
jednego brakuje, żeby można spółdzielnię założyć. Matkę Wiktora najwięcej teraz wszyscy 
agitują, tata mówi, że ona już się na Osuchach poznała i powinna zrozumieć... No, więc jak się 
im uda Stopinę przyciągnąć, to będzie można podpisać statut i zaorać miedze.
Batura zauważył, że Wiktor zaczerwienił się, zmienił więc temat rozmowy i zapytał:
— A jak nasz Kropa, chłopaki? Chodzicie do niego?
— Chodzimy — skinął głową podniecony Miksa. — Bracie, żebyś wiedział, co on nam o 
tym Chile opowiada! A jak płynął przez ocean, a jak był w dżunglach Brazylii, a w Andach! On 
po indiańsku umie i po hiszpańsku, słowo daję!
— Po indiańsku? — poruszył się Batura.
— Tak, żebyś wiedział! Pan Sądej wziął go raz na lekcję i przez całą godzinę nam 
opowiadał. Teraz, bracie, z Południowej Ameryki to wszyscy umiemy na piątkę.
— A co w szkole? Mieliście po tym wszystkim fest grandę, co?
— No, bracie — jęknął Miksa. — Ten Bolesławiec naskarżył Zajączkowi, że mu 
wchodziliśmy w paradę i płoszyliśmy dywersantów. „Gdzie się obrócę — mówi — to oni mi 
depczą po piętach, zaglądają do każdej dziury, pchają palce między drzwi i nos tam, gdzie nie 
potrzeba. Nasmarowali — mówi — wapnem sień, o mało nogi nie złamałem”. No, to Zajączek, 
dawaj, paternoster! Wiktor i Karlik byli chorzy, to na mnie i Jońcu znów się skrupiło.
— A Sądej?
— Sądej, bracie, chodził struty i mówił, że my się już chyba nigdy nie poprawimy, i że go 
Zajączek na półrocze pognębi. Ale Gondera go pociesza, że w drużynie się wyrobimy.
— W drużynie?...
— Prawda, to ty tego też jeszcze nie wiesz — podrapał się w głowę Miksa. — No, bo... 
bracie, u nas już jest drużyna.
Batura uniósł się na poduszce, z wypiekami na twarzy.
— Przyjechał Nowy?
— Nowy to dopiero przedwczoraj przyjechał. I też się strasznie zdziwił, bo patrzy, a tu 
już jest drużyna. Bo Gondera zaraz po tych wszystkich historiach zorganizował.
Batura, rozpromieniony, zerwał się z kanapy.
Wtem otwarły się drzwi i weszła pielęgniarka. Spojrzała na Baturę i nagle załamała ręce.
— Co wy tu wyprawiacie?! Antek! Marsz do łóżka!
Chłopcy, zmieszani, cofali się na palcach.

1 Metanit — materiał wybuchowy
2 Kompresor — maszyna służąca do zgęszczania powietrza, używanego do napędu 
znajdujących się w kopalni narzędzi i maszyn górniczych
3 Żupnik — królewski urzędnik w żupie (żupa — kopalnia soli lub kruszcu)
4 Olbora — danina wpłacana skarbowi książęcemu lub królewskiemu za eksploatację 
kopalni
5 Zamkost — składka na zasilenie funduszów kopalni
6 Kantar — wędzidło (tu użyte w przenośni)