Andrzej Trepka

Końcówka

1983
HISTORIA PEWNEJ SEKUNDY
Binatyjska nauka nie obfitowała w wielkie uogólnienia. Historia tego kosmicznego 
ludu, 
surowa i pełna mężnych decyzji, z których najtrudniejsza pchnęła go pod 
powierzchnię globu, aby 
utrzymać przy życiu pomimo stygnięcia gwiazdy-słońca – wyrobiła w Binatach hart 
i wolę 
wytrwania. Przejawiło się to w wytężaniu umysłu ku sprawom dającym 
natychmiastowy pożytek. 
Architektura podziemi, medycyna, a nade wszystko doskonalenie metod 
syntetycznego 
wytwarzania produktów spożywczych, gdyż Binatowie od tysięcy pokoleń nie żywili 
się niczym 
innym – były to dziedziny, których pogłębianie leżało najbardziej na sercu 
ogółowi, a szczęśliwych 
badaczy darzyło chwałą i znaczeniem w społeczeństwie, dla którego pojęcie władzy 
było – w 
tłumaczeniu na ludzki język – autorytetem opartym na zasługach wynikłych z pracy 
myśli 
pomnażającej pospólne dobro.
Ale każdy gatunek rozumny – jeśli to nie jest społeczność trzymana sztucznie w 
karbach, a 
wówczas, w myśl podstawowych praw cybernetyki, wpadająca w regres, aż do 
samounicestwienia 
– musi rodzić twórców, krytyków i potencjalnych burzycieli swej własnej linii 
rozwojowej. Ci 
wichrzyciele reguł niosą ożywcze, błogosławione tchnienie w ustabilizowany nurt 
swojego świata 
– bez względu na rodzaj tego wichrzenia i skutki, jakie ono pociąga.
Literatura binatyjska nie znała beletrystyki powieściowej w naszym rozumieniu. 
Nawet te 
publikacje, które nie stanowiły fachowych rozpraw, zawsze rozwijały jakąś myśl 
naukową – tyle że 
w kształcie dowolnym, wyzbytym sztywności rozumowań, a narzuconym li tylko 
wyobraźnią 
artysty. Jeśli były zuchwale oryginalne, tym samym spełniały swój cel. Binatowie 
postrzegali świat 
jako piękno różnorodności i podporządkowywali go tej samej swojej filozoficznej 
arche: pięknu. 
Lubowali się w improwizowanych wystąpieniach, jaskrawo odbijających od głównego 
nurtu obrad. 
Żadna z binatyjskich konferencji nie była obwarowana z góry ustalonym porządkiem 
debat, tak 
typowym dla zjazdów naukowych na Ziemi. A zarazem każdy taki głos spotykał się z 
wybuchami 
sprzeciwu, które w gruncie rzeczy służyły rozognieniu improwizowanego pomysłu.
Przyspieszenie jednej z takich imprez, na której – jak o tym wiedział stary 
Lipo, Ban i kilku 
innych Binatów – olbrzymi Milo, miał ujawnić coś bardzo szokującego, wiązało się 
z pragnieniem 
pokazania kosmicznym przybyszom czegoś typowego dla binatyjskiej kultury 
umysłowej. 
Drzemała w tym chęć pochwalenia się swoim gatunkowym „ja” od strony szczególnie 
egzotycznej 
dla Ziemian.
Goście zajęli miejsca honorowe w samym środku łagodnie wysklepionej niszy o 
ścianach 
wygładzonych w nie zwietrzałym, czarnym bazalcie. W wyżłobieniach wygodnych, 
lecz zbyt 
obszernych dla ludzkiej postaci, czuli się jakby leżeli na kamiennej posadzce. 
Nastawili regulatory 
temperatury w skafandrach. Nie panował tu kosmiczny mróz, jak paręset metrów nad 
nimi, na 
powierzchni globu, gdzie termometr sprężynowy wskazywał trzydzieści osiem stopni 
Kelvina. 
Było jednak znacznie chłodniej od temperatury pokojowej, dogadzającej ludzkiemu 
poczuciu 
wygody. Mimo to zadaniem regulatora było bardzo intensywne wypromieniowywanie 
ciepła, jakim 
organizm nagrzewał przestrzeń podskafandrową.
Wsparłszy głowę na ramieniu, Darzbór przymknął powieki, a wyobraźnia 
podpowiadała mu, iż 
jest biesiadnikiem jednej ze starożytnych uczt. Przyszło mu to tym łatwiej, że 
nie narzekał na brak 
fantazji. Wprawdzie na rzymskiej sofie z pewnością spoczywało się wygodniej, 
lecz ogólne 
ułożenie ciała było takie samo.
Impreza zgromadziła ponad czterdziestu Binatów.
Darzbór rozejrzał się niepewnie. – Chciałbym wiedzieć, ile czasu oni przywykli 
powitalnie 
mruczeć. Oby zawsze tak krótko, jak ten pierwszy – pomyślał.
Nie wypowiedział tego głośno. A nuż Binatowie posiadają zmysł radiowy; albo 
aparaturę 
przechwytującą fale stosowane w skafandrach. Z ciekawością wpatrzył się w 
żółtawe oko Milo, 
olbrzyma nawet według binatyjskich ocen, który śmignął giętką wicią w powietrzu 
– co znaczyło, 
że jest gotów wystąpić przed zebranymi.
Zaraz też odezwał się – tą egzotyczną mową, która, słyszana bezpośrednio, byłaby 
przyjęta 
tylko za osobliwe mruczando z modulacją tak ubogą, że trudną do uchwycenia. 
Oryginał był 
nagrywany. Darzbór, Sten i Karol pilnie słuchali transpozycji.
– Ton, nie ton. Barwa, nie barwa. Wszystko jedno. Nie troszczcie się o 
szczegóły. Nieważne 
miejsce, czas, wygląd i zainteresowania bohaterów. Nazwałem moich dziwnych 
przyjaciół Binarni. 
Mądrze czy głupio, mniejsza o to. Skoro już tak ich nazwałem, naśladujcie mnie.
Trwają naprzeciw siebie w bezruchu, narzucającym porównanie z ciszą kamiennych 
pustyń w 
nieskończone bezwietrzne wadelacyty tam, u góry – wskazał wicią. – Mogłoby się 
zdawać, iż taki 
stan rzeczy potrwa wiecznie – gdyby nie silne napięcia przestrzeni, podobne 
sprężonej wyobraźni. 
Coś nieuchwytnego czai się w tej mazi albo próżni, jak kto woli. Niewiadome 
chwytałoby za 
gardło, ale przecież żadne gardło nie istnieje w tej nieobjętej przestrzeni. 
Trwa przestrzeń. I trwają 
Biny – jeden, dwa, trzy i nieskończenie więcej. Aż wrzawa niepojęcie gwałtowna 
popycha je ku 
sobie, na skołtunionym pobojowisku nie zostawiając ani okruszyny z obrazu 
przeszłości.
Wypiętrzają się grzbiety fal, uginają doliny. Po ich płynnych zboczach chyżo 
pomyka rój 
giętkich postaci i zapada jak archaiczne ptaki w gniazda. Ponad wszystkim 
przetacza się majak 
nowych wrzaw, nie zrodzonych w czasie. Tak trwa. Ile drobin czasowych, nie 
policzyłem. Ile 
myślowych iskierek Binów, nie sprawdziłem. Ale nie martwcie się. Wysłuchajcie 
opowieści o tym 
świecie, rozpoznanym tylko przez jednego Binata.
Po niszy przebiegł mrukliwy szmer, którego sensu konwernom nie był w stanie 
udostępnić 
ludziom. Mógł wyrażać zachwyt dla oryginalności pomysłu. Mógł też znamionować 
rozczarowanie, że Milo, znany zarozumialec, znów demonstruje właśnie tę wadę, a 
nie jakąś inną. 
Ale przybysze z dalekiego nieba nie mieli o tym pojęcia.
Poruszenie wśród słuchaczy ani trochę nie wzruszyło artysty. Jakby nie 
zauważając nikogo i 
niczego, mruczał w dalszym ciągu:
– Naprzód, do tyłu! Naprzód, do tyłu! Przestrzeń skręca się w skurczu Binów, 
rozbłyska i 
nieruchomieje. Wtedy zza zakrętu powoli, prawie nieskończenie powoli wynurza się 
nieprzenikniony, bezprzykładnie mroczny kłąb czegoś, co nie jest ani czernią, 
ani przestrzenią. 
Przybliża się to samoistne „coś” z nieustającą gnuśnością następowania, 
pochłaniając górę i dół, 
uszczuplając prawą i lewą stronę. Określilibyśmy, że zagraża leżącym pod 
ścianami: prawicy albo 
lewicy. Ale w świecie Binów – binatyjskie pojęcia tracą sens, tak samo jak nasze 
rzeźby 
wyzbyłyby się kształtów, ze skalnych malowideł wyparowałyby barwy. Każdy świat 
przetwarza na 
swój niepowtarzalny sposób własną zawartość, zarówno rodzimą jak zapożyczoną.
– A kiedy ta powolność mroku i obłoku, staczającego się ni to z góry, ni to 
znikąd, staje się 
fermentem rozmieniającym niepokój na drobiny drobin – skrzypi Czas, jak maszyna 
Tornata, kiedy 
wysyła promień śmierci.
Trzej ludzie poruszyli się, jakby przestraszeni. Na to wspomnienie, którego nie 
rozumieli, 
przeszedł ich dreszcz wielkiej niewiadomej.
– Oto już są: bezcieleśni, wyrośli z przestrzeni na krzyżujących się wzajemnie 
polach sił, 
wydzieleni z masy bezosobowej, rozstrzeleni na przeliczalne kwartały – niby wola 
wszechprzestrzennego trwania rozbita na oddechy tańczące w takt elektrycznego 
wiatru. Nie mają 
postaci. Albo mają zgodną z życzeniem każdego.
Oddźwięk niszy zdawał się być coraz trudniejszy do opanowania. Wprawdzie 
większość 
stanowili leżący jak trusie i radzi – gdyby się dało – skupioną ciszą zarazić 
innych; ale wystarczyło 
kilka zapalczywych mózgów, by stać się plagą zarówno dla tej większości, jak dla 
prelegenta.
– Proszę o spokój – padł mruk z prezydium.
– Cudna fantazja – dobiegł z sali przytłumiony, ledwie uchwytny akcent podziwu, 
na poparcie 
tej prośby o nieprzeszkadzanie słuchającym.
Milo dosłyszał. Sprężył się w sobie. Potem wciągnął oko jak mógł najgłębiej i 
uderzając 
wszystkimi wiciami naraz o kamienną posadzkę, co było oznaką zupełnego braku 
panowania nad 
nerwami, zamruczał porywczo:
– Dość tych kpin!
Zaległa raptowna, jakby wylękniona cisza. Ale zaraz przerwał ją mówca:
– Kto uważa to za fantazję, niech mlaśnie.
Z tylnej części niszy dobiegło kilka uderzeń wicią o posadzkę. Ktoś w zapale 
mlasnął aż 
dwoma wiciami. Leżący bliżej zachowywali postawę wyczekującą. Jeszcze kilku 
Binatów 
szykowało się do wyrażenia solidarności z tak wyłonionym „stronnictwem 
fantastów” – gdy nagle 
niszą wstrząsnął, jak grobowe echo, skurczony pomruk:
– Głupcy!
Milo trwał nieruchomo, z okiem teleskopowym podanym do przodu.
Odpowiedź nie kazała długo na siebie czekać. Odgłos, podobny do dudnienia gradu 
po 
szybach, zaklekotał rzęsiście, odbity echem od wysklepionych ścian binatyjskich 
niszy. Wici 
mlaskały z zacięciem o wygładzoną posadzkę.
Nim umilkły ostatnie akordy, Milo podjął, wysuwając do przodu sterczące oko, a 
nawet całą 
głową:
– Świat, który opowiedziałem, jest tu. Przepełnia sobą i nas, i wszystko dokoła 
– zamruczał 
głośniej i szerokim gestem dwóch wici zamiótł przestrzeń, trącając w głowę 
leżącego obok Binata 
z prezydium obrad.
– Pohamuj swoje ruchy, ty... odszczepieńcze – odburknął tamten.
Ludzie nie mogli dociec, ile w tym odezwaniu się było złości, ile zaś dowcipu.
– Nawet kpiny muszą mieć przecież granice – rzucił ktoś z widowni.
– Racja. Zakpił z nas. Niech się kaja.
– Wariat! – zabrzmiało kilka pomruków.
– Czasami najtrudniej być właśnie wariatem – odparł Milo ze stoickim spokojem. – 
A jednak 
ten świat, mój świat – zamruczał donośniej – jest tu, w tej niszy. Więcej: jest 
w każdym z nas. 
Także w naszych gościach – przyjaźnie wskazał wicią trzech ludzi siedzących 
naprzeciw. – Całe 
nasze życie przenika on swoim własnym, samoistnym bytem. Toczy je... albo mu 
służy. Jak kto 
woli.
Leżący obok Binat specyficznym podniesieniem koniuszka wici zażądał satysfakcji, 
co 
pozostało nieczytelne dla konwernomu i dla ludzi.
– A więc: satysfakcji w jakiej postaci? – spytał Milo.
– Przyznania swojej winy. Nie chciej, przyjacielu, obrazić nas rzeczywiście.
– Właśnie ja czuję się obrażony. Moje wystąpienie oprze się o areopag uczonych. 
O cały świat 
naukowy. O cały świat w ogóle. Bo jeśli chodzi o drugi świat, ten, który 
dyletantom wydaje się 
fantazją – powtarzam, trwa on w każdym z nas. Trwa w każdym kamieniu i w każdej 
gwieździe, w 
każdym martwym albo żywym skupisku materii – jak daleko rozciąga się 
Wszechświat. Trwa 
zawsze i wszędzie. Nieskończenie wszędzie. Trzeba tylko uzbroić się w takie oko, 
które go 
dostrzeże. To znaczy, w moje oko.
– Wszechmądry Milo, wymrucz kiedy raczysz nam, dyletantom, użyczyć swego 
magicznego 
oka – jadowicie przerwał Wapun, leżący w prezydium.
Był jednym ze szczególnie cenionych kodyfikatorów wiedzy ripu, dla której 
brakowało 
ścisłego odpowiednika w ludzkich pojęciach. Stanowiła syntezę nauk biologicznych 
w ujęciu 
Wszechświata, egzobiochemii, telepatii, rozważań o ruchu materii w ogóle, a 
wiązała się z 
metodologią nigdy nie stosowaną przez Ziemian. Ten marzyciel i badacz życia 
wszechobecnie 
rozlanego w biokosmosie patrzył na rodaka z zachwytem tak długo, dopóki jego 
zwierzenia 
przyjmował za poetycki obraz. Teraz buntowniczo wysunął na moment wszystkie trzy 
wici, co 
było dobitnym poparciem opozycji wszystkich przeciwko jednemu.
Milo wciągnął oko, zwinął wici w ślimacznice i tak znieruchomiał przez dłuższą 
chwilę.
– Zbliżył oko do mózgu – sarkastycznie zamruczał ktoś w głębi niszy.
Konwernomy przetłumaczyły to dosłownie, co stanowiło poważny błąd. Właściwy sens 
ściśle 
odpowiadał powiedzonku: Schował głowę w piasek.
Wtem Milo rozprostował oko, nieco rozprężył wici, a nawet leciutko podniósł 
głowę, co 
zdarzało się Binatom rzadko i świadczyło o wyjątkowym skupieniu uwagi. Białawy 
wielograniasty 
przedmiot, o przeznaczeniu jednakowo nieodgadnionym i dla gospodarzy, i dla 
gości, znalazł się 
tuż przed mówcą. Dopiero teraz trzej astronauci, pilnie śledzący zachowanie się 
Binatów, a 
zwłaszcza grupy prezydialnej, mogli przekonać się o zdumiewającej zręczności, z 
jaką tuziemcy 
manipulowali wiciami zależnie od potrzeby. Skośnie okręcony tylko jedną wicią, 
przedmiot 
przemieścił się poziomo w powietrzu i osiadł idealnie równo przed głową Miio, 
który zdążywszy 
już wysunąć na bok drugą wić, zwrócił się do fizyka Ose, leżącego z prawej 
strony.
– Podaj mi kronikę Binów.
Zagadnięty pogrzechotał ledwo dosłyszalnie trąbką ssącą podobną do ryjka 
niektórych 
chrząszczy, jakby zachłystywał się zdumieniem.
Chodziło o zapis – nie taśmowy – strukturalnego filmu ilustrującego poprzedni 
referat, ani tak 
dynamiczny, ani tak kontrowersyjny. Dotyczył krzywej statystycznej 
elektromagnetycznych napięć 
na zewnętrznej powierzchni elektronowych powłok atomów, ściśle uzależnionej od 
ich zderzania 
się w ośrodku rozrzedzonego gazu.
Darzbór przedtem oglądał ten obraz na kamiennym ekranie powleczonym jakąś jasną, 
matową 
substancją. Powiększenie rzędu kilkunastu milionów razy pozwalało dobrze 
odróżnić poszczególne 
atomy, swobodne bądź skupione w cząsteczki chemiczne. Pobudzone ukośnymi 
wiązkami 
elektronów, sprawiały wrażenie ostrych smug, chaotycznie krzyżujących się we 
wszelkich 
kierunkach. Od czasu do czasu sprężyście odbijały się od siebie jak piłki 
pingpongowe, 
błyskawicznie znikając z pola widzenia.
W przeciwieństwie do komnat mieszkalnych, nisza nie miała ścian luminoforowych, 
gdyż była 
przystosowana do filmopodobnych projekcji. Goście nawet nie zorientowali się, 
kto i w jaki sposób 
wyłączył oświetlenie. Ekran – tym razem polowy – ożywił się natychmiast 
delikatną grą cieni. 
Obraz był tak jasny, że szczodrze sączył blask. Mleczną poświatą spływał na 
zebranych, rysował 
kamienne wklęsłości i kontury głów. W samym środku, gdzie zbiegały się wąziutkie 
ramiona 
systematycznego krzyża, pokrewnego tym, jakie ziemscy astronomowie zakładają z 
nitek 
pajęczych w lunetach przeznaczonych do badań astrometrycznych – spoczywała jasna 
okrągła 
bryłka.
Nagle ekran zgasł. Czarną, niemal gęstą ciemnością owładnął szmer przyciszonych 
mruczeń, 
monotonnie rozlany w coś, co przypominało gwarzenie górskiego potoku, 
zsuwającego się po 
wyboistej mozaice z kamieni. Chwilami jakiś pomruk, ważki albo tylko bardziej 
zapalczywy, 
wyrywał się z tego wyrównanego poziomu. To znów dało się słyszeć chlaśnięcie 
wici – niby plusk 
pstrąga śmigającego w powietrze – i zapadało w tę samą jednostajność.
Szum przycichł nagle, jakby potok się wysuszył. Milczenie pełne napiętej uwagi 
powitało 
taniec wątłego światła sączącego się z ekranu. Jasna plamka nie wróciła na dawne 
miejsce. I 
subtelny krzyż nie ćwiartował już pola widzenia. Bezkształtna masa, sporadycznie 
rozjarzająca się 
do jaskrawej bieli, jednym wieściła narodziny nieznanego, dla innych była tylko 
panoramą blasków 
męczącą wzrok.
Rozbłyski powtarzały się coraz rzadziej. Ekran raz po raz chmurzył się 
wielokształtną 
nasyconą czernią, którą przepływały jasne plamy gasnące w mroku, niby kłąb dymów 
roztapiających się w powietrzu. Inne były podobne do świecenia latarki, jeszcze 
inne kierowały 
myśli Ziemian ku łunom dalekich pożarów. Jedne można było porównać do jasnych 
mgławic 
galaktycznych widzianych przez silny teleskop, inne do samych galaktyk. Milo 
trochę 
pomanipulował dwoma wiciami przy aparacie, po czym zatrzymał obraz.
– Wielka galaktyka w Peso? – niespodziewanie padło z widowni.
Goście nie mogli ustalić, który obiekt astronomiczny nosił tę nazwę w mowie 
Binatów, ale to 
było bez znaczenia.
– O, o! – Milo zachęcił dyskutanta. – Nareszcie głos godny Binata.
Szybki, potrójny cień wici mignął w półmroku. Trudno było utożsamić go z 
entuzjastą 
gwiezdnego nieba, który wdzięcznie mlasnął uczonemu. Milo zauważył go jednak, a 
może bardziej 
się domyślił. W każdym razie życzliwy gest przyjął bez reszty do siebie i podjął 
polemikę:
– Sądzisz, że to wielka galaktyka w Peso?
– Tak przypuszczam – podjął ten sam pomruk. – Albo jakaś inna, też o budowie 
spiralnej.
– Mylisz się – nieoczekiwanie odparł Milo. – Ale istnieją pomyłki z rangą. Także 
one stanowią 
robocze rusztowania nauki. Jak każda hipoteza.
Jakież to ludzkie – pomyślał Darzbór. – Aż dziw bierze.
Obraz na ekranie drgnął, po czym rozproszył się na wsze strony. Później wysypał 
pęk 
drobniutkich iskier, które pierzchały na boki jak fruwająca chmara świetlików. 
Ich zapas nie 
wyczerpał się.
Milo wrócił do przerwanej dyskusji:
– Czy sądzisz, przyjacielu, że te gwiazdy wyroiły się jak iskry elektryczne? Sto 
miliardów 
jestestw rozdygotanych atomowym płomieniem?
Po chwili odpowiedział sobie i milczącej niszy:
– Nie, zacny Binacie. Nie, uczeni koledzy. Obecni i nieobecni, Binatowie i 
goście z dalekiego 
nieba, jeśli nas dobrze rozumiecie; wy wszyscy, którzy nie zrezygnowaliście z 
myślenia! Będę 
wam powtarzał i dziś, i zawsze, aż do buntu: nie, i tylko nie!
– Nauka, która dla siebie samej mości szeroki gościniec, jest podobna do głupca 
urzeczonego 
przekonaniem, że urodził się pod gwiazdą absolutnego szczęścia – donośny pomruk 
Milo odbijał 
się samotnie po niszy. – Mówicie o wydzieraniu tajemnic przyrodzie, ale zaraz 
dodajecie z pychą: 
przybliżyliśmy się o krok do prawdy. I zadufani w sobie, nie fatygujecie się 
pomyśleć. W 
przeciwnym razie – musielibyście pojąć, że jesteście bardziej naiwni niż ten 
kosmiczny olbrzym z 
uroczej legendy, który w czasach przed przygaśnięciem Gino, przybrawszy postać 
dziecka 
bawiącego się pod stokiem wzgórza, zapragnął trójką swych wiotkich wici 
rozrzucić wzgórze tak, 
aby każde ziarenko piasku zajaśniało żywą gwiazdą w niebie.
– Wszechświat jest nieskończony nie tylko w czasie i w przestrzeni – podjął 
Milo. – Lubicie iść 
między nas z gotowymi sloganami o różnorodnych stanach materii od atomu do 
gwiazdy i od 
kryształu do białka. To brzmi mniej więcej tak, niech nikt nie zaprzecza. To 
brzmi prawdziwie. Ale 
czemu przemilczacie sedno sprawy: że takich stanów jak atom i gwiazda, ba, nawet 
jak białko, 
które imponuje wam złożonością budowy (choćbyście nie wiem jak uroczyście 
zaprzeczali) – jest 
nieskończenie wiele! I twierdzą śmiało, że ani my, ani żaden z naszych potomków 
choćby za 
tysiące wieków nie wskaże wicią takiej struktury materii, która stanowi 
szczytowe jej osiągnięcie, 
więc granicę doskonałości – w jakimkolwiek obranym kierunku.
– Wobec tak światoburczych tez – zamruczał z ironią sędziwy Lipo – zaproponuj 
model 
jeszcze bardziej skomplikowanej, doskonalszej formy ruchu materii aniżeli ta, 
którą przywykliśmy 
nazywać życiem.
Milo nie speszył się.
– Cierpliwości. Odrobinę cierpliwości, a odpowiedź na dręczącą cię niepewność 
sama spłynie z 
ekranu.
Lipo, polihistor binatyjskiei wiedzy, z gniewu niespokojnie poruszył wszystkimi 
wiciami 
naraz. Może nie chcąc, by zwrócono na to uwagę, niedbałym tonem mruknął tak 
głośno, że się 
echem rozniosło po niszy:
– Nudzi mnie to.
– A mnie zachwyca – odciął się Milo. – Co to jest życie? Żywe białko, po prostu? 
A przecież 
wiemy, że na planecie Czwartej jaśniejszego Gino żyją rozumni krzemowcy, którzy 
bardzo 
swoistymi sygnałami dali znać o sobie. Krzemowcy, albo fluorokrzemowcy – bo w 
takim skwarze 
istoty zbudowane z białka węglowego wyparowałyby z kretesem.
Trzej przybysze z Ziemi drgnęli na wieść o tym doniosłym odkryciu.
Milo ciągnął swój wywód:
– Płynem ustrojowym Binatów jest woda, podobnie jak naszych gości. A krzemowców 
– być 
może, siarka. Albo oleje krzemoorganiczne. Organizmy z zimnych globów zapewne 
pływają w 
amoniaku, w metanie, bądź nawet w wodorze – blisko zera bezwzględnego. A jakie 
jeszcze formy 
życia, – falowe, polowe, elektryczne, grawitacyjne – musiała gdzieś powołać do 
bytu wieczna, 
nieskończenie różnorodna materia? Wyobrazić sobie możemy wszystko – ale 
wykluczyć nie 
potrafimy niczego!
Siarczysty potok iskier tryskających ze środka ekranu powstrzymała dopiero wić 
Milo, 
zaciśnięta na regulującym występie aparatu. Obraz wrócił do poprzedniego stanu: 
przypominał 
jedną z odległych galaktyk.
– Spójrzcie wreszcie na materię – ciągnął Milo – jako na coś niezgłębionego. Jak 
na wzorzec 
nieskończonej rozmaitości kształtów i epos nieograniczonych dokonań w czasie i 
przestrzeni. 
Spójrzcie na nią z miłością, jak gdybyście patrzyli w głąb własnej duszy. Wtedy 
wyda się wam 
możliwe, że to, co nazywacie materią, przyrodą. Wszechświatem – jest tylko 
jednym okiem posągu 
o nieskończonej liczbie twarzy.
– Wiara w duchy? – zamruczało w niszy.
Było to ciche odezwanie się, zapewne nie przeznaczone do wiadomości Milo. 
Niemniej mówca 
dosłyszał je, i wtrącił w tok wynurzeń:
– W naszych czasach posądzenie o posłuch gusłom nie grozi myślącemu Binatowi.
Potem spokojnie kontynuował swój wywód:
– Spójrzcie na ekran. Kto przez silne przyrządy astronomiczne oglądał galaktyki 
spiralne: 
skupiska miliardów gwiazd tak dalekich, że promień ich światła podróżuje do nas 
dłużej niż w 
przyrodzie istnieją Binatowie – tego uderzy łudząca zbieżność obu obrazów. Lecz 
na tym nie 
koniec. Uświadomiwszy sobie, że Binat jest tyle razy większy od atomu, ile razy 
jest mniejszy od 
naszej macierzystej gwiazdy – podziwiajmy nieskończoność przyrody, której dwa 
ornamenty, 
różniące się rozmiarami znacznie bardziej niż atom i gwiazda, są tak podobne, 
gdy ich obraz 
sprowadzimy do jednakowych rozmiarów.
Przez dłuższą chwilę ekran dygotał istną rewoltą blasków, jakby strząsał z 
siebie nadmiar 
światła. Potem tylko w chwilach przejaśnień, coraz rzadszych, głowy obecnych 
migotały 
srebrzyście. Luźne kadry, przemykające wciąż jeszcze bardzo szybko, zdawały się 
uosabiać bajkę. 
Ale ich zwiewna nierzeczywistość przesuwała je poza granicą wszystkich fantazji, 
jakie narodziły 
się w mózgu Binata i człowieka.
Ruchy świateł i cieni powolniały. Była w nich harmonijna płynność – z wyjątkiem 
gwałtownych przeskoków burzących jeden obraz na korzyść następnego.
Milo manipulował przez chwilę aparatem. Teraz jedynym motywem widowiska była 
zupełna 
anarchia świetlnych rozwiązań. Zaczęło się to jednak szybko przecierać. 
Oczyszczony z chaosu 
przypadkowości, zbiór błyskowych drgań utworzył coś, co jeśli się dało nazwać 
obrazem – to zgoła 
niezrozumiałym. Choć nikt nie potrafił tego udowodnić – zarówno Binatom, jak 
ludziom wydawało 
się oczywiste, że nurt oglądanych wydarzeń nie przebiega w przestrzeni 
trójwymiarowej. Było to 
podbudowaniem wywodów Milo o najszerzej pojętej, strukturalnej nieskończoności 
Wszechświata.
Ziarna tego błogosławionego niepokoju, jaki towarzyszy nieodłącznie każdemu 
pierwszemu 
spotkaniu Rozumu z czymś, co choćby tylko przez swą ciekawość nie jest mu 
obojętne – zapadły 
głęboko w umysły widzów. Kpiąca postawa niektórych przedzierzgnęła się zrazu w 
łapczywe 
chłonięcie niezwykłej wizji. Był to wyścig każdego z własną bystrością umysłu – 
o zagarnięcie dla 
siebie jak najpełniejszego bogactwa tego nieoczekiwanego świata. Zwłaszcza że 
ciągłość obrazów 
pozwalała szukać wejścia do tajemnicy dziwnego bytu, pierwszy raz odsłoniętego 
przed okiem 
Binata. Zaproszeni Ziemianie tak samo intensywnie głowili się nad rozwikłaniem 
tej 
oszałamiającej zagadki, która nie dawała im spokoju.
W długiej historii binatyjskiego filmu ten był z pewnością najtrudniejszy w 
odbiorze. Nie 
poprzestawał na egzotyce widoków, odpierającej porównania z jakimkolwiek obrazem 
z 
makrokosmosu lub mikrokosmosu. Dziwność sięgała tu znacznie dalej: w miąższ 
samych pojęć. 
Już teraz było jasne, że utarte drogi naukowego myślenia okażą się tak samo 
zawodne, jak chęć 
pochwycenia przyrodzonymi zmysłami sygnałów radiowych Wszechświata. Należało 
popatrzeć ze 
spojrzni neutralnej w stosunku do tego, co zgromadziły procesy myślowe 
wszystkich binatyjskich 
pokoleń. Musiał to być obiektywizm wyższego rzędu: niech badacz wyłączy się jako 
Binat i 
dopiero wtedy szuka dróg rozszyfrowania tej szarady – ale nie nawiązując do 
posiadanej 
znajomości świata.
– Czy nie wkraczamy w kręgi nonsensów? – zapytywał siebie Lipo, którego mniej 
więcej taki 
bieg rozumowania w pewnej chwili przeraził. – Binat pozostaje zawsze sobą, i 
jego umysł pracuje 
niezmiennie nad kojarzeniem binatyjskich i tylko binatyjskich pojęć. Czy można 
użyć tego umysłu 
jako narzędzia całkiem niezależnego?
Z błędnego koła wynurzało się pytanie, którego wagę trudno było przecenić: Jakim 
sposobem 
Milo rozgryzł istotę świata, który przedstawia. I co wyraża ten świat: 
sugestywną legendę, czy 
urzekającą prawdę?
– Zwróćcie uwagę na tempo – zamruczał mówca.
Wtem rozjarzył się oślepiający błysk, ogarnął cały ekran i zgasł zupełnie nagle, 
jak za 
pociśnięciem wyłącznika. Milo pospiesznie skomentował:
– Oto narodziny Życia.
Kilkadziesiąt wielkich prostokątnych oczu oraz trzy pary oczu ludzkich uważnie 
wodziło za 
nowym obrazem. Polowy ekran jakby pulsował. Kurcząc się, to rozprężając, 
stwarzał złudzenie 
żywej istoty. Jak elastyczny zwierz, wypinający się i chowający sam w sobie, bez 
ostrych zarysów, 
zostawiał rzeźbienie swego kształtu wyobraźni każdego z patrzących. W tym 
zjeżaniu i 
rozprostowywaniu się potwora miała nieustanny udział subtelna gra efektów 
świetlnych, 
przebiegających w samej jego postaci. Chwilami rysując coś jakby zdjęcie 
rentgenowskie, 
przypominała wybuch wulkanu, który przeistaczał się w dym z papierosa, sam z 
siebie układający 
zgrabne kółka. Te znów, pęczniejąc, zagarniały przestrzeń. Działy się w tym 
nieludzkim i 
niebinatyjskim świście rzeczy zgoła niepojęte i dla gospodarzy, i dla gości. 
Przyjmując, że 
oglądana forma ruchu i świecenia stanowi przejaw życia – trzeba było odrzucić 
wiele pojęć 
tradycyjnie związanych z tym określeniem. Binatyjskie kryterium biologicznego 
ustroju nie 
pasowało tam zupełnie; ludzkie również.
Przywykliśmy uznawać organizm za pewną samoistną całość, która wprawdzie może 
zmieniać 
kształty pod naporem daleko posuniętych przeobrażeń, lecz w tych procesach 
podlega 
niezmiennym regułom właściwym dla swego gatunku.
Tu – wprost przeciwnie – obiektywny kształt był czymś mogącym podlegać 
zakwestionowaniu, a w wizji patrzącego wciąż się zmieniał, wykluczając 
przewidzenie czym 
będzie za sekundę, i czy w ogóle będzie. Czasami sieć jaskrawo świecących żyłek 
przywodziła na 
myśl jakiś układ krążenia właściwy zwierzętom. Ale zahaczenie o sprawy znajome 
człowiekowi 
było wątłe i zwodnicze. Bo oto za chwilę obraz tracił iluzoryczną łączność z 
kręgiem ludzkiej 
wiedzy i doświadczeń, roztapiał się w świetle albo nurzał w cień przez siebie 
rzucony.
Niewiele spostrzeżeń mógł człowiek pochwycić z wizji życia nieskończenie 
samodzielnego, 
które urągało tylu regułom... Nawet tym uznawanym za najbardziej niewzruszone. 
To życie działo 
się na przedpolach wszelkiego ładu. Próby wtłoczenia go w przestrzeń znaną z 
codziennych 
doświadczeń miały tyle sensu, co chęć wpędzenia wieloryba do klatki kanarków. 
Było 
nieprzeliczalne: jak ustalić ilość czegoś, co jest ze wszech miar niestałe w 
czasie? Co ustawicznie 
zmienia nie tylko swój ubiór, lecz także wewnętrzną treść...
– Opuszczamy przestworza kosmiczne – gruchnął w ciszę mocny, niespodziewany 
pomruk.
Ekran uspokoił się nagle, świecąc jednostajnie. Milo domruczał:
– Wróciliśmy na własną planetę.
Blask bijący od monotonnego obrazu pozwalał czytać duży druk. Po kilkunastu 
minutach tego 
zwariowanego filmu, które widzom wydały się zgoła nieokreślone w czasie – 
rozładowało się 
napięcie zebranych, dotąd tak niepodzielnie panujące w niszy. Ktoś nieznacznie 
przesunął wić, ktoś 
dyskretnie rozprężył ramiona.
Milo zamruczał:
– Uwaga! Zwalniam tempo trzysta sześćdziesiąt dwa miliony siedemset 
dziewięćdziesiąt 
siedem tysięcy pięćdziesiąt sześć razy.
Ekran zadrgał niespokojnie. Kłąb szybkich cieni przetoczył się po nim, by skonać 
w nagłym 
błysku. Powtórzyło się to samo i znowu błysk – jeden, drugi, trzeci. Były 
częste, niezbyt regularne.
– Zwalniam tempo o dalsze dwieście szesnaście razy. Łączne spowolnienie 
siedemdziesiąt 
osiem miliardów trzysta sześćdziesiąt cztery miliony sto sześćdziesiąt cztery 
tysiące 
dziewięćdziesiąt sześć razy. Uwaga, otrzymujemy lacytowy cykl błysków.
Konwernom wyjaśnił, że lacyt jest jednostką czasu odpowiadającą w przybliżeniu 
dziewięciu 
sekundom.
Binatowie starali się odgadnąć cokolwiek z tej nowej łamigłówki. Zjawisko na 
ekranie było 
posłuszne tempu, jakie nadawał Milo. Lecz co oznaczały te jaskrawe błyski, 
unicestwiające ciąg 
obrazu na rzecz nowego, który podlegał tylko pewnym wspólnym, nieodgadnionym 
regułom? 
Coraz więcej zaciekawionych spojrzeń spoczywało na oku mówcy, co jakiś czas 
przez moment 
wyłaniającym się z półmroku.
Tymczasem Sten z pasją człowieka, który chce rozwiązać rebus, lecz bardzo się 
spieszy – na 
własną rękę wyciągał wnioski. Zastanowiły go zawiłe liczby; żadnych przybliżeń, 
zaokrągleń. 
Wtedy uświadomił sobie, że utrwalony w kulturze Ziemian system dziesiętny jest 
czymś zupełnie 
umownym, a wywodzi się od najstarszych, naturalnych liczydeł: dziesięciu palców 
u rąk. Czemu 
wszelkie cywilizacje miałyby go stosować? Ponadto, wybór nie był udany. 
Dziesiątka dzieli się – 
prócz jedności i siebie samej – tylko przez dwie liczby. O ileż korzystniejsza 
jest dwunastka, 
nieznacznie większa, za to podzielna przez cztery liczby. A szóstka ma te same 
zalety co 
dziesiątka, choć jest prawie dwukrotnie mniejsza.
Nietrudno było ustalić, że Binatowie używają właśnie systemu szóstkowego. 
Konwernom 
tłumaczył ich oryginalny zapis liczbowy na stosowany przez ludzi. Sprawa się 
uprościła dopiero w 
potęgach szóstki: 362 797 056 to 611, 216 jest sześcianem szóstki; natomiast 78 
364 164 096 równa 
się 614. Teraz Sten pojął i resztę.
Film, który na samym początku wyświetlał Ose, ukazywał zderzenia atomów w 
wysokiej 
próżni laboratoryjnej. Ludzie stosowali tak samo gigantyczne powiększenia, 
ukazujące 
poszczególne atomy. To pozwalało przekonać się naocznie, jak przebiega ich 
nieuporządkowany 
ruch w rozrzedzonym gazie. W dawniejszych czasach jedyną ilustracją tego 
zjawiska było proste 
doświadczenie dotyczące ruchów Browna. Wprowadziwszy do cieczy pewną ilość 
drobniutkich 
ciał stałych, badano zawiesinę pod mikroskopem. Pyłki uwięzione w kropli wody 
odprawiały 
bezładny taniec, Działo się to pod wpływem bombardowania przez cząsteczki wody, 
które tylko w 
ten pośredni sposób ujawniały swą obecność.
Sten snuł dalsze rozważania. W temperaturze pokojowej i przy ciśnieniu 
atmosferycznym, 
atomy gazów wchodzących w skład powietrza zderzają się przeciętnie trzysta 
milionów razy na 
sekundę. Binatowie utrzymują w swych podziemiach prawie dwukrotnie większe 
ciśnienie. 
Właśnie takie panowało niegdyś na ich globie, zanim jego słońce zestarzało się i 
kosmiczny chłód 
skroplił atmosferę planety z wyjątkiem wodoru i helu.
W gazie dwukrotnie gęstszym zderzenia następują dwa razy częściej. Trzeba było 
jeszcze 
wprowadzić poprawkę na nieco niższą temperaturę. W pamięci przeliczywszy te dane 
na liczby, 
jakie Milo podał w stosunku do binatyjskiej jednostki czasu, Sten otrzymał 
zadowalającą zgodność.
– To, co przedstawiłem przy użyciu swego aparatu – ciągnął Milo – jest dalszym 
ogniwem 
łańcucha zstępującego w głąb najdrobniejszych struktur materii. Udało mi się 
uzyskać 
powiększenie tak niewiarygodnie olbrzymie, że obraz jednego jedynego atomu nie 
zdoła się 
pomieścić na ekranie. Urządzenie regulujące nadąża za skocznymi ruchami atomu w 
gazie, 
utrzymując go stale w polu widzenia.
– Cóż oznaczały te błyski, regulowane przez ciebie? – padł niecierpliwy mruk z 
sali.
Milo życzliwie spojrzał w kierunku pytającego.
– Odrobinę cierpliwości. Wyjaśniam kolejno, zresztą w wielkim skrócie. Teraz 
napomknę o 
związku z moją opowieścią. Dlaczego oburzyło mnie nazwanie jej fantazją? Bo 
właśnie tak widzę 
wnętrze atomu. Ktoś inny może ujrzeć je całkiem inaczej – i zapewne też będzie 
miał słuszność. W 
świecie, w którym nasze codzienne pojęcia tracą sens, świetną pożywkę znajduje 
wyobraźnia.
– Ale to nie jest fantazja – wzmocnił pomruk. – Nasza wiedza o materii zaczyna 
sięgać tak 
daleko, że w pewnych wypadkach musimy pogodzić się z wieloznacznością zjawisk. 
Każda 
interpretacja będzie posiadała swój obiektywny sens...
– Dowód? My chcemy dowodu! – przerwał głos z prezydium.
– Przyroda Wszechświata jest niewyczerpalna – odparł Milo ze spokojem. – Atomy i 
cząstki 
gazów atmosferycznych poruszają się ze średnimi prędkościami paruset metrów na 
sekundę. Ze 
względu jednak na wielkie ich zagęszczenie, prosta droga” atomu jest niezwykle 
krótka. Zderza się 
on z przygodnie napotkanymi sąsiadami przeciętnie trzysta sześćdziesiąt dwa 
miliony sześć razy na 
jeden wadelacyt. Ta liczba padła już z moich ust.
Konwernom uzupełnił, że wadelacyt, jest jednostką czasu zawierającą dwieście 
lacytów, co 
wynosi około pół godziny.
Miloo ciągnął:
– Każde zderzenie atomów stanowi w tym małym światku raptowny, burzycielski 
wstrząs. 
Możemy to porównać do katastrofy planet, które zderzyły się zboczywszy z 
bezpiecznych orbit. 
Planety uległyby strzaskaniu, atomy zaś sprężyście odbijają się od siebie. 
Jednak skutek dla życia 
występującego w tak różnych siedliskach jest ten sam: zostaje ono zgładzone.
– Lecz życie, będąc powszechnym prawem przyrody, rozwija się rozmaicie w różnych 
warunkach. Także rozmaicie w czasie. Na planetach upływają długie okresy 
geologiczne, zanim z 
coraz bardziej udanych zlepków aminokwasowych powstanie pierwsza komórka. W 
mikrokosmosie dzieje się inaczej. Zderzenie atomu unicestwia tamtejsze życie, a 
równocześnie jest 
impulsem nowych narodzin. Oba te procesy dzieją się zawrotnie szybko, w 
miliardowych częściach 
lacytu. Każdy błysk, jaki oglądaliśmy, był wyrokiem śmierci i powołaniem życia.
– Więc twierdzisz – podjął leżący obok egzobiolog – że odkryłeś życie znajdujące 
świetne 
warunki rozwoju dopiero w przestworzach międzygwiezdnych?
– Właśnie do tego zmierzam. Przypomnę tylko, że życie, które zaprezentowałem, 
przechodzi 
swój cykl rozwojowy nawet w powietrzu tej niszy, gdzie jego trwanie przez 
milionową część 
lacytu trzeba uznać za sukces wielkiego przypadku.
Milo zbierał myśli.
– Jak wiadomo, to co potocznie nazywamy próżnią kosmiczną zawiera pewne ilości 
materii 
korpuskularnej. Jednak w tych warunkach atomy mogą nie zderzać się całymi 
latami. I tak długo 
trwa życie, raz rozpoczęte w ich obrębie. Któż z nas ogarnie bogactwo takiego 
życia, 
nieposłusznego prawu innej śmierci prócz katastrofy swojego świata? To jest 
właściwie 
nieśmiertelność. Porównując do naszych pojęć – jak gdyby Binat był odporny na 
wszelkie 
schorzenia, nie podlegał wypadkom, jakby nie czyhała na niego starość, a jedyną 
perspektywą 
śmierci było zderzenie naszej planety z innym globem, które może nie zdarzyć się 
nigdy.
Niszę wysklepionych podziemi zaległa cisza. Cisza doskonałej zadumy nad eposem 
nieśmiertelności.
A ludzi, solidarnych z tą ciszą, urzekła potęga binatyjskiej sztuki-wiedzy, 
której adepci sięgają 
myślą skrzydlatą ku nieobjętym nieskończonościom poznania.
KOŃCÓWKA
Karol jest moim rówieśnikiem. Chodziliśmy do tej samej klasy, poszliśmy razem do 
wojska, a 
kiedy wybuchnął tamten Wrzesień, którego na mojej ziemi nikt z żyjących nie 
zapomni, służyliśmy 
w tym samym plutonie. Mówię „służyliśmy”, zamiast: „walczyliśmy” – bo zostałem 
dziwnym 
trafem wymieciony z wojny, zanim zdążyłem wystrzelić do wroga. Jak było z 
Karolem, nie 
wiedziałem.
Pamiętam rozległy sosnowy bór nad Wartą. I mordercze bombardowanie, które – samo 
w sobie 
– nie było dla mnie najmocniejszym akordem tamtego dnia. Bo wydarzyło się 
jeszcze coś – w 
gruncie rzeczy błahego – co chętnie wymazałbym z pamięci.
Nieprzyjaciel musiał dobrze znać nasze zamaskowane stanowisko. Ale nie należało 
go 
upewniać. Toteż padł rozkaz, by się nie poruszać. Każdy żołnierz wybrał taką 
pozycję, która – na 
rozum albo na wyczucie – wydała mu się najbezpieczniejsza. Jedni przywarli do 
pnia, inni skulili 
się w drobnych zagłębieniach terenu. Opodal był rów, ale skryć się w nim mogli 
tylko ci, którzy 
akurat znajdowali się blisko niego. Ja po prostu ległem na ziemi. O czym 
myślałem wtedy, słysząc 
bliskie wybuchy bomb, jazgot strzelających z nieba karabinów maszynowych, jęki 
rannych, 
czasami jakiś wykrzyknik, jakieś przekleństwo?... Nie pamiętam. W pewnej chwili 
moja pozycja, 
twarzą w trawę, nasunęła mi porzekadło o chowaniu głowy w piasek. Skojarzenie 
bez sensu, lecz 
nie zastanawiałem się nad tym. Może aby nie „chować głowy w piasek”, a może z 
braku oddechu, 
bo zbyt mocno wtuliłem się w trawę – leciutko uniosłem głowę.
Zobaczyłem tylko jedną rzecz. A przynajmniej tylko tę zapamiętałem. Tuż przed 
twarzą – na 
tyle blisko, by zasłaniać mi widok – rósł grzyb: kania. Kremowopopielata, młoda, 
bo z jeszcze nie 
rozwiniętym kapeluszem o ledwo zaznaczonych postrzępieniach skórki, który 
przylegał do trzonka 
jak obły korpus rakiety. Z profilu, na tle niższych traw, grzyb wyglądał 
niezwyczajnie. Wydał mi 
się obeliskiem majaczącym w jakiejś odrealnionej scenerii. A chyba wcale nie 
zwracałem uwagi, 
że to właśnie kania, świetny w smaku, lecz dość rzadki grzyb, za którym nieraz 
ganiałem po lasach, 
polanach i pastwiskach. Teraz, nie szukana i niepotrzebna, rosła tuż przed moim 
nosem, ślepa i 
głucha na szalejące piekło, które ludzie – z zacięciem i znawstwem – 
przygotowali ludziom.
Aż stało się to, czego nigdy nie zapomnę. Jak było naprawdę, uświadomiłem sobie 
dopiero 
później, w innym rozdziale mojego życia, choć dla obiektywnie płynącego czasu 
znaczyło to 
zaledwie kilka godzin. Poczułem gwałtowne pacnięcie wilgotnej, rozszarpanej 
tkanki grzyba w 
twarz. I zasnąłem – nagłym, ciężkim, nienaturalnym snem.
Pół wieku później, podróżując po Meksyku, wpadłem na ślad Karola. Przeczytałem o 
nim w 
gazecie. Imię to samo, nazwisko zniekształcone hiszpańską pisownią w oparciu o 
fonetykę; aby 
Pohorski wymawiał się po naszemu, musiał być napisany: Pojorski. Notka mówiła o 
jakichś 
eksperymentach. Z kontekstu wynikało, że są powszechnie znane – może przez to, 
iż budzą wiele 
kontrowersji. Bez trudu dostałem adres szkolnego kolegi. Zapytany, czy to on 
(nie poznałbym go 
teraz), odpowiedział po polsku z ledwo uchwytnym cudzoziemskim akcentem, że rad 
widzieć 
rodaka. I jednym niemal tchem zapytał, co mnie sprowadza. Widocznie przywykł do 
odwiedzin 
interesantów.
Na dźwięk mego nazwiska – twarz gospodarza, dotąd nieczytelna, jakby ożyła. 
Przypatrzył mi 
się, wyciągnął dłoń i mocno uścisnął moją. Nie było to powitanie wylewne, ale – 
mogłem uznać – 
życzliwe. Poprosił mnie do gabinetu. Przyglądaliśmy się sobie w milczeniu. Nie 
umiałem odnaleźć 
w nim znajomych rysów, zagrzebanych w pamięci. Nawet wkradła się we mnie 
wątpliwość: – 
Może to jednak ktoś inny?
Rozproszył ją, wymawiając moje imię.
– Co cię do mnie sprowadza – ponowił pytanie, tyle że teraz per „ty”.
Speszyłem się.
– Wspomnienia młodości. Koleżeństwo. Przyjaźń... – dorzuciłem mniej pewnie.
Nadal czułem się nieswojo. Nie pierwszy raz odnalazłem kogoś bliskiego po 
kilkudziesięciu 
latach. Tamte spotkania przebiegały inaczej. Jakoś cieplej. Starałem się 
pocieszyć, że nie jest źle, 
skoro mogło być gorzej. A nuż by powiedział: „Ach tak, proszę pana... Coś sobie 
jak gdyby 
przypominam”. O takich zdarzeniach też słyszałem.
Wyrzuciłem prosto z mostu:
– Nie mam do ciebie absolutnie żadnego interesu. Przeczytałem notatkę w gazecie. 
Potem 
odszukałem cię w książce telefonicznej.
Uśmiech Karola niósł coś nieodgadnionego. Mocno klepnął – mnie po plecach – co 
albo 
mogłem przyjąć za obyczaj hiszpański, albo za przypieczętowanie przyjaźni. 
Wybrałem drugie 
tłumaczenie, bo dogadzało mi bardziej.
– Przepraszam cię, zajmę się kawą – powiedział wstając.
Na chwilę wyszedł z pokoju. Wróciwszy, zaczął od progu swoim cichym, starczym 
głosem:
– Kopa lat... Nie dziw się niczemu. Tamte czasy to odległy sen.
– Później nie słyszałem o tobie – podjął po chwili. – Wyglądasz młodziej niż ja, 
weselej; 
powiedziałbym – bardziej po ludzku. Co innego ja. Życie nie rozpieszczało mnie. 
Zwłaszcza w 
ostatnich kilkunastu latach.
Coraz mniej rozumiałem. W prasie nazywano go profesorem. Mógł to być tytuł 
grzecznościowy, z czym nieraz tu się spotykałem – lecz w takim razie świadczył o 
szacunku i 
popularności. Karol mieszkał w najelegantszej dzielnicy Guadalajary. – Zajmował 
uroczą willę, 
chyba własną. Dotąd poznałem tylko ganek ze schodami na piętro, hali i gabinet, 
w którym mnie 
przyjął. To wszystko tchnęło dobrym gustem i komfortem. Wyglądało na to, że 
Karol głęboko 
zapuścił tu korzenie i powodzi mu się dobrze. Widocznie życie obeszło się z nim 
szorstko pod 
jakimś innym względem. Wolałem nie pytać. Chyba sam powie. Odniosłem wrażenie, 
iż nie 
przerwałem mu pilnych zajęć.
Drzwi się otworzyły i do pokoju weszła młoda, nadzwyczaj piękna brunetka o 
typowo 
meksykańskiej urodzie, niosąc na tacy dwie kawy, bardzo dobry koniak i dwa 
kieliszki.
Czemu tylko dwa nakrycia? – pomyślałem. Wytworny strój oraz pewność siebie 
wykluczały, 
aby mogła być służącą. Karol wstał i przedstawił nas szarmanckim gestem. Wtedy 
przekonałem 
się, że to jego żona, i że nie mówi po polsku.
Luiza dyskretnie wysunęła się z pokoju. Skojarzyłem, iż wyglądała na wnuczkę 
Karola – ale to 
tylko dlatego, że on postarzał się ponad swój wiek. Natomiast z powodzeniem 
mogła być jego 
córką.
Rozmowa ożywiła się dopiero wówczas, gdy Karol poprosił, bym mu opowiedział 
swoją drogę 
życiową. W dość chaotycznym, poszarpanym monologu spróbowałem zawrzeć 
pięćdziesiąt lat: od 
wybuchu ostatniej wojny. Nie jestem krasomówcą; nigdy mi to nie było potrzebne. 
Dlatego 
chciałem wywnioskować z wyrazu twarzy Karola, czy się jeszcze nie znudził. 
Trochę skróciłem, 
zaokrągliłem.
– Trzy razy chciałeś już kończyć, w przeświadczeniu że mnie nudzisz.
Tak było naprawdę. Spytałem, czy jest psychologiem.
– Największym w dziejach – wyznał bardzo naturalnie, bez patosu i bez 
powątpiewań.
Struchlałem. Lęk przed wariatem, podniecenie, ciekawość – walczyły ze sobą w 
gmatwaninie 
myśli. Naraz uświadomiłem sobie, że bez względu na to, co się kryje za tak 
szokującą 
wypowiedzią, Karol umie czytać w myślach przynajmniej na tyle, na ile udaje się 
to ludziom o 
wyostrzonej wrażliwości. Toteż starałem się zagłuszyć w sobie wszystko inne, i 
powtarzałem w 
myśli: Podziwiam, zachwycam się!
Jeszcze mocniej zachwiało moją równowagę ducha to, że Karol zamilkł, a po twarzy 
rozlał mu 
się wyraz znużenia. Wszak wiedział, że nie znam jego sukcesów: powołałem się na 
wzmiankę 
prasową, która ściśle nie określała niczego. Również na mym obliczu, cokolwiek i 
jak pragnąłem 
zataić, z pewnością malowały się mieszane uczucia. Aby to spostrzec, nie był 
konieczny ani 
największy, ani w ogóle żaden psycholog.
Doprawdy, nie miałem pojęcia, co powiedzieć. Karol podniósł w górę kieliszek, 
uważnie 
patrząc mi w oczy. Wypiliśmy.
Do pokoju wpadła Luiza. Tak: nie weszła, tylko wpadła z chyżością strzały i 
zatrzymała się 
trzy kroki przed naszym stolikiem. Uśmiechnęła się do mnie, co niedwuznacznie 
pojąłem jako 
wyraz przeprosin za przerwanie nam rozmowy, i szybko powiedziała parę zdań po 
hiszpańsku. 
Zrozumiałem tylko, że szykuje się jakaś awantura.
Spytałem Karola, czy nie przeszkadzam. Zamiast odpowiedzi, nerwowo machnął ręką. 
Zaraz 
potem zagadnął mnie:
– Znasz hiszpański?
Potrząsnąłem głową.
– Tylko cośkolwiek rozumiem, przez podobieństwo do francuskiego i łaciny.
Luiza stała nieporuszona, jakby w oczekiwaniu dyspozycji męża. Najwyraźniej 
speszyło ją, 
gdy Karol poprosił nieskazitelną francuszczyzną:
– Powtórz po francusku. Nasz przyjaciel nie zna hiszpańskiego.
Chciałem zaoponować, lecz Karol przeszkodził mi ruchem ręki. Aby wyjaśnić 
sytuację, 
zwrócił się do żony:
– Stefan jest nadto moim klientem. Nie mamy przed nim tajemnic.
Taka szarada zaciemniła mi obraz do reszty. Byłem ciekaw, co powie Luiza. Widząc 
zdenerwowanie malujące się na jej pięknej twarzy, spojrzałem w bok i wytężyłem 
słuch, jakby w 
obawie, że uronię jakieś ważne słowo.
– Hernando Mopez żąda – powiedziała francuszczyzną nie tak doskonałą w akcencie, 
lecz 
poddaną urokowi jej miękkiego głosu – abyś przyznał, że seans był szarlatanerią, 
a jego sen 
rozwijał się samoczynnie, bez nacisków z zewnątrz. W przeciwnym razie się 
zastrzeli.
– „Się”, czy „mię”? – spytał Karol. Zadrgały mu kąciki ust.
Rzeczywiście, Luiza wypowiedziała francuskie „se” niezbyt wyraźnie, i można je 
było odebrać 
jako „te”.
– „Się” – zaakcentowała.
– To gorzej – mruknął Karol.
– On czeka przy telefonie.
Karol bez słowa wyszedł z pokoju. Luiza wahała się przez moment, ale wzięło w 
niej górę 
dobre wychowanie. Nie chcąc zostawić mnie samego, usiadła na opuszczonym fotelu 
i ze swadą 
światowej damy wypytywała o wrażenia z pobytu w Meksyku, od czasu do czasu 
wtrącając cenny 
komentarz, niby dokoloryzowanie czegoś, co mogło ujść uwagi cudzoziemca.
Gdy Karol wrócił, ustąpiła mu miejsca. Na jej pytające spojrzenie wyjaśnił:
– Oświadczyłem mu krótko, że to była mistyfikacja. On poprawił: – 
„Szarlataneria”. – Aby nie 
przedłużać rozmowy, przytaknąłem: – Niech będzie. Tylko proszę mnie więcej nie 
odwiedzać.
Duże, prawie czarne oczy Luizy rozszerzyły się niemym wyrzutem.
– „Szarlataneria”? Jak mogłeś... Ty, który to robisz tak bardzo odpowiedzialnie!
Karol zasępił się.
– Wszystko mi jedno. Nie chcę brać ofiar na swoje sumienie. Tym bardziej, że nie 
znam kart 
rozstrzygających w tej grze.
– A jeśli Mopez zaskarży cię przed sądem? – niepewnie spytała Luiza.
– Przegrałby z kretesem. Nie biorę pieniędzy za te usługi.
Luiza wyszła z pokoju. Byłem zupełnie zdezorientowany. Karol poczęstował mnie 
papierosem, 
sam głęboko zaciągnął się dymem. Patrząc nad moją głową na palmę, którą tuż za 
otwartym oknem 
tarmosił wiatr, rzucił znienacka:
– Miewasz ciekawe sny?
Zaskoczony, odparłem:
– Badasz te sprawy?
Leciutko skinął głową. Wydało mi się, że samo mówienie o tym kosztuje go dużo 
wysiłku. Ale 
dlaczego? Wszak sam zaczął. Pragnąłem mu pomóc.
– Spytałeś, jakie sny mnie nawiedzają. Czy ciekawe? Dla psychologa – być może. 
Lecz dużo 
dałbym, by się od nich wreszcie uwolnić.
Spostrzegłszy ożywienie na twarzy Karola, spytałem:
– Może byś mi w tym pomógł?
Mój gospodarz zasmucił się wyraźnie. Żałowałem, iż nie potrafię odgadnąć, co 
myśli.
– Jak wiesz, przed chwilą, ratując człowieka, musiałem bezsensownie oskarżyć 
siebie. A więc 
nie pomogłem mu.
– Bez obaw – dorzucił na widok mojej niewyraźnej miny. – Nie wpadłeś między 
zbójców. 
Jestem prywatnym uczonym, którego doświadczenia, owiane mgłą tajemnic 
(bynajmniej nie z 
pobudek reklamiarskich), w najwyższym stopniu fascynują szczupłe grono tych, 
którzy albo w nich 
uczestniczą, albo też... boją się uczestniczyć. Eksperymentuję na ludziach, 
którzy mnie o to proszą. 
Nie taję przed nimi niczego, co wiem o tych sprawach. O tym, czego ja nie wiem, 
oni dowiadują 
się sami, lecz wyłącznie w razie powodzenia eksperymentu. Wtedy odbieram takie 
właśnie 
telefony. Albo podobne. Albo załatwiają porachunki na miejscu. Niedawno klient 
wstał po seansie i 
spoliczkował mnie.
Drgnąłem.
– Nie do wiary! Jak zareagowałeś?
– Zasłoniłem się przed następnym uderzeniem.
– Tylko?
Na czoło Karola wystąpiły krople potu.
– Niech cię to nie dziwi, mój drogi – powiedział wolno, zapatrzony w przestrzeń. 
– Zajęcie, 
które obrałem, ociera się o wielką niewiadomą. Może o śmierć.. To jest front. 
Ostre strzelanie. Jak 
wiadomo, na froncie – łatwiej niż dłonią w pysk – można oberwać kulą w łeb. 
Liczę się z tym w 
każdej chwili. Zwłaszcza że nie znam ani siły, ani natury ciosów, jakie zadaję. 
Może przestałbym 
to robić, gdybym raz poznał tę końcówkę.
Po raz pierwszy przyszło mi do głowy, że Karol oczekuje takiej przysługi ode 
mnie. Ale nie 
miałem pojęcia, o co chodzi. Tymczasem on wrócił do przerwanego wątku:
– Opowiedz mi o tych niemiłych snach. Jeśli chcesz, jeśli możesz... Ale całkiem 
szczerze, do 
końca. To zostanie między nami.
– Nie dbam o tajemnicę – odparłem. – Sensacji też się nie spodziewaj. Nie lubię 
ich dlatego, że 
mnie wyczerpują nerwowo. Zresztą sam osądzisz.
– Ach, jeszcze jedno: czy te twoje sny zaczęły się przed wojną?
– W drugim dniu wojny.
Karol uderzył się dłonią w czoło.
– Wtedy? Ach, pamiętam. Widzieliśmy się wtedy ostatni raz. Drugi września w 
rychłocickim 
lesie. Podczas nalotu bombowego straciłem cię z oczu. Każdy krył się gdzie mógł 
i nocna 
przeprawa przez Wartę, Okopaliśmy się na wzgórzu pod Konopnicą, by przez 
niedzielę bronić 
brodu. Dłużej nie dało rady. Czasu nie starczyło nawet by zliczyć poległych. 
Pogrzebali ich 
miejscowi chłopi.
– W listopadzie odwiedziłem pobojowisko – ciągnął. – Polowy cmentarzyk darnią 
okrytych 
mogił. Na przedzie grób majora Stanisława Jaszczuka, za nim trzy znacznie 
większe podłużne 
kopce, w których – jak głosił napis – spoczęło czterdziestu ośmiu polskich 
żołnierzy poległych za 
Ojczyznę. Doliczyłem się sześciu, może siedmiu znajomych. Wśród nich – ciebie. 
Bo chyba 
przeprawiałeś się brodem.
– Zostałem za rzeką, w rychłocickim lesie.
– To dziwne – odparł Karol. – Przenosiliśmy rannych przez Wartę; Ale w 
ciemnościach. Może 
nie zdradzałeś oznak życia...
– Nie, byłem raniony.
– Tylko?
– Zasnąłem.
Na twarzy mego rozmówcy odbiło się bezbrzeżne zdumienie.
– Padł rozkaz, by się nie poruszać – pamiętasz? Zaległem twarzą do ziemi. Tuż 
przede mną 
rosła kania. Myślałem wtedy o niej to i owo, może pragnąc wydostać się duchem z 
zaklętego kręgu 
bombardowań: że taka ładna, strzelista, akurat tu, na odległość dmuchnięcia. Aż 
naraz – 
jednocześnie usłyszałem ostry gwizd i zgrzyt kuli karabinowej wwiercającej się w 
grunt, odczułem 
pod brodą trzęsienie ziemi, zobaczyłem rozpryskujący się grzyb, którego szczątki 
bluznęły mi w 
twarz. Momentalnie wpłynąłem w inny świat. Reszta była rozwijającym się snem. 
Chyba nie od 
razu, bo – jak słyszałem – marzenie senne trwa krótko.
Karol potwierdził skinieniem głowy
– Otaczał mnie las. Ten sam, ale jakby przemieniony. Więcej słońca sączyło się 
spoza gałęzi 
smukłych sosen, wstrząsanych spazmami bomb. Wokół pni i dalej, w ściółce i w 
trawie, podnosiły 
się grzyby Same kanie Przebijały darń, korzonki brusznic i wysuszone igliwie. 
Rosły w oczach, 
lecz nie prostowały kapeluszy, które u dojrzałych owocników wyglądają z dala jak 
białe parasole 
krasnoludków. Moim kaniom nie starczyło na to czasu: skoro tylko młody kapelusz, 
jeszcze 
przywarty do trzonka, zaczynał odwijać się na boki – już zlatywał na niego mały 
zaostrzony pocisk 
lśniący metalem, widoczny tak dokładnie jak kulka gradu. Rozpryskiwał grzyb, na 
którego miejsce 
wyrastał następny, lecz zaraz wybuchał pod nowym trafieniem. I tak w kółko.
– Potem zobaczyłem... diabła. Szedł prosto na mnie. Bez rogów, wideł, ogona z 
jarmarcznych 
malowanek. Nie było w nim apokaliptycznej przewrotności kusiciela z Biblii, ani 
maskarady zła i 
brzydoty z płócien Boscha, ani ekskluzywności księcia piekieł z wschodnich 
fresków i bułgarskich 
ikon. Miał ludzką postać – jeśli podłość i nienawiść wyniesione do ekstremów 
zwyrodnienia mogą 
jeszcze wyrażać człowieka.
Przez chwilę zastanawiałem się, jak to coś opisać, dosadnie i prawdziwie.
– Okupację przeżyłeś w Polsce? – spytałem.
– Do drugiej zimy, kiedy zakopiańscy górale przeprowadzili mnie na Węgry. 
Stamtąd 
uszedłem do Grecji i dalej.
– Więc nie muszę ci malować sylwetki gestapowca. To było właśnie to; nic dodać, 
nic ująć. 
Pojęcia nie miałem wtedy o takim czymś. Szło prosto na mnie. Wzięło mnie z 
marszu. Z tego 
marszu depczącego wolną ziemię. Poczułem kopnięcie w szyję, które podrzuciło 
mnie, a potem 
sztywny uchwyt łap dławiących gardło. Tak: nie rąk, tylko łap. Czy działo się to 
tak błyskawicznie, 
czy też straciłem rezon – dość, że łapska wciskały mi się w szyję jak w ciasto. 
Nie oderwały głowy 
od tułowia, bo się obudziłem. Nade mną świeciły prawdziwe gwiazdy, do uszu 
dobiegały 
prawdziwe niemieckie nawoływania się. Całe szczęście, że nie krzyknąłem w tym 
złym śnie.
Owionęły mnie tamte wspominki na rozstajach epok: zamach niemieckiej barbarii na 
człowieczeństwo. Przymknąłem oczy. Otworzywszy je, spostrzegłem we wzroku Karola 
dziwne 
podniecenie. Chyba nie myślał o tym samym. Zapytał trzeźwo:
– Jak często tamten sen powracał do ciebie?
– Ani razu.
Mój rozmówca nie dał za wygraną:
– Powiedziałeś, że nawiedzają cię sny, od których rad byś się wyzwolić. Wyraźnie 
zaznaczyłeś: sny. W liczbie mnogiej.
– Tak. Ale tamten konkretny sen miałem tylko raz. Potem przychodziły, owszem, i 
przychodzą 
do dziś – inne, także drażniące.
Twarz Karola wyrażała skupienie i pracą myśli.
– Gzy łączy je wszystkie jakiś motyw przewodni? – spytał po chwili.
– Tak, łączy – rzuciłem bez wahania. – Motyw nieszczęśliwego wypadku, 
zbójeckiego ciosu, 
nawet samobójstwa. Może tym dziwniejsze, że po wojnie, więc jakże długo! – żadne 
takie dramaty 
nie otarły się o mnie.
Z oblicza Karola wywnioskowałem, iż jest nader przejęty. Tylko ostatniego zdania 
jakby nie 
dosłyszał.
– A widzisz! – wyrzucił zapalczywie. – Tu cię mam.
Karol połapał się, że nie zgadnę o co mu chodzi. Ale nie wyjaśniał.
– Czy każdy taki sen z reguły kończy się tym, że umierasz? – spytał.
– Każdy.
– Dobrze sobie przypomnij: czy właśnie w tym momencie się budzisz?
Znów potwierdziłem. Coś mi się przypomniało z naszej rozmowy, i dodałem 
niepewnie:
– Mówiłeś o jakiejś końcówce, którą chciałbyś poznać. Czy to właśnie to?
Karol uśmiechnął się do swych myśli. Potem wyznał:
– Ach, gdyby to było takie proste! Oszczędziłbym sobie wiele mitręgi, wielu 
niepotrzebnych 
zmarszczek, i takich telefonów jak dziś. Ty nie masz pojęcia, czym jest 
końcówka!
Nie mogłem mieć pojęcia. Czekałem, co powie Karol.
– Kiedy nam się śni, że umieramy – właśnie budzimy się. Zawsze! A co by 
nastąpiło, 
gdybyśmy się w tym momencie nie obudzili? Czy podświadomość pozwoliłaby nam 
umrzeć 
naprawdę? Jeśli tak, to drogą jakich mechanizmów?
– A może spadlibyśmy na głębszy poziom snu – ciągnął w skupionej zadumie. – I 
cóż to w 
ogóle oznacza? O czym byśmy śnili wówczas? Czy może przekroczylibyśmy granice 
innego 
świata, nieosiągalnego dla zwykłych snów? I czy ten świat jest w nas (w 
podpodświadomości?), 
czy gdzieś indziej, poza nami?
– Retoryczne pytania – wyrwało mi się.
– A tak – skwapliwie podchwycił Karol. – Retoryczne, dopóki nie odpowiem na nie. 
Ale wierz 
mi: to nie są pytania źle postawione przyrodzie. Ja to wiem! Tylko mogę nie 
zdążyć: jeśli 
wcześniej umrę, albo... zginę. Żaden z tych, którym pozwoliłem spojrzeć przez 
peryskop w inny 
świat, zakryty przed nami, nie zdradził mi niczego z tamtych pejzaży. Dlaczego 
tak jest – zaledwie 
się domyślam. A ja to muszę wiedzieć!
Przy ostatnich słowach Karol zacisnął prawą pięść i uderzył nią w stół, co 
prawda na tyle 
powściągliwie, że nie zadzwoniły kieliszki. A jednak zaszokował mnie – tak 
bardzo nie pasowało 
to ani do jego starczej flegmatyczności, ani do wytwornych manier. Utwierdziłem 
się w 
przypuszczeniu, że ten człowiek liczy na pomoc z mojej strony. Tymczasem 
opanował się i zaczął 
prawie szeptem, jakby chcąc zatrzeć wrażenie tamtego wyskoku:
– Widzisz, Stefanie... Sny snom nierówne. Bywają takie, wcale nierzadkie, które 
niosą 
rzeczywiste elementy przyszłości. Nie migawki, lecz całe panoramy zdarzeń. To 
wcale nie 
przepowiadanie – w tym wulgarnym ujęciu, które Sączymy z pospolitymi wróżkami, 
magami itp. 
Charakter tych spraw jest najzupełniej odmienny: wiąże się z tym, czego jeszcze 
nie wiemy 
dokładnie o naturze Czasu.
– Udowodniłeś to? – spytałem z zaciekawieniem.
Karol uśmiechnął się dobrotliwie.
– To wiedziano przede mną. Nieważne, że jeszcze dziś oficjalna nauka często mówi 
o tym 
półgębkiem, jakby z zawstydzeniem. Albo nabiera wody w usta. Tak samo nieufnie 
sto lat temu 
patrzono na hipnozę, a jeszcze niedawno – na telepatię.
Wciągnąwszy głęboki oddech, podjął:
– Ja wiem więcej. I koniecznie chcę to wyjawić światu. Jeśli zdążę. Wiem, ale 
brakuje mi 
dowodu. Tak się pechowo składa... Dowód spoczywa w cudzych rękach. To znaczy, w 
cudzych 
umysłach – sprostował.
Teraz byłem pewien, że Karol poprosi mnie wręcz o pomoc. Wciąż nie wiedziałem, 
na czym 
polegają jego badania. To, czego mogłem się domyślać, też było poszarpane. Robił 
z ludźmi jakieś 
seanse, chyba sztucznie sprowadzając na nich marzenia senne. Czy ukierunkowywał 
je? Zapewne 
tak. Jeden klient go spoliczkował, inny chciał się zastrzelić. Żadna z tych 
perspektyw nie pociągała 
mnie.
Może po to, by przynajmniej odwlec spodziewaną propozycję Karola, która wisiała 
nade mną 
jak miecz Damoklesa, wywnętrzyłem tok swoich obaw:
– Kim są twoi klienci? I o co miewają pretensje? Wspomniałeś tylko o dwóch.
– Przeraziło cię? – spytał dość obcesowo.
Zwlekałem z odpowiedzią. Karol nie chciał ratować się unikiem.
– Żaden z tych, z którymi eksperyment prawdopodobnie się powiódł, nie wydał mi 
tajemnicy 
końcówki snu. Niektórych straciłem z oczu. Jeden powiesił się; na szczęście nie 
wiem, czy z tego 
powodu. Co do trzech, może nawet czterech – mam poszlaki, że zmienili zawód, 
zainteresowania, 
tryb życia.
Karol spojrzał na drzwi, by się upewnić, czy są zamknięte, i dorzucił ściszonym 
głosem:
– Ale największą zagadką w tym wszystkim jest moja żona.
Już otwierał usta. Zamknął je wszakże razem z myślą, której nie odważył się 
wypowiedzieć. 
Uprzytomniłem sobie, iż musiała to być naprawdę wielka tajemnica: przecież 
wszelkie ostrożności 
były zbyteczne, bo Luiza nie znała polskiego.
Zaczynałem wierzyć – choć tylko na wyczucie – że Karol może być największym 
psychologiem. Nie zazdrościłem mu tego. Dobrze pamiętając trzpiotowatego Karolka 
z ławy 
szkolnej, którego stale trzymały się sympatyczne psikusy – było mi go coraz 
bardziej żal. 
Postanowiłem nie podejmować samodzielnie żadnego tematu, z obawy przed 
potrąceniem którejś z 
bolesnych albo drażliwych strun jego duszy.
Karol przemówił:
– A kim są moi klienci? – gdyż o to także pytałeś. Wszystkim możliwym. Zresztą 
wiem o nich 
tylko to, co mi powiedzą o sobie (jeśli nie są ludźmi powszechnie znanymi; 
takich usilnie 
namawiam, by dali sobie spokój). Przecież nie jestem jasnowidzem; nie mam z tym 
nic a nic 
wspólnego.
Odnosiłem wrażenie, iż wiem o Karolu coraz mniej. W przekonaniu, że nie naruszę 
żadnego z 
domniemanych tabu tego sfinksa, poprosiłem:
– Opowiedz mi o swych eksperymentach. Ile możesz, ile zechcesz. Bez tego – 
wszystko, 
cokolwiek mówisz, dla mnie jest zawieszone w próżni.
Karol nie zwlekał:
– Niczego nie zataję. Sam podjąłem temat. Jeśli kluczę wokół sedna problemów, co 
spostrzegłeś – to dlatego, abyś oswoił się ze sprawami, które i dla mnie mają 
wiele kart 
nieprzejrzystych. Nie wciągnę ciebie w całą historię mych doświadczeń, ani w ich 
techniczną 
stronę, bo to nużące. Dowiesz się co robię, jakie mam wyniki i co pragnę 
osiągnąć.
Niepokoiłem się tym ostatnim. Brakło mi czasu na przemyślenia, bo Karol 
rozpoczął opowieść:
– Jak to wyrazić najzwięźlej?... Przypadek jest prawowitym i najsprawiedliwszym 
sędzią. 
Temida, przedstawiana z zawiązanymi oczami – to właśnie on. Ślepy traf pchnął 
mnie do badania 
snów. Przedtem byłem fizykiem. Pracowałem nad teorią nieciągłości Czasu. Długo, 
wytrwale i 
niepomyślnie. Na pewno Czas można hamować i popędzać – jak pchamy wskazówki 
zegara, w tył 
albo do przodu. Na to przyjdzie poczekać. Musimy specjalnie opracować parę 
nowych technik. To 
nie kwestia epok; raczej lat. Ale mogę nie dożyć. Zresztą nie o to chodzi. 
Robiłem co się dało. I 
robiłbym nadal, gdyby nie... znowu przypadek. Oczywiście.
Karol jakby zaczynał się plątać. To był pozór. Wprawdzie w swej relacji zbaczał 
tu i ówdzie z 
głównego toru, lecz widocznie miał taki zwyczaj.
– Pracowałem więcej niż wymagał kontrakt. Ale nie liczyłem się z godzinami na to 
wyznaczonymi. Nie wszystkim w Instytucie podobała się ta sytuacja. Raz ślęczałem 
całą noc nad 
pewnym cząstkowym, choć nader ważkim problemem mych badań, i wydawało mi się, że 
jestem 
bliski rozwiązania. Tak to wyglądało u mnie. Ale każdy medal ma dwie strony. 
Ósma rano, 
kierownik laboratorium zaczyna pracę, czegoś ode mnie potrzebuje, wchodzi i... 
zastaje mnie 
śpiącego, z głową zwieszoną na pulpit chronoanalizatora. Jest zgorszony. A mnie 
dławi dziki 
gniew. Śniłem rozwiązanie problemu. Nie tego cząstkowego – tylko całości!! 
Żonglowanie 
Czasem: odwieczne pożądanie ludzkości... To był sen naukowy – nie obawiajmy się 
tak go nazwać. 
Do sukcesu, do sławy w historii, do porównań z Einsteinem, ale na moją korzyść – 
zabrakło mi 
ostatniej sekwencji snu.
– Owej końcówki? – spytałem.
– Być może. Ale tego nie jestem pewien.
Karol posmutniał.
– Mija siedemnaście lat... Tak wlazłem w kierat, w którym drepcę do dziś.
Po chwili podjął:
– Wtedy rozumowałem logicznie: jeśli dokładnie, we wszystkich szczegółach, 
powtórzę bieg 
zdarzeń – osiągnę ten sam skutek. Spędzałem noce w laboratorium, aż do 
krańcowego znużenia i 
zaśnięcia. Powtarzałem pracę nad tym samym cząstkowym problemem, oczekując na 
sen i 
całościowe zwycięstwo. W końcu rozwiązałem problem cząstkowy, wbrew swej woli. 
Teraz 
gnębiło mnie, że ciąg zdarzeń się zmienił, więc jeśli przyjdzie sen – to już nie 
tamten. Mimo to nie 
dawałem za wygraną. Lecz wtedy popełniłem największe głupstwo: nie kryłem się z 
metodą swej 
pracy. Nawet tamten sukces, choć przyniósł mi uznanie, ani trochę nie równoważył 
uśmieszków i 
drwin za plecami: naukowiec, który czeka, by go oświecił sen!
– Śniłem coraz rzadziej, i bez związku z chronomią. Tymczasem stawałem się 
głośnym znawcą 
snów. Była to herostratesowa sława. Dla psychologów – fizyk badający marzenia 
senne był 
dyletantem, lub najwyżej nieszkodliwym maniakiem. Koledzy z Instytutu i z 
Uniwersytetu, 
przedstawiciele nauk ścisłych – uważali, że się ośmieszam. Zawisnąłbym w próżni, 
gdyby w porę 
nie zjawili się sprzymierzeńcy, którzy we wciąż nowych wcieleniach mej idei – 
towarzyszą mi 
przez resztę życia: moi klienci, ufni, zapalczywi, gnani niecierpliwością. 
Wierzą w triumf, choć 
łupią ich klęski. Zarazili mnie tą wiarą.
Zamyśliliśmy się obaj. Karol podjął:
– „Klienci” to całkiem fałszywe określenie. Nie biorę od nich zapłaty, nie 
gwarantuję 
spełnienia życzeń. Ale jak ich nazwać? Współwyznawcami Idei? Marzycielami 
końcówki? Sami 
siebie mienią klientami powtarza to prasa, i tak mówią o nich ludzie postronni, 
rozplotkowując to, 
co dla mnie stało się sensem życia.
– Czy wespół z nimi poszukujesz klucza do żonglowania Czasem? – zaryzykowałem.
– Skąd ci to przyszło do głowy? – rzucił Karol nieoczekiwanie.
– Tak sobie – odparłem strapiony, choć tok mego myślenia był przecież logiczny. 
– Od tego 
zacząłeś badania.
– Owszem. Ale dla mnie – to dawność ogromna. Jak w innym życiu. Potem przyszły, 
niby 
spieniony potok, wszystkie gorycze i wszystkie nadzieje, które unoszą mnie w 
dal.
Karol dodał wolno, z rozwagą, jak gdyby odkrył coś bardzo ważnego:
– Właściwie masz słuszność. To się ze sobą wiąże. Wtargnięcie pod poziom 
zwykłych snów, 
jakie nawiedzają każdego z nas, więc przekroczenie podświadomości – to chyba 
rozłamanie 
konwencjonalnej strugi Czasu; płynięcie w niej raz z prądem, raz pod prąd, 
zanurzanie się i 
wynurzanie. I może jeszcze wiele innych rzeczy, które poznam pewnego dnia... 
Kiedy zwyciężę 
jeden jedyny raz – zapanuję także nad Czasem; choć nie wiem dokładnie – jak. 
Dopiero ty 
naprowadziłeś mnie na to. Wdzięcznie witam przysługę przyjaciela z zamierzchłej 
przeszłości.
Więc jednak mam być kozłem ofiarnym w tym jego zwycięstwie – przebiegło mi przez 
głowę. 
Struchlałem. Lecz rychło wzięła górę ciekawość. A nuż... Raz, od święta, można 
zaryzykować. 
Tym bardziej, że gra idzie o wielką stawkę. Karol uśmiechnął się serdecznie. Z 
narzuconej przeze 
mnie dygresji wrócił do poprzednich wynurzeń.
– Najwcześniejsi moi klienci pojawili się wówczas, gdy jeszcze pracowałem i 
wykładałem. To 
oni uzmysłowili mi, że dzięki końcówce można odkryć nie tylko skokową naturę 
Czasu – podobnie 
jak ty uświadomiłeś mi teraz, że można nią, wykorzystaną nieco inaczej, posłużyć 
się mimochodem 
tak, aby rykoszetem odbiła się ku sprawom chronomocji i rozwiązała je. 
Porzuciłem Instytut, 
zrezygnowałem z docentury. Wydałem siebie na łup idei rządzącej mną. Wydałem 
również i tych, 
którzy mi zaufali.
– Czy wywołujesz pożądane sny, czy może kontrolujesz naturalne? – spytałem.
– Ułatwiam ich wystąpienie, potem wzmacniam, co jest najistotniejsze, a wreszcie 
przedłużam 
ze wszystkich sił i wszelkimi sposobami.
– I to jest końcówka... – rzuciłem niepewnie.
– Tak, o ile doświadczenie się uda. Wtedy trzeba powiedzieć: „Finis coronat 
opus”. Nie znam 
trafniejszej sytuacji dla tej mądrości Rzymian...
– Ale... – podjął Karol z dojmującym smutkiem – ja wciąż nie znam tej końcówki. 
Nie wiem, 
jaka ona jest. I nie wiem – jaka może być.
Dla mnie jedno było w tym niezrozumiałe:
– Żaden klient, któremu udostępniłeś końcówkę, nie wyjawił ci jej. Czy nie 
prościej 
eksperymentować na sobie samym? Chyba się nie boisz.
Z twarzy Karola łatwo odczytałem, że dotknąłem którejś z tych bolesnych strun, 
jakie solennie 
obiecałem sobie omijać. Upłynęła dłuższa chwila nim wyjawił:
– Chyba tylko ten może się bać, kto został zniewolony do walki. Mnie nikt nie 
zmuszał. Ale 
mówiłem ci, że to, co robię na co dzień, to jest front. Ostre strzelanie. „Kto 
sieje wiatr, zbiera 
burzę”. Przypominasz sobie, jak bardzo niegdyś lubiłem to przysłowie?
Skinąłem głową.
– Wtedy to była tylko sztubacka fanfaronada – podjął Karol. – Chęć czynu i 
niebezpiecznych 
przygód, do których nie mieliśmy sposobności. A dziś – to mój chleb powszedni. 
Otóż końcówki 
nie wyświetliłem osobiście nie dlatego, że nie chcę: po prostu nie mogę.
Spostrzegłszy mój zdziwiony wzrok, Karol wyjaśnił:
– Dam porównanie z hipnozą. Nie każdy stanowi dobre medium dla hipnotyzera. 
Dlatego 
wybiera on do seansów osoby podatne na sugestię, łatwo ulegające naciskowi 
zjawisk 
parapsychicznych, także skłonne do somnambulizmu. Podobnie jest w dziedzinie, 
którą się 
zajmuję. Niestety – wyznał z nie tajoną goryczą – ja należę do ludzi najbardziej 
opornych pod tym 
właśnie względem.
– A tamten sen w Instytucie? – wtrąciłem.
Karol machnął ręką.
– Trafiło się ślepej kurze ziarno...
– A czy predyspozycje do twoich doświadczeń da się z góry przewidzieć?
Pożałowałem pytania, usłyszawszy:
– Z twarzy – nie. Przynajmniej ja tego nie potrafię. Nie jestem fizjonomistą. 
Koniecznie muszę 
coś wiedzieć o wrażliwości kandydata, a zwłaszcza znać historię jego snów. Nie 
wskazując palcem 
– uśmiechnął się szeroko – ty przedstawiasz ideał pod tym względem.
Alea iacta est – pomyślałem, lekko zwieszając głowę. Karol udał, że nie 
dostrzega, co mnie 
nurtuje. Podjął z widocznym ożywieniem:
– Aby mogło dojść do końcówki, niezbędna jest długa sekwencja snu, rozkręcająca 
się tak 
logicznie i konsekwentnie, jak się rozwija sztuka sceniczna pod piórem 
wytrawnego dramaturga. 
To chyba jasne. Gdy we śnie nakładają się na siebie rozproszone, nie powiązane 
wątki, którym 
towarzyszą urywane obrazy, niepodobne do toczącego się filmu; dalej, jeśli to 
jest dowolna 
zbieranina sytuacji pełniących rolę znaku, metafory, sygnału, zarówno znanych, 
jak i nieznanych 
podmiotowi, rozumianych przezeń i nie rozumianych – gdzież marzyć o końcówce! 
Wiadomo: 
zakończenie ma powieść, nowela, epopeja, ale nie może go mieć – przypadkowy 
zlepek 
aforyzmów.
– Ot, przykładowo przelecę, co mi się śniło dziś w nocy. Najogólniej ujmując – 
łąka, 
mieszkanie, biuro, jeleń, biedronka, dinozaur, kilka oderwanych ludzkich postaci 
i coś tam jeszcze. 
Takiego snu nie można ani streścić, ani opowiedzieć dokładnie. Gdyby znać sposób 
utrwalenia go 
na taśmie – przypominałby wyzbyte i oblicza, i dobrego smaku próby 
ekscentrycznych 
poszukiwaczy „nowoczesności” w sztuce, które nazywam wzrostem entropii tam, 
gdzie ona 
powinna maleć. Coś, co urąga harmonii – jest próżnią sensów. W moim śnie 
biedronka 
dwukropkowa, wierna w zasadniczym wyglądzie, miała na lewej pokrywie skrzydłowej 
– prócz 
ciemnej plamki – niebieski półksiężyc, wykraczający poza i tak bardzo wydatną 
osobniczą 
zmienność deseniu u tego gatunku. Dinozaur mógł być diplodokiem – gdyby nie 
kaczodzioby pysk 
trachodonta. I tak dalej. Ludzie byli ludźmi, spotkałem wśród nich nawet jednego 
sąsiada, ale cóż z 
tego? Całość nie wiązała się żadną akcją.
– Co innego twój sen – ciągnął Karol. – Można patrzeć nań jak na dobry film. 
Scenarzysta i 
reżyser nie uchybili w nim wymogom harmonii – tej wiodącej siły przyrody, więc 
także odbicia 
przyrody, jakim jest sztuka. Ten film-sen to przemodelowanie twej ówczesnej, 
ściśle aktualnej 
sytuacji. Powstał w oparciu o jednostkowe zdarzenie, które tobą wstrząsnęło: 
rozbicie kulą 
karabinową grzyba tuż przed twoją twarzą. Sen powielił ten motyw i wybiegł ku 
przyszłościowym 
zagrożeniom, których jeśli nie przewidywałeś na jawie (w drugim dniu wojny 
wszyscy 
wierzyliśmy w zwycięstwo), to przecież musiały one kołatać się w twej 
podświadomości. Gdybym 
kierował tamtym twoim snem – nie obudziłbyś się wówczas, kiedy łapska 
podczłowieka wciskały 
się w twoją szyję jak w ciasto. Czy akurat oderwałby ci głowę od korpusu? Nie 
wiem. Za to śmiało 
twierdzę, że śniłbyś swoją śmierć, że z tej przyczyny nie umarłbyś naprawdę, i 
że wszechobecnie 
objęłoby cię to, co stało się moją obsesją.
– Końcówka – mimowolnie dopowiedziałem za Karola.
– Więc rozumiesz, na czym to polega.
Milczałem, trochę zdetonowany.
– Twój przypadek ciągu marzeń sennych, które kończą się umieraniem, a zamiast 
śmierci – 
przebudzeniem, wcale nie jest odosobniony. Natomiast takie właśnie sny są 
najświetniejszym 
surowcem dla wniknięcia w świat, który wprawdzie tkwi w nas samych bardzo 
głęboko, lecz przed 
moim odkryciem nikt nie podejrzewał jego istnienia. Nie będę cię wprowadzał w 
eksperymenty, 
jakie opierałem na innych typach snów: ot, choćby takich, jak mój w 
Instytucie...
– Ależ one bardzo mnie ciekawią – przerwałem impulsywnie. – Mówiłem ci, że 
jestem 
chemikiem. Pracuję nad tworzywami sztucznymi. Masz przed sobą człowieka, którego 
mocniej 
pociąga jakiś konkretny wynalazek, jakiś nowy proces technologiczny, oraz droga, 
która do niego 
przywiodła – niż los mogący spotkać człowieka za barierą śmierci. Zostawmy to 
filozofom, 
rozmaitym szamanom wiar i jasnowidzeń, a chociażby tylko ludziom wierzącym.
W ten sposób próbowałem odwrócić uwagę Karola od moich snów i eksperymentowania 
z 
nimi. Sądzę, że się w tym połapał. Nie dał za wygraną.
– Przerwałeś mi zdanie, w którym pragnąłem wyjaśnić, że jeśli chodzi o te 
właśnie sny 
(nazwijmy je roboczo wynalazczymi), najmniej wiem o potencjalnej możliwości 
sukcesu. Nawet 
skłonny jestem przypuszczać, że kierownik laboratorium nie przerwał mi 
rozwijania się tak 
obiecującego snu, tylko wszedł w chwili jego zakończenia albo zaraz potem. 
Zakończenia, lecz w 
żadnym razie – końcówki.
– Czy sądzisz, że sny tego rodzaju w ogóle nie mogą mieć końcówki? – wtrąciłem.
Karol zastanowił się.
– Moja praktyka z wieloma klientami wprawdzie tego nie wyklucza, ale i nie 
potwierdza. 
Właśnie tu było najwięcej niewątpliwych porażek (w sensie fiaska eksperymentu), 
a najmniej 
ludzkich dramatów – sugerujących, że doświadczenie się powiodło. Dlaczego? Nie 
wiem – Karol 
rozłożył dłonie gestem bezradności. – Musiałbym znać najgłębszą istotę tej 
sekwencji, którą 
nazwałem końcówką. Badania na wspomnianym materiale zdają się wskazywać, że 
końcówka 
(przynajmniej ta, którą ja potrafię wydobyć) nie może polegać na wzmożeniu 
twórczej pracy 
umysłu; nie może ekstrapolować już spełnionych dokonań na wyższy poziom odkryć, 
które tkwią 
w nich potencjalnie. A więc autor poszukujący pointy do opowiadania, którego 
obraz ma w zarysie, 
nigdy nie pozna jej na tej drodze.
– W takim razie mów o snach mojego typu – rzuciłem z rezygnacją. I tak 
wiedziałem, że Karol 
już dosiada tego konia.
– Przypuszczalnie końcówka nie jest dopełnieniem snu, tylko raptownym przejściem 
na 
głębszy, zgoła odrębny poziom. Mówiąc obrazowo, jest wpadnięciem w inny świat. 
Nie wiem, 
dlaczego właśnie w takich snach, jak twój, to się udaje najłatwiej, i chyba w 
sposób 
najradykalniejszy. Nie sądź, że na tej drodze pragnę się dowiedzieć o 
pozagrobowych losach duszy 
– przed czym się broniłeś. Ale większości zgłaszających się do mnie chodzi 
właśnie o to. I jak 
jeszcze!
– Tylko wśród pierwszych – ciągnął – którzy prosili o moją pomoc, pobudki 
mistyczne często 
pozostawały w cieniu. Za to później zagłuszyły wszystko inne. Był to zresztą 
mistycyzm nader 
niejednorodny. I nie tylko pod tym względem, że katolik chciał obejrzeć „na 
własne oczy” 
chrześcijańskie niebo, muzułmanin – raj obiecany przez proroka, buddysta – ciąg 
swoich 
przyszłych wcieleń uwieńczony nirwaną. To byłoby zbyt proste. Z wyjściowego 
pytania: – Co jest 
„po tamtej stronie?” – wykluwały się dalsze, raz banalne, to znów zaskakujące.
– Siedemnaście lat... Przez moje mieszkanie przewija się galeria typów, 
temperamentów, wiar 
napuszonych powagą religii, to znów wkontemplowanych w samotność albo w zgiełk; 
suma żądań, 
buntów i rezygnacji, hardości i pokory, zwątpień, pokuszeń, nadziei... Doprawdy, 
każdy wypatruje 
czegoś innego. Jedni chcą przeżyć w transie coś, co się im wydaje nieosiągalne w 
życiu, a 
niepewne po śmierci. Inni pragną poddać próbie jakąś wydumaną tezę – naukową, 
pseudonaukową, 
dowolną; sensowną, iluzoryczną, maniakalną, stuprocentowo wariacką.
– Rzecz jasna, empirycy sądzą, że ich podejście jest z gruntu racjonalniejsze. W 
teorii to się 
zgadza. Ale w praktyce... Wiesz, praktyka moich seansów wprowadza taki mętlik do 
obrazu świata, 
że ciśnie się na usta szekspirowskie wyznanie: „Są rzeczy na niebie i na ziemi, 
o jakich się naszym 
filozofom nie śniło”.
– Moim empirykom nie chodzi o udowodnienie oczywistości, że nie ma duszy 
opuszczającej 
ciało po śmierci. Za to chcą testować – w najprzeróżniejszych wariantach – 
koncepcję progu 
mogącego znajdować się poniżej podświadomości. I każdy z nich domyśla się go 
inaczej. Granica 
przebiega tu bardzo nieostro. Są tacy, których ja uważam za mistyków, lecz oni 
siebie – nie. Bywa 
także odwrotnie. Zresztą, powiem ci szczerze, pod wpływem tych badań moje własne 
poglądy na 
różne sprawy przekształciły się dość istotnie. 
– Ale w jakim kierunku? – spytałem, coraz mocniej zaciekawiony.
– Relatywizmu. I to w ujęciu tak szerokim, jak szeroko można ogarniać świat z 
tej – 
zaryzykujmy określenie – ponadosobowej spojrzni. Przeczuwam, czym ona jest. Czym 
może być. 
Wiem, że na pewno istnieje – choć jej nie doświadczyłem. Ogromnie dużo muszą 
wiedzieć ci, 
którzy popatrzyli przez ten peryskop; a może nawet przez wierzeje szeroko 
rozwarte na kłąb form, 
zjawisk, praw przyrody innych niż potoczne: zasłoniętych przed naszą jawą i 
przed naszymi snami. 
Popatrzyli stąd – palcem wskazał w dół. – Z mego mieszkania. A ja nie 
towarzyszyłem im w tej 
wędrówce...
Dyskretnie rozejrzawszy się po pokoju, nie spostrzegłem niczego, co mogło być 
wspomnianą 
raz mimochodem przez Karola skrzynką snów. A zresztą... W ogóle się nie 
domyślałem, jak ona 
wygląda.
Karol podjął:
– Byłem fizykiem. Ty, jako chemik, dobrze rozumiesz krąg tamtych moich dawnych 
pojęć. 
Zbiór ścisłych, wyważonych realiów materialnego świata, gdzie jedne zależności 
wypływają z 
drugich: poznawanych, mierzonych, przeliczalnych. Na podstawie zastanych 
warunków można tam 
ustalić przyszły rozwój zdarzeń, byle nie stał na przeszkodzie nadmiar zmiennych 
niezależnych. 
Kłopoty nastręcza tylko zawiłość obliczeń, ale nie – relatywizm praw natury. 
Powyżej poziomu 
atomowego nie ma w fizyce zasad nieoznaczoności.
Karol zamyślił się.
– W zjawiskach psychicznych, być może, te procesy przebiegają inaczej. 
Podejrzewam, iż 
zachodzi tu hierarchiczność poziomów, którą jeszcze trafniej byłoby nazwać 
hierarchicznością 
światów. Każdy z nich ma swój ciąg zdarzeń nie stykających się z sąsiednimi 
ciągami. Ich 
współobecności chyba nie da się przedstawić graficznie; co najwyżej w takim 
przybliżeniu, jak 
bohrowski planetarny model atomu. Oczywiście żaden z tych światów nie jest 
nadprzyrodzony, bo 
wszystko cokolwiek istnieje jest materialne przez sam fakt swego istnienia. 
Sądzę, że końcówka 
wyraża właśnie któryś z tych poziomów. Może zawsze ten sam, a może nie...
Znacznie bardziej ciekawiły mnie widome skutki, z których Karol wysuwał te 
mgliste 
hipotezy. Toteż nieśmiało naprowadziłem go na to.
– Wiesz, dlaczego moi klienci zachowują się dziwnie? – odparł w zamyśleniu. – Bo 
nie znamy 
bardzo silnego bodźca, który ich do tego nakłania. Patrzymy z zewnątrz. I ty, i 
ja – na ich miejscu 
zachowywalibyśmy się podobnie. W gruncie rzeczy, oni po ludzku reagują na to, co 
ich spotyka: 
dobre, złe lub obojętne. Obojętność tych, z którymi eksperyment się nie powiódł, 
jest zresztą 
problematyczna. Odchodzą zawiedzeni, czasami pełni goryczy. Liczyli na bardzo 
wiele, a nie udało 
się. Przepraszam ich, przypominam, że nie ręczyłem za sukces. Na tym sprawa się 
kończy, dla nich 
i dla mnie. Z niektórymi ponawiam próbę, lecz najczęściej i ta zawodzi. 
Natomiast osiągnięcie celu 
poznaję z miejsca po zachowaniu się klienta. Nie było takiego, który by mi 
powiedział: – 
Zobaczyłem to, czego pragnąłem. Albo: – Jestem wściekły; świat, do którego 
zajrzałem, nie spełnił 
mych nadziei.
– Ci, którzy mówią cokolwiek na temat seansu, zwyczajnie stwierdzają, że mieli 
pospolity sen, 
nic nie wnoszący; albo się tylko zdrzemnęli. Natomiast cechą wspólną wszystkich, 
którzy 
zobaczyli owo tajemnicze „coś”, jest zamknięcie się w sobie.
– Jednak wspomniałeś o gwałtownych reakcjach niektórych klientów – wtrąciłem.
– Tak. Niemniej żaden z nich nie puścił pary z ust o tym, co go wzburzyło.
– A ten, który dziś telefonował? – sondowałem. – Czy nie napomknął ci bodaj 
aluzyjnie?
– Nic. Groził samobójstwem. Mniej lub bardziej podobny przebieg miały reklamacje 
innych. 
Rekord pobił pewien stateczny urzędnik: powiedział prosto z mostu, że świństwo, 
jakie mu 
wyrządziłem, przebaczy mi tylko wówczas, gdy wysadzę w powietrze taką a taką 
fabrykę!
– Co mu odpowiedziałeś?
– Że nie jestem pirotechnikiem.
Zapadło milczenie. Z kolei zagadnąłem:
– Domyślasz się, choćby w przybliżeniu, czym się kierował?
– Zapragnąłem to wyświetlić. Wykosztowałem się na ekspertyzę biura detektywów. I 
cóż się 
okazało? Delikwent nigdy nie pracował w tym zakładzie, nie wiążącym się zresztą 
z jego 
wykształceniem, nie miał tam bliższych znajomych, a nawet – z całą pewnością – w 
życiu nie był 
w tamtym mieście, położonym w Stanach Zjednoczonych.
– Trudny orzech do zgryzienia – rzuciłem sentencjonalnie.
Karol skinął głową. Potem spojrzał na drzwi i wyznał cicho, już drugi raz:
– Ale największą zagadką w tym wszystkim jest moja żona.
Wstrzymałem oddech, jakby w obawie, że znów na tym urwie. Owładnęła mną 
ciekawość 
daleko wykraczająca poza przyjacielskie zwierzenia; tym większa, że nie 
domyślałem się, jaki 
związek może mieć z eksperymentami Karola ta piękna kobieta. Czyżby obsługiwała 
skrzynkę 
snów, subiektywnie wpływając na bieg seansów?
Karol przemówił, siląc się na opanowanie:
– Nadmieniłem ci, że jeśli zgłaszają się do mnie znane osobistości, usiłuję 
odciągnąć je od tych 
spraw. Powód prosty: większa odpowiedzialność, wzrost ryzyka. Nie mogąc sobie 
pozwól iść na 
taki spokój, jakiego w moim wieku na ogół zażywają ludzie niezależni materialnie 
– pragnę 
kłopoty spadające na mnie ograniczyć przynajmniej tak, aby móc swe badania 
doprowadzić do 
końca.
Zdarzyło się to w czwartym roku mych eksperymentów ze snami. Trzynaście lat 
temu. 
Zajmowałem skromny pokój sublokatorski w ubogiej dzielnicy. Jak wiesz, odmawiam 
zapłaty za 
przeprowadzane seanse. W tamtym czasie już porzuciłem obie posady. Proponowano 
mi odczyty o 
mych pracach z dziedziny snów, za dobre honoraria. Ale jakże mógłbym opowiadać, 
że osiągam 
sukcesy, lecz nie mam pojęcia na czym one polegają? Więc najpierw udzielałem 
korepetycji z 
fizyki. Potem je rzuciłem, chcąc się odciąć od mej dawnej specjalności. Brałem 
rozmaite prace 
zlecone; nawet redagowanie podań albo przepisywanie na maszynie. Czasami 
klepałem biedę, ale 
nikt nie cierpiał z tego powodu, gdyż byłem zupełnie sam.
Ubóstwo nie krępowało mnie. W świecie ducha, w świecie owej nie poznanej 
końcówki z 
krainy leżącej dalej od snów, byłem sobą – i to mi wystarczyło. Ludzi, którzy 
przychodzili do 
mnie, także nie obchodziło jak mieszkam; pochłaniały ich wizje spełnienia 
najskrytszych tęsknot. 
A mnie wystarczyło, że mogłem ich posadzić na krześle i przystąpić do seansu. W 
pewien wieczór, 
kiedy burza huczała za oknem, odezwał się krótki dzwonek. Do pokoju weszła 
dziewczyna i 
spytała od progu, gdzie może postawić parasol ociekający wodą.
Większość moich klientów to ludzie starzy, albo przynajmniej w sile wieku. Widok 
młodziutkiej piękności, jakby zdjętej z rafaelowskich płócien, speszył mnie na 
tyle, że nie 
zapamiętałem nazwiska, którym przedstawiła się. Wtedy mocno tego żałowałem. 
Dziewczyna była 
wprawdzie zbyt młoda, by już zabłysnąć własnymi osiągnięciami, lecz mogła 
należeć do jednego z 
tych możnych rodów, których wszystkich przedstawicieli traktowałem jako „znane 
osobistości” – 
w sensie, o którym ci mówiłem. Nadto trawiła mnie ciekawość, kto to taki. 
Wytworne jej obejście 
nie zostawiało złudzeń, że należy do elity towarzyskiej. Gdy spytałem, co 
spodziewa się zyskać 
dzięki seansowi, odparła z prostotą: – Chcę rozszerzyć mój obraz świata. Podobno 
pan to potrafi.
Karol zbierał myśli.
– Seans się powiódł. Spośród wszystkich moich klientów wprowadzonych w końcówkę, 
Luiza 
była jedyną osobą, która nie zwymyślała mnie ani w żaden inny sposób nie dała 
odczuć swego 
wzburzenia. Ale końcówka, owa czarodziejka z innego świata, nigdy nie pozwala 
siebie 
zbagatelizować. Więc Luiza także nie pożegnała mnie zdawkowym „dziękuję” – jak 
się opuszcza 
kancelarię adwokacką po uzyskaniu porady prawnej. Siedziała na zwykłym topornym 
krześle, 
wpatrując się we mnie z napiętą uwagą. Miałem przeczucie, że zwyciężyłem tym 
razem: ta 
urzekająca dziewczyna opowie mi, co widziała. Lecz tu się zawiodłem. Luiza 
odmówiła, łagodnie 
acz stanowczo. Na jej prośbę przyrzekłem, iż nigdy więcej o to nie zapytam Byłem 
pewien, że 
później nawet nie nadarzy mi się sposobność.
Karol napełnił kieliszki koniakiem. Kiedy wychyliliśmy je w milczeniu, znowu 
spojrzał na 
drzwi. I podjął z wyraźnym podnieceniem:
– Pomyślałem, iż moja niezwykła klientka powiedziała już wszystko. Tym bardziej, 
iż 
odmówiła prośbie starszego pana, który mógł poczuć się urażony. Przecież nie 
wiedziała, że 
odmawiają mi wszyscy w czambuł – tylko nie w tak kulturalnej formie. Luiza 
wstała z krzesła. 
Również ja wstałem i z roztargnienia pierwszy wyciągnąłem rękę na pożegnanie 
mego gościa. 
Podała mi swoją swobodnie, jakby nie dostrzegając mego uchybienia dobrym 
manierom, lecz 
zamiast „do widzenia” spytała najprościej w świecie: – Pan nie jest żonaty, 
prawda?
– Nie wiem, czy dałem poznać po sobie zdumienie. Odpowiedziałem rzeczowo: – 
Rozwiodłem 
się dawno temu, jeszcze w Polsce. Bo jestem Polakiem – dodałem wyjaśniająco.
Miałem tylko krótką chwilę na myślenie. Wystarczyła, mi, aby – bez jakiejkolwiek 
przenośni – 
uznać Luizę za zjawisko z innego świata: z końcówki snu, w której, może jeszcze 
przebywa, i z 
której rozmawia ze mną. Wtedy zjawisko poprosiło mnie, zwyczajnie i bez ogródek, 
byśmy się 
pobrali; i abym teraz wyznaczył bliską datę naszego ślubu.
– Rzecz brzmi jak w chałowatym melodramacie – skomentował Karol. – Ale było 
dokładnie 
tak.
To, co Karol dopiero zasygnalizował, wprawiło mnie w stan napięcia. Przez głowę 
przelatywało mi wiele myśli o tajemniczym wpływie skrzynki snów na ludzi 
poddawanych jej 
działaniu. Gdyby Karol opowiedział tylko historię jakiejś klientki, już tu 
włączyłbym się z paroma 
uwagami. Lecz on mówił o swoich sprawach życiowych.
Karol opowiadał dalej:
– Potem też wszystko potoczyło się jak w kiepskim romansidle. Ale wróćmy do 
tamtej chwili. 
Oczywiście zbaraniałem. To trwało krótko. Niezwykłość sytuacji skojarzyłem 
dodatkowo z 
grubiaństwem, jakie popełniłem, pierwszy wyciągając rękę na pożegnanie. Wziąłem 
się w garść. 
Nie stało czasu na roztrząsanie, co mi da to małżeństwo, i czy ono ma 
jakikolwiek sens. Taka 
szansa wydawała się i niezwykła, i wariacka, i zagadkowa jak skrzynka snów, 
która 
wyreżyserowała ten obrót zdarzeń. Uznałem za bardzo prawdopodobne, że to żart. 
Nie byłem na 
tyle próżny, by sobie pochlebiać, iż ta przepiękna istota zakochała się we mnie 
od pierwszego 
wejrzenia. Żart, nie żart – czyż wiele ryzykowałem? Dziewczynie należało się 
maksimum 
satysfakcji również z tego względu, że była pierwszym człowiekiem, którego udany 
seans nie 
usposobił wrogo do mnie. Przejąłem inicjatywę i oświadczyłem się o jej rękę. Na 
co odparła: – 
Propozycja wyszła ode mnie. Czekam odpowiedzi wprost.
Po chwili Karol ciągnął:
– Analizowanie tego nie miało sensu. Obawiałem się zresztą, że przestanę 
sprawnie myśleć i 
znów popełnię jakąś gafę. Zakpiła sobie czy nie – ale dobrze wiedziałem, że stoi 
przede mną 
kobieta wychowana w wykwintnej kulturze wyższych sfer. Nie chciałem okazać się 
gorszy, tym 
bardziej wobec cudzoziemki. Więc powiedziałem tylko: – Urządźmy nasz ślub za dwa 
tygodnie. – 
Luiza uśmiechnęła się triumfująco i sprecyzowała: – Dwudziestego drugiego maja.
Ślub odbył się w naznaczonym dniu. Ani serdeczność Luizy, na której niedostatek 
nie 
mógłbym narzekać zarówno wtedy, jak i dziś, ani żadne inne znaki na niebie i 
ziemi nie przybliżyły 
mnie choćby o krok do wyświetlenia zagadki: co wówczas, po tamtym pamiętnym 
seansie, 
kierowało krokami najdziwniejszej z mych klientek?
Karol zamyślił się. Ale już wiedziałem, że doprowadzi wyznanie do końca.
– Przez te dwa tygodnie byłem statystą wydarzeń otwierających nowy rozdział mego 
życia. 
Utrapieniem stały się tabuny klientów, walące przez cały dzień. Nie sprostałbym 
obsłużeniu ich 
wszystkich, więc odradzałem komu tylko się dało. Stali na schodach godzinami. Na 
szczęście 
większość udało mi się zniechęcić do seansu pod najrozmaitszymi pozorami. Z 
najwyższym 
wysiłkiem baczyłem, by nie być opryskliwy dla tych, których obejście nie 
zostawiało złudzeń, że 
przygnała ich li tylko ciekawość zobaczenia człowieka, którego zapowiedziane 
małżeństwo z Luizą 
Pentarez było sensacją sezonu. Ci oglądali mnie akurat w ten sposób, jak 
gapiliby się na żywego 
dinozaura. Musiałem to ścierpieć. Luizę widywałem rzadko. Wpadała o różnych 
porach dnia, na 
bardzo krótko, w oględnej formie zapoznając mnie z rozwojem wypadków u niej w 
domu. Zresztą 
nie było gdzie swobodnie porozmawiać. Zwykle szeptaliśmy przechyleni przez okno, 
w krótkich 
przerwach między seansami, które kończyłem dopiero późnym wieczorem, kiedy 
wreszcie mogłem 
się usprawiedliwić przed natrętnymi, że idę spać.
Zaręczyny Luizy nie zachwyciły jej rodziny. Ojciec, potentat przemysłowy, bliski 
krewny 
byłego prezydenta państwa, z początku w ogóle nie chciał słyszeć o naszym 
ślubie. Ale zabronić 
nie mógł, bo Luiza była pełnoletnia. Na groźbę wydziedziczenia odparła z 
godnością, iż 
ojcowskich bogactw nie pragnie, a swej decyzji nie cofnie. Cóż papa miał zrobić 
na takie dictum? 
Wiedział, że jestem hołyszem, z ledwością zarabiającym na życie. Chyba uważał 
mnie za maniaka, 
który porzuciwszy docenturę – uparcie prowadzi jakieś tajemnicze doświadczenia 
ze snami, wciąga 
w nie obcych ludzi i nawet nie bierze za to pieniędzy. Wiedział natomiast, iż 
mam 
nieposzlakowaną opinię, co było dla niego bardzo ważne. Skapitulował 
ostatecznie, chciał już tylko 
odwlec wesele do czerwca, powołując się na rozpowszechniony przesąd, że 
małżeństwa zawierane 
w maju są nieszczęśliwe.
Luiza, z natury stanowcza, nie poszła nawet na takie ustępstwo – ciągnął Karol. 
– Papa nie 
sprzeciwiał się więcej. Kaprys jedynaczki przyjął za dopust boży. Duma nie 
pozwoliła mu, by 
Luiza klepała biedę w mojej pracowni-prowizorce, na co ona godziła się bez 
szemrania. Tuż przed 
ślubem ojciec kupił Luizie tę willę, w której cię przyjmuję, i wyznaczył jej 
pensję pozwalającą na 
wystawne życie. Luiza nie przystała, bym brał jakiekolwiek prace zlecone. Moje 
skrupuły, że nigdy 
w myślach mi nie postało być na utrzymaniu kobiety, choćby nawet – własnej żony, 
ucięła krótko: 
– Rozpętałeś eksperyment, który uszczęśliwi ludzkość. Nie przejmuj się niczym.
Karol umilkł. Teraz powiedział już chyba wszystko. Natężałem myśl, lecz nie 
nasuwało mi się 
żadne rozwikłanie zagadki. Nie dziwota, jeśli on, tkwiący w niej całym sobą, 
także nie wiedział co 
o tym sądzić. Związek ze skrzynką snów był oczywisty. Pozostawało dociec, na 
czym polegał. 
Niewiele było pytań, jakie wypadało mi zadać Karolowi. Wybrałem jedno, które nie 
powinno go 
urazić:
– Jak pani Luiza odnosi się teraz do twoich eksperymentów?
Karol ożywił się.
– Jest rozentuzjazmowana. Cieszy mnie to ogromnie, a zarazem dziwi. Tym bardziej 
dziwi, że 
sama nie uczestniczy w tych doświadczeniach, rzadko kiedy omawia je ze mną, nie 
podsuwa 
projektów ulepszeń, nie rozpytuje o przebieg seansów; jak mahometanin wierzący w 
zapowiedziane przez Allacha nieuchronne fatum, którego żadne ludzkie zabiegi 
zmienić nie mogą. 
Tylko czasami – jak dziś zauważyłeś – troszczy się, by ktoś nie przysporzył mi 
kłopotów. Często 
sprawia wrażenie jasnowidzącej: jakby dokładnie wiedziała, którego dnia i w jaki 
sposób te 
doświadczenia przyniosą mi sławę.
– Czym to wytłumaczyć? – zapytał Karol po chwili zastanowienia.
Miałem o tyle wolną rękę, że sam otworzył mi drogę do snucia hipotez. Mimo to 
chciałem 
zachować ostrożność, by nie urazić go czymkolwiek.
– No cóż... – bąknąłem nieśmiało. – Wydaje mi się, że twoja żona w jakiś sposób, 
trudny do 
odgadnięcia, dyskontuje wizję tamtej końcówki.
– Czy sądzisz – szybko włączył się Karol – że ona miała wtedy jasnowidzenie, 
które się ziści?
Zachowanie się Karola dobitnie wskazywało, iż w najwyższym skupieniu oczekuje 
poparcia 
swego domysłu. Poznając – choć nader powierzchownie – rozterki przyjaciela, 
żadną miarą nie 
mogłem poskąpić mu tej przysługi. A zresztą, nie było to wyłącznie tanim 
pocieszeniem: Karol 
mógł mieć słuszność. Oznajmiłem więc bez wahań:
– Sądzę, że właśnie tak.
Ściągnięte mocnym niepokojem krzaczaste brwi Karola wygładziły się trochę.
– Jest jeszcze coś, co na to wskazuje – podjął z ożywieniem. – To nasz syn, 
Estanislao. Czyli 
Staś. Chłopak jest wyjątkowo udany. Luiza widzi w nim cały świat. Ale od czasu 
do czasu w jej 
trosce o dziecko spostrzegam coś, co nie da się wyjaśnić tylko miłością choćby 
najbardziej 
zwariowanej matki. Ani nawet tym, że Staś jest nadzieją rodziny, spadkobiercą 
rodowych tradycji i 
rodowej fortuny. Zauważam tu jeszcze pewną nadwyżkę – nie tyle uczuć, bo to 
brzmiałoby głupio, 
ale ukierunkowania edukacji Stasia, wskazującą na to, że Luiza wiąże z nim 
jakieś niezwykłe, 
jakby z góry wiadome przeznaczenie, i stara się pewnymi działaniami wyjść temu 
przeznaczeniu 
naprzeciw. W zeszłym miesiącu, kiedy Staś ukończył dwanaście lat, Luiza 
poprosiła mnie, abym 
powoli, systematycznie wdrażał go w całokształt spraw związanych ze skrzynką 
snów. Zgodziłem 
się z radością. Powinienem przecież powierzyć w dobre ręce to nie dokończone 
dzieło, by 
wykluczyć ryzyko, że ono umrze razem ze mną. Czy Luiza myślała tak samo? W 
każdym razie 
zastrzegła, bym nie poddał Stasia seansowi.
Po chwili Karol ciągnął:
– Jeszcze jedno zdarzenie, błahe z pozoru, nie daje mi spokoju. Staś ma 
uzdolnienia typowo 
humanistyczne. To samo dotyczy jego zamiłowań: lubi muzykę, pasjonuje się 
malarstwem, dużo 
czyta. Wdał się w matkę; bo mnie pociągały niegdyś w pierwszym rzędzie nauki 
ścisłe. Luizę żywo 
obchodzą jego postępy w szkole, lecz – z przyczyn, których się nawet nie 
domyślam – fizykę 
uczyniła świętą krową. Podstawowy obowiązek szkolny Stasia, zlecony mi przez 
Luizę do 
rygorystycznego przypilnowania, to mocna piątka z fizyki. W zeszłym roku coś 
poplątał przy 
tablicy i fizyk wpisał mu trójkę do dziennika. Trójką z odpowiedzi. Nawet nie na 
okres. 
Tymczasem reakcja Luizy wprawiła mnie w osłupienie. Zawsze łagodna, świetnie 
umiejąca 
trzymać nerwy na wodzy, przestała panować nad sobą. Łając Stasia tak ostro, jak 
tego nigdy nie 
czyniła, w pewnym momencie krzyknęła: – Czyś ty oszalał? Trójka z fizyki!! Ty, 
ty 
najsłynniejszy... – I raptownie urwała, jak człowiek, który w ferworze był o 
włos od rozgłoszenia 
tajemnicy stanu. Zbladła na twarzy i wyszła z pokoju.
Karol westchnął. Przywarł mocniej do oparcia fotela. Był spokojny i chyba 
zadowolony z 
siebie.
– To wszystko. Wyznałem szczerze, jak na spowiedzi. Pierwszy raz. Bo przedtem 
nie miałem 
komu się zwierzyć. Istota najbliższa mi, Luiza, uczestniczy w tej grze. 
Przyrzekłem nigdy nie pytać 
jej o końcówkę. Ta obietnica sięga głębiej: do wszelkich konsekwencji tamtego 
seansu. To musiała 
być piękna bajka, bo połączyła nas tak, jak w bajce. Odpryski, o których ci 
mówiłem, pochodzą z 
innego świata, zakrytego przed moimi oczami A tak bardzo chcę go poznać... 
Właściwie – ja 
muszę to wiedzieć. Muszę chociażby dlatego, by się wypełniło jasnowidzenie 
Luizy: „Rozpętałeś 
eksperyment, który uszczęśliwi ludzkość!”
Spojrzeliśmy sobie prosto w oczy. Dopiero teraz odkrywałem dawny obraz w twarzy 
Karola, w 
sposobie trzymania głowy, lekko odrzuconej do tyłu, a szczególnie we wzroku, 
który, aczkolwiek 
przygasł nieco pod brzemieniem lat i przeżyć, zachował wyraz zapamiętany z 
tamtych wspomnień.
Doskonale wiedziałem, czego Karol oczekuje ode mnie. Gdybym przeczuł to 
wszystko, może 
bym tu nie przyszedł. Chociaż, kto wie... A teraz jakiś głos wewnętrzny 
nakazywał mi, że skoro 
wpadłem w krąg tych dziwnych spraw, winienem poddać się kaprysowi losu.
– Przygotuj seans – powiedziałem spokojnie. – Jestem gotów.
Twarz Karola jakby odmłodniała, a głos jego nabrał temperamentu.
– Poznaję cię, Stefanie. Taki byłeś zawsze.
Poczułem się lżej na duszy. Rzeczywiście, chyba biło teraz od nas obu coś z 
tamtych dalekich 
lat promiennych pierwszą, wiośnianą wiarą w świat i w ludzi – zanim rozdzielił 
nas Wrzesień i to 
wszystko, co wydarzyło się po nim.
Karol oparł mocniej prawą rękę na poręczy fotela. Najwidoczniej zamierzał wstać, 
ale 
rozmyślił się, jakby sobie coś przypomniał.
– Czy jeśli ci pokażę legendarną już końcówkę, zechcesz opowiedzieć mi ją? – 
spytał.
Potwierdziłem bez wahania.
Karol milczał dłuższą chwilę.
– W takim razie mam do ciebie prośbę. Chciej nadal – lecz nie przyrzekaj mi, że 
to spełnisz.
– Dlaczego? – rzuciłem bez głębszego zastanowienia.
– Dlatego – podkreślił – abym mógł prowadzić uczciwą grę. Zdajesz sobie sprawę, 
że w mych 
eksperymentach nie ma żadnego oszustwa. Nie pragnę wzbogacić się na tym 
wynalazku, nie łaknę 
taniej sensacji. Jeśli mam przyjąć sławę, to uczciwą – nie tylko w oczach 
świata, ale i w moich 
własnych. Na tobie, człowieku honoru, nie mogę wymuszać obietnicy czegoś, co i 
dla ciebie, i dla 
mnie jest kompletną niewiadomą. Także nie chcę, byś mi łatwowiernie udzielił 
takiej poręki. Nie 
wiesz, co jest tam, gdzie chyba kończy się zwykły sen, a rozpoczyna inny wymiar 
doznań. 
Dlaczego nikt mi nie wyjawił tej tajemnicy? A przecież prosiłem o to wszystkich, 
którzy dzięki 
mnie zajrzeli poza tę czarodziejską zasłonę. Może jakaś fizyczna przeszkoda 
udaremnia takie 
zwierzenia...
– Wątpię – wtrąciłem.
– Ja także. Ale coś musi w tym być. Jeśli owo „coś” nie okaże się 
nieprzekraczalne lub jakieś 
inne względy nie odrzucą cię od ujawnienia tej zagadki – opowiedz mi ją. Może 
naprawdę 
uszczęśliwimy ludzkość odsłonięciem tych spraw. Albo ją uchronimy od igrania z 
ogniem... W 
każdym razie niczego nie obiecuj. Może tak będzie ci łatwiej, z dobrej woli, 
oddać mi tę 
niewymierną przysługę. Od siedemnastu lat budzę się każdego dnia z nadzieją, że 
może właśnie 
dziś...
Spodobało mi się takie męskie postawienie sprawy. Obiecywałem sobie, że zrobię 
wszystko co 
możliwe, by dopomóc człowiekowi zaplątanemu w sieci, które w najlepszej wierze 
zastawił na 
wielkie, jakże ryzykowne łowy.
– Czy znasz angielski? – nieoczekiwanie spytał Karol. 
Zaprzeczyłem.
– W takim razie wybaczysz, że będę rozmawiał z synem po hiszpańsku?
– Nie zaprzątaj sobie głowy taką drobnostką – odparłem żywo.
Ujął słuchawkę i połączył się ze Stasiem odrabiającym lekcje na parterze. Za 
chwilę poznałem 
chłopca, który zapewne był ważnym ogniwem w łańcuchu zagadek tego domu. 
Przyjrzałem mu się 
uważnie. Wysoki ciemny blondyn o niebieskich oczach i słowiańskich rysach 
twarzy, bardzo 
przypominał ojca.
Karol zaznaczył, że ze względu na wyjątkową wagę tego seansu pozwoli synowi 
tylko 
asystować, podczas gdy wszelkie operacje wchodzące w skład eksperymentu 
przeprowadzi 
osobiście. Nie miałem pojęcia, na czym doświadczenie polega. Zrobiło mi się 
nieswojo.
We trzech przeszliśmy do pracowni Karola. Był to duży pokój. Rzucało się w oczy, 
że jego 
wystrój jest podporządkowany badaniom wynalazcy. Grube, prawie nieprzezroczyste 
zasłony na 
obu oknach, z ledwo dostrzegalnymi zarysami jakichś mitologicznych scen, wnosiły 
głęboki 
półmrok. Karol był tuż przy mnie. Staś dyskretnie trzymał się z tyłu. W pewnej 
chwili nacisnął 
kontakt i blady potok światła wypełnił pomieszczenie.
Znieruchomiałem jak wryty. Cała ściana przede mną pokryta była wielkim 
malowidłem o silnej 
ekspresji i dynamicznej formie. Symboliczna scena, pełna udziwnień, trudna do 
ogarnięcia w 
bogactwie podtekstów, ukazywała postacie jakby wyrwane z koszmarnych snów. Z 
dwudziestowiecznym meksykańskim malarstwem ściennym, szeroko dyskutowanym i w 
Europie, 
otrzaskałem się na tyle, by rozpoznać mistrza w jego dziele.
– David Siqueiros? – spytałem.
Karol potwierdził.
Kiedy zacząłem rozglądać się nieufnie po rozmaitych urządzeniach oplecionych 
zwojami 
przewodów, mój gospodarz – jakby chcąc przerwać tę lustrację – posadził mnie w 
głębokim fotelu 
klubowym. Prawie natychmiast poczułem nasunięty szczelnie na głowę ciężki, 
bardzo gruby hełm.
– Nie uduszę się w tym? – spytałem odruchowo. Własny głos zabrzmiał mi w uszach 
jak z dna 
studni.
– Nie bój się – serdecznie odpowiedział Karol.
To były ostatnie słowa, jakie usłyszałem z zewnątrz. Po chwili – nie mam pojęcia 
jak długiej – 
poczułem lekki zawrót głowy, potem coraz silniejszy, i równocześnie wydało mi 
się, że 
surrealistyczne postacie Siqueirosa, ukrzyżowane do ściany, zaczęły żyć własnym 
życiem. Jeden z 
gnomów wyraźnie się poruszył. Wkrótce dalsze zeszły ze swych miejsc, tańcząc 
wokół wielkiej 
ociężałej poczwary, która jeszcze drzemała bezwładem ściany. Po chwili olbrzym 
zbudził się, 
zamrugał prawym, większym i bardziej sugestywnym okiem, a potem drugim, 
rozmazanym 
czernią. Ściana ustąpiła. Znalazłem się w jakimś kolorowym ogrodzie, chyba na 
innej planecie.
Główna postać, pełna ruchu, życia i grozy, zbliżała się do mnie powoli, lecz 
nieubłaganie – jak 
czołg, którego nie powstrzymają błahe przeszkody. A ona nie miała żadnych 
przeszkód po drodze. 
Szła przez łąkę traw albo kwiecia, już z dala rozwiewających się jak strusie 
pióropusze pod jej 
oddechem, który niebawem poczułem na sobie niby smrodliwy wir.
Byłem bezbronny. Nie wiedziałem, co znajduje się za mną; czy mam dokąd uciec. 
Jakaś 
niewyrażalna moc przygważdżała mnie do ziemi. Głowa była o wiele za ciężka, abym 
zdołał 
obejrzeć się za siebie. Upiorny stwór nie wydawał żadnego dźwięku, prócz 
zgniatania tych 
dziwnych traw, szeleszczących pod jego nogami jak szklana wata.
Przyjrzawszy mu się bliżej, struchlałem. Maszkara z wizji Siqueirosa – mimo 
wszystko dosyć 
poczciwa przez swą groteskowość – przedzierzgnęła się w straszliwego potwora. 
Już nie kołysał 
traw swoim oddechem; był bardziej realny. Teraz kroczył ku mnie dwunożny 
gruboskórca wielki 
jak słoń, lecz zbudowany całkiem inaczej. Wyraźnie odczuwałem, że ziemia trzęsie 
się pod jego 
krokami, i te drżenia przechodzą na mnie. Ogromne, niesymetryczne, przejmujące 
oczy z tamtej 
ściany – teraz nie istniejącej – ustąpiły małym gadzim oczkom bez wyrazu, 
osadzonym wysoko na 
głowię. Raz za razem metrowa paszcza rozwarła się z upiornym kłapnięciem, 
odsłaniając gąszcz 
sztyletowatych zębisk kilkunastocentymetrowej długości. Bardzo wątłe, krótkie 
dwupazurzaste 
ręce, wiszące mu tuż pod szyją, mogły być nawet słabsze od moich własnych. Cóż z 
tego! Nie 
każdy zwierz miażdży ofiarę w uścisku ramion, jak napadnięty goryl.
Potwora widziałem z przodu, więc mogłem zapamiętać niemal wszystkie szczegóły 
sylwetki – 
prócz masywnego ogona, który zwierz zasłaniał sobą. Ten ogon potrafiłem mu z 
pamięci doprawić: 
dobrze wiedziałem, iż powoli, bezlitośnie powoli naciera na mnie tyranozaur, 
słynny rozbójnik z 
górnej kredy. A więc obsunąłem się w przeszłość osiemdziesięciu milionów lat, w 
erę dinozaurów! 
Każdy czterometrowy krok drapieżcy wydał mi się krokiem w pochodzie mordu. 
Tyranozaur 
wyglądał jak góra mięśni z kruszarką zębową na wysokości drugiego piętra: istna 
maszyna do 
zabijania.
Stałem nieporuszony, w nie dopuszczającej wahań mocnej świadomości dogorywania 
mojego 
losu. Jakiś wewnętrzny głos mówił mi, że ta przerażająca paszczęka istnieje 
tylko po to, aby 
przegryźć mnie na pół. Ale wewnętrzny głos kłamał. Paszcza, która wznosiła się 
nad mą głową 
niby straszliwy dźwig, nie opadała. Za to ugięły się słoniowate nogi kolosa. 
Jego tułów, masywny 
jak dom, runął z wysoka. Usłyszałem zgrzytliwy trzask swoich kości i wydałem się 
sobie 
cieniutkim plackiem rozpłaszczonym pod górą mięsa. Nie czułem ani bólu, ani 
przerażenia. 
Flegmatycznie zapadłem w śmierć.
Jak to zazwyczaj bywa w takich właśnie snach, obudziłem się. Swój sen pamiętałem 
bardzo 
dokładnie. Dziwiło mnie tylko, że nie spoczywam pod jakąś rzewnią albo drzewem 
chlebowym, 
lecz idę żwawym krokiem razem z Mietkiem i czterema innymi kolegami. Odwracam 
głowę: 
wszystko w porządku, z tyłu gęsiego podążają tragarze. Lecz jakże to: spałem w 
marszu?
Wilgotna, kolczasta górska dżungla jest już za nami. Zbocze, którym – łatwo jak 
na 
przechadzce po parku – schodzimy ku rozległej kotlinie, przypomina lasostep. Nie 
widzę żadnych 
zwierząt prócz kłębiących się wokół nas grubych kleistych much i pojedynczych 
motyli, zresztą 
wcale nie najpiękniejszych. Mietek długim kijem popukuje trawy przed sobą. 
Ostrzega, nie 
pierwszy raz, byśmy bardziej uważali na węże, które mogą się wygrzewać na tym 
osłonecznionym 
stoku. Bacznie rozglądam się wokoło. Tak, mam żywo w pamięci wczorajszą śmierć 
tragarza 
ukąszonego przez daboję.
Jeden z kolegów podnosi lornetkę do oczu i woła, abyśmy przystanęli. 
Rzeczywiście, tam w 
dali coś jest. Przez szkła powiększające wyraźnie widać łysy owal, który stąd 
wygląda jak boisko 
pokryte roztłuczoną i gładko przywałowaną cegłą.
Każemy tragarzom iść tuż przy nas. Rozglądamy się na boki, z bronią gotową do 
strzału. 
Mietek przyspiesza, gnany niecierpliwością odkrycia, które wydaje się nader 
obiecujące w tej 
głuszy uważanej ponad wszelką wątpliwość za nie zamieszkaną. Proszę go, aby 
zwolnił, bo 
tragarze nie mogą nadążyć. Idziemy tyralierą przez odkryty teren, ubezpieczając 
naszych 
krajowców, którzy ścieśnili się tworząc zwarty środek grupy marszowej.
Intrygujący owal, ku któremu zdążamy, z bliska zatyka dech w piersi. Jest to 
coś, czego wżyciu 
nie widziałem, najmniej zaś mogłem się spodziewać w tej kotlinie górskiej, gdzie 
diabeł mówi 
dobranoc.
– Jakież to oszałamiające bogactwo! – wyrywa się jednemu z kolegów.
– Co masz na myśli? – zapytuję.
Ten uderza z całych sił obcasem w gładziznę, na której nie pojawia się nawet 
najlżejsza rysa.
– Chińska czerwona laka... Wylano jej setki, a może tysiące ton.
Przecząco potrząsam głową.
– Więc cóż to? – zapytuje zdziwiony.
– Jeszcze nie wiem.
Ustępuje, gdyż nie jest chemikiem. Zastanawia się:
– Kto to zrobił? Kiedy? I po co?
Hipoteza, która zakiełkowała mi w głowie, nabiera znamion pewności.
– Tylko środkowe pytanie może da się wyjaśnić na miejscu.
Nasz tygodniowy pobyt w tej niezwykłej kotlinie, zapomnianej przez Boga i ludzi, 
lecz 
odwiedzanej niegdyś przez gości z nieba, otworzył nową kartę badań 
egzobiologicznych. 
Niebawem zaczęto przebąkiwać, iż prawdziwa egzobiologia zaczyna się od tej daty 
i z tego 
miejsca. Przedtem żyła ona w poszlakach legend i pradawnych ksiąg mówiących o 
podróżach z 
nieba i w niebo, w spekulacjach przyrodników, w żarliwych, lecz bezpłodnych 
poszukiwaniach 
prowadzonych przez radioastronomów. Jak bywało często w dziejach nauk, również 
tym razem 
ziściło się akurat to, z czego podkpiwali specjaliści. Nieważne, że ani tarasy z 
Baalbek, ani freski z 
Tassilli, olbrzymie rysunki z płaskowyżu Nazca, ruiny znad jeziora Titicaca, 
posągi z Wyspy 
Wielkanocnej, ani mnóstwo zagadkowych budowli, rzeźb, inskrypcji i pradawnych 
przedmiotów 
niewiadomego pochodzenia, zagubionych znaków czasu – nie okazało się tworami 
innych 
cywilizacji. Dowód – tym razem nie budzący niczyich podejrzeń – zdobyliśmy w 
rejonie świata, 
który wprawdzie sąsiaduje z ogniskami świetnych minionych kultur, lecz ani 
często, ani śmiało nie 
kojarzono go z odwiedzinami zaziemskich przybyszów.
W tym mieście-muzeum, nazwanym przez nas Doliną Kopernika, co dzień 
rozpoczynaliśmy 
badania o świcie, czyli około szóstej, a kończyliśmy przy świetle żarówek 
zasilanych z prądnicy 
chałupniczo zbudowanej na górskim potoku. Co wieczór przygotowywaliśmy się na 
spoczynek 
wśród dziwnych przedmiotów wykonanych przez gwiezdnych wędrowców, którzy – jak 
można 
było już wtedy ustalić – zostawili swój wiek elektryczności daleko w tyle, 
wykorzystując zupełnie 
inne źródła mocy, tkwiące w tak subtelnych strukturach podatomowych poziomów, że 
– w 
zestawieniu z ich energetyką – dzisiejsze stosy nuklearne to, w najlepszym 
razie, krzesanie ognia 
przez naszych jaskiniowych przodków.
Ósmy wieczór nie wróżył żadnych sensacji. Choć zmęczeni jak zwykle, gawędziliśmy 
do 
późnej nocy leżąc na wznak i patrząc w gwiazdy tropików – aż kłujące w oczy, 
pozornie tak 
bliskie, że ręką dosięgnąć. Potem szybko zasnąłem. Pierwszy raz w Dolinie 
Kopernika miałem sen. 
Był beztroski i wyjątkowo przyjemny, co mi się rzadko zdarza. Śniłem o mojej 
Alicji, ale w 
żadnym wypadku nie mógł to być powrót z wyprawy, bo witaliśmy się nie tak, jak 
po długiej 
rozłące. To się mogło dziać przed moim wyjazdem, albo w przyszłości.
Obudziłem się w Sali Lustrzanej Pałacu Staszica w Warszawie. Znów nie bardzo 
kojarzyłem, 
jak to się stało. Pamiętałem, że jestem w ojczyźnie od miesiąca. W głowie miałem 
pełno informacji 
o tym, co w ciągu mej nieobecności wydarzyło się tu w kręgach spraw bliższych mi 
i dalszych. 
Znałem także ekspertyzy dotyczące zabytków z Doliny Kopernika oraz dane o ich 
budowniczych. 
Siedzieliśmy przy stole prezydialnym w towarzystwie luminarzy kultury i nauki, a 
także paru 
oficjalnych osobistości. Mietek, jako kierownik ekspedycji, składał ogólne 
sprawozdanie. Każdy z 
nas miał przygotowany referat i czekał na swoją kolejkę.
Ja nie doczekałem. Bardzo wyraźnie odczułem, że serce przestało mi bić. Nie 
mogłem 
wydobyć głosu. Rozejrzałem się błagalnie po sąsiadach z prezydium obrad. Czyżby 
moje 
zasłabnięcie nie rzucało się w oczy?
Ocknąwszy się z omdlenia poczułem, iż coś uciska mi głowę. Rękami namacałem 
szczelnie 
nasunięty, ciężki, bardzo gruby hełm. Przez szybkę zobaczyłem pochylającą się 
nade mną 
zatroskaną twarz Karola. Wpatrywał się we mnie. Może chciał o coś spytać, lecz 
ubiegłem go:
– Koniecznie musiałeś mnie sprowadzić z powrotem? – szepnąłem z wyrzutem.
Widząc nadal przejęty, a teraz jeszcze zmieszany i wyczekujący wzrok Karola, 
uspokoiłem go:
– Opowiem ci wszystko, niech tylko przyjdę do siebie. Już nie gramy w ciemno.
Rozpromieniona twarz szkolnego kolegi sprowadziła mnie do rzeczywistości. Dał 
znak 
Stasiowi, by nas zostawił samych. Chłopiec wysunął się cicho z pracowni. 
Zacząłem:
– Wyznam ci prosto z mostu, czym jest końcówka: ukazaniem takiej drogi życiowej 
eksperymentowanego, która nie spełniła się, bo akurat wybrał inną. Nie wiem, czy 
z reguły jest to 
droga bardziej pociągająca. W moim wypadku niestety tak. Dowiedziałem się co 
mogłem wygrać, 
gdybym był w pewnym momencie powziął biegunowo odmienną decyzję. Ale znów 
kosztem innej 
ofiary...
Zamyśliłem się.
– Chyba także twoi – klienci oglądali to, co stracili. Bo gdybyś im unaocznił, 
że uniknęli 
nieszczęść, jakie na nich czyhały – byliby ci wdzięczni.
– Masz rację – machinalnie potwierdził Karol, wciąż pochłonięty rewelacyjną 
wieścią.
– Abyś zrozumiał rzeczywisty sens mojej końcówki, opowiem ci historię sprzed 
czterdziestu 
lat. Jeden z mych przyjaciół, Mietek, kompletował załogę wyprawy badawczej w 
rejon malajsko-
melanezyjski. Załatwiłby mi wszystko; musiałem tylko przystać. Był to uśmiech 
losu, który 
niefrasobliwie odtrąciłem – trochę z wygodnictwa, trochę z osobistych względów; 
za dwa miesiące 
planowałem ślub z moją obecną żoną. Pięcioosobowa ekspedycja, której z początku 
dopisywało 
szczęście, zaginęła bez wieści. Ostatni ślad pochodził z Morza Banga. 
Przypuszczano iż motorowa 
łódź, którą płynęli, poszła na dno. Jak było naprawdę, nikt nie wie. Wyobraź 
sobie, że gdybym nie 
odmówił, to samym swoim pobytem z nimi (siłą rzeczy zmieniając nurt wydarzeń 
przez zmianę 
okoliczności wyjściowych) uchroniłbym od zguby wszystkich uczestników wyprawy i 
zyskałbym 
olbrzymią sławę. Mało tego: przyspieszyłbym o całe wieki postęp cywilizacji. 
Skąd mogłem 
wiedzieć?...
Karol słuchał z napiętą uwagą. Zaproponował, byśmy wrócili do gabinetu.
Usiadłszy na tych samych miejscach co poprzednio, chyba obaj odnosiliśmy to samo 
wrażenie: 
iż krótki nasz pobyt w pracowni dużo zmienił, bo czas, mierzony nie zegarem, 
lecz ludzką wiedzą i 
ludzkimi możliwościami, rozburzył swój spokojny, rytmiczny bieg. Ja odczuwałem 
to mocno, a 
Karol utwierdzał się w tym samym przekonaniu w miarę jak odsłaniałem przed nim – 
kronikarsko, 
dzień po dniu – olśniewający tydzień spędzony w Dolinie Kopernika. A kiedy 
przeszedłem do 
„okresu warszawskiego”, był już ha tyle zniecierpliwiony, że przejął inicjatywę 
dyskusji.
– Czy końcówkę można uznać za dalszy ciąg snu, który tylko staje się głębszy, 
bardziej 
wyrazisty?
Żywo zaprzeczyłem.
– Końcówka to zupełne, niewątpliwe wypłynięcie ze snu do rzeczywistości, 
prawdziwej, ale 
innej niż nasza osobista; niż ta, którą znamy.
– Jak to rozumieć? – spytał Karol z najwyższym zaciekawieniem.
– Całkiem zwyczajnie – odparłem bez namysłu. – Tamta rzeczywistość nie jest ani 
na jotę 
mniej realna od tej, którą właśnie przeżywam tu, u ciebie. Wszak przeżycie nie 
posiada natury 
uniwersalnej: istnieje nie dla obiektywnego świata, lecz dla odczuwającego 
podmiotu.
Karol myślał intensywnie. Jego czoło ściągnęło się nowymi bruzdami, powieki 
drgały 
nerwowo.
– Więc jak to? Maszerowałeś przez dżunglę, żyłeś naprawdę w Dolinie Kopernika, 
robiłeś 
ekspertyzy budowli wzniesionych przez kosmitów, a potem, jak napomknąłeś, w 
Warszawie zdałeś 
z tego sprawozdanie?
– Miałem przygotowany referat, lecz nie zdążyłem go odczytać. Obudziłeś mnie 
bardzo nie w 
porę, mój drogi – dodałem z nutą żalu.
Karol, wyraźnie stropiony, zaprzeczył leciutkim ruchem głowy.
– Twój sen, przepraszam – sprostował – twoja rzeczywistość numerowa, trwała u 
mnie 
dwadzieścia sześć sekund. Wróciwszy do świadomości tutejszego świata zrobiłeś mi 
wyrzut, 
dlaczego sprowadziłem cię z powrotem. A ja wysilałem całe posiadane 
doświadczenie, byle tylko 
przedłużyć końcówkę. Dlatego żadnej czynności nie powierzyłem Stasiowi, 
wszystkiego chcąc 
dopilnować samemu. Mogłem nie lękać się o ciebie, bo wszyscy moi klienci 
obudzili się. Żaden nie 
oznajmił później, że to zaszkodziło mu na zdrowiu. Wszelkie ich wyrzuty i 
reklamacje były 
całkiem innego rodzaju.
Spytałem przez ciekawość:
– Czy cokolwiek poznałeś po mnie, kiedy zaczęła się końcówka?
– Momentalnie! Przedtem kręciłeś się niespokojnie. To był ten przykry sen, 
napaść 
tyranozaura. Puls miałeś przyspieszony i chwiejny. Potem znieruchomiałeś, serce 
przestało ci bić. 
Zaufany lekarz, z którym nieraz konsultowałem te sprawy, sądzi, że taki stan 
trzeba przyrównać do 
głębokiego omdlenia połączonego z obniżeniem temperatury ciała, kiedy serce bije 
raz na kilka lub 
kilkanaście minut; coś w rodzaju letargu. Nie sprawdziłem, bo końcówka trwa 
zwykle od 
dziesięciu do czterdziestu sekund. U żadnego z moich klientów nie przekroczyła 
minuty. 
Wspomniane dwadzieścia sześć sekund zarejestrowały liczniki od znieruchomienia 
twojej twarzy 
do pierwszego ruchu rąk, które podniosłeś aby namacać hełm.
– Tak... – rzuciłem w zamyśleniu. – to są dwa zupełnie różne, nie przystające 
poziomy 
rzeczywistości. W świecie, z którego niestety wróciłem, czas płynie powoli, choć 
nie odczuwa się 
tego.
– Powiedz mi całkiem szczerze, z ręką na sercu – poprosił Karol – czy tamten 
świat końcówki, 
który tak wymarzyłem, jest piękniejszy od naszego?
– Nie różni się niczym. Dla mnie był piękniejszy o tyle, że przeżywałem młodość. 
Obiektywnie 
patrząc, jest to rzeczywistość zupełna, absolutna jawa, w której człowiek żyje, 
działa, ma wolną 
wolę...
– Czy sądzisz – impulsywnie przerwał mi Karol – że gdybyś tam uległ jakiemuś 
wypadkowi, 
na przykład spadł ze skały, to zginąłbyś naprawdę?
Ja też o tym pomyślałem. Dylemat wydawał mi się nie do rozstrzygnięcia.
– Wynalazłeś końcówkę – odparłem. – Otworzyłeś dla ludzkich doznań nowy świat. A 
ja mam 
wiedzieć, jakie prawa rządzą w tamtym świecie?
– Bo ty tam byłeś. A mnie się nie powiodło.
– Byłem tam – przytaknąłem jak echo. – O tamtym świecie mogę mówić dużo. Jak o 
tutejszym, 
bez różnicy. Lecz o każdym oddzielnie. Jeszcze raz podkreślam: to są dwa 
całkiem— odmienne, 
samoistne, nie przystające pola zdarzeń. Jakbyś poleciał na Marsa.
Spostrzegłem w mig, że porównanie jest niecelne. Karol to podchwycił:
– Przecież gdybym umarł na Marsie, mógłbym tu powrócić tylko w trumnie.
Speszyłem się.
– Tak... No cóż, nie umiem znaleźć trafnej analogii. Przeżyłem to, co ci 
opowiedziałem: 
przebudzenie w marszu przez puszczę, fascynujące odkrycie, tydzień prac 
badawczych, zaśnięcie w 
Dolinie Kopernika, wreszcie przebudzenie się na konferencji naukowej w 
Warszawie. Ale wtedy 
miałem przerwę w życiorysie. Pamiętałem, że w kraju jestem już około miesiąca.
– A twój powrót do tutejszego świata?
– Nie towarzyszyły mu żadne sensacje na miarę przekraczania bariery dwóch 
różnych, 
nieprzywiedlnych sekwencji zdarzeń. Zasłabłem, zemdlałem, a w chwilę potem 
ocknąłem się w 
twojej pracowni, czterdzieści lat później.
Karol spytał z przejęciem:
– Czy jesteś pewien tego datowania?
– Najzupełniej. Wyprawa Mietka wyruszyła w lutym 1950 roku. Zaginęła w czerwcu. 
Aha, 
więc nie czterdzieści, a trzydzieści dziewięć lat temu. Gdybym wziął w niej 
udział, udalibyśmy się 
w drogę w tym samym czasie. Mietek coś mi wtedy tłumaczył, że badania na miejscu 
trzeba 
rozpocząć wiosną. Chyba dla uniknięcia pory deszczowej. Tak czy inaczej, 
odkrycie Doliny 
Kopernika nastąpiło w roku 1950. Nie mogłem rozpoznać, czy to akurat wiosna, bo 
tam zawsze 
ciepło i zielono.
Twarz Karola wyrażała napięcie.
– Jak można to rozumieć: „Odkrycie Doliny Kopernika nastąpiło...”?
– Nurtuje cię problem, czy ona została rzeczywiście odkryta?
Karol skinął głową.
– Tak – potwierdziłem. – Została rzeczywiście odkryta.
– A czemu świat o tym nie wie?
– Ponieważ to się stało w strumieniu zdarzeń równoległym do tego, który płynął 
tutaj. Te strugi 
nie spotykają się nigdy i nigdzie.
– Jaką masz pewność, że te obrazy nie były tylko snem? – spytał Karol po 
dłuższej chwili.
Wzdrygnąłem się. – To przecież nie obrazy, tylko przeżycia – pomyślałem.
– Nie pojmuję cię – odparłem. – Grasz ze mną w ciuciubabkę? Przecież tu, na tym 
miejscu, 
przed... seansem – słowo wydało mi się źle dobrane – sugerowałeś mi, że końcówka 
oznacza 
wpadnięcie w inny świat...
Karol przerwał z ożywieniem:
– Właśnie: sugerowałem. Kiedy wahałeś się, czy wziąć udział w eksperymencie – 
miałem 
obowiązek uprzedzić cię, co podejrzewam w kwestii końcówki. Nie chciałem cię 
zaskoczyć, 
omotać, otumanić... – dobierał określeń. – Wtedy się tylko domyślałem. Teraz już 
nie bierz pod 
uwagę tamtego, bo sam wiesz najlepiej, czym jest końcówka. Jeśli cię pytam, czy 
to sen – to abyś 
zaprzeczył albo potwierdził. Wolę usłyszeć zaprzeczenie, lecz nie o to chodzi. 
Nareszcie muszę 
wiedzieć, jak jest naprawdę.
– Właściwie już wiesz – odparłem. – To nie będzie egzamin, jeśli cię zapytam, w 
jaki sposób 
mógłbyś zdefiniować końcówkę już teraz. Powiedziałem ci wszystko. Reszta będzie 
komentarzem, 
twoim i moim. Bo nie tylko ty, jako wynalazca, ustosunkujesz się do tych spraw. 
Ja również 
poznałem rewelacje, które zmuszają mnie do myślenia. Może i do działania...
– Chcesz poszukiwać Doliny Kopernika?
– To jest moim obowiązkiem. Ale najpierw spróbuj ułożyć tę definicję.
Karol zastanawiał się dość długo.
– Jestem zbyt przejęty, bym się zdobył na ścisłe naukowe myślenie. Dlatego to, 
co powiem na 
razie, może zabrzmieć infantylnie. W pierwszym przybliżeniu, końcówka wydaje mi 
się nie 
spełnioną drogą życiową, która byłaby się stała udziałem danego człowieka – ale 
pod koniecznym i 
wystarczającym warunkiem, że w pewnej chwili przeszłej dokonałby on w jakiejś 
swojej kwestii 
życiowej odmiennego posunięcia niż to uczynił. Czy zgadzasz się ze mną?
– Coś tu nie gra. W szczegółach. A właściwie nie: w definicji o takim ciężarze 
gatunkowym – 
niczego nie wolno potraktować jako szczegółu.
– Może: „warunek konieczny i wystarczający”?
– Głośno myślę – odparłem. – Bo nie ręczę, że mam rację. Nie jestem filozofem. U 
mnie, w 
chemii, definicje są o niebo prostsze. Każdą da się zweryfikować jednoznacznie.
Ciągnąłem:
– Warunek konieczny? Tak. Na pewno. A czy wystarczający? Nie wiem. To tkwi w 
problemie 
predystancji – tak zawiłym, że nie uporała się z nim przekonująco żadna 
filozofia. Na to, „co by się 
stało, gdyby…” – ma wpływ nie tylko decyzja człowieka w danym, dla niego 
zwrotnym 
momencie, lecz również gąszcz okoliczności zewnętrznych, modyfikujących nasze 
działania. Więc 
to, co potocznie nazywamy losem. A co nim rządzi? Wydaje mi się, że właśnie 
przypadek, który 
nazwałeś prawowitym i najsprawiedliwszym sędzią.
Po namyśle dopowiedziałem:
– Zwłaszcza teraz mam zastrzeżenia, czy rzeczywiście przypadek może być 
sprawiedliwym 
sędzią – uśmiechnąłem się pojednawczo, bo przecież Karol potraktował to raczej 
jako żonglerkę 
pojęć niż wyznanie wiary.
– Uważasz, że mógł cię obdarować większymi sukcesami? – spytał tak samo 
żartobliwie.
– Mógł ponadto uchronić od zguby pięciu porządnych ludzi i pchnąć cywilizację na 
nowe tory. 
Mógł zdziałać jeszcze wiele innych dobrych rzeczy, o których się nie dowiem. Ale 
to sofistyka. 
Wróćmy do twojej definicji. Mnie uderzyło to, czy można końcówkę nazwać nie 
spełnioną drogą 
życiową.
Karol zastanowił się.
– A jak sformułować to inaczej?
– Mnie chodzi o konkretną treść. Bo ta droga spełniła się jednak...
Rozważałem, jak to określić zwięźle, tak by pasowało do definicji. Karol nie 
pomógł mi w tym, 
gdyż jego rozumowanie biegło innym torem. Musiałem brnąć dalej:
– Zrozum: spełniła się w moich doznaniach – tak samo prawdziwych, namacalnych, 
jak 
wszystko inne, co kiedykolwiek przeżyłem. To nie był sen. Musisz mi uwierzyć na 
słowo.
Karol drgnął. Wydało mi się, że olśniła go jakaś odkrywcza myśl.
– W takim razie zastanówmy się – powiedział z naciskiem – czy potrafimy zdobyć 
materialny 
dowód twojego pobytu w Dolinie Kopernika.
– Materialny, to chyba za mocno powiedziane – odparłem po chwili. – Wiem, o co 
ci chodzi. 
Gdyby się udało odkryć po raz wtóry to lądowisko kosmitów – albo mnie samemu, 
albo 
komukolwiek na podstawie moich wskazań – świadczyłoby to niezbicie, że oglądałem 
obraz tego 
niezwykłego miejsca. Ale mogłem je widzieć w proroczym śnie. Tylko ja wiem, że i 
tę wyprawę, i 
konferencję w Pałacu Staszica – przeżyłem naprawdę.
W oczach Karola zabłysły ogniki zapału, kiedy rzucił z nutką wyzwania:
– Lecz ja, wynalazca końcówki, nie zrezygnuję z poszukiwania właśnie 
materialnego dowodu.
To mi zabiło ćwieka w głowę. Co mógł mieć na myśli? Tymczasem on zachęcił mnie:
– Zastanów się. Warto!
– Nie przeniosłem w tutejszy świat żadnego przedmiotu stamtąd. Na obradach w 
Warszawie 
wprawdzie nie miałem przy sobie żadnego eksponatu z Doliny Kopernika, wszakże 
trzymałem w 
ręku wieczne pióro, którego wtedy długopis jeszcze nie wyparł z użycia. Byłem 
ubrany inaczej, 
zgodnie, z ówczesną modą. Nawet gdyby przypuścić, że na mych rękach albo na 
twarzy tkwił kurz, 
osad, pyłek sadzy, który specjaliści rozpoznaliby dziś jako pochodzący z czasów, 
kiedy naturalne 
środowisko zatruwano innymi pestycydami... Nie zapominaj jednak, że to było 
prawie czterdzieści 
lat temu. Od tamtych czasów kilkakrotnie wymieniły się wszystkie atomy mojego 
ciała, z 
wyjątkiem tkanki nerwowej: A cóż dopiero mówić o pyłach, które wówczas osiadły 
mi na skórze!
Karol wysunął na stolik rękę i eksponując kciuk, powiedział: – Przypatrz się tej 
bliźnie. Rażąca 
nie jest, lecz łatwo ją dostrzec. Ona ma sześćdziesiąt lat. Jako dziecko 
skaleczyłem się szkłem. Nic 
groźnego. A pamiątka została.
Przyjrzałem się usiłując odgadnąć, do czego Karol zmierza. Tymczasem on ciągnął:
– Byłeś w dzikim terenie: w górach, w dżungli, wśród zarośli. Nie uległeś 
poważniejszemu 
wypadkowi, bo nadmieniłbyś o tym. Ale przypomnij sobie, czy nie zdarzyło ci się 
skaleczyć ostrą 
skałą, nadepnąć bosą stopą na twardy kiełek lub połamaną skorupę żółwia, 
poparzyć się przy 
ognisku...
Doznałem nagłego olśnienia.
– Rzeczywiście raz, szukając dalszych pozostałości kosmitów, dostałem się w 
gąszcz lian 
palmy rotangowej, których kolce pokaleczyły mnie do krwi.
Na twarzy Karola odmalował się zachwyt.
– Gdzie? Koniecznie sobie przypomnij, w które miejsce zraniłeś się najmocniej.
– W prawą łydkę – odparłem bez wahania.
Karol wstał i zdecydowanym ruchem podniósł nogawkę mych spodni do kolana. Z 
promiennego wyrazu jego oczu wyczytałem, że odnalazł to czego szukał.
– Nie patrząc, pokaż mniej więcej, w którym miejscu.
– Gdzieś tu – odparłem, machinalnie dotykając środkowej tylnej części łydki.
– Przyjrzyj się! – zawołał Karol z triumfem.
Zaniemówiłem z wrażenia. Na mej nodze widniało kilka zadawnionych, lecz 
dostrzegalnych 
blizn. Zwłaszcza jedna, w kształcie litery „L”, była zupełnie wyraźna.
– Czy jesteś całkowicie przekonany, że nie miałeś tych śladów okaleczeń, kiedy 
przyszedłeś do 
mnie? – spytał Karol drżącym głosem.
– Bez wątpienia.
Spór, czy końcówka jest realną rzeczywistością, został rozstrzygnięty 
ostatecznie. Nie 
załatwiło to jednak sprawy. Naraz stanęły przed nami w całej ostrości nowe zgoła 
problemy, z 
jakimi dotąd nikt nie miał do czynienia. A przy każdym – pytanie: jak się z tym 
uporać?
– Powiedz zupełnie szczerze, czy żałujesz, iż dałeś się wciągnąć w tę wielką 
grę? – spytał 
Karol. – Wiem, że zrobiłeś to dla mnie.
– Dla siebie też – odparłem. – Czy żałuję? Tego nie da się zawrzeć w jednym 
zdaniu. W 
zasadzie nie żałuję niczego, co spotkało mnie w życiu. Dobre i złe, mądre i 
głupie – to wszystko 
rzeźbi kształt człowieczeństwa. Może wyjątek stanowią denerwujące sny. Dlatego 
spytałem cię na 
samym początku, czy potrafisz mnie od nich uwolnić. A to przecież nie był sen – 
jak się 
przekonaliśmy. To było drugie moje życie, którego nurt popłynął obok. I teraz 
nakłada na mnie 
zgoła nowe, dotąd nie przeczuwane obowiązki.
– W dalszym ciągu przemyśliwasz o poszukiwaniu Doliny Kopernika?
– Nie tylko. Ale przede wszystkim to.
Karol zastanawiał się.
– Tak – powiedział wolno, patrząc mi w oczy. – Bardzo wiele się dziś wydarzyło. 
I dziś, i 
przed trzydziestu dziewięciu laty... Ujawniłeś końcówkę. Nie zmarnuję tego 
sukcesu i skrupulatnie 
wyzyskam go w moich eksperymentach, zgodnie z nową wiedzą i starym sumieniem. 
Dokonałeś 
epokowego odkrycia, którego autentyzm poświadczają twoje blizny. I musisz 
odnaleźć Dolinę 
Kopernika!
– Ale jak? – rzuciłem tonem bezradności.
– Wszak wiesz, gdzie to było.
Rozłożyłem ręce.
– Wiem tylko, w której stronie świata.
Po twarzy Karola szeroko rozlał się wyraz bezbrzeżnego zdumienia.
– Ja tam trafię – odpowiedziałem jego myślom – lecz dopiero wówczas, gdy zbliżę 
się do tej 
kotliny. Jak wiesz, obudziłem się maszerując nie dalej niż pięć kilometrów od 
niej. Bliski 
widnokrąg zewsząd zamykały góry. Gdzie to jest? Chyba w Indonezji lub w 
Melanezji. Ale może 
być także na Filipinach. Zdajesz sobie sprawę, jaki to przepastny obszar. A 
przyroda wszędzie 
podobna. Górska dżungla, połogie stoki jednako skąpane w zenitalnym słońcu, 
lasostepy, zarośla i 
kępy drzew – są prawie takie same na kilkunastu dużych wyspach i bez liku 
mniejszych. Więc 
gdzie to było? Jeśli wykluczę Jawę i Bali, jako zbyt gęsto zamieszkane (choć to 
nie jest argument 
niezawodny), zostają w pierwszym rzędzie, posuwając się ku wschodowi: Sumatra, 
Borneo, 
Celebes, Nowa Gwinea, Nowa Brytania, Wyspy Salomona.
– A Flores, Timor, Seram? – podpowiedział Karol.
Skinąłem głową.
– Tak samo. Można wymienić i Haru, wyspy Sula, Moluki, Nową Irlandie. Wątpię, by 
to działo 
się gdzieś dalej na Pacyfiku. Lecz i tego nie sposób wykluczyć. Mietek planował 
badania głównie 
na Nowej Brytanii oraz archipelagu Wysp Salomona. Liczył się wszakże z 
ewentualnością dotarcia 
później na Nowe Hebrydy i Fidżi. A zaginął bliżej: w Indonezji. Nie mam 
zielonego pojęcia, jak 
potoczyły się losy wyprawy w tym zmienionym wariancie.
Karol drgnął.
– Jak to rozumieć: „potoczyły się”? Czy uznajesz, że tamta, rzeczywista wyprawa 
nie zginęła, 
tylko odkryła Dolinę Kopernika?
Odparłem bez wahania:
– W pierwszym wariancie – prawdopodobnie zginęli. W drugim odkryli Dolinę 
Kopernika, ale 
ze mną. Przecież stwierdziłeś namacalnie, że tam byłem. A ponieważ towarzyszyłem 
im wszystkim 
– więc oni też tam byli, tak samo prawdziwie.
Dobrze rozumiałem, co budziło tak uparte powątpiewania Karola. W gruncie rzeczy, 
również 
ja nie potrafiłem uznać tego za stan normalny.
– Jakże to: „w pierwszym wariancie”? – spytał. – Ile tych wariantów?
– A jeśli ci powiem, że nieskończenie wiele?
Była to z mej strony raczej przekora niż próba rozwikłania szarady, która 
zdawała się nie mieć 
żadnych rozwiązań. Ale musiałem coś powiedzieć. Może właśnie sprowadzenie tematu 
do absurdu 
wyłoni, przez opieranie się temu absurdowi, jeśli nawet nie całą prawdę, to 
przynajmniej 
hipotetyczne drogi wiodące do niej. Jak oczekiwałem, Karol sprzeciwił się:
– Skoro pięciu ludzi, o których wiesz, że zginęli w Indonezji, wyłania się – 
trochę później, albo 
nawet równocześnie – gdzieś opodal, i odkrywa rzeczy, których nie odkryli za 
życia, wraca potem 
do kraju, dokąd nie udało się nawet sprowadzić ich zwłok, udziela się, przemawia 
na specjalnej 
konferencji naukowej – to wybacz...
Karol najwidoczniej zaplątał się. Zachęciłem go, by kontynuował.
– Właściwie nie mam co mówić. Jest jasne jak słońce, że tak, jak to zacząłem po 
linii twego 
rozumowania, zdarzyć się nie mogło.
– Tylko przypuszcza się, że oni zginęli; nie odnaleziono ciał – wysunąłem rzecz 
nieistotną dla 
problemu, byle podtrzymać dyskusję.
– Cóż z tego? – zaperzył się Karol. – Gdyby przywieziono ich zwłoki do Warszawy 
i 
pochowano na Powązkach, gdzie można by je utożsamić dokonując ekshumacji – w 
gruncie rzeczy 
nasza sprawa wyglądałaby tak samo.
– Aha – dodał po chwili namysłu. – Ciekawi mnie, czy w tym, co przeżywałeś na 
planie 
końcówki, były rozdziały bardziej i mniej wyraziste.
– Jak to?
– Bardziej i mniej namacalne. Właściwie chodzi mi o to, czy Dolina Kopernika 
mogła być 
rzeczywistością, Warszawa zaś – snem?
– Wykluczone – odparłem z mocnym przekonaniem. – Mówiłem ci, że ostatniej nocy 
spędzonej w tropikach śniłem o Alicji. To był sen tak samo nie odbiegający od 
snów, które 
każdego z nas nawiedzają tutaj – jak moje realne przeżycia tamtych dni nie 
różnią się niczym od 
sposobu przeżywania w moim... (dobierałem odpowiednich słów) pierwszoplanowym 
życiorysie.
– Tu cię mam – uśmiechnął się Karol, wciąż bardzo przejęty. – Więc zgadzasz się, 
że 
życiorysem właściwym jest ten, i tylko ten, którym od urodzenia do śmierci wodzi 
nas 
niewidzialny los.
Zaprzeczyłem ruchem głowy, chcąc pobudzić Karola do dalszych wynurzeń, ale on 
milczał.
– Nie zgadzam się – podjąłem. – Zmyliło cię określenie: pierwszoplanowy 
życiorys. Nie 
użyłem go ze swobodnego wyboru. Bardziej z rozpaczy, bo nie umiem tego wyrazić w 
sposób 
najwłaściwszy. Jeszcze nie wpadliśmy na to. Język jest narzędziem opisania 
świata – ale takiego, 
jaki znamy. Giętkość i precyzja języka zawodzi, ilekroć poznajemy nowe obszary 
rzeczywistości. 
Nowo odkryte zwierzę, roślina, gwiazda, prawo przyrody; dalej, wynaleziona 
maszyna, instrument 
muzyczny, przyrząd pomiarowy; także każdy świeży prąd w literaturze, w sztuce, 
nowinki 
religijne, nowości obyczajowe i światopoglądowe – i w ogóle wszystko czego 
wcześniej nie 
wykryto, lub co przedtem w ogóle nie istniało, musi zostać nazwane. Bo 
bezimienność jest próżnią. 
Obawiam się, że najdotkliwsza przeszkoda w naszej dyskusji to nieumiejętność 
adekwatnego 
nazywania pojęć, o których rozprawiamy.
– Jednak spróbujmy jakoś w to wniknąć, stosując nasz język i nasze pojęcia – 
zaproponował 
Karol. – Ty rozpocznij. Byłeś tam, znasz sprawy z autopsji.
– Nie damy rady – odparłem po dłuższej chwili. – Na to musielibyśmy wiedzieć 
znacznie 
więcej o naturze Czasu. Szkoda, że niegdyś zaprzestałeś tych badań – dodałem 
serdecznie.
Karol zasępił się. Nie podjął tematu.
– No cóż... – zacząłem niepewnie. – W futurologii używa się pojęcia nie jednej, 
ale kilku 
równoległych przyszłości. Można ich wziąć na warsztat dowolnie dużo. Dlaczego? 
Bo przyszłość 
jest tym, co dopiero ma się stać. Znając sytuację wyjściową, czyli dzień 
dzisiejszy, badacz obstawia 
rozmaite zmienne. Jedne z nich zależą od postanowień podejmowanych przez ludzi, 
inne od 
okoliczności zewnętrznych. Tak samo pojedynczy człowiek dokonuje w ciągu swego 
życia – w 
granicach rzeczywistej lub pozornej swobody wielu wyborów, ważko oddziałujących 
na 
uformowanie jego losu. To wszystko dotyczy przyszłości – którą w pewnym stopniu 
umiemy 
przewidywać oraz w pewnym stopniu modelować.
– Gdybyśmy zapragnęli przenieść to samo na przeszłość – podchwycił Karol – tu 
nam właśnie 
brakuje nowych pojąć. Przypuśćmy, że chcę napisać twoją biografię. Lata szkolne, 
okupacja, 
studia, i tak dalej. Dochodzę do roku 1950. Co robisz? Pracujesz jako chemik w 
takim a takim 
przedsiębiorstwie. Przyjaciel proponuje ci udział w wyprawie do Indonezji, lecz 
odrzucasz tę 
ofertę.
– Dodasz, że wtedy żenię się z Alicją, a dwa lata później przychodzi na świat 
nasz syn Roman. 
Dowiesz się za chwilę, czemu to wtrąciłem.
Karol podjął:
– Potem ciągnę twój życiorys do dzisiejszego dnia. Tu muszę się dłużej zatrzymać 
nad ważnym 
wydarzeniem w twoim życiu: seansem u mnie w domu. A teraz ty odpowiedz: jak mam 
opisać tę 
sprawę?
– Chyba w zależności od obranej konwencji – rzuciłem niepewnie, dobrze 
rozumiejąc, że 
niczego nie wyjaśniam. Aby to jeszcze podkreślić, dodałem: – Biografia jest 
przecież literaturą.
Karol odparł z uśmiechem:
– W konwencji przerzutu rzeczywistości o cztery dziesiątki lat wstecz, dokonania 
tam 
rewelacyjnego odkrycia, prowadzenia wielostronnych badań i... powrotu w nasze 
czasy po 
dwudziestu sześciu sekundach – i wydawca, i czytelnik muszą uznać ten utwór za 
powieść 
fantastyczną.
– Dodaj: dzisiejszy wydawca i dzisiejszy czytelnik. Jeśli wyciągniemy z końcówki 
praktyczne 
wnioski, już jutro spojrzenie na te sprawy zmieni się diametralnie.
Twarz Karola odbijała wysiłek gorączkowego myślenia.
– Dostrzegam zdumiewający paradoks: opisanie tego, co faktycznie przeżyłeś, nie 
udałoby się 
nawet w powieści fantastycznej – bez wprowadzenia dodatkowej konwencji zupełnego 
absurdu. 
Zabieram głos jako dyletant, ale chyba mam rację. Bo jak? Musiałbym czarno na 
białym odwołać 
to, że cały rok 1950 spędziłeś w kraju; dalej, że wszystkie sukcesy zawodowe 
osiągnąłeś jako 
chemik, ale żadnych – jako geograf-odkrywca.
– Musiałbyś także sprostować podaną wcześniej omyłkę, iż ożeniłem się z Alicją – 
gdyż mniej 
więcej w tym samym czasie wyszła ona za mąż nie za mnie, lecz za Leona.
Z twarzy Karola wyczytałem zaciekawienie tą dodatkową wiadomością. Milczał tylko 
przez 
delikatność.
Ciszę, która zaległa, ktoś musiał przerwać. Zrobiłem to bez entuzjazmu.
– Mówienie o rozmaitych równoległych przyszłościach wydawało mi się dotąd samą 
abstrakcją, jak nieskończoność w matematyce. A teraz mam uwierzyć, że nie 
przeżyłem wyłącznie 
tej jednej jedynej przeszłości, ale co najmniej dwie! Że trzydzieści dziewięć 
lat temu i 
zrezygnowałem z wyprawy do Oceanii, i wziąłem w niej udział. Że się ożeniłem z 
Alicją, i że się 
nie ożeniłem...
– ... życiorysy... Podwójne, może potrójne, może wielokrotne. I pojedynczy 
człowiek, 
oddzielnie a jednak równocześnie doświadczający każdego z tych swoich 
życiorysów. Powracam 
do tego samego: najpierw musimy się dowiedzieć, czym jest Czas. Gdybyś, Karolu, 
wznowił tamte 
badania sprzed siedemnastu lat i uwieńczył je sukcesem – zrozumielibyśmy sens 
końcówki oraz jej 
przydatność.
– A bez tego? – rzucił Karol pytająco.
– Nie wnikając jak to się stało, że przeżyłem zupełną nowość: coś, czego dotąd 
nie znałem w 
swym życiorysie – muszę spożytkować tę mannę niebieską. Pod świeżym wrażeniem 
miałem 
szerokie plany, lecz doszedłem do wniosku, że zajmę się tylko Doliną Kopernika i 
jej naukowymi 
konsekwencjami.
– Co wiesz o tym odkryciu? – spytał Karol. – Czy masz pewność, że tej budowli 
nie wzniosła 
jakaś starożytna, zapomniana ziemska kultura?
– Wykluczone. Wszyscy badaliśmy tę oprawę. Już to, co sam stwierdziłem, jest dla 
mnie 
stuprocentowo przekonujące. Nie mam pojęcia, jakiemu celowi służył wielki 
regularny owal z 
czerwonej masy plastycznej. Natomiast wiem z całą pewnością, że nawet teraz, po 
dokonaniu 
gruntownych analiz tego tworzywa, nie potrafimy go wyprodukować. Inne 
technologie, lepsza 
znajomość struktury atomu, co już – samo w sobie – brzmi śmiesznie dla 
dzisiejszej chemii, 
rozpoczynającej się od poziomu cząsteczki. Ale oni stosowali ciśnienia większe 
od panującego w 
samym środku Ziemi! W naszych warunkach trwałość platformy z Doliny Kopernika 
przewyższa 
trwałość Planety. Tego dzieła nieznanych inżynierów nie pokruszyłoby żadne 
trzęsienie ziemi, nie 
stopiłby wybuch wulkanu. Ta ogromna płyta mogłaby się przechylić, stanąć dęba, 
przewrócić – ale 
nic ponadto. Nie sposób zrobić na niej rysy diamentem. Nawet palnik plazmowy nie 
uszkadza jej! 
Nie muszę cię przekonywać, że gdyby w przeszłości ludzie stworzyli gdziekolwiek 
na Ziemi 
cywilizację o niebo wyższą od dzisiejszej – nie ograniczyłaby się ona do jednej 
górskiej kotliny. 
Znacznie bardziej kruche wizytówki w skałach pozwalają nam odtworzyć obraz życia 
sprzed 
kilkuset milionów lat. Nie wiemy, w jaki sposób wytworzono ten owal. Jego 
budowniczowie nie 
zostawili na miejscu żadnych kadzi ani czegoś w tym rodzaju. Domyślam się, że 
dokonano tego 
metodą natryskową, że zbiornika w grawilocie zawieszonym parę metrów nad 
podłożem.
– Jak duży mógł być ich pojazd?
– Rzędu stu tysięcy ton.
Karol był zaskoczony.
– Wprawdzie to pasuje do statku międzygwiezdnego, ale czym wytłumaczysz, że 
lądowanie 
takiego olbrzyma nie zostawiło śladu w zapiskach lub choćby tylko w legendach? 
Przecież on 
musiał być widoczny z daleka. Jego osiadanie też nie odbyło się dyskretnie. A to 
rejon dość gęsto 
zamieszkany od prehistorii. Wielki żelazo niklowy meteoryt, który pięć tysięcy 
lat temu przeleciał 
nad Arizoną, a pozostałością po jego upadku jest krater Canion Diablo – do dziś 
ma odzew w 
podaniach okolicznych Indian: „Bardzo, bardzo dawno temu w tym miejscu ognisty 
bóg z łoskotem 
zstąpił z nieba”.
– Masz słuszność. Lecz w moim wypadku nie był to ani syderyt, ani żadne inne 
ciało 
kosmiczne, które z grzmotem, blaskiem i dymem przedzierałoby się przez 
atmosferę, wzbudzając 
potężny wstrząs swoim upadkiem. Pojazdowi elektrograwitacyjnemu, jakim z całą 
pewnością był 
ten statek, nie towarzyszą podobne sensacje. Jeśli kosmici wylądowali nocą, 
mogli nie zostać 
spostrzeżeni nawet z sąsiednich dolin. Za dnia potrafili otoczyć się polem 
niewidzialności przez 
odpowiednie załamanie promieni świetlnych.
– Czy ich odwiedziny odbyły się w czasach historycznych? – spytał Karol
Skinąłem głową.
– Początkowo mieliśmy kłopoty z datowaniem tego wydarzenia. Wiek tworzyw 
sztucznych lub 
metali opieramy głównie na korozji. To metoda niezbyt dokładna. W tym wypadku – 
zawodziła 
zupełnie. Mówiłem ci, że ta czerwona masa jest trwalsza od wszystkiego, 
cokolwiek znamy. To 
samo dotyczyło pokrewnych substancji. Wyrobów metalowych mieli niewiele. One 
również nie 
podlegały w mierzalnym stopniu żadnym wpływom zewnętrznym. Wiązało się to z 
technologią 
skrajnie wysokich ciśnień. Byliśmy w poważnym kłopocie. Wydawało się, że nie 
znajdziemy 
drewnianych przedmiotów obrobionych przez nich. Nawet kamień uznali za zbyt 
nietrwały do 
rzeźbienia.
– Czy zostawili po sobie jakieś dzieła sztuki? – spytał Karol.
Skupiłem się.
– Wiesz, do końca nie byliśmy zgodni, czy pewne ich wytwory przypisać twórczości 
artystycznej. Walało się tam sporo różnych przedmiotów, wszystkie nader 
oryginalne, czasami 
swoiście piękne, choć dla nas niezrozumiałe. Jednak niezwykle trudno ustalić, 
czy choćby niektóre 
zostały pomyślane jako dzieła sztuki. Może miały służyć za informację Ziemianom, 
którzy je 
kiedyś odnajdą. Na tę myśl naprowadziło nas niespodziewane odkrycie, że rdzeń 
pewnych 
eksponatów był wykonany z drewna miejscowego pochodzenia. Jedne zawierały 
obrobiony 
kawałek drzewa tekowego, inne – rasa-mali, rozmaitych figowców, wawrzynowatych, 
a nawet 
łodyg bambusa, których puste wnętrze zostało nasycone jakąś gąbczastą, niezwykle 
trwałą 
substancją.
– Czy drewno zatopione w tych cackach nie spełniało żadnej roli? – spytał Karol.
– Chyba żadnej. Albo nie wpadliśmy na właściwy trop. Trudno przypuścić, że gości 
zachwyciły drzewa jako takie (może nie rosną w ich ojczyźnie), więc użyli ich 
jako materiału 
ozdobnego: z reguły drewno bywało powleczone nieprzezroczystą powłoką, przez co 
mogło się 
ujawnić dopiero po rozcięciu przedmiotu, bądź zastosowaniu subtelniejszych metod 
laboratoryjnych. Najprawdopodobniej przybysze, licząc na postęp ludzkiej 
cywilizacji, spodziewali 
się, że te znaleziska poddamy analizie wówczas, gdy poznamy już sposób datowania 
niezbyt 
starych próbek drewna z pomocą węgla promieniotwórczego. Tak się też stało. 
Stwierdziliśmy, że 
kosmici odwiedzili Ziemię w trzynastym wieku przed naszą erą, zaś ich pobyt w 
Dolinie Kopernika 
trwał krótko.
Przerwałem widząc, że Karol pragnie o coś spytać. Włączył się natychmiast:
– Czy jesteś pewien, iż powłoka z tworzyw sztucznych, ukrywająca przed nami 
rdzeń 
sporządzony z drewna, była tak samo nieprzezroczysta dla ich oczu?
Przyznałem, że nie wzięliśmy tego pod uwagę.
– A widzisz... Barwny świat akurat taki, jaki oglądamy – jest nasz własny, 
niepowtarzalny, 
ściśle i tylko związany z budową ludzkiego oka. W różnych grupach wyższych i 
niższych zwierząt, 
a nawet u blisko spokrewnionych gatunków, wygląda to odmiennie. Pomijam takie 
przystosowania, 
jak jamki policzkowe grzechotników, które możemy nazwać pomocniczą parą oczu 
wrażliwą tylko 
na podczerwień; albo trzecie oko skrzypłocza, odbierające jedynie nadfiolet. 
Posługując się 
wyłącznie parą oczu złożonych – owady widzą osobliwe kolory i zestawienia barw, 
o jakich nam 
się nie śni. Chyba nigdy nie poznamy wrażeniowe jak wygląda purpura pszczela i 
fiolet pszczeli, 
nader ważne dla tych błonkówek przy rozróżnianiu ulubionych kwiatów. A 
przypatrzmy się 
niektórym motylom! Jedwabnik z gatunku Actias luna jest dla nas jasnozielony; 
samce i samice 
niczym się nie różnią. A dla tych właśnie jedwabników, których wzrok sięga do 
nadfioletu? 
Mówiąc obrazowo, ona jest blondynką, on zaś brunetem. Barwa ochronna czyni je na 
tle liści 
trudnymi do zauważenia i dla nas, i dla polujących ptaków. Tymczasem one same 
wzajemnie 
odnajdują się z dala – jako jaskrawo błyszczące punkty na ciemnym, szarozielonym 
tle listowia.
– Sądzę jednak – odparłem – że tworzywa typu tej czerwonej masy były 
nieprzezroczyste 
również dla swych twórców. Tym bardziej, że analizowaliśmy ich sposób widzenia 
świata. Chociaż 
są wzrokowcami, przypuszczalnie odbierają obrazy inaczej od nas. Mogą to być 
istoty jednookie, 
dobrze rozróżniające barwy, nawet w nieco szerszym zakresie widma niż my.
Przybysze nie zostawili żadnych inskrypcji – ciągnąłem. – Rzeźby, nieliczne 
malowidła oraz te 
dziwne przedmioty, o których ci napomknąłem, były – moim zdaniem – adresowane do 
nas. Nie 
wiem, czy oni sami zetknęli się z ludźmi albo z owocami ich działań – bo nie mam 
pojęcia, gdzie 
leży Dolina Kopernika. Tysiąc lat wcześniej imigracyjna fala południowo-
chińskich ludów Junnan 
parła przez tamtejsze wyspy i archipelagi ku Polinezji. Jedne już ogarnęła w 
dobie lądowania 
kosmitów, innych nie zdążyła. Właśnie w tym czasie te neolityczne kultury 
pozostawiły megality 
oraz kamienne sarkofagi z wyobrażeniami ludzi i zwierząt. W samej Dolinie 
Kopernika, a także 
wcześniej, schodząc do niej, nie spotkaliśmy tego rodzaju zabytków. Nie znaczy 
to, że nie ma ich 
gdzieś w pobliżu.
– Może przypomnisz sobie z rozmów z kolegami – wtrącił Karol – jakąś wzmiankę o 
wcześniejszym odkryciu przez was czegoś podobnego?
– Wiem, o co ci chodzi...
– Dziwi mnie od początku, czemu nie orientujesz się, gdzie leży Dolina 
Kopernika. Tego mogli 
nie wiedzieć kosmici, którzy spadli z nieba. Ale ty wyruszyłeś z Polski. Wasza 
podróż zaczęła się 
na lotnisku albo w porcie, albo na dworcu kolejowym. Wyście lecieli, płynęli, 
jechali pociągiem – 
nie wiem. Najpierw dotarliście jednym rzutem w tamten rejon, może do Dżakarty, 
albo Singapuru. 
Potem też nie podróżowaliście z zawiązanymi oczami. Dolina Kopernika nie 
stanowiła celu 
wyprawy – bo nikt nie wiedział o niej. Mieliście jakiś plan badań tamtejszej 
wyspy. Czy nie 
przypominasz sobie, w jakiej miejscowości wynajęliście tragarzy?
Rozłożyłem ręce.
– Nie pamiętam niczego, co naprowadziłoby mnie na właściwy trop. To największy 
szkopuł. 
Co gorsza – jestem przeświadczony, że wtedy znałem takie detale.
Karol zapytał:
– Czy uleciała ci z głowy cała ówczesna wiedza o tym, co poprzedzało moment 
twego 
przebudzenia się w marszu?
– Nie cała. Właśnie to jest najdziwniejsze. Pamiętam trochę luźnych impresji, 
nic nie 
wnoszących. Poprzedniego dnia jeden z tragarzy został śmiertelnie ukąszony przez 
węża, który 
napadł go znienacka na leśnej ścieżynie.
– Wiem. Nawet wymieniłeś nazwę gada – wtrącił Karo!
– Daboja, czyli żmija łańcuszkowa.
– Jesteś pewien? Przecież w tamtych rejonach – zwłaszcza jeśli to był Archipelag 
Malajski – 
żyje bardzo wiele gatunków jadowitych węży.
– Zawsze ciekawił mnie świat zwierząt. Podczas przygotowań do wyprawy chyba 
mocno 
pogłębiłem te wiadomości w rozmowach z naszym zoologiem, który specjalizował się 
właśnie w 
herpetologii. Tak, z pewnością, inaczej nie rozpoznałbym daboi. Jeszcze teraz 
mam przed oczami 
tę okazałą żmiję o trzech szeregach dużych, czerwonych, jasno obrzeżonych plam 
na brązowym tle. 
Zatłukliśmy ją kijem, by nie pomylić gatunku, co w takich wypadkach jest 
najważniejsze. Niestety, 
nasz lekarz nie miał odpowiedniej surowicy, bo daboja nie była typowa dla tej 
wyspy. Ani fakt, że 
się tam trafiła, ani że to jest gdzieś na peryferiach jej zasięgu – chyba nie 
dopomoże w 
umiejscowieniu Doliny Kopernika. Daboja zasiedla bardzo rozległe obszary. Według 
tej 
wskazówki da się wyłączyć tylko Nowe Hebrydy, które uchodzą za pozbawione 
wszelkich 
jadowitych węży – ale i tego nikt nie sprawdził dokładnie.
– Jednak przypomnij sobie jakieś wydarzenie, które skurczyłoby tereny poszukiwań 
– nalegał 
Karol.
Skojarzyłem, że to właśnie on w nader pomysłowy a prosty sposób ułatwił mi 
znalezienie 
namacalnego dowodu, iż końcówkę przeżyłem naprawdę. Może i tym razem naprowadzi 
moje 
rozumowanie na zbawczy tor.
Lecz Karol milczał. Musiałem radzić sobie sam. Nic rewelacyjnego nie 
przychodziło mi do 
głowy.
– Niektóre obrazki z wcześniejszych stadiów wyprawy pamiętam dobrze – zacząłem. 
– Są 
wyraziste, plastyczne, ale cóż z tego? Ot, na przykład pewne łowy. Nie dla 
zdobycia eksponatów 
zoologicznych, tylko dla zaspokojenia głodu. We trzech, z Mietkiem i tragarzem, 
oddaliliśmy się 
znacznie od naszego obozu w puszczy. Zapadał wieczór, należało pomyśleć o 
noclegu. Z tym 
żaden kłopot, bo było sucho i ciepło. Ale kończyły się zapasy żywności, a czekał 
nas wyczerpujący 
marsz powrotny. Zostało tylko parę sucharów. Mieliśmy diabelną ochotę zjeść coś 
konkretniejszego. Mnie dopisało szczęście: zastrzeliłem świnię. Nie mam pojęcia, 
czym się 
kierował Mietek polując w dalszym ciągu. Długo nie trwało, kiedy zabił 
warchlaka. Doszliśmy do 
wniosku, że będzie bardziej kruchy, więc tylko jego upiekliśmy w ziemnym kopcu z 
odpowiednim 
tunelem na ognisko – szczelnie oblepionego gliną, wypchanego aromatycznymi 
ziołami w miejsce 
wypatroszonych wnętrzności. Była to najlepsza wieprzowina, jaką jadłem 
kiedykolwiek. Świetnie 
pamiętam jej smak. Po polinezyjsku. Tak to nazwał Mietek.
– Czy on znał Polinezję? – spytał Karol.
– Znał dobrze, ale z opisów. Sądzisz, że to może naprowadzić na trop?
Karol niezdecydowanie skinął głową.
– Wykluczone. Nasza droga nie wiodła przez Polinezję. Więc albo to pieczyste 
rzeczywiście 
tak się nazywa, albo Mietek wymyślił na poczekaniu. To pasuje do niego.
Karol nastawał w dalszym ciągu:
– To była świnia domowa, czy dzik?
– Wszystko jedno – wyrwało mi się niezbyt mądrze.
Widząc zdziwioną minę Karola, próbowałem wyjaśnić:
– W całym tamtym kącie świata nie ma nic pospolitszego od świni. Mnóstwo wysp 
zasiedlały z 
dawien dawna dziki azjatyckie. Imigranci czasami oswajali je, kiedy indziej 
przywozili własne 
trzody. Populacje wymieszały się. Nawet spotykając w pobliżu osiedli czarne 
świnie z 
wydłużonym ryjem – trudno orzec, czy są domowe, zdziczałe czy dzikie. Gdybyśmy 
tego świniaka 
nie upolowali, tylko kupili – byłaby to przynajmniej wskazówka, że okolica nie 
jest zamieszkana 
przez mahometan, i nie pozostaje w sferze wpływów misji adwentystów dnia 
siódmego, też 
zakazujących swoim wyznawcom spożywania wieprzowiny. Tak zaś po prostu zabiliśmy 
świnię – 
rozłożyłem ręce.
Karol nie ustępował:
– Jak wyglądał ten nieszczęsny tragarz? Jakim językiem mówił?
– Znami w pidgin-english. Ponieważ Mietek słabo znał ten żargon mórz 
południowych, a ja 
prawie wcale – porozumiewaliśmy się głównie na migi. A jak tragarz wyglądał? Nie 
mam dobrej 
pamięci do twarzy. Nie był tak czarny i tak wysoki, jak Salomończycy czystej 
krwi, nie 
przypominał typowego Papuasa z Doliny Wahgi, ani typowego Dajaka z wnętrza 
Borneo. Miał 
chyba uśredniony wygląd tych kulisów i przekupniów, jacy nawoływaniem i gestami 
oferują swe 
usługi albo swój towar każdemu cudzoziemcowi w portach, miastach i mieścinach 
całej Indonezji 
oraz sąsiednich regionów.
Karol zasępił się.
– Niedobrze – powiedział wolno, jakby do siebie. – Ale nie tracę nadziei.
– Liczysz nadal, że przypomnę sobie coś, co samo przez się określi miejsce 
wydarzenia: jakieś 
endemiczne zwierzę albo roślinę, zjawisko przyrodnicze bądź kulturowe...
– Na przykład warana z Komodo – uśmiechnął się Karol.
Po chwili podjął:
– Obszar, który wchodzi w grę, jest nie tylko bardzo rozległy, lecz także nader 
zróżnicowany 
pod wieloma względami. Jakże to: w ciągu wyprawy, która już wtedy trwała wiele 
tygodni, 
miałbyś nie zetknąć się z niczym ciekawym a ograniczonym do bardzo szczupłego 
terenu? Takie 
rzeczy musiały was szczególnie pochłaniać od strony badawczej.
Potwierdziłem, choć przedtem nie zastanawiałem się nad tym. Zachęcony w ten 
sposób, Karol 
podjął:
– Po nitce do kłębka, może dobrniemy. We trzech oddaliliście się na znaczną 
odległość od 
obozu w puszczy. Przecież nie po to tylko, żeby upiec świnię po polinezyjsku. 
Więc jaki był cel 
tego wypadu?
Intensywnie zbierałem myśli, ale jakoś nic z tego nie wychodziło.
– Zaraz, zaraz... Wyruszyliśmy... – plątałem się jak sztubak przy tablicy. – 
Nie! Przecież nie 
będę zmyślał. Nie pamiętam.
– Dziwne. Bardzo dziwne – zastanawiał się Karol. – Sięgnijmy do świeższych 
porównań. 
Jesteś w Meksyku. Załatwiasz jakieś poważne sprawy...
Przytaknąłem.
– Załóżmy, że pertraktujesz z firmą chemiczną w sprawie zakupu tworzyw 
sztucznych. Twój 
kontrahent zaprasza cię na bankiet. Czy byłoby możliwe, abyś z tego kontaktu 
zapamiętał tylko 
potrawy, które cię zachwyciły – a zapomniał o transakcji handlowej, jaką 
przeprowadziłeś?
Roześmiałem się.
– Tak bezmyślnym łakomczuchem nie jestem.
– A widzisz... – analizował Karol. – W tamtym, równoległym życiorysie zapewne 
dochodzą do 
głosu inne prawa, z którymi nie spotykamy się tutaj.
Coś mi świtało, ale wciąż jeszcze niejasno. Karol rozwinął swoją myśl:
– Po prostu tam pamięć działa inaczej.
– To było prawie czterdzieści lat temu – napomknąłem. – Pewne wspomnienia z 
młodości (z 
pierwszego życiorysu) też przechowuję właśnie w taki fragmentaryczny sposób. 
Wcale nie muszą 
to być rzeczy najważniejsze: czasami bardzo przyjemne, czasami natomiast 
niezwykłe, jedyne w 
swoim rodzaju – choć w rzeczywistości błahe.
Karol spojrzał na zegarek.
– W Dolinie Kopernika byłeś przed godziną. Pieczenie świni pamiętałeś wtedy 
najwyżej sprzed 
paru miesięcy. A może sprzed tygodnia.
I znowu zwariowany świat końcówki, niby fantazja nieprzywiedlna do zwyczajnych 
pojęć – 
przemknęło mi przez myśl. Głośno zauważyłem:
– Zastanawiam się, czy rozumujesz poprawnie. Godzinę temu?... Przecież w Dolinie 
Kopernika 
miałem trzydzieści lat, i mocno, namacalnie czułem to całym sobą. Ani razu nie 
zadyszałem się, 
podchodząc pod strome zbocza. I wszystkie marzenia młodości, w całej krasie i 
ekspresji, były 
mym udziałem. A przed godziną miałem siedemdziesiąt lat!
Karol zamyślił się.
– To jałowa dyskusja: czy przed godziną, czy przed czterdziestu laty. Zależy 
tylko i wyłącznie 
od punktu widzenia. Dla mnie ważne, że teraz masz Dolinę Kopernika w 
najświeższej pamięci.
Przytaknąłem.
– A to siłą rzeczy przybliża również twoje wspomnienia z okresu poprzedzającego 
tamte 
badania. Dlatego jeszcze raz podkreślam: musiałeś zapamiętać coś, co umiejscowi 
przynajmniej 
jedno z twych przeżyć i wskaże dalszy kierunek wyprawy, wiodący na obszar tego 
szokującego 
odkrycia.
Rysowały mi się przed oczami rozliczne obrazy, których ani rusz nie mogłem 
powiązać w 
szersze panoramy.
– Nic takiego ci nie przychodzi, do głowy? – spytał Karol.
Pod jego zasmuconym wzrokiem wydało mi się, że muszę coś powiedzieć.
– Na przykład rajskie ptaki spotkałem na swobodzie ze cztery razy. A może 
więcej.
– Dobrze przypominasz je sobie? – spytał Karol z nagłym ożywieniem.
– Jakby to było dziś! Ot, choćby ptak rajski królewski. Ma purpurową głowę i 
grzbiet, brzuch 
biały, a nogi błękitne. Prócz normalnych skrzydeł, czerwonych, tuż za szyją 
sterczą mu kremowe 
wachlarze z piór przecięte żółtą przepaską, zielone u nasady i na czubkach. Z 
czerwonego ogona 
wystają dwie esowato wygięte sterówki, nagie prócz skręconych w ślimacznicę 
zakończeń...
– ... które w locie wyglądają jak wirujące za ptakiem zielone motylki – 
dokończył Karol.
– Oglądałeś go żywego? – zdumiałem się.
– Tak. W naszym ogrodzie zoologicznym. Jeden z najcenniejszych eksponatów.
– Więc sam widzisz, jak łatwo to zapamiętać. Drugi, który szczególnie zachwycił 
mnie, to 
latawiec beznogi, znacznie większy. U niego jasnocynamonowe tło kontrastuje z 
ostrą zielenią i 
żółcią, a promieniście rozpinane skrzydła i dwa długie frędzelki w ogonie są 
tylko swoistą paletą 
dla najwspanialszej ozdoby: tuż za skrzydłami tryskają ruchliwą fontanną złota 
dwa ogromne 
puszyste pióropusze rozwiewające się za lada podmuchem. Raz widziałem jak 
tokował: szeroko 
rozpostarł skrzydła i obracał je ruchem młócącym powietrze, z głową zwieszoną w 
dół. 
Fantastyczny popis!
Karol słuchał z zaciekawieniem, po czym skonstatował:
– Więc mamy wreszcie jakiś punkt zaczepienia.
Zaprzeczyłem ruchem głowy.
– To nie da nic.
– Dlaczego? Przecież ptaki rajskie mają bardzo ograniczony zasięg, a niektóre 
formy to 
endemity poszczególnych górskich dolin, albo małych wysepek. Tak mi się zdaje.
– Zgoda. Występują w Nowej Gwinei oraz na niewielu okolicznych wyspach. Lecz ja 
i tak 
wiem, że byłem w tamtym rejonie. A nie potrafię stwierdzić, czy te cudowne 
kolorowe zjawy 
podziwiałem tuż przed osiągnięciem Doliny Kopernika, czy znacznie wcześniej.
– Czyżby tamte wspomnienia – spytał Karol – dotyczące kilku miesięcy wyprawy, 
nie układały 
się w chronologiczny ciąg? Jeśli nie dzień po dniu, to przynajmniej w postaci 
pewnych sekwencji: 
przybywania na jakieś miejsce, prowadzenia badań, pewnych ważniejszych wydarzeń, 
pakowania 
się do dalszej drogi.
Sam nie zwróciłbym na to uwagi. Ale pod wpływem słów Karola uświadomiłem sobie, 
że w 
świecie końcówki również pod tym względem rządzą inne prawa.
– Jak by to wyrazić?... – zastanawiałem się. – Rzeczywiście, to nie jest 
strumień wydarzeń 
płynący w jednym kierunku. Nie potrafię go opowiedzieć tak, jak każdy z nas 
mógłby bez trudu 
zrelacjonować swe wrażenia z ostatnich paru miesięcy. Obrazy są żywe, pełne 
barw, ruchu i 
kształtów, zmieniające się w czasie, lecz każdy sprawia wrażenie, iż jest 
epizodem wyobcowanym 
z całości, której nie znam. A zresztą... Może ją znam, nawet w szczegółach, lecz 
podzieloną na 
wycinkowe fragmenty, z których nie potrafię skleić logicznej całości.
– Pamiętasz jakieś znaczące odkrycie etnograficzne? – podsunął Karol.
– Owszem – powiedziałem powoli, by nie wzbudzić w moim rozmówcy niepotrzebnych 
nadziei. – Odkryliśmy dość prymitywne, wyjątkowo ciekawe plemię górali, u 
których popularną 
formą małżeństwa jest poliandria...
Nie zważając na znudzony ton mej wypowiedzi, Karol przerwał ochoczo:
– Świetnie! O ile wiem, dotąd nie zanotowano poliandrii w tamtym rejonie świata.
– Rzeczywiście to było doniosłe osiągnięcie wyprawy. Lecz właśnie dlatego, że my 
pierwsi i 
jedyni dokonaliśmy tego odkrycia – wszelkie nici urywają się. Trzeba by wznowić 
poszukiwania. 
Cóż z tego? Powtórzenie odkrycia nie dałoby nic, gdyż to nie było w sąsiedztwie 
Doliny 
Kopernika. Ile dni czy miesięcy wcześniej – nie wiem.
Nie chcąc zrazić Karola milczeniem, rzuciłem kolejny obraz:
– Płynąc po morzu, niedaleko jakichś wybrzeży, gdzie z gąszczy namorzyn tu i 
ówdzie 
wyłaniały się jaskrawobiałe plaże, spotkaliśmy ogromną ławicę węży morskich: 
niewielkie, całe w 
poprzeczne pasy białe i kremowe. Tuż pod powierzchnią, woda zdawała się gęsta od 
nich.
– Możesz coś z tego wywnioskować? – spytał Karol, tym razem znacznie 
powściągliwiej.
– Absolutnie nic. Te oraz inne pławice trafiają się w tamtych regionach 
wszędzie, nieraz w 
potężnych skupiskach. Pełno ich na Oceanie Indyjskim, na ciepłych wodach 
Pacyfiku, u wybrzeży 
Australii.
Karol podsunął:
– A może to było właśnie gdzieś w północnej Australii; na przykład u nasady 
Półwyspu Jork, 
gdzie się zaczynają Wielkie Góry Wododziałowe? Obszary dzikie, słabo poznane.
– Niewykluczone, że byliśmy i tam. Lecz Dolina Kopernika z pewnością nie leży w 
Australii. 
Dobrze pamiętam, jak w rozmowach używaliśmy często określenia: Wyspa. 
Zastępowało imię 
własne. Dlaczego nigdy nie padła nazwa tej wyspy – przecież ani pierwszej w 
naszej wyprawie, ani 
docelowej? Doprawdy nie mam pojęcia.
Obaj zamyśliliśmy się. Dla mnie brak jakichkolwiek punktów zaczepienia, które 
ułatwiłyby 
poszukiwania Doliny Kopernika, był mocno zastanawiający. Dla Karola też, bo 
spytał, czy nasuwa 
mi się prawdopodobne wyjaśnienie tej zagadki.
Rozłożyłem ręce.
– Sprawia wrażenie – zaczął powoli – jak gdyby komuś zależało na tym, aby to 
doniosłe 
odkrycie zostało zaprzepaszczone. Ale takie tłumaczenie zgoła niczego nie 
wyświetla.
– Wprost przeciwnie – zauważyłem. – Stawiałoby to pod znakiem zapytania realność 
końcówki, spychając ją do poziomu wyreżyserowanego seansu; czegoś w typie 
sterowanej 
fantomatyki.
– Właśnie – podchwycił Karol. – Zapewniam cię solennie, że niczego takiego nie 
stosuję w 
swych doświadczeniach ze snami. Sam ich miąższ, istota zapadania się w inny 
wymiar Czasu, 
pozostaje dla mnie nadal przysłowiową czarną magią. Dzięki tobie poznałem, co 
się tam dzieje z 
eksperymentowanym człowiekiem. Ale w dalszym ciągu nie mam pojęcia w jaki 
sposób. Za to 
realność przeżywanych wrażeń dobitnie uwierzytelniają twoje blizny.
– Aha – podjął po chwili. – Nie pojmuję jeszcze jednego: jak mogła później, w 
Warszawie, nie 
paść nazwa geograficzna umiejscawiająca Dolinę Kopernika?
– To nie dziwi mnie zbytnio – odparłem. – Nie przywykliśmy uszczegóławiać 
rzeczy, które 
znamy. Na tejże konferencji nieraz wymieniano Dżakartę, a przecież nikt nie 
dodawał, że to stolica 
Indonezji. Dolina Kopernika też mówiła sama za siebie.
– Zgoda. Ale ty przemawiałbyś na tym zjeździe, gdybyś – według mojego czasu – 
zbudził się 
ułamek sekundy później. Nie zdążyłeś. Mimo to chyba jako tako pamiętasz treść 
referatu, który 
przygotowałeś?
– Pamiętam. Rozważałem odkrycie jako chemik. Położyłem nacisk na wielką czerwoną 
płytę, 
na przedmioty z tworzyw sztucznych, na zawarte w niektórych rdzenie z drewna, 
ich datowanie 
metodą Libby’ego, oraz na szereg innych specjalistycznych problemów. Oczywiście 
to wszystko 
dotyczyło odkryć w Dolinie Kopernika – z narzucającym się podtekstem, iż jej 
położenie jest zbyt 
dobrze znane obecnym na sali, aby o tym nadmieniać.
Karol pokręcił głową.
– Jednak nie rozumiem, dlaczego ty sam nie zachowałeś tego w pamięci.
Przyznałem mu rację. Sprawa wydała mi się tym dziwniejsza, że jednak 
przypominałem sobie 
mnóstwo rozmaitych szczegółów.
– Powiedz mi – podjął Karol – co jeszcze omawiano na tej konferencji,
– Zdążyłem wysłuchać tytko jednego referatu. W całości dotyczył kosmitów z 
Doliny 
Kopernika i programu nawiązania łączności z nimi.
Karol miał taką minę, jakby chciał podskoczyć z radości.
– Dopiero teraz to mówisz?
Znów musiałem zasmucić kolegę.
– Jesteś wielkim optymistą. To dobrze. Ja również wierzę, iż uda się wyświetlić 
i spożytkować 
to, co przeżyłem. Ale jeszcze nie teraz. To znaczy, nie w oparciu o te 
informacje, jakie wyniosłem 
z końcówki.
– Jak to? Pamiętasz referat o programie porozumienia się z tymi konkretnymi 
przybyszami, 
którzy zostawili trwałe ślady swej bytności na Ziemi. Wybacz, ale chyba 
prelegent nie posługiwał 
się szyfrem i kryptonimami!
– Cóż z tego? – odparłem. – Sprawę naświetlał Janek, uczestnik naszej wyprawy. 
Rzeczowo 
wyliczał przygotowania specjalnej komisji do wysłania w Kosmos obszernego 
serwisu 
informacyjnego. Najpierw miały to być sygnały wywoławcze dla zwrócenia uwagi na 
sztuczny 
charakter przekazu, potem wprowadzenie w strukturę języka LINCOS, wreszcie 
treściwe dane o 
całokształcie kultury Ziemian, w tym krótki kurs historii obejmujący ostatnie 
piętnaście wieków.
– Dokąd postanowiono to skierować?
– Do układu gwiazdy Copernicus.
Karol drgnął.
– Gwiazd posiadających nazwy jest niezbyt wiele. Znam je chyba wszystkie. A tej 
z pewnością 
nie przegapiłbym.
– A mnie specjalnie interesują polonica w atlasie nieba. Z całą pewnością nie ma 
takiej 
gwiazdy – ale w naszym tutejszym Czasie.
– A tam? – spytał Karol z miną stropioną.
– Tam jest konsekwencją odkrycia Doliny Kopernika. Skoro udało się ustalić, nie 
wiem w jaki 
sposób, skąd przybyli kosmici – wypadało nazwać ich układ planetarny. Wcześniej 
jego gwiazda 
centralna widniała pod jakimś numerem katalogowym. Powiązanie jej z lądowiskiem 
przybyszów 
aż się narzucało.
– Poznałeś bliższe dane o tej gwieździe?
– Typ widmowy F-8. Niestety nie zapamiętałem odległości. Padła tylko raz. Potem 
mówiono 
bardziej ogólnie: kilkadziesiąt lat świetlnych.
Karol zdenerwował się.
– Znowu niewypał. „Kilkadziesiąt lat świetlnych...” Może być dwadzieścia parę, 
albo 
dziewięćdziesiąt.
Przeklinałem w duchu, że wyleciała mi z pamięci odległość do tej gwiazdy. Miałem 
bardzo 
głupie uczucie, jakby ta liczba była fizycznie niemożliwa do powtórzenia.
– Wielka szkoda... – rzucił Karol. – W kuli o promieniu stu lat świetlnych jest 
bardzo dużo 
takich gwiazd. Zwróć uwagę, że F-8 to dosyć wczesny typ widmowy – z punktu 
widzenia 
powstania istot myślących w układzie planetarnym. Takie gwiazdy, jako 
masywniejsze od Słońca, 
starzeją się szybciej. Życie, które w zasięgu ich promieniowania osiągnie 
szczebel Rozumu, może 
już wkrótce zostać zagrożone unicestwieniem wskutek rozgrzewania się swej 
gwiazdy, która akurat 
wyczerpała zapasy wodoru i zaczyna wyzwalać energię z przemian jądrowych 
zachodzących w 
atomach pierwiastków cięższych. Wtedy trzeba rozpaczliwie poszukiwać nowej 
ojczyzny wokół 
takiej gwiazdy, która ma przed sobą miliardy lat stabilnego świecenia...
– ... jak nasze Słońce – dokończył Karol.
– Właśnie.
Zapanowała przykra cisza. Wyobraziłem sobie hufce kosmicznych najeźdźców z 
determinacją 
atakujących Ziemię – bo to dla nich „być albo nie być”.
– Czy prelegent uwzględnił to niebezpieczeństwo? – spytał Karol.
– Nie. On skupił się na projekcie wysłania sygnałów wywoławczych w taki sposób, 
by ich 
sztuczny charakter musiał zwrócić na siebie uwagę.
– Choć tego nie sprecyzowałeś, jestem pewien, że chodziło o przekaz radiowy. 
Również sądzę, 
iż przeprowadzano nasłuch tej gwiazdy z pomocą najsilniejszych anten 
parabolicznych.
– Zgadłeś. Próbowano usilnie przez cały czas, na razie bez powodzenia.
– A widzisz! – zapalił się Karol. – Nie dam trzech groszy za to, że to słuszna 
droga.
– Dlaczego? – spytałem machinalnie. Jakoś nie chciało mi się podążać za tokiem 
myśli Karola.
– Fale radiowe są najdogodniejsze do kontaktów kosmicznych, ale tylko z naszego 
punktu 
widzenia. Na dzisiejszym etapie techniki. Może już jutro zmienimy zdanie. 
Wykluczone, by to był 
uniwersalny środek łączności we Wszechświecie.
– Jako alternatywę proponujesz łączność optyczną? – spytałem niepewnie.
– Może być. Ale tylko z tego względu, że – prócz fal radiowych – to niemal 
jedyna forma 
sygnalizacji kosmicznej, którą już obecnie potrafimy odebrać i zrozumieć. 
Zresztą nie od dziś. Z 
pomocą teleskopu zwierciadlanego na amerykańskim satelicie Copernicus 
przeprowadzono w roku 
1974 eksperyment polegający na omiataniu nadfioletowej części widma trzech 
stosunkowo bliskich 
gwiazd podobnych do Słońca. Chodziło o zakres fal krótszych od 2800 angstremów, 
w których 
występuje grupa linii naturalnych bardzo przydatnych do laserowej łączności 
międzygwiezdnej. 
Szczególną uwagę zwrócono na falę długości 1214 angstremów, zwaną alfa Lymana, 
na której 
promieniowanie gwiazd typu Słońca jest – milion razy słabsze niż w zakresie 
widzialnym.
– Janek nie był fizykiem – wtrąciłem. – Dlatego uszło to jego uwagi.
Karol pokręcił głową z dezaprobatą.
– Przecież oprócz łączności radiowej i laserowej zarysowuje się wiele innych 
rozwiązań. Jedne 
z tych technik są dla nas tylko bardziej kłopotliwe od dwóch wspomnianych, ale 
inne – zgoła 
nieosiągalne Z pewnością ktoś nieznany używa również takich, których istnienia 
nawet nie 
podejrzewamy – bo zbyt niski jest poziom naszej wiedzy o materii.
Zwróciłem uwagę, że łączność radiowa wydaje się jednak najbardziej ekonomiczna.
– Dla nas – obstawał Karol. – I dodajmy: konkretnie dziś. Bardzo możliwe, że już 
wkrótce 
radioastronomia cofnie się do swych dawnych klasycznych badań. Kontaktów 
kosmicznych zaś 
będziemy poszukiwali na innej drodze. Mogą to być wiązki neutrinowe albo fale 
grawitacyjne. 
Pierwsze wymagają modulowania energii strumienia neutrin, drugie – ogniskowania 
fal 
grawitacyjnych przez wykorzystanie wewnętrznego pola przyciągania gwiazdy. 
Jestem 
przeświadczony, że niektóre cywilizacje, technicznie bardziej rozwinięte, 
stosują te metody. To jest 
wejrzenie w naszą własną przyszłość.
Karol podniósł kieliszek.
– Za powtórne odkrycie Doliny Kopernika – rzucił z błyskiem w oczach.
Wychyliliśmy do dna. Mój rozmówca spytał, patrząc na pustą butelkę:
– Napijemy się jeszcze?
– Dziękuję. Jestem zmęczony.
– Ja także. Dobrze nam zrobi kawa – powiedział Karol wstając.
Zastanawiał się chwilę, po czym zaproponował:
– Ciekaw jestem reakcji Luizy, gdyby się dowiedziała o twoim udanym seansie. 
Oczywiście, 
jeśli nie masz nic przeciwko temu. Odpowiedz całkiem szczerze.
Spodobał mi się ten pomysł.
– Ależ oczywiście! Nie zamierzam trzymać pod korcem tego, co przeżyłem – 
przynajmniej w 
kwestii lądowania kosmitów. Jeśli nie poczytają mnie za maniaka, może ktoś 
zajmie się 
poszukiwaniami na własną rękę. Przecież warto!
Karol sprzątnął butelkę i kieliszki. Wróciwszy oznajmił:
– Moja żona zaraz przyjdzie. Wiesz, było coś zagadkowego w jej twarzy, kiedy 
usłyszała, że 
wpadłeś w inny wymiar przeżyć. Sam nie wiem, co sądzić o tym wszystkim.
Do pokoju weszła Luiza, niosąc trzy filiżanki kawy na srebrnej tacy grawerowanej 
– scenami 
ze staroindiańskich mitów. Konwersacja potoczyła się po francusku.
Od pierwszej chwili czułem się jak na cenzurowanym. Co Karol chce wygrać w tej 
rozmowie? 
Czyżby liczył, że Luiza wróci do swej końcówki sprzed siedemnastu lat? Mnie 
również mocno 
ciekawiło, czy ta piękna kobieta, która pokierowała własnym losem według wskazań 
odbytego 
seansu, posunie się do jakichkolwiek, choćby aluzyjnych zwierzeń.
Przez cały czas, kiedy Karol naświetlał mój pobyt w Dolinie Kopernika, starałem 
się dyskretnie 
obserwować Luizę. Nie była zaskoczona. Raz po raz patrzyła na mnie wielkimi 
czarnymi oczami, 
rzadko mrugając firanką bardzo długich rzęs. Wyczułem w jej wzroku życzliwe 
poparcie. Nicią 
porozumienia była końcówka, którą przeżyło każde z nas.
Przeczuwałem, iż kiedy Karol wyczerpie temat, Luiza powstrzyma się od 
komentowania tych 
spraw. Rzeczywiście zapadło milczenie. Intensywnie zastanawiałem się, kto z 
naszego trio otworzy 
dyskusję. Może jednak Luiza? Ale nie. Ona wyraźnie wykorzystywała swój przywilej 
damy: nie 
musiała zabawiać panów rozmową – Dostrzegłszy stropioną minę Karola, teraz 
miałem pewność, 
że wiąże on wcale niebłahe nadzieje z tak zaaranżowanym spotkaniem towarzyskim. 
Ponieważ 
milczał, powinienem był przemówić nie zwlekając. Ale nic błyskotliwego nie 
wpadło mi do głowy. 
Więc rzuciłem zdawkowo:
– Gzy nie żałuje pani, że Dolina Kopernika nie leży w Meksyku, albo przynajmniej 
gdzieś na 
Karaibach? A przecież mogło tak się zdarzyć. To tylko przypadek, że kosmici nie 
wybrali tych 
ślicznych okolic.
O tamtym wydarzeniu rozmyślnie mówiłem w trybie oznajmującym, traktując je jako 
fakt, 
który rzeczywiście zaistniał. Nuż Luiza spyta, dlaczego właśnie tak to pojmuję? 
Ale nie spytała. 
Odniosłem wrażenie, iż uszło to jej uwagi, bo realność końcówki była dla niej aż 
nadto oczywista. 
Może już sprawdziła ją na sobie samej?
– Tak samo ci dobroczyńcy mogli wylądować w Polsce – odparła z miłym uśmiechem.
Taki ukłon w naszą stronę był zepchnięciem dyskusji z toru niewygodnego dla 
Luizy. Udając, 
że to uszło mej uwagi, na razie podążyłem za tokiem jej myśli:
– Czy pani była w Polsce? – spytałem serdecznie.
– Niestety nie.
– A zamierza pani kiedyś ją odwiedzić?
Luiza zaprzeczyła delikatnym ruchem głowy.
– Staś zrobi to za mnie. Ja nie będę w Europie.
W tym momencie nawet się nie zdziwiłem, że imię syna wymówiła po polsku z 
nienagannym 
akcentem. Z całą mocą uderzyło mnie coś innego: Luiza mówiła o przyszłości tak, 
jak gdyby to był 
czas już spełniony.
Karol odebrał to w ten sam sposób. Może chciał wygrać przewagę zaskoczenia. W 
każdym 
razie spytał wprost:
– Skąd wiesz, że nigdy nie pojedziemy do Europy? W zeszłym roku byliśmy w 
Argentynie. 
Równie komfortowo leci się do Warszawy.
Luiza drgnęła, jakby wyrwana z transu. Zostawiwszy nie dopitą kawę, zwróciła się 
do mnie 
przepraszająco:
– Łaskawie pan wybaczy, że nie mogę dłużej dotrzymywać towarzystwa. Mam bardzo, 
bardzo 
pilną pracę. Mój mąż wie...
Karol niedbale skinął głową. Kiedy drzwi zamknęły się za Luizą, powiedział z 
goryczą:
– Nic nie wiem. Ach! – machnął ręką. – To jest abrakadabra.
– Co cię zaszokowało w tej rozmowie? – spytał po dłuższej chwili.
– To samo, co i ciebie – rzuciłem prawie mimowolnie.
Widząc skupienie na twarzy Karola, wyjaśniłem:
– Wybacz, że powiedziałem tak obcesowo. Ale przecież sytuacja jest jasna.
– To znaczy?
– Pani Luiza zna przyszłość swoją i swej najbliższej rodziny – stwierdziłem z 
przekonaniem.
– Albo... stara się ją przewidzieć.
– Jak wróżka? Nie. To nie to. Chyba nie to – złagodziłem spostrzegając, że Karol 
jest 
wstrząśnięty. – Mogę się mylić. Ale pozwól mi przedstawić swój punkt widzenia. 
Sam uznałeś, że 
nagła decyzja pani Luizy, aby ciebie poślubić, była odpowiedzią na przeżytą 
końcówkę...
– Tego jestem pewien – wtrącił Karol.
– W takim razie musiała zobaczyć, przepraszam – realnie odczuć, własną 
przyszłość w roli 
twojej żony. Trafia ci to do przekonania?
Karol zmarszczył brwi.
– Jak to? Zobaczyła całe swoje życie?
Rozłożyłem ręce.
Nagle Karol złapał się za głowę.
– Nie zazdroszczę jej – wyrzucił z przejęciem.
Podminowana sytuacja tego domu udzielała mi się coraz mocniej. Czyżbym był 
intruzem, 
który zburzył tutejszy ład? Podzieliłem się tymi niepokojami z Karolem. Żywo 
zaoponował:
– Proszę cię, Stefanie, wyzbądź się tych irracjonalnych skrupułów. I to zaraz. 
Spadłeś mi z 
nieba! Taki dzień... Czekałem nań przez całe długie, trudne siedemnaście lat.
Zapadło milczenie, którego nie śmiałem zburzyć.
Karol zagadnął nerwowo:
– Powiedz mi, co sądzisz o końcówce. W ogóle. Uparcie pcham ten swój wózek – ale 
czy 
słusznie? Tego nie wiedziałem wczoraj. I nie wiem dziś – pomimo, że się tyle 
wyjaśniło. A ile 
pogmatwało... Im dalej w las, tym więcej drzew.
Znalazłem się w kropce. Karol nastawał:
– Wspólnie roztrząsaliśmy trudności, jakie wynikałyby przy pisaniu twej 
biografii – gdyby 
chcieć uwzględnić w niej dzisiejszy seans. W pewnym punkcie twojego życiorysu, 
kiedy miałeś 
trzydzieści lat, zaszłaby konieczność opisania aż dwóch twoich dróg – 
równoległych, 
wykluczających się wzajemnie. W tej rozmowie wtrąciłeś że jako biograf musiałbym 
sprostować 
wcześniej podaną informację o twym małżeństwie z panią Alicją – gdyż ona 
poślubiła nie ciebie, a 
kogoś innego. Niedelikatnie to wyciągać, lecz przecież sam mówiłeś...
– Właśnie miałem poruszyć ten fakt. Dlatego zasygnalizowałem go. Jak wiesz, moje 
dzisiejsze 
przeżycia w tamtym, cofniętym Czasie były najzupełniej rzeczywiste. 
Rozporządzałem wtedy 
normalną pamięcią przeszłości, bez żadnych luk w życiorysie, i nie miałem 
pojęcia o przyszłych 
kolejach swego losu. Przy zbliżaniu się do Doliny Kopernika zdumiało mnie, jak 
mogłem zasnąć w 
marszu – ale wiedziałem skąd i kiedy rozpoczęliśmy tę wędrówkę, miałem w oczach 
dzień 
wczorajszy i przedwczorajszy, i wcześniejsze. Pamiętałem przygotowania do 
wyprawy i cały jej 
przebieg. Wiem to z całą pewnością – pomimo że wróciwszy stamtąd już nie 
potrafiłem tego 
należycie uporządkować. Ale tam, przed czterdziestu laty, znałem swe życie jako 
nieprzerwany 
ciąg od pierwszych wspomnień dzieciństwa. W stosunku do tego, co przedtem 
wiedziałem o sobie, 
ten ciąg radykalnie przeinaczył się w dniu, kiedy odrzuciłem niespodziewaną 
ofertę wzięcia 
udziału w wyprawie. W nowej wersji – entuzjastycznie przyjąłem uśmiech losu i 
zaczęła się moja 
wielka przygoda.
– W pierwszym życiorysie zaniechałeś tej podróży między innymi z powodu 
zbliżającego się 
ślubu – Karol delikatnie naprowadzał na rozpoczęty temat.
– Mieliśmy się pobrać za miesiąc. A według końcówki – w ogóle do tego nie 
doszło, gdyż 
Alicja wyszła za mąż za mego serdecznego kolegę, Leona. Dowiedziałem się o tym 
dopiero w 
Warszawie.
– W Pałacu Staszica?
– Nie. Mój brat wprowadził mnie w tę przykrą sprawę pierwszego dnia pobytu w 
kraju, by 
oszczędzić mi zaskoczenia przy spotkaniu z Alicją. Nie zobaczyłem się z nią, 
tylko napisałem w 
krótkim liście, że nie żywię do niej urazy – choć to była nieprawda.
– To wszystko tylko pamiętałeś? – wtrącił Karol.
– Tak. Moje warszawskie przeżycia zaczęły się na sympozjum w Pałacu Staszica. 
Ale – 
podobnie jak przed zaśnięciem w Dolinie Kopernika – miałem wiedzę ciągłą swej 
przeszłości. Na 
konferencję nie spadłem z gwiazd, lecz przyjechałem autobusem z Mokotowa, gdzie 
mieszkam do 
dziś. Także pamiętałem mój przylot samolotem wraz z trzema uczestnikami wyprawy 
(dwaj 
pozostali przypłynęli statkiem). Później powitania ze strony różnych ludzi, moje 
przykre 
zdziwienie, że Alicji nie ma na lotnisku, wymijająca odpowiedź brata, który nie 
chciał w tym 
momencie zaszokować mnie całą prawdą.
– Jak długo byłeś w kraju przed tą konferencją? – spytał Karol.
– Około miesiąca. Więc zdążyłem już trochę przemyśleć swoją osobistą klęskę. 
Byłem 
rozgoryczony i wściekły. Nigdy nie spodziewałem się takiego obrotu spraw. Coś z 
tych uczuć tkwi 
we mnie i teraz – dodałem nieśmiało. – Bo pomyśl: jak mam przyjąć wiadomość, że 
gdybym był 
wyjechał na rok, zdradziłoby mnie dwoje bliskich ludzi, żyjących do dziś? 
Ewidentnej winy nie 
ma, pretensji właściwie mieć nie można, ale został jakiś niedobry osad.
– Nie powinieneś mieć żalu do żony ani do kolegi – wtrącił Karol. – Brak 
moralnych podstaw.
Podpadłem w zadumę.
– Merytorycznie dałoby się podważyć twój pogląd – jeśli końcówkę traktujemy 
poważnie. Ale 
przemogę się, by nie komplikować swojego życia. Zresztą, w jaki sposób miałbym 
zrobić Alicji tę 
wymówkę? Wyśmiałaby mnie. Nikomu więcej nie powiem o tej sprawie. I ciebie 
proszę o 
dyskrecję.
– Masz moje słowo – zapewnił Karol.
– Wobec Alicji, której zawdzięczam mnóstwo dobrego, ten cios byłby niegodziwy 
także z 
innego względu. W stosunku do niej w swoim drugim życiorysie również ja nie 
jestem bez winy. 
Tu otwiera się obszar zagadek psychologicznych. Dlatego opowiadam ci o sprawie 
Alicji. Jej 
ustosunkowanie się do mnie, a także moje do niej – w obrębie tamtych przeżyć – 
jest nowym 
argumentem świadczącym, że końcówka, choć wrażeniowo identyczna z naszym 
tutejszym 
światem, dodatkowo rządzi się jednak odrębnymi prawami. Znając Alicję z górą 
czterdzieści lat, 
dobrze pamiętając nasze narzeczeństwo – nie potrafię uwierzyć, by tak pochopnie 
zapomniała o 
mnie. Co więcej, Leon nigdy nie wzbudzał jej żywszych sympatii. Nadal, po tylu 
latach, czuje się 
znudzona w jego towarzystwie.
– Nadmieniłeś – przypomniał Karol – że również twoje zachowanie się w tamtym 
świecie nie 
bardzo potrafisz wytłumaczyć.
– Właśnie. Kochaliśmy się rok. Moja miłość do niej z pewnością nie była 
przelotnym 
uczuciem. I cóż się dzieje? Odkładam ślub w związku z wyprawą. W moim 
konwencjonalnym 
życiorysie, gdybym przyjął propozycję Mietka – najpierw bym się ożenił, a potem 
wyjechał. Ale to 
dopiero początek udziwnień. Dalsze moje reakcje są całkiem niedorzeczne. 
Wyruszam w podróż 
i... właściwie zapominam o Alicji. A może nie zapomniałem o niej zupełnie. Tego 
nie umiem 
ustalić. Nie pamiętam, czy wymienialiśmy listy. Natomiast wiem, że w Dolinie 
Kopernika ani razu 
nie pomyślałem o swej dziewczynie, która – jak winienem był sądzić – z 
utęsknieniem czeka na 
mnie w kraju. Poza końcówką – to byłoby wręcz wykluczone.
Karol słuchał z wzrastającą uwagą.
– Mam dobre porównanie – ciągnąłem. – Niewiele wcześniej, w moim pierwszym 
życiorysie, 
na zaproszenie znajomych pojechałem do Norwegii. Był to mój pierwszy wyjazd 
zagraniczny. 
Zaplanowałem dwutygodniowy pobyt. Podobało mi się tam, przyjmowano mnie 
gościnnie, miałem 
pieniądze i miesiąc urlopu – więc mogłem się nie spieszyć. Lecz tak mnie zżerała 
tęsknota za 
Alicją, za krajem, za polską mową – że nie wytrzymałem: po pięciu lub sześciu 
dniach byłem z 
powrotem. Natomiast w Dolinie Kopernika, tak daleko – ani trochę nie dokuczała 
mi nostalgia.
– Dlaczego? – machinalnie spytał Karol.
– Żebym to wiedział! Ot, chociażby teraz: otrzaskany już z wieloma podróżami po 
świecie, 
Meksykiem zachwycony – jednak marzę, aby znaleźć się w domu.
Twarz Karola znieruchomiała i jakby pobladła. Uświadomiłem sobie, iż rozmawiam z 
człowiekiem, który opuścił ojczyznę kilkadziesiąt lat temu. Szczegółów nie znam, 
lecz jestem 
pewien, że przecież tęskni za Polską.
Nie zwierzyłem się Karolowi z tych skrupułów, nie chcąc jątrzyć dawnych ran. On 
sam podjął:
– Mniej więcej w tym czasie, kiedy ty, z punktu widzenia końcówki, wyjechałeś 
daleko na 
wschód – ja popłynąłem w odwrotną stronę. Niestety, nie przebyłem Atlantyku po 
raz wtóry. Taki 
los...
Po chwili dodał:
– A wiesz, ogarnęła mnie żałość, że Luiza nigdy nie odwiedzi Europy. Więc chyba 
ja też nie. 
Ale jakże to – wyznał z nutą bolesnej skargi – umrzeć za oceanem i nawet nie 
pożegnać się z 
Polską?
Stanął mi w oczach dawny Karolek w ławce szkolnej, chłopięcy, trzpiotowaty. 
Porównałem ten 
obraz z pomarszczoną twarzą dobrowolnego wygnańca, który siedział przede mną. 
Tym 
skwapliwiej przypomniałem:
– Jak słyszałeś, Staś będzie w Europie. Sądzę, że razem z tobą.
Karol uśmiechnął się blado.
– Któż to wie... Mój syn wkracza w życie, kiedy ja schodzę ze sceny.
Milczenie, jakie zapadło, znów przerwał Karol:
– Luiza nie będzie w Europie... A Staś będzie... I co jeszcze? Czy jesteśmy 
jasnowidzami?
– To nie my – sprostowałem nieśmiało.
– Tak. Moja żona. Ale skąd ona to wie?
Czyżby Karol wciąż nie ogarniał sytuacji? Odnosiłem wrażenie, iż w ogólnych 
zarysach 
rozumiem całą sprawę. Dla Karola były to jednak problemy nader osobiste. Bałem 
się urazić go 
albo zasmucić. Dobrze, iż sam przyszedł mi z pomocą:
– Stawiam sobie zasadnicze pytanie: co końcówka da ludziom. Bo jeśli nic, albo 
jeśli ma 
przysparzać więcej zgryzot niż radości – to jakiemuż celowi ja służę? Miałbym 
pomnażać 
nieszczęścia? Jak gdyby ich nie dostawało na świecie!
– Myślisz o domniemanej końcówce pani Luizy?
– To nie przypuszczenie. To jest fakt.
– Masz słuszność. Tylko nie znamy szczegółów.
– Sądzę – powiedział Karol zadumie – że ty domyślasz się ich lepiej niż ja. 
Patrzysz z boku.
Nie było sensu zaprzeczać. Napomknąłem:
– Gdyby to nie były twoje osobiste sprawy, dyskusja popłynęłaby łatwiej...
– Nie krępuj się – przerwał mi impulsywnie. – Przez zbytek delikatności 
zaprzepaścisz szansę, 
która ma służyć nie mnie, lecz ogółowi ludzi. Siedemnaście lat eksperymentowań 
przysporzyło mi 
dość niepokojów i zgryzot. Nadszedł czas rozliczeń.
Choć stanowisko Karola podobało mi się, pragnąłem nadal zachować powściągliwość 
wobec 
jego spraw rodzinnych.
– W tym wszystkim jest jeden szkopuł: mogę się mylić. Cokolwiek sądzę w tej 
kwestii – to 
tylko hipotezy. Nie chciałbym prowadzić cię fałszywym tropem.
– Wydaje mi się – odparł Karol – że widzimy te problemy podobnie. Może nawet 
bardzo 
podobnie. Powtarzam: masz przewagę obserwatora z zewnątrz. Dlatego mocno liczę 
na 
obiektywizm twego spojrzenia.
– Zgoda. Lecz najpierw ty przedstaw swój punkt widzenia.
Karol miał zadowoloną minę. Wciągnął głęboki oddech i rozpoczął:
– Chcąc cię zachęcić do roztrząsania moich spraw, poruszę aspekt nie 
najsubtelniejszy wobec 
ciebie. Cóż zyskałeś przystając na seans? Końcówka roztoczyła przed tobą kuszącą 
panoramę 
wielkiej wygranej, po którą mogłeś sięgnąć samowolnie, bez żadnych zachodów – 
ale czterdzieści 
lat temu. Ukazała ci to, co utraciłeś bezpowrotnie.
– Nie ma w tym żadnej niedelikatności – ośmieliłem Karola.
– Posunę się dalej. Masz siedemdziesiąt lat. Tyle, co ja. Nie twierdzę, że gdyby 
końcówka 
ukazała ci taką drogę życiową, która rozpoczynałaby się od dziś – nie mógłbyś 
osiągnąć jakichś 
wielkich sukcesów. Ale zgódźmy się, że w lepszej sytuacji była 
dwudziestodwuletnia Luiza, którą 
dobre przeczucie natchnęło, by zgłosić się do mej pracowni.
Skwapliwie potwierdziłem.
– Nie znam końcówki Luizy – podjął Karol. – Lecz mogę się dużo domyślać. Skoro 
po tym 
seansie błyskawicznie zapragnęła mnie poślubić – znaczy to, że przeżyła próbkę 
swojej 
przyszłości, która jej się spodobała. Zresztą to twoje spostrzeżenie, z 
pewnością słuszne. Przeraziło 
mnie ze względu na Luizę. Przymierzyłem do siebie: za nic w świecie nie 
chciałbym wiedzieć, co 
mnie spotka jutro, za tydzień, za rok...
Poczułem się rozgrzeszony. Teraz mogłem podtrzymywać temat.
– Pani Luiza znalazła się w uprzywilejowanym położeniu: czas jej końcówki 
pokrywał się z 
czasem zegara. U mnie zaś była to przepaść czterdziestu lat.
– Masz rację – przytaknął Karol. – Byłby to bardzo szczególny wypadek 
zrealizowania swojej 
końcówki w pierwszoplanowym życiorysie. Luiza pokierowała własnym losem tak, aby 
nie wypaść 
z końcówki. Osiągnęła to samo, jak gdyby w ogóle się z niej nie przebudziła. Tym 
sposobem dwie 
równoległe drogi życiowe (przypadek twój i wszystkich moich klientów wnoszących 
reklamacje) 
sprowadziła do wspólnego mianownika.
– Czyli odwołała tę swoją nieznaną przyszłość – wtrąciłem – która byłaby jej 
udziałem, gdyby 
nie zdecydowała się śmiało zaingerować w bieg spraw.
– Zreasumujmy – zaproponował Karol. – Według naszej hipotezy, Luiza odbyła seans 
na tych 
rozstajach dróg, na których ty znajdowałeś się czterdzieści lat temu. Dlatego 
nie musiała tylko 
ograniczać się do zgadywań: „Co by było, gdyby?” I podporządkowała nurt życia 
własnej woli. 
Ponieważ jej drugi życiorys rozpoczynał się nie w przeszłości, lecz od chwili 
bieżącej – swobodnie 
wpłynęła w ten strumień wydarzeń, czyniąc go swym pierwszoplanowym życiorysem
Teraz mogłem włączyć się z czymś przyjemnym dla Karola:
– No cóż... Powinieneś się cieszyć. Pani Luiza wybrała i nadal wypełnia ten 
wariant swej drogi 
życiowej, który jest waszą wspólną drogą. Co mogę sądzić logicznie? Że zyskasz 
ogromną sławę i 
uszczęśliwisz ludzkość – jak twoja żona zapowiedziała. Zrozum: ona tego nie 
przewiduje – tylko 
wie na pewno!
Karol zastanawiał się dłuższą chwilę.
– Powinienem zaprzeczyć, choćby przez skromność – odparł posoli. – Nie zrobią 
tego. Po 
prostu wydaje mi się, że jest właśnie tak, jak mówisz. Zresztą, gdybym w to nie 
wierzył – po cóż 
miałbym trawić szmat życia na ustawicznym doskonaleniu skrzynki snów? I znosić 
tyle afrontów 
od ludzi, którym ani krztyny zła nie wyrządziłem?
Zbierałem myśli.
– Trzon naszych rozumowań jest chyba prawidłowy. Natomiast w szczegółach 
błądzimy po 
omacku. Zauważyłeś, że pani Luiza nazwała moich kosmitów dobroczyńcami?
– Tak. Ale to chyba przypadkowe. Nie wyobrażam sobie, by o Dolinie Kopernika 
wiedziała 
cokolwiek z innego źródła.
– Ja też tak sądzę – zgodziłem się. – Lecz za innymi poszlakami stoją jakieś 
konkrety. Choćby 
wykrzyknik o karierze Stasia... Jaki udział przypadnie mu w tej sprawie?
Karol się rozczulił.
– Mój syn... – powiedział miękko. – Oby mu się poszczęściło!
Wróciwszy do kraju czyniłem wszystko, by Doliną Kopernika zainteresować sfery 
naukowe i 
organizacje międzynarodowe. Nic z tego nie wyszło, bo nie dawano mi wiary. Z 
czasem pamięć 
niesamowitego seansu zacierała się i we mnie. Raz po raz jeszcze chodziło mi po 
głowie, żeby 
napisać o tym powieść i w niej powtórnie odnaleźć lądowisko kosmitów, nawiązać z 
nimi łączność, 
wysłać poselstwo do ich ojczyzny. Lecz i to odkładałem w nieskończoność.
Aż nagle pewnego dnia na ustach całej ludzkości znalazł się Staś. Tę radość 
powszechną 
przeżyłem tym mocniej, że siedem lat wcześniej, podczas jedynej bytności u 
Karola w 
Guadalajarze, przejąłem się sprawami tych tajemniczych seansów i robiłem co 
mogłem, aby 
podtrzymać jego wiarę w przyszły sukces. Przyjacielską depeszę zaadresowałem: 
ESTANISLAO 
POJORSKI NAJSŁYNNIEJSZY FIZYK WSZECHCZASÓW PLANETA ZIEMIA. Dla nie 
wtajemniczonych tylko imię, nazwisko i miejsce pobytu dziewiętnastoletniego 
geniusza brzmiały 
naturalnie. Zbędne było podkreślanie jego wielkości.
Jedynie Karol wiedział, dlaczego tak napisałem. Przecież mi się zwierzył z 
okrzyku Luizy, 
która niegdyś nieopatrznie wyjawiła pierwsze słowa tej prawdy przyszłości, 
srożąc się, skoro Staś 
przyniósł trójkę z fizyki. Teraz obaj wiedzieliśmy dokładnie, co miała wówczas 
na myśli.
Mógłbym także nawiązać do tego, co wyznał mi bez chełpliwości, po prostu tak, 
jak czuł: że 
jest największym psychologiem w dziejach. On tylko to sobie uroił. Wszakże tą 
właśnie okrężną 
drogą, poprzez eksperymentowaną z takim zacięciem końcówkę, utorował zwycięstwo 
dziełu, 
które ongiś zarzucił pięć minut przed dwunastą.
Osobą, którą końcówka doprowadziła do celu wytyczonego najbardziej 
konsekwentnie, była 
Luiza. Zrozumiałem ją w pełni dopiero teraz. W podobnej wizji, namacalnej w 
każdym szczególe, 
w jakiej ja przeżyłem swoją zaprzepaszczoną szansę – ją olśniło własne 
przeznaczenie: ślub z 
Karolem i syn zrodzony z tego związku, postawiony na piedestale wdzięczności, 
jaką dziś składa 
mu pięciomiliardowa ludzkość za proste, naturalne, bezbolesne wyzwolenie nas z 
kajdan Czasu.
KONTRA
Jeszcze nie przebudziłem się dobrze. Opadły mnie uparte myśli, którymi 
żonglowałem przed 
zaśnięciem. „Lepszy świat”... „Szczęśliwy świat”... Co tam było dalej?
Jakże liczni chcieli tego samego przede mną! Jednych spalono na stosie, inni się 
zniechęcili, 
albo tknięci szaleństwem widzieli wszędzie miraże dobrotliwych zjaw, w jakie 
przemieniał! 
przyjaciół i wrogów. I jeszcze wiele, wiele innych przeznaczeń rozdzielał ślepy 
los nam – 
ZBUNTOWANYM, A UFNYM. Wstrząsam się na samą myśl, co by to było, gdyby oni – 
wszyscy 
razem i każdy z osobna – przemówili naraz wszystkimi głosami. Ci zapomniani 
wczoraj, nie 
zrozumiani dziś.
Ale moja wiara w prawdziwie ludzki świat zwycięży – upieram się. – Przecież nie 
jestem sam.
„Inni także niebyli sami” – podszeptuje mi jakiś niegodziwy zwid bez twarzy. 
Walczę z nim 
ostatkiem sił. Jak długo to trwa? Nie wiem. Aż wreszcie, rozbudzony ze snu na 
tyle, by przetrzeć 
oczy, podnoszę się na łokciu.
Nadal śnię, lecz teraz coś zgoła innego. Gdzieś zniknął mój zwykły świat 
prostych sprzętów i 
więziennej ciszy. Najpierw uderzają we mnie dźwięki: niegłośne, ale 
wszechobecne, rozproszone, 
natarczywe, a przede wszystkim – bardzo obce. Nie ma w nich żadnej zrozumiałej 
sekwencji ani 
ładu. Coś jak tykanie zegara, poświst wiatru, chrobot myszy, przepływ cieczy w 
rurach 
kanalizacyjnych. Odczuwam, że te dźwięki są jakby umyślnie ściszone, łagodne, i 
że mi nie 
przeszkadzają.
Spoglądam w górę. Dawny sufit zniknął. Miejsce białej tynkowanej płaszczyzny nad 
moją 
głową zajmuje gąszcz najrozmaitszych urządzeń: jakieś skrzynki, zasobniki, 
przyrządy pomiarowe 
dyskretnie błyskające od czasu do czasu, przewody i przejrzyste rury rozedrgane 
mgiełką. Ani 
śladu dawnych prostych ścian: otacza mnie wklęsła powierzchnia walca. Podłoga 
już nie z desek, 
lecz z nieokreślonej kremowej substancji, szorstkością przypominającej beton. 
Całe pomieszczenie 
wygląda jak jednolita bryła odlana z tego tworzywa. Wystrój wnętrza sprawia 
wrażenie jakiegoś 
laboratorium.
Opuściwszy rękę, którą się podpierałem, ostrożnie dotykam podłogi. Jest 
chropowata i 
zaskakująco ciepła. Przechylam głowę w dół i stwierdzam, że nie leżę na swojej 
starej pryczy – 
tradycyjnie tak nazywanej, choć była posłaniem raczej wygodnym. Zastąpiło ją coś 
w rodzaju 
elastycznego tapczanu. Ten dziwny, zwariowany sen narzuca mi tylko scenerię. Ale 
myśleć mogę 
według własnego uznania. Korzystam z tego. Chcę wstać, by lepiej zbadać 
otoczenie. Ale cóż to? 
Mogę swobodnie poruszać rękami i nogami, nawet obracać się do woli – lecz na tym 
koniec.
Więc nie mogę opuścić osobliwego łoża, które – jak się właśnie teraz przekonuję 
– stanowi 
nagromadzenie skomplikowanych urządzeń: pojemników, przyrządów rejestrujących, 
kabli i 
jakichś instalacji elektronicznych. Nie uwierają mnie: są tak elastyczne, że w 
dotyku prawie 
niewyczuwalne.
Sen nadal się nie zmienia. Mogę szczegółowo obserwować otoczenie, w którym 
niepodzielnie 
panuje nuda i jednostajność: żadnych postaci, żadnej akcji. Nie mam też tego 
wewnętrznego, 
uzupełniającego wyczucia sytuacji, jakie prawie zawsze towarzyszy marzeniom 
sennym.
Ten szeroki margines powinienem sam wypełnić. A jednak nie chce mi się. Może 
dlatego 
raptownie pragnę się obudzić. Lepsza rzeczywistość, nawet więzienna, niż takie 
zawiśnięcie w 
próżni. Nagli mnie zresztą pisanie pilnie potrzebnej odezwy, na którą czekają 
tam – po drugiej 
stronie muru. Uniósłszy głowę, potrząsam nią mocno. Zamykam oczy, a potem 
otwieram je 
szeroko. Nic nie zmienia się wokół mnie. Szukam wzrokiem towarzysza celi. Jego 
leże powinno 
stać naprzeciw mojego, z lewej strony okna. Nie zostało nic z tych rzeczy. Nie 
ma okna ani rogu 
celi. Cylindryczna ściana, nic więcej. Mimo to, wołam:
– Zbudź się, Waldek! Chcę zakończyć odezwę mocnym akcentem. Pomożesz mi.
Wyraziście słyszę każde swoje słowo. Zamiast Waldka, odpowiada mi Głos:
– Wzywasz na próżno. Nie nadszedł jego czas.
– A kiedy nadejdzie? – pytam, byle nie stracić łączności z Głosem, która wydaje 
mi się oknem 
na świat.
– Za sześć tysięcy lat czasu ziemskiego.
Podrywam się na równe nogi. Teraz nic mi w tym nie przeszkadza. Nawet nie czuję, 
bym 
pokonał jakikolwiek opór przy unoszeniu się ze swego leża. Postąpiwszy krok 
naprzód, przystaję. 
Robię obrót w miejscu, by ogarnąć wzrokiem dostępny mi świat. Jest przedłużeniem 
mojego snu. 
Uważnie przyglądam się sobie. Zamiast piżamy okrywa mnie obcisły kostium jakby z 
gumy, 
szczelnie przylegający do ciała. Tu i ówdzie tkwią w nim jakieś okrągłe tarczki; 
może liczniki 
przyrządów umieszczonych poza mną. Tylko twarz mam odsłoniętą. Podnoszę ręce do 
czubka 
głowy i wtedy macam miękki hełm, ledwo wyczuwalny pod palcami.
– Pytaj o co chcesz – słyszę.
To mnie przeraża. Głos czyta w moich myślach. Zbieram się odwagę, by wyrzucić 
szybko:
– Wolność pytania o wszystko jest jedną, ze swobód poręczonych konstytucją. Mam 
to w 
nosie. Żądam prawa do uczciwej, rzetelnej odpowiedzi na każde pytanie postawione 
dzierżcom 
władzy. Za to żądanie odsiaduję karę.
– Nie podlegasz władzy – mówi Głos. – Możesz dowolnie korzystać z zasobów 
informacji 
Banku Pamięci.
– Czy również informacji politycznej?
– Tak.
To mi dopiero fantazja!! Chcę sprawdzić, czy takie rzeczy są możliwe choćby we 
śnie:
– Wyjaw mi wobec tego, co się stało z Rudym Lisem od czasu, gdy zniknął z 
aresztu 
domowego.
– W nocy poprzedzającej wyznaczoną rozprawę sądową został wyprowadzony w 
przebraniu i 
odwieziony do Schronu Państwa, gdzie przyjęto go z honorami. Tam konferował z 
grupą głównych 
przywódców przez resztę nocy i cały następny dzień. Z jego poduszczenia 
rozszerzono o dalszych 
dwadzieścia sześć osób listę proskrypcyjną bojowników zamieszanych w 
przygotowanie 
przewrotu. Cztery spośród nich zawiniły jedynie tym, że osobiście naraziły się 
Rudemu Lisowi. 
Reszta nie przygotowywała przewrotu – tylko ujawnienie przecieków informacji nie 
przeznaczonych dla ogółu. Aresztowano ich pojedynczo w ciągu dwóch tygodni, by 
zapobiec 
panice wśród Kontry.
Kłębią mi się pod czaszką najgorsze przekleństwa. Pytam tylko:
– A Rudy Lis?
Głos ciągnie:
– Rudy Lis otrzymał order „Za bezwzględność”. Po dekoracji schowano order w 
archiwum, bo 
i tak nie miałby potem sposobności paradować w nim. Z doklejoną brodą, 
ucharakteryzowany nie 
do poznania, z dokumentami na nazwisko Johna Flinta odleciał do Buenos Aires. 
Stamtąd...
– Na razie dość. Powtórzysz kiedy zechcę, do końca?
– W każdej chwili.
To jedna z tajemnic najściślej strzeżonych, gdyż popieranie zamordyzmu Rudego 
Lisa 
kompromituje kilka osobistości na świeczniku. Cieszę się, że teraz będę wiedział 
najważniejsze: 
gdzie i w jakiej roli ukrywa się Rudy Lis. Muszę to przekazać za mur! Ale 
jeszcze raz sprawdzę 
Głos, by rozwiać ostatnie wątpliwości.
Dzięki rozmaitym kontaktom, znam trochę tajemnic państwowych. Dotyczą prywatnego 
życia 
dygnitarzy, nie ujawnionych bogactw kopalnych, nakazów i zakazów wynikłych z 
politycznych 
zależności od zewnętrznych mocodawców. Dla siebie nie potrzebuję ich zupełnie: 
jestem 
filozofem, przeobrazicielem ładów społecznych, a nie – szpiegiem. Ale mogę 
przekonać się, czy 
Głos mnie oszukuje.
Egzamin wyjaśnił, że zyskałem nieskrępowany dostęp do całej piramidy informacji 
– aż po jej 
wierzchołek, odsłonięty jedynie dla kilkunastu uprzywilejowanych. Co z tym 
począć? 
Przypominam sobie sprawę Rudego Lisa. Muszę ją poznać do końca i przekazać za 
mur.
– Nie ma muru – oznajmia Głos. – Informacji też nie masz dokąd przekazać.
Denerwuję się. Znowu? Co u licha? Głos najwyraźniej przechwytuje moje myśli. 
Jest to tak 
niepokojące, że boję się spytać. Wolę poznać problem podstawowy.
– W jakim mieście jestem?
– W żadnym.
– Na wsi?
– Też nie. Lecisz w pojeździe kosmicznym.
– Poza Ziemią?
– Zbliżasz się do epsilon Indianina.
Skaczę na równe nogi. Żarty? Porządkuję w głowie wszystko, co wiem o tej 
gwieździe.
– Tak. Przeszło jedenaście lat świetlnych od Ziemi – Głos beznamiętnie 
potwierdza moją myśl. 
– Gwiazda ciągu głównego, podobna do Słońca. W jej układzie planetarnym może 
istnieć życie.
Ciarki przechodzą mi po ciele.
– Czy jestem więźniem? – pytam.
– Nie.
– Straceńcem?
– Jesteś dowódcą „Pegaza”, pilotem wielkiej żeglugi galaktycznej.
– Bzdura! – wybucham. – Przecież ja się na tym nie znam.
Głos objaśnia, spokojnie jak zawsze:
– Mózg krystaliczny wytypował ciebie, odrzucając setki innych kandydatur. 
Nawigację zna 
pilot automatyczny. Ty podejmujesz decyzje nie związane z techniczną stroną 
lotu. Odpowiadasz 
przed historią i przed swoim sumieniem. Ci, którzy zadysponowali tobą, dawno 
umarli.
Włosy jeżą mi się na głowie. Odpowiadać przed historią... Za ideę – tak. Ale za 
jakąś wyprawę, 
o której dopiero co się dowiaduję?
Za nic w świecie nie chcę spytać, z jaką prędkością odbyłem tę podróż. Panicznie 
boję się 
dowiedzieć, jakie jest skrócenie mojego czasu; czy podczas mego snu 
hibernacyjnego upłynęły na 
Ziemi setki, czy może tysiące lat. Właściwie co za różnica: obcość wcześniejsza, 
obcość 
późniejsza... Ale mogę się łudzić, że ta wcześniejsza będzie mniej odpychająca. 
Ponadto nie wiem, 
czy wrócę na Ziemię. Czy to jest fizycznie możliwe, i czy zaprogramowane.
– Nie odpowiadaj moim myślom – rozkazuję na wszelki wypadek.
– Zapoznaj się ze szpulą instrukcji – mówi Głos.
Okrągłe pudełeczko w zasięgu mojej ręki miga zielonym światełkiem. Obracam głowę 
w tamtą 
stronę. To wystarczy, by Głos mnie pouczył.
– Kiedy wdusisz błyskający guzik, uzyskasz dane podstawowe: mapy, wykresy, 
tabele, spis 
wymaganych badań, charakterystykę celu eksploracji układu planetarnego; w ogóle 
wszystko, co 
się wiąże z wyprawą.
Lecz nie z moim losem – przebiega mi przez głowę. – Może to lepiej. Nie wiem 
czemu, ale złe, 
bądź nawet tragiczne wieści wolę usłyszeć od Głosu, niż poznać z tamtej 
instrukcji. Zapytuję:
– Czy mam się już zapoznać z tymi danymi?
– Do sześciu godzin.
Oddycham z ulgą. Więc mogę bez pośpiechu pogadać z Głosem. Zaprogramowano go na 
dostarczenie mi każdej żądanej informacji.
– Nie odpowiadaj moim myślom – ponawiam na wszelki wypadek. – A teraz pierwsze 
pytanie. 
Dlaczego złamano prawo, i to dwukrotnie: pozwalając mi nie odsiedzieć wyroku 
oraz wysyłając 
mnie – bez żadnego powiadomienia – poza Układ Słoneczny?
– Odpowiedzieć wyczerpująco?
Skinąwszy głową, wymawiam głośno:
– Tak.
– Byłeś skazany na piętnaście lat więzienia. W twoim kraju i w twoim czasie to 
był najwyższy 
wymiar kary. Specjalnie jego dotyczyły dwa orzeczenia Kodeksu Podstawowego: 1. 
Skoro wyrok 
się uprawomocni, nie podlega żadnej amnestii; 2. Odsiadywanie kary nie może 
zostać przedłużone. 
Ludzie, którzy spędzili w więzieniu tyle czasu, potem na ogół zachowywali się 
lojalnie. Postarzali 
ponad wiek, przygaszeni. Starano się o to metodami, jakich doświadczyłeś na 
sobie. Ale w epoce, 
która wydaje się tobie wczorajszym wieczorem przed zwyczajnym zaśnięciem, 
prowadzono usilne 
badania nad przedłużeniem życia oraz zahamowaniem procesów rozpadu do późnej 
starości. Ze 
względów politycznych trzymano je w tajemnicy. Wyniki tych prac dawały rękojmię, 
że wyjdziesz 
na wolność jako człowiek młody, pełen zapału i energii życiowej. W tym położeniu 
ty oraz 
niektórzy inni więźniowie stawaliście się groźni dla reżimu. Dotyczyło to tylko 
politycznych; bo 
kryminalistów można zastraszyć, przekupić, ugłaskać. Zastanawiano się nad 
zgładzeniem was, ale 
to mogło przynieść więcej szkód niż pożytku: byłoby niepopularne.
W tym miejscu przerywam Głosowi:
– Przemawiasz w naszych kategoriach; czyli Kontry. Powiedz, kto cię 
zaprogramował.
– Technolodzy. Jestem biuletynem specjalnym dla eksploratorów gwiezdnych. 
Reżimowa 
propaganda i kamuflaże polityczne już cię nie dotyczą. Nie zagrażasz nikomu z 
epoki, która jest 
odległą historią.
– Mów dalej – zachęcam Głos, który mówiłby i bez tego.
– Racja stanu państwa wymagała, byście nie wrócili do społeczeństwa. Tymczasem 
nadarzyła 
się sposobność, by najniebezpieczniejszych spośród was wykorzystać zgodnie z 
potrzebami 
ludzkości. To posunięcie miało – waszym kosztem – złagodzić wyrok historii na 
władzę niewiele 
dbającą o postęp czystej nauki.
W myśli zleciłem Głosowi, aby przerwał. „Racja stanu państwa”, „wyrok 
historii”... To było w 
innym świecie, do którego żadna droga nie mogła mnie zaprowadzić. Tam, 
nieskończenie daleko, 
ugrzęzły ideały, które kochałem, o które walczyłem. Musiały zwyciężyć. Ale jak 
szybko? Ilu 
nieugiętych, zdecydowanych na wszystko, gardzących własnym losem, pozostawiono 
na Ziemi? ilu 
wyszło z więzień?
Potencjał gospodarczy ludzkości stać było wtedy na wysłanie kilkudziesięciu 
relatywistycznych statków przestrzeni. Zapewne skończyło się na kilkunastu, gdyż 
tylko niektóre 
państwa chciały w tym uczestniczyć. Czy wszystkie załogi składały się z 
buntowników? Jak były 
liczne?
Wiedziałem, że starczyło miejsca zaledwie dla garstki spośród tych najlepszych, 
najpotrzebniejszych swojej epoce. Moje myśli uleciały do nich. Doszukałem się 
paru inżynierów, 
jednego fizyka, dwóch biologów. Brakło tam astronomów i radioastronomów, 
astrofizyków, 
cybernetyków, pilotów rakietowych. Czy załogi statków międzygwiezdnych mogły 
składać się z 
samych humanistów? Widocznie mogły, skoro ja jestem dowódcą okrętu. Mózg 
krystaliczny 
wytypował mnie spośród setek kandydatów! Chyba zaprogramowano go według wskazań 
polityki, 
a nie – nauki. Z drugiej strony, wyprawy międzygwiezdne nie były przecież 
jedynym sposobem 
pozbycia się ludzi niewygodnych...
Wzbiera we mnie bezsilna wściekłość. Nie kieruję jej do ludzi: po tych, którzy 
podstępnie 
wysłali mnie na banicję, spodziewałem się każdej podłości. Pierwszy raz w życiu 
zawładnął mną 
pusty, niedorzeczny żal do przyrody, że jest źle urządzona. Że jej prawa – z 
samej swojej struktury 
ani złe, ani dobre – są takie zimne i niewzruszone. Że nie znają wahań, załamań, 
ustępstw, 
przypływów srogości i miłosierdzia. Że spełniają nieodwracalne skutki ludzkich 
postanowień.
Czy pozostałem sobą? Czy może być tym samym dawnym „ja” osobowość człowieka 
wyobcowana ze świata, który ją zrodził? Nie znajduję odpowiedzi. I dobrze wiem, 
że Głos także mi 
jej nie użyczy.
Przemagam się, by spytać:
– Jaka data jest dziś na Ziemi?
– Trzynasty grudnia roku 5278.
Zaciągam się mocnym oddechem – raz, drugi, trzeci. Nie wiem co począć, aby 
wytrzymać to 
uderzenie. Najchętniej wybiegłbym i popędził na przełaj – pod wiatr, w deszcz, 
pod grzmoty... U 
mnie trzynasty grudnia. Zima? Śnieg? Trzy tysiąclecia techniki odmieniły 
wszystko nie do 
poznania, to pewne. Rozkład klimatów jest taki, jaki zaprogramowali ludzie.
Bez głębszego zastanowienia rzucam:
– Powiedz, czy w prawach przyrody jest taki kruczek, który pozwoli – obojętnie 
jakim kosztem 
– zwrócić mnie mojej epoce na mojej Ziemi?
– Wrócisz za dalsze trzy tysiąclecia albo nie wrócisz w ogóle.
Czyż mogłem się spodziewać innej, „nowocześniejszej” odpowiedzi? Głos jest – tak 
samo jak 
ja – produktem mojej epoki i magazynem ówczesnej wiedzy. Nie ma pojęcia o tym, 
co odkryto 
później.
Nagle odczuwam chęć – porozmawiania z Ziemią. Za dwadzieścia dwa lata dostanę 
odpowiedź.
Głos odpowiada, choć nie zapytany wprost:
– Nie mamy tak silnej radiostacji. Możemy tylko odbierać audycje z Ziemi wysłane 
kierunkowo, umyślnie dla nas.
Będę próbował pochwycić sygnały, to jasne. Ale na razie chcę przetrawić to, co 
zostało 
zaplanowane. Mąci mi się w głowie. Powrót. Ziemia, osiemdziesiąty któryś wiek... 
Dla moich 
pojęć pusty, ahistoryczny przystanek. Co innego dla ludzkiej kultury. Lecz ja 
nie jestem sondą 
historiozofa – tylko czującym człowiekiem, przypisanym do czasu, kraju i 
wydarzeń jednego 
pokolenia. Moja metryka zatrzymała się tam, w dniach poświęceń i zmagań o lepszą 
przyszłość. 
Czy również o tę z ósmego tysiąclecia? Na pewno. Ale bezpośrednio wyrzeźbiły 
kształt tamtej 
obcej epoki nowe zmagania nowych pokoleń bojowników, których pochłaniały inne 
problemy, 
rozpalały inne nadzieje, uskrzydlały inne cele. Cóż mogę wiedzieć o tych 
sprawach – ja, lokator 
dwudziestego trzeciego wieku?
Dziwna rzecz. Na Ziemi marzyłem o przyszłości ludzi. Dalekiej, choćby 
najdalszej. Jeszcze 
dziś, kiedy mówiłem: „Zbudź się, Waldek, pomożesz mi zakończyć odezwę” – mocno 
wierzyłem, 
że walczę o wszystkie przyszłe dni i przyszłe lata Ziemi, nawet te 
niewyobrażalnie odległe, dla 
których my będziemy jakimś paleolitem... A teraz sześćdziesiąt wieków 
przygniotło mnie. Chyba 
dlatego, że przedtem, ilekroć widziałem przyszłość ludzkości – nie przymierzałem 
jej do siebie. Ta 
przyszłość miała być przecież władztwem innych ludzi:
Ocknąwszy się z tych dumań, pytam:
– Jakim sposobem czytasz w moich myślach?
– Masz na głowie mikroskopijne czujniki rejestrujące bioprądy mózgu. Komputer je 
opracowuje. Jak wiesz, encefalogramy prognostyczne łatwo sporządzano na Ziemi...
Tego akurat nie wiem. Głos ciągnie:
– Lecz stosowanie ich dopuszczano rzadko, w odosobnionych wypadkach. Nie 
przejmowali się 
tymi ograniczeniami tylko sami prawodawcy, bo stali poza wszelką kontrolą.
Wystarczy mi. Żałuję, że nie jestem w więzieniu, skąd mógłbym tę wiadomość 
przesłać za 
mur.
W dalszym dialogu z Głosem dowiaduję się o mojej ekipie i samej wyprawie. Potem 
poznaję 
całą załogę, choć tylko na obrazku: w świetle telewizora. Kolejno wpływają na 
polowy ekran 
nieruchome twarze kobiet i mężczyzn, zastygłe latami snu.
W trzynastoosobowej grupie jest aż dziewięć kobiet. Taka „babska ekspedycja” 
dziwi mnie. 
Lecz przekonuję się wkrótce, że to nie przypadek. Poszukujemy dogodnych obszarów 
osiedleńczych. Więc jesteśmy zalążkiem nowej ludzkości – oczywiście 
potencjalnie. Z tym wiąże 
się wybór układu epsilon Indianina. Promieniowanie tej gwiazdy, tylko trochę 
chłodniejszej od 
Słońca, mogło którejś z tamtejszych planet zapewnić klimat typu ziemskiego. 
Mogło, lecz przecież 
nie musiało. Zważywszy różnorodność przyrody Wszechświata – nadzieja spotkania 
globu, gdzie 
człowiek czułby się swobodnie pod gołym niebem, jest nikła.
Mam zdecydować, czy tu zakończyć kosmiczny rejs także w wypadku, jeśli jedyną 
szansą 
zamieszkania będzie tworzenie sztucznych siedzib pod kloszami. „Pegaz” wiezie 
sprzęt potrzebny 
do wzniesienia stacji, która zapewni nam elementarną wygodę na czas 
nieokreślony. Surowców do 
syntetyzowania żywności starczy na wiele lat. W tym czasie możemy z pomocą 
brygad robotów 
przetwórczych stworzyć najkonieczniejszy przemysł. Później da się rozbudować go 
dowolnie, w 
miarę rosnących potrzeb.
Sensowność takiego pokierowania naszym losem zależy od wielu czynników 
związanych i z 
charakterem samej planety, i z postanowieniem ludzi, podjętym nie tylko za 
siebie samych, lecz i 
za przyszłe pokolenia. Spędzić życie w zamkniętym pudle? Buntuję się przeciwko 
takiej 
kapitulacji. A zarazem wiem, że nie zechcę narzucić swej woli załodze.
Szukanie szczęścia w jeszcze innych systemach planetarnych jest także bardzo 
niepewne. Ale 
mamy też inne wyjście: wrócić na Ziemię, chyba w dalszym ciągu zaludnioną, 
wszakże dla nas – 
dotkliwie obcą. Tamci ludzie, bogatsi o sześć tysięcy lat, będą światem 
hermetycznie zamkniętym 
wobec wszystkich odczuć, w jakich wzrośliśmy.
Tymczasem dowiaduję się, że otrzymam z Ziemi komplet danych o sąsiednich 
układach 
planetarnych. Jest to niezwykle cenne. Rejsy na chybił trafił w Kosmos są bardzo 
niepewne. 
Wprawdzie astronauta pogrążony w letargu starzeje się znikomo; z tego punktu 
widzenia można 
podróżować od gwiazdy do gwiazdy nawet kilkaset – lat. Kryją się za tym jednak 
inne zagrożenia. 
Powrót organizmu ludzkiego ze stanu anabiozy do czynnego życia jest zawsze 
rokowany, ale nigdy 
– całkowicie pewny. Kiedy opuszczaliśmy Ziemię, prawdopodobieństwo nieudanych 
hibernacji 
przy locie non stop bez budzenia, trwającym kilkanaście lat, szacowano na około 
pięć promili. Była 
to ocena probabilistyczna, związana z samą strukturą działania tak wysoko 
zorganizowanego 
układu materialnego, jakim jest mózg człowieka. Uczeni sądzili, że tego ryzyka, 
jako wynikłego z 
charakteru samych procesów biologicznych, nie da się usunąć ani nawet 
zmniejszyć. Dochodziła 
możliwość błędów w działaniu aparatury, trudniejsza do ujęcia w liczby. Śmierć 
mogła nastąpić w 
każdej fazie snu, ale najniebezpieczniejsze było samo usypianie oraz budzenie 
załogi. Dlatego 
wielokrotne „ożywianie” astronautów nie wróżyło sukcesu założenia pozaziemskiej 
kolonii 
osiedleńczej.
Muszę przemyśleć skład załogi. Imiona i nazwiska mówią mi niewiele, twarze 
również. Nie 
mam tu nikogo z przyjaciół. Waldek, towarzysz walki i więziennej celi, leci w 
takim samym 
pojeździe po innych bezdrożach nieba, znacznie dalej. Tadzio, Krzysztof, Wiktor 
– wtedy mieli 
zostać wysłani podobnie. Jednego z moich obecnych astronautów spotkałem 
parokrotnie na Ziemi, 
drugiego znałem z opinii. Walczyli w Kontrze. Trzeci był bojownikiem w innej 
części świata, co 
wyjaśnił mi Głos. Z dziewiątki kobiet znałem Teresę: żonę mego przyjaciela, 
którego aresztowano 
wcześniej. Nie wiadomo, co się z nim stało. Leciały z nami jeszcze dwie żony 
naszych 
buntowników, same także mocno związane z Kontrą, i jedno małżeństwo. Reszta 
kobiet to uczone, 
z których trzy podobno zgłosiły się dobrowolnie, a dwie uprowadzono podstępem.
Nie chcę statystować przy budzeniu Andy. Choć prognoza medautomatów jest 
pomyślna, 
bardzo się przejmuję. Wiem, że każde następne „ożywianie” kolegów też będzie dla 
mnie 
przeżyciem szarpiącym nerwy.
Również nie chcę, by pierwsze przytomne spojrzenie Andy padło na mnie. Kiedy 
Głos mi 
oznajmia, że jest powiadomiona o wszystkim i czeka na mnie, wpadam w świetny 
nastrój. 
Widocznie byłem rozdrażniony silniej, niż zdawałem sobie z tego sprawę. W tej 
chwili myślę nie o 
Andzie, lecz o całej załodze. Mocniej niż dotąd czuję się odpowiedzialny za tych 
dwunastu. Z 
drugiej strony – odwrotnie niż przed kilkoma minutami – przywracanie 
hibernowanych do 
świadomości wydaje mi się zwykłym porannym budzeniem po zdrowym śnie. Korci 
mnie, żeby 
przywołać wszystkich: za kwadrans rozgwarzą smutną ciszę – rota gwiezdnych 
wędrowców 
zdanych na wspólny los.
Wzdragam się przed podjęciem pochopnej decyzji: nie przemawiają za nią żadne 
racjonalne 
względy. Winda przenosi mnie o trzy kondygnacje. Kieruję się wskazaniami Głosu, 
choć i tak 
trafiłbym, bo ze szpuli instrukcji znam rozkład pomieszczeń, przejrzysty i łatwy 
do zapamiętania.
Anda jest uprzedzona, że zaraz wejdę. Wie o mnie tyle, iż nie muszę niczego 
wyjaśniać. 
Witamy się uśmiechem, w którym nie ma odrobiny sztuczności. Anda żywym ruchem 
ręki 
wskazuje mi miejsce obok siebie
Wciąż jeszcze w kostiumie hibemacyjnym, który sylwetkę kobiety upraszcza do 
sztampy 
astronautów, ma pod hełmem twarz letargicznie bladą. Wygląda jak po nie 
przespanej nocy. Może 
dlatego jej nos wydaje się bardziej wydatny, a łuki brwi mocniej ściągnięte ku 
powiekom. Jest to 
porównanie ze zdjęciem Andy sprzed odlotu. Poznałbym ją tylko po bursztynowych 
oczach, jakich 
nigdy dotąd nie spotkałem.
Odzywa się:
– Jak to dobrze, iż jesteśmy u celu.
Zaskakuje mnie tym. Lecz rychło uprzytamniam sobie, że Anda leci z własnej 
chęci. Dla mnie 
lot jest banicją. A dla niej – upragnionym sukcesem życiowym. Wypowiadam tę 
uwagę głośno.
– Wiem – mówi tak, jakby liczyła, że usłyszy właśnie to. – Ciebie uprowadzono. 
Jak większość 
załogi. A ja o niczym nie marzyłam gorącej. Od dzieciństwa. I do końca 
wierzyłam, że polecę. 
Było dużo chętnych. Och, jak dużo! Jedni walczyli o swoje miejsce uczciwie, inni 
szli na całego, 
bez skrupułów. Ja położyłam wszystko na jedną kartę: w dociekliwości, w 
zachłanności badań i 
odkryć. Lecz to było kosztem życia osobistego, wypoczynku, snu. A teraz wyspałam 
się za 
wszystkie czasy...
Roześmiana twarz Andy przypomina mi historyczne zdjęcie pierwszej kobiety w 
Kosmosie. 
Wiem, że to specyficzne podobieństwo, powiedziałbym – nastrojowe.
Nasuwa mi się refleksja:
– Mówisz, że było tylu chętnych na każde miejsce w statku. Więc dlaczego dwie 
uczone, nie 
związane z Kontrą, zabrano wbrew ich woli?
– Polityka... – melancholijnie odparła Anda. – Nie zwalczały ustroju 
bezpośrednio, ale głosiły 
poglądy niemiłe koryfeuszom władzy. Poglądy naukowe, filozoficzne, a w 
konsekwencjach także 
społeczne.
– Prócz tego pamiętaj – dodaje – że normalnej eksploracji obcych układów 
planetarnych 
służyły statki fotonowe o standardowej prędkości międzygwiezdnej 0,5 c, czyli 
połowie prędkości 
światła. W tych wyprawach – znacznie tańszych – czas ziemski różnił się 
nieznacznie od czasu 
astronautów, którzy wracali po kilkudziesięciu latach. Natomiast loty z 
chyżością dwustu 
dziewięćdziesięciu kilku tysięcy kilometrów na sekundę nazwano wprosi zsyłkami 
politycznymi. 
Tak, to przykre – westchnęła – że z pionu tych, którzy nie znajdą terenów 
osiedleńczych i wrócą na 
przyszłą Ziemię, skorzystają historycy, socjologowie, badacze minionych kultur – 
ale nie 
przyrodnicy.
– To błędne koło – dorzuca ze smutkiem. – Tak samo w naszym wypadku. Jeśli w tym 
układzie 
jest planeta dogodna dla ludzi – zajęli ją ziemscy astronauci, którzy wyruszyli 
po nas, lecz dotarli 
tu wiele stuleci temu.
– Mogło być także inaczej – wtrącam. – To w razie jeśli Ziemia, do cna 
pochłonięta ładem albo 
bezładem na własnym podwórku, odcięła się od kolonizowania Kosmosu.
– Też możliwe – rzuca Anda bez większego przekonania.
– Czy najpierw starałaś się wziąć udział w takiej „normalnej” wyprawie? – pytam.
– O, tak. Z wielką pasją. Kiedy przegrałam, było mi wszystko jedno; byle 
polecieć. Czasami 
nawet myślałam o tym, żeby się związać z Kontrą, walczyć, dać się zamknąć.
– Per aspera ad astra – uśmiecham się.
– Rzeczywiście. Tym razem, to by się tłumaczyło:
„Przez więzienie do gwiazd”. Ale czułabym się głupio, walcząc za ideę dla 
jakichś ubocznych 
celów, choćby uczciwych.
Anda pyta po dłuższej chwili:
– Dlaczego zbudziłeś właśnie mnie; i nikogo więcej?
Pod świeżym wrażeniem tego, że Głos przechwytuje moje myśli, wpada mi do głowy, 
iż Anda 
potrafi to samo. Szybko otrząsam się z fałszywego skojarzenia. A szkoda! Byłoby 
mi zręczniej, 
gdyby Anda mogła ogarnąć cały wachlarz motywów, różnorodnych i zazębiających 
się, jakie mną 
kierowały.
– Musiałem kogoś zbudzić – zaczynam. – Dlaczego ciebie... Jak to ująć 
najzwięźlej? Najpierw 
eliminowałem tych, którzy jeszcze nie potrzebują się włączyć do akcji...
Wydaje mi się, że jasne oczy Andy powlókł leciutki, ledwo uświadomiony cień 
zawodu. Może 
powinienem powiedzieć, że jej zdjęcie też na tym zaważyło; jak dalece, tego sam 
nie potrafię 
określić. Wyznaję cząstkową prawdę:
– Nie tylko to. Ale skończę rozpoczętą myśl. Odłożyłem na później tych, którzy 
razem ze mną 
walczyli o lepszy świat. Także odpadła Krystyna, jeżeli nie miałem zbudzić jej 
razem z mężem. A 
właściwie musiał to być ktoś z uczonych; czyli spośród was, pięciu kobiet. 
Ponieważ wartość ma 
to, co się czyni z sercem, właściwie pozostały trzy ochotniczki. Spośród nich 
wybrałem ciebie.
Zagaduję po chwili:
– Czy dobrze zrobiłem?
Anda ożywia się.
– Dla mnie świetnie. Przecież marzyłam nie o tym, żeby spać.
– Mamy dużo czasu – rzucam, byle coś powiedzieć. – Jeszcze nie bardzo wiem, od 
czego 
zaczniemy rozpoznanie terenu.
Na twarzy Andy wypływa nieokreślony uśmiech. Zastanawia mnie, czy ją 
zaskoczyłem, czy 
może rozczarowałem. Wyjaśnia to w pierwszym zdaniu:
– Nie mówisz jak dowódca wyprawy. A przecież nim jesteś, z władzą 
nieograniczoną.
– Cóż z tego?
Przypomnienie przez Andę mej nieograniczonej władzy wydaje mi się wprost 
niedorzeczne.
– Co z tego? – powtarza bez namysłu. – Przywykłam, że ludzie cenią i kochają 
posiadaną 
władzę. A nawet jeśli w pewnych okolicznościach nie bardzo wiedzą, co z nią 
począć – nie dają 
tego poznać po sobie.
– Ja zwalczałem władzę pod każdą postacią. Więc nie mogę jej cenić. Właśnie za 
to siedziałem 
w więzieniu, za to znalazłem się tutaj. A kochać władzę?... Jak gdyby nie było 
na świecie spraw 
bardziej godnych kochania! Nie. To mógłby tylko łobuz albo wariat.
– Czy czujesz tak samo? – pytam po chwili.
– Oczywiście.
W oczach Andy błyskają ogniki zapału.
– Więc dlaczego sądziłaś...
– Wiem, o co ci chodzi – przerywa mi. – Czy miałam ciebie za kacyka upojonego 
tym, że 
czarodziejski los przerodził go z więźnia w rozkazodawcę? Po stokroć – nie. Ale 
żyliśmy w 
świecie, który wychował ludzi w kulcie wszelkiej siły. A władza była 
najdobitniejszym jej 
symptomem. Władza i pieniądze. Jedni z pomocą swej władzy zdobywali bogactwa; 
inni 
przepychali się przez życie nurtem przeciwnym. Ci, którzy parli szlakiem walki o 
sprawiedliwość 
albo szlakiem nauk, albo sztuki – stanowili tylko peryferie czerstwej, 
napastliwej, żarłocznej 
ludzkości, której góra pławiła się w doskonałej sytości wszystkiego, a 
nieprzebrany tłum, ani 
głodny, ani pozbawiony uciech cywilizacji, żył z dnia na dzień, myśląc niewiele 
albo zgoła nic. Ty 
walczyłeś o uczłowieczenie jednych i drugich.
Nagle mocno czuję dostojeństwo takiego życia, które nie jest tylko gołym 
przeżywaniem. 
Mówię z naciskiem:
– Jednych i drugich Leonardo nazwał surowo, lecz jakże sprawiedliwie – worami do 
trawienia 
pokarmu.
– Co do mnie, trafiłaś w sedno – uzupełniam. – Ani dzierżcy władzy nie byli dla 
mnie 
potworami, ani bezmyślny tłum – motłochem. Chciałem ich wszystkich, zjadaczy 
chleba, przerobić 
wprawdzie nie w aniołów – jak zamarzył poeta – ale w prawdziwych ludzi.
Wracam do spraw bardziej przyziemnych:
– Jesteś zmęczona. Sądzę po sobie. Już się przespałem dwie godziny. Radzę ci to 
samo.
– Szkoda czasu – wyznaje Anda. – Powiedz mi, jaka jest pozycja i prędkość 
statku. Wiem 
tylko, że wtargnęliśmy w układ epsilon Eridani.
Astronomią pasjonowałem się w latach szkolnych. Teraz może mi to pomóc, lecz nie 
na tyle. 
by rozprawiać z fachowcem jak równy z równym. Anda ukończyła astronomię i 
egzobiologię. Ma 
znaczące osiągnięcia w obu tych dziedzinach. Starannie przygotowując się do 
wyprawy, zdążyła 
zgłębić wszystkie ważne aspekty związane z badaniami planet oraz oceną ich 
przydatności do 
osadnictwa.
– Jestem dyletantem w tych sprawach – wyznaję. – Dlatego nie zdziw się, jeśli 
palnę jakieś 
głupstwo. Z naszym położeniem i z nowym opisem układu, bardziej szczegółowym niż 
to było 
możliwe z Ziemi, zapozna cię Głos. Tak nazwałem komputer, będący biuletynem 
specjalnym dla 
eksploratorów.
Anda potwierdza skinieniem głowy.
– To, co zapamiętałem z jego wyjaśnień, mogę ci streścić. Pod względem swobody 
ruchów 
nasz pojazd jest w dobrej sytuacji. Już dawno temu wytraciliśmy prędkość 
relatywistyczną. 
Hamujemy z przyspieszeniem ziemskim. Prócz czterech planet epsilon Indianina, o 
których wiesz, 
wykryto dwie wewnętrzne oraz przedostatnią.
Anda drgnęła. Pytam:
– Czy to ważne dla nas?
– Bardzo. Według moich założeń, zresztą nie całkiem zbieżnych ze znaną regułą 
Titiusa-
Bodego, ten układ powinien mieć właśnie dwie małe planety wewnętrzne, nie 
rozpoznane z Ziemi. 
Pomijam zadowolenie osobiste – przecież nie o to chodzi. Glob, który dotąd 
uważaliśmy za 
krążący najbliżej tego słońca, ma klimat zbyt surowy dla nas; mniej więcej 
odpowiednik dawnej, 
jeszcze naturalnej Antarktydy. Natomiast termika dwóch planet wewnętrznych, o 
których mówisz, 
powinna z grubsza odpowiadać sytuacji Wenus i Ziemi. Pierwsza więc, o 
najciaśniejszej orbicie, 
byłaby dla nas zbyt gorąca. Za to druga – w sam raz.
Dostrzegłszy radość na mej twarzy, Anda wyjaśnia:
– To jeszcze nie przesądza, że będziemy mogli przebywać tam bez skafandrów pod 
gołym 
niebem. Siła napromieniowania przez gwiazdę centralną, czyli odpowiednik stałej 
słonecznej, jest 
tylko jednym z czynników określających klimat na powierzchni planety; nie 
rozstrzyga nawet o 
średniej temperaturze panującej na globie. Tu chodzi o nasilenie promieniowania 
epsilon Indianina 
(dla wygody nazwijmy je – naukowo nieściśle – promieniowaniem słonecznym), 
docierającego 
przez próżnię do najwyższych warstw atmosfery. Od gęstości i składu chemicznego 
tej powłoki 
gazowej zależy, jaką część promieniowania słonecznego ona pochłania, ile tego 
ciepła dociera 
bezpośrednio do powierzchni globu, ile zaś dzięki prądom konwekcyjnym. Ziemskie 
powietrze 
przeniesione na Marsa i Wenus w takiej ilości, by stworzyło tam ciśnienie równe 
panującemu na 
Ziemi – zmieniłoby nie do poznania oblicze tych planet. Obie nadawałyby się do 
zamieszkania, 
przynajmniej częściowo. W tropikach Marsa panowałby, według kryteriów ziemskich, 
klimat 
umiarkowany chłodny, od szerokości zaś odpowiadającej Morzu Śródziemnemu – 
raczej 
arktyczny. Wenus natomiast, mająca wyrównany żar około pięciuset stopni w tym 
modelu byłaby 
planetą polarną, czyli zdatną do zasiedlenia przez ludzi tylko w strefach 
podbiegunowych. 
Dochodzi jeszcze nadmiar lub niedobór wody, charakter skalnego podłoża i wiele 
innych 
czynników przesądzających o tym, czy i jakie organizmy mogą powstać na danym 
globie, a także – 
czy może się tam pomyślnie zakotwiczyć życie pochodzące z najazdu; w naszym 
wypadku – 
ludzie, zwierzęta, rośliny zielone, pierwotniaki, flora bakteryjna.
Na tyle znam fizykę planet. Z najwyższym zainteresowaniem wsłuchuję się w każde 
słowo 
Andy. Za tym, co powiedziała nader przystępnie, stoją nie tylko rozległe pola 
jej wiedzy, lecz i 
niecierpliwość poznania rzeczywistych warunków panujących zwłaszcza na 
wewnętrznych, 
najbardziej obiecujących planetach. Ona przecież wie, że zbliżamy się do nich i 
z każdą chwilą 
Głos magazynuje nowe porcje danych.
– Spać nie będę – mówi po chwili. – Czuję się jako tako wypoczęta. Czy prócz 
szpuli instrukcji 
dla dowódcy są jeszcze jakieś inne?
– Instrukcja jest jedna. Nie zastrzegam dla siebie tajemnicy jakichkolwiek 
informacji. W 
naszym małym światku byłby to bezsens.
Po chwili oznajmiam, wstając:
– Ando, pójdę do siebie. Przebierz się z kostiumu hibernacyjnego w swobodniejszy 
strój. Głos 
ci wyjaśni, cokolwiek zechcesz. Poznasz instrukcje, zastanowisz się nad nią. 
Zainteresują cię 
rozmaite warianty projektów osadnictwa planetarnego. Powiążesz je z 
napływającymi nowościami 
o specyfice tutejszego układu. Porozum się ze mną za godzinę. Jeśli wcześniej 
uznasz to za 
potrzebne albo będziesz miała ochotę to w każdej chwili.
Tuż przed wyjściem odwracam się.
– Aha, sprawdź, czy dobrze lecimy, kiedy zmienić trajektorię, czy i gdzie wejść 
na orbitę 
parkingową. W tej chwili naukowa strona lotu spoczywa na tobie.
Anda łączy się ze mną po kwadransie. Fotonowy napęd pojazdu chce zastąpić 
elektrograwitacyjnym. Zleciłem Głosowi przyjąć jej polecenie. Zmianą napędu 
zajmie się 
automatyczny pilot. Siedząc w bezruchu zaciskam ręce na klamrach nad tapczanem. 
Następuje 
lekki wstrząs, po kilku sekundach zapanowuje krótkotrwała nieważkość. Później 
wraca poczucie 
ciężaru. Odtąd czerpiemy dla statku – jak z akumulatora – energię z pól 
grawitacyjnych 
otaczających mas: gwiazdy i jej planet.
Pytam Andę, czy obawiała się, że struga fotonów, dająca odrzut hamującemu 
statkowi, może 
paść na jakąś zamieszkaną planetę i dokonać tam zniszczeń.
– Naturalne ciała kosmiczne nie wchodzą w rachubę – oznajmia. – Globy na tyle 
masywne, że 
mogłyby, jako otoczone atmosferą, być widownią życia, nie ukryją się przed nami 
z tej odległości. 
Tor wiązki fotonowej nie przebiegał obok żadnego z nich. Ale któż zaręczy, że w 
tym układzie nie 
istnieją sztuczne urządzenia, coś w typie „eterycznych miast” wymarzonych przez 
Ciołkowskiego 
jako stałe ludzkie siedziby krążące w przestrzeni?
Proszę Andę, żeby przyszła. Wolę rozmawiać z nią bezpośrednio. Doskwiera mi 
samotność, 
pogłębiona wciąż jeszcze świeżym szokiem, że nie jestem na Ziemi; że wartki nurt 
życia, 
przemian, walk rodzących nowy ład, W których, choć oddzielony więziennym murem, 
przecież 
uczestniczyłem – teraz jest poza mną; starożytność ludzkich dziejów, w której 
nic nie mogę 
zmienić. Inni już to zrobili za mnie, lepiej albo gorzej.
Twarz Andy tchnie zadowoleniem.
– Nasz tutejszy system planetarny jest wyjątkowo interesujący – Anda wpada w tok 
naszej 
telewizyjnej rozmowy. – Ale to jeszcze niczego nie przesądza. Dotąd nie 
przechwyciliśmy żadnego 
rodzaju sygnałów. Lecz przynajmniej jedna planeta – jak można wnosić z wstępnych 
danych – ma 
warunki odpowiednie dla organizmów białkowych.
– Jako astronoma, zaciekawił cię cały układ?
– Oczywiście.
– Scharakteryzuj mi go – proszę Andę.
– Epsilon Indianina ma siedem planet. Dwie wewnętrzne nie mogły być odkryte z 
Ziemi; są 
małe i krążą blisko swojej gwiazdy, więc z dalekiej perspektywy toną w jej 
blaskach. Każda z nich 
jest mniejsza od Wenus. Trzecia, krążąca w peryferyjnych, zewnętrznych obszarach 
ekosfery, masą 
dwukrotnie przewyższa Ziemię. Dwie następne są w typie Urana. Szósta nie została 
odkryta w 
naszych czasach ze względu na małą masę: jej blask odbity od swego słońca jest 
zbyt nikły, a 
zakłócenie torów sąsiednich masywnych planet – zbyt słabe. Ostatnia planeta, 
choć krąży daleko, 
po takiej orbicie jak Neptun, łatwo dała się zdekonspirować wskutek 
niespodziewanych rozmiarów: 
około sześciuset pięćdziesięciu mas ziemskich, czyli dwa razy tyle co Jowisz. Na 
długo przed 
zbudowaniem odpowiednio silnych teleskopów wykryto ją z perturbacji ruchu 
własnego jej słońca. 
Można się nawet zastanawiać, czy ta ogromna planeta nie jest wystygłą gwiazdą. 
Ale dla naszej 
misji osiedleńczej – to bez znaczenia.
Anda wpada w zadumę. Daje mi to sposobność baczniejszego przyjrzenia się jej. 
Jest blada, ale 
już nie tak, jak zaraz po przebudzeniu. Twarz jej, w otoku jasnych włosów 
zamiast hełmu, zmieniła 
się nie do poznania. Wiem, że ma trzydzieści cztery lata wieku startowego. Z 
dwunastu lat podróży 
dolicza się do tego – według przyjętych ocen starzenia się hibernowanego 
organizmu – zaledwie 
siedem miesięcy. Wygląda młodziej. A nawet młodziej niż na zdjęciach sprzed 
odlotu. „Trudy 
podróży”, z jakimi w myślach zawsze kojarzyłem zamrażanie kosmicznych załóg, nie 
zostawiły na 
niej żadnej zmarszczki, żadnego śladu tak długiej anabiozy. To pociesza mnie, że 
usypianie 
astronautów, w którym za moich ziemskich czasów nie miano jeszcze zbytnich 
doświadczeń, już 
wtedy osiągnęło wysoki poziom.
Z tego co powiedziałaś wnioskuję – wracam do tematu pochłaniającego mnie 
najbardziej – że 
szansę posiadania biosfery mają trzy planety wewnętrzne. Pozostałe są zbyt 
masywne – z 
wyjątkiem Szóstej, chyba skutej wiecznym mrozem.
– Masz słuszność – potwierdza Anda. – Chodzi zresztą nie tylko o masę. Czwarta 
krąży już na 
zewnątrz ekosfery i trudno ją sobie wyobrazić nawet jako glob ekwatoralny, gdzie 
życie rozwija się 
wyłącznie w pobliżu równika.
Kilka następnych dni wypełniają mi rozmowy z Andą. Polubiłem przesiadywanie w 
dyspozytorni, gdzie (prócz dostępu na bieżąco do wszelkich danych, bez 
pośrednictwa Głosu) mam 
laboratoria, dobrze wyposażone obserwatorium astronomiczne i przezroczyste okno 
na świat, przez 
które mogę oglądać Kosmos twarzą w twarz. A w kabinach niebo ukazuje się tylko 
na polowym 
ekranie.
Tak. Lubię patrzeć przez iluminator. Komuś może się wydać, że to nudne. Ale 
tylko temu, kto 
nie miał sposobności tego robić z dala od Ziemi Za młodu żeglowałem samotnie po 
morzach. Nie 
wyczynowo: dla siebie. Gdyby połączyć trasy moich rejsów – opłynąłem świat. 
Koledzy 
wypytywali, czy się nudziłem: woda i woda, dniami, tygodniami... Odpowiadałem 
niechętnie. Bo 
to trzeba przeżyć samemu.
Dziś żeglarze mórz spytaliby o to samo mnie, żeglarza gwiezdnego. Bo morze ma 
zawsze inną 
twarz, i niebo nad nim także. I jeszcze dzieje się tam mnóstwo zdarzeń 
dyskretnych a 
niepowtarzalnych.
A próżnia kosmiczna? Nauczyłem się tu patrzeć w niebo. Patrzeć inaczej... Mogę 
bez 
znudzenia oglądać stale tę samą aksamitnoczarną kropkowaną nieskończoność, bo w 
jej głębi 
szukam samego siebie.
Epsilon Indianina, wprawdzie oślepiająco jaskrawa, wciąż jeszcze jest punktem 
zamiast tarczy. 
Wiem, że gdy stanie się dla nas prawdziwym słońcem, coś zacznie się dziać. Wtedy 
przyjdzie czas 
decyzji, skierowania statku na nowy tor, wstępnego zwiadu na powierzchni 
obchodzących nas 
planet wewnętrznych. Na razie planety są widoczne jedynie przez teleskop. 
Wyjątek stanowi 
Siódma: glob olbrzymi, który świeci jak gwiazda piątej wielkości, więc wyraźnie 
dostrzegalna 
gołym okiem wobec braku rozpraszania światła w przestrzeni międzyplanetarnej. W 
lunecie to 
szeroki sierp o wydłużonych rogach i rozmytym konturze wewnętrznym, co świadczy 
o rozległej 
atmosferze. Oglądana bezpośrednio, Siódma niczym specjalnym nie odstaje od 
mrowia 
otaczających ją słabych gwiazd, które w próżni kosmicznej nie mrugają, więc są 
podobne do planet 
oglądanych z Ziemi.
Anda oswoiła się z tym obiektem na tyle, że szybko odszukała go okiem 
nieuzbrojonym. W 
końcu i mnie tego nauczyła. Początkowo nie byłem pewien, często myliłem planetę-
olbrzyma z 
jakąś gwiazdą. Teraz odnajduję ją bez kłopotu. Czynię to często, żeby z godziny 
na godzinę śledzić 
jej przesuwanie pomiędzy gwiazdami. To jedyny widomy znak, że nie stoimy w 
miejscu. Trudniej 
uchwycić narastający blask tutejszego słońca.
Omawiam z Andą plany badań, na razie płynne, zależne od tego co przyniosą 
najbliższe dni. W 
tych rozmowach zaczynam odczuwać pewne różnice w podejściu do sprawy, tkwiące 
korzeniami w 
ziemskiej przeszłości życiowej, od której żadne z nas ani nie chce, ani nie 
potrafi się odciąć.
Dla Andy obcy układ planetarny, w którym każdy jej krok jest krokiem odkrywcy – 
to euforia 
z bajki. Pasjonuje ją tu dosłownie wszystko: rodzaje promieniowań, 
rozmieszczenie pyłu, wiatr 
słoneczny, rozkład mas planetarnych, pola magnetyczne.
Na szczęście to, w czym dla mnie zawiera się „być albo nie być” wyprawy, Andzie 
też leży na 
sercu. I ona wie, że musimy się jakoś urządzić. Tłumaczy mi, iż rozpoznanie 
planet wewnętrznych, 
jeszcze dalekich, jest bardzo fragmentaryczne. Obecnie kładzie więc nacisk na te 
badania, które są 
dostępne z naszej pozycji. Podoba mi się jej zapał. Wiem, że kiedy przyjdzie 
właściwy czas, 
przejmie się Drugą, najbardziej zachęcającą.
Gapię się w otchłań nieba. Czarny strop nabijany kolorowymi gwoździami gwiazd, 
zastygły 
jak na zdjęciu, nastraja do marzeń. Demokryt, Kopernik, Bruno patrzyli w te same 
gwiazdy i jawiła 
im się podobnie owa wielka, oszałamiająca Wspólnota Rozumnych we Wszechświecie. 
Tylko nie 
wiedzieli, że epsilon Indianina – gwiazdę słabą, jak setki innych – człowiek 
obejrzy z bliska pod 
postacią gorejącego słońca.
Odwracam się usłyszawszy kroki Andy. Czytam w jej oczach dobre nowiny. I 
rzeczywiście:
– Jest! – wykrzykuje z emfazą.
Obejmuję jej twarz pytającym wzrokiem.
– Jest życie – mówi szybko. – Na Drugiej.
Najchętniej uścisnąłbym Andę. Lecz nie chcę, aby pomyślała, że to tylko z powodu 
dobrej 
wieści...
Czekam. Przecież i tak opowie.
– Każda planeta świeci blaskiem odbitym od swego słońca. Jeśli glob ma 
atmosferę, świetlny 
promień wnika w nią aż do nieprzezroczystej powierzchni: lądu, morza, chmur. I 
jeszcze raz 
przebija atmosferę uchodząc w przestrzeń kosmiczną. Dlatego widmo planety nie 
jest tożsame z 
widmem gwiazdy. Wzbogacają je prążki gazów wchodzących w skład atmosfery. 
Natomiast o 
rodzaju podłoża, które odbija światło, wnioskujemy z albeda. Choć minerały nie 
ujawniają się w 
widmie – może to dotyczyć pewnych substancji organicznych rozpuszczonych w 
cieczach; głównie 
barwników. W ten sposób odkryliśmy chlorofil na Drugiej – kończy Anda z błyskiem 
w oczach.
Podrywam się na równe nogi.
– Czy to pewne? – rzucam, byle coś powiedzieć.
– Sama sprawdziłam. To przekonujący dowód występowania na Drugiej jakichś 
ustrojów 
żywych zdolnych do fotosyntezy; występowania w tej chwili, a nie tylko w 
przeszłości – dodaje z 
naciskiem.
– Czemu Głos tego nie obwieścił?
– Wyłączyłeś go.
– Ale warunkowo. A to przecież tak oszałamiające odkrycie!
– Tylko dla nas. Komputery nie znają emocji. Jeśli nic nie zakłóca 
bezpieczeństwa lotu, nie 
alarmują. Na tych samych prawach stwierdziły chlorofil w widmie Drugiej, co 
metan i amoniak w 
atmosferze Siódmej.
Wpadam w zadumę. Więc rośliny są! Czy i coś więcej? Pytam Andę.
– Wiemy tylko, że tam jest biosfera. Cokolwiek bliższego bym powiedziała o niej, 
będzie 
czystym fantazjowaniem. Dowód istnienia życia niepodważalny. Struktur 
posiadających swego 
rodzaju chloroplasty – raczej także. Ale nie ręczę, czy to akurat rośliny.
Zdumiewam się.
– Fotosynteza zwierząt?
– Dlaczego nie? Zwierząt... Zwierzorośli... Innych nieznanych wielkich grup 
królestwa życia.
Przychodzi mi na myśl euglena, czyli klejnotka. W chwilę potem ta nazwa pada z 
ust Andy. 
Drgnąłem. Znów przypominam sobie przechwytywanie myśli przez Głos. Ale tu nie ma 
nawet 
zbytniego przypadku: euglena sama się narzuca. Postanawiam nie przerywać Andzie.
– To przykład oklepany, lecz pouczający. Nie tylko euglena zielona, lecz cały 
rząd, do którego 
ją zaliczamy, to ustroje wyłącznie lub przynajmniej częściowo samożywne: 
wykorzystują związki 
nieorganiczne do budowy swoich tkanek. Większość ma ciałka zieleni, reszta 
potrafi syntetyzować 
węglowodany z soli octanowych; cechy typowe dla roślin. Wprawdzie rząd nazywa 
się 
wiciowcami roślinnymi, lecz należy do pierwotniaków, więc jednego z tych 
bezkręgowców. U nas 
samoźywność wśród zwierząt zatrzymała się na poziomie tych mikroskopijnych 
żyjątek, jakby 
odgałęzienia ze świata roślin. Ale czy wszędzie ewolucja musi pójść właśnie po 
tej linii? 
Konieczność czy przypadek?
Anda zamyśla się.
– Nie wiem. A chciałabym wiedzieć. Och, jak bardzo! Wiedzieć i to, i poznać 
jeszcze tyle 
innych tajemnic przyrody...
– Trudno wszystko odkryć samemu...
Zawieszam głos w chwili, gdy wpada mi w oczy zacięty wyraz twarzy Andy. Jest 
ledwo 
zauważalny. Zdaję sobie sprawę, że ona stara się ze wszystkich sił, aby go 
stonować. Zapada 
milczenie.
– Uraziłem cię? – pytam serdecznie.
– Sądziłam, że się lepiej rozumiemy – mówi miękko.
W tym momencie przepraszam ją, choć nie wiem za co.
– Zbigniewie, to nie tak... 
Uświadamiam sobie, że pierwszy raz wymawia moje imię.
– To nie tak – powtarza wolno. – Chciałabym odkryć jak najwięcej. Chyba każdy 
chciałby. 
Lecz to całkiem inna sprawa. Tylko starożytni mędrcy, pięćdziesiąt parę wieków 
temu, miewali 
błogie uczucie, że znaczną część wiedzy, jaką posiadali, tworzą ich własne 
odkrycia.
Powtarzam, chyba bezmyślnym tonem:
– Pięćdziesiąt parę wieków temu.
– No tak. Grecy.
Wzdrygam się. Ale już wiem... Do reszty otrzeźwia mnie Anda:
– Mamy dziś pierwszy stycznia. Nowy Rok 5279.
Szok nie swojego czasu przeżywam po raz drugi.
– Jesteśmy w położeniu odwrotnym do tamtych mędrców – mówi Anda melancholijnie. 
– 
Względność czasu... Dosłowna i w pewności. Mieliśmy przerwę w życiorysie: 
dwunastoletni sen, 
który nas prawie nie postarzył. A w ziemskim wymiarze czasu przecwałowaliśmy 
trzydzieści 
wieków!
Bursztynowe oczy Andy jakby poszarzały.
– Jak wiele tajemnic wyświetlono po naszym odlocie. Mogłam tyle się dowiedzieć. 
Jaka 
szkoda...
– Za wcześnie opuściłaś Ziemię?
– Nie to. Wyprawy naukowe, lecące z normatywną prędkością 0,5 c ku układom 
planetarnym 
mającym życie rozumne, miały wrócić za sto, dwieście i trzysta lat. W starości 
mogłam doczekać 
relacji naszych astronautów z najkrótszej trasy – gdyby odczytano słabe sygnały 
ich stacji 
pokładowej z oddalenia kilkudziesięciu lat świetlnych. Ale byłoby się dało to 
zrobić inaczej. Po 
dwóch latach naszej podróży wszystkie te wyprawy wróciły na Ziemię, jeśli nie 
przydarzyło się im 
jakieś nieszczęście. Prosiłam, aby mnie wtedy zbudzono, synchronizując to z 
nadaniem we 
właściwym czasie serwisu informacyjnego o tamtych cywilizacjach.
– I co? – pytam z przejęciem.
– Odmówiono mi. Wyprawę inspirowali politycy. Nie nastawiono jej na badania 
ściśle 
naukowe. Cóż mogła – tym bardziej – obchodzić organizatorów moja prywatna 
ciekawość plonu 
innych załóg kosmicznych. Ekspedycja miała jasno wytyczony cel: ludzi 
niewygodnych dzierżcom 
władzy dogłębnie wyobcować i z Ziemi, i z epoki. Uczyniono to w sposób uznawany 
za 
humanitarny w czasach, kiedy od dawna zniesiono karę śmierci. Wyście musieli 
polecieć. Na 
miejsce każdego ochotnika natomiast była kolejka oczekujących. Nie mogłam 
stawiać żadnych 
warunków.
– Wspomniałeś kiedyś o zasadniczej różnicy między dawnym milczeniem Wszechświata 
a 
milczeniem Ziemi teraz – ciągnie Anda. – Tak, to dzień po nocy. Silentium 
Universi było stresem 
dla ludzi pragnących przełamać swój kompleks kosmicznego osamotnienia; a ciężką 
próbą dla 
tych, którzy widzieli w materii i tylko w materii jedyny czynnik wszelkich 
przemian w czasie i w 
przestrzeni. Nie był to jednak warunek konieczny dla istnienia ludzkości mającej 
własną kulturę, 
naukę i gospodarkę jako autonomiczny świat sam dla siebie. My zaś potrzebujemy 
pomocy Ziemi.
– Powtarzam, to się nie da porównać. Milczenie Wszechświata w czasach, kiedy 
stworzyliśmy 
środki pozwalające odkryć kosmicznych braci i porozumieć się z nimi, było 
dziwne, i przykre 
zarazem, lecz – na zdrowy rozum – przecież nie absurdalne. Nawet nasze pokolenie 
wie mało o 
warunkach i okolicznościach niezbędnych dla powstania życia na jakiejkolwiek 
planecie. Wtedy 
wiedziano o tym znacznie mniej. Życie jest prawem przyrody, ale to nie 
przesądza, że musi 
występować nagminnie. Już w końcu dwudziestego wieku poznano mnóstwo kosmicznych 
uwarunkowań i Ziemi, i Słońca, których łączny napór zapoczątkował biogenezę, po 
czterech 
miliardach lat uwieńczoną powstaniem człowieka. Brak któregokolwiek z nich, 
choćby pozornie 
marginesowego, oznaczałby przegraną Życia.
– My jesteśmy w całkiem odmiennym położeniu – ciągnie Anda. – Istnienia 
cywilizacji na 
Ziemi nie musimy odkrywać (ufajmy, że nie zniszczyła jej jakaś katastrofa). 
Natomiast koniecznie 
potrzebujemy stamtąd różnorodnych danych, by rozpatrzyć się w naszej własnej 
sytuacji.
– I nie tylko – uzupełniam. – Jeszcze musimy wiedzieć to, w co wierzymy całym 
sercem: że 
ojczyzna nie zapomniała o nas.
Poczułem się nieswojo na duszy. Pytam, byle się nacieszyć odpowiedzią, którą 
zawczasu 
znam:
– Ale jeśli zechcemy, wrócimy na Ziemię?
– Przecież dla komputerów, dla silników fotonowych, dla wszystkich urządzeń 
statku – to taki 
sam kierunek, jak każdy inny.
– Może automatyczny pilot został zaprogramowany na niemożność wykonania takiego 
manewru?
Sam nie wiem, czemu podchwytliwie spytałem jeszcze o to. Dobiega mnie krótkie 
zaprzeczenie Andy i czuję natłok myśli. Milczymy dłuższą chwilę. Chyba oboje 
lękamy się – po 
części z tych samych przyczyn – roztrząsania ewentualności powrotu na Ziemię.
Przede mną Transpluton. Tak się akurat złożyło, iż wpływamy w Układ Słoneczny w 
epoce, 
kiedy ta skrajna planeta, która zużywa niemal tysiąclecie na jeden obieg wokół 
Słońca, znajduje się 
blisko trasy „Pegaza”. Kazałem Głosowi, by mnie obudził tak wcześnie – bo chcę w 
skupieniu 
przetrawić to wszystko, co przeżyliśmy w układzie epsilon Indianina. Przed 
zaśnięciem brakło 
nastroju do tego: i Anda, i ja – byliśmy zbyt roztrzęsieni. Może z perspektywy 
ujrzę te sprawy 
inaczej. A może będę żałował, że przegłosowaliśmy odlot?...
Krótko przemyślę to sam. Potem zbudzę moją Andę. We dwoje raźniej. Resztę ekipy 
też 
przyjdzie zbudzić, lecz dopiero na gotowe. Po cóż mają denerwować się 
niepewnością własnego 
losu? Niech od razu poznają prawdę. A jaka ona będzie? Nie mam pojęcia. Przeraża 
mnie cisza w 
Układzie Słonecznym: dotąd nie wykryliśmy sygnałów żadnej radiostacji. Czyżby 
ludzkość 
wymarła? Nie wierzę!!
Misja w układzie epsilon Indianina zakończyła się całkowitym fiaskiem. Nawet 
przyrodnicy 
nie dokonali bodaj podstawowych badań, jakie zamierzyli. Jedyne, co nam się 
udało – to wyjść 
cało z opresji.
Odkrycie chlorofilu na Drugiej skierowało wtedy uwagę Andy i moją ku tej 
planecie. 
Nazwaliśmy ją Orną. Na razie, nie znając panującej tam sytuacji, można było z 
ufnością patrzeć w 
przyszłość. Zdawało się, że Orna – mniej albo bardziej przydatna do zamieszkania 
– w każdym 
razie będzie naszą nową ojczyzną; że okrzepnąwszy tam, zajmiemy się – i dla 
celów poznawczych 
i gospodarczych – badaniem sąsiednich, jakże różnorodnych globów. Tak postąpili 
ludzie na 
własnym podwórku, skoro tylko zbudowali statki kosmiczne.
Tymczasem pochłaniało nas mnóstwo problemów przygotowawczych. Nie odebraliśmy 
serwisu radiowego z Macierzy. Pocieszała nas myśl, iż sami jakoś sobie 
poradzimy, byle Orna 
spełniła pokładane w niej nadzieje. Nie była to tylko sprawa klimatu. 
Wiedzieliśmy, że występuje 
tam życie, lecz nie mieliśmy pojęcia, w jakiej mierze okaże się ono przydatne, a 
w jakiej – wrogie 
ludziom. Wreszcie najważniejsze: czy to glob bezpański? Wydawało się logiczne, 
że jeśli Orna nie 
ma rozumnych gospodarzy, to została zasiedlona przez którąś z ziemskich 
ekspedycji. Czy z epoki 
zsyłek politycznych, w której się urodziłem? Czy może dokonała tego wyprawa 
ściśle naukowa? A 
jak ułożą się nasze stosunki z taką małą, samorządną, wyspową ludzkością? Te 
pytania oraz 
mrowie innych cisnęły się nam na usta.
Anda i ja postanowiliśmy, że zbudzimy kolegów dopiero wówczas, gdy to się okaże 
konieczne. 
Dobrze nam było we dwoje. Nie pogniewałbym się na los, gdybyśmy byli tylko sami 
dla siebie na 
ogromnej żyznej planecie. Tak odżywała w nas odwieczna utopia o robinsonadzie 
zakochanych na 
bezludnej wyspie – tyle że aż w kosmicznym wymiarze. Odwlekaliśmy gwar 
podnieconych głosów 
i gąszcz nowych problemów, w który każdy z osobna tchnie własne zdanie i 
osobiste dążenia.
Nawet po wejściu na orbitę parkingową Omy, mogliśmy jeszcze być sami bez 
uszczerbku dla 
misji wyprawy. Zbiorowa dyskusja niczego by tu nie zmieniła. Napływające dane 
przyjmowały 
komputery do wszechstronnych opracowań.
Już wtedy wiedzieliśmy, że Orna dobrze się nadaje do zamieszkania pod gołym 
niebem. 
Ciśnienie na podstawowym poziomie planety (nie ma tam poziomu morza, wobec braku 
mórz) 
odpowiada najwyższym szczytom Alp, lecz zwiększona zawartość tlenu poprawia 
sytuację. Nie 
występują żadne trujące gazy. Było więc jasne, że jeśli wirusy, bakterie lub 
inne czynniki 
chorobotwórcze nie okażą się nazbyt groźne – możemy bezpiecznie poruszać się w 
plenerze bez 
uciążliwych skafandrów, masek lub jakichkolwiek urządzeń ochronnych.
Tymczasem niepokoiło nas co innego: milczenie Orny. Znowu milczenie... Jak 
ongiś, przed 
wiekami, Silentium Universi, tak w dalszym ciągu trwające dla nas wtedy 
uporczywe milczenie 
Ziemi, a teraz jeszcze tej planety, w której chcieliśmy widzieć Ziemię Obiecaną.
Z przyrodniczego punktu widzenia nie był to żaden szok. Zapewne istnieje w 
Galaktyce wiele 
takich globów, na których powstało życie, lecz nigdy nie powstanie Rozum. Albo: 
jeszcze nie 
powstał. Taką była Ziemia przez miliardy lat. I gdziekolwiek wytworzył się 
gatunek istot 
myślących – to przecież nie jako początek biogenezy, lecz późne piętro jej 
rozwoju, poprzedzone 
długotrwałą ewolucją życia, narastającą w pochodzie er geologicznych.
Mimo to czuliśmy się nie tyle zawiedzeni, co zagrożeni. W tej ciszy globu nie 
byłoby nic 
podejrzanego, gdyby nie wyprawy eksploracyjne z Ziemi w naszych czasach, a chyba 
i późniejsze. 
Układ epsilon Indianina, jednej z trzech najbliższych gwiazd podobnych do 
Słońca, kusi zbyt 
mocno, by pomijać go w planach badań Kosmosu.
Charakteryzując serwis radiowy, który miał być wysłany dla nas z Ziemi trzy 
tysiące lat po 
starcie „Pegaza”, szpula instrukcji wymieniała umiejscowienie trwałych źródeł 
informacji. Było to 
zrozumiałe samo przez się. Nie łudziliśmy się, że jesteśmy pierwszą ludzką 
wyprawą, jaka tam 
dotarła. Załogi lądujące na Omie mogły – z najrozmaitszych względów – nie 
chcieć, czy nawet nie 
móc zagospodarować jej. Ale chyba liczyły się z tym, że przybędą ich następcy. 
Nadto istnieje 
solidarność z wszelkimi istotami rozumnymi, wprawdzie nie wypróbowana 
praktycznie w moich 
czasach, lecz mocno zakorzeniona w mentalności astronautów. Każe ona ułatwiać 
przepływ 
informacji wszędzie, gdziekolwiek choćby świta nadzieja odczytania jej przez 
kogoś nieznanego. 
Układ epsilon Indianina, a w jego obrębie druga planeta – to właśnie miejsce 
ogromnie 
zwiększające prawdopodobieństwo dotarcia jakichś kosmitów albo ich sond 
badawczych.
Takie banki informacji umieszcza się najczęściej na sztucznym satelicie, gdzie 
mogą być 
bezpieczne przez długie miliony lat. Nie wykryliśmy tych spodziewanych urządzeń. 
Żadne sygnały 
nie docierały również z samej powierzchni Orny. Nie było tam więc stacji 
radiowych ani 
telewizyjnych. Wprawdzie planeta mogła nie mieć rodzimych gospodarzy, lecz nadal 
pozostawało 
intrygującą zagadką, czemu ziemskie wyprawy nie zostawiły śladu swego pobytu w 
postaci 
próbników informujących.
Podejrzewając niebezpieczeństwa zaczajone na tej planecie, jako wstępny zwiad 
wysłaliśmy 
sześć robotów, mających – prócz zadań rozpoznawczych – dostarczyć próbek 
drobnoustrojów dla 
zbadania ich toksyczności wobec ludzi. Chodziło nam o sporządzenie odpowiednich 
szczepionek 
przed wylądowaniem Tylko przez krótki czas te automaty utrzymywały łączność z 
„Pegazem”. 
Potem kolejno milkły.
Znów skierowaliśmy dwie grupy robotów z tym samym poleceniem: jedną w poprzednie 
miejsce, drugą w inny rejon. Ta pierwsza miała ponadto odszukać swych 
poprzedników. Lecz i tym 
razem kontakt został szybko przerwany. Pozostałe roboty wróciły, dostarczając 
potrzebnych 
próbek, którymi zajął się mechaniczny analizator. W tym czasie wyświetliliśmy 
filmy z Orny: 
dzika przyroda bez symptomów cywilizacji.
Na tych filmach niektóre leśne zwierzęta nasuwały tyle analogii do ziemskiej 
fauny, że 
najwyżej zorganizowane spośród nich Anda roboczo nazwała kręgowcami. Na Ziemi – 
rzecz jasna 
– te gatunki nie mieściłyby się wśród kręgowców, z uwagi na odmienne 
pochodzenie; 
podobieństwo pokroju wynikało z pewnych zbieżności ogólnego planu budowy.
Zdjęcia strukturalne pozwoliły poznać anatomię i fizjologię tych zwierząt. Ich 
mózg 
wskazywał, iż żaden poznany rodzaj nie osiągnął inteligencji szympansa ani nawet 
lwa; najwyżej 
poziom kangura. Zagadkę wyjaśniła Anda stwierdziwszy, że mamy przed sobą samych 
roślinożerców. Nieobecność drapieżników, więc brak potrzeby umiejętnego 
chronienia się przed 
nimi, nie sprzyja rozwojowi mózgu.
Było to odkrycie wyjątkowo doniosłe z punktu widzenia naszego bezpieczeństwa na 
Ornie. 
Gdyby bowiem tamtejsza fauna rzeczywiście ograniczała się do jaroszów – 
nieuchronnie musiałby 
istnieć jakiś czynnik skutecznie hamujący przerost populacji zwierzęcych, by w 
krótkim czasie nie 
dopuścić do katastrofalnej degradacji biotopów, z kolei obracającej się 
przeciwko ich 
mieszkańcom. Podejrzewaliśmy, że mogły to być drobnoustroje chorobotwórcze oraz 
różne inne, 
nie mniej groźne pasożyty zewnętrzne i wewnętrzne.
Ale cóż to?... Muszę przerwać dyktowanie tych wspominków, bo właśnie zapaliła 
się czerwona 
lampka: znak zarejestrowania ważnej informacji. Wymawiam hasło zwalniające 
blokadę Głosu. I 
dowiaduję się:
– Dotarły bardzo słabe sygnały radiowe sztucznego pochodzenia.
– Podaj współrzędne źródła tych sygnałów.
Głos podaje. Nie mam już wątpliwości. Jedynie dla satysfakcji usłyszenia tego, 
zapytuję:
– Ziemia?
– Tak.
Każę odtworzyć te nagrania. Rozczarowuję się. Tylko szum i szum. Natężam słuch, 
by 
wyłowić jakiś artykułowany dźwięk. Nadaremnie.
– Czy to na pewno audycja? – pytam.
– Na pewno. Planeta chłodna, typu Ziemi, nie może sama z siebie nadawać na tej 
długości fali.
Jestem bardzo podniecony.
– Co analizator odczytał z tego przesłania?
– Nic. Stwierdził, że na powierzchni Ziemi nadaje równocześnie co najmniej 
kilkaset tysięcy 
radiostacji bardzo słabej mocy. Kumulowanie się tych wszystkich audycji sprawia, 
że po 
maksymalnym wzmocnieniu można wykryć ich obecność w postaci jednostajnego szumu.
– Czy niektóre z tych radioźródeł krążą wokół Planety – na sztucznych satelitach 
albo na 
Księżycu?
– Zarejestrowane dźwięki pochodzą wyłącznie z powierzchni Ziemi, gdyż nie 
odebrałem 
żadnych takich, które w drodze do „Pegaza” nie przeszły przez atmosferę.
Każę zbudzić Andę. Idę prosto do jej kabiny.
Znów lecimy we dwoje przez układ planetarny, tym razem ku Ziemi. Raz po raz w 
rozmowach 
odnajdujemy niepokojące podobieństwa między tamtym lotem a tym obecnym. 
Zbieżności 
widoków nieba cisną się w oczy: nadzwyczaj jaskrawa gwiazda przybiera na blasku 
zanim 
rozgorzeje prawdziwym słońcem, planety wolno wędrują po gwiezdnym polu dzięki 
ruchowi 
własnemu i ruchowi statku, i tam, i tu gwiazdozbiory mają bardzo podobny 
rysunek. Nic w tym 
dziwnego. Złymi przeczuciami napawają natomiast inne analogie. Wtedy radowało 
nas wykrycie 
chlorofilu na Omie – jak gdyby samo to już załatwiało misję osiedleńczą. A teraz 
cieszymy się, że 
na Ziemi działają radiostacje – chociaż nie niosą żadnego przesłania dla nas. 
Orna zgotowała nam 
klęskę tak wielką, jakiej może nie wymyśliłby najlepszy dramaturg. A co nam 
przyniesie Ziemia?
Znowu wracamy do tamtych wspomnień. Anda mówi powoli, jakby z wewnętrznym 
wahaniem:
– Nie wiem, czy dobrze się stało...
– ... że powróciliśmy tu? – wpadam w tok jej myśli.
Anda mruży powieki w sposób zrozumiały tylko dla nas dwojga. Więc potwierdza.
– Ty też głosowałaś za tym – mówię ni w pięć, ni w dziewięć, bo zaraz 
uświadamiam sobie, że 
wówczas zrobiła to wyłącznie dla mnie.
Przepraszam ją i ciągnę:
– Nie wiem, co nas czeka. Ale gdybyśmy teraz lecieli na poniewierkę, a choćby i 
na zgubę – 
dodaję z mniejszą pewnością siebie – nie żałuję tamtej decyzji. Zamieszkanie na 
Omie skończyłoby 
się bardzo smutno. A przecież nie chodziło o spędzenie wczasów...
Działo się to przed dwunastu laty czasu pokładowego, a trzy tysiąclecia temu – 
zgodnie z 
datowaniem ziemskim. Lecz w odczuciach Andy i moich to był wczorajszy wieczór i 
dni 
poprzedzające. Bo dla hibernowanych czas stoi w miejscu.
Te wydarzenia tkwią więc w naszej najświeższej pamięci. Wówczas, po euforii 
natrafienia na 
glob o klimacie zachwycająco podobnym do ziemskiego, otrzymaliśmy cios w plecy: 
nie życzono 
nas sobie na Ornie! Wbrew wstępnym rozeznaniom, planeta okazała się 
zagospodarowana przez 
cywilizację bardzo odrębną, dlatego trudną do porównania z naszą, lecz 
prawdopodobnie stojącą na 
równorzędnym poziomie ewolucyjnego rozwoju oraz sprawności intelektualnej.
To odkrycie było wielkim zaskoczeniem – bo rozważając status Orny, sądziliśmy 
według 
siebie samych. Nie nastawiliśmy się na to, by jakaś rozumna społeczność nie 
ujawniła się w 
przekształcaniu krajobrazów, w bezprzewodowym przesyłaniu energii na duże 
odległości 
(przynajmniej w formie sygnałów porozumiewawczych), we wszechstronnym 
wykorzystaniu 
zasobów przyrody. A to dałoby się wykryć ponad wszelką wątpliwość z orbity 
satelitarnej.
Zdecydowaliśmy się wylądować tam we dwoje. Wciąż jeszcze nie zbudziłem nikogo 
więcej. 
Miałem z tego powodu wyrzuty sumienia, bo kierowały mną względy czysto osobiste: 
pragnąłem 
jak najdłużej odwlekać moment, kiedy przestaniemy być sami na bezludnej wyspie. 
Tak mocno 
przywykłem do obecności Andy i tylko Andy, że instynktownie mierził mnie ten 
przyszły szum, 
gwar, rwetes kilkunastu ludzi, z których każdy zechce podzielić z nami własne 
życzenia i 
niepokoje, własne radości i grozy, i będzie wtrącał swoje trzy grosze.
Szczęśliwym trafem, to moje kunktatorstwo okazało się zbawienne w skutkach. 
Gdybyśmy 
gremialnie polecieli na Orne, chyba nie obeszłoby się bez ofiar w zabitych, a 
może – w wyniku 
samych tylko akcji ratunkowych – wszyscy bylibyśmy zgubieni. Nam dwojgu, mniej 
zwracającym 
uwagę, zręczniej było wycofać się na „Pegaza”.
Nasz pobyt na Ornie trwał krótko. Po bardzo starannych przygotowaniach, 
wyposażeni w 
doborowy sprzęt medyczny i obronny, w asyście automatów wylądowaliśmy w rejonie 
wcześniejszego zaginięcia robotów, sądząc że tam – łatwiej niż gdzie indziej – 
znajdziemy klucz 
do rozwiązania zagadek żyznej, a milczącej planety. Był to obszar pokryty 
niezbyt gęstą puszczą, 
miejscami przechodzącą w busz gęstych, ale wiotkich krzewów, albo widny, 
rozsłoneczniony 
lasostep. Formacje te, choć składające się z innych typów roślin, dla nas często 
nader dziwacznych 
– na tyle przypominały ziemskie, że dla wygody mogły być nazywane tak samo jak u 
nas.
Porównując otaczający krajobraz z licznymi zdjęciami pochodzącymi z innych 
okolic Orny, 
niebawem Anda dostrzegła pewne wprawdzie subtelne, lecz niewątpliwe odrębności. 
Wtedy rzuciła 
myśl, że podczas gdy automaty wróciły z rejonów dzikiej przyrody – my badamy 
obszar 
zamieszkany i wykorzystywany przez tuziemców. Lecz na czym polegała ta 
eksploatacja? 
Gubiliśmy się w najrozmaitszych domniemaniach.
Minęło kilka dni, zanim podejrzenie Andy potwierdziło się. Byliśmy na cudzej 
ziemi. Co 
gorsza, jej włodarze wiedzieli zarówno o nas, jak o statku krążącym na orbicie. 
Czemu nie chcieli 
się ujawnić?
Charakter zagospodarowania terenu okazał się inny niż w Macierzy: z ludzkiego 
punktu 
widzenia znacznie bardziej dyskretny. Brak tam pól uprawnych, upraw leśnych, 
jakichkolwiek 
plantacji i hodowli. Przemysł opiera się – może wyłącznie – na spożytkowaniu 
zasobów 
organicznych tkwiących w glebie. Urządzenia przetwórcze umieszczono pod ziemią. 
Jeszcze 
głębiej, w mrocznych sztolniach, które poznaliśmy tylko ze zdjęć 
prześwietlających, skupia się całe 
życie tego zagadkowego społeczeństwa, które mocno narzuca mi porównacie do 
termitów nie 
cierpiących światła.
Kierując się wskazaniami radiozwiadowców, na kolistym gołoborzu odkryliśmy 
zarośnięty 
korzeniami – może umyślnie zamaskowany w ten sposób – otwór zstępujący do bardzo 
rozległych 
sztucznych pomieszczeń. Trzeba było odsłonić go, a nawet poszerzyć ostrożnie. 
Zapewne Ornowie 
są mniejsi od nas. A może nigdy nie wychodzili tamtędy na powierzchnię?
Zejście w dół, do obszernych nisz wysklepionych w stwardniałej wyprażonej 
glinie, dało nam 
pojęcie o niedawnych dramatycznych wypadkach, jakie rozegrały się na Ornie. Było 
to bowiem 
bardzo swoiste mauzoleum. W sposób mało czytelny dla nas, lecz łatwy do 
rozwikłania przez 
komputery – mówiło o brutalnej inwazji odpartej kosztem dotkliwych ofiar, o 
zniszczeniu statku 
najeźdźców i wybiciu ich do nogi.
Dopiero stwierdziwszy ze zgrozą, ze zaborcami byli Ziemianie, którzy chcieli 
podbić glob – 
pospiesznie wróciliśmy na „Pegaza”. Wtedy wiele wydarzeń dziejących się wokół 
nas, przedtem 
tłumaczonych jako przypadkowe zbieżności – zazębiło się w logiczny ciąg.
Teraz patrzę Andzie w oczy i mówię miękko:
– Naprawdę żałujesz tamtej decyzji?
Anda waha się.
– Wszystko to było okropnie zagmatwane. Wierzę ci, Zbyszku, że nie mieliśmy 
innego 
wyjścia. Ale wzgardzić tak niezwykłą szansą!...
– Wiem, że zachwyciła cię przyroda Orny – wtrącam.
– Jak jeszcze!
– A dla mnie to ogród cudownych wspomnień. Lecz gdyby nie ty – widziałbym tylko 
obcą, 
bardzo sztuczną scenę, jak w teatrze. O ileż powabniejsza jest Ziemia! A w 
każdym razie była taką 
– za naszych dni.
– Wszystko inne może być zaledwie anemiczną, kaleką namiastką Ziemi.
Pochwyciwszy moje zdziwione spojrzenie, Anda zaraz wyjaśnia:
– Wszak jedno nie przeczy drugiemu. Bo ja nie porównywałam Orny z Ziemią, tylko 
z 
Wszechświatem. Kiedy szliśmy weseli przez odkrywane co krok uroczyska, przecież 
już nie 
istniała realnie nasza Ojczyzna – taka, jaką pamiętamy. Mieliśmy do wyboru: 
zasiedlić Orne, albo 
polecieć na przyszłą Ziemię – planetę innych ludzi. Braliśmy też pod uwagę 
możliwość szukania 
szczęścia w układach innych gwiazd.
Zgadzam się z Andą. A ona ciągnie:
– Orna oczarowała mnie inaczej niż ciebie. Patrzyłam na nią okiem astronoma. Gdy 
przedzieraliśmy się przez widne, strzeliste, nie ulistnione lasy, ubogie w 
zwierzynę – nie 
porównywałam ich ani do cienistej polskiej dąbrowy, ani do dżungli amazońskiej, 
ani do tajgi. Za 
to stawał mi w oczach obraz miliardów planet, których jeszcze nie znamy, lecz 
jakże łatwo je sobie 
wyobrazić. Globy bez atmosfer, bez wody, bez życia; spękane, pokryte pyłem, 
podziurawione 
kraterami.
– Tylko raz w życiu byłam na Srebrnym Globie – podejmuje. – Starczyło mi to w 
zupełności. 
Nie uzmysłowisz sobie czegoś tak odpychająco obcego.
– Nawet dla astronoma? – pytam.
Anda się dziwi.
– Po prostu dla człowieka. Bo w gruncie rzeczy obce jest nam wszystko to, co 
martwe, 
mroczne, nienaturalne; atawizm po przodkach ze stepów i buszu. Obcością tchnie 
próżnia 
kosmiczna, szyb węglowy, głębia morska, poszarpane zerwy lodowców – nawet dla 
astronauty, 
górnika, oceanografa, alpinisty. Bo najpierw jest się człowiekiem.
– A piękno to odrębna sprawa – ciągnie Anda. – Podziwiamy je – lecz chcemy żyć w 
przytulnym otoczeniu. Krajobrazy księżycowe oszałamiają surowym majestatem, ale 
równocześnie 
przygniatają obcością. Podobny jest Mars, Merkury, satelity Jowisza. Planety 
martwe o gęstych 
atmosferach są równie odpychające; prócz tego znacznie bardziej niedostępne. 
Ach, to był 
niesamowity przypadek, że poleciawszy w sąsiedztwo – bo epsilon Indianina jest 
przecież jedną z 
bliższych gwiazd – znaleźliśmy glob odpowiedni do zamieszkania pod gołym niebem. 
Liczba 
takich obiektów w całej Galaktyce jest chyba znikoma. Wygraliśmy wielki los – i 
musieliśmy go 
porzucić.
– Nie było innego wyjścia – stwierdzam z głębokim przekonaniem.
Pomijam teraz milczeniem, że tę decyzję niemal wymusiłem na siedmiu 
współtowarzyszach, 
zarazem odmawiając zbudzenia reszty załogi. Anda poparła mnie wtedy, na przekór 
sobie samej. 
Nigdy jej tego nie zapomnę.
– Co za pech – rzuca Anda w rozdrażnieniu. – A wystarczyło lecieć tylko troszkę 
szybciej, by 
wylądować wcześniej od tamtych. Głupie trzysta lat różnicy...
Nie mam pojęcia, czy to by wiele zmieniło w naszej sytuacji na Ornie.
– Kimże byli ci astronauci? Jeszcze jedna zsyłka? – pyta Anda.
– Być może. Chyba dowiemy się na Ziemi, mając listę zaginionych wypraw, czas 
startu, 
prędkość, kierunek. Mało nam to powie w gruncie rzeczy. Imiona i nazwiska, 
działalność – jednych 
polityczna, innych naukowa, kwalifikująca do lotu: pierwszych na banicję, 
drugich tytułem 
nagrody. Nie dowiemy się o nich nic więcej. Cokolwiek robili po przebudzeniu, 
ich zmagania, 
życie i śmierć – pozostaną w sferze domysłów. To mogło przebiegać dość podobnie 
jak u nas: 
wielkie nadzieje, debaty pełne kontrowersji i wahań, wreszcie trudna decyzja.
– Czy sądzisz, że już oni rozpętali to piekło, czy też dopiero ich potomkowie?
Zastanawiam się.
– Chyba oni sami. Nic nie wskazywało na to, że ludzie kiedykolwiek rozgościli 
się na Ornie. 
Może odwiedzali ją kilkakrotnie. Ale nigdy nie zagospodarowywali się. Nawet w 
okolicy 
mauzoleum – chyba zbudowanego na polu tamtejszej tragicznej rozprawy – nie 
odkryliśmy 
przecież śladów żadnych budowli, ani w ogóle niczego co świadczyłoby, że 
przybysze tam się 
zadomowili. A to się działo tylko dwieście kilkadziesiąt lat przed nami. W 
suchym klimacie Orny 
korozja przebiega wolniej niż na Ziemi. Być może – ludzie, zaślepieni marzeniami 
zasiedlenia 
odkrytej planety, postanowili spełnić to bez skrupułów. Napotkawszy opór, 
odpowiedzieli 
przeciwuderzeniem. Czy mieli odcięty odwrót na statek? Na co liczyli?... Chyba 
nie dowiemy się 
nigdy.
– Sądzisz – pyta Anda – że będąc w ich skórze, znaleźlibyśmy jakiś pokojowy 
kompromis?
Był to niezwykle trudny dylemat, który nurtował mnie jeszcze tam, zanim 
postanowiliśmy 
odlecieć na Ziemię. Mówię wolno, z namysłem:
– Zbyt dużo w tym niejasności. Najpierw musiałbym wiedzieć, czy to była jedyna, 
a 
przynajmniej pierwsza ziemska próba zawładnięcia Orną. I czy odbył się 
zaplanowany najazd, czy 
walka w obronie własnej skóry.
– Mogło być kilka systematycznie ponawianych wypraw łupieżczych?
– To zależy od politycznego oblicza Ziemi po naszym odlocie. Jeśli apoteza siły 
przed 
słusznością – którą dobrze pamiętamy – utrzymała się jeszcze dość długo, nic nie 
stało na 
przeszkodzie planom podboju Orny. W takim wypadku wina tych, którzy doprowadzili 
do 
masakry, była aż krzycząca. Odcięci czasem i przestrzenią od swych mocodawców – 
cokolwiek 
czynili, to dla siebie, na własny rachunek.
W oczach Andy maluje się bunt.
– Przypuszczasz, że bywają takie zaborcze wyprawy?
– Wolałbym sądzić, że nie – odpowiadam. Lecz nasza własna przeszłość nasuwa inny 
obraz. W 
nurcie kilku tysięcy lat pisanej historii mamy na sumieniu niezliczone 
bratobójcze rzezie, które 
ustały dopiero dwa wieki przed naszym urodzeniem – zresztą w późniejszych 
czasach ustępując 
miejsca oddziaływaniu wewnętrznego terroru na znacznych połaciach Planety. A nie 
wiemy, co się 
działo po nas.
– Ale czy taka inwazja jest fizycznie możliwa, zważywszy kosmiczne odległości i 
czas 
przelotu? – zapytuje Anda. – Na to trzeba rozporządzać kolosalną przewagą 
militarną, wątpliwą 
wskutek rażącej dysproporcji między liczebnością uczestników wyprawy a 
społeczeństwem całej 
planety.
– Obsadzenie się w zaplanowanej kolonii może mieć rozmaity przebieg. Zawojowanie 
odkrytego globu w pierwszym starciu jest najmniej skomplikowane, lecz wykonalne 
tylko przy 
olbrzymiej różnicy technicznego poziomu obu przeciwstawnych kultur kosmicznych. 
Łatwiej sobie 
wyobrazić powrót do swoich i powtórne wysłanie flotylli – tym razem armii, która 
nie działa w 
ciemno, gdyż została wyposażona odpowiednio do zebranych informacji o samym 
terenie i 
uzbrojeniu przeciwnika. Można też oczekiwać posiłków wezwanych drogą radiową lub 
innym 
sposobem dalekosiężnej łączności – jeśli odsiecz ma szansę nadejść za życia 
pionierów. Mogą oni 
przycupnąć w niezamieszkałym pustkowiu, nie ujawniając swej obecności; albo 
wznieść twierdzę i 
z niej skutecznie odpierać ataki; albo udawać przyjaciół – do czasu wylądowania 
siły uderzeniowej. 
I jeszcze wiele innych rozwiązań jest do pomyślenia.
– Zawojowanie Ornów nie nastręczałoby chyba nieprzezwyciężonych trudności? – 
zauważa 
Anda.
Jestem tego samego zdania.
– Ale tylko w wypadku desantu armii, specjalnie przygotowanej i wyszkolonej do 
tej 
nikczemnej napaści. Dlatego sądzę, że najeźdźcy, których Ornowie pokonali, to 
była wyprawa 
podobna do naszej. Mogli badać glob i zostać napadnięci, nawet przez 
nieporozumienie. Albo też 
chcieli się osiedlić za wszelką cenę, zajmując okolicę bezpańską. Także mogli 
nie spostrzec, że 
obszar jest zagospodarowany. Pamiętasz: na powierzchni Orny to się nie rzuca w 
oczy.
Anda potwierdza zmrużeniem powiek.
– Dlatego chciałeś uniknąć ryzyka ewentualnego konfliktu? – pyta.
Zaprzeczam ruchem głowy.
– Nie o to mi chodziło. Współistnienie dwóch równorzędnych, suwerennych kultur 
planetarnych na wspólnym gospodarstwie wydaje się nieprawdopodobne na dłuższą 
metę. A w tym 
wypadku – to nie było tylko ryzyko konfliktu, lecz całkowita pewność. 
Oczywiście, jeśli logika 
Ornów jest podobna do naszej. Czy wpuściłabyś na Ziemię kosmitów, których 
pobratymcy 
wcześniej dokonali rzezi?
– Nie.
– Więc nie wymagaj tego od Ornów.
Do rozpamiętywania tamtych spraw, żałowania powrotu, niepokoju o przyszłość – 
skłania nas 
dwuznaczna sytuacja, coraz bardziej doskwierająca w miarę zbliżania się ku 
Ziemi.
Problem oscyluje wokół sygnałów radiowych, których odbiór jest z każdym dniem 
wyraźniejszy. Początkowo sam fakt istnienia na Ziemi jakichkolwiek radiostacji 
poprawił nasz 
nastrój. Na razie są one jedynym dowodem, że ludzkość przeżyła. Choć nigdy nie 
dawałem wiary 
krakaniom pesymistów, jakoby każda cywilizacja naukowo-techniczna trwała bardzo 
krótko, gdyż 
niesie w sobie zarody nieuchronnej samozagłady – różnie mogło to wyglądać. Za 
moich. czasów 
narastało pod tym względem wiele niepokojących symptomów. Groźby z zewnątrz też 
nie umiałem 
całkowicie wykluczyć: widok tragicznego mauzoleum na Ornie, który wciąż mam 
przed oczami, 
uczulił mnie pod tym względem.
Po minięciu orbity Jowisza, lecąc już na silnikach elektrograwitacyjnych z 
powolną prędkością, 
jaka obowiązuje w „terenie zabudowanym”, czyli wewnątrz układu planetarnego – 
otrzymaliśmy 
pierwsze komputerowe ekspertyzy strzępków przechwyconych audycji. Jeszcze nader 
fragmentaryczne, niewiele wnosiły. Udawało się odtworzyć zaledwie pojedyncze 
wyrazy. 
Wyrwane z kontekstu, mówiły właściwie tylko o zamianach, jakim język 
ogólnoludzki uległ przez 
sześćdziesiąt wieków. Ku naszemu zadowoleniu, te zmiany wydawały się stosunkowo 
skromne. 
Było to tym ważniejsze, iż w wyprawie „Pegaza” nie uczestniczył żaden lingwista. 
Przypuszczalnie 
na Ziemi wyszły już z użycia języki narodowe, czego po upływie tak długiego 
czasu należało się 
spodziewać. Wprawdzie pewnych wyrazów nie rozumieliśmy, lecz mogły na to wpływać 
zarówno 
trudności odbioru, jak też nieuchronne wzbogacenie języka o nowe pojęcia.
Teraz odczuwam te sprawy z pozycji humanisty. Anda, silniej związana z techniką, 
w sposobie 
nadawania ziemskich audycji wyławia przede wszystkim te aspekty, które budzą jej 
niepokój. Po 
jednej z konsultacji, jakie często odbywa z Głosem, wpada do mnie mocno 
wzburzona.
– To się w głowie nie mieści – rzuca bez wstępów.
Spostrzegłszy mój pytający wzrok, wyjaśnia:
– Wyobraź sobie, że Ziemia nie wysyła jakichkolwiek sygnałów przeznaczonych do 
przyjęcia 
poza powierzchnią Planety!
Dla mnie to nie jest aż tak szokujące, jak dla Andy. Wszystkie dążenia, którymi 
pałałem przed 
deportacją w Kosmos, zespoliły się z losem ludzkości na Ziemi. Nie przeoczając 
astronautyki, 
uznawałem ją za potrzebną i ciekawą – lecz ani mniej ani bardziej od geologii, 
botaniki, 
oceanografii oraz wielu innych nauk. Nie podzielałem hurraentuzjazmu zapaleńców 
snujących 
wizje multimiliardowej ludzkości rozproszonej po naturalnych i sztucznych 
ciałach kosmicznych – 
byle więcej, byle dalej, za wszelką cenę. Skoro, na szczęście, nie sprawdziły 
się dawniejsze wróżby 
futurologów o makabrycznym przeludnieniu, „które zmusi ludność, duszącą się 
beznadziejnie na 
macierzystym globie, do ekspansji wzwyż – raz na zawsze upadł jedyny względnie 
sensowny 
bodziec pozaziemskiego osadnictwa. Układ Słoneczny przecież nie posiada swojej 
Orny...
Anda, z którą dzielę się tymi uwagami, wyłuszcza nurtujące ją obawy:
– A jednak takie zasklepienie się Ziemi w sobie przeraża mnie. Nie sądź, iż 
marzę o 
„eterycznych miastach” Ciołkowskiego, o „sferze Dysona”, o wydrążonych 
planetoidach Asimova 
– w których tryliony Ziemian, opuściwszy swą kosmiczną kolebkę, miałyby pędzić 
życie w 
szczelnych sarkofagach krążących gdzieś w przestrzeni. Przypomnij sobie sytuację 
sprzed naszego 
odlotu. Wtedy nikt nie planował jakiejś emigracji kosmicznej. Upadł nawet 
wcześniejszy projekt 
wzniesienia na księżycu eksperymentalnego miasta pod hermetycznym kloszem, gdzie 
ludzie 
osiedliliby się na stałe z rodzinami. Lecz nie zapominaj, że wówczas istniało 
wiele badawczych baz 
umiejscowionych rozmaicie: na Srebrnym Globie, Marsie, Merkurym, księżycach 
Jowisza i 
Saturna, wreszcie jako przestrzenne próbniki wokół Ziemi, innych planet i 
księżyców, również na 
orbitach okołosłonecznych. Ich załogi porozumiewały się drogą radiową przede 
wszystkim z 
Ziemią, lecz bardzo często także między sobą. Znajdź logiczny powód zwinięcia 
tych wszystkich 
placówek.
Jestem w kropce. Jednak chcę za wszelką cenę rozwiać niepokoje Andy – tym 
bardziej, że 
sprawa wydaje mi się raczej dziwna niż groźna.
Nie przejmuj się – mityguję ją. – Bardzo różne powody mogły wpłynąć na 
odstąpienie od 
dalszych badań Układu Słonecznego.
– Na przykład?
– Wyczerpanie się złóż najpotrzebniejszych kopalin, zmuszające do drastycznego 
ograniczenia 
wszelkich inwestycji. Już za naszych czasów raz po raz alarmowano, że zapasów 
ropy naftowej 
starczy na tyle a tyle lat, węgla na jeszcze mniej, rtęć się kończy, inne metale 
też są na 
wyczerpaniu. Te prognozy ciągnęły się zresztą od końca dwudziestego wieku, więc 
w dobie, kiedy 
węgiel i ropa w mniejszym stopniu służyły przetwórstwu chemicznemu, a lwią ich 
część 
roztrwaniano w charakterze materiałów pędnych. Potem, gdy niemal wyłącznym 
źródłem energii 
stał się deuter otrzymywany z wody morskiej, a zużywany w siłowniach 
termojądrowych – 
zapotrzebowanie na węgiel i ropę, które przestaliśmy traktować jako paliwa, 
wcale się nie 
zmniejszyło. Nie potrafiliśmy też uniezależnić się od naturalnych pokładów 
siarki, fosforytów, rud 
metali – gdyż przekształcanie pierwiastków na skalę przemysłową wciąż jeszcze 
było nieopłacalne. 
Cóż z tego, że z roku na rok odkrywano wciąż nowe złoża niezbędnych surowców, 
sięgając głębiej 
pod ziemię, pod morskie dno, pod lodowce Antarktydy i Grenlandii? W końcu 
dostępne zasoby 
mogły się wyczerpać.
Po twarzy Andy łatwo poznaję, że nie dała się przekonać. Ledwo skończyłem, 
replikuje:
– I dlatego zniesiono pozaziemskie placówki? Chyba wprost przeciwnie: ludzkość 
została 
zmuszona do sprowadzania bogactw kopalnych z innych ciał kosmicznych. W nikłym 
stopniu 
robiono to już za naszych czasów.
Brzmi to przekonująco. Podświadomie jednak wyczuwam, że postęp rozwiniętej 
cywilizacji 
może przebiegać najrozmaitszymi drogami.
– Tak my byśmy postąpili – odpowiadam. – Ty i ja. Zgoda! Ale postąpilibyśmy w 
pewnym 
konkretnym momencie – podobnie, jak resort handlu rzuca na rynek posiadane 
rezerwy wówczas, 
gdy trzeba złagodzić braki zaopatrzenia. Czy można patrzeć tak samo na dokonania 
historii w 
biegu sześciu tysiącleci? Ileż mogło się zdarzyć przez ten ogromny szmat czasu! 
Rozmaite kryzysy 
– moralne, materialne, techniczne... Szukanie dróg wyjścia z trudnej sytuacji, 
albo wręcz dróg 
ratunku – czy zawsze pomyślne? Świat, w którym żyliśmy, później musiał 
przeistaczać się w tyglu 
przemian – i to jakich! Zdajesz sobie sprawę, że wracamy na przyszłościową, 
daleką w czasie, więc 
i zupełnie inną Ziemię? Czyż nie tak?
Bursztynowe oczy Andy powleka smutek.
– Wiem o tym – mówi z wysiłkiem. – Tak chciałeś. Tak przegłosowaliśmy.
Doszło do tego, że „sprawę Ziemi” utożsamiamy z analizą odbieranych stamtąd 
audycji. 
Zadanie to nie jest ani łatwe, ani wdzięczne. Jednak nie sposób z niego 
zrezygnować. To przecież 
głos Planety. Powinien zawierać wszystko, czego poszukujemy: dzień dzisiejszy, 
marzenie Jutra.
Anda, która od wczoraj rana nieprzerwanie pracowała nad tym zagadnieniem, poszła 
spać. 
Przedtem poprosiła mnie, bym na własną rękę skonsultował te problemy z Głosem, 
nie porównując 
ich z nagraniami jej dyskusji. Może przez to zyskam świeższe spojrzenie...
Podchodzimy do orbity Marsa. Odbiór audycji poprawia się z godziny na godzinę. 
Czy 
niebawem będziemy słuchali ich podobnie, jak niegdyś na Ziemi słuchaliśmy 
normalnych 
programów radiowych? Raczej wątpię. Stacji nadawczych jest takie mrowie, iż 
nawet przy bardzo 
selektywnym odbiorze muszą one nieraz nakładać się na siebie. Ale z pomocą 
komputerów 
powinniśmy nawiązać dialog z Ziemią.
Tymczasem Głos mnie ubiegł. Wcześniej poleciłem mu włączyć się skoro zostaną 
przechwycone jakiekolwiek realia wykraczające poza Bank Pamięci, albo gdy będzie 
mowa o 
powracającej wyprawie „Pegaza”.
Ledwo dosłyszałem sygnał, przebiega mi przez głowę, że zostaliśmy rozpoznani w 
ojczyźnie. 
Wielki czas! Jeśli na razie bodaj tylko plotkują o nas – i to przyjemne. Bądź co 
bądź, ludzie z 
Ziemi.
Nie odgadłem. Głos oznajmia, że ma informacje naukowe. Wytężam słuch, żeby się 
dowiedzieć:
– Krasnoludek Mi przeskoczył strumyk, by przed pościgiem Burego Wilkołaka skryć 
się w 
koszyczku z paproci, uplecionym przez Królewnę Śnieżkę. Jak sądzisz: czy Bury 
Wilkołak go 
dopadnie?
Tracę głowę. Już chcę skląć Głos za to, że kpi ze mnie w żywe oczy. Lecz 
opanowuję się. 
„Informacje naukowe”? Ależ tak. Dla niego i Bury Wilkołak, i Królewna Śnieżka, i 
krasnoludek 
Mi – to pojęcia nieznane. Nie nauczyliśmy go bajek. Zgłosił więc dane, które 
musiał uznać za 
odkrywcze.
Nie chcę włączać się w ten dialog. Audycja dla dzieci dałaby mi niewiele, lub 
zgoła nic. 
Poczekam na coś ciekawszego. Tymczasem zapytuję:
– Czy to pierwsza opracowana informacja?
– Pierwsza. Wcześniej były urywane słowa, takty muzyczne, czasami 
nieskomplikowane 
melodie.
Kierujemy się już prosto ku Ziemi. Dla rozstrzygnięcia dodatkowego testu 
niedawno 
zboczyłem z kursu, by wprowadzić „Pegaza” na orbitę kołową wokół Marsa, 
wślizgując się między 
tory Fobosa i Dejmosa. Podczas kilku okrążeń zgromadziliśmy komplet zdjęć 
zarówno planety, jak 
obu jej księżyców. Nie wychwytując stamtąd żadnych sygnałów radiowych, 
chcieliśmy się 
przekonać, czy Mars jest zaludniony chociażby w takim stopniu, jak za naszych 
ziemskich czasów, 
kiedy działały tam dobrze wyposażone placówki badawcze ze zmieniającymi się 
załogami. No 
cóż... Widoki nie były zachęcające. Dostrzegłszy zaledwie ruiny jednej z tych 
baz oraz ślady 
dawnej obecności ludzi na Fobosie, poniechaliśmy lądowania.
W połowie drogi między Marsem a Ziemią już wiemy, że nie będzie możliwy 
bezpośredni 
odbiór jakiejkolwiek ziemskiej audycji. W dalszym ciągu komputery muszą 
selekcjonować teksty, 
siłą rzeczy wybrane dość przypadkowo spośród kroci równoczesnych emisji. Zalew 
materiałów, 
najczęściej odcedzonych bardzo fragmentarycznie, potężnieje z dnia na dzień jak 
tocząca się 
lawina.
Anda budzi się i pyta mnie o nowiny.
– Nic doniosłego. Zastopowałem Głos, każąc mu włączyć się tylko w razie 
wyjątkowej 
rewelacji. Z grubsza wyjaśniłem o co chodzi, ale nie wiem, czy dobrze zrozumiał. 
Bo przecież dla 
niego rewelacją jest wszystko, cokolwiek nie zostało wprowadzone niegdyś do 
Banku Pamięci.
– Czy wpłynęły jakieś dane mówiące o postępie cywilizacyjnym? – zapytuje Anda.
Myślę przez chwilę.
– Raz po raz mowa o rzeczach, których nie znamy. Mimo to, sprawa postępu, tak 
jak ja go 
pojmuję, wciąż wydaje mi się problematyczna. To, co na razie dotarło, świadczy 
chyba wyłącznie o 
upływie czasu. Przecież sam fakt, że w ciągu sześćdziesięciu wieków narosły nowe 
pojęcia – 
jeszcze nie świadczy o postępie. Przy zupełnym zastoju, a nawet regresie – siłą 
inercji musiałyby 
napływać pewne dane, jakich przedtem nie było. Człowiek, który przestał się 
uczyć czegokolwiek 
mimo woli z biegiem lat nabiera doświadczeń i wiedzy o otaczającym świecie. Na 
razie trudno mi 
osądzić postęp ludzkości – dlatego, że strzępy audycji, które podał Głos, nie 
dotyczą ani spraw 
nauki, ani techniki.
– Bądźmy ostrożni z sądami – przestrzega Anda. – Dzisiejsza Ziemia nie ma nic 
wspólnego z 
tym, w czym wzrośliśmy; co ukształtowało nasz sposób myślenia. Wiesz, lubię 
sięgać do historii 
nauki; poznawać, jak widzieli świat nasi poprzednicy. Ileż tam przebłysków 
wizjonerstwa, które 
jeszcze przy nas nie spełniły się! Ot, choćby taki cytat z połowy dwudziestego 
wieku, który 
wczoraj zwrócił moją uwagę podczas wyrywkowej lektury. Autor – polski astronom 
Włodzimierz 
Zonn.
Anda uruchamia szpulę nagrania tej archiwalnej książki, wprowadza parę 
informacji o 
żądanym fragmencie tekstu i włącza fonię:
„Prawa przyrody straciły więc swoje imponderabilia filozoficzne. Owszem, 
posługujemy się 
tymi prawami w dalszym ciągu, ponieważ są dotychczas najskuteczniejszym sposobem 
porozumiewania się uczonych w sprawach swoich spostrzeżeń i rozmyślań w danej 
dziedzinie 
zjawisk. Nie wiemy jednak, czy istotnie ten sposób jest jedynym i najlepszym. 
Kto wie, czy kiedyś 
nie znajdziemy innych jeszcze form komunikowania się w sprawie prawd 
przyrodniczych; wtedy, 
gdy do poznawania ich przywołamy inne władze człowieka: intuicję, podświadomość 
lub emocje. 
Może wtedy prawa natury będą miały postać obrazów, rzeźb, bądź też pewnych 
rysunków 
abstrakcyjnych... ”
Zamyślam się.
– Gdyby chcieć to traktować dosłownie – zauważam odpowiedzi użyczyłyby nam 
audycje 
telewizyjne, których Ziemia jednak poniechała.
– Dosłownie? – powtarza Anda. – Przecież to tylko piękna metafora.
Wcale nie jestem przekonany o tym. Po chwili rzucam trochę niepewnie:
– Nawet jeśli przypuścić, że tak lekka, wręcz infantylna forma kamufluje 
doniosłe treści bądź 
informacyjne, bądź artystyczne zważ co innego: śmiesznie mały zasięg tych 
audycji. Bezpośrednio, 
czyli z pominięciem komputerowego przetwarzania, najsilniejsze stacje mogłyby 
być odbierane na 
powierzchni Ziemi z odległości dwustu, czy najwyżej dwustu pięćdziesięciu 
kilometrów. Lecz 
zakłócający wpływ mnóstwa sąsiednich emisji ogranicza ten dystans co najmniej 
dziesięciokrotnie. 
Czy potrafisz sobie wyobrazić planetarną społeczność pozbawioną szybkiej 
globalnej wymiany 
informacji?
– Nie potrafię – odpowiada Anda. – A jednak sądzę, że twoje pytanie jest źle 
postawione. 
Zakładasz w nim a priori, że to, co akurat odbieramy, jest trzonem 
informacyjnego przekazu całej 
ludzkości. W czasach dawniejszych zasięg poszczególnych radiostacji bywał różny, 
nieraz 
podporządkowany nie tyle logicznym potrzebom, co lokalnym zwyczajom. W końcu 
dwudziestego 
wieku istniały, zwłaszcza w Europie i Ameryce, stacje osiągalne dla zwykłych 
abonentów na całym 
świecie. A równocześnie w Australii normalny odbiór żadnej stacji nie 
przekraczał stu kilometrów. 
Sydney sobie, Melbourne sobie, Perth to samo, i tak dalej. A przecież było to w 
tamtych czasach 
jedno z wysoko rozwiniętych państw.
– Zgoda. Lecz istniała już wtedy satelitarna sieć łączności oraz inne drogi 
przepływu 
informacji. Ani Sydney, ani Melbourne ze swą słabą radiostacją nie były odcięte 
od pulsu życia 
całego świata. A co się dzieje teraz na Ziemi? Stwierdziwszy tylko te wątłe, 
chałupnicze środki 
przekazu – i nic, dosłownie nic ponadto.
Włączam Głos, każąc podać te spośród świeżych przechwytów, które zostały 
najlepiej 
odtworzone.
Bliskość ojczyzny znacznie zwiększa liczbę zapisów. Teraz już nie stanowiąc 
tylko wyrwanych 
z kontekstu słów albo taktów muzycznych, dają one jakie takie pojęcie o 
charakterze audycji. Jest 
to istny bigos hultajski, w którym krótkie, niewymuszone bajeczki, chyba 
improwizowane, proste 
piosenki bez wartości artystycznej, przyśpiewki, gra na wierzbowej fujarce – idą 
o lepsze z 
pogwarkami o pogodzie, z opisem niezbyt ciekawych sztuczek tresowanych piesków, 
z 
wspominkami niedzielnej wycieczki. A jeśli się pojawi poważniejszy temat, zwykle 
bywa spłycany 
do jarmarcznej plotki.
Anda wydaje się wręcz załamana.
– Co począć z tym mętlikiem? – pyta bezradnie.
– Żebym to wiedział...
Żądam zwięzłej komputerowej oceny tych nagrań. Po chwili Głos oznajmia:
– Z pozycji dwudziestego trzeciego wieku są to skomasowane marzenia o 
przyszłości, z reguły 
niosące ważki ładunek wizjonerstwa, myśli, odkryć; opracowania futurologiczne. A 
z pozycji 
osiemdziesiątego szóstego wieku – mogą dotyczyć aktualnego poziomu nauki i 
techniki 
ludzkości...
– Wyłącz się! – rozkazuję z pasją.
Patrząc na zawiedziony wyraz twarzy Andy nagle odczuwam, jakbym przeglądał się w 
zwierciadle: z pewnością mam tak samo rozczarowaną minę.
– Jak sądzisz: zbudzić Agnieszkę? – pytam niepewnie.
Ten pomysł nie zachwyca Andy.
– Cóż tu poradzi cybernetyk, kiedy komputery gubią się w wątpliwych domysłach... 
Dopóki 
nie poznamy rzeczywistej sytuacji panującej na Ziemi – ani mózg ludzki, ani 
sztuczny układ 
rozumujący niczego nie wskóra. Niebawem i tak przyjdzie zbudzić załogę – 
wzdycha.
Włączam Głos.
– Ile radiostacji działa na Ziemi?
– Sześćdziesiąt do stu milionów. Równocześnie nadaje około półtora miliona.
Anda drgnęła. Przez chwilę patrzymy na siebie, do reszty zdezorientowani.
– Sto milionów stacji nadawczych... – mówi Anda cicho, jakby do siebie.
Wciąż stoimy w miejscu, ani o krok nie przybliżając się do rozwikłania zagadki – 
myślę z 
niesmakiem. – Naciskam guzik, każąc Głosowi podać bezpośredni odbiór ziemskich 
audycji na fali 
o najlepszej słyszalności. W odpowiedzi rozlega się przeciągłe, jednostajne 
buczenie.
Stopuję Głos. Anda pyta:
– Spodziewałeś się czegoś innego?
Robię niezdecydowaną minę.
– Niczego nie zyskamy na tej drodze. Półtora miliona stacji o podobnej mocy, 
nadających 
równocześnie – to o wiele za dużo, by bezpośredni odbiór pozwolił wyłowić 
jakikolwiek 
artykułowany dźwięk Tworzy się tylko wyrównane tło: ciągły, jednostajny szum.
– A w jaki sposób to jest odbierane na Ziemi? – pytam, wciąż nie mogąc uchwycić 
sensu tej 
zwariowanej radiofonii. – Czy także komputerowo?
– Nie wiem. Łatwiej byłoby to pojąć, gdyby zasięg poszczególnych stacji był 
znacznie 
mniejszy: parę kilometrów. Wówczas byłyby to prywatne nadajniki małej mocy, 
dawniej 
powszechnie używane na wycieczkach, majówkach, obozach, turystycznych, albo 
nawet dla 
komunikowania się z sąsiadami z tej samej miejscowości, zamiast telefonu.
Włączam Głos.
– Z jakiego dystansu te audycje są odbierane na Ziemi – pytam.
– Komputerowo, stacje średniej mocy do stu dwudziestu kilometrów. Najsilniejsze 
– 
dwukrotnie dalej.
– A bezpośrednio?
– W terenie gęsto zamieszkanym – kilkaset metrów. Na obszarach bezludnych – 
podobnie jak 
komputerowo, przy jednakowej mocy odbiorników.
Wyłączywszy Głos, uśmiecham się smutno.
– „Obszary bezludne”... To pasuje akurat do bajeczek z Ziemi, w które się 
wsłuchujemy. 
Kiedyż to było! Już za naszego dzieciństwa człowiek zagospodarował niemal 
wszystko. A teraz? 
Strach pomyśleć!
– Sądzisz, że populacja ludzka wzrosła wielokrotnie? – pyta Anda z zatroskaniem. 
– Wtedy 
utrzymywała się od dawna na znośnym poziomie dziewięciu miliardów. Ani trochę 
nie zanosiło się 
na spełnienie hiobowych wróżb futurologów o Ziemi tak zagęszczonej, iż zabraknie 
ludziom nie 
tyle żywności, co... miejsca do poruszania się.
– Sto milionów radiostacji zdaje się niestety potwierdzać te ponure prognozy – 
zauważam. – 
Trudno przypuścić, by każda z nich miała zasięg mniejszy od jednego miasta. A 
wyobraź sobie sto 
milionów miast!
– Lepiej o tym nie myśleć – rzuca Anda, zupełnie zrezygnowana.
Od wczoraj krążymy po orbicie parkingowej prawie dwieście tysięcy kilometrów nad 
Ziemią. 
Tak dziwny tor, w połowie drogi do Księżyca, obraliśmy ze względów 
bezpieczeństwa, chcąc 
trzymać się w sporej odległości od obu tych globów. Zaszły bowiem wypadki, które 
jeszcze 
bardziej pogmatwały i tak mgliste nasze wyobrażenia o stosunkach panujących w 
Macierzy. Teraz 
nie wiemy już nic. Wśród licznych hipotez, oznaczanych nikłym stopniem 
prawdopodobieństwa, 
komputery uwzględniły ewentualność, że Ziemia przyczaiła się, gotowa zniszczyć 
„Pegaza”.
Podejrzenie to nie jest tak bezsensowne, jak może się zdawać nie zorientowanym w 
sytuacji. 
Przyczyny, dla których ludzie odległej przyszłości chcieliby nas zgubić – 
niewarte zastanowienia, 
bo nic na ten temat nie wymyślimy. Są natomiast realne poszlaki, że Ziemia 
dobrze zdaje sobie 
sprawę z naszego powrotu, lecz gra na zwłokę.
– Czy to możliwe, aby nikt nie odebrał naszych wezwań? 
Anda zaprzecza ruchem głowy.
– Sygnały, wysyłane przez „Pegaza” na rozmaitych długościach fal, obejmują 
zasięgiem całą 
Planetę. Wysoki, świdrujący akord wywoławczy nie tylko zagłusza inne audycje, 
lecz także 
stanowi ostry zgrzyt, niemiły dla ucha. Dopiero potem następuje krótki, bardzo 
przejrzysty 
komunikat: prośba o nawiązanie łączności z konkretnym statkiem, wracającym po 
sześćdziesięciu 
wiekach. Te nasze wezwania odbierane są nie tylko przez poszczególnych 
słuchaczy. Wszak trudno 
wyobrazić sobie stację radiową bez odbiorników, nie korzystającą z jakiegoś 
serwisu 
informacyjnego. Choć odsłoniliśmy karty – żadna z milionów placówek nadawczych 
nie 
odpowiedziała nam. Mało tego! Nasza obecność jest konsekwentnie przemilczana, 
zapewne 
wskutek rygorystycznego nakazu.
– Czym to wyjaśnić? – rzucam w zamyśleniu.
– Lepiej nie dociekać – całkiem nieoczekiwanie odpowiada Anda.
Jestem wstrząśnięty.
– Jak to?
Anda mówi dobitnie, z przekonaniem:
– Bo do jakich wniosków dojdziemy? Że ludzie chcą nas zniszczyć? Nie. To zbyt 
makabryczne. Sprawa wyjaśni się sama, zwyczajnie i bezboleśnie.
– Co proponujesz?
– Wybrać którąkolwiek audycję, na chybił trafił, włączyć się w tok narracji bez 
ujawniania kim 
jesteśmy i w jakim celu to czynimy. Na chama wciśnijmy się w dialog. Jeśli nie 
przy pierwszej 
próbie” to za którymś razem spiker nie wytrzyma i coś odpowie. Chociażby tylko 
wyłaje nas, że 
mu przeszkadzamy A to już będzie dwustronna łączność. Dalej, pociągniemy 
rozmówcę za język, i 
przynajmniej coś się wyjaśni.
Dobry pomysł.
– A gdybyśmy posunęli się jeszcze dalej, stwarzając pewien kamuflaż...
– To znaczy? – Anda przerywa z ożywieniem.
Zastanawiam się dłuższą chwilę, bo jeszcze nie sprecyzowałem planu działania.
– Dajmy na to – rzucam niepewnie – do jakiejś audycji włączymy się z głupim 
sztubackim 
psikusem, brużdżąc ile wlezie. Chyba najlepiej nadają się do tego bajki, albo 
niewyszukane 
opowiastki dla dzieci, jakich już tyle wysłuchaliśmy. Ot, choćby na przykładzie 
tamtej audycji, 
którą tak się przejąłem: krasnoludek, wilkołak, Królewna Śnieżka...
Anda rzuca impulsywnie:
– Wiesz, chyba już wtedy przeoczyliśmy coś bardzo ważnego. Także potem, przez 
cały czas. 
Jeśli dobrze pamiętam, ta historia z krasnoludkiem zakończyła się pytaniem czy 
wilkołak 
przeskoczył strumyk, albo coś w tym guście.
– Retoryczne pytanie – odpowiadam zdawkowo, nie nadążając za tokiem rozumowania 
Andy. 
– Utarty chwyt, stosowany od starożytności.
– Nagrałeś tamten tekst?
– Chyba tak. Ale po co szukać? Prościej będzie, jeśli Głos go powtórzy.
Po chwili słuchamy:
„Krasnoludek Mi przeskoczył strumyk, by przed pościgiem Burego Wilkołaka skryć 
się w 
koszyczku z paproci, uplecionym przez Królewnę Śnieżkę. Jak sądzisz: czy Bury 
Wilkołak go 
dopadnie?”
– Chyba jednak to nie jest zwrócone do rzeszy radiosłuchaczy – komentuje Anda – 
tylko do 
jednej osoby. W przeciwnym razie, byłoby powiedziane w liczbie mnogiej: – Jak 
sądzicie?
– Może utarł się taki zwyczaj – rzucam dyskusyjnie. – To kwestia przyjętej 
formy. Nie byłoby 
w tym zresztą nic nowego. Bardzo stare książki roją się od inwokacji w rodzaju: 
„A teraz rozważ, 
miły Czytelniku... ”
– Być może – odpowiada Anda, niezbyt przekonana. – Ale powinniśmy to wyjaśnić.
Zapytuję Głos, czy komputery przechwyciły odpowiedź na tamto pytanie. Dowiaduję 
się, że 
nie.
– To niczego nie dowodzi – stwierdza Anda. – Zwłaszcza wówczas, jeszcze przed 
orbitą 
Marsa, wyłowienie czegoś sensownego z morza szumów i trzasków dobiegających z 
Ziemi było 
kwestią zupełnego przypadku.
Zgadzam się.
– To zresztą pierwszy opracowany fragment tekstu.
– No widzisz. Teraz mamy trudności innego rodzaju. Jak się zdaje, komputery mogą 
wyłowić i 
obrobić każdą spośród miliona audycji emitowanych równocześnie. Powątpiewam 
natomiast, czy 
dałyby sobie radę ze wszystkimi na raz. Powinniśmy jak najszybciej ustalić, czy 
każde nadanie 
stanowi normalną audycję radiową. Może niektóre są dialogiem narratorów z dwóch 
różnych 
stacji?
– Jak to sobie wyobrażasz: pogaduszki między spikerami?
– Chociażby. Czyż w pewnym stopniu nie stosowano tego niegdyś przy transmisjach 
z 
rozmaitych imprez, albo też włączając na antenę umyślnego korespondenta, który 
przebywał w 
odległym kraju wyłącznie po to, aby stałe, na żywo podawać nowości stamtąd?
– To wiele nie zmienia – wtrącam. – Audycja pozostaje audycją, z góry 
przygotowaną.
– Tak. Ale pamiętaj, że dawniej rozmowy nie tylko z astronautami, lecz i z 
marynarzami w 
rejsach odbywały się drogą radiową. A załóżmy jeszcze inną sytuację: na Ziemi 
brak łączności 
telefonicznej.
– Dlaczego?
– Nie wiem. Tak samo, jak nie mam zielonego pojęcia czemu ludzie zrezygnowali z 
telewizji. 
Mogą mieć bardziej nowoczesne środki przekazu, których istnienia nawet nie 
podejrzewamy. Albo 
wyczerpywanie się źródeł energii zmusiło do tak drastycznych posunięć.
– Czy sądzisz – pytam – że niektóre przekazy dotyczą prywatnych rozmów 
radiowych?
Dobrze byłoby to wyjaśnić.
Mamy pełne ręce roboty. Potwierdziło się przypuszczenie Andy, że niektóre emisje 
to audycje 
zwrotne, dialogi pomiędzy dwoma lub nawet więcej osobami. Takie rozmowy są 
prowadzone 
zazwyczaj na bardzo małą odległość: kilometra, a czasami znacznie bliżej. 
Banalne treści tych 
pogwarek do reszty zaciemniają obraz.
Po raz któryś z rzędu wpychamy się w dialog dwóch ziemskich rozmówców, sami 
zachowując 
incognito. Ach, żeby chociaż ktoś chciał nas zbesztać za taką wścibskość... 
Gdzież tam! Coś 
odpowiadają, niby do rzeczy – ale to nic, absolutnie nic nie wyjaśnia.
– Doprawdy już nie wiem, co o tym sądzić – mówi Anda z rezygnacją. – Ciągle to 
samo: 
traktują nas jak przedszkolaków.
Nie da się temu zaprzeczyć. Podczas kolejnej takiej infantylnej pogwarki nie 
wytrzymuję 
nerwowo i krzyczę na całe gardło:
– Jesteśmy załogą „Pegaza”! Człowieku, słuchaj uważnie: my, wyprawa kosmiczna 
wysłana w 
roku 2278 do układu epsilon Indianina, powracamy na Ziemię.
– Co to epsilon Indianina? – pada ze zdziwieniem.
– Gwiazda. Jedna z najbliższych. Może teraz inaczej ją nazywacie. Podam jej 
współrzędne...
– Co to współrzędne?
– A niech was gęś kopnie – klnę bez głębszego zastanowienia.
– Was też. Ta szara gęś cioci Kroy... Et, szkoda czasu na takie bajdurzenie.
– Halo, halo – impulsywnie wkracza Anda. – Opamiętaj się, Człowieku!
I otacza nas cisza.
– Jak to? – pytam w osłupieniu. – Nie zaciekawił się, nie wzruszył, iż „Pegaz” 
powrócił? 
Czyżby tego właśnie oczekiwał? A może ludzie od dawna śledzą nasz statek... Bo 
przecież spiker 
nie wyraził najmniejszego zdziwienia, że przybyliśmy ze starożytności.
– Mógł przeoczyć tę informację. Albo nie zapytał... z lenistwa.
– Jak to?
Anda zastanawia się.
– Czy ja wiem.. Niektóre ich rozmowy są jakieś gnuśne. Albo tak je odbieramy.
– A jeśli właśnie mowę o „Pegazie” przyjął za bajdurzenie? – rzucam niepewnie.
Ta moja luźna sugestia wcale nie szokuje Andy.
– Czemu nie. Skoro nie wiedział, co to współrzędne...
– Debil? – rzucam w zamyśleniu.
– Albo cała ludzkość zapadła na jakąś łagodną, otępiającą chorobę psychiczną?
Tego nie sposób wykluczyć.
Na twarzy Andy maluje się napięcie.
– Mam pomysł – mówi do mnie.
I zaraz zleca Głosowi:
– Dostarcz statystyczną analizę wysokości dźwięków z dotychczasowych nagrań. 
Chodzi 
głównie o płeć i wiek spikerów.
Że też na to nie wpadłem! Ponieważ audycji z Ziemi nie odbieramy bezpośrednio, 
lecz jako 
treści wydzielone przez komputery spośród tysięcy emitowanych na tej samej fali 
– słuchamy nie 
oryginału, tylko mechanicznego głosu z konwernomu. Podtekst, emocje, wszelkie 
odcienie 
nastroju, jakie zawsze niesie żywy głos – tu możemy sobie tylko intuicyjnie 
dośpiewać. Ale czy 
trafnie?
Zaraz dostajemy odpowiedź:
– Wszystkie nagrania to głosy dzieci, głównie w wieku od czterech do dziesięciu 
lat.
Anda ożywia się.
– Właśnie to podejrzewałam.
A więc koniecznie musimy porozumieć się z kimś dorosłym. Okazuje się to bardziej 
kłopotliwe niż przypuszczałem. Już pierwszy z brzegu rozmówca zbywa nas 
lekceważącą uwagą:
– Tata jest za leniwy na takie dowcipy. Nie będzie się bawił z wami po 
dziecinnemu.
Przyszło nam jeszcze wysłuchać niejednego epitetu o andronach, banialukach, 
dyrdymatkach i 
tym podobnych, aż wreszcie któryś chłopiec namówił matkę, aby podeszła do 
nadajnika. Zanim 
zdążyłem wyłuszczyć jej do końca, kim jesteśmy i skąd przybywamy, przerwała:
– Pegaz, pegaz?... Co to takiego? A że z dwudziestego trzeciego wieku, to wolne 
żarty.
– Może kobiety mają teraz węższy krąg zainteresowań? – przebiega mi przez głowę.
– Czy twój mąż jest w pobliżu? On wie z pewnością...
– Mąż, mąż? Kto to taki?
– Ręce opadają!...
Z tym wykrzyknikiem zwracam się już do Andy. Oczywiście nie mam racji. Prawie 
natychmiast zdaję sobie z tego sprawę. Opuszczaliśmy Ziemię w czasach pod 
wieloma względami 
przełomowych. Walczyłem w Kontrze o Nowy Świat: za moje pokolenie, i dla niego. 
Ostro 
widziałem jeszcze Ziemię mych wnuków, a w perspektywie – może prawnuków. Dalej 
majaczyły 
mgły: pola zmagań ludzi innych ode mnie, mających własne cele, budujących swój 
świat na obraz 
swoich marzeń. A sześćdziesiąt wieków! Bezdenna otchłań. Trudno nawet 
przymierzać to, o co 
walczyłem – do tej niewiadomej, która jest dziś. Więc jakże dziwić się 
czemukolwiek? Tu rządzą 
już niemal te same prawa obcości, które – z nakazu rozsądku – zabraniają nam 
wartościować 
duchowe władztwo jakiejś nowo odkrytej kultury kosmicznej.
Podświadomie odczuwam, iż żaden człowiek nigdy nie był dla mnie tak cenny, jak 
właśnie ten 
nieznajomy informator o odległych sprawach, o których nie mam pojęcia. Gdyby 
również on 
wyłączył się teraz, choćby z lenistwa – byłby to dla mnie taki cios, jakby mnie 
opuściła 
najwierniejsza kochanka. Żałując, że nie mogę go zobaczyć, pytam:
– Powiedz, bo tego nie rozumiem: dlaczego my poniechaliśmy telewizji?
– Celowo mówię „my”, zamiast: „wy” – bo chcę podkreślić, mimo wszystko, jakąś 
ciągłość 
dawnej i nowej ludzkości. Czynię to trochę dla siebie, trochę dla niego. A może 
również dla Andy, 
która bardziej zważając na postęp cywilizacyjny niż kulturowe transformacje, 
pragnie widzieć 
Ziemię jako dalszy ciąg tego, w czym wzrośliśmy.
Rzeczywiście, nie dostrzegam zdziwienia w jej wzroku. Natomiast mężczyzna z 
Ziemi 
odpowiada, używając formy bardziej pasującej do sytuacji:
– Wy mieliście waszą telewizję. Mieliście radio dla dorosłych, loty kosmiczne, 
zabawę w 
ideologie, wojny na serio, bale maskowe i pocieszne maskarady, walki o coś 
tam... A my? No cóż... 
My po prostu żyjemy.
Ciarki przechodzą mi po skórze. Potem czuję lodowaty dreszcz, jakby całe niebo 
przygniotło 
mnie potęgą Wszechświata. Trzeźwieję i uświadamiam sobie, że walą się na mnie te 
dziesiątki 
wieków mojego nieprzystosowania. Jeszcze mocniej żałuję, iż nie mogę spojrzeć w 
twarz memu 
rozmówcy. Adwersarzowi? Raczej – istocie z innej planety.
W każdym razie on wierzy w tożsamość nas, przybyszów z dwudziestego trzeciego 
wieku, 
którzy – wprawdzie w sposób niezrozumiały dla niego – dotarli aż tu. Muszę się 
pogodzić, że 
właśnie to jest dla mnie najważniejsze w tym dialogu. Nareszcie mam kogoś, dla 
kogo to już nie 
żart sąsiada z naprzeciwka. On przyznaje, że mgliście słyszał o wysyłaniu 
niegdyś jakichś wypraw 
międzygwiezdnych, które wskutek „pomieszania czasów” mogą wrócić po tysiącach 
lat. Nie wie 
po co je wysyłano, i komu to było potrzebne.
– Twój statek nazywa się „Pegaz” – dobiega z głośnika. – Dlaczego?
Wiem, że powinienem wyjaśnić to szerzej. Tytułem próby, mówię zwięźle:
– To taki skrzydlaty koń z greckiej mitologii.
– Nic z tego nie rozumiem – przekazuje Głos.
Niespodziewanie włącza się Anda:
– A czy wiesz, kim byli: Kopernik, Szekspir, Rembrandt, Szopen?
Chwila kłopotliwej ciszy. I odzywa się nasz nieznany rozmówca:
– Czy to ludzie?
Jak na komendę Anda i ja patrzymy wzajemnie na siebie z przerażeniem.
– Ustaliliśmy ostatecznie, że Ziemia nie posiada jakichkolwiek radiostacji 
emitujących 
zaprogramowane audycje. A te miliony nadajników – to zabawki dziecięce. Nasze 
szczęście, iż 
przynajmniej one istnieją. Nie mogąc inaczej, tą „infantylną amatorszczyzną” 
zasięgamy języka na 
tyle, by rozeznać się bodaj cokolwiek w sytuacji. Ale nikt nie ma cierpliwości 
wyłuszczać nam 
zbyt wiele. Na dobitek, sporo objaśnień to istna czarna magia, z którą nie radzą 
sobie nawet 
komputery – bo pamięć ich stanowi kompendium starożytnej wiedzy. Tymczasem 
rozmawiamy z 
dyletantami, nie umiejącymi w żaden sposób opisać podstawowych mechanizmów wielu 
procesów 
technicznych, z których oni sami korzystają na co dzień. Intelektualistów 
prawdopodobnie brak w 
tamtym świecie. Wiedza jest chyba zmagazynowana w układach pamięciowych i 
okazjonalnie 
porcjowana każdemu według złożonego zamówienia.
Anda zapytuje mnie, czy nie dałoby się jednak dowiedzieć, jaką techniką ludzie 
zastąpili 
radiofonię.
– Po co? – rzucam bez namysłu. – I tak nie wyjaśnią nam tego zrozumiale. A 
zresztą, czy na 
Ziemi mają teraz jakąkolwiek globalną sieć informacyjną?
Anda szeroko otwiera oczy ze zdumienia. Więc przypominam jej:
– Jesteśmy dziećmi odległej starożytności. Raz po raz, z przyzwyczajenia, to ty, 
to ja – 
przymierzamy tamten świat do Ziemi roku 8320. A przecież ustaliliśmy już, że ta 
dzisiejsza 
społeczność nie ma organizmów państwowych, sądownictwa, szkół. Rodzina już tam 
nie istnieje. 
Czy zastąpiła ją inna, względnie trwała więź pomiędzy ludźmi?
– Niełatwo mi pojąć to wszystko – wyznaje Anda z rezygnacją.
– Mnie również. Lecz to o niczym nie świadczy. Występowania życia także trudno 
byłoby 
sobie wyobrazić – gdyby nie empiryczny dowód jego istnienia.
Musimy działać. Przecież nie sposób wiecznie krążyć nad tajemniczą, z tego 
pułapu niepojętą 
Ziemią obcej epoki. Już po trosze czujemy się repatriantami, choć może każde z 
nas nieco inaczej. 
Wszak nie odlecimy z orbity bez postawienia stopy w ojczyźnie. I zapewne w ogóle 
nie odlecimy. 
W tej kwestii musi się wypowiedzieć cała załoga. Na razie leżą w hibernatorach – 
ziemni, 
nieświadomi. Zegary odmierzają ostatnie godziny ich snu i naszego intymnego 
spokoju. Potem 
„Pegaz” rozebrzmi burzą głosów przejętych, niecierpliwych, wezbranych emocją. Te 
ostatnie 
chwile ciszy chcemy mieć dla siebie. Po cóż miałyby je zakłócać mało wydajne, 
jakby rozlazłe 
dialogi z Ziemią, dziecięce żarciki i przedrzeźniania, niechętne odpowiedzi 
dorosłych ukazujące 
tyle niemiłych prawd tamtej nowej rzeczywistości?
Zlecam sprawę komputerom. Będzie to zbiór wywiadów odbytych z przypadkowo 
zaangażowanymi rozmówcami, z których każdy reprezentuje całą Ziemię – bo nikt na 
niej nie 
rządzi. Komputery mają opracować uzyskane odpowiedzi – niezależnie od 
sporządzenia 
oryginalnych nagrań.
Siedzimy jak skamieniali, słuchając złych bajek o świecie, który za wszelką 
cenę, na przekór 
oczywistości, żarliwie pragniemy uznać za swój. Padają kolejne komunikaty Głosu, 
oddzielone 
krótkimi przerwami:
Ile ludzi zamieszkuje Ziemię?
Nie przeprowadza się spisów populacji. Oceny szacunkowe (różnych dorosłych 
informatorów): 
od osiemdziesięciu milionów do pół miliarda. Votum separatum: – Może milion”
„Brak pojęcia narodów, grup społecznych i zawodowych. Całkowite przemieszanie 
się 
dawnych ras”.
„Czy przed trzema tysiącami lat wysłano serwis informacyjny w kierunku epsilon 
Indianina?
Mało prawdopodobne. Nikt o tym nie słyszał.
Pytanie pomocnicze: Czy wtedy stosowano jeszcze globalną radiofonią?
Odpowiedzi niepewne.
Konkluzja: Dawne wyprawy międzygwiezdne już wtedy zasadniczo poszły w niepamięć. 
Wiedziano o nich z historycznej dokumentacji, lecz nikt się tym nie przejmował, 
gdyż było dość 
palących problemów aktualnych”.
„Czy starożytni astronauci, wróciwszy na Ziemię, będą mogli swobodnie 
rozporządzać sobą i 
„Pegazem”?
Charakterystyczna wypowiedź: – Każde jestestwo rozumne dysponuje sobą bez 
ograniczeń. 
Także swoim mieniem. A cóż dopiero mieniem tak nieprzydatnym dla nas, jak 
archaiczny pojazd! 
Planetarny zbiór informacji jest dostępny dla każdego, kto umie z niego 
korzystać. Możecie 
odlecieć ku gwiazdom. Albo zostać na Ziemi. Jak wolicie. Nam to jest doskonale 
obojętne”.
– Zamknij się! – krzyczę, roztrzęsiony nerwowo.
Anda powoli gładzi sobie włosy dłońmi, co czyni w chwilach mocnego wzburzenia. 
Zapytuje 
mnie:
– Co dalej?
– Żebym to wiedział...
– A gdyby zasięgnąć opinii Ziemi o nadających się do osadnictwa globach w 
sąsiednich 
układach?
– Po co? – rzucam bez namysłu.
– Wśród nich powinny znaleźć się także bezpańskie, bo ludzkość wcześnie 
poniechała 
zasiedlania Wszechświata. Być może, błąkają się jeszcze wyprawy „na banicję” z 
dwudziestego 
trzeciego wieku...
– Jedna z nich chciała podbić Orne – mówię w przestrzeń, w gruncie rzeczy 
pochłonięty 
własnymi myślami.
– Dałoby się przed taką podróżą unowocześnić wyposażenie „Pegaza”.
Uważam to wszystko za nonsens. Nie przerywam. Może Anda sama do tego dojdzie.
Zapada milczenie.
– Co o tym sądzisz?
– Że jesteśmy ludźmi z planety Ziemia – oświadczam twardo.
– Uważasz, że to jednak nasza ojczyzna?
– Tak.
– Ale zastanawiałeś się chwilę nad tą odpowiedzią – zauważa Anda.
Wzdycham.
– Tak. W ogóle zastanawiam się dużo. Bardzo dużo. To nie zmienia faktu, że 
jesteśmy dziećmi 
Ziemi. Z Orny mogliśmy polecieć dalej w Kosmos, szukać globu o dogodnych 
warunkach. Lecz 
skoro wróciliśmy na stare śmieci – kto z nas oprze się pokusie wylądowania?
Anda lekko skłania głowę.
– I dalej pomyśl: kiedy spojrzymy w błękitne albo chmurne niebo, a wiatr 
przyniesie nam 
zapach ziół, lasu, morza: kiedy zaćwierka nam wróbel, zaklekoce bociek, zagrają 
żaby w bajorku – 
czy zmusisz siebie do odlotu ku gwiazdom?
– Po stokroć – nie.
– Ani ja. Ani nikt z naszych.
– Czy jakoś wyobrażasz sobie tę nową Ziemię? – zapytuje Anda.
Czytam w jej oczach prośbę i strach.
– Niektóre problemy już sobie wyobrażam – mówię, usiłując nadać słowom pewność, 
której mi 
brakuje. – Na Ziemi nie ma żadnej władzy. Zaludnienie znacznie się zmniejszyło. 
Chyba 
poszczególne komputery i miniprzetwórnie służą tylko niewielkim grupkom, lub 
pojedynczym 
ludziom, których układy cybernetyczne raz na zawsze wyzwoliły od wszelkich 
obowiązków na 
rzecz społeczeństwa.
– To byłyby dobre strony – mówi Anda.
– Tych poszukuję z zapałem – wyznaję bardzo szczerze. Chce ufać, że ludzkość w 
jakiś sposób 
spełnia ideały, o które walczyłem sześć tysięcy lat temu. Na bieżąco – może to 
wyglądało mniej 
więcej tak, jak sobie wtedy wymarzyłem. Lecz pochód wieków przeobraził ludzi, 
ich mentalność i 
sposób życia.
– I zburzył wszystko – wyznaje Anda w skupieniu. – Musiał zburzyć...
Ten dramat nas, starożytnych, potężnieje we mnie o dramat bojownika Kontry. 
Walka mego 
pokolenia to odległa historia, nie obchodząca już nikogo. Liczyłem się poważnie 
z obcością Ziemi i 
z własnym niedopasowaniem. Ale przecież nie z tym, że my: odkrywcy dalekich 
światów, 
szermierze wolności, męczennicy Sprawy – dla nowych ludzi na Nowej Ziemi 
będziemy pustym 
dźwiękiem.
Serdecznym wzrokiem ogarniam moją dziewczynę. Na ile ona potrafi mnie w tym 
wszystkim 
zrozumieć? Zamyślony, słyszę jej stanowczy głos:
– Trzeba zbudzić załogę. Niczego lepszego nie wymyślimy.
Potwierdzam skinieniem głowy. Właśnie chciałem, żeby ta propozycja wyszła od 
Andy.
VISTULA
Parki planetarne to przedłużenie tradycji dworskich, świątynnych i cyrkowych 
menażerii, 
zwierzyńców łowieckich, późniejszych ogrodów zoologicznych i rezerwatów. 
Powstanie 
egzobiologicznych wiwariow stało się możliwe dopiero w dobie wypraw 
transgalaktycznych. 
Podobnie jak w epoce wielkich odkryć geograficznych na dwory królów, 
możnowładców i 
bogatych patrycjuszów sprowadzano faunę i florę z zamorskich krain, prześcigając 
się w przepychu 
zakładanych lwiarni, wolier, otwartych wybiegów – w trzecim tysiącleciu naszej 
ery wszelkie takie 
placówki uświetniano okazami przywożonymi z dalekich globów. Wkrótce doszło do 
tego, że nie 
wystarczyły w nich tylko eksponaty z własnego podwórka. Odtąd parkami 
planetarnymi nazywano 
te rozległe wiwaria, które kładły nacisk właśnie na egzoty należące do wszelkich 
grup królestwa 
Życia; już wcześniej zarzucono podział na ogrody botaniczne i zoologiczne. 
Kosztem dużych 
nakładów powstawały tam laboratoria wielorakich mikroklimatów, pozwalające 
hodować żywe 
ustroje z nader różnorodnych siedlisk, w kilkusetstopniowym przedziale 
temperatur. A 
równocześnie dbano o szeroki wachlarz ziemskich form, zwłaszcza dla celów 
porównawczych.
W miarę ubożenia rodzimej przyrody – coraz ciekawsze gatunki, nieraz skrajnie 
trudne albo 
kłopotliwe w hodowli, sprowadzano nawet z bardzo odległych dziedzin nieba. 
Niektóre zwierzęta, 
znoszące klimat Planety Ludzi, wypuszczano swobodnie do specjalnych sfer 
chronionych; tak 
samo obce rośliny i ustroje pośrednie: zwierzorośla.
Jeden z parków planetarnych, powołany ze szczególnym rozmachem i znawstwem, 
wkrótce 
naśladowano szeroko poza Układem Słonecznym. Położony na obszarze Wisły, perły 
karpackich 
uzdrowisk, użyczył ogólnej nazwy podobnym kosmicznym wiwariom, które tu i ówdzie 
po 
Galaktyce zaczęto z łaciny nazywać Vistulami. Ta nazwa przetrwała i później, 
kiedy – w miarę 
napływania okazów z wszech stron nieba – szmat ziemi pnący się z beskidzkich 
dolin na zbocza 
Kubalonki, Stożka i paru pomniejszych szczytów stał się o wiele za ciasny. Na 
lądach, wyspach i 
morzach pobudowano już wtedy rozległe zwierzyńce kosmiczne, gromadząc w nich 
paręset tysięcy 
gatunków.
Te Vistule zyskały taką sławę, że w znacznej mierze uatrakcyjniały Planetę, 
wciąż widniejącą 
w prospektach na liście zabytków przyrodniczych najwyższej, zerowej klasy. 
Chętnie zjeżdżali tu 
egzobiologowie z Kosmosu, zyskując możność badania tylu form przeróżnych istot, 
że na poznanie 
ich wszystkich w rozmaitych placówkach hodowlanych rozrzuconych po Układzie 
Drogi Mlecznej 
nie starczyłoby życia nawet szczególnie długowiecznych psychozoów.
Przez kilka wieków Ziemia nie miała pod tym względem poważnych rywali. Aż 
pewnego dnia 
rząd Jemisza, planety oddalonej o sto kilkadziesiąt lat świetlnych od nas, 
uchwalił budowę 
Centralnego Parku Planetarnego. Początkowo nazwę tłumaczono sobie zwyczajnie: że 
to główna 
Vistula na tym globie, w porównaniu z którą prowincjonalne zwierzyńce mają 
charakter 
zaściankowy. Nie w smak poszło jednak ludziom, kiedy Jemiszanie twardo wyjaśnili 
w 
przewodnikach, iż nazwa „Centralny” określa pewien nadrzędny wzorzec, czyniąc z 
tamtej Vistuli 
podstawowy dla całej Galaktyki ośrodek egzobiologicznej hodowli. Ziemianie 
postanowili 
bojkotować tę placówkę. Dlatego znali ją tylko z cudzych opowieści.
Z upływem czasu zaczęły krążyć plotki. Rozmaici podróżnicy we wspomnieniach z 
odwiedzin 
Jemisza dawali wieloznaczne opisy osobliwego zwierzyńca, rzadko kiedy nazywając 
go Vistula 
albo parkiem. Gdy już pisano o „miejscu zsyłek”, „obozie katorżniczym” albo 
nawet „jatce” – 
wzbudziło to czujność sfer rządzących na szczeblu federacji kosmicznych.
Jedną z półoficjalnych not w kwestii zagadkowego obiektu zbyli Jemiszanie 
telegramem: „Psy 
szczekają, pan jedzie”. Była to aluzja do ludzi, bo na Jemiszu psów nie ma. 
Wszczęto zaoczne 
śledztwo.
Od dawna dziwiło ufortyfikowanie tego parku w stopniu nie dającym się wyjaśnić 
ochroną 
zwiedzających i pracowników zakładu hodowlanego przed napaścią nawet 
najdzikszych zwierząt. 
Klatki, wybiegi oraz inne kwatery miały własne zabezpieczenia, które dawniej 
wystarczały. Trudno 
więc przychodziło pojąć sens przeróżnych umocnień odgradzających park od 
okolicy, a także 
mnóstwa urządzeń w jego wnętrzu, utrudniających swobodę zwiedzania. Gospodarze 
krótko ucinali 
wszelkie indagacje. To utwierdzało niesprawdzone, lecz uporczywe pogłoski, że 
jemiszańska 
Vistula zawiera – prócz egzotycznej fauny – także istoty rozumne, przemocą 
uprowadzone lub 
zwabione podstępem.
Sprawa oparła się o Sąd Galaktyczny, który – wobec braku dowodów – zlecił 
jedynie wyjaśnić 
status podejrzanego parku. Znając kłopoty mieszanych komisji, sprawę powierzono 
Ziemianom, 
jako jednemu z gatunków psychicznie dość zbliżonych do Jemiszan. Przewód był 
prowadzony 
przez Rozjemczy Sąd Międzyplanetarny na Ziemi. Nie dołączono żadnych instrukcji; 
problem 
należało rozpatrzyć z pozycji Kodeksu Unifikacji Prawa Międzycywilizacyjnego 
oraz kilkunastu 
galaktycznych konwencji, podpisanych również przez Ziemian.
Delegacja zbliżała się do celu. Wandula, słońce Jemisza, świeciła już blaskiem 
rażącym wzrok. 
Wciąż jeszcze była punktem gwiezdnym – nie tarczą – lecz lśniła tysiące razy 
ostrzej od 
najjaśniejszych gwiazd. Astronauci mknęli przez rubieże układu planetarnego. 
Czterej ludzie 
zamknięci w pudle kosmicznego statku, po latach zbudzeni ze snu hibernacyjnego, 
w milczeniu 
nastawiali się psychicznie do wypełnienia trudnej misji. Pocieszał ich fakt, że 
mieli tylko poznać 
sytuację panującą w jemiszańskiej Vistuli; decyzje przypadną komu innemu. 
Dlatego jedynie Al, 
przewodniczący delegacji, był prawnikiem: rozjemcą międzyplanetarnym. Wład 
ukończył 
egzobiologię, Stach zajmował się etologią czaszkowców. Rom, jako antropolog 
porównawczy, 
powinien był rozstrzygać wątpliwości, czy jakiś gatunek zaliczyć jeszcze do 
zwierząt, czy już do 
istot rozumnych.
Wszyscy oni uczestniczyli na Ziemi w obradach Sądu Międzyplanetarnego, który 
rozpatrzył 
skargę na Jemiszan: Al z głosem doradczym, Rom jako ekspert, Stach i Wład w 
charakterze 
obserwatorów. Dobrze pamiętali przeciągające się rokowania: prawnicze, 
proceduralne, 
specjalistyczne. W pierwszym rzędzie chciano ustalić miernik zaliczenia danego 
gatunku do 
psychozoów. Czy honorować immunitet nietykalności wszelkich szczepów Rozumu, czy 
też 
wyłącznie „najwartościowszych”, „całkowicie wartościowych”, „dostatecznie 
rozwiniętych 
ewolucyjnie”? Czy może z ochroną wykluczyć społeczności „nadmiernie drapieżne”, 
„zbrodnicze”, 
„zwyrodniałe starością gatunku”? Zdawano sobie sprawę, że takie określenia są i 
pozostaną 
umowne. Jednak prawnicy obyć się bez nich nie mogli.
W burzliwych debatach padały nawet głosy, by – wbrew przyjętym normom – ze 
względów 
poznawczo-naukowych zatrzymać na Jemiszu przedstawicieli niektórych kultur 
dowolnie 
rozwiniętych, za ich niewymuszoną zgodą. Należało wówczas zapewnić rozumnym 
lokatorom 
parku warunki wszechstronnie znakomite z ich punktu widzenia oraz swobodę 
kontaktowania się 
ze zwiedzającymi – na zasadach pełnoprawnego partnerstwa.
Rom, przeciwny temu wnioskowi, nadmienił, że jeśli w ogóle go rozważać, to w 
formie mocno 
przekształconej: oddania jakiejś bezpańskiej planety kilku rozumnym gatunkom – 
władającym 
każdy na swym obszarze – dla wymiany poglądów, wzajemnych badań psychiki i 
porównywania 
postaw. Przewodniczący sądu zareplikował, że kłóciłoby się to z postanowieniami 
jednej z dawno 
przyjętych konwencji: ,. Granica państwa nie może biec ani lądem, ani morzem, 
tylko zakrzywioną 
powierzchnią przestrzeni zamykającej jedno lub więcej ciał kosmicznych, 
naturalnych bądź 
sztucznych”.
Al podkreślił w swym wystąpieniu moralną dwuznaczność wszelkich badań na 
istotach 
myślących poza ich suwerennym terytorium, dając porównanie z wiwisekcją. 
Przypomniał, że 
ludzie z dawien dawna wykluczyli u siebie hodowlę jakichkolwiek istot rozumnych, 
choćby 
stojących na wczesnym piętrze rodowodowym. Spośród przodków człowieka, z 
przywileju 
nietykalności korzystałyby już te późne formy australopiteków, które krzyżowały 
się z 
pitekantropem.
Wynikało to stąd, iż za podstawowy miernik rozumności gatunku przyjęto 
bezinteresowne 
uprawianie sztuki, pojmowanej bardzo szeroko. Nie brano natomiast w rachubę 
wytwarzania 
narzędzi, bo na Ziemi posługują się nimi szympansy i inne małpy, nawet 
szerokonose, a także 
ptaki: afrykańskie ścierwniki rozbijające kamieniem strusie jajo, zięby Darwina, 
które oderwanym 
kolcem kaktusa wydłubują owady z pęknięć w korze, albo budnik fioletowy z grupy 
altanników, 
sporządzający lepką farbę i prawdziwy pędzel do malowania wzniesionej przez 
siebie z chrustu 
alkowy małżeńskiej. Również użytkowanie ognia, choć to ważki czynnik, samo nie 
rozstrzygało 
sprawy. A zresztą nawet hodowlę zwierząt o rozbudowanej psychice, jak delfiny i 
antropoidy, 
dopuszczano tylko przy stworzeniu im wiernej imitacji naturalnych warunków. 
Jakże więc 
rozważać demonstrowanie twórców kultury w roli eksponatów?
Zgodzono się, że w sprawie jemiszańskiej Vistuli trzeba przyjąć te same 
probierze, nieugięte w 
swym humanizmie, jakie od początku przyświecały z żelazną konsekwencją budowaniu 
takich 
parków na Ziemi.
Wysiadłszy z grawilotu, ludzie poczuli się lekko; na Jemiszu panowało 
przyciąganie słabsze od 
ziemskiego. Występowali jako dyplomaci podróżujący turystycznie. Przywitawszy 
się z 
pracownikami parku, ruszyli raźno ku bielejącym dwom pękatym, beczkowało 
wybrzuszonym 
wieżom przy bramie wejściowej.
Po chwili spostrzegli, że miejscowi nie nadążają. Przystanęli. Niebieskawa 
jasność zakłuła 
astronautów w oczy, więc nastawili przeciwodblaskowe pole okularów na silniejsze 
rozpraszanie 
światła. Tymczasem referendarz Obsługi Turystyki był już przy nich. Zaraz 
dołączyli podlegli mu 
urzędnicy o ruchach jeszcze cięższych, odpowiednich do szczebla władzy tak 
niskiego, że 
puszeniem się koniecznie trzeba wspierać własną groteskową dostojność.
– Park stoi otworem – zabrzmiał z konwernomu głos skrzekliwy, lecz nietrudny do 
zrozumienia.
– Widzimy to! – uciął Rom, starając się dostroić do oschłego stylu bycia 
gospodarzy.
Widok, jaki się roztaczał, mógł napawać podziwem, lecz nie budził krzty 
sentymentu. Chyba 
taki sam podziw nieciłaby – odlana z całego żelaza dostępnego na planecie – 
pięść supergiganta 
bodąca niebo wyzwaniem wobec znanych i nieznanych pobratymców Rozumu.
Już sam tylko zamysł niósł potężny ładunek czegoś, co mierziło. Zwłaszcza Rom 
coraz 
bardziej umacniał się w przeświadczeniu, że całkiem podobnie musi to odebrać nie 
tylko człowiek, 
lecz w ogóle każdy, kto potrafi odczuwać coś subtelniejszego niż kult brutalnej 
siły. – Chyba zbyt 
mało wiem o istotach rozumnych – pomyślał.
Szli przed siebie po brudnopłowej wykładzinie przypominającej te, które niegdyś 
używano na 
pasy startowe lotnisk. Z obu stron tej arterii ciągnęły się trzy wysokie, 
esowato powyginane 
palisady, każda opleciona zwojami drutów i jakichś sześcianików błyskających 
kolorowo a 
nieregularnie. Kiedy Wład zboczył w prawo, chcąc lepiej przyjrzeć się tym 
dziwacznym 
ozdóbkom, został ostrzeżony:
– Nie zbliżać się do ściany! Sześć metod śmiertelnego rażenia. Pierwsza działa w 
połowie 
odległości od nas.
Ziemianie osłupieli. Sama budowa Vistuli przypominała twierdzę, a może jeszcze 
bardziej 
hitlerowski obóz zagłady wykorzystujący techniki późniejszych epok. Mówił o tym 
sposób 
wzniesienia murów, a na nich wieżyce z miotaczami cząstek dezintegrujących, 
działka 
ultradźwiękowe, sztuczne pioruny bijące ostrzegawczo między zwojami drutów, a 
także 
prymitywne zabezpieczenia w kształcie staroświeckich sztyletów o ruchomych 
ostrych 
przesuwających się w sposób niemożliwy do przewidzenia. Palisady sprawiały 
wrażenie, iż są 
świeżej daty.
Al głowił się, jaki cel przyświeca tak naiwnej demonstracji siły. Dobiegł go 
głos z 
konwernomu:
– Chcąc zachować życie, trzymajcie się tuż przy nas. „Klucza bezpieczeństwa” wam 
nie 
zdradzimy.
Zakrawało to na żart, ale żart złowrogi.
Rom nie powstrzymał się od uwagi:
– W waszej Vistuli kubek w kubek jak na polu minowym. O ile macie pojęcie – 
dorzucił – co 
w ogóle znaczy to określenie z epoki wojen.
– Dobrze wiemy. Jak na polu minowym.
Idący przodem Dudur laseczką nacisnął guzik ukryty w podłożu. Z gładzizny pod 
ich stopami 
wyrósł chodnik wąski na grubość dłoni, a migające światełka upstrzyły jego 
obrzeża.
– Ustawcie się gęsiego na pasie – zabrzmiał głos. – Prędkość sto trzydzieści 
kilometrów na 
godzinę.
Mijali palety kudłatych łąk, żółtych i purpurowych gaików, małych jeziorek, 
sztucznych skał i 
wąwozów. Uświetniało je bujne życie, kolorowe, nieraz krzykliwe, kształtami 
znajome lub 
szokujące, sielankowe i dzikie, widne i dyskretne: przekrój ucieleśnionych prób 
i błędów Natury, 
rodem z wszelkich okolic Galaktyki.
Przybysze wiedzieli, że w plenerze zobaczą tylko ustroje jakoś współbrzmiące z 
ziemskimi, w 
systematyce egzobiologicznej zaszeregowane do nadgrupy akwenidów. Wprawdzie 
zimnolubna 
flora i fauna takich planet, jak Kordumala bądź Prenocja, o klimacie zbliżonym 
do arktycznego, 
miała swe mroźne pawilony, lecz to były wyjątki. Natomiast życie oparte na innym 
płynie 
ustrojowym niż woda musiało być chronione przed stycznością z aurą Jemisza – 
skwarną dla 
jednych, dla innych przeraźliwie zimną.
Pomieszczenie, w którym się zatrzymali, brutalnie ciężkim stylem jeszcze 
bardziej podkreślało 
nastrój topornej masywności całej architektury parku; jak gdyby budowniczowie i 
planiści wysilili 
inwencję na odbiór beznadziejnej grozy warowni – zamiast miejsca pogodnego 
wypoczynku.
Otoczyły ich grube plastykowe mury pasujące do podziemnego schronu, a surowe 
sześcienne 
wnętrze przypominało kasę pancerną. Tylko pulpity sterownicze i polowy ekran z 
mnóstwem 
lampek oraz zielono drgających wykresów uświadamiały, że są w dyspozytorni. Przy 
obu pulpitach 
stały wyprostowane roboty, których uzbrojenie wcale nie usposobiało zachęcająco. 
Ludzi ostrzegł 
głos z konwernomu:
– Strażnicy zabiją każdego, kto przekroczy białą linię.
Szeroka jasna krecha odgradzała znaczną część podłogi, więc goście cofnęli się 
odruchowo. 
Niechcący potrąciwszy jednego z Jemiszan, Stach wyczuł pod jego bluzą twardy 
kanciasty 
przedmiot, który mógł być tylko ukrytą bronią.
– Przepraszam – powiedział pospiesznie.
– Dyplomatom wolno.
Nieujawnieni parlamentariusze umacniali się w przeświadczeniu iż poszlaki, które 
ich tu 
przywiodły, nie są płonne. Chcieli poznać rozplanowanie Vistuli. Gospodarze, 
zagadnięci w tej 
sprawie, włączyli polowy ekran rzucając nań barwną mapę parku. Raz po raz, z 
konwernomu 
padały uzupełniające objaśnienia.
Rom uświadomił sobie, że spod podłogi dobiegają stłumione hałasy. To wyostrzyło 
jego 
czujność. Pomyślał o pradawnym handlu murzyńskimi niewolnikami, których podczas 
całego rejsu 
przez Atlantyk przetrzymywano w dusznych pod-pokładowych kryjówkach statku w 
obawie przed 
rewizją.
Rozterka gościa nie uszła uwagi Jemiszan. Referendarz Oriunga przekazał 
dyspozycje 
automatowi, który cienkim lśniącym prętem błyskawicznie dotknął czerwonej 
listewki wystającej z 
pulpitu. W oka mgnieniu część podłogi uskoczyła, odsłaniając przezroczystą 
płytę. Był to dach 
sporego basenu, niby wielka podwójna szyba, za którą przepływał bystry strumień 
gazu chroniący 
dyspozytornię przed kilkusetstopniowym żarem.
Zbiornik, wypełniony mieszaniną krzemoorganicznych olei, kipiał orgią 
ruchliwości. 
Zwiedzający dostali ręczne wizjery polaryzacyjne, które mętną toń czyniły 
przenikliwą dla wzroku 
na głębokość kilkunastu metrów.
Powierzchnia gęstego płynu kłębiła się przerostem bujności. Także głąb 
rozburzała się 
krewkim nieuporządkowanym rytmem. Życie gwałtownie, jakby odurzone upojną 
witalnością – raz 
strzelało w górą, to znowu nurkowało siarczyście, rozpryskując wielkie leniwe 
krople nie płetwą, 
nie ogonem, ale czymś, co przypominało kunsztowny japoński wachlarz; a chwilami 
– brzozową 
miotłę. W miejscach bardziej wyrównanych toń marszczyła się znienacka w ten 
sposób, jak kiedy 
na Amazonce stado piranii mknie ku wypatrzonej ofierze. W dole raz za razem coś 
pobłyskiwało 
wśród przesuwających się rozmytych plam, które narzucały wyobraźni fantastyczne 
wizje 
głębinowych potworów. Miejscami – pulsowały światła, miejscami cienie.
Pełen zachwytu, Stach zapomniał o pożądanej sztywności zachowania się, jaką 
przyjęli. 
Schwycił Włada za ramię i zawołał w uniesieniu:
– Jakież to piękne!
– Pierwszy raz widzisz krzemowców”?
– Tak.
– Ja oglądałem ich w układzie Procjona.
– Na Kordobii?
– Nie. Tam są fluorokrzemowcy. Zresztą bardzo podobni. Badałem silikonowy ocean 
Tonubii.
W ich dialog wdarł się głos z konwernomu, w istocie beznamiętny, choć wszyscy 
czterej ludzie 
wyczuli w nim szyderstwo. Było to sprostowanie, że w basenie pływają zwierzęta 
fluorosilikonowe, i właśnie z Kordobii.
Al ze zmieszaniem szepnął po polsku, aby go nie zrozumiały jemiszańskie 
konwernomy:
– Koniecznie musimy się naradzić, co począć. Bez świadków.
Widziany z antygrawitacyjnej spojrzni, jak z wysoko wzniesionej myśliwskiej 
ambony, park 
planetarny wyglądał przyjemniej niż podczas bezpośredniego zwiedzania. Forteczne 
mury oraz 
inne urządzenia obronne straciły na sile i grozie, skarlały, wtopiły się w tło. 
Niby na wielkiej 
makiecie, sięgającej po widnokrąg – tamtejsze białe słońce, tonowało barwy 
ciepłą glazurą. 
Seledynowe niebo, jakby przyprószone jasnym popiołem, rzucało subtelny odblask 
na jeziorka, 
sadzawki i głęboko zapadnięte fosy wypełnione wodą. Swoiste lasostepy i rozległe 
wybiegi 
powlekały tu i ówdzie dyskretne mgiełki, barwione refleksami różnokolorowych 
liści ziół i drzew. 
Większe zwierzęta wyraźnie było widać gołym okiem, jak na sawannach ziemskich 
rezerwatów.
Wład rozejrzał się wokoło.
– Czy rzeczywiście jesteśmy sami?
Na tej samoistnej wysepce zawieszonej w powietrzu, pytanie musiało się wydać 
wręcz 
niedorzeczne. Mimo to Al odparł w zamyśleniu:
– Nie ręczę. Cóż łatwiejszego, jak ukryć kryształ transmitujący? Ratuje nas to, 
że rozmawiamy 
po polsku.
Al przesunął dźwigienkę sterów w ten sposób, by poziomo przemknąć parę 
kilometrów. Napęd 
elektrograwitacyjny spojrzni sprawił, że w ogóle nie odczuli olbrzymiego 
przyspieszenia, gdyż 
rozkładało się równomiernie także na nich samych; na każdy atom ich ciał. 
Spojrzeli w bok. Na 
północy daleki łuk obrzeża Vistuli odcinał się od jednostajnej skalistej 
panoramy otaczającego 
płaskowyżu: okolicy słabo zagospodarowanej i prawie niezamieszkałej.
Pod nimi spoczywał rozległy kwadrat krytych urządzeń dla ustrojów sprowadzonych 
z 
odmiennych klimatów. Znaczną jego część zajmowały siedliska gorącego życia: 
zwierząt 
pływających bądź w siarce, bądź w olejach krzemoorganicznych. Z góry wyglądało 
to całkiem 
inaczej, niż kiedy oglądali te kwatery od środka. Teraz wyraźnie widzieli 
rozległe koło 
obramowane dwiema warstwami izolacyjnymi. Wyżłobione głębokie przejście dla 
zwiedzających 
pozwalało obserwować spoza przezroczystych ścian zarówno skwarne baseny wewnątrz 
kręgu, jak 
też zewnętrzne, gdzie od linii koła aż po umocnienia zamykające kwadrat 
rozciągały się 
hermetyczne baseny wielkich mrozów: strefy amoniaku, metanu, a nawet płynnego 
wodoru, owego 
dna zimna, królestwa mało ruchliwych gatunków, głównie przytwierdzonych do 
podłoży, 
odczuwających jeszcze dwustupięćdziesięciostopniowy mróz jako zabójczy upał.
Z dołu objęcie wzrokiem całej Vistuli było niemożliwe, bo w tym płaskim 
krajobrazie 
zewnętrzny okrąg umocnień znikał pod horyzontem. Natomiast z wyniosłego punktu 
obserwacji 
ludzie widzieli wszystko jak na dłoni. Przez lunetki mogli nawet na krańcach 
parku dostrzec 
zwierzęta wielkości myszy, choć wymagało to żmudnego przeszukiwania terenu, gdyż 
pole 
widzenia kurczy się ze wzrostem skali powiększeń.
– Ile z tego zdołamy zwiedzić? – rzucił Al w zamyśleniu, jakby do siebie.
Rozejrzeli się po Vistuli rozciągniętej pod nimi.
– Ciężko będzie westchnął Wład. – Z pewnością znowu znajdą jakieś utrudnienia, 
zachowując 
pozór uczciwej gry. Pokażą tylko to, co zechcą. Tym bardziej, że – bądź co bądź 
– występujemy 
jako turyści.
– Ale wiedzą, że jesteśmy dyplomatami.
– Dlatego nas nie zaaresztują. To wszystko.
– Może nieroztropnie zostawiać statek bez opieki? – zauważył Rom.
Koledzy uśmiechnęli się blado. Stach wskazał ręką na zachód, gdzie mleczne zorze 
oświetlały 
potężne umocnienia, których zarysy nawet z odległości kilkunastu kilometrów 
sprawiały wrażenie 
aż groteskowo wyolbrzymionego systemu fortyfikacji. Ich potrzeby nie mogło 
usprawiedliwiać 
hodowanie tam choćby najsilniejszych i najdzikszych zwierząt. Chyba, że 
zagrożenie tkwiło w 
inteligencji tych istot...
– Nie mam pojęcia – powiedział wolno – czemu oni wariują z tyloma rekwizytami 
bojowymi. 
Pod każdą szerokością galaktyczną Vistule istnieją dla kształcącego wypoczynku i 
badań 
naukowych. Czy cośkolwiek zbliżonego widziałeś na Ziemi w zwierzyńcach i 
rezerwatach? 
Drapieżcę oraz inne groźne bestie trzyma się w ogrodach zoologicznych w takim 
odosobnieniu, 
często bardzo dyskretnym, by udaremnić im kontakt z widzami. W niektórych 
parkach narodowych 
zaleca się nie opuszczać swego pojazdu. Gdyby zaszła konieczność obrony przed 
jakimś 
szczególnie napastliwym zwierzem – idą w ruch pistolety ładowane środkiem 
usypiającym. Jeśli 
tam są uzbrojone roboty, to jako informatorzy i opiekunowie zwiedzających, lecz 
nigdy – 
postrachy, mające zabić tego, kto przekroczy jakąś ubzduraną linię demarkacyjną.
– A zabezpieczenia naszego pojazdu – wtrącił Władz wyrazem smutku – w ogóle się 
nie liczą 
przy tych środkach, które Jemiszanie stosują nawet tam, gdzie to jest 
najzupełniej zbędne.
– Powiedzcie wreszcie: więzicie tutaj istoty rozumne, czy nie więzicie?
– A jakże, więzimy.
– Gdzie?
– W innej części Vistuli.
– W której?
– Nie zobaczycie ich.
– A dla kogo wznieśliście ten system umocnień?
– Dla was. O, nie sądźcie, że jesteście najbardziej przebiegłym szczepem w 
Galaktyce...
– Jesteśmy szczepem najszlachetniejszym. Słowo „humanizm”, powszechnie przyjęte, 
wywodzi się przecież od Homo.
– Bu-bu-uum... buum-bu!! Dowiedzcie się teraz, iż to słowo jest u nas 
najczarniejszą obelgą, 
której nigdy, przenigdy nie ciskamy na swoich. Buum-bu-bu! Tak... To właśnie na 
was czekaliśmy 
– cierpliwie, wytrwale”.
– Co znaczy takie niskie, postękujące buczenie Jemiszanina? – padło zza stołu 
sędziowskiego.
– Chyba śmiech – podsunął jeden z arbitrów.
– Niezupełnie – włączył się Bąk, porównawczy lingwista.
– Ludzki śmiech jest reakcją samorzutną. Buczenie, które słyszeliśmy, to dźwięk 
w znacznym 
stopniu kontrolowany, który wprawdzie wynika z pewnych uczuciowych podniet oraz 
budowy 
narządów oddechowych tamtych istot, i jest zapewne starszy od ich mowy – ale w 
języku jemisz 
zyskał znaczenie sardonicznego szyderstwa. Ich normy dobrego wychowania 
wykluczają użycie go 
w jakichkolwiek pertraktacjach. To bismarckowska depesza emska w wydaniu 
Jemiszan.
– Koniec nagrania? – spytał sędzia.
– Właściwie tak – potwierdził inżynier odtwarzający taśmę, której reemisja 
wymagała nie lada 
kunsztu w związku z bezczasowym przejściem przez podprzestrzeń. – Ostatniej 
partii, mimo 
pieczołowitych starań, nie uzyskałem jako tekstu zrozumiałego. Nie da się 
uzyskać. Huki, urywane 
słowa...
– Czyje?
– Naszych.
– Puść resztę – poprosił sędzia. – Tak długo, dopóki jest jakiś dźwięk.
Inżynier leciutko cofnął taśmę, by powiązać końcówkę dialogu z późniejszym 
hałasem.
„... czekaliśmy – cierpliwie, wytrwale”. I natychmiast dał się słyszeć głośny 
zgrzyt, chrzęst, 
łomot przygłuszający stuknięcie czegoś, jakby spadających ciał.
– Może uzupełnię. Cybernetyczna obróbka tej części taśmy wyłowiła z niej kilka 
słów, z 
pewnością wypowiedzianych przez ludzi. Są to: „nietykalność dyplomatów”, 
„bezprawie”, „odwet 
Ziemian”, i jeszcze raz „srogi odwet”. Prócz tego strzępki sylab i wykrzykniki, 
które nic nie 
wnoszą. Ustaliłem, że nadajnik zamilkł wskutek mechanicznego uszkodzenia.
– To znaczy? Konkretniej! – wtrącił drugi sędzia.
Inżynier rozłożył ręce.
– Mógł spaść na twarde podłoże. Mógł zostać zniszczony umyślnym uderzeniem.
Rozjemczy Sąd Galaktyczny, zwołany do Warszawy, obradował już drugi tydzień – co 
było 
wypadkiem bez precedensu. Wysłuchanie taśmy – odwlekane z przyczyn 
proceduralnych, by dać 
pozwanym pierwszeństwo wypowiedzenia się w sprawie internowania dyplomatów z 
ziemi – też 
wiele nie wniosło. Ale sprowokowało jedyne dotąd odezwanie się Jemiszan:
– Właśnie my trzej osobiście uwięziliśmy waszych wysłanników.
Sala zamarła z wrażenia. Jedni uznali to za wyzywającą zuchwałość. Inni 
pochlebiali sobie, że 
ta butna rasa głęboko zaufała wielkoduszności Ziemian i nie lęka się odpłacenia 
jej pięknym za 
nadobne.
Oczy arbitrów i sędziów zwracały się raz po raz w prawy róg sali, na delegację 
pozwanych. 
Jemiszanie siedzieli tam z wyciągniętymi przed siebie nogami, odziani w obcisłe 
skafandry 
spełniające rolę ubrań – lekko podgrzewanych, gdyż w pokojowej temperaturze 
odczuwali chłód. 
Ich płaskie, beznose oblicza, o szeroko rozstawionej parze oczu, były bardzo 
egzotyczne, lecz nie – 
odpychające. Masek tlenowych nie potrzebowali. Każdy z nich połączył się z 
konwernomem tak 
dyskretnie, by stwarzać złudzenie, że to on sam mówi ludzkim głosem, a nie – 
kombinacją ledwie 
modulowanych wdechów i wydechów o rozmaitym czasie trwania. Czyżby to było 
obliczone na 
stworzenie pozoru większej bezpośredniości?
Sztywne zachowanie się Jemiszan nie wskazywało na to. Nadal zresztą milczeli jak 
zamurowani. Toteż wzbudziło poruszenie wśród zgromadzonych, kiedy Oriunga 
wydobył małe 
pudełeczko i podłączył do konwernomu, po czym długim kanciastym palcem prawej 
ręki wgniótł w 
nie jeden z kryształów, jakie zastępowały Jemiszanom książki, prasę i dokumenty. 
Chropawy głos 
mechanicznego tłumacza dźwiękami naśladującymi ludzką mowę obwieszczał protokół, 
sporządzony przez Radę Planetarną Jemisza:
Krętymi drogami chcieliście ustalić, czy w Centralnej Vistuli przebywają jakieś 
istoty rozumne 
zniewolone przez nas. Chociaż nie zapytani wprost, odpowiadamy wprost: 
Rzeczywiście, 
przechowujemy takowe. „Przechowujemy” to najwłaściwsze określenie. Mówiąc 
precyzyjnie: 
przechowywaliśmy. W roli zakładników. Teraz te istoty są już wolne. Szczegółową 
ich listę 
załączamy osobno.
Cała sprawa zaczęła się od Ziemian i skrupiła na Ziemianach. Obecnie więzimy 
wyłącznie ich, 
pod bardzo silną strażą.
Centralna Vistula miała – być w zamyśle parkiem planetarnym, i niczym więcej. 
Wzorowym i 
najważniejszym, to prawda. Tak samo za wzorową i najważniejszą uznajemy naszą 
ojczyznę. Tak 
chcemy. Każdemu wolno to samo uważać u siebie, i byłby spokój – gdyby nie 
warcholstwo 
Ziemian. To oni zapragnęli być w kwestii parków planetarnych pierwsi i 
niedoścignieni. Czyż nie 
byli pierwsi? A co do osiągnięć, małodusznie zwątpili w siebie. Tradycje takich 
wiwariów są na 
Jemiszu dziesięciokrotnie młodsze niż na Ziemi. Dlatego, z braku czasu, nie 
mogliśmy skupić tyle 
eksponatów, ile ich zgromadziła Ziemia. Mimo to staliśmy się przedmiotem 
zawiści. A 
wystarczyło przybyć, popatrzeć...
Zaczęło się od wszechświatowej wideonii. Z sześciu stron nieba coraz częściej 
dobiegały 
mgliste, pełne niedopowiedzeń pogłoski, że w Centralnej Vistuli coś nie tak... 
To nam zbrzydło. 
Ale jak się rozprawić z przeciwnikiem, który kąsa znienacka, bo mu nie starczy 
męstwa na otwarty 
bój? Więc czekaliśmy.
Najpierw cierpieli niewinni. Cóż można było na to poradzić? Inaczej niż u was – 
według 
jemiszańskich praw, podyktowanych odwiecznym obyczajem – najcięższą zbrodnią 
jest 
oszczerstwo. Winien tylko ten, kto je wymyślił i puścił w obieg. Ale dopóki nie 
ujmiemy 
właściwego sprawcy – odpowiadają ci, którzy przenoszą oszczerstwo.
Od was nikt nie przybywał. Wasi turyści szwendali się po Galaktyce, strzępiąc 
języki na 
Centralnej Vistuli, której żaden Ziemianin nie oglądał. Mieliście obsesję na 
jednym punkcie: że to 
jest miejsce zniewalania i gnębienia rozmaitych psychozoów. Nie mogliśmy na to 
pozwolić. Ale 
dosiężni byli dla nas tylko ci, którzy zjawili się na Jemiszu. Oni ponosili karę 
za wasze intrygi. 
Kolejno pakowaliśmy ich pod zamknięciem w Ogrodzie. Chcecie wiedzieć, jak to się 
odbywało? 
Właśnie tak, jak postąpiliśmy z waszymi dyplomatami.
Z tym się wiąże ufortyfikowanie Centralnej Vistuli, które was zadziwiło. Gdyby 
nie wy, taka 
bzdura nigdy nie przyszłaby nam do głowy. Skala zewnętrznych umocnień była 
prowokacją, 
mającą zwabić oszczerców, A wewnątrz Vistuli musieliśmy stworzyć pułapkę, z 
której wypuścimy 
tylko tego, kogo zechcemy wypuścić. W rozbudowywanej części Ogrodu, gdzie znajdą 
się w 
przyszłości na wybiegach rozmaite drapieżcę (także wasze lwy, tygrysy, 
niedźwiedzie) – do nie 
zajętych jeszcze kwater dobudowywaliśmy specjalne zapadnie. Kiedy upatrzeni 
goście, czyli 
personae non gratac, zbliżali się zaciekawieni co może być poza ruchomymi 
drzwiami, służącymi 
za atrapę – zapadnia leciała w dół razem z nimi. Na ogół obywało się bez 
wypadków. Również 
wasi czterej wysłannicy nie odnieśli poważniejszych obrażeń ciała. Tylko miotali 
bezsilne 
przekleństwa, grożąc odwetem Ziemian”.
Po sali przebiegł szmer. Konwernom beznamiętnie odtwarzał ciąg dalszy 
sprawozdania:
„Sytuacja stawała się nie do zniesienia: wypełniło się oszczerstwo, które 
rzucili na nas 
Ziemianie. To my wypełniliśmy je sami. Lecz cóż mieliśmy dalej począć? Turystów, 
reporterów, 
rozmaite półoficjalne komisje zamykaliśmy teraz już nie za oszczerstwo, lecz 
wskutek zarzucania 
nam istniejącego stanu rzeczy, który pogłębiał się z każdymi nowymi 
odwiedzinami.
Nie pozostało nam nic innego, jak cierpliwie wypatrywać waszej wizyty... ”
POGODNA
– Proponuję wycofać się stąd natychmiast. Co o tym sądzicie?
Ton Fizyka nie dopuszczał sprzeciwu. Może nawet zabrzmiał trochę sztucznie. On 
sam dołożył 
starań, by jego pytanie posłużyło załodze tylko za zachętę do wyrażenia zgody. 
Zmusił się do tego 
wbrew swemu najżarliwszemu pragnieniu kontynuowania kursu, na którym pojawił się 
wymarzony 
obiekt jego życia.
Popadł w rozterkę. Pierwszy raz żałował, że dowodzi statkiem. A stało się to 
przez przypadek. 
Po tragicznej śmierci kapitana w układzie Kernar, z wyboru załogi Fizyk zajął 
jego miejsce.
Teraz ciekawość brała w nim górę nad poczuciem zagrożenia. Zazdrościł kolegom, 
którzy 
czując tak samo, mogli otwarcie wygłaszać swe myśli. On musiał zrzec się praw 
badacza, gdyż 
odpowiadał za życie ludzi. Jednak nie sądził, że swoją sugestią rozpęta istną 
burzę sprzeciwów, 
które wreszcie przekrzyczał Astronom:
– Czarna dziura na kursie statku! Może to nie wzbudzać żywszych uczuć w 
badaczach planet, 
egzobiologach, etnografach kosmicznych. Ale dla astronomów, kosmologów, czy... 
fizyków – 
zawiesił głos i znacząco spojrzał na kapitana, który sprężył się pod jego 
wzrokiem. – Pomyślcie 
tylko: czarne dziury odkryto już w dwudziestym wieku – wszakże wyłącznie w 
teorii. I nadal 
pozostały na papierze – ze wszech miar wiarygodne, jako znak upływania czasu; 
jako pamiątka po 
tym, co przez miliony lat było przepotężną gwiazdą, by w ułamku sekundy zniknąć 
z naszego 
Wszechświata. A teraz właśnie taką dziurę mamy przed sobą, zupełnie blisko, 
twarzą w twarz!
– Też mi twarz, której przenigdy nie dojrzy ani oko, ani żaden przyrząd! – 
sarkastycznie rzucił 
Zoolog.
Po chwili Fizyk mruknął, cedząc słowa:
– Czarna dziura... Tak. Dostrzeżona, ale cóż z tego?
Potem jeszcze wyrzucił z siebie, patrząc na Astronoma:
– Zauważ, że nawet przymiotnika „dostrzeżona” użyłem w przenośni. Bo czarnej 
dziury nie da 
się zobaczyć. Jej obecność mogą zdradzić tylko pewne zjawiska zachodzące w 
sąsiedztwie. Więc 
nie powinniśmy tam się pchać – uciął szybko, jakby w obawie, że już za moment 
nie zmusi siebie 
do powiedzenia tego. – To przecież najbezwzględniejsza pułapka, jaką potrafimy 
sobie wyobrazić. 
Owszem, można tam wniknąć, ale... bezpowrotnie.
– Krakać nie mamy co. Miniemy tę twoją pułapkę na myszy po lewej – palnął 
Astronom. – A 
co zbadamy, to zbadamy.
– Czy to aż tak ciekawe, żeby ryzykować? – naiwnie spytał Telegrafista.
Astronom zgromił go spojrzeniem. – Nie zna się, a bruździ – pomyślał z 
niesmakiem i odparł 
zaczepnie:
– Ależ to świat postawiony na głowie. I jak jeszcze! Czarna dziura jest dramatem 
wszystkich 
gwiazd powyżej ośmiu mas Słońca. Taka gwiazda zapada się w stutysięcznej części 
sekundy i 
powstaje twór niepojęty dla naszych wyobrażeń, a tylko dający się opisać z 
pomocą równań 
ogólnej teorii względności jako miejsce czasoprzestrzeni, w którym masa i 
gęstość przybierają 
wartość nieskończoną.
– Czy nie kłóci się to z prawami przyrody? – spytał Telegrafista.
– A jakże! Jak najbardziej – zacietrzewił się Astronom. – Bo to już wcale nie 
nasz świat. 
Oddzielona od otoczenia kosmologicznym horyzontem zdarzeń, czarna dziura nie 
należy fizycznie 
do tego Kosmosu, w którym żyjemy. Żadna informacja pod jakąkolwiek postacią 
stamtąd się nie 
wydostanie. W astrofizyce relatywistycznej określa się to jako stan osobliwy; 
przez analogię do 
chwili, która zapoczątkowała obecną fazę Wszechświata.
Naradę zakończyła decyzja utrzymania dotychczasowego kursu. Fizyk obwieścił ją, 
nie dając 
poznać po sobie zadowolenia. Kamień spadł mu z serca. Przeszedłszy do 
dyspozytorni, przekazał 
komputerom do rozwiązania wszystkie problemy bezpieczeństwa związane z przelotem 
obok 
kosmicznej dziury.
Czarną dziurę odgraniczają od otoczenia dwie powierzchnie sferyczne. Na 
zewnętrznej, światło 
dobiegające do oddalonych obserwatorów ulega nieskończonemu przesunięciu ku 
czerwonej 
stronie widma. Dla patrzącego z zewnątrz, obiekty spadające na czarną dziurę 
zatrzymują się po 
nieskończenie długim czasie. Nie da się więc spostrzec wychwycenia ciał przez tę 
pułapkę – choć 
jest to zjawisko rzeczywiste. Z oddalenia, ten osobliwy obiekt może się ujawnić 
tylko przez 
wykrycie silnego promieniowania rentgenowskiego obłoków materii przy 
rozgrzewaniu się ich 
cząstek spadających w tę dosłownie bezdenną otchłań.
Po opustoszałej sali obrad, w której został tylko Astronom, w napięciu 
rozważający plan badań, 
zajrzał niecierpliwy Zoolog.
– Gdzie stary? – spytał impulsywnie.
– W dyspozytorni. Nie przeszkadzaj mu. W razie czego wpakujemy się w kabałę, z 
której nie 
będzie odwrotu
– To znaczy, w jakim wypadku?
– Gdybyśmy nieopatrznie trafili pod horyzont zdarzeń, leżący poniżej powierzchni 
nieskończonego przesunięcia widma ku czerwieni.
– Więc co?
– Ergosfera, zawarta między tymi dwoma kulistymi powierzchniami, znajduje się na 
kursie 
statku. Przejdziemy przez nią skośnie, dokonując unikalnych obserwacji. Tym 
sposobem da się 
sprawdzić założenia budowy peryferyjnych warstw czarnej dziury; tych, które 
jeszcze należą do 
naszego Wszechświata. Potwierdzić doświadczalnie, no i wrażeniowo – dodał z 
błyskiem w 
oczach.
– A rozważyłeś, czym to grozi? – raptownie przerwał Zoolog. – Wiem tyle, że 
czarna dziura 
rządzi się innymi prawami fizycznymi niż te, które panują w naszym świecie. Czy 
ich interpretacja 
jest całkiem jasna?
– Nie całkiem. Ale to tylko tam: głębiej, pod horyzontem zdarzeń. A ergosfera 
stanowi jakby 
strefę przejściową – jeszcze dostępną dla bezpośrednich badań.
– Czy aby bezpieczną? Zachodzące w niej zjawiska znamy jedynie z teorii. A jeśli 
akurat nie 
wiemy o nich czegoś ważnego, co jest wyjątkowo groźne? Albo błędnie oceniamy 
grubość 
ergosfery? Nie czarujmy się: przecież wniknięcie pod horyzont zdarzeń zgubiłoby 
nas z kretesem. 
Dobrze wiesz, że natychmiastowym skutkiem przecięcia go jest absolutna 
niemożność wydostania 
się stamtąd do obszaru zewnętrznego, czyli powrotu do naszego Wszechświata.
– Boisz się? – obcesowo spytał Astronom.
– A jeśli tak?... – odparował Zoolog z trochę sztucznym grymasem.
– Ja też się, boję. Ale ciekawość jest we mnie silniejsza. To ona powiodła mnie 
w Kosmos.
Teraz Zoolog zaperzył się:
– Ja też nie chciałem być piecuchem. Dlatego znalazłem się tutaj. Lecę ku 
gwieździe moich 
marzeń, mającej aż dwie planety z pasami chlorofilu w widmie. Więc są tam 
rośliny. Z pewnością i 
zwierzęta. Jakie?
– Jakie?? – potrząsnął ramionami Astronom. – Czyżbyś chciał, abym nie ujrzał ich 
nigdy – 
tylko przez to, że badaczom martwych światów zachciało się zerknąć ukradkiem w 
jakąś tam... 
dziurę?
I wtedy nagle zaczęło się. Niebo stanęło dęba. Gwiazdy przed statkiem leciały w 
górę jak rój 
świętojańskich robaczków – wyżej, coraz wyżej, kotłując się w iluminatorze.
Zoolog pobladł z gniewu.
– Coście narobili?
Astronom także był wstrząśnięty.
– Istna fatamorgana – wyszeptał zmienionym głosem.
Zoolog pienił się z wściekłości.
– Aha, teraz się boisz. Dobrze ci tak! – rzucił bez sensu.
Płynna kurzawa gwiazd zgasła raptownie, jakby przykryta grubą kotarą. Ciężka 
smolista czerń 
gniotła wzrok.
– Aż dusi – wycedził Zoolog.
Zerwał się z fotela.
– Rób coś! – krzyknął. – Nie chcę ginąć w twojej zafajdanej dziurze. Nie chcę!! 
Rozumiesz?
I przyskoczył do kolegi z pięściami.
Ten, jakby tego nie zauważając, połączył się z komputerami. Polowy ekran 
rozjarzyły świetlne 
błyski, wykresy i trochę liczb.
– Mów, co się dzieje – krzyczał Zoolog.
– Nie wariują Jesteśmy w ergosferze. Przyrządy rejestrują rozwijające się 
zjawiska. Dla 
niektórych na razie brak wyjaśnień. Nawet do tego stopnia – zawahał się – jakby 
to nie była czarna 
dziura. Ale później będzie dość czasu...
– Albo nie będzie! – wrzasnął Zoolog.
W tej samej chwili obaj mocno zwarli powieki pod uderzeniem oślepiającego 
światła, które 
buchnęło przez iluminator.
Nie wiem, czy można to nazwać pamiętnikiem. Bo pamiętnik, choćby nie 
przeznaczony do 
publikacji, choćby pisany w ukryciu, zawiera podtekst myślowy, że ktoś go 
przeczyta.
Nie piszę do szuflady. Ani do druku. Piszę dla kontaktu ze swoimi, o ile starczy 
mi życia na 
zbudowanie radiostacji dość silnej, by kierunkowym sygnałem przesłać tę 
wiadomość ludziom. 
Nagram ją na taśmę, która obracając się nieustannie, słać będzie w przestrzeń, 
ku Ziemi odległej o 
czterdzieści sześć lat świetlnych – stale ten sam tekst, raz za razem, choćby 
przez wieki całe. 
Znając kierunki rozwoju badań radioastronomicznych, mogę mieć pewność, że 
tutejszy świat, na 
ziemskim niebie położony bardzo korzystnie, bo blisko ekliptyki, nadal znajduje 
się – przynajmniej 
od czasu do czasu – w polu nasłuchu naszych wielkich anten. Wystarczy wybrać 
dogodne pasmo 
widma radiowego, a ten list zostanie przejęty i odczytany. Stawiam na linię 
wodoru 
międzygwiezdnego.
Planeta, na której zamieszkałem z konieczności, dla astronoma nie wyróżnia się 
niczym 
wyjątkowym. Ale człowiek może, a nawet musi, pokochać właśnie ją, w odróżnieniu 
od milionów 
globów tchnących obcością. To jest odczucie subiektywne. Kosmos wyłania tylko 
niezliczone 
kombinacje wiecznej, wiecznie przekształcającej się materii i energii. A miłość 
narodziła się w 
ludziach. Tak samo, jak w kobiecie kocham w gruncie rzeczy moje własne uczucie 
dla niej – w 
miłości do planety, po której stąpam, kocham moją Ziemię.
Najpierw ogarnę ją okiem astronoma. Nazywa się Pogodna. Z początku sądziłem, że 
przez 
przypadek: że powtórzyła się historia Oceanu Spokojnego, który Magellan ochrzcił 
właśnie tak, bo 
ujrzał go akurat w dzień bezwietrzny, przy małej fali. Odkrywcy Pogodnej mogli 
też wylądować 
podczas pięknej aury, choć słoty nie są tu rzadsze niż na Ziemi. Teraz wiem, iż 
chodziło o coś 
innego.
Jeśli wśród rozmaitych klas planet we Wszechświecie uwzględnić ziemiopodobne, to 
w 
pierwszym rzędzie należy do nich ten glob. Rozmiarami trochę ustępująca Ziemi, 
lecz o 
znaczniejszej gęstości. Pogodna ma prawie dokładnie ziemskie przyciąganie i 
podobną prędkość 
ucieczki, tak samo wystarczającą, by trwale przytrzymać wszystkie gazy prócz 
wodoru. Przeszłość 
tutejszej atmosfery była odmienna niż u nas: w jej przekształcaniu się nie 
uczestniczyły procesy 
biologiczne. A mimo to, możemy nią swobodnie oddychać. Nadmiar tlenu jest 
złagodzony niższym 
ciśnieniem. Argon zastępujący azot nie ma znaczenia, natomiast chroni przed 
chorobą kesonową 
przy nagłym wynurzaniu się nurka ze znacznej głębi. Brak tu wprawdzie oceanów, 
lecz są wielkie 
jeziora typu bezodpływowych mórz.
Pogodną odkryliśmy w sposób niezamierzony. Pewne symptomy wskazywały, że przed 
nami 
leży czarna dziura. Niesamowita gratka. Postanowiliśmy przejść przez ergosferę, 
choć to nie było 
bezpieczne. Jakiś czas towarzyszyły nam dziwne zjawiska związane najpierw z 
wirowaniem nieba, 
a później ze zniknięciem gwiazd w polu widzenia. Już nie można było polegać na 
wskazaniach 
przyrządów. Wydawało się, że przekroczyliśmy horyzont zdarzeń...
Jednak los potraktował nas łaskawie. Całkiem nagle wypadliśmy z tej ciemni w 
przenikliwy, 
rażący blask. Stałem z Zoologiem przed iluminatorem. Jak na komendę, zamknęliśmy 
powieki. 
Nałożywszy okulary rozpraszające światło, ujrzałem żółtopomarańczową kulę 
obramowaną 
nieregularnie – niby orlimi skrzydłami – srebrzystą poświatę korony słonecznej. 
Nasza gwiazda 
okazała się nieznacznie chłodniejsza od Słońca. Niebawem zasłonił ją wielki 
czarny łuk, gaszący 
blask. To była Pogodna.
Wylądowaliśmy w miejscu nie pozbawionym życia. I rozpoczął się ciąg zdziwień. 
Botanik 
sądził, że wszystkie tutejsze rośliny są spokrewnione z formami ziemskimi, a 
niektóre – nawet 
bardzo blisko. Toteż konsekwentnie utrzymał dla nich taksonomię ziemskiej flory, 
przy czym 
żadnego gatunku nie zaliczył do nowej jednostki systematycznej wyższej niż 
podrząd. Zoolog miał 
mniejsze pole do porównań, bo fauna nie wykraczała poza jednokomórkowce. Ale 
poszedł po 
identycznej linii: lądowe i wodne pierwotniaki zmieścił w tych samych czterech 
gromadach, jakie 
występują na Ziemi. Bakterie i wirusy różniły się nieco bardziej.
Zdawałem sobie dobrze sprawę, że fenomeny astrofizyczne, które omamiły nas 
sugestią 
zbliżania się do czarnej dziury, miały charakter sztuczny. Wywołał je ktoś 
rozporządzający 
techniką wyższą od naszej. Pragnęliśmy poznać tych astroinżynierów, zarazem 
obawiając się ich: 
cóż nasza szczupła załoga znaczyła w starciu z całą planetarną społecznością... 
?
Dokonując kilku okrążeń po orbicie parkingowej, spostrzegliśmy na powierzchni 
Pogodnej 
niewątpliwie znamiona pobytu istot rozumnych: duże aglomeracje, które bez 
cudzysłowu dało się 
nazwać miastami. Rozplanowanie ich, a nawet styl budowli – dziwnie przypominały 
ziemskie 
wzory, zwłaszcza pochodzące z dawniejszych epok. Jedną różnicę stanowiło to, że 
te miasta były 
nieliczne i położone w jednym rejonie. Gdzie indziej zauważyliśmy tylko małe 
odosobnione 
skupiska – może osiedla mieszkalne, albo stacje badawcze. Na wszelki wypadek 
opadliśmy w 
okolicy odległej o sto kilkadziesiąt kilometrów od najbliższych oznak 
cywilizacji.
W tej scenerii, podejrzanie często nawiązującej do ziemskich spraw i widoków, 
najbardziej 
zaskoczyli nas sami gospodarze. Najpierw posądziliśmy zwiadowców o żart 
primaaprilisowy (był 
pierwszy kwietnia), kiedy wróciwszy z rekonesansu nazwali ich ludźmi, a spytani 
dlaczego – 
wyjaśnili, że wyglądają tak samo jak my.
Gubiliśmy się w domysłach. Ale już wtedy jedno uważałem za niewątpliwe: nawet 
jeśli 
Pogodni nie pochodzili z Ziemi – ich powiązania z ludźmi musiały być starej 
daty. Jakże sobie 
wyobrazić tak przedziwny zbieg przypadków, by nie tylko wygląd zewnętrzny, lecz 
także 
upodobania, zdolności i kierunki poszukiwań były niemal jednakowe?
Niektórzy koledzy wciąż jeszcze upierali się, że to jest pierwszy kontakt 
gospodarczy z kulturą 
Ziemian. Być może, tkwili przy swym poglądzie z czasów, kiedy zebraliśmy tu 
bardzo mało 
danych. A potem siłą inercji obstawali przy tym – jak ktoś, kto na wyścigach 
raz, postawiwszy na 
nieznanego konia, którego inni nie biorą w rachubę, stawia nań i w następnych 
gonitwach, z upartą 
nadzieją, że w razie jego zwycięstwa zdobędzie dużą wygraną oraz satysfakcję.
Kiedy startowaliśmy z Ziemi, niektórzy, nawet poważni badacze, hołdowali teorii, 
że 
gdziekolwiek życie oparte na białku węglowym zanurzonym w wodzie wytworzy istoty 
rozumne – 
będą to ustroje w najwyższym stopniu człekopodobne. Nie zrażało ich 
przypomnienie, iż był to 
także pogląd dawno ośmieszonych mitomanów spod znaku latającego spodka, którzy 
głosili z 
zawzięciem wartym lepszej sprawy, iż postać człowieka jest jedna we 
Wszechświecie, 
nieprzeliczone zaś rasy kosmiczne rozsiane po Galaktyce różnią się tylko 
wzrostem i barwą skóry.
Większość uczonych uważała wprost przeciwnie: że życie przybiera najrozmaitsze 
kształty, 
zależnie od mutacji zaakceptowanych przez dobór naturalny; dalej – zależnie od 
radiacji 
adaptotywnych; wreszcie od całokształtu warunków środowiskowych, w jakich 
powstał szczep 
mający na późnym piętrze swego rozwoju wyróżnić się spośród innych gwałtownym 
powiększeniem mózgu i skomplikowaniem jego budowy.
Ale już wtedy istniała mniejszość badaczy, widząca te sprawy zgoła inaczej. O 
wiele wcześniej 
Konstanty Ciołkowski sądził, że globy biogeniczne, czyli rodzące życie, muszą 
mieć otwarte 
zbiorniki wodne i atmosferę zasobną w tlen, a temperatury ich powierzchni wahają 
się w wąskich 
granicach kilkudziesięciu stopni Celsjusza powyżej i poniżej zera – z tym 
zastrzeżeniem, iż nie 
może tam panować nieustający mróz. Prekursor astronautyki posunął się w tych 
rozważaniach 
jeszcze dalej: kiedy zgłębił Wspólnotę Rozumnych we Wszechświecie, właściwie 
myślał o 
ludziach z innych planet. Przypisywał im tylko rozmaity poziom duchowej i 
materialnej kultury, 
zależnie od długości przebytej drogi ewolucyjnej.
Może nie jest to pogląd tak naiwny, na jaki zakrawa w pierwszej chwili. Obrawszy 
za punkt 
wyjściowy konwergencję, dobrze znaną z fauny Ziemi – łatwo wyciągnąć właśnie 
takie wnioski. 
Czy na pobieżny rzut oka ichtiozaury oraz delfiny (jedne i drugie pochodzące od 
czworonożnych 
lądowych przodków) nie są uderzająco podobne do ryb?
Szeroko omawiałem te sprawy z Zoologiem. Dawniej, na Ziemi, niewiele 
interesowały mnie 
zwierzęta. Co innego gwiazdy, mgławice, pył kosmiczny, samo tworzywo 
Wszechświata! Dopiero 
na Pogodnej, gdzie wizualne obserwacje astronomiczne, wobec zakrycia gwiezdnego 
nieba 
sztuczną przesłoną, zacieśniają się do tutejszego słońca i tylko jednej planety 
– problemy życia 
wciągnęły mnie i zachwyciły. Walnie mi w tym dopomógł mój cicerone. Czynił to z 
dużym 
zacięciem. A wiem, iż dawniej uchodził za egoistycznego, zamkniętego w sobie 
badacza; miano 
mu za złe, że nigdy nie chciał wykładać.
Zresztą cały jego sposób bycia zmienił się nie do poznania. Niegdyś ostry, 
przesadnie drażliwy, 
apodyktyczny w swych sądach nawet gdy chodziło o jakąś luźną hipotezę – 
wylądowawszy na 
Pogodnej, niemal z dnia na dzień złagodniał jak baranek. Raz przypomniałem mu, 
jak się 
awanturował podejrzewając, że wniknęliśmy w ergosferę czarnej dziury i możemy 
nieopatrznie 
dostać się pod horyzont zdarzeń. Nie pamiętał tego. Wierzę mu.
To samo zresztą dotyczyło wszystkich członków załogi. Fizyk samorzutnie zrzekł 
się 
dowodzenia wyprawą – twierdząc, że jeśli był kapitanem statku, to chyba tylko 
honorowym – bo 
na co komu przewodzić innym? A zresztą niczego takiego sobie nie przypomina. W 
innych 
kwestiach natomiast jego pamięć nie pogorszyła się ani trochę.
Były to jakieś dziwne zmiany, które każdy z nas obserwował i u kolegów, i u 
siebie samego. 
Zanotowałem te sprawy na samym początku, dopóki to było wykonalne. Spostrzegłem 
bowiem, że 
w miarę jak mój charakter łagodniał poza granicę, jaką dawniej uznawałem za 
jeszcze możliwą – 
zacierała się we mnie świadomość, iż kiedyś mogłem kogoś urazić ostrym słowem 
albo kpiną.
Nie zbywało nam czasu ani chęci do zastanawiania się nad metamorfozą nas samych, 
bo 
właśnie wtedy dopięliśmy najważniejszego celu: nawiązania bezpośredniego 
kontaktu z 
gospodarzami. Z początku nie tylko my, lecz również Pogodni przejawiali dużą 
powściągliwość, 
choć ryzykowali znacznie mniej.
W dalszym ciągu pozostawało wiele spraw niejasnych. Trudno było pojąć, czemu 
krajowców 
nie entuzjazmował sam fakt naszego przybycia z Macierzy, z którą nie posiadali 
żadnej łączności. 
Skąd mogliśmy przypuścić, że oni nie traktują Ziemi jako swą praojczyznę; i, że 
nie wiedzą o niej 
nic pewnego?
Najpierw posądziliśmy Pogodnych o nieszczerość. Nie mieścił się nam w głowie ich 
stosunek 
do własnej historii: opiewała tylko czasy bardzo świeże – zresztą wyzbyte 
dokładnych datowań; 
przedtem – jak nożem uciął – urywała się na kosmogonicznej legendzie. Tę legendę 
poznaliśmy 
zbyt późno, by w porę zrozumieć swą sytuację na tej planecie. Przez to 
straciliśmy i statek, i 
wszelką możność powrotu.
Krok za krokiem – z klechd, z badań nieba i ziemi, z kronik i konfrontacji 
wyłaniał się przed 
nami na różnych, niezależnych piętrach historii obraz wydarzeń, jakie 
ukształtowały ten suwerenny 
świat – w jednych swoich obliczach zbieżny z naszym, w innych diametralnie 
odrębny; a zarazem 
odsłaniający takie sprawy z naszego ziemskiego podwórka, których w żaden sposób 
nie 
podołalibyśmy odkryć w sobie. To ostatnie jest głównym powodem moich usilnych 
starań, aby ten 
list dotarł na Ziemię.
Rodzime życie nigdy nie wykwitło na Pogodnej, choć spełnia ona – przynajmniej w 
naszych 
oczach – wymogi planety biogenicznej. Może stanął na przeszkodzie jakiś nieznany 
czynnik, a 
może zadziałał przypadek. Dość, że kiedy niecałe półtora tysiąca lat temu 
dotarli tu ludzie – 
powitali krainę żyzną, ale martwą. Był to urodzajny łan oczekujący zasiania.
Okoliczności dotarcia na Pogodną tamtych astronautów musiały przypominać naszą 
własną 
przygodę: ciekawość nieznanego, potem strach, wreszcie miłe odprężenie.
Trudno przypuścić, by jakoś nie utrwalono tych wrażeń. Widocznie zapiski zostały 
rozmyślnie 
zniszczone. Ale sprawa jest jasna. Astronomiczny dziw, który zwiódł naszą 
wyprawę, omamił 
także ich złudzeniem czarnej, dziury. Zapewne tak samo dyskutowali co robić, i 
tak samo 
postanowili przejść przez ergosferę. To, co ujrzeli, oglądałem na własne oczy – 
piętnaście wieków 
później.
To nie są tylko płonne domysły. Fenomeny nieba, tak szokujące przy zbliżaniu się 
do 
Pogodnej, powstały w czasach znacznie wcześniejszych, powołane mistrzostwem 
nieznanych 
astroinżynierów.
Ślepe siły przyrody nie wyróżniły Pogodnej niczym specjalnym. Z dawien dawna 
były tam 
regularne następstwa dnia i nocy, kaprysy słot i czystego nieba, zmiany pór roku 
– jak na wszelkich 
planetach szybko wirujących i nachylonych do ekliptyki pod kątem dostatecznym 
dla podziału na 
strefy klimatyczne. W bezchmurne noce lśniły gwiazdy, mgławice, Droga Mleczna – 
jak na Ziemi. 
Także świeciły planety; ile – nie wiem.
Przed paroma milionami lat Pogodną zasiedlili jacyś kosmici. Wynieśli się stąd 
na długo przed 
przybyciem ludzi. Ślady, które zostawili na powierzchni globu, są skąpe i mówią 
mało o swych 
twórcach. Za to na niebie wznieśli pomnik trwały w kosmicznej skali czasu: 
macierzystą gwiazdę 
Pogodnej otoczyli sferycznym polem siłowym o promieniu stu sześćdziesięciu 
milionów 
kilometrów, obejmującym dwie planety wewnętrzne układu.
Odtąd w tym rejonie załamanie światła wprowadza w błąd przyrządy oparte na 
utrzymywaniu 
kierunku według gwiazd. To powoduje, że każdy zbliżający się pojazd zatacza łuk 
i w 
konsekwencji przebija sztuczną sferę, przedostając się pod jej powierzchnię – 
Stamtąd widać już 
tylko gwiazdę-słońce i dwie planety. Reszta nieba jest monotonną czernią.
Odczucia ludzi, którzy odkryli ten glob, mogę sobie odtworzyć. Były o tyle 
smutniejsze od 
naszych, że zastali planetę martwą, o tyle zaś prostsze – iż mogli ją objąć w 
niepodzielne władanie. 
Tak też uczynili. Nie wiem, ilu ich było; historia nie ujęła tego, a legenda nie 
sprecyzowała. Nie 
wiem, czy to był jeden statek, czy flotylla. Ale przecież załoga żadnej z wypraw 
zwiadowczych nie 
przekraczała kilkuset uczestników. Zagadką jest i nadal pozostanie – czemu ta 
drobna społeczność, 
zasiedliwszy, glob, zerwała więź z Ziemią. Musiała to być świadoma decyzja. 
Nawet jeśli statek 
uległ awarii podczas lądowania, oraz zniszczona została radiostacja – nic nie 
stało na przeszkodzie 
naprawieniu tych urządzeń, a nawet zbudowaniu nowych obiektów. Pionierzy mieli 
pod dostatkiem 
surowców, i mnóstwo czasu.
A co myślą o tym wszystkim ich potomkowie? Znów oddajmy głos legendzie:
W „zbawczej kuli”, mknącej chyżo jak myśl, Pogodni uszli ze świata grozy. Tam 
obok dobra 
istniało także zło, obok coraz rzadszego bohaterstwa – potężniejąca nikczemność. 
Dlatego musiano 
tolerować, że jedni rozkazywali drugim. Rzecz jasna, taki wynaturzony przymus 
nie mógł nieść 
odprężenia – tym bardziej, że na rozkazodawców pasowali siebie samych właśnie 
najbezwzględniejsi, wyzbyci wszelkich skrupułów.
Ludzie lecieli zająć nową ojczyznę, którą już wtedy nazwali Pogodną. Skąd 
wiedzieli o jej 
istnieniu – legenda przemilczała. Podobno wiedzieli o niej także inni ludzie w 
świecie grozy. 
Ocaleni obawiali się pogoni. Podjęli więc obronę bierną: astroinzynieryjny 
kamuflaż, który z 
daleka odstrasza mirażem „antyświata”. Potem zagospodarowali swój nowy świat – 
dla nich po 
wsze czasy jedyny ludzki, jedyny własny.
Tutaj nikt nie komentował legendy. Po prostu była. Tak samo, jak było powietrze, 
woda, 
krajobrazy, uboga fauna i flora przywieziona z tamtego świata grozy. I jak był – 
mamiącą 
przesłoną oddzielony od reszty kosmosu – glob Pogodnej jasny za dnia, czarny 
nocą, bez gwiazd, z 
jedyną planetą zachodzącą po zmierzchu albo wstającą przed świtem.
Nie ma dymu bez ognia. Dla nas, przybyłych z zewnątrz znających drugą stronę 
medalu – od 
początku ta legenda miała wiele ziaren prawdy, których Pogodni żadną miarą nie 
mogli wyłuskać. 
A z biegiem czasu nabierała coraz więcej krwistości. Tak odtworzyliśmy historię 
Pogodnych:
Ludzie postawili pierwszy krok na nieznanej planecie – ochłonąwszy z 
wcześniejszego 
przerażenia, iż przecięli horyzont zdarzeń pod ergosferą czarnej dziury, bez 
żadnej fizycznej 
możliwości powrócenia do swojego Wszechświata. Nosiła ich na twardej powierzchni 
Nowa 
Ziemia, tak samo lekko jak Stara. Opalało ich nowe słońce, rzeźwił wiatr, 
powietrze syciło tlenem.
Nie wrócili na Ziemię. Może urzekła ich rola założycieli nowej ludzkości? Albo 
byli 
uchodźcami politycznymi: buntownikami przeciwko ładom i bezładom przewalającym 
się przez 
ich kraj i epokę? Któż to odgadnie?...
Od samego początku ta nowa społeczność nie zaznała ani przestępstw, ani nawet 
poważniejszych konfliktów. Pionierzy przypisywali to nadzwyczaj wysokiemu morale 
wszystkich 
członków wyprawy. Może przeoczyli fakt, że poniosło się ono zaskakująco w nowej 
ojczyźnie? 
Człowiek lubi przypisywać zasługi sobie, nawet jeśli nie jest pewien, czy to 
właśnie tak...
Potem zniszczyli swój statek i przysięgli, że to samo uczynią z każdym pojazdem, 
który dotrze 
na Pogodną. Bali się pogoni, powrotu jakiejkolwiek władzy i innych gorszących 
porządków. Nie 
mieli racji, gdyż ład i porządek, spokój i radość, jakich przez długie 
tysiąclecia nie umiano sobie 
zapewnić na Starej Ziemi – tutaj imigranci zawdzięczali odkrywcom Pogodnej 
sprzed paru 
milionów lat.
Dopiero my wyjaśniliśmy to wszystko, zastawszy pewnego dnia na miejscu naszego 
pojazdu 
tylko lej po wybuchu, który go rozpylił. Bo wtedy zostawialiśmy już statek bez 
ochrony, mocno 
przeświadczeni, że nic mu nie grozi. I nawet przyjęliśmy za normalne, iż nie 
czujemy ani gniewu, 
ani żalu, ani chęci odwetu.
Pogodni nie zdawali sobie sprawy, iż nie zagrożą im ludzie. Cóż dziwnego? Ich 
morale było 
ich codziennością. My natomiast przeistoczyliśmy się gwałtownie; jak nowo 
narodzeni, 
strzepnęliśmy z butów pył zła.
Nie wiem, jaki cel przyświecał budowniczym hermetycznej kuli otulającej Pogodną. 
I czy 
doświadczyli tych samych dobrodziejstw tego osobliwego klosza, które stały się 
udziałem ludzi. 
Może nie wszystkie istoty rozumne podlegają czynnikowi chciwości i agresji, 
który (sztuczny? 
naturalny?) spływa z promieniowaniem kosmicznym na bezbronne, odkryte oblicze 
Starej Ziemi. 
Albo nie dla wszystkich sferyczne pole nad Pogodną zatrzymuje właśnie tę 
składową 
promieniowania nieba, która ich i tylko ich podnieca do zła?
Nie wiem.
To, co odkryłem – ja, człowiek – odkryłem dla ludzi.
KRÓLOWIE STONY
Powrót sondy badawczej z lotu do układu Gwiazdy Barnarda nazwane wydarzeniem 
stulecia. 
Prócz ukazania pierwszych bezpośrednich impresji z okolic obcej gwiazdy, był to 
sukces 
nadzwyczaj skomplikowanych technik. Już samo dotarcie na odległość sześciu lat 
świetlnych i 
przywiezienie stamtąd obfitych danych mówiło za siebie. Lecz zadania tego 
próbnika były 
znacznie bardziej złożone.
O Gwieździe Barnarda wiedziano dużo. Przyczyniły się do tego badania kilku 
pokoleń 
astronomów. Ale przecież nie ona stanowiła gwóźdź tych pasjonujących poszukiwań. 
Sama w 
sobie jest czerwonym karłem, więc najpospolitszym typem obiektu kosmicznego w 
naszych 
okolicach nieba. Wyróżnia się znaczną prędkością w stosunku do otaczających 
gwiazd i dlatego 
bywa nazywana Gwiazdą Strzałą. Stwierdzono ponadto już w dwudziestym wieku – na 
podstawie 
zakłóceń w jej ruchu własnym – że okrąża ją niewidzialny towarzysz, półtora raza 
masywniejszy 
od Jowisza. Mógł to być kolos wśród orszaku mniejszych wystygłych globów tego 
słońca. Tak 
wynikało z teorii powstawania układów planetarnych. Lecz ile jest tych ciał, 
jakie są i czy okażą się 
przydatne ludziom – miała dopiero stwierdzić sonda. Była tak zbudowana, by 
wylądować tylko raz, 
i po zebraniu wszechstronnej dokumentacji odwiedzonego obszaru wystartować ku 
Ziemi. O tym, 
który glob, jako najkorzystniejszy dla ludzi, wybrać do tych badań, musiał 
postanowić komputer. 
Miał on także wytypować najbardziej obiecujące lądowisko. Powodzenie tęgo punktu 
programu 
budziło wiele wątpliwości.
Plon przedsięwzięcia przeszedł najśmielsze oczekiwania. Był z jednej strony 
zwycięstwem 
techniki rakietowej i układów cybernetycznych o dużym stopniu samodzielności, z 
drugiej zaś – 
szczęśliwego przypadku powodującego, że układ tej chłodnej gwiazdy, o bardzo 
ciasnej ekosferze, 
zawierał obiekt tętniący bujnym życiem. Była nim planeta wewnętrzna, która 
krążyła tak blisko 
gwiazdy, że – wbrew teoretycznym przypuszczeniom, opartym na tamtejszym 
odpowiedniku stałej 
słonecznej – temperatura jej powierzchni odpowiadała ludziom: w strefie 
równikowej panował 
klimat śródziemnomorski. Nazwana Stoną, miała trzy drobne księżyce. Zdjęcia 
planety i filmy, 
dostarczone przez sondę, ukazywały ją jako ciało kosmiczne o bogatym i 
różnorodnym życiu, lecz 
bez śladów działalności Rozumu.
Powzięcie decyzji wysłania tam grupy badaczy narzucało się w sposób oczywisty. 
Trzeba było 
natomiast rozstrzygnąć mnóstwo problemów dotyczących samej wyprawy; problemów 
nie tylko 
naukowych i technicznych.
Eliza poczuła jakby w pomieszczeniu, które przez ubiegłe dwa miesiące (od kiedy 
zbudziła się 
ze snu hibernacyjnego) służyło jej do obserwacji nieba i doświadczeń 
astrofizycznych – nagle jakoś 
poweselało. Ściany nieprzerwanie świecące kremowym jaśnieniem teraz widziała w 
niepokalanej 
bieli. – Białe jak sypki, puszysty śnieg w Beskidach – pomyślała.
Wpadła w zadumę. Kiedyż zobaczy rodzinne góry, w śniegu albo w majowym słońcu, i 
tyle 
przepysznie barwnych widoków w Ojczyźnie? To samo, oglądane w telewizorze, tylko 
ją 
rozdrażniało. Jakże daleko za sobą pozostawiła tamto wszystko... Ilekroć 
patrzyła na ekran, czuła 
aż do bólu tę wyrwę w sercu, która ogromniała z każdym nowym milionem 
kilometrów. Dalej, 
wciąż dalej. Powtarzała sobie głośno, że przecież nie odpływa w nieskończoność.
Iluminator był stale zwrócony w kierunku lotu: ku Gwieździe Barnarda. Tego 
wymagały 
badania prowadzone przez nią. Lecz dla siebie samej raz po raz naprowadzała 
tubus zewnętrznej 
lunety na Słońce, odbite w zwierciadle jako jedna z najjaśniejszych gwiazd kuli 
nieba. Siedziała 
wtedy jak urzeczona i nikt nie był w stanie wywołać jej z obserwatorium. 
Zauważyli to wszyscy. 
Pierwszy powiedział jej o tym Edmund. Nie spytał, lecz po prostu oznajmił.
Eliza wiedziała, że tak się stać musiało prędzej czy później. Tylko jej mąż 
Stefan, dowódca 
wyprawy „Iskry Ziemi”, niefrasobliwie nazywał to histerią.
Rozglądając się po jasnych ścianach, nie wiadomo czemu poweselałych w jej 
nastroju, 
wchłaniając równomierny blask wyzbyty przyciemnień i światłocieni – pomyślała, 
że nawet 
wygnana z Polski bez prawa powrotu, gdzieś za morzami, byłaby mniej dogłębnie 
wydziedziczona 
niż tu, w otoczeniu kosmicznej próżni. Choć odbierała obrazy i listy radiowe z 
Ziemi tak często, 
jak tego pragnęła – natychmiastowe, mknące bezczasowo przez podprzestrzeń – i 
choć wiedziała, 
że jeśli nie przydarzy się jakaś katastrofa to wróci na Ziemię i będzie tam żyła 
dawnym życiem, za 
którym chorobliwie tęskniła – czuła się branką wydaną na łup otchłannej pustki.
Odgłos kroków otrzeźwił ją z tych rozmyślań. Odwróciła głowę, lekko potrząsając 
ciemnoblond lokami. Tuż za jej krzesłem stał Stefan.
– Chyba już czas na ciebie – powiedział miękko. – Inaczej nie wyśpisz się, o ile 
chcesz wstać o 
wpół do szóstej, jak przywykłaś.
Eliza znów spojrzała w iluminator. Jej niebieskie oczy wpatrywały się w czarną 
wygwieżdżoną 
otchłań z jaskrawym, kłującym wzrok punktem: Gwiazdą Barnarda w której układ już 
wpłynęli. 
Potem przechyliła się do tyłu mówiąc: – Mam robotę nie cierpiącą zwłoki. Muszę 
zweryfikować 
pewną obserwację, obojętne ile czasu mi to zajmie.
– Koniecznie teraz?
– Muszę – odparła cicho, siląc się na obojętny ton.
– Dokonałaś jakiegoś ważnego odkrycia? – zagadnął Stefan z dużym zaciekawieniem.
– Może...
– Znów tak dziwnie ze mną rozmawiasz.
– Bardzo zwyczajnie – rzuciła Eliza, usiłując zbagatelizować sprawę. – 
Zaintrygowało mnie 
pewne zjawisko, które można rozmaicie interpretować. Więc chcę sprawdzić kilkoma 
niezależnymi 
metodami, czy jest tak, jak przypuszczam. Później przyjdzie czas na badania 
uzupełniające.
Dla astronautów, którzy zbliżali się do celu, Gwiazda Barnarda przestała być 
tylko oślepiająco 
jaskrawym punktem. Oglądana gołym okiem, jarzyła się czerwoną tarczą niewiele 
mniejszą niż 
Słońce widziane z Ziemi. Dało się patrzeć na nią wyłącznie przez przyciemnione 
szkła. 
Postrzępiona, śnieżysto-biała obwódka jej korony gwiazdowej malowniczo odcinała 
się od rdzawej 
chromosfery i czerni nieba.
Bez pomocy lunet można już było zauważyć cztery spośród sześciu planet tego 
układu. Eliza 
miała ręce pełne roboty. Dla niej każdy z tych obiektów posiadał swoją własną, 
niepowtarzalną 
twarz i duszę. Badała je w napięciu wszelkimi dostępnymi środkami – wiedząc, że 
za dzień albo 
dwa już sobie na to nie pozwoli. Dla niej, astronoma, liczył się cały układ. W 
najwyższym stopniu 
pasjonowało ją każde ciało i każde zjawisko w związku z nim występujące, nigdy 
nie oglądane stąd 
ludzkim okiem. Tak samo widziało te sprawy jeszcze kilkunastu naukowców. Ale dla 
jej męża, i 
dla Edmunda, i dla licznych biznesmenów flotylli „Iskry Ziemi”, złożonej z 
pięciu jednakowych 
okrętów, ważna była Stona i gospodarcze interesy z nią związane.
Eliza czuła podświadomie, że to ostatnie godziny spokoju i harmonii zarówno na 
okręcie 
flagowym, jak w obrębie całej załogi. Burza wisiała w powietrzu. Choć Eliza była 
żoną admirała, 
w gruncie rzeczy snuła tylko przypuszczenia na ten temat. Kulisy tarć i 
przetargów na Ziemi, w 
wyniku których po żmudnych konsultacjach dowództwo ekspedycji powierzono jej 
mężowi, nie 
obchodziły jej zgoła. Cieszyła się, że poleci. Teraz nostalgia kosmiczna 
dokuczała jej na tyle, iż 
nieraz żałowała tamtej decyzji. Ale wówczas to była po prostu oszałamiająca 
przygoda. 
Ekonomiczne, polityczne i w ogóle wszelkie pozanaukowe aspekty wyprawy 
zostawiała tym, dla 
których były one żywiołem i sensem lotu na Stonę. Ten i ów spośród nich w zapale 
marzeń i 
planów na przyszłość już ją nazywał Nową Ziemią. Dobitnie sugerowało to 
ewentualność 
zasiedlenia Stony w charakterze pierwszej pozaziemskiej kolonii pod gołym 
niebem, która z 
upływem czasu przekszałciłaby się w „Ludzkość numer dwa”: swoistą filię dalekiej 
metropolii. Jak 
poważnie liczono się z tym – świadczyło, że prawie połowę ekipy stanowiły 
kobiety; w wyprawie 
uczestniczyło też wiele małżeństw.
Ponieważ takie tendencje nie mogły ujść uwagi astronautów przed startem, wymogli 
oni 
gwarancję oficjalnych czynników, że nikt nie zostanie pozbawiony prawa powrotu. 
Było to 
właściwie jedyne ograniczenie dyktatorskiej władzy admirała, który potwierdził 
je uroczystym 
przyrzeczeniem.
Tego popołudnia Stefan był całkiem wytrącony z równowagi. Kolejne indagacje 
kierowników 
czterech pojazdów towarzyszących wprowadziły go w piekielny nastrój. W 
podobieństwie pytań, 
na które mógł udzielić tylko zdawkowych odpowiedzi, dopatrywał się zarodów 
buntu. Czyżby 
porozumieli się za jego plecami i uzgodnili poglądy, by później wystąpić 
wspólnie!” Wprawdzie 
każdy działał pozornie na własną rękę, a kurtuazyjna forma pytań w niczym nie 
uchybiała 
zwierzchniej władzy Stefana nad wyprawą – lecz to mogło się zmienić lada moment. 
Odczuwał 
każdym nerwem narastające napięcie sytuacji. Wyobraził sobie, niby koszmarny 
zwid, że słyszy 
brzęczek wizofonii, a z ekranu patrzą na niego cztery pary oczu już nie uległych 
mu, a z czworga 
ust padają nie prośby, lecz żądania.
Co począć? – niepokoił się. – Za kilka dni nieuchronnie, wylądują na jednym z 
księżyców 
Stony, by otworzyć nowy rozdział dziejów: aneksję tej planety. Kto będzie 
sprawował rządy nad 
żyzną krainą, dotąd bezpańską? Czyżby miało się powtórzyć to, że niegdyś uznano 
Księżyc za 
sferę nie podlegającą zawłaszczeniu, dostępną w równym stopniu ekipom badawczym 
wszystkich 
narodów?
Stefana mierziła ta myśl. Przecież nie po to z całą przebiegłością, 
wykorzystując wszelkie 
posiadane wpływy, dopiął daleko idących przeinaczeń prawa kosmicznego, żerując 
na zawikłanych 
układach politycznych, które akurat temu sprzyjały. Zarozumiale wmawiał w 
siebie, że wziął za to 
odpowiedzialność przed historią. Czyż po to, by teraz nie wymusić, w sprawie 
Stony tych nowych 
postanowień, zaczerpniętych z dawnych wypróbowanych praktyk epoki wielkich 
odkryć 
geograficznych? Co powiedzieliby jego mocodawcy, gdyby zawiódł ich nadzieje?
Nagle uświadomił sobie, iż mimo olbrzymiej władzy, jaką rozporządzał, sam jeden 
nie dopnie 
celu. Nigdy nie potrzebował poparcia tak mocno, jak właśnie teraz. Potrzebował 
szczerej, 
niewymuszonej wierności ludzi, ślepej i nie liczącej się z rozwojem wypadków. Na 
razie nie sądził, 
aby Eliza bądź Edmund wiązali z wyprawą takie plany, które godziłyby w jego 
interes. Mimo to, 
żywił obawy, czy miłość żony i długoletnia przyjaźń Edmunda ostaną się 
najcięższej próbie: 
ujawnieniu misji, jaką wziął na siebie. Czy tych dwoje, każde z osobna; dorośnie 
do roli, jaką im 
wyznaczył; czy będą stali murem przy nim, w każdych okolicznościach, nie bacząc 
na nic innego? 
Od tego zależała przyszłość: wszystko, czego pragnął. Lękał się przegranej.
– Cóż u licha! Milczycie jak zamurowani. Bądź co bądź, żadne prywatne więzy nie 
przekreślają faktu, że jestem admirałem wyprawy.
Stefan coraz bardziej tracił panowanie nad sobą.
Na ekran wpłynęła twarz Edmunda.
– Przecież nie próżnuję – powiedział spokojnie. – A poza tym, ciągle wzywasz nas 
razem. 
Czyżbyś coś podejrzewał? Daj pokój bzdurom! Eliza jest w obserwatorium. 
Przynajmniej tak 
sądzę. Najlepiej sprawdź.
Stefanowi nie w smak poszedł ten przytyk. Ani myślał sprawdzać, gdzie jest 
Eliza, Chwilami 
przeczuwał, że między jego żoną a Edmundem zawiązała się nić tajonego przed nim 
porozumienia. 
Tylko nie wiedział, czego ono mogło dotyczyć. Drążyło go z tego powodu bliżej 
nie sprecyzowane 
uczucie niechęci do obojga, lecz dławił je z obawy, że to się może wiązać z nie 
zbadanymi jeszcze, 
patologicznymi objawami kosmicznej nostalgii; na to żadną miarą nie mógł sobie 
pozwolić. 
Wiedział, iż niektórzy lekarze uczestniczący w lotach międzyplanetarnych 
opisywali stany 
psychiczne zbliżone nawet do chorobliwej zazdrości. Starali się tłumaczyć to 
zubożeniem bodźców 
zewnętrznych w hermetycznym światku rakiety.
Stefan bronił się przed tym rozpaczliwie. Usilnie wmawiał w siebie, że jest tym 
samym co na 
Ziemi łowcą przygód i wrażeń uwijającym się za pełnią życia, który lekko 
obdarzał kobiety aurą 
słodkich złudzeń, lecz od nich także nie wymagał czegoś poważniejszego. Nawet 
dla Elizy nie 
czynił jaskrawego wyjątku. Czasami drażniło go tylko, że nie była Amerykanką. 
Nie sądził 
wszakże, aby blok europejski, bez reszty pochłonięty niewiarygodnie kosztownym 
zagospodarowywaniem Marsa, próbował z pomocą Elizy pokrzyżować misternie uknute 
plany 
amerykańskich biznesmenów.
Znowu połączył się z Edmundem.
– Przyjdź, chcę z tobą pogadać.
– Czy możesz to odłożyć na godzinkę? – spytał tamten z zaaferowaniem w głosie.
– A co robisz?
– Poszukuję awarii głównej stacji. Trzeba jak najśpieszniej przywrócić łączność 
z Ziemią.
– Jeszcze to nie naprawione? – rzucił Stefan, pozorując silne zagniewanie. – 
Zleć to innemu 
elektronikowi. Tylko z tobą, jako z moim zastępcą, mogę omówić pilne sprawy. 
Stona tuż, tuż... 
Chcę, abyś był pierwszym człowiekiem, któremu wyjawię moje najświeższe 
postanowienia.
Ekran zgasł. Został głos, który oznajmił:
– Przyjdę za trzy kwadranse. Wierz mi, naprawdę nie mogę wcześniej.
Eliza był wstrząśnięta zachowaniem Stefana. Zrobić taką awanturę... – Nawet nie 
bardzo 
wiadomo, o co mu chodziło.
Drgnęła, znów zobaczywszy męża, tym razem na ekranie. Przemówił natychmiast:
– Jeszcze raz pytam: Co wy właściwie wyrabiacie ze mną? Półsłówka, 
niedomówienia, uniki...
Stefan pohamował się pod urażonym spojrzeniem żony i podjął pojednawczo:
– Rozumiesz, kochanie, że nie chcę, aby znów doszło między nami do takiego 
spięcia. Na dziś 
chyba wystarczy. A później też wolałbym unikać rozdrażnień.
Eliza obruszyła się.
– Nie wiem, czy wystarczy. To tylko ty wiesz. A ja proszę o jedno: powiedz 
jasno, co ci się nie 
podoba. Mucha cię przecież nie ugryzła w nos, bo tu nie ma much. Twój admiralski 
przywilej nie 
owijać niczego w bawełnę. Nieszczerością nie zajdziemy daleko.
Stefan najbardziej bał się takiego postawienia spraw. Wielokrotnie rozważał tę 
możliwość. I 
zawsze ją odtrącał wszystkimi siłami. Teraz było za późno. Musiał nadal owijać w 
bawełnę i 
udawać przekonanie, że czyni to sprytnie i ani Eliza, ani Edmund niczego nie 
spostrzegają. I że 
załoga też nie żywi jakichkolwiek podejrzeń.
– Mnie chodzi tylko o to, żebyś przyszła do mnie – powiedział serdecznie.
– To znaczy, abym przerwała obserwacje – odparła Eliza, z wdziękiem naśladując 
nienaturalnie czuły ton jego głosu.
Stefan wyłączył się, by Eliza nie zauważyła wyrazu jego twarzy. Skoro tylko 
wrócił jako tako 
do równowagi, nacisnął inny guzik i z maską niezmąconego spokoju połączył się z 
Edmundem.
– Przychodzisz? – spytał krótko.
– Mów jasno, czego chcesz. Sam widzisz, że naprawiam radiostację. Chcę 
sprawdzić, dlaczego 
się zepsuła. Więc nie powierzę tego komu innemu.
Stefan zdenerwował się tą uwagą, ale zrobił dobrą minę do złej gry.
– Chcę tylko, żebyś przyszedł do mnie. Rozumiesz?
– To znaczy, abym przerwał naprawę – skwitował Edmund.
Stefan zbladł. Znów wyłączył się, z jeszcze większym pośpiechem. – Oni są w 
zmowie – 
przeraziło go. – Muszą być w zmowie. Przecież dokładnie tak samo odpowiadają. To 
znaczy, że 
solidarnie podejrzewają go, i...
Admirał wolał nie dośpiewać sobie tego dalszego ciągu. Jak rażony gromem, 
raptownie pojął, 
że droga do sukcesu, jaki zaplanował, jest o niebo trudniejsza niż sądził 
jeszcze przed godziną.
Eliza patrzyła mężowi prosto w oczy nawet wówczas, gdy przenikliwy wzrok Stefana 
stawał 
się aż kłujący. Potem rzuciła wolno, skandując zgłoski:
– Po co mnie wezwałeś?
Postanowiła wykorzystać w całej pełni chwilę ciężkiej, drażniącej ciszy, która 
zaległa po tym 
pytaniu. Podjęła bardzo swobodnie:
– Milczysz. Hm... – dlaczego? Powiesz, że moje obserwacje Stony są niepotrzebne? 
Może 
przedwczesne?... I, że naprawa połączenia z Macierzą też ci nie na rękę?
Stefan czuł, jak muskuły na twarzy drgają mu zbyt znacząco. Żałował, że widzą 
się nawzajem.
– Wyjaw mi treść depeszy brakującej na liczniku – powiedział cicho, maskując 
podniecenie.
Eliza nie przewidziała tego ataku. Mózg jej pracował gorączkowo: byle nie 
przedłużyć ciszy, 
jak to robił Stefan tracąc mocny grunt pod nogami.
– Telegramy zwrócone do ciebie otrzymujesz bezzwłocznie. Wczoraj dostałeś dwa. 
Wybacz, 
że je czytam – ale nie mogę odebrać inaczej. Sam chciałeś, żeby nie były 
odtwarzane 
automatycznie na taśmie.
Stefan uśmiechnął się.
– Ależ ja nie mam do ciebie żalu o czytanie depesz. Najwyżej przy tej okazji 
rozszerzysz swe 
wiadomości o moich miłostkach. A to bezpowrotna przeszłość. Wrócimy na Ziemię o 
kilkadziesiąt 
lat młodsi od tych, którzy tam zostali. Większość z nich umrze do tej pory.
Eliza odpoczywała milcząc. Teraz mogła sobie na to pozwolić. Chciała zmusić do 
mówienia 
męża.
Stefan zmarszczył brwi.
– Więc powiem ci prosto z mostu. Licznik depesz zarejestrował o jedną więcej niż 
zaewidencjonowałaś. Zechciej dostarczyć mi tę depeszę.
Eliza przybrała wyzywający wyraz twarzy.
– Nie była do ciebie.
– Do ciebie także nie.
– Skąd wiesz? – odparła z tupetem.
Po kolejnym połączeniu ze Stefanem, Edmund gorączkowo wrócił do przerwanej 
pracy. Te 
powtarzające się indagacje stawały mu kością w gardle. Łamał się: czy je 
stłamsić, czy rozognić 
już wulkan. Ta druga możliwość wydawała mu się bardziej twórcza. Sytuacja nie 
mogła żadną 
miarą pozostać w zawieszeniu. Najdalej za parę godzin Stefan dowie się przecież, 
że delikatna 
misja, którą zlecono mu na Ziemi, nie jest jego wyłączną tajemnicą. A 
przynajmniej to, że Edmund 
wie o niej aż nadto dużo.
Stefan tylko domyślał się roli Edmunda, intuicyjnie i niesprecyzowanie. A Edmund 
wiedział 
konkretnie, że Trust Eksploatacji Kosmicznej, który wziął na siebie zewnętrzną i 
wewnętrzną 
obudowę okrętów – bez silników fotonowych, urządzeń sterowniczych i aparatury 
badawczej – 
przeforsował powierzenie Stefanowi dowództwa wyprawy. W zamian admirał obiecywał 
tak 
pokierować rekonesansem na Stonie, by najcenniejsze obszary przypadły jego 
mocodawcom. 
Prawna strona tych postanowień została skrupulatnie zabezpieczona.
Edmund dowiedział się o tym na krótko przed startem. Mógł zrezygnować z lotu, 
pod 
jakimkolwiek pretekstem. Nie chciał. Za to wyzbył się skrupułów przyjęcia 
podobnej oferty od 
innego przedsiębiorstwa, które też walnie wspomogło pierwszą wyprawę 
międzygwiezdną, 
przecież nie bezinteresownie: chciało wyciągnąć z tego poważnie korzyści.
Pamiętał moment, kiedy wręczono mu trójkątną zapieczętowaną kopertę. Miał ją 
otworzyć z 
chwilą otrzymania pierwszej szyfrowanej depeszy, pod koniec podróży. Zajmował 
się tym dzisiaj 
rano. Przygotował odpowiedź, lecz nie mógł jej wysyłać: jeszcze naprawiał stację 
dalekosiężnej 
łączności. Ze względu na bajońskie koszty aparatury umożliwiającej bezczasowe 
porozumiewanie 
się kanałem wiodącym przez podprzestrzeń, było to jedyne w całej flotylli 
urządzenie, jakiego nie 
zdublowano. Awaria stacji, uchodzącej niemal dosłownie za niezawodną, początkowo 
nie 
wzbudziła w Edmundzie żadnych podejrzeń. Nasunęły mu się dopiero wówczas, gdy 
admirał 
niecierpliwie, raz po raz, wzywał go do siebie. A potem okazało się, że sam nie 
bardzo wiedział, po 
co Edmund jest mu potrzebny. Musiał przeczuwać sprawę szyfrowanej depeszy, albo 
zostać 
uprzedzony. Czyżby sam uszkodził radiostację? Edmund starał się odrzucać to 
posądzenie. Jednak 
przypadek był mało prawdopodobny.
Szczególny rodzaj awarii nie pozwalał rozpoznać właściwej przyczyny jej 
powstania. Edmund 
wiedział, że robotę ukończy przed nocą umowną, a to było najważniejsze. 
Nazajutrz mieli wejść na 
orbitę wokół Stony.
Wreszcie uzyskał połączenie z Ziemią. Po chwilowych trzaskach i zakłóceniach 
miał pewność, 
że jego mocodawcy są na linii. Podciśnięciem guzika uruchomił komputerowy 
nadajnik, do którego 
zawczasu wprowadził szyfrowany telegram.
Nie czekał długo na odpowiedź. Twarz jego pochmurniała w miarę czytania 
radiogramu:
„Szósty Koncern Elektroniczny do Edmunda Kenta. Jesteśmy oburzeni brakiem 
bliższych 
informacji o Stonie, a zwłaszcza szczegółowej mapy z wyeksponowaniem najbardziej 
opłacalnych 
do eksploatacji terenów. Polecamy niezwłocznie naprawić tę opieszałość. Po 
przylocie na Stonę 
zaanektuje pan dla nas prawnie (w oparciu o kontrakt i pełnomocnictwo) wszystko 
to, co jest warte 
szybkiej eksploatacji. Gdyby w wyniku „Operacji Stona” nasz Koncern nie wysunął 
się na czoło w 
skali światowej – radzimy ogłosić się królem Stony, gdyż wówczas nie miałby pan 
po co wracać na 
Ziemię”.
Łaska pańska na pstrym koniu jeździ – pomyślał Edmund. Był wściekły.
Po chwili zaczął w nim wzbierać bunt; narastał falą przypływu. Edmund, zły na 
siebie, że dał 
się wciągnąć w taką kabałę, teraz rozważał tylko jedno: jak się z niej wyplątać, 
natychmiast i 
zupełnie.
– Ja wam pokażę! – powiedział na głos, dobitnie i złowrogo. – Nie jestem waszym 
pachołkiem.
– Więc jak było z tą depeszą? – nastawał Stefan.
– Nie wiem – ucięła Eliza.
– Jak to? – niemile zdumiał się Stefan. – Chcesz wmówić we mnie oczywisty 
nonsens. 
Wszystkie depesze przechodzą przez twoje ręce.
Eliza nie speszyła się.
– Owszem. Odebrałam również ten telegram. Czy takie stwierdzenie zaspokoi twą 
ciekawość?
Stefan wiedział, że teraz nie może wybuchnąć, bo przekreśliłby swoje szansę, i 
tak coraz 
bardziej problematyczne.
– Zrozum, kochanie – podjął miękko, wysilając się na serdeczność. – Lecimy 
razem. Jednoczy 
nas wspólny, wspaniały cel. Przed nami Stona ogromniejąca z każdą minutą. 
Obserwujesz ją przez 
teleskop i cieszysz się. Czy tak?
– Cieszę się – powtórzyła jak echo.
– A konkretnie, z czego?
– Że wyprawa dobiega końca – odparła bez namysłu.
Zaległa chwila milczenia.
– Przykrzy ci się? – zagadnął Stefan.
– I tak, i nie. Ale raczej tak. Chciałabym już wreszcie być u celu.
– A czy zdajesz sobie dobrze sprawę – odparł Stefan powoli, ważąc każde słowo – 
że wszystko 
dopiero się rozpoczyna? Wszystko, czyli wielka gra. Nie sztuka dolecieć. 
Ludzkość powierzyła mi 
dziejową misję: zagospodarować Stonę. Stworzyć tam kwitnące ośrodki naszej 
kultury. Wyciągnąć 
z jej bogactw co tylko się da, wydrzeć, wyżyłować... – dobierał określenia, 
które wydawały mu się 
najtrafniejsze. – Czy ty to rozumiesz? – zapalał się, – Tak wielkie zwycięstwo i 
– po raz pierwszy 
w dziejach – bez przelewu krwi. Historia patrzy na mnie. Mam uwznioślić 
cywilizacją dzikie 
krajobrazy, które nigdy jeszcze nie odbiły się w myślących oczach. Chcę, muszę – 
poprawił się – 
zasiedlić ten bezpański glob. I opanować wszystko to, co okaże się wartościowe 
dla nas. Muszę to 
mieć zaraz po wylądowaniu – odkryte, sprawdzone, naniesione na mapę. Ogólne dane 
są mi 
potrzebne już. Teraz pojmujesz? – spytał bardzo wymownie wpatrując się w Elizę.
Zauważywszy tajemniczy uśmiech żony, Stefan kuł żelazo póki gorące:
– Teraz pojmujesz rolę, jaką masz do spełnienia?
– Tak
Admirał odetchnął z głęboką ulgą. Tymczasem Eliza dopowiedziała:
– Rozumiem. Ale to jeszcze nie przesądza, że tę rolę odegram dokładnie tak, jak 
sobie 
wymarzyłeś. Przede wszystkim muszę wiedzieć coś bliższego na ten temat. I 
bezwarunkowo od 
ciebie.
Stefan przygryzł wargi.
– Tak – zaczął powoli. – Jak chcesz...
– No dobrze – podjął po chwili. – Przyznaję ci słuszność. Ale teraz rozumiesz, 
dlaczego chcę 
poznać treść tamtej depeszy? Wiem na pewno, że dotyczyła ona losów Stony, a 
przez to nas 
wszystkich.
I dorzucił głośniej:
– Chyba nie posądzasz mnie o chęć nadzorowania prywatnej korespondencji?
Eliza nie czekała z odpowiedzią.
– Dość tej zabawy w ciuciubabkę. Telegram był zaszyfrowany.
– Domyślam się. Lecz pragnąłem to usłyszeć z twoich ust.
– Muszę wiedzieć – podjął – czy Edmund naprawił już radiostację.
– Nie mam zielonego pojęcia. Jego spytaj.
– Nie teraz – odparł Stefan. – Spytam go, ale jeszcze nie teraz.
Eliza uśmiechnęła się.
– Bo najpierw zamierzasz załatwić sprawę ze mną.
– Jeśli chcesz to nazwać w ten sposób...
– Tak chcę – ucięła.
– Wobec tego słuchaj. Trust Eksploatacji Kosmicznej jest realizatorem naszej 
wyprawy...
– Głównym realizatorem, przypuśćmy – poprawiła Eliza.
Stefan zbladł. Nawet w najmniejszym stopniu nie spodziewał się tego ciosu.
– Więc to tak... – wymamrotał z bardzo źle ukrywaną pasją.
Po naciśnięciu guzika, na ekran wpłynęła twarz Edmunda. Sprawiało wrażenie, że 
coś 
dyktował. Nie był ani zmieszany, ani przestraszony.
– Radiostację naprawiłem – zakomunikował, nie czekając na pytanie.
– Wobec tego przyjdź zaraz – rzucił Stefan z pozorem obojętności. – Czekamy na 
ciebie.
Wchodzącego przywitał oznajmieniem:
– Karty zostały odkryte.
Eliza wyjaśniła:
– Nie mam z tym nic wspólnego.
Wtedy Stefan oświadczył dobitnie:
– Prawda nie wymaga wspólników. Mogę być sam w tej uczciwej grze.
Eliza i Edmund wymienili znaczące spojrzenia.
– Chcesz powiedzieć, że ja jestem nieuczciwa?
– Albo ja?
– Nie ważne. Jak wiecie, Trust Eksploatacji Kosmicznej jest głównym realizatorem 
i finansistą 
naszej wyprawy.
– Nonsens – uciął Edmund.
– Powtarzam pogląd Elizy – odparł Stefan na pozór obojętnie.
Teraz spodziewał się spięcia pomiędzy nimi i w gruncie rzeczy po to wezwał 
elektronika. 
Cieszył się na to. Spod przymrużonych powiek uważnie obserwował oboje i w 
myślach ważył 
gorączkowo: – Czego dotyczy ich zmowa? I jak dalece godzi w to zadanie, które mi 
powierzono?
Edmund siedział z taką miną, jakby to wszystko w ogóle go nie obchodziło. Eliza 
wyjaśniła:
– Twierdziłeś przed chwilą, Stefanie, że twój trust jest wyłącznym realizatorem 
„Operacji 
Stona”. Podałam to w wątpliwość; nic więcej. Ale czy my tutaj, w Kosmosie, sześć 
lat świetlnych 
od Ziemi, wciąż jeszcze musimy czuć się niewolnikami koncernów, które 
sfinansowały 
ekspedycję? Opamiętajcie się! Bądź co bądź jesteśmy wyprawą naukową.
Teraz Stefan uśmiechnął się zaczepnie.
– Karty zostały odkryte. A więc... Po pierwsze, w naszych czasach nie ma i być 
nie może 
wielkich przedsięwzięć czysto naukowych, bo inwestujący w nie finansjerzy muszą 
czerpać z nich 
zyski. A po drugie, bez względu na takie czy inne wasze sformułowania 
przyjmijcie do 
wiadomości, moi mili, że „Operacja Stona” nigdy nie doszłaby do skutku, gdyby 
tego nie chciał 
Trust Eksploatacji Kosmicznej.
– O to można się spierać – zauważył Edmund. – Ani wyposażenie wnętrza okrętów, 
ani 
centrala bezczasowej łączności, również aparatura badawcza, wreszcie, co 
najważniejsze, pięć 
silników fotonowych – nie są waszym wkładem w realizację wyprawy. Gdybym chciał, 
tak jak ty, 
wysilać dla efektu swój oratorski temperament, mógłbym ci równie krzykliwie 
udowodnić, że 
Szósty Koncern Elektroniczny...
– Więc to tak! – z pasją przerwał Stefan.
– A tak – błyskawicznie odparował Edmund. – Rzuciłeś karty. Powiedzą ci więcej 
niż w 
pokerze. A więc Szósty Koncern Elektroniczny mógł nie dopuścić do sfinalizowania 
naszej 
wyprawy, wszakże rozporządził inaczej. To on jest głównym finansjerem i 
organizatorem. 
Ponieważ chce stać się pierwszym, to znaczy pierwszym w świecie – zaakcentował – 
więc wysłał 
mnie, abym o to zadbał.
– Kiedy przystałeś do nich?
– Dopiero tuż przed odlotem: gdy przypadkowo dowiedziałem się o twojej misji, 
tak samo 
pozanaukowej. Inaczej nie dałbym się zwerbować. A jako dowód tej mojej roli może 
służyć 
radiogram, o który niepotrzebnie i bezowocnie suszysz głowę Elizie.
– Już wiem. Był zaszyfrowany.
Stefan zrobił wymowny znak dłonią, że chce powiedzieć coś bardzo ważnego, i to 
natychmiast. 
Potem badawczo wpatrzył się w Elizę.
– Nasza podróż przestała być sjestą – oznajmił z przesadną powagą.
– Dla mnie nigdy nią nie była – poza hibernatorem – błyskawicznie odparła Eliza. 
– Od kiedy 
zostałam obudzona, moje badania...
– Nie przerywaj mi – rzucił Stefan ze wzburzeniem, niemal z pogróżką. – 
Powtarzam, nie 
przerywaj gdyż to, co powiem, nie będzie salonową konwersacja. Twoje badania.. – 
zaakcentował. 
– Otóż to! Twoje badania nie służą czystej nauce. Dowiedz się, że one służą 
Trustowi Eksploatacji 
Kosmicznej. Albo też – dodał z wysiłkiem – Szóstemu Koncernowi Elektronicznemu. 
No, mówiąc 
po ludzku, bez ogródek – tu Stefan podniósł głos – służą mnie, albo jemu.
Palcem wskazał Edmunda i rękę tak wyciągniętą teatralnym gestem trzymał przez 
dłuższą 
chwilę.
Eliza postąpiła najmądrzej, jak tylko mogła – stwierdził Edmund.
Stefan wciąż jeszcze milczał. Uniósł się lekko w fotelu i rzucił jakby od 
niechcenia:
– Nie lubię tchórzy.
Potem dopowiedział:
– Mojej żonie zabrakło odwagi, by wyznać otwarcie, że zapala zielone światło 
tobie. Twojej 
karierze. Reprezentowanemu przez ciebie Szóstemu Koncernowi Elektronicznemu, 
który chce stać 
się pierwszym – dokończył z pasją.
– Mylisz się – odparł Edmund. – Upieram się, że postąpiła najmądrzej, jak tylko 
mogła. Stona 
jest zbyt cenna, by ją dzielić jako łup.
Stefan wytrzeszczył oczy.
– Nie pojmuję ani w ząb. Może chcesz ciągnąć losy? – dorzucił drwiąco.
Nie czekając odpowiedzi, położył rozcapierzoną dłoń na dużą mapę Stony, 
pokrywającą stół. 
Opracowana jeszcze przed odlotem, według danych dostarczonych przez sondę 
kosmiczną, która 
odkryła ten obiecujący glob, przypominała mapy fizyczne Ziemi.
– Zapisuj! – krzyknął zniecierpliwiony. – No, czemu nie zapisujesz?
– To bez sensu.
Admirał podniósł wzrok znad mapy i bacznie przyjrzał się swemu zastępcy.
– Co przynajmniej wiesz, do czego zmierzam? – zapytał chytrze.
– Po kolei wyliczasz obszary, które postanowiłeś zaanektować.
– Trafiłeś kulą w płot. To wszystko chcę odstąpić właśnie tobie.
Mówiąc to, Stefan wpatrywał się badawczo w twarz Edmunda. – Czemu te dary nie 
wywierają 
na nim żadnego wrażenia? – denerwował się.
Cisza.
Stefan wciąż wyrzucał z siebie dalsze nazwy stenograficzne, nawet nie bacząc 
specjalnie, co 
ofiarowuje konkurentowi. Raczej dobierał dźwięczniejsze. Jedna za drugą, bez 
pauz, dudniły jak 
grad o szyby.
– Szkoda twoich starań – przerwał Edmund.
Stefan przetarł oczy ze zdumienia.
– Jeszcze ci mało? A ja nie skończyłem...
– Więc skończ z tą wspaniałomyślnością. Bo wcale nie o to chodzi.
– A o co?
– Domyślasz się – powiedział Edmund wolno, ważąc każde słowo – czego mógł chcieć 
ode 
mnie Szósty Koncern Elektroniczny. Lecz nie masz pojęcia, co im odpowiedziałem. 
W 
przeciwnym razie, byłbyś dbał o to, żeby łączność z Ziemią była przywrócona jak 
najszybciej, 
zanim się rozmyślę...
– Ale ja bym się nie rozmyślił, za żadne skarby – dorzucił z przekonaniem.
Stefan osłupiał.
– O czym mówisz?
– O tym, że tutaj, sześć lat świetlnych od Ziemi – to już nie jest i być nie 
może „mój koncern”. 
I on, i twój Trust Eksploatacji Kosmicznej, obchodzą mnie tyle, co próżnia tam – 
stuknął w ścianę.
– Więc czemu przedtem powiedziałeś...
– Boś mnie zdenerwował. Perorowałeś jak generał do kaprala. Dlatego ci 
wytknąłem, że twój 
koncern nie był jedynym finansjerem wyprawy, więc nie mógł żądać całych zysków 
dla siebie. A 
teraz mówię to, co czuję: Ziemia nie ma do nas absolutnie nic. Tak uważam i o to 
będę walczył.
Stefan, kompletnie zdetonowany, z roztargnienia zaczął gładzić się po włosach. 
Zapomniał 
języka w ustach, co zdarzało mu się niezwykle rzadko. Wreszcie przemówił bez 
zwykłej pewności 
siebie.
– Według mnie... człowiek musi mieć twarz. Na przykład ja zostałem i urobiony, i 
wysłany 
przez Trust Eksploatacji Kosmicznej...
– Nie będziemy sobie mydlić oczu. Tobie wcale nie chodzi o twarz, tylko o zyski 
– brutalnie 
przerwał Edmund. – Mnie również. Ale patrzę na to zgoła inaczej.
– Jak? – spytał Stefan, nie ukrywając wzrastającego w nim zaciekawienia.
– Dolatujemy do Stony. Do naszej Stony – mocno podkreślił. – Jesteśmy panami 
sytuacji, 
panami swego losu i tego Nowego Świata, który obejmujemy we władanie. Daleka 
Ziemia – sobie; 
a my sobie. Cokolwiek ma się rozegrać, niechaj się rozegra tylko pomiędzy nami.
Edmund miał wrażenie, jakby się zapadł w przepaść szkolnych lat. Wydawało mu się 
prawie 
namacalnie, że jest sztubakiem i nauczyciel wyrwał go do tablicy. Z tym uczniem 
stał teraz przed 
Elizą, umiejętnie manewrując słowami:
– Jeśli nie chcesz pogodzić się z naszym pospólnym panowaniem nad Stoną, to 
uznaj moje 
władanie. Chcę, żebyś w nim uczestniczyła; żebyś grała w nim pierwsze skrzypce. 
Poza nami 
dwojgiem, nikt na Ziemi ani na Stonie nigdy nie będzie miał głosu w tej sprawie. 
Nikt na Stonie i 
na Ziemi – poprawił. – Ja potrafię tego dopiąć! Stworzymy własne królestwo. 
Będzie potężniejsze 
od wszystkich, jakie znała ludzkość. Urbi et orbi dyktować będziemy naszą wolę, 
nasze prawo – 
zapalał się.
Milcząc, Eliza patrzyła jakoś zagadkowo w ciemne oczy Edmunda, pobłyskujące 
ogniami 
wielkich uniesień.
– Zrozum – ciągnął coraz żarliwiej. – To Nowy Świat. Nasz jedyny, 
najwłaśniejszy. Ty... Ja...
Przerwał pod natłokiem myśli. Nagle wydało mu się wariactwem, że przedtem w 
ogóle 
proponował Stefanowi podział, władzy. Po co? Czyż on i Eliza nie mogą panować 
sami nad tą 
ziemią obiecaną, ponad którą już krążą? Jakiż byłby sens innego rozstrzygnięcia?
Ale jak gdyby zabrakło mu argumentów, że tak jest, że tak być musi i kropka – 
wolno podszedł 
do iluminatora, gdzie w aksamitnoczarnej kuli nieba świeciła Stona znacznie 
większa niż Księżyc 
oglądany z Ziemi, kolorowa bujnością, coraz bardziej swojska i zrozumiała; już 
prawie własna.
Wzruszony widokiem upragnionego globu, z którym wiązał tyle ekscytujących 
nadziei, 
Edmund dopiero po dłuższej chwili spostrzegł, że Eliza stoi tuż obok. W jej 
niebieskich oczach 
niepokojąco, odbijała się Stona. – Chyba myśli to samo, co ja! – entuzjazmował 
się Edmund. 
Wzbierała w nim euforia wielkiej, nieujarzmionej radości. Mocno objął ramieniem 
Elizę i 
wypowiedział cicho, niemal nabożnie:
– Ty... królowo Stony.
Przecząco potrząsnęła głową.
Milczeli. A kiedy zaczął mówić w żarliwym uniesieniu, prawie bez związku, coś o 
Stonie i o 
królowaniu, zamknęła mu usta pocałunkiem.
Walk o zawładnięcie Stoną już nie osłaniał bodaj parawan jakiegoś programu 
politycznego. 
Były to nagie, nie maskowane żadnymi pozorami zmagania o władzę. Kiedy 
przekształciły się w 
zamieszki, ogólny chaos pogłębiła nieoczekiwana postawa Elizy. Ta młoda kobieta, 
dotychczas 
bądź co bądź uczestniczyła w węzłowych problemach ekspedycji – i jako główny 
astronom „Iskry 
Ziemi”, i jako żona admirała – ostatnio przychylna planowanej secesji Edmunda, 
teraz raptownie 
spasowała. Te sprawy tak absolutnie przestały ją obchodzić, że zarówno Stefan 
jak i Edmund 
zaczęli obawiać się o jej równowagę psychiczną. Zamknięta w sobie, siedziała 
cicho, na pozór 
beznamiętnie w pustelni swojego obserwatorium. Słowem nie potępiła odsunięcia 
Edmunda od 
udziału w wielkiej grze, której szalony pomysł zrodził się przecież w jego 
głowie. Także nie 
poparła męża. W ten sposób dotkliwie naraziła się obydwom. I nadal milczała, jak 
w transie.
A kiedy dała znak życia, zmąciła resztki spokoju kierownictwa wyprawy.
Jeszcze przed startem z Ziemi z grubsza ustalono, jak będą przebiegać początkowe 
badania 
Stony. Fizyczne warunki tego globu i trzech jego satelitów poznano na tyle, by z 
pomocą 
centralnych komputerów – znacznie większych niż te, jakie dało się zabrać w 
podróż kosmiczną – 
wytyczyć pierwsze kroki eksploratorów. Były to zalecenia dla admirała, które na 
miejscu mogły 
ulec zmianie w razie lepszego rozpoznania terenu; należało to do astronoma 
wyprawy. Taka 
konieczność wydawała się jednak mało prawdopodobna; wszak sonda zwiadowcza przez 
dłuższy 
czas myszkowała po Stonie i cały plon tych wszechstronnych eksploracji trafił do 
rąk uczonych.
Obecność księżyców wydatnie upraszcza badania każdej planety. Ponieważ są to 
zazwyczaj 
obiekty o nikłym polu grawitacyjnym, pozbawione atmosfer – znakomicie nadają się 
do lądowania 
wielkich statków, których opadnięcie na powierzchnię głównego globu i późniejszy 
odlot 
wymagałyby znacznie potężniejszej siły ciągu rakiet.
Każdy z trzech satelitów Stony dobrze spełniał te wymagania. Były to bardzo 
drobne księżyce. 
Zewnętrzny i środkowy, o średnicach czterdziestu oraz siedemdziesięciu 
kilometrów, miały 
kilkakrotnie ciaśniejsze orbity niż Srebrny Glob. Lądowanie na którymkolwiek z 
nich było łatwe i 
niechybnie skorzystano by z takiej okazji – gdyby nie istniał ponadto wewnętrzny 
księżyc Stony: 
Teriel.
Najmniejszy, o średnicy zaledwie czterech kilometrów, a mimo to kulisty (co 
rzadko się zdarza 
w wypadku takich lilipucich ciał), obiegał Stonę po orbicie stacjonarnej, 
niecałe trzydzieści tysięcy 
kilometrów nad jej równikiem. Dzięki temu, oglądany z powierzchni planety jako 
świetlny punkt o 
sile blasku Wenus na ziemskim niebie, pozornie tkwił nieruchomo zawsze nad jedną 
i tą samą 
okolicą macierzystego globu, bo każdy jego obieg wokół Stony odbywał się w 
czasie równym jej 
obrotowi dookoła własnej osi, czyli miejscowej dobie.
Teriel był wprost wymarzoną stacją pośrednią, skąd niewielkie rakiety 
pasażersko-towarowe, 
jakie zabrała „Iskra Ziemi”, mogły latać tam i z powrotem na powierzchnię Stony. 
Dalszą 
wyjątkową dogodność stanowiło to, że z Teriela, jako księżyca stacjonarnego, 
można było mieć w 
polu widzenia stale te same rejony planety, zajmujące ponad trzecią część jej 
powierzchni. 
Znacznie zwiększało to bezpieczeństwo wstępnej, najtrudniejszej fazy eksploracji 
Stony.
„Iskra Ziemi” zbliżała się do orbity Teriela. Automatyczny pilot okrętu 
flagowego, sprzężony z 
podobnymi urządzeniami na pozostałych pojazdach, miał od dawna zaprogramowane 
rozpoczęcie 
hamowania w ten sposób, by po stycznej zrównać się z biegiem Teriela i łagodnie 
przycupnąć na 
nim, w warunkach wręcz znikomego ciążenia. Cała flotylla spoczęłaby wówczas na 
skalnym 
czerepie tej miniaturki globu: okręt admiralski pośrodku, zaś cztery 
towarzyszące mu – w równych 
odstępach, jako naroża tak powstałego kwadratu albo gwiazdy. Toteż nagły wzrost 
ciężaru, 
wywołany rozpoczęciem hamowania pojazdu, nie zdziwiłby Stefana – gdyby nie 
dodatkowe 
okoliczności wyłamujące się z programu operacji, którą znał dokładnie.
Przede wszystkim wydało mu się, że silniki powinny zostać włączone kilkanaście 
minut 
później. Rzut oka na tablicę wskaźników lotu potwierdził to podejrzenie. Również 
hamowanie było 
wyraźnie słabsze od przewidzianego. Z pewnym wysiłkiem mógł utrzymać się w 
pozycji stojącej, 
co przy planowanym przyspieszeniu trzech i pół g byłoby niepodobieństwem. 
Sprawdził na 
liczniku; niecałe dwa g.
Dopiero teraz admirał uprzytomnił sobie, ze automatyczny pilot zawsze powiadamia 
dowódcę 
o mającym nastąpić włączeniu silnika, z podaniem przyspieszenia i parametrów 
nowej trajektorii. 
Należało wykluczyć awarię urządzenia sygnalizacyjnego. Widocznie zostało 
zastopowane. Można 
było tego dokonać tylko z obserwatorium astronomicznego.
Stefan zmarszczył brwi. Gdy ustała praca silnika i poczucie ciężaru wróciło do 
normy – Stefan 
zlecił podręcznemu komputerowi wyliczenie nowo ustanowionej orbity. Nadto kazał 
odtworzyć 
przypuszczalny tek wydarzeń, który doprowadził do odstępstwa od przewidzianego 
lądowania na 
Terielu. Po kilku sekundach dowiedział się, co zaszło.
Mimo zaprogramowania zmiany orbity okrętów, automatyczny pilot nie mógł dokonać 
tego 
manewru samodzielnie. Niezbędne do tego uruchomienie silnika musiała poprzedzić 
zgoda 
astronoma wyprawy, zazwyczaj udzielana machinalnie przez pociśnięcie guzika w 
obserwatorium. 
W tym wypadku Eliza, wezwana przez automatycznego pilota, kiedy flotylla 
zbliżyła się już 
znacznie do Stony, nie zatwierdziła trasy związanej z lądowaniem na Terielu. 
Zamiast tego 
przekazała rysunek samodzielnej kołowej orbity, obiegającej Stonę znacznie 
powyżej 
zewnętrznego jej księżyca. Wówczas komputery podały nowe wskaźniki lotu, co 
spowodowało 
rozpoczęcie manewrów hamujących. Silnik miał zostać włączony jeszcze 
trzykrotnie.
Krótki półkolisty widnokrąg gładką linią stykał się z wygwieżdżonym niebem, jak 
tafla 
spokojnego morza w czarną bezksiężycową noc na Ziemi. Gdzieniegdzie, niby 
sylwetki 
tajemniczych okrętów, wydźwigały się nad wyrównany poziom horyzontalnego łuku 
zarysy jakichś 
urządzeń: miejscami sześcienne bryły, to znów strzeliste czuby przypominające 
kominy fabryk z 
czasów maszyn parowych.
Wszystko to było nie tylko nadzwyczaj egzotyczne, ale także sztuczne w każdym 
swoim 
przejawie. Metalowy pancerz ukrywał nieznaną architekturę wnętrza; siedzib 
mieszkalnych? 
przetwórni? laboratoriów?
Sztuczny świat.
Wpatrzona w teleskopowy obraz, szkicując coraz więcej szczegółów, Eliza 
zamyśliła się 
głęboko. Była szczęśliwa radością człowieka, który naraz odkrył rzecz 
nieprzeczuwaną, a jakże 
doniosłą! – Całe szczęście, że nie wylądowaliśmy tam – powtarzała sobie, kiedy z 
jej 
rozporządzenia pracował już silnik, kierując flotyllę na inną, bezpieczną 
orbitę.
Ale czym faktycznie był Teriel, na nowo odkryty?
Puściła wodze fantazji. Od dawna przy różnych sposobnościach wysuwano hipotezę, 
że 
niejedna ginąca cywilizacja umieszcza wokół swojej planety sztuczny księżyc jako 
trwały pomnik 
wszystkiego, do czego doszła w nurcie długich pokoleń myślicieli, artystów, 
uczonych, 
technologów... Może on zawierać w formie skondensowanej muzeum eksponatów – żeby 
jacyś 
astronauci, którzy kiedyś tam zawitają, zaznajomili się z całokształtem 
duchowych wzlotów i 
materialnych osiągnięć dawno wymarłej kultury. Byłaby to, obok wszelkich innych, 
znanych i 
nieznanych ludziom, dróg kontaktów międzycywilizacyjnych, jeszcze jedna forma 
ratowania 
ciągłości tego najdrogocenniejszego pierwiastka Kosmosu, jakim jest dorobek 
uczuć i myśli istot 
inteligentnych.
Umysł Elizy pracował gorączkowo. Raz po raz ponawiała pytanie, czy Teriel musi 
być 
światem wymarłym, skomplikowanym mechanizmem, który dzięki siłowniom słonecznym 
przetwarzającym promieniowanie Gwiazdy Barnarda, albo stosom atomowym, albo 
jeszcze innym 
źródłom energii – działa długie tysiące wieków po zagładzie swych twórców. 
Zdjęcia dokonane w 
podczerwieni świadczyły dobitnie, że wnętrza tego sztucznego świata nie skuwa 
kosmiczny mróz. 
Zwłaszcza u wylotów, zakończonych jakimiś nadbudówkami, ciepło wyraźnie 
przenikało na 
zewnątrz.
Teriel nie emitował natomiast promieniowania radiowego na żadnej długości fali. 
Lecz 
również to nie przemawiało ani za istnieniem życia w jego wnętrzu, ani 
przeciwko. Stacje radiowe 
mogą samoczynnie działać równie długo jak wszelkie inne urządzenia, korzystając 
z tych samych 
źródeł energii. Taki satelita-pomnik, będący w gruncie rzeczy wysokosprawną 
aparaturą 
automatyczną, powinien zawierać nadajniki dużej mocy oraz czute odbiorniki. 
Umieszczona tam 
radiostacja wysyłałaby sygnały modulowane, zgodnie z ustalonym programem, 
dodatkowo 
zawierającym odpowiedź na sygnał z Wszechświata, gdyby taki został przypadkowo 
pochwycony. 
Kiedy budowniczowie tego archiwum minionej świetności Życia od dawna już 
przestaną istnieć, 
nagromadzone przez nich skarby nauki i kultury mogą w dalszym ciągu, przez całe 
milionolecia 
biec na wsze strony, wskroś Galaktyki i jeszcze dalej – jako zmodulowane fale 
elektromagnetyczne, które padłszy na korzystny grunt zostaną wykryte i 
spożytkowane przez 
Rozum. Eliza sądziła, że nieznani twórcy Teriela, w technice znacznie 
wyprzedzający ludzi, 
posługiwali się nie radiofonią, lecz innymi środkami przekazywania informacji na 
kosmiczne 
odległości. To udaremniałoby odebranie tych audycji, z braku odpowiedniej 
aparatury.
Różnorodne badania uzupełniające świadczyły, iż wewnątrz Teriela nie ma żywej 
duszy. 
Najsilniej przemawiały za tym wcześniejsze ekspertyzy dokonane przez sondą 
zwiadowczą, z 
których wynikała nieobecność na powierzchni Stony zarówno istot inteligentnych, 
jak śladów ich 
działań w dawnych epokach. Tymczasem Teriel tak samo krążył wówczas po swej 
orbicie.
Eliza marzyła o sięgnięciu pod metalowy pancerz tego małego księżyca, który 
niegdyś tętnił 
życiem odrębnym od wszystkiego, co znali i stworzyli ludzie.
Korciło ją, by polecieć tam osobiście, nawet bez asysty robotów. Lecz dobrze 
wiedziała, że nie 
posunie samowoli aż do opuszczenia posterunku badań, których wagi w tej nowej 
sytuacji nikt 
poza nią nawet nie podejrzewał. Coraz poważniej zastanawiała się natomiast nad 
spełnieniem 
innego planu, którego skuteczność nie budziła wątpliwości. Chodziło o wysłanie 
na Teriela 
mechanicznych radiozwiadowców, czyli popularnych pająków. Były to wszechstronne 
układy 
cybernetyczne, zaopatrzone w silniczek i zginające się pręty ruchowe. Mogły 
pokonać dość dalekie 
trasy w przestworzach międzyplanetarnych, a później sprawnie działać w każdym 
terenie. 
Nadawały meldunki, obrazy i komputerową analizę zagadnień zleconych im do 
rozpracowania. 
Jedyną trudność, którą Eliza teraz rozważała, stanowiło posłużenie się 
przynajmniej jednym 
pająkiem bez wiedzy admirała.
„Proponuję przekazać wydaną decyzję do cybernetycznej analizy. Powód: dalsze 
forsowanie 
obranych metod przyniesie przegraną założeń”.
Tak ostrzegł automatyczny pilot.
Stefan pobladł przerażeniem człowieka, który jest zbyt mądry, aby nie liczyć się 
z przestrogą 
układu górującego nad nim szybkością koordynowania zawikłanych problemów. A 
jednak... Wciąż 
powtarzał sobie, że poniechanie zamiany kolejnego okrętu na więzienie będzie mu 
poczytane jako 
wstęp do skapitulowania przed rebelią.
Rozporządzał pełnią władzy. Mógł powtórzyć maszynie rozkaz i zastopować kanał 
odwoławczy impulsów zwrotnych. Walczył z własnym poczuciem rozsądku.
W ciągu minionej nocy gwałtownie narastała sytuacja, w której coraz to ktoś inny 
chciał wejść 
w skład rządu Republiki Stony, bądź nawet stanąć na jego czele – pomimo tego, że 
samo pojęcie 
rządu wciąż jeszcze było dla załogi tak plastyczne jak ugniatane ciasto. 
Dotychczas w ogóle nie 
istniało w obrębie „Iskry Ziemi”. Władzę zwierzchnią sprawował admirał, a jego 
naukowymi 
konsultantami byli przedstawiciele poszczególnych specjalności. Doradców 
politycznych nie 
posiadał. Wysoka godność Edmunda, jako zastępcy admirała, była raczej 
prestiżowa.
Ten stan rzeczy nie zmieniłby się w sposób zasadniczy również na Stonie – gdyby 
nie nowa 
koncepcja, która zaraziła dosłownie wszystkich. Naraz przestano się liczyć z 
czyjąkolwiek 
supremacją na Ziemi. Pozostawało do rozstrzygnięcia: według jakich, dobrowolnie 
przyjętych 
prawideł, zechce się rządzić tą nowa ludzkość: koloniści zbuntowani przeciwko 
Macierzy, a tym 
samym zdani na własne siły.
Lecz buntownicy, samorzutni jak piorun, których buntu nie okrzesał żaden 
program, miewają 
w sobie wiele z przypadkowości żywiołu. Właśnie tak się stało: prócz protestu 
przeciw 
zwierzchnictwu Ziemi, odrzucali wszelkie normy zależności w łonie ekspedycji. To 
rozprzężenie 
zagrażało Stefanowi tylko na przyszłość, po wylądowaniu i opuszczeniu okrętów. 
Teraz nic nie 
mogło podważyć jego faktycznej władzy admiralskiej, dopóki panował nad 
zastrzeżonym do jego 
wyłącznej dyspozycji zespołem cybernetycznych urządzeń „Iskry Ziemi”. Chciał 
jednak 
przewidująco zabezpieczyć się.
Raptowna Izolacja jednego okrętu, radykalnie odciętego z nakazu admirała od 
reszty wyprawy 
i wszelkich jej problemów, stanowiła wydarzenie bez precedensu. Było to 
najdziwniejsze z 
więzień, jakie człowiek wymyślił przeciwko człowiekowi. Chociaż na razie nic się 
nie zmieniło w 
trybie życia mieszkańców rakiety zamienionej na areszt domowy – zdawali sobie 
sprawę, że są 
ubezwłasnowolnieni, bez reszty zdani na łaskę i niełaskę dowódcy.
Wymogi bezpieczeństwa decydowały o tym, iż każdy pojazd był samowystarczalny pod 
względem materiałowym i energetycznym oraz rozporządzał urządzeniami, 
pozwalającymi mu 
również istnieć i działać jako samodzielnej jednostce w razie awarii lub 
katastrofy pozostałych 
okrętów. Posiadał nawet własną centralę cybernetyczną, mogącą zaspakajać 
wszelkie użytkowe 
potrzeby wyprawy. Lecz za naciśnięciem guzika na okręcie flagowym – wszystko to 
dawało się 
zastopować...
Dlatego dowolny statek ekspedycji mógł stać się w każdej chwili ciężkim 
więzieniem, a nawet 
przybytkiem straceńców – dopóki istniał okręt flagowy „Iskry Ziemi”, na którym 
znajdowała się 
centrala dyspozycyjna wyprawy, umiejscowiona w prywatnych apartamentach 
admirała. Był to 
miecz Damoklesa wiszący nad głowami internowanych na sąsiednim pojeździe: 
psychologiczne 
okrucieństwo tego osobliwego miejsca odosobnienia. Jego pensjonariusze trwali w 
ciągłej 
niepewności. Byli w gorszym położeniu od normalnych więźniów – przez to, że nie 
mieli do kogo 
się odwołać. Prawem nad nimi była swobodna wola admirała.
Być może, właśnie ten wzgląd stał się zarzewiem buntu na jeszcze jednym 
pojeździe, dotąd nie 
objętym żadnym represyjnym nadzorem. Niepokoje przeniosły się na pokład okrętu 
flagowego: 
żądano bezzwłocznego uwolnienia więźniów. Sprawdziła się więc przestroga 
automatycznego 
pilota. Stefan błogosławił, że nie dał się ponieść ambicji, która kazała mu 
internować obsadę 
kolejnego statku. A już najbardziej kłopotliwe byłoby wyodrębnienie strefy 
więziennej w pojeździe 
admiralskim: technicznie trudne, ponadto unaoczniałoby mu na każdym kroku 
wykruszenie się 
jego władzy. I tak coraz dogłębniej czuł się opuszczony, osamotniony w swoich 
wielkich planach, 
z którymi tu przybył. Wyjątkowo dramatycznie przeżywał wyłączenie się z tej 
butnej gry Elizy, 
teraz dobrowolnego więźnia swego obserwatorium. – Pasja badawcza, czy... 
dezercja? – pytał 
siebie, i nie znajdował odpowiedzi.
Za namową cybernetycznego doradcy, Stefan postanowił fortelem złagodzić skutki 
zaskoczenia. Przed minutą dostał memoriał podpisany przez cały personel czterech 
okrętów, prócz 
Elizy. Tylko astronauci z okrętu Trzeciego nie mogli uczestniczyć w 
jakichkolwiek petycjach, gdyż 
byli odcięci od wszelkiej łączności ze światem zewnętrznym. Jedynie admirał mógł 
się z nimi 
porozumiewać. Nie czynił tego, chcąc utrzymać nastrój psychicznej depresji w 
internowanym 
pojeździe.
Memoriał był zwięzły. Zawierał żądanie uwolnienia więźniów w ciągu kwadransa, a 
przed 
upływem dwóch godzin – przekazanie centrali cybernetycznej Radzie Wyprawy, 
złożonej z 
wybranych w głosowaniu powszechnym przedstawicieli pięciu okrętów, pod 
przewodnictwem 
admirała.
Ten niespodziewany cios poderwał Stefana na równe nogi. Błyskawicznie zastopował 
łączność 
radiową. Było mu to na rękę z dwóch względów: zyskiwał na czasie, a ponadto – 
zależnie od 
dalszego rozwoju wypadków – mógł oświadczyć, że memoriał w ogóle do niego nie 
dotarł wskutek 
awaryjnej przerwy w działaniu radiostacji.
Nie potrafił nic wymyślić. Rad nie rad, zwrócił się o pomoc do komputerów. A 
czas naglił. Z 
przypadkowego podsłuchu Stefan dowiedział się, że rebeliantom z okrętu drugiego 
nieoczekiwanie 
udało się stworzyć dość obiecujące zabezpieczenie przed opasaniem ich pojazdu 
izolującym polem 
sił. Było to działanie przewidujące, na wypadek jeszcze szczelniejszego 
izolowania pojazdu niż 
tego dokonał admirał w akcji represyjnej wobec okrętu Trzeciego.
Przywrócenie łączności radiowej otworzył radiogram dowódcy do całej załogi:
„W sytuacji, jaka się wytworzyła, postanowiłem nie wykorzystać moich uprawnień 
stanu 
wyjątkowego. Daję ten wyraz dobrej woli tym chętniej, że w imieniu nas 
wszystkich 
wypowiedziałem posłuszeństwo Ziemi. W tym punkcie nie mam przeciwników wśród 
was. 
Zgadzamy się wszyscy, że Stona jest nasza. Wyłącznie nasza! Ogłaszam ją 
Republiką Stony. 
Będziemy nią władali w taki sposób, jaki wspólnie uznamy za najwłaściwszy. 
Oświadczam 
uroczyście, że środków oddziaływania, stojących do mej dyspozycji, nie użyję aby 
uzurpować 
sobie prawo decyzji o formie rządów Republiki.
Uważam jednak, iż podstawowe kryteria praworządności muszą być zachowane, a w 
obecnym 
stadium przejściowym, dla zapobieżenia anarchii, czuję się upoważniony do 
egzekwowania ich 
dotychczasowymi metodami nacisku. Dlatego w taj chwili nie dopuszczę nikogo do 
współdysponowania centralą cybernetyczną podległą mnie, ani też pilotem 
automatycznym 
kontrolowanym przez moją żonę. Pełna demokracja rozpocznie się od chwili 
wylądowania na 
Stonie.
Nadszedł czas, aby wstępnie przedyskutować formę rządów Republiki Stony. W tym 
celu 
zwołuję telenaradę całej obsady „Iskry Ziemi”, włącznie z uwolnioną już załogą 
okrętu Trzeciego, 
którą na krótko ubezwłasnowolniłem, kierując się dobrem wyprawy. To 
profilaktyczne posunięcie 
nie skrzywdziło nikogo. Dlatego nie widzę przeszkód, by zjednoczona załoga 
puściła w niepamięć 
tamten formalny akt represyjny i skonsolidowała się wokół generalnego problemu 
zagospodarowania Stony dla nas i dla naszych potomków.
Bez względu na to, jaki ustrój planety zostanie przegłosowany – za podstawowe 
kryterium, 
dyktowane poczuciem sprawiedliwości, uważam zapewnienie uczestnictwa w rządzie 
Republiki 
tym, którzy pracą dla ekspedycji i postawą moralną szczególnie na to zasłużyli.
Narada rozpocznie się o trzynastej pięćdziesiąt”.
Kiedy umilkły ostatnie słowa admirała, zegary wskazywały właśnie tę godzinę. 
Układy 
cybernetyczne przejęły bowiem wysoko cenioną przez polityków strategię 
zaskoczenia, 
rozpracowały ją i rozszyfrowały zakres jej stosowalności.
Stefan spostrzegł to i był zadowolony. Dla pogłębienia efektu, opóźniał 
telewizyjne włączenie 
się do narady, której uczestnicy niechybnie oczekiwali go już.
Admirała dusił gniew. Czuł niejasny, dojmujący żal do siebie, że rozwój wydarzeń 
zlecił 
komputerom. – Przeklęte maszyny – złorzeczył, nie pierwszy raz. – Ludzie poddali 
się mitowi ich 
giętkości myślenia, a one trzeźwo i beznamiętnie przyjęły to berło supremacji 
nad żywym 
mózgiem, niby coś należnego im; jak niegdyś król raczył przyjmować swoją łaskę 
miłościwego 
panowania.
Był zbyt rozdrażniony, aby uświadomić sobie, że samą tą nienawiścią do martwego 
cybernetycznego układu pasował go na równorzędnego partnera.
Znów przeniósł myśli na swoich ludzi. Teraz wydało mu się, że zredagował 
radiogram zbyt 
łagodnie. A właściwie, przecież nie on go sporządził. – Przeklęte maszyny! – 
znów zaklął. – A 
może i przewrotne?
Przerzucił wzrokiem tekst memoriału. Znowu zatrzymał się na żądaniach popartych 
groźbą 
użycia siły. – Przeklęci ludzie! – powiedział głośno. Rozjuszało go to, że 
groźba astronautów nie 
była przechwałką bez pokrycia: obsadzie okrętu Piątego powiodło się – dzięki 
wielkiemu 
doświadczeniu kapitana, będącego sławą w dziedzinie psychologii automatów – 
zbuntować swoją 
centralę cybernetyczną przeciwko zakodowanemu w niej programowi posłuszeństwa 
dowództwu 
„Iskry Ziemi”. Wprowadzenie jej do akcji dywersyjnej mogło przysporzyć 
dotkliwych kłopotów i 
sprowokować morderczą walkę. – A więc znowu przeklęte maszyny...
Narada właściwie nie zadowoliła nikogo. Dlatego negocjacje przeniosły się do 
mniejszych 
zespołów, nie związanych z załogami poszczególnych okrętów. Doszło do tak 
poważnych 
przegrupowań, że przez pół godziny małe, zwinne taksówki kosmiczne podążały od 
pojazdu do 
pojazdu, tam i z powrotem. Największy ruch komunikacyjny skupiał się na okręcie 
Trzecim, gdzie 
oprócz zwykłych śluz wjazdowych uruchomiono także awaryjną. Choć sprzeciwiało 
się to 
przepisom bezpieczeństwa, admirał wyraził zgodę, byle uniknąć nowych powodów do 
niezadowolenia. W tym odwiedzaniu statków sąsiednich, niedawni więźniowie dawali 
upust 
radości z odzyskanej swobody ruchów. Wkrótce, w wyniku tych migracji, na 
poszczególnych 
pojazdach zgrupowali się stronnicy pokrewnych koncepcji politycznych, ciągle 
modyfikowanych w 
toku zaciekłych dysput.
Obrady nie zakłócały już (ponawiające się ostatnio czterokrotnie) krótkotrwałe 
okresy 
przeciążeń związanych z uruchamianiem silników. Wyprawa osiągnęła swój cel. W 
ciasnym szyku, 
zajmującym objętość paru kilometrów sześciennych przestrzeni, pięć okrętów z 
Ziemi krążyło 
wokół Stony znacznie powyżej zewnętrznego jej księżyca.
Punktem odniesienia wszystkich dyskusji był niedawny memoriał, który bądź co 
bądź 
poskutkował. Wprawdzie admirał oświadczył, że wskutek chwilowej awarii centrali 
łączności nie 
wiedział o nim wówczas, gdy wystosował radiogram do załogi – lecz nikt w to nie 
wierzył; 
wyraźne powiązania obu tych działań nie mogły być przypadkowe. Przypominano 
więc, że 
astronauci domagali się wtedy nie tylko natychmiastowego oswobodzenia więźniów, 
lecz także 
przekazania władzy Radzie, wybranej w powszechnym głosowaniu. A już na Stonie, 
obojętnie jaki 
ustrój zostanie obrany, rządom Republiki miał przewodzić Edmund, inicjator 
wypowiedzenia 
posłuszeństwa Ziemi.
Admirał podkreślił w swym orędziu, że władzę w Nowym Świecie powinni sprawować 
ci, 
którzy najbardziej zasłużyli się ekspedycji. Secesję Stony obwieścił jako fakt 
dokonany. Jedno i 
drugie przywróciło mu wiele dawnych sympatii, jakimi społeczność „Iskry Ziemi” 
darzyła swego 
dowódcę. Podnoszono coraz częściej, że uwięzienie załogi okrętu Trzeciego nie 
było szykaną, 
tylko – może zbyt pochopną – obroną racji stanu wyprawy I jej podstawowych 
założeń.
Niechętnie, a nawet niezawistnie słuchając cybernetycznych dowódców, Stefan nie 
wysuwał na 
plan pierwszy własnej osoby w przyszłym rządzie Republiki. Wierzył, że tak się 
stanie, lecz nie 
afiszował się z tym. Taktownie unikał precyzowania jakichkolwiek projektów 
politycznych 
programu. Na razie wolał nasłuchiwać co mówią inni.
A mówili dużo i bardzo różnorodnie. Kilka odrębnych orientacji – przy czym każda 
w szeregu 
wariantów – gromadziło bogaty materiał do rozważań. Stefan wypracował już dość 
jasno swoją 
koncepcję władzy, lecz ze względów taktycznych nie chciał, by ona wyszła od 
niego. Z wzrastającą 
uwagą śledził tok wszelkich dyskusji o losach nowego państwa, by popierając 
jedne wnioski, inne 
zaś krytykując – oględnie przemycić własne dążenia na fali cudzych haseł. Był 
dobrze zapoznany z 
treścią debat podejmowanych w szerszym bądź ściślejszym gronie, gdyż centrala 
cybernetyczna 
miała dojścia wszędzie i rejestrowała wszystko, cokolwiek się działo na pięciu 
okrętach. Jedyny 
wyjątek stanowiło obserwatorium astronomiczne, dające się wyłączyć z sieci 
głównej przekazu od 
wewnątrz.
Wyraźnie zaczęły się krystalizować trzy główne nurty. Szczególną popularność 
zdobywał 
projekt utworzenia Rady Mieszkańców obejmującej całą społeczność Republiki. 
Prawa byłyby 
ustanawiane zwykłą większością głosów. Rada mogłaby, dla uproszczenia sobie 
pracy, wybierać 
spośród i siebie – na krótką kadencję – kilkuosobowe przedstawicielstwo, 
upoważnione do 
szybkiego reagowania w sprawach mniejszej wagi. Ograniczałoby się ono jednak do 
roli 
administracyjnej. Każdy obywatel mógłby od jego postanowień odwołać się do Rady.
Drugą propozycją było powierzenie rządów senatowi złożonemu z dwunastu uczonych 
o 
dużym doświadczeniu społecznym, cieszących się powszechnym mirem. Godność 
senatora chciano 
uczynić dożywotnią.
Trzecią grupę tworzyli zwolennicy jedynowładztwa. Małą liczebność nadrabiali 
wyjątkowym 
zacietrzewieniem. Pragnęli powołać dyktatora, który wprawdzie mógłby odpowiadać 
za swe rządy 
przed społeczeństwem, lecz nie przed upływem dwóch lat i na wniosek co najmniej 
dwóch trzecich 
obywateli. Dyktatorem miał zostać Edmund, jako inicjator ruchu oderwania się od 
Macierzy.
Gdyby Stefan musiał przystać na którąś z tych koncepcji, bez namysłu wybrałby 
ostatnią. 
Dyktatura Edmunda nie przerażała go: rozumiał, iż łatwiej urobi jego samego niż 
senat albo całą 
obsadę planety. Wprawdzie rządy jedynowładztwa odpowiadałyby mu bez zastrzeżeń 
tylko 
wówczas, gdyby on miał je sprawować; w gruncie rzeczy byłoby to przedłużeniem 
jego rozległych 
kompetencji admiralskich. Trzeźwo jednak pojmował, że taką propozycją – gdyby 
wyszła od niego 
– straciłby wiele na popularności. Jako admirał nadal panował niepodzielnie nad 
centralą 
cybernetyczną i sprzężonymi z nią ogniwami, czyli nad całą flotyllą. Nie chciał 
być jednak 
uzurpatorem, zmuszonym do ciągłej czujności przed wrogami, których miałby 
wówczas niemało. – 
Niestety, Stona nie będzie zamkniętym światem, który można przywołać do porządku 
za 
naciśnięciem guzika...
Stefan wypracował własną koncepcję, którą później tylko przekonsultował z 
cybernetycznym 
doradcą: zapragnął utworzyć triumwirat, dzieląc władzę z Edmundem i z Elizą. Już 
podczas 
narady, a potem śledząc dyskusje w mniejszych grupach na poszczególnych okrętach 
– szukał 
jakiegoś zaczepienia dla swego projektu. Znalazł je wreszcie w wypowiedzi jednej 
z kobiet, 
proponującej ograniczyć dyktatorską władzę Edmunda przez ustanowienie Stefana 
jego zastępcą o 
rozległych kompetencjach.
W niedługim czasie dość niespodziewanie dyktatura zyskała zdecydowaną przewagę. 
Edmund 
oświadczył wtedy stanowczo, by wycofać jego kandydaturę, jako przeciwnika 
jedynowładztwa. 
Dopiero wówczas Stefan ujawnił swój punkt widzenia. Poddając krytyce dyktaturę 
wspartą 
doradczym zastępstwem, przedłożył projekt triumwiratu obdarzonego pełnią władzy 
ustawodawczej, który jednak musiałby się liczyć ze zdaniem obieralnej Rady 
Mieszkańców, 
złożonej z kilku lub kilkunastu osób. To ostatnie było ustępstwem wobec Edmunda, 
z którego 
popularnością Stefan musiał się liczyć. Edmund z polemiczną pasją kładł nacisk 
na daleko idącą 
demokratyzację rządów.
Admirał zdążył już podbudować koncepcję triumwiratu rozległą argumentacją, 
sporządzoną 
przez komputery. Przedłożony do publicznej dyskusji został przyjęty chłodno. 
Republikanie 
widzieli w nim tylko nieznaczną modyfikację dyktatury, zwolennicy zaś rządów 
silnej ręki patrzyli 
niechętnie na ograniczenia władzy triumwiratu.
Był to dalszy ciąg przeszkód, z którymi Stefan się liczył i które postanowił 
zwalczyć. Najpierw 
miał poważne kłopoty z pozyskaniem Edmunda dla swych projektów. Ten zgodził się 
dopiero pod 
warunkiem, że będzie to władza zwierzchnia koordynująca, lecz w każdej chwili 
odpowiedzialna 
przed Radą złożoną co najmniej z dwudziestu osób wybranych w powszechnym 
głosowaniu. 
Stefan, chcąc nie chcąc, przyjął to jako ogólne wytyczne do dalszej dyskusji, 
gdyż mowa o 
jednostronnych konsultacyjnych uprawnieniach Rady drażniła Edmunda. Admirał 
obiecał sobie, że 
kiedy triumwirat już się zawiąże, nakłoni Edmunda do pewnych ustępstw.
Po burzliwych debatach załoga „Iskry Ziemi” zgodnie powzięła uchwałę o formie 
rządów 
proponowanej przez admirała i jego zastępcę. Ta jednomyślność – od której Edmund 
uzależniał 
swój akces – była owocem politycznej rozwagi uczonych. Nagliła potrzeba 
ustalenia formy rządów 
już teraz, przed wylądowaniem, by uniknąć rozbieżności i sporów na Słonie, gdzie 
łatwo 
przekształciłyby się w kompletną anarchię, wobec niemożności ujęcia sytuacji w 
karby – w 
otwartym terenie – z pomocą centrali cybernetycznej.
Ustalono prawo rozwiązania triumwiratu wraz z Radą Mieszkańców wolą dwóch 
trzecich 
społeczeństwa – w dowolnym czasie i niezależnie od fazy postępującego 
zagospodarowywania 
Stony. Astronauci zobowiązali się, że nie dopuszczą do tego, jeśli nie zostaną 
sprowokowani 
jakimiś szczególnie drastycznymi posunięciami władzy. Natomiast po dwuletniej 
kadencji 
triumwirat sam powierzy powszechnemu plebiscytowi decyzję o dalszej formie 
rządów.
Był to kompromis ze strony Stefana, który teraz – acz niechętnie – przygotowywał 
się do 
przestawienia na zbiorowy nadzór wielkiej machiny cybernetycznego oddziaływania.
Mimo ogólnej zgody na proklamowanie nowego państwa, które nie straciło nazwy 
republiki, z 
jaką wszyscy mocno się zżyli – sprawa nie była zapięta na ostatni guzik. 
Kontrowersje dotyczyły 
Elizy – i to już w wstępnej, mediacyjnej fazie omawiania triumwiratu. Padały 
zastrzeżenia, iż 
podczas gdy sprawowanie władzy zwierzchniej przez Stefana i Edmunda jest niejako 
naturalne – to 
samo wprawdzie może, lecz nie musi dotyczyć Elizy. Główne wątpliwości budziło 
jej 
niedoświadczenie w sprawach polityczno-administracyjnych, którymi dotąd wcale 
się nie 
zajmowała.
Niebawem te obiekcje przybrały inny charakter. Przestano rozważać, czy astronom 
flotylli, 
bardzo ceniony naukowiec, okaże się równie dobrym mężem stanu. W miarę, jak 
upływały godziny 
od kiedy Eliza, pogrążona w swych badaniach, zastopowała wszystkie kanały 
łączności 
obserwatorium ze światem zewnętrznym – podnosiły się coraz bardziej natarczywe 
pytania w tej 
kwestii.
Tymczasem nikt nie wiedział, co skłoniło Elizę do zerwania łączności w tak 
ważnym okresie, 
jak wejście flotylli na orbitę wokół Stony. W końcu ten i ów zwracał uwagę, że 
trudno liczyć na 
objęcie władzy przez osobę, która lekceważy tyle prób nawiązania z nią kontaktu, 
nawet nie 
konsultując z nikim swych działań na tak odpowiedzialnym polu.
Stefan i Edmund, niezależnie od siebie i każdy na swój sposób, tłumaczyli 
postępowanie Elizy 
naprędce wymyślanymi argumentami, które – czasem sprzeczne – świadczyły tylko, 
że jeden i 
drugi nic nie wie na ten temat. Najbardziej kłopotliwe były indagacje o powód 
nie wylądowania na 
Terielu. Wreszcie zwrócono się wprost do admirała o udzielenie wyjaśnień. Stefan 
dobrze wiedział, 
iż nie może schować głowy w piasek. Za namową cybernetycznych doradców, decyzję 
wprowadzenia flotylli na tę nową trajektorię przypisał sobie. Miała się wiązać z 
odkryciami Elizy 
w kwestii fizycznych właściwości wszystkich trzech księżyców Stony.
Jedna z kluczowych scen dramatu, jaki wisiał w powietrzu, zastała głównych jego 
aktorów w 
prywatnej bibliotece admirała. To niewielkie, przytulne pomieszczenie Stefan 
szczególnie 
upodobał i do samotnych rozmyślań, i do dysput z komputerami, i do przyjmowania 
gości. Czuł się 
tam swojsko, a zwłaszcza – całkiem bezpiecznie. Do centrali cybernetycznej nie 
wpuszczał nikogo 
– co zresztą określała instrukcja – ze względu na możliwość zawładnięcia 
dyspozycyjnym sercem 
flotylli. Z biblioteki natomiast mógł swobodnie porozumiewać się z kim chciał, 
odbierać meldunki 
i dawać dyspozycje, wzywać mechano-automaty bądź przekazywać im polecenia – 
spokojnie, bez 
nerwów, nie narażając się na żaden rokosz.
Teraz naprzeciw niego siedział Edmund. Snuli perspektywy ścisłej współpracy, 
mającej 
zjednoczyć ludzi i środki do błyskawicznego zagospodarowania wstępnej, wypadowej 
bazy na 
Stonie. Zresztą nie wystarczyło wszechstronne wyposażenie jej i szybkie 
powołanie najbardziej 
potrzebnych dziedzin przemysłu, by dobrze sobie radzić w oderwaniu od 
metropolii. Należało 
ponadto zadbać o skuteczną obronę w wypadku, gdyby Ziemia wysłała ekspedycję 
karną. Poglądy 
obu mężów stanu były pod tym względem zupełnie zbieżne.
Obydwu naraz przeszedł dreszcz podniecenia, kiedy aparatura sygnalizacyjna 
sprzężona z 
małym ekranem zadźwięczała umownie.
Stefan zmarszczył brwi. Niejasno, trochę podświadomie, był zły z obecności 
Edmunda.
Twarz Elizy nie wyrażała jakichkolwiek uczuć. Chyba nawet nie patrzyła na nich, 
zwrócona 
bokiem.
Stefan zbierał myśli. Trwało to krótko, jak trzaśniecie bicza. Potem wyrzucał 
zdania, 
pospiesznie, bez żadnych pauz. Wyłuszczał, że czeka na nią, na wiadomości, na 
wyjaśnienia. I na 
to, aby przejęła przyznaną jej władzę. Że on czeka. Że niecierpliwi się cała 
załoga.
Oblicze Elizy obróciło się lekko. Kontury wąskiego nosa z leciutką garbinką 
przesunęły się na 
policzek. Portretowo nieruchome błękitne oczy patrzyły teraz na wprost.
Powiedziała tylko, że nie weźmie udziału w triumwiracie.
Stefan zbladł. W nagłym oszołomieniu zaczął wyrzucać z siebie:
– Jak to? Nie możesz tego zrobić. Przyjdź. Koniecznie przyjdź! Pogadamy, poznasz 
lepiej 
sytuację wyprawy. Jesteśmy przecież odpowiedzialni za przyszłość. Za nową 
ludzkość na Stonie! – 
zapalał się. – I w ogóle...
Przerwał pod obuchem słów Edmunda:
– Ona ciebie nie słyszy.
Dopiero teraz uzmysłowił sobie, że twarz Elizy zniknęła z ekranu zaraz po 
oznajmieniu, że nie 
przystąpi do triumwiratu.
Po krótkim wahaniu, Stefan postanowił nie taić decyzji żony. Znów stracił z nią 
kontakt. I nie 
wiedział, na jak długo. Bał się: – Nuż ona sama oświadczy to załodze? – Więc 
wolał pierwszy 
obwieścić kłopotliwą nowinę niż znaleźć się pod obstrzałem pytań, może i 
oskarżeń...
Było to wetknięcie kija w mrowisko. Wiadomość – której ten i ów chyba się 
spodziewał – 
wywołała mnóstwo komentarzy. W jednej chwili odżyła niepewność jutra. Władza 
Republiki 
upadła, choć nikt jej nie obalił. Runęła sama z siebie, zanim się uformowała. 
Był to szczególnie 
dotkliwy cios dla tych, którzy w gruncie rzeczy nie będąc zwolennikami 
triumwiratu – jednak 
głosowali za nim, by nie rozbijać zwartości pierwszego pozaziemskiego 
społeczeństwa.
Stefan błogosławił przypadek, iż Eliza zdeklarowała się zanim pozwolił 
komukolwiek 
współdecydować centralą cybernetyczną. – Teraz będzie ostrożniejszy.
Póki co, postawiono admirałowi ultimatum, by w ciągu pół godziny spowodował 
osobiste 
stawienie się Elizy przed forum załogi, dla złożenia wyjaśnień w kwestii 
dotychczasowego 
rozpoznania warunków panujących na Stonie oraz terminu lądowania tam. Jeśli tego 
nie uczyni ma 
pozwolić naprędce wybranej Radzie rozporządzać siecią cybernetycznych połączeń 
flotylli. Drugą 
stroną medalu była groźba wtargnięcia przemocą do obserwatorium astronomicznego.
Tym razem Stefan nie sfingował awarii połączeń radiowych: sytuacja była zbyt 
napięta. Nie 
zwlekając, odpowiedział z godnością, że całą sprawę uważa za tendencyjnie 
rozdmuchaną. 
Składając ją na karb ogólnej nerwowości, wyrozumiale poniecha ukarania głównych 
panikarzy, 
prowodyrów tego niestosownego zajścia. Stawiany mu zarzut gnuśności skwitował 
stwierdzeniem, 
że nie zmusi żony do wyjścia z obserwatorium, gdyż nie zamknęła się tam dla 
kaprysu. Co więcej, 
sumienność i poczucie odpowiedzialności astronoma flotylli uchroniły wyprawę 
przed 
niebezpieczeństwami wylądowania na Terielu, którego wcześniejsze rozpoznanie 
było 
niedostateczne.
Sztuczność sytuacji coraz silniej przygniatała Stefana. Musiał się pogodzić z 
myślą, że 
koncepcja triumwiratu, i tak nie zaspokajająca w pełni jego ambicji władzy, 
upadła z kretesem. 
Zabrnął w ślepy zaułek. A czas naglił. Zbyt wiele spraw związanych z najbliższą 
przyszłością 
załogi wisiało w próżni, by on, wciąż jeszcze urzędujący admirał, pozwolił sobie 
na luksus sjesty w 
myśleniu. A jednocześnie zawziął się, że nie przywoła na pomoc cybernetycznych 
doradców. – 
Dość już poniżania się przed maszynami!
Tymczasem nastroje fermentowały niepokojąco. Coraz częściej i zuchwałej, z 
różnych stron, 
domagało się zawieszenia Stefana w sprawowaniu funkcji dowódcy. Wszyscy jednak 
zdawali sobie 
sprawę, że jest to zadanie technicznie zgoła niewykonalne; ustąpić musiałby on 
sam.
Wzrastające uznanie zyskiwał pogląd, że chwilowo wystarczy zmiana na stanowisku 
admiralskim, a formę rządów można rozstrzygnąć później, już na Stonie. Stefan 
wiedział, że miał 
tylko jednego konkurenta. I chociaż nadal był gotów głosować za powierzeniem 
Edmundowi 
władzy dyktatorskiej po wylądowaniu – wzdragał się na myśl, aby już teraz 
scedować 
komukolwiek dowództwo flotylli. Poczułby się marnym urzędnikiem, którego 
zwolniono za 
nieudolność, by zastąpić go kimś o lepszych kwalifikacjach. Widział w tym 
despekt i dla siebie, i 
dla prestiżu ekspedycji.
W tej rozterce nagle pojawiła mu się na ekranie Eliza.
– Jesteś... wypowiedział półgłosem, niemal z namaszczeniem.
– Elizo, ty sobie nie wyobrażasz, jak bardzo jestem sam – wydusił po chwili. – 
Zupełnie sam, 
oko w oko ze sprawami, w których się gubię...
Nie żałował takiego przyznania się do słabości. W tym momencie nie potrafiłby 
inaczej. Ale 
tym dotkliwiej go ubodło, kiedy usłyszał:
– Każdy jest sam, oko w oko z niewiadomą jutra. Każdy – od dzikusa do człowieka 
przyszłości.
Tego było Stefanowi za wiele.
– To przez ciebie! – wybuchnął. – Wszystko przez ciebie. Położyłaś na szalę moją 
karierę. 
Naszą karierę – sprostował kurtuazyjnie. – Rzuciłaś wyzwanie zdrowemu 
rozsądkowi...
Raptownie urwał w obawie, iż Eliza znów się wyłączy. Dopiero teraz uważnie 
spojrzał jej w 
oczy. Wydało mu się, że przekornie igrają w nich błędne ogniki.
Milczała.
W Stefanie wzbierał ciężki, duszący gniew. Rzucił ze źle ukrywaną pasją:
– Figlarnie zabawiłaś się z moją przyszłością: tą, którą utraciłem bezpowrotnie. 
Wyłącznie 
przez ciebie – dokończył przejmująco.
– Stefanie! – powiedziała z łagodnym uśmiechem.
Ale to było wszystko. Czekał tak długo, aż podjął przerwany monolog:
– Ty mnie ani trochę nie rozumiesz. Bo nie chcesz. Zawzięłaś się, nie mam 
pojęcia, dlaczego. 
Lecz co dalej? No, teraz radź: co mam począć?
– Z czym? – zapytała słodko.
Stefan poczuł się zbity z pantałyku. Znów zaczął mówić sam, teraz dużo, 
wylewnie: o swej 
wymarzonej roli na Stonie, o misji dziejowej, o przyszłości Elizy w nowym 
planetarnym 
społeczeństwie, w tej ludzkości numer dwa.
Nagle olśniło go podejrzenie, którego dotąd nie brał pod rozwagę. Zmarszczył 
brwi.
– Wiem! Już wiem! – powiedział bardzo głośno, w gruncie rzeczy do siebie.
Eliza roześmiała się niewymuszenie:
– Co wiesz?
– Wiem, dlaczego nie chciałaś lądować na Terielu. Dodatkowe wydatkowanie 
energii, choć 
minimalne... Obawiałaś się, że ci jej zabraknie; że to pokrzyżuje twoje plany. 
Pociesz się, iż nie 
zabraknie. Możesz spełnić ten obłędny zamysł. Ale sama. Dla siebie. Nikogo 
więcej do tego nie . 
namówisz. A teraz powiedz, tak z ręką na sercu – zupełnie zmienił ton na 
pojednawczy – jak do 
tego doszło? Czy po to przylecieliśmy razem aż tu, żeby teraz się rozstać?
– Co ty pleciesz? – przerwała Eliza.
Niezmącona swoboda jej obejścia drażniła Stefana, zarazem podniecając jego 
ciekawość 
Czyżby trafił kulą w płot? Nie dał się jednak zbić z tropu.
– Ty wiesz, o czym mówię!
Zdziwienie rozlane na twarzy Elizy zmusiło go jednak do wyjaśnień.
– Tęsknisz za Ziemią. I za swoją Polską. I nie wiem, za czym jeszcze – tam, w 
dawnym 
świecie, który pozostawiliśmy za sobą; któremu ja wypowiedziałem posłuszeństwo. 
Może nie 
tęsknisz? Więc zaprzecz!
– Ależ tęsknię, to jasne...
– A widzisz – przerwał jej brutalnie. – Wyszło szydło z worka. Chcesz wracać. To 
ci wolno. 
Ale czemu za cenę mojej krzywdy? Czemu kosztem zgryzot i niepewności wielkich 
odkrywców, 
budowniczych Republiki Stony, założycieli kosmicznego mocarstwa? – zapalał się. 
– Zamiast 
dowieźć nas do celu, uczciwie podać wszystkie nowe dane o Stonie, i powiedzieć 
otwarcie: – Teraz 
wracam na Ziemię. – Republika Stony nie składa się ani z porwanych, ani z 
najemników. Okręty są 
nam już niepotrzebne. Możesz wziąć, który wybierzesz. Wszak przed startem 
przysiągłem, że kto 
zechce – powróci.
– Ty także wrócisz – powiedziała Eliza bardzo swobodnie.
Stefan postanowił się nie sprzeciwiać, lecz już po krótkiej chwili nie 
wytrzymał.
– Przenigdy! Ani ja, ani Edmund, ani nikt. Wrócisz tylko ty. Oczywiście, o ile 
będziesz trwała 
w tym zaślepieniu – dodał pojednawczo.
Po namyśle podjął rzeczowo:
– Dlaczego samowolnie zarządziłaś wejście na tę daleką orbitę? Nikt nie 
rozumie... Wszyscy 
szarpią mnie o to. I mają słuszność.
– A ty co im mówisz? – odparowała pytaniem.
– To nieważne – rzucił nerwowo. – A zresztą... Tłumaczę cię, jak potrafię, ale 
siłą rzeczy 
niezdarnie: że działasz dla naszego dobra; że Teriel nie ma korzystnych warunków 
do lądowania...
– Dobrze tłumaczysz – ucięła Eliza.
Zagadkowy wyraz twarzy żony nie uszedł baczenia admirała. Od początku rozmowy 
wprawiała go w zakłopotanie tą demoniczną pewnością siebie, która kłóciła się z 
jej naturą. A teraz 
wyczuwał, że z leciutko drwiącą nonszalancją rozsmakowuje się swoją przewagą 
znajomości 
spraw, w których on plątał się i miotał jak szczupak w więcierzu.
– Poproś Edmunda.
Spąsowiał z gniewu.
– Nie powiesz mnie? Ach, to tak...
– Wszystko mi jedno komu powiem, więc wolę wam obydwu.
Stefan nie posiadał się z oburzenia. Z trudem panował nad swym głosem.
– Niewdzięcznico! To ja przez ciebie muszę rezygnować z rządów...
– Ty i tak zrezygnowałbyś – przerwała z niezmąconym spokojem.
Stefan spytał zaczepnie:
– A Edmund?
– Tak samo.
– Kryjesz jakąś groźbę – admirał stwierdził ponuro.
– Poproś Edmunda.
Stefan skapitulował.
Mierzył Edmunda wzrokiem, kiedy ten przyszedł na wezwanie. I mierzył wzrokiem 
Elizę. To 
samo robił elektronik, podniecony niejasną sytuacją.
Nerwy obu mężczyzn nasycały się ciszą drażniącego wyczekiwania. Sprzyjał temu 
kamienny 
spokój Elizy. Do jej warg przyrósł zagadkowy uśmiech. Rozchyliły się 
bezszelestnie, by wymówić:
– Wy... królowie Stony.
Uśmiech nie opuścił twarzy Elizy, gdy włączyła kanały fonii i wizji dla całej 
flotylli.
Rozległy się przeraźliwe, gwiżdżące dźwięki. Na ekran wpłynął, jak rycerz w 
zbroi, 
mechaniczny radiozwiadowca, który, osaczony przez gibkich, natarczywych 
Stończyków na jednej 
z wewnętrznych kondygnacji Teriela, otaczając się szybkozmiennymi polami 
magnetycznymi 
torował sobie drogę odwrotu.
PLUSZCZ Z MALINKI
Od najmłodszych lat lubiłem historię czasów bardzo dawnych, owianych mgłami 
niepewności. 
Z nieodpartą mocą kusiły mnie właśnie tamte niedomówienia, które nad każdym 
ówczesnym 
tysiącleciem, albo wynalazkiem, albo człowiekiem – bądź na wpół, bądź całkowicie 
mitycznym – 
jeżą się szorstką szczecią znaków zapytania.
Przejąłem się tym tak poważnie, z wiarą w realność przekazów stamtąd, że nawet 
er 
najstarszych: początków cywilizacji naukowo-technicznej – wzbraniam się nazywać 
mitologią. Cóż 
mnie obchodzi, że to ponoć śmieszne, prostackie, ahistoryczne? Nie wierzę w 
metodologie nauk. 
Wygrywam na tym. Trzymając się utartych dróg, nie mógłbym dokonać odkrycia, 
które mnie – 
przecież amatora – nagle rozsławiło. I byłem zaskoczony. Więc tak łatwo zostać 
sławnym?
A stało się to tylko dlatego. ie nikt przede mną nie wpadł na banalny pomysł, 
żeby w czasach 
aż tak odległych poszukiwać prawdy zdarzeń. Ktoś powiedział, że urealniam 
mitologie.
Sięgnąłem, jako pierwszy biograf, do czwartego poziomu podhistorycznego, który 
rozpoczyna 
się dwieście sześćdziesiąt wieków temu (ostateczne zniesienie pieniądza na całym 
świecie), by – 
dalej zstępując w przeszłość – musnąć aż te mroki dawności, kiedy człowiek z 
Ziemi postawił 
stopę na Księżycu. Nie znamy go z imienia, jak nie znamy Prometeusza, który od 
skrzesanej przez 
siebie iskry zapalił chrust, a od chrustu – ognisko myśliwych. Lecz i jeden i 
drugi żył naprawdę, bo 
ludzie krzeszą ogień i chodzą po Księżycu.
Historię Prometeusza opowiem kiedy indziej. Bo jeśli można sięgnąć do czwartego 
poziomu, 
to można i do piątego. A teraz zajmę się życiorysem prawdziwego człowieka – 
bohatera legend. 
Realność tej postaci udowodniłem w oparciu o żmudne analizy (wśród nich sondaże 
chronomocyjne) opublikowane w naukowej rozprawce: „Żył człowiek, który nazywał 
się Pluszcz”. 
Przyniosła mi ona chwalebny tytuł Tropiciela Podhistorii, równy doktoratowi 
honoris causa.
Pluszcz... Jak mówi się o Panu Twardowskim, że Księżyc odwiedził na kogucie – 
tak o nim, że 
unosiły go pola magnetyczne przestrzeni. Najwięcej opowiedziałyby na ten temat 
dzieci, bo całym 
sobą wpadł w świat ich wyobraźni. I utonąłby w nim, gdyby nie ja.
Pluszcz. W polskim (z grupy języków słowiańskich) tak się nazywał ptak 
wróblowaty o 
naukowej nazwie Cinclus cinclus, który dzięki staraniom ornitologów oraz 
przyjaciół zwierząt 
przetrwał żywy do naszych czasów w Parku Narodowym Wisła, u źródlisk rzeki o tej 
samej 
nazwie.
Pluszcz... Genialny wynalazca. W tamtych czasach każdy wyróżniał się trwałym 
imieniem i 
nazwiskiem. Bywały także przezwiska i pseudonimy. Którą z tych form 
przyporządkować do 
dźwięku „Pluszcz”? Mój bohater albo rzeczywiście tak się nazywał, albo pod tym 
hasłem przeszedł 
do legend jako synonim podhistorycznego astronauty.
I był drugi wynalazca, człowiek czynu, żyjący wtedy. Beskid. Równie świetny, 
rozpłynął się w 
epopei Pluszcza.
Nie wiem, gdzie i kiedy urodził się Pluszcz. Zapewne w Europie Środkowej. 
Wyprzedzając 
argumenty, które przytoczę później – wiele wskazuje że był Polakiem z obszarów 
zwanych 
Podbeskidziem, a położonych po stronie północnej zachodniego grzbietu Karpat. 
Był lekarzem. Już 
wkrótce po studiach, swą pracą doktorską zwrócił uwagę sfer naukowych. 
Dysertacji tej dał 
prowokujący tytuł, który wzbudził mnóstwo komentarzy: „Pokonać starość to 
pokonać śmierć”.
Prowokujący – wtedy. Dla nas to byłby truizm, z użyciem dwóch abstrakcyjnych 
pojęć. Ale w 
tamtych czasach ludzie i starzeli się i umierali. Chyba wierzyli (to 
najcelniejsze określenie), że tego 
wymaga naturalny porządek. Tak nazywali „prawa przyrody”, które uroili sobie 
jako nadrzędne, 
niepokonane. Więc byli im posłuszni, zamiast – wedle własnej woli – modyfikować 
zastane, nowe 
zaś stwarzać od podstaw. Ich siła ducha nie nadążała za pochodem techniki.
Podziwiać dziś musimy człowieka, który o głowę przerósł swoje czasy. Wszystko, 
cokolwiek 
ludzie tamtej barbarzyńskiej epoki uznawali za nieziszczalne, i dlatego, 
okłamując samych siebie, 
ładował i w zatęchły wór religianckich mrzonek – on chciał posiąść, nie 
oglądając się na nikogo. 
Zaczął ostro: programem nieograniczonej regeneracji tkanek. A kiedyż to było!... 
Średnia 
ludzkiego życia wynosiła około stu sześćdziesięciu lat i cechowało ją duże 
wyrównanie: stu 
siedemdziesięciu dożywali tylko nieliczni, stu osiemdziesięciu – prawie nikt.
Początkowo chyba niepopularny i niezrozumiany, eksperymentując najpierw na 
zwierzętach, a 
później na sobie samym, w ciągu dziesięciolecia morderczej pracy Pluszcz doszedł 
do bardzo 
obiecujących wyników. – Będę nieśmiertelny! – powtarzał jak zawołanie bojowe, w 
bezsenne noce 
przemierzając swą pracownię: trzynaście kroków przed siebie, w tył zwrot, znowu 
trzynaście 
kroków, i tak dalej.
Czas też odmierzał kroki, tak miarowo jak czynił to Pluszcz – lecz dla niego 
zawsze zbyt 
pospiesznie.
Weryfikacja niektórych badań miewała niegdyś tę przykrą stronę, że spełniała się 
dopiero po 
śmierci ich autora. Legenda mówi, iż Edmund Halley (żyjący jeszcze dawniej od 
Pluszcza) 
przepowiedział powrót za siedemdziesiąt pięć lat olśniewającej komety, której 
tor obliczył. Nie 
doczekał powtórnego jej ukazania się, ani tego, że nazwano ją jego imieniem. Kto 
na drodze 
chemigenetycznej tworzy nowe gatunki traw – zbiera najpierw plon superelity, 
potem elity, potem 
pierwszego odsiewu; rok po roku. A stworzyciel drzew o umyślnie spowolnionym 
rozwoju, które 
zaowocują po pięciuset latach? Dzisiaj to fraszka. Ale w czasach, gdy człowiek 
dożywał zaledwie 
stu kilkudziesięciu lat...
W podobnym położeniu znalazł się Pluszcz. Jego metoda rokowała przedłużenie 
życia 
ludzkiego do trzech wieków, więc w dwójnasób. Tak mówiły analizy komputerowe. 
Potwierdzeniem były próby na stymulatorach w przyspieszonej hodowli tkankowej. 
Wprawiło to 
we frenetyczny zachwyt klaszczące tłumy, ale nie Pluszcza. Bał się. Choćby 
ryzyko było nie 
większe niż jeden do miliona – on nie chciał zależeć od przypadku. A nuż ten 
pech – choć prawie 
wykluczony – dotknie właśnie jego? Zupełna, absolutna gwarancja powodzenia była 
mu niezbędna. 
Jako uczony z prawdziwego zdarzenia wiedział, że teoria, choćby najszczegółowiej 
opracowana, 
może przeoczyć jakąś niewiadomą, która pokrzyżuje rachuby.
Lecz nawet gdyby posiadł niezachwianą pewność, że ma przed sobą prawie trzy 
wieki na 
ciągnięcie rozpoczętych badań – jemu i to nie wystarczyło. Doszedł bowiem do 
wniosku, że tym 
sposobem może odsunie śmierć jeszcze o pięćset albo więcej lat, ale jej nie 
zniweczy. A tylko to 
mogło go zadowolić. Wiwaty tłumów niepomiernie rozdrażniały Pluszcza: – 
Bezmyślna, 
bezosobowa maź, której ofiarować bodaj nędzne sto lat życia więcej, a już będzie 
piała w 
zachwyceniu o długowieczności. Sto lat, czy tysiąc – to wszystko jedno: ochłap 
czasu. Albo jest 
wieczność, albo jej nie ma. Tertium non datur.
Zupełnie nagle odciąwszy się od badań medycznych, Pluszcz zaczął studiować 
dzieje 
wszelkich religii – aż do najmniej znanych, czasami całkiem efemerycznych wiar, 
które na krótko 
rozpaliły garstkę wyznawców, by zgasnąć jak błędny ognik. Sam coraz głębiej 
pogrążał się w 
mistycyzm, aż założył filozoficzne zgrupowanie, które oparło swą doktrynę na 
reinkarnacji nie 
związanej z nagromadzeniem win i zasług, lecz wynikającej z kardynalnego prawa 
przyrody: puli 
treści istnienia (określą to jako „wyrozumowaną religią”, na co Pluszcz by się 
zapewne oburzył). 
Czasami porównywał ją z energią potencjalną ciał, kiedy indziej – z 
bezwładnością masy. Były to 
próby tak samo zwodnicze, jak Bohrowski model atomu, przyrównujący jego 
strukturą do układu 
planetarnego. Ówczesny poziom nauk nie pozwalał jednak na większą obrazowość 
przybliżeń Dla 
Pluszcza, pula treści istnienia to była zawarta w materii całego Wszechświata 
suma tej ekspresji, 
która dobierając skomplikowane zbiory atomów, doprowadza je do najwyższej formy 
ruchu, jaką 
jest życie, w swych szczytowych dokonaniach rozwijające myślenie, które pozwala 
przekształcać 
samą materią i ordynować tak zwane prawa przyrody. Podobnie jak niezniszczalny 
jest atom, tak 
samo i każdy kwant życia: transformuje się, lecz nie umiera. To stawiało 
reinkarnacją w całkiem 
nowym świetle.
Metodą zbyt zawiłą, by ją tu przedstawić, odtworzyłem domniemane zapiski 
Pluszcza na ten 
temat:
Czy tak bardzo – zdawało by się – metafizyczne pojęcie, jak wędrówka dusz, może 
w ogóle 
być rozpatrywane naukowo? Owszem: nawet trzeba powołać je przed trybunał Rozumu. 
Lecz pod 
oczywistym warunkiem, że nie włączymy tu spekulatywnych przypadków w postaci 
pierwszej 
przyczyny i tym podobnych faramuszek. Takimi nieracjonalnymi przydatkami są w 
rozmaitych 
religiach Wschodu dysputy o wcieleniu się jednej osobowości w inną – koniecznie 
w ścisłym 
uwarunkowaniu od nagromadzonego potencjału win i zasług w poprzednim wcieleniu.
Mocna fizyczna więź substancji krążących w takim układzie zamkniętym, jaki 
stanowi planeta 
– jest oczywista. Biorąc za punkt wyjścia liczbą atomów zawartych w litrze wody, 
dowiadujemy 
się, że w ciele każdego z nas krążą atomy, które bez wątpienia wchodziły w skład 
organizmów 
wszystkich ludzi, jacy żyli przed nami. Choć ten argument, sam w sobie nie 
uzasadnia 
prawdziwości reinkarnacji – obrazuje ogrom czasoprzestrzennej sceny, na jakiej 
przebiega krążenie 
pierwiastków w przyrodzie Ziemi.
Pora już, aby pojęcie duszy przestało być hermetyczną twierdzą księży i 
szarlatanów – jak „za 
dawnych, dobrych czasów”. Powtarzane w różnych epokach mechanistyczne sugestie, 
jakoby 
każde jednostkowe życie (ludzkie, zwierzęce) było aktem niepowtarzalnym – 
przeczą intuicyjnej 
logice. Pasują znacznie bardziej do wulgarnych konstrukcji myślowych opartych na 
dogmatyzmie.
Odwieczne pytanie wszystkich filozofii: – Czy pierwotny jest duch, czy materia? 
– dla mnie w 
ogóle nie ma sensu. Bo „duch” to nie żaden osobliwy pierwiastek działający poza 
przyrodą – lecz 
wytwór materii substancjalnej (korpuskularnej), przez to samo również 
materialny, podobnie jak 
światło, grawitacja, pole magnetyczne. Uznawanie tego ducha, czyli osobowości 
człowieka, za 
realną jakość przyrodniczą, wcale nie musi spychać toru myśli na manowce 
bajdurzeń o 
pośmiertnych losach duszy, arbitralnie zawyrokowanych przez dowolnie ubzdurany 
byt 
zewnętrzny: jakiegoś tam Boga. Racjonalnym przeciwstawieniem religianckiej, 
oszukańczej 
„nieśmiertelności” jednej i tej samej osoby – jest przyrodniczy problem 
trwałości ducha, logicznie 
oczywistej, oraz nie poznane drogi utrzymujące i chroniące tę trwałość tak samo, 
jak ewolucja 
rozmaitymi sposobami broni czystości gatunku.
Młodość jest piękna, lecz nie zawsze mądra. Tak samo ludzkość: za smarkata, by 
mogła już 
teraz orzekać, jaki związek istnieje pomiędzy określoną jednostką psychofizyczną 
a jej 
przedłużeniem żyjącym gdzie indziej i kiedy indziej. Jedno jest dla mnie pewne: 
że wiąże się to z 
pojęciem upływającego czasu, który ujmujemy prostacko – nie rozumiejąc go. 
Dlatego nie mieści 
nam się w głowie, by osobnik „A” żył równocześnie z osobnikiem „B” jako swoją 
kontynuacją. 
Nie widzimy natomiast logicznej sprzeczności w domniemaniu, że drugi spośród 
nich narodzi się 
po zgonie pierwszego.
Możemy tylko spytać, co sprawia, że właśnie „B” jest kolejnym wcieleniem „A”; w 
jakim 
stopniu jest tym wcieleniem oraz w jakiej mierze miąższ jego osobowości z okresu 
„A” rzutuje na 
tęże osobowość będącą na etapie „B”? Dalej: czy można te kolejne stadia uznać za 
pewien 
naturalny ciąg ewolucyjny, czy też zachodzi przypadkowość – charakterologiczna, 
intelektualna, 
moralna?
Na jak rozległej scenie przyrody taka więź występuje? Da się tu w pierwszym 
rzędzie 
rozpatrzyć zasięg przestrzenny, czasowy, gatunkowy. I zapewne jeszcze wiele 
innych. 
Zatrzymajmy się przy tych trzech:
A) Zasięg przestrzenny może ogarniać jeden niewielki biotop, kontynent, 
wszystkie lądy i 
wyspy Ziemi, jej wszechocean, całą Ziemię, Układ Słoneczny, Galaktykę, 
Wszechświat.
B) Zasięg czasowy: na przykład nieprzerwany ciąg wcieleń, nieregularna 
przypadkowość (w 
górę i w dół drabiny Czasu), albo statystyczna. Sprawa gmatwa się przy 
nadmiernym rozroście 
panoramy przestrzennej, począwszy od gromad galaktyk. Obejmując cały 
Wszechświat, lub choćby 
tylko Układ Lokalny, staje się nieprecyzyjna, gdyż pojęcie równoczesności 
zjawisk, zachodzących 
w tak oddalonych od siebie układach odniesienia, traci fizyczny sens.
C) Chyba najciekawszy jest zasięg, który umownie nazwijmy gatunkowym. Tu mamy 
mrowie 
prawdopodobnych rozwiązań. W najprostszym wypadku, zakładając zgodną z 
odczuwaniem 
naszych zmysłów jednokierunkowość Czasu, może to być transformizm w obrębie 
całej drogi 
rodowodowej prowadzącej do powstania danego gatunku – włącznie z nim samym. Albo 
ewolucyjne równanie wzwyż od rzędów i gromad pierwotniejszych ku wyżej 
zorganizowanym. 
Czy jednak wymarcie danej linii wiedzie do przerwania łańcucha wcieleń? 
Wykluczone! Byłoby to 
zwichnięciem równowagi puli treści istnienia – analogicznej do prawa zachowania 
materii i 
energii. Tego warunku nie spełniłaby przypadkowość wcieleń w biosferze jednej 
planety, jako 
ograniczonej w czasie – i to nawet w tym najszczęśliwszym wypadku, kiedy po 
ustaniu dogodnych 
warunków klimatycznych wskutek starzenia się miejscowego słońca, istoty rozumne 
przeniosą 
życie gdzieś w Kosmos. Galaktyka jeszcze by nie starczyła, a może i Układ 
Lokalny. A więc 
Wszechświat. Albo Wszechświaty, jeśli jest ich więcej”.
Ta „wyrozumowana religia”, według jednych mało spójna, zdaniem innych – pełna 
dowolności, torowała sobie drogę opornie. A tak się złożyło, że ci, którzy 
najhałaśliwiej popierali 
Pluszcza, widzieli w nim parawan dla swoich własnych, całkiem odrębnych celów, 
pod którymi on 
by się nigdy nie podpisał. Nie mam pojęcia, o co im chodziło. Wkrótce jedni 
trafili do więzień 
(istniejących jeszcze wtedy, jako przybytki użyteczności publicznej), inni 
rozpierzchli się. To 
skompromitowało uczonego. Opuszczony przez tych, którym zaufał, zrażony do 
społeczeństwa – 
znów popadł w mistycyzm, raz po raz przeinaczając swą doktrynę. W dobrej, czy w 
złej intencji, 
jacyś ludzie umieścili go w zakładzie psychiatrycznym.
Ale Pluszcz był sławny. Przecież nie zapomniano, że obdarzył ludzkość 
dobrodziejstwem 
długowieczności. Dla mas tylko to się liczyło. Tymczasem poza mury sanatoryjne 
przenikały 
wieści, że znakomity pacjent z pogardą odtrąca wszelkie próby leczenia go i 
odwołuje się do 
sumienia ludzkości. Toteż bardzo prędko został wypuszczony.
Trudno ustalić, jak długo, lecz najwyżej kilka lat Pluszcz wiódł z pozoru 
beztroskie życie 
playboya. Pluszcz, który przy wszelkich swoich przejściowych mistycyzmach nigdy 
nie hołdował 
ascezie, dopiero teraz naprawdę żył pełnią życia, zmieniając raz po raz hotele, 
zamki myśliwskie w 
górach, pałace w kąpieliskach nadmorskich, ostoje uciech i nieróbstwa. Odwiedzał 
tylko ciepłe 
kraje, bo chłód mierził go okropnie.
O tym krótkim jego okresie chyba i współcześni wiedzieli mało. Unikając rozgłosu 
Pluszcz 
nadal rozwijał (z wewnętrznej potrzeby, jak zawsze) mistyczny system swej 
filozofii, lecz 
ponieważ przestał szukać wyznawców, mało kto się tym ciekawił.
Właśnie wtedy ugodził go dotkliwy cios. Z prasy albo z innego spośród ówczesnych 
środków 
pospolitego przesyłu informacji – dowiedział się, iż sukces jego prac oceniano 
dotąd przesadnie. 
Użycie nowych technik analitycznych pozwoliło dowieść, że tą metodą da się 
przedłużyć życie 
ludzkie najwyżej do dwustu trzydziestu lat, i na tej drodze już nie można 
wskórać nic więcej.
Na wynalazcy wywarło to druzgocące wrażenie. Wnet pojawił się w jednym ze 
światowych 
centrów życia naukowego, by osobiście sprawdzić ogłoszone wyniki, które tak nim 
wstrząsnęły. Z 
rozpaczą musiał uznać ich słuszność.
Widocznie w tym okresie zaufanie Pluszcza do reinkarnacji zachwiało się mocno, 
bądź też nie 
odpowiadały mu warunki, na jakich ona może przebiegać – bo porażkę swych badań 
medycznych 
przyjął jak wyrok śmierci. Nagle skradziono mu siedemdziesiąt lat poszukiwań 
innych rozwiązań, 
które przedłużą życie ludzkie na tyle, aby zdążył pokonać śmierć. Załamał się 
tak bardzo, iż na 
razie nie podjął żadnych nowych badań.
W tamtych czasach mawiano, że nieszczęścia chodzą parami. Pluszcz mógł w to 
nawet 
uwierzyć. Jak gdyby nie starczyło jednej klęski, która go przygniotła, los 
zgotował mu drugą; 
wprawdzie nie tak realną, nie tak drożną dla niego samego, lecz boleśnie 
drażniącą jego ambicje. 
Ni stąd ni zowąd, jak spod ziemi, ozwały się napastliwe głosy podważające sens 
dążenia do 
nieśmiertelności. Widocznie ten dylemat narastał w ukryciu, bo już pierwsza 
wypowiedź, 
firmowana przez pewną wpływową osobistość, podziałała jak iskra na prochy. 
Intelektualiści 
rozmaitych profesji, wśród których nie brakło lekarzy – co Pluszcza ubodło do 
żywego – z bardzo 
rozmaitych pozycji uzasadniali, że skończoność życia ludzkiego jest jednym z 
filarów, które 
podtrzymują gmach kultury. Wysuwano argumenty demograficzne, społeczne, 
filozoficzne i wiele 
innych.
Rzecz zrozumiała, nie było to credo opinii publicznej. Tłum cieszył się po 
staremu, że 
przedłużono średnią życia ludzkiego, i nadal miał Pluszcza za swego zbawcę. Lecz 
on sam zawsze 
ignorował tłum. Natomiast w polemikach koryfeuszy wiedzy i sztuki przeważały 
wciąż nowe 
krytyczne wypowiedzi. Odczuwało się to dobitniej dlatego, iż przeciwnicy 
Pluszcza, zdając sobie 
sprawę, że są w gruncie rzeczy nieliczni, krzyczeli coraz głośniej.
Znakomity wynalazca popadł w przerażenie. Był w najwyższym stopniu rozdrażniony 
swoją 
własną sytuacją, która wydała mu się beznadziejna. Wcale nie szło o to, czy ten 
i ów, choćby 
najznamienitszy, uzna że pokonanie śmierci spełni ludzkie sny o szczęściu bogów. 
Pluszcz 
wiedział, że nieśmiertelność zostałaby powszechnie przyjęta jako najwyższe . 
dobro, i każdy 
podnoszący się sprzeciw byłby głosem wołającego na puszczy. Lecz nie miał 
pojęcia, jak ją 
wywalczyć. Zdawał sobie sprawę, iż ówczesna wiedza do tego nie dorosła. Wciąż 
jeszcze zbyt 
słabo poznano najsubtelniejsze funkcje żywego ustroju. A nawet zawiły splot 
przyczyn starzenia 
się pozostawał w sferze mglistych polemik. – Za wcześnie urodziłem się! – 
wykrzykiwał z pasją 
wielki badacz.
Ten obłędny dramat przyciszył Pluszcza. Repliki, jakie z żarliwym temperamentem 
polemicznym ciskał w twarz oponentom, miał już za sobą. Teraz lekceważył ich. W 
gruncie rzeczy, 
cóż mogli go obchodzić? Miał pewność, iż gdyby pokonał śmierć, oni także by 
zamilkli. – Gardłują 
z wściekłości, że muszą umrzeć – powiedział w wywiadzie radiowym.
Potem dłuższy czas nie występował publicznie. Tym większym zaskoczeniem była 
jego 
płomienna mowa transmitowana przez światową telewizję. Wyłuszczywszy w niej 
swoje 
osiągnięcia i porażki, Pluszcz zażądał, aby przestano uważać go za dobroczyńcę, 
gdyż zależy mu 
wyłącznie na swojej własnej nieśmiertelności. Ani słowem nie wspominając o 
planach dalszych 
badań, zakończył z emfazą: – Wiedzcie, że na mnie nie ma silnych! Z mego 
pokolenia, tylko ja nie 
umrę.
Po tej wypowiedzi Pluszcza wszelki słuch o nim zaginął. Przez pewien czas różnie 
to sobie 
tłumaczono. Dziennikarze żądni sensacji – która wtedy podobno była w modzie – 
prześcigali się w 
snuciu najdziwaczniejszych domysłów. Zaczęto podejrzewać, iż Pluszcz popadł w 
mistyczny 
obłęd, uwierzył, że nawiązał łączność z zaświatami, a upewniwszy się co do 
pośmiertnych losów 
swej duszy, popełnił samobójstwo. r Pisano o nim księgi, stawiano mu pomniki.
Minęło dwadzieścia, a może trzydzieści lat, które utrwaliły pozycję Pluszcza w 
historii. Ogrom 
tej sławy czynił ją niemal bezosobową. Jak Homer utonął w swoim dziele, tak samo 
Pluszcz 
rozpłynął się w tym jedynym, z czego znał go każdy obywatel Planety: w 
wywalczonej 
długowieczności.
Nam to się może wydać śmieszne. Lecz dla ludzi śmiertelnych – zysk 
siedemdziesięciu lat 
życia był oszałamiający. Właśnie to sprawiło, że wielkość wynalazcy zepchnęła w 
zapomnienie 
postać człowieka, skoro tylko zniknął z widowni. Nie umiejąc podać daty śmierci 
Pluszcza, jego 
biografowie pisali chyba po prostu: zaginął wtedy a wtedy... Zadowalało to ich, 
zadowalało 
czytelników.
Życie parło naprzód, dostarczając nowych wrażeń. Dość nagle w centrum uwagi 
znalazły się 
ambitne plany astronautyki. Było to zaskoczeniem o tyle, że przez 
poprzedzających kilkadziesiąt 
lat ogół nie pasjonował się nią zbytnio. Po euforii zdobycia Księżyca oraz 
innych planet włącznie z 
Plutonem i Transplutonem – zdawało się, iż loty kosmiczne nie spełnią roli 
wiodącej w światowej 
kulturze i gospodarce. Przekonano się bowiem, że budowanie siedzib mieszkalnych 
poza Ziemią 
nie jest ani celowe, ani opłacalne, przynajmniej w tamtej epoce. Nikt nie brał 
już serio 
dawniejszych prognoz o regularnej komunikacji pasażerskiej z planety na planetę, 
o „eterycznych 
miastach” Ciołkowskiego krążących w przestrzeni i wielkich budowach 
astroinżynieryjnych. 
Kopalnictwo kosmiczne rozwinęło się wyłącznie na Księżycu, zresztą w niewielkiej 
skali. Inne 
globy czasami służyły ekipom naukowym, które – od przypadku do przypadku – 
wznosiły tam 
prowizoryczne bazy, bądź korzystały z placówek swoich poprzedników.
Cały System Słoneczny był już dostępny dla ludzi. Potocznie uchodził za jedyny 
obszar, w 
którym człowiek mógł rozwijać swą działalność; tak samo, jak trochę wcześniej 
brano w rachubę 
tylko glob ziemski – z widokiem na niebo. Ludzi przerażała myśl, że do 
najbliższej gwiazdy jest 
sto milionów razy dalej niż do Księżyca.
Ale niejedna epoka i niejedna sprawa miewa orłów urągających głosowi 
przyziemności. Być 
może, jeszcze przez długi czas nikt nie wyruszyłby poza Układ Słoneczny – gdyby 
nie postać 
niezwykła. Beskid... Największy z inżynierów, chyba ostatni sławny budowniczy 
rakiet – zanim 
postęp techniki przejęły komputery, ludzie zaś poświęcili się sztuce.
Był pierwszym, który zaszczepił myśl ekspansji w dalekie niebo. Nastawał z 
pasją, że skoro 
nigdzie w sąsiedztwie Ziemi nie odkryliśmy naturalnych warunków dla życia 
człowieka – 
koniecznie trzeba sięgnąć do innych układów planetarnych. Pobłażliwym uśmiechem 
zbywał 
repliki o bezmiarach pustki dzielących nas od gwiazd. To, co paraliżowało 
innych, jego krzepiło 
wolą czynu.
Te wydarzenia działy się w dobie wprawdzie schyłkowych, niemniej jeszcze silnych 
tarć 
politycznych, które nie sprzyjały wielkim odkrywczym przedsięwzięciom całej 
ludzkości. Choć 
zachwycano się opracowanym drobiazgowo planem wyprawy do układu podwójnej 
gwiazdy alfa 
Centauri, jaki przedstawił Beskid – nikt nie kwapił się ponieść tak olbrzymich 
kosztów. On sam, 
zawzięty w swym postanowieniu, z konieczności odłożył je na później, lecz żadną 
miarą nie 
poniechał.
Właśnie wtedy podjęto budowę Centralnej Pamięci. Ponieważ taki kompleks 
cybernetycznych 
urządzeń opierał się na elementach kriotronowych, stale zanurzonych w ciekłym 
helu – 
umieszczono go na Amaltei, wewnętrznym księżycu Jowisza. Ten gaz szlachetny 
można było tam 
sprowadzać z łatwością z atmosfery planetarnego olbrzyma, który na niebie 
Amaljtei zajmował 
pokaźną część nieba.
Beskid stał się głównym projektantem statków towarowych na trasie Ziemia – 
Jowisz. 
Jednostki te stanowiły szczytowe osiągnięcie techniki rakietowej tamtych czasów.
Mimo tak wspaniałych sukcesów, już wówczas zarysował się konflikt między 
znakomitym 
konstruktorem a jego mocodawcami, dostrzegającymi coś zagadkowego w sposobie 
pracy tego 
człowieka. Od samego początku okręty jowiszowe spisywały się wzorowo pod każdym 
względem. 
Z punktu widzenia przemysłu rakietowego, dalsze usprawnianie ich było tylko 
stratą czasu i 
pieniędzy. Lecz Beskid trwał przy swoim: własnego czasu nie żałował, kosztami 
zaś 
przedsiębiorstw astronautycznych przejmował się coraz mniej.
W wypadku każdego innego inżyniera postąpiono by według praktyki utartej w 
tamtych 
czasach: rezygnując z jego usług. Beskid wszakże nie był zwykłym inżynierem. 
Zasłynął z tak 
różnej działalności, że – niemal z dnia na dzień – stał się wszechstronnym 
światowym autorytetem: 
naukowym, artystycznym, politycznym, moralnym. Podziwiano go wszędzie i we 
wszystkim. 
Trudno pojąć, jak ten znamienity twórca rakiet znajdował czas, aby udzielać się 
w tylu 
dziedzinach.
W technice Beskid nie poprzestał na budowaniu okrętów przestrzeni: przy tej 
sposobności, 
niby mimochodem, opracował tak wiele nie ruszonych dotąd problemów naukowych z 
astronomii, 
kosmologii i astrofizyki, że bez wahań porównywano go z Einsteinem (zdaje się, 
uchodzącym 
wtedy za największego fizyka wszechczasów; chyba słusznie). Tych, których 
słabiej zajmowały 
sprawy nauki, zachwycił niezrównanym mistrzostwem wierszy; mówiono, że nikt 
przed nim tak 
nastrojowo nie wplótł wiecznego człowieka w wieczność Wszechświata. Pod ten mit, 
którym się 
stawał, uciskał na szalę swój głos we wszystkich palących zmaganiach społecznych 
tamtej epoki. 
To przysporzyło mu chwały wielkiego humanisty; nazywano go sumieniem świata.
Przy jednym z kolejnych wariantów jowiszowych statków wręcz poproszono Beskida, 
by 
poniechał prac nad ulepszaniem pojazdów, które tak świetnie się sprawują. 
Chciano budować je 
seryjnie, co było ze wszech miar uzasadnione wymogami tego przedsięwzięcia. 
Beskid odmówił, 
wprawiając przedsiębiorców w zakłopotanie. I nikt nie odważył się złożyć do 
lamusa jego 
technicznych opracowań. Więc nadal, zamiast powielać solidnie wypróbowane 
konstrukcje, 
budowano wciąż nowe prototypy pojazdów – choć sprawność i bezpieczeństwo 
dotychczasowych 
wystarczyły aż nadto.
Już wtedy spostrzeżono pewną zagadkowość w sposobie unowocześniania przez 
Beskida tej 
serii statków. Każdorazowo zmiany wydawały się nieracjonalne. Czemu na przykład 
mogło służyć 
ustawiczne przekształcanie sylwetki okrętu, który i tak nie opuszczał próżni 
kosmicznej? Byłe to 
oczywiste marnotrawstwo pieniędzy. Ale z tym Beskid w ogóle przestał się liczyć. 
Wprowadzał 
coraz doskonalsze przyrządy nawigacyjne, które pozwalały utrzymać kierunek kursu 
z 
dokładnością niewspółmierną do rzeczywistych potrzeb. Raz powiedziano mu żartem, 
iż dopiero 
gdyby Amaltea krążyła w którymś z sąsiednich układów planetarnych – taka 
precyzja byłaby 
racjonalna. Uśmiech za uśmiech, Beskid zbagatelizował to. I nadal robił swoje.
A właśnie w tym dowcipie kryło się sedno sprawy. Wyszło to na jaw już wkrótce, 
pewnego 
dnia jakiś dziennikarz ogłosił sensację, że w Beskidzie rozpoznał... Pluszcza.
Jak to się stało, iż człowiek głośny na świecie w obydwu kostiumach: lekarza i 
inżyniera – 
latami zachował incognito, choć nieraz oglądały go tłumy? Może operacją 
plastyczną zmienił swój 
wygląd... Tego nie wyjaśnią jego podobizny – odbicie mody i wyobraźni innych 
czasów. Nam 
wystarczy, że ogłoszone odkrycie potwierdziło się. Całkiem nieznany autor 
publikacji został 
sławny w jednej chwili i tej sławy już nie popuścił. Lecz nie on jest mym 
bohaterem.
Więc znowu Pluszcz. Przyznawszy się bez oporów do swej dawnej tożsamości, na 
powrót był 
tak nazywany.
„Geniusz to taki fenomen, który jest genialny we wszystkim, czegokolwiek się 
ima” – 
powiadano w tamtych czasach.
Kiedy z podań i klechd buduje się historię, nawet najwnikliwsze analizy nie 
dadzą zupełnego 
obrazu. Wolno sądzić, że umysł tamtych, jeszcze śmiertelnych naszych przodków, 
nie uwznioślony 
unaczynieniem tych płatów mózgowych, które jak biała niezapisana karta, uśpione 
wyczekiwały 
sprawstwa ewolucji albo biotechnik – w biegłości kojarzenia pojęć nie ustępował 
dzisiejszemu. W 
takim razie Pluszcz był fenomenem nawet większym od tych, co żyją w 
nowoczesności.
Ale mogło być inaczej. Tamtą mglistą przeszłość najchętniej nazwałbym erą 
pieniądza, 
podobnie jak – nieco wcześniej – była epoka żelaza, brązu, kamienia gładzonego. 
Nie wiem, czy 
pieniądz rzeczywiście odgrywał tak przemożną rolę w życiu i poczynaniach ludzi, 
jak to sugeruje 
legenda. Wymyka się to naszej wyobraźni właśnie dlatego, że władztwo pieniądza 
było czymś, co 
różniło chyba najdobitniej owe czasy od dzisiejszych.
Już w pierwszej fazie swych wystąpień, znany wyłącznie jako lekarz – Pluszcz był 
bogaty. 
Dopięcie tak znacznego przedłużenia życia przyniosło mu wielki majątek. Mógł 
zrezygnować z 
tych dochodów, ofiarowując wynalazek ludzkości – co chyba nieraz czyniono. Lecz 
on nie był 
filantropem. Jak wskazują późniejsze jego losy – dokąd je znamy – wszystko w 
życiu czynił dla 
siebie. Wynika stąd, że swą metodę terapii długowieczności opatentował, bez 
żadnych ceregieli 
zgarniając dywidendy od stosowania jej.
Co dało się w tamtych praczasach uzyskać za pieniądze? Daleki jestem od zdania 
ekstremistów, że na sprzedaż było wszystko, włącznie ze sławą i dobrym imieniem. 
Ale świat 
rzeczy materialnych stał otworem dla bogatych, to pewne. Zdobywszy majątek, 
chyba 
porównywalny z budżetem małego państwa, Pluszcz mógł stworzyć sobie warunki 
pracy o niebo 
korzystniejsze niż inni, choćby bardziej zasługujący na to. Powtarzam, wątpię, 
aby wtedy (i 
kiedykolwiek) można było kupować wartości moralne. A wówczas etykę oddzielała od 
intelektu 
znacznie ostrzejsza granica niż dziś. Sądzę, że nie frymarczono swoimi 
przekonaniami. Za to 
inteligencją – z pewnością! Brzęcząca moneta wynagradzała (raz hojnie, raz 
skąpo) odkrycia, 
wynalazki, dokonania w nauce i w sztuce. Chyba z reguły płacono za każdą pracę 
umysłu.
W takim świecie Pluszcz mógł posiąść na przykład winnice, flotyllę rybacką, 
fabrykę 
jedwabiu, hutę, kopalnię, wydzielony obszar lądu albo morza zdatny do 
eksploatowania w rozmaity 
sposób – i czerpać zyski dla siebie. Lecz także mógł dobrać ekipę, ba! – nawet 
całe zróżnicowane 
załogi wynalazców, uczonych, technologów i innych najmitów, którzy mu się 
sprzedawali. Wobec 
tego, od nich dostawał plany rakiet i ich wyposażenia. Albo, co nasuwa mi się w 
tej chwili, kazał 
zbudować komputery sprawniejsze od wszystkich istniejących – by samowładnie 
rozporządzać ich 
opracowaniami. To byłoby chyba najkorzystniejsze rozwiązanie problemu. A 
przecież – 
niezależnie od sporów nad istotą genialności – Pluszcz był niepospolicie 
inteligentny. W 
przeciwnym razie – ani chytrość, ani bezwzględność, ani konsekwentny egoizm nie 
doprowadziłyby go do życiorysu, który przerósł w legendę legend.
Pluszcz w nowej skórze odsłonił karty. Kiedy przypomniano mu ostatni wywiad, 
jakiego 
udzielił ileś lat temu – teraz, zapewne z tą samą ekspresją i godnością, 
powtórzył: – Będę 
nieśmiertelny!
Znakomity wynalazca już się przybliżył do tego wyśnionego, wręcz obsesyjnego 
celu. 
Podporządkowując mu dosłownie wszystko, chciał zdyskontować swoją olbrzymią 
sławę; bywało 
to praktyczne. Wykorzystując pospołu rozgłos Pluszcza-uzdrowiciela i chwałę 
Beskida-
konstruktora, zażądał nie byle czego: statku do gwiazd – na własność. Żaden 
potentat w żadnych 
czasach nie zapragnął tak wiele.
W pierwotnej wersji, jaką przedstawił Pluszcz, miał to być mały pojazd fotonowy; 
osobliwa 
taksówka posiadacza owładniętego wizją nieśmiertelności. Lecąc z prędkością 
podświetlną, w 
objętym kierunku, ten jednoosobowy stateczek zahamowałby gdzieś w pustej 
przestrzeni, by 
zawróciwszy stamtąd, znów długotrwale nabierać przyspieszenia. Tym sposobem 
astronauta mógł 
przeżyć w drodze kilkadziesiąt lat, by ujrzeć Ziemię dopiero za dwa lub trzy 
tysiąclecia – zależnie 
od tego, jaką siłę ciągu nada się rakiecie. Pluszcz mocno ufał, że do tego czasu 
inni rozwiążą za 
niego problem nieśmiertelności. Było to – przysłowiowe w tamtych czasach – 
wyciąganie 
kasztanów z ognia cudzymi rękami.
Istniała możliwość jeszcze późniejszego powrotu: gdyby gwiezdny wędrowiec, 
poddawszy się 
hibernacji, w stanie zamrożenia podróżował jeszcze dłużej: paręset lat. Pluszcz 
zdaje się, nie myślał 
o tym. W jego oczach może zmniejszało te szansę ocalenia: ryzyko meteorów, brak 
całkowitej 
pewność ożywienia organizmu pogrążonego w letargu. Albo spłoszyły go modne 
wówczas 
postękiwania futurologów, że każda cywilizacja naukowo-techniczna (czyli CNT, 
jak ludzie 
megalomańsko nazwali swój świat) trwa krótko i – z przyczyn których nikt nie 
potrafił racjonalnie 
uzasadnić – najpóźniej po kilkunastu tysiącach lat nieuchronnie ulega 
samounicestwieniu. Pluszcz 
niewątpliwie opierał te rachuby na orzeczeniach swych komputerów (żałośnie 
przecież 
niedoskonałych!), wybierając najbardziej obiecujące rozwiązania.
Lubiąc działać przez zaskoczenie, od razu przedstawił plany konstrukcyjne 
wymarzonego 
pojazdu wraz z silnikiem i wystrojem wnętrza. Miały tam zostać wmontowane 
przyrządy 
nawigacyjne z jowiszowych statków, przewidująco zaprojektowane właśnie dla tej 
podróży. Tylko 
klimatyzacja i zestaw medycznych urządzeń czuwających nad zdrowiem i 
samopoczuciem 
astronauty byłyby dostarczone tuż przed startem. Złośliwi, a może jacyś wrogowie 
Pluszcza, 
puścili w obieg plotkę, że chciał zabrać z sobą tajemnicę tych urządzeń – aby 
wypełnić własne 
proroctwo, iż z tamtego pokolenia tylko on jeden nie umrze. Oczywiście, to 
sataniczna ozdóbka 
legendy, nic więcej.
Na początku odmówiono mu. Łatwo sobie wyobrazić tego wytrawnego gracza, jak 
popatrzył 
na przedłożone plany, potem na swych niedoszłych protektorów, znowu na plany... 
Nic takiego nie 
spotkało go przecież dotąd. Ale też rakiety jowiszowe a statek międzygwiezdny, 
choć skromny, 
jednoosobowy – to przecież dzień do nocy. Pluszcz dobrze o tym wiedział. Nawet 
jego ogromnych 
bogactw nie starczyło na to, aby po prostu zamówił pojazd, płacąc zań.
Zapewne odmowa nie była szorstka. Zresztą nie wiemy. On tak by się nie obraził: 
przegrałby 
swoją stawkę, czyli samego siebie.
Zanim Pluszcz zwyciężył, toczyły się długie dysputy i przetargi, może 
najtrudniejsze do 
odtworzenia w tej części jego życiorysu. Pewne jest, że postawił wszystko na 
jedną kartę. A miał 
bardzo mocne atuty, z których jasno zdawał sobie sprawę. Może kaptował 
stronników, aby 
przypominali światu ego zasługi; podobno praktykowano to.
Tymczasem projekt „taksówki gwiezdnej”, skompromitowany przez oponentów, upadł z 
kretesem. Powstał paradoks, że ten lot w nowej wersji, o który Pluszcz teraz 
mógł i musiał 
zabiegać, był jeszcze wielokrotnie kosztowniejszy. Jego własne fundusze zgoła 
przestały się liczyć 
w tych planach. Zdany był więc bez reszty na wielkoduszność ludzkości.
Najostrzej krytykowano podróż w pojedynkę. Ten wariant ekspedycji, choć rychło 
zarzucony, 
warto poznać, bo w głosach sprzeciwu, które go utrąciły, ogniskowały się jak w 
soczewce 
wszystkie ówczesne opory, niepokoje i nadzieje dotyczące lotów międzygwiezdnych 
w ogóle.
Najpierw powątpiewano, by człowiek psychicznie wytrzymał wieloletnią samotność 
urozmaiconą tylko lekturą, partiami gier z automatem, jednostronną łącznością z 
Ziemią, wątpliwą 
pracą twórczą w warunkach braku przypadkowych i nieprzewidzianych bodźców 
zewnętrznych.
Pluszcz wyśmiał to. Był zbyt sławnym lekarzem, by musiał polemizować z 
autorytetami 
medycznymi. Wiedziano zresztą, że mógł się hibernować w podróży.
To był dopiero początek dyskusji, która z troski o samego astronautę bardzo 
rychło przeniosła 
się na interes ludzkości. Tu wytoczono od razu najcięższe działo, eksponując 
egoizm i prywatę 
człowieka, który na rozmaitych polach działań dokonawszy tak wiele dla wspólnego 
dobra – w 
zamian żąda dbania wyłącznie o jego własną korzyść.
Przy tym ogniu raz po raz ktoś inny chciał upiec własną pieczeń – dla swego 
środowiska 
zawodowego, albo dla swojej gałęzi wiedzy, filozofii, ideologii. Różne dziedziny 
nauki i kultury 
wprzęgnięto w te pertraktacje, co wyszło Pluszczowi na dobre, gdyż każdy z tych 
punktów 
widzenia popierał podjęcie wyprawy. Spierano się już tylko o samą organizację 
przedsięwzięcia.
Pluszcz nie ukrywał, że dla niego celem lotu jest zdobycie osobistej 
nieśmiertelności. Nie 
krytykując takiego postawienia sprawy, rozszerzono problem na całą ekipę, jaka 
miałaby polecieć. 
Zgadzano się, że dla Pluszcza może to być wyłączny cel podróży, lecz wyprawa 
jako taka musi 
spełnić szersze zadania, powierzone jej przez ludzkość. Dlatego szybko odpadła 
ewentualność lotu 
w przypadkowym kierunku (Ziemia – przestrzeń – Ziemia).
Pluszcz zgodził się z tym bez zastrzeżeń. Jeszcze jeden to argument, że umysł 
ludzki z tamtych 
praczasów działał tak samo sprawnie, jak nasz. Ten wirtuoz hazardu bystro 
rozumiał, kiedy stawiać 
harde żądania, kiedy zaś przejawić elastyczność. W tym wypadku zresztą nie 
oznaczało to dla 
niego żadnej kapitulacji – wszakże pod warunkiem, iż cel podróży nie będzie zbyt 
oddalony od 
Ziem; i badania tam prowadzone nie przedłużą się nadmiernie.
Początkowo Pluszcz domagał się w tych przetargach skierowania pojazdu na Proxima 
Centauri 
lub do układu sąsiedniej podwójnej gwiazdy Tolimaka (alfa Centauri) – jako 
obiektów 
najbliższych, odległych nieco ponad cztery lata świetlne. Wtedy natrafił na 
zaciekły opór 
egzobiologów, których głos przy opracowywaniu programu ekspedycji miał doniosłe 
znaczenie. 
Wszyscy zgadzali się, że główną naukową szansą wyprawy jest odkrycie biosfery na 
jakiejś 
odległej planecie. Nie dało się lecieć „na pewniaka”, gdyż spośród kilku 
kosmicznych radioźródeł 
rozpoznanych wówczas jako sztuczne stacje nadawcze – najbliższe dzieliło od nas 
przeszło 
czterysta lat świetlnych. Wprawdzie przy zastosowaniu hibernacji rejs taki 
stwarzał możliwość 
powrotu załogi na Ziemię, lecz ryzyko związane z tą długą podróżą wykluczało, by 
zaproponować 
to Pluszczowi.
W końcu przyjęto złoty środek, który zadowolił trzy zainteresowane strony: 
Ziemię, Pluszcza i 
pozostałych astronautów. Spotkawszy się z twardą odmową lotu do bliskich 
obiektów w 
gwiazdozbiorze Centaura, Pluszcz nastawał, aby wybrać jakąś gwiazdę odległą nie 
bardziej niż 
dziesięć lat świetlnych. W tej przestrzeni znajduje się – prócz wymienionych – 
siedem czerwonych 
karłów i oba Syriusze. Nie są to słońca rokujące nadzieję powstania i 
rozwinięcia się na ich 
planetach życia typu białkowego. Spośród gwiazd zachęcających pod tym względem, 
czyli 
podobnych do Słońca, najbliższą jest epsilon Eridani, oddalona prawie jedenaście 
lat świetlnych. 
Gdy na nią padł wybór, Pluszcz przestał się kłócić. Nie miał już o co.
Tym sposobem został wyznaczony cel wyprawy. Doszło do podpisania umowy (co w 
tamtych 
czasach powszechnie praktykowano) określającej wzajemne obowiązki Pluszcza wobec 
swej 
załogi, a z kolei tej – względem niego i względem Ziemi.
Treść tamtego dokumentu da się odtworzyć w wyobraźni. Choć wszyscy wytypowani 
astronauci przyznali, że za przykładem organizatora ekspedycji stawiają na 
szansę osobistej 
nieśmiertelności – tworzyli w pierwszym rzędzie grupę badawczą. Statek, który 
Pluszcz nazwał 
„Głuszcem”, był jego własnością. Dla podkreślenia dziejowej rangi pierwszej 
wyprawy 
międzygwiezdnej, Pluszcz otrzymał tytuł admirała wielkiej żeglugi kosmicznej. 
Nieskrępowanie 
dowodził okrętem załogą podczas podróży w przestrzeni, wyznaczał prędkość oraz 
inne parametry 
lotu – lecz zobowiązał się, że skieruje „Głuszca” do układu epsilon Eridani i 
zatrzyma się tam 
przez trzynaście lat. Mógł uczestniczyć w pracach odkrywczych albo nie, według 
własnego 
uznania. Musiał natomiast zapewnić ekipom eksploratorów bezpieczeństwo i swobodę 
działań na 
globach, które upatrzą. Miał nie wtrącać się do wyboru tych prac. Po wylądowaniu 
ustalić mieli oni 
własny program badawczy, podlegając kierownikom naukowym poszczególnych grup 
operacyjnych.
Astronauci zgodzili się, że po upływie trzynastu lat Pluszcz ma prawo odmówić 
przedłużenia 
badań – bez względu na fazę, w jakiej one się znajdą – i w razie ich uporu 
samotnie odlecieć na 
Ziemię. Ale mógł to uczynić wcześniej, nawet w każdej chwili – w razie 
zagrożenia statku z winy 
załogi.
Chyba musiało być wyraźnie napisane, że choć Pluszcz nie miesza się do rodzajów 
prac 
odkrywczych, to przez cały czas nadzoruje bezpieczeństwo wyprawy jako takiej, a 
szczególnie 
„Głuszca”. Pod tym kątem widzenia ma prawo wnikać w stosowane metody badań. 
Zobowiązuje 
się nie użyć siły wobec kogokolwiek – chyba, iż sprawy rozgrywałyby się na 
pokładzie okrętu, 
zagrażając swobodnemu odlotowi z układu epsilon Eridani. W razie jaskrawego nie 
stosowania się 
na powierzchni planet do jego poleceń i ściągnięcia tym niebezpieczeństwa dla 
samego statku – 
zwłaszcza ze strony ewentualnych tamtejszych istot rozumnych – Pluszcz może 
nieposłusznych 
pozostawić swemu losowi i sam, albo z częścią załogi, wrócić na Ziemię.
Rzecz jasna, zobowiązania te nosiły charakter dżentelmeńskiej umowy: 
odpowiedzialność 
układających się stron nie mogła podlegać arbitrażowi współczesnych, skoro 
ekspedycja miała 
wrócić na Ziemię w innej, późniejszej epoce.
Po kilkunastu latach gwiezdni wędrowcy dotarli w sferę epsilon Eridiani. To, co 
zastali, 
budziło zdziwienie astronautów. Wiedziano już wówczas na Ziemi – z obserwacji 
zakłóceń w 
ruchu własnym tej gwiazdy – że posiada ona ciemnego satelitę o masie 
porównywalnej z 
Jowiszem. Wydawało się, iż jest to największa z orszaku paru, lub nawet 
kilkunastu tamtejszych 
planet, niemożliwych do wykrycia za pomocą ówczesnych technik badawczych.
Przypomnę to, co dobrze znamy. Epsilon Eridani, gwiazdę nieco chłodniejszą od 
Słońca, 
stosunkowo blisko okrąża okazała planeta typu wodorowego, posiadająca księżyc 
rozmiarów 
pośrednich między Marsem a Ziemią. Brak innych planet, asteroid, komet. Planeta 
nazywa się 
Czantoria, jej księżyc zaś – Malinka. Obie te nazwy – nietypowe dla ciał 
kosmicznych, dziś 
przeważnie z postaci przeniesionych z bogotwórczych mitów piątego poziomu 
podhistorycznego – 
stanowią klejnot z czasów Pluszcza.
Stwierdziłem to przy sposobności odkrycia, że pochodzą od niego samego. Było to 
możliwe, 
bo wiążą się z Parkiem Narodowym Wisła. A jak wiadomo, w parkach narodowych 
zadbaliśmy, by 
nie tylko utrzymać przyrodę w stanie zbliżonym do pierwotnego, lecz nadto 
metodami 
analitycznymi odtworzyć wszystko, cokolwiek wiązało się z danym terenem w biegu 
setek tysięcy 
lat. Malinka to część obszaru Wisły: górska dolina wzdłuż biegu strumienia o tej 
samej nazwie. A 
Czantoria – jeden z pobliskich szczytów. Tak samo nazywały się one za młodości 
Pluszcza, i 
jeszcze znacznie dawniej. Również to utwierdza mnie w przeświadczeniu, że 
Pluszcz był Polakiem 
i pochodził z Beskidów; najprawdopodobniej z samej Wisły. Może urodził się i 
wychował właśnie 
w Malince.
Zaraz po przybyciu, astronauci rozeznali się w tej prostej sytuacji układu: trzy 
obiekty i nic 
więcej. Najważniejsza była dla nich Malinka – jedyne miejsce zdatne do 
lądowania. Gdyby jej 
zabrakło naukowy plon wyprawy byłby mierny. Lecz Malinka wynagradzała z nawiązką 
ubóstwo 
ciał kosmicznych w strefie epsilon Eridani: krzewiło się tam życie!
Glob suchy, o stosunku mórz do lądów odwrotnym niż na Ziemi, chłodnym klimacie i 
rzadkiej, 
skąpo natlenionej atmosferze – nie nadawał się zbytnio do zamieszkania przez 
ludzi. Lecz stałe 
używanie skafandrów nie było konieczne: od biedy wystarczyła ciepła odzież i 
uzupełniający 
dopływ tlenu, więc wyposażenie himalaistów. Szczątkowa tylko działalność 
wulkaniczna, brak 
silnych trzęsień ziemi, trąb powietrznych, huraganów oraz innych groźnych 
zjawisk 
przyrodniczych – zwiększały bezpieczeństwo pobytu.
Rośliny fioletowo zabarwione tworzyły rozległe nieforemne plamy na ogólnym tle 
szarzyzny 
piargów. Tak wyglądały z wysokiej orbity parkingowej połacie wegetacji trochę 
podobnej do buszu 
i karłowatych lasów na Ziemi. Przybysze nie zdążyli jeszcze ustalić, czy są tam 
zwierzęta, i jakie. 
Natomiast wyobraźnię oraz pasje badawcze podniecały poszlaki, że Malinka posiada 
rozumnych 
gospodarzy.
Nie wiem, czy astronauci dostrzegli przez lunety jakieś budowle. Być może, nie 
wybijały się 
zbytnio z tła. Albo nawet architektura tej dość zagadkowej cywilizacji zstąpiła 
w podziemia; 
rozmaicie o tym mówiono. Załoga „Głuszca” nie mogła przechwycić sztucznych 
sygnałów 
elektromagnetycznych, Malinczanie bowiem nie stosowali radia, telewizji ani 
sygnalizacji 
laserowej. A w tamtym czasie były to jedyne dobrze opanowane przez ludzi środki 
łączności w 
przestrzeni.
Wolno sądzić, że dla wygody przybysze nie nazywali tego globu księżycem, tylko 
planetą. 
Zresztą z punktu widzenia fizyki planet (ale nie – ruchu orbitalnego) odpowiadał 
on dobrze temu 
kryterium. Dlatego i ja tak będę o nim mówił.
Trudno ustalić, czy wędrowcy z Ziemi stwierdzili obecność tuziemców już wówczas, 
gdy 
postanowili wylądować na Malince. Może tak, i dlatego Pluszcz nie kwapił się 
uczestniczyć w 
pierwszym zwiadzie – ze względu na ryzyko osobiste, którego unikał jak ognia.
To przypuszczenie narzuca się mocno, bo jeśli pominąć groźbę napadu krajowców, 
pobyt na 
Malince był chyba równie bezpieczny jak w statku. Tamtejsza przyroda nie 
wytworzyła ani srogich 
drapieżców, ani zwierząt jadowitych, ani zarazków zjadliwych dla człowieka.
Z pewnością zaczęło się od wysłania na powierzchnię planety kilku ekip 
mechanicznych 
radiozwiadowców, wszechstronnie badających teren. Jak długo trwała ta faza 
przygotowawcza, nie 
wiemy. Pewnego dnia grupa pionierów – może połowa załogi – opuściła się w dół, 
na spotkanie 
oszałamiającej przygody. Odtąd nastał nowy etap wyprawy, który na długo związał 
jej los z losami 
Malinki.
Malinka przyjęła gości z nieba spokojem i wielkim milczeniem. Były to chyba 
odczucia, które 
ze szczególną ostrością narzucały się przybyszom. Planeta nie pozbawiona życia, 
o krajobrazach 
jako tako urozmaiconych – mimo wszystko przypomniała lichą dekorację teatralną, 
której twórcom 
zabrakło inwencji i polotu. Rośliny o mięsistych obłych liściach – zawsze 
fioletowych, by mogły 
lepiej pochłaniać skąpe ciepło słoneczne – raz sterczały samotnie jak 
sturamienne świeczniki na 
pustyni, to znów tworzyły niby-lasy; puszysty dywan grubości kilku metrów, który 
lekko i 
ustępliwie uginał się pod stopami astronautów spacerujących po wierzchu takiego 
dziwoląga, lecz 
nie zapadał się.
Może najsilniej doskwierał ludziom brak trzech potocznych zjawisk, z którymi 
mocno zżyli się 
w Ojczyźnie: jaskrawych barw, wyrazistych dźwięków i jakichkolwiek woni. 
Malinczańskie 
rośliny rozmnażały się wegetatywnie za pomocą specjalnych wypustek na szyjce 
korzeniowej, więc 
nie miały kwiatów. W powietrzu nie fruwały ani ptaki, ani owady, ani w ogóle 
jakiekolwiek 
zwierzęta. Rośliny były bezwonne, minerały także. I dniem i nocą nie rozlegał 
się żaden krzyk, a 
tylko czasami szelest niewielkich zwierząt, które pełzały bądź gramoliły się 
wśród splątanych 
gąszczy, niewidoczne dla oka przybyszów. To życie ubogie, nieekspresyjne, dla 
ludzi musiało 
tchnąć nudą i niedosytem. Wszak przylecieli z pstrokatej, głośnej, pachnącej, 
drapieżnej Ziemi.
Pluszcz utrzymywał stały kontakt radiowy z załogą, która chyba w komplecie – 
małymi 
grupkami – rozproszyła się po powierzchni globu. Relacje te, dość monotonne, 
stale powtarzające 
się, musiały go przygnębiać. Był przecież człowiekiem czynu, w pełnym znaczeniu 
tego słowa. A 
miał za sobą marazm długotrwałej podróży. Łatwo odgadnąć, że toczył ostrą walkę 
wewnętrzną: 
czy polecieć tam na dół, do swoich ludzi? Kusiło go to z pewnością.
Tymczasem zaszły wypadki, które zdopingowały admirała do wzmożenia czujności. 
Podczas 
gdy gospodarze Malinki nadal pozostawali nieuchwytni, na powierzchni globu 
działy się rzeczy 
zgoła niezrozumiałe: przyroda reagowała bezpośrednio na zachowanie ludzi!
Nie mógł to być przypadek, gdyż powtarzanie się tych samych sytuacji wywoływało 
podobne 
skutki: swoiste odpowiedzi na rozmowy astronautów. Prowadzili je najczęściej 
przez radio, lecz 
czasami obywali się bez nadajników, zdjąwszy hełmy klimatyzacyjne, aby na kilka 
minut odprężyć 
się. Reakcje tajemniczego czynnika na Malince były w obu wypadkach identyczne: 
zależały 
wyłącznie od rzeczywistej siły głosu wydobywającego się z krtani.
Tę odpowiedź stanowiły podmuchy wonnych wiatrów. Przeciętne natężenie głosu, 
typowe dla 
swobodnych gawęd, przynosiło fetor typu siarkowodoru, choć mniej przenikliwy. 
Silniej 
akcentowane odezwania się przy radiowym wywoływaniu oddalonej grupy zaostrzały 
ten odór. 
Szepty powodowały słodkawą, lekko mdlącą woń. Cichy głos owocował jak gdyby 
zapachem 
fiołków, średni zaś – humusu i butwiejących liści. Krzyk prowokował nadzwyczaj 
przyjemną woń, 
a donośny wrzask – przedziwny aromat, trochę odurzający lecz wyjątkowo 
atrakcyjny.
Astronauci nie bardzo wiedzieli, co z tym fantem począć. Powiadomili Pluszcza, 
którego ta 
sensacja nie zaciekawiła zbytnio. Widocznie spodziewał się wszelkich, choćby 
najbardziej 
nieprawdopodobnych zadziwień przy nawiązywaniu kontaktu z kosmitami. Przestrzegł 
natomiast, 
by mieć się na baczności i teraz ostrożniej poszukiwać domniemanych Malinczan, 
albo czekać aż 
objawią się sami. Rzecz jasna, admirał odłożył osobiste wylądowanie do czasu 
wyjaśnienia 
sytuacji.
Rozluźnienie tempa badań było chwilowo na rękę szperaczom planetarnym. Trochę 
oszołomieni przeglądem miłych i przykrych zapachów w tym dotąd bezwonnym 
świecie, użyli 
sobie tak donośnymi pokrzykiwaniami, że wszyscy ochrypli.
Nie żałowali długo, iż – dla podleczenia gardeł – chwilowo musieli zaprzestać 
orgiastycznych 
wywrzaskiwań: nieartykułowany krzyk pozostawał teraz bez odpowiedzi. Nagle 
bowiem 
tajemniczy mechanizm tych zjawisk przestawił się na wyższą, znacznie bardziej 
komunikatywną 
formę dialogu: odtąd niesione wiatrem zapachy uzależnione były nie od natężenia 
głosu, lecz od 
treści rozmów.
Załoga poczytała to za pierwszy realny krok w kierunku porozumienia, podjęty 
przez 
gospodarzy. Nadal jednak sprawa nie była prosta. Wszelkie dotychczasowe reakcje 
wiązały się z 
rozmowami, jakie astronauci wiedli pomiędzy sobą. Dlatego zaczęli się naradzać, 
w jaki sposób 
przemówić bezpośrednio do autorów tej „symfonii zapachowej” – aby pojęli, że to 
jest posłanie 
zwrócone do nich dla zawarcia znajomości i nawiązania stosunków dyplomatycznych.
Prawdopodobnie przepisy prawa kosmicznego (bo w tamtych praczasach normy 
ludzkich 
zachowań ujmowano w sztywne rygory) zabraniały lądować na obcej zagospodarowanej 
planecie 
bez uprzedniej zgody tuziemców. Lecz łatwiej było to zarządzić aniżeli wykonać. 
Dlatego Pluszcz 
zezwolił swym astronautom rozpocząć badania Malinki bez wypełnienia tego nakazu. 
Mógł sądzić, 
że jeśli istnienie Malinczan potwierdzi się, okażą oni zainteresowanie gościom z 
nieba, a w 
najgorszym razie wyproszą ich.
W tej nowej, nadal enigmatycznej fazie kontaktu, sprawy gmatwały się do tego 
stopnia, iż 
zachwiały szczerością badaczy planety wobec dowódcy krążącego po dość wysokiej 
orbicie. 
Astronauci podejrzewali bowiem, że Pluszcz, przesadnie wyczulony na własne 
bezpieczeństwo, 
uzna badania Malinki za ryzykowne i każe im wynieść się stamtąd. Oznaczałoby to 
zaprzeczenie 
naukowego programu wyprawy. Bo cóż ciekawego zostało jeszcze w tym ubogim 
układzie? 
Ogromna Czantoria, prawie w całości zbudowana ż wodoru, nie nadawała się do 
lądowania. Nawet 
nie miała twardej powierzchni w potocznym znaczeniu tego słowa – podobnie 
zresztą jak cztery 
planety-olbrzymy Układu Słonecznego. Pod głęboką, nadzwyczaj gęstą jej 
atmosferą, wodór 
sprasowany ciśnieniem milionów atmosfer – wtedy jeszcze nie osiąganym w 
ziemskich 
laboratoriach – na wciąż głębszych poziomach przybierał coraz bardziej 
ekscentryczne struktury, w 
samym zaś jądrze globu osiągał fazę metaliczną.
Co mieliby robić astronauci, zrezygnowawszy z Malinki? Krążyć na krańcach 
atmosfery 
wielkiej wodorowej planety? Zbliżyć się do gwiazdy centralnej, by stamtąd 
obserwować jej koronę 
i chromosferę? Z jednym i drugim dobrze radziły sobie wysłane przez nich 
próbniki, na bieżąco 
przekazujące dane.
Nowy rodzaj kontaktu mocno wskazywał, że nieujawnieni partnerzy wiedzą o 
przybyszach 
bardzo dużo. Było to zarówno trudne do zrozumienia, jak nader niepokojące. 
Inteligentne działanie 
strony przeciwnej nie ulegało wątpliwości. Obecna, wyjątkowo złożona forma 
dialogu, 
przypominała jakieś hieroglify – choć bogate w treści, to umarłe, nieme przez 
tysiąclecia, dopóki 
ktoś ich nie odczyta.
Wcześniejsza, wstępna faza, kiedy powiały pierwsze wonne wiatry, stanowiła tylko 
prostą 
sygnalizację czyjejś obecności, jakby oznajmienie: – Uwaga, tu jest ktoś, kto 
wie o was. – Wtedy 
zaledwie kilka podstawowych stopniowań natężenia głosu wzbudzało tyleż samo 
odrębnych 
zapachów.
A teraz było to coś, co ówczesnym ludziom z trudem mieściło się w głowie. Każdą 
myśl, 
wyrażoną słowami, natychmiast kwitował inny zapach. Dało się przypuszczać, że 
ilość ich jest 
praktycznie wręcz nieskończona – tak samo, jak liczba kojarzonych słów i zdań 
jednego języka, z 
których można stworzyć więcej odrębnych ksiąg niż jest atomów we Wszechświecie.
Badacze zapewne żałowali, że natura stworzyła człowieka wzrokowcem – zamiast 
węchowcem, jak na przykład psa. Wydawało się, iż takimi właśnie muszą być 
gospodarze Malinki. 
Ludzie natomiast, u których powonienie jest przecież jednym z najsłabiej 
wyczulonych zmysłów, 
zadowolili się szybkim sporządzeniem odpowiednich kartek zapachowych. Była to 
pierwsza, albo 
nawet jedyna taka kolekcja. Mogła mieć bezcenną wartość dla nauki. Chyba tak 
ocenili ją 
astronauci, bo – na swój sposób i na swoje czasy – byli uczonymi.
Lecz nadto obudziła się w nich przemożna żyłka kupiecka. W epoce pieniądza 
wszystko, 
cokolwiek dawało się sprzedać, było pożądane. Więc wpadli na pomysł, by tak 
nieogarnioną 
różnorodność zapachów wykorzystać – po powrocie z wyprawy – do produkcji perfum!
Poza zrozumiałą rolą w odświeżaniu powietrza, wtedy służyły one także (a może 
przede 
wszystkim) jako kosmetyki. Oczywiście, tylko niektóre rodzaje woni, miłe dla 
nosa i oryginalne, 
nadawały się do tego. Szukając samouspokojenia, że postępowi wiedzy także to się 
przyda (a może 
ówcześni ludzie nawet nie łaknęli takich usprawiedliwień?), nowo upieczeni 
biznesmeni w skórze 
badaczy, zamiast wykorzystać otwierające się drogi porozumienia, dostosowywali 
treść rozmów do 
handlowej użyteczności ich skutków. Przy tej okazji poznali, w jaki sposób ów 
tajemniczy 
mechanizm reaguje na rozmaite informacje. Tu czekało ich wiele zadziwień. 
Wkrótce przekonali 
się, że są ograniczeni w swobodzie wymiany myśli pomiędzy sobą. Niektóre tematy 
musieli 
zarzucić, gdyż wzbudzały odory całkiem niemożliwe do zniesienia; nawet nie 
pomogły 
sporządzone naprędce maseczki przeciwwodorowe!
Takie tabu stanowiły wszelkie, choćby luźne napomknienia o chęci pozostania na 
Malince w 
celach badawczych. Najprostszym wytłumaczeniem było to, że gospodarze uznają 
ludzi za 
personae non gratae i dlatego nie ujawniają się i pragną co rychlej przepędzić 
intruzów zjadliwym 
smrodem – jak się podobno pszczoły wykurzało dymem.
W świetle tego odkrycia, Malinka nie wydawała się już globem bezpiecznym. 
Astronauci 
przestali oddalać się od taksówek kosmicznych i umieścili przy nich straże 
uzbrojonych robotów. A 
nade wszystko, utrzymywali całą sprawę w najściślejszej tajemnicy przed 
Pluszczem.
Nie musieli się nawet wykłamywać: wystarczyło podawać zbyt skąpe informacje. W 
tym 
czasie admirał pogrążył się po uszy w rozważania o filozofii, długowieczności, 
zniweczeniu 
śmierci. Zapamiętale wciągał do tych dyskusji główny komputer „Głuszca”, 
obarczając go 
mnóstwem coraz to nowszych zadań, często dla niego niewykonalnych. Dlatego 
powtarzające się 
lakoniczne meldunki o wonnych wiatrach przyjmował do wiadomości, nie pytając o 
szczegóły.
Któryś ze szperaczy Malinki wpadł na pomysł, że – prawem kontrastu – mowa o 
przygotowaniach do opuszczenia planety powinna przynieść zapachy najwyższej 
klasy. Ale się 
zawiódł. Wprawdzie wonna odpowiedź tym razem nie przyprawiała o mdłości, lecz 
był to trudny 
do określenia, zresztą mało aktywny zapach ni to myszy, ni to stęchlizny, z całą 
pewnością 
nieodpowiedni na sprzedaż.
Nie wiemy, czy inwencja zbijacza pieniędzy, czy też intuicja uczonego sprawiła, 
że któryś z 
astronautów poruszył temat wojowniczości i niezrównanego uzbrojenia, jakie 
Ziemianie przywieźli 
do układu epsilon Eridani. Efekt przeszedł wszelkie oczekiwania: był nim aromat 
tak wspaniały, 
niewysłowiony w swej subtelnej szlachetności, że jego inicjatorzy – dla 
dogodzenia sobie – teraz w 
kółko powtarzali ten sam bluff. Wydawało im się, że znakomitszej woni nigdy nie 
zaznają.
Może zwykła ciekawość, a może zachłanność ludzi interesu, kazały im jednak dalej 
eksperymentować. Kolejno wyszczególniali bronie masowego rażenia, jakie – w 
czasach jeszcze 
wcześniejszych – człowiek wymyślił i obrócił przeciwko człowiekowi. Zapachy 
stawały się wciąż 
inne, zmieniały się i odcienie, jedne świetniejsze od drugich.
Widocznie wtedy ktoś wpadł na pomysł, że uzyska woń jeszcze bardziej 
oszałamiającą o ile 
obwieści, że ludzkość wypowiada Malinczanom bezlitosną wojnę z użyciem laserów 
wielkiej 
mocy, uniwersalnych dezintegratorów, bomb nuklearnych, grawitacyjnych, 
anihilacyjnych i wielu 
dalszych okropności, jakie tylko przyjdą mu do głowy. I niewiele myśląc, 
patetycznie oznajmił to!
W odpowiedzi nie powiał żaden wonny wiatr. Wysoko poza atmosferą, dla sprawców 
incydentu dokładnie w zenicie, wybuchła bomba termojądrowa.
Ten dzwon alarmowy wzbudził zamieszanie. we wszystkich ekipach buszujących po 
planecie. 
Astronauci nie stanowili wyprawy wojennej. W razie napaści nuklearnej byliby 
całkiem bezbronni. 
Lecz jeszcze mocniej obawiali się admirała. Informacje o wonnych wiatrach, 
dozowane mu 
ogólnikowo, brzmiały niewinnie; wcale się nimi nie przejmował. Co innego 
eksplozja, która 
musiała postawić Pluszcza na równe nogi. Jak on przyjmie to wydarzenie? Jak je 
zinterpretują 
komputery na „Głuszcu”?
Akcja admirała nie kazała długo na siebie czekać. Pluszcz zażądał drobiazgowych 
wyjaśnień i 
otrzymał je. Chyba były tendencyjne – aby usprawiedliwić ludzi, całą winą za 
groźne zajście 
obarczając wojowniczych gospodarzy.
Lecz i to nie poskutkowało. Pluszcz nie chciał bawić się w sędziego. Władza nad 
ludźmi 
(podobno dla wielu emocjonująca w tamtych czasach) nie podniecała go wcale; tak 
samo zresztą, 
jak ujarzmianie przyrody. On chciał ujarzmić śmierć: przez ten pryzmat patrzył 
na świat i wszelkie 
jego sprawy.
Astronautów to nie pocieszało. Woleliby, żeby ich zbeształ, ukarał, uwięził. 
Znali go dobrze. 
Obiecał nie użyć wobec nich siły, szczególnie poza statkiem – i wiedzieli na 
pewno, że tego 
dotrzyma. Ale tak samo wiedzieli, że jeszcze jedna eksplozja, albo inny zaczepny 
sygnał Malinczan 
– a w najbliższą noc nie ujrzą świetlnego punkcika przesuwającego się pomiędzy 
gwiazdami. 
Pluszcz zapuści silniki i odleci na Ziemię. Zrobi to zgodnie z prawem, jakie mu 
przyznano. I będzie 
tym bardziej usprawiedliwiony, że kolejny wybuch w egzosferze mógł unicestwić 
„Głuszca”.
Teraz wypadki potoczyły się jak lawina. Dlatego ściśle odtworzyć je, zwłaszcza w 
kolejności, 
nie da się na podstawie legend. Więc było między innymi żądanie Pluszcza, by 
wszyscy zaraz 
wrócili na okręt. Były pertraktacje, poniechanie przez, załogę dalszego 
kolekcjonowania 
archiwalnego albumu zapachów, solenna obietnica nie wszczynania słownych 
prowokacji. 
Jakiekolwiek nowe metody prób kontaktu. z Malinczanami, a nawet inne rodzaje 
badań, musiały 
najpierw zostać przedstawione admirałowi do zatwierdzenia.
Te środki ostrożności okazały się zbędne: tuziemcy sami wyszli ludziom 
naprzeciw. W jednej 
chwili – jak ręką odjął – prysły wszelkie dotychczasowe lęki i wyjaśniły się 
nieporozumienia.
Malinczanie wiedzieli o odwiedzinach z Kosmosu na długo przed wpłynięciem ludzi 
w układ 
epsilon Eridani. Najprzód rozpoznali statek w charakterze radioźródła. Wprawdzie 
na swój 
wewnętrzny użytek nie stosowali radiofonii, gdyż mieli technicznie sprawniejsze 
środki łączności, 
lecz potrafili odebrać audycje Ziemian, a co najistotniejsze – także zrozumieć 
je. Gruntowne 
rozszyfrowanie ludzkiej mowy, dokonane przez komputery zanim „Głuszec” wszedł na 
orbitę 
wokół Malinki, stało się kluczem do podjęcia prób kontaktu. Bardzo trudno 
zrozumieć, czemu 
gospodarze woleli szukać tak zawiłych dróg porozumienia, zamiast od razu powitać 
lądujących 
przybyszów. Może mieli takie obyczaje. Albo wymagała tego ich etykieta, bądź 
uświęcone tradycją 
rytuały.
Choć zmysł powonienia świetnie rozwinął się u Malinczan, nie byli tak 
zdeklarowanymi 
wędrowcami, jak to podejrzewali ludzie. W każdym razie nie porozumiewali się 
wonią, tylko 
mową dźwiękową, która w niczym nie przypominała ludzkiego języka. Zgrzytliwo-
gwiżdżące 
tony, wzbudzane pocieraniem ostrych rogowych płytek umieszczonych na czubku 
spiczastej głowy 
(jedyna względnie pewna informacja o anatomii Malinczan), przypominały tarcie 
pumeksem po 
szkle.
Nie sposób odgadnąć, dlaczego tuziemcy wprzęgnęli konwernomy właśnie do 
przedziwnego 
transponowania ludzkiej mowy na sygnalizację woni. I czym się kierowali przy 
takim tłumaczeniu. 
Pewne jest tylko, że ich odczuwanie przyjemnych i przykrych zapachów bardzo 
różniło się od 
naszego; najczęściej odbierali bodźce węchowe wręcz odwrotnie. Woń, z pomocą 
której zapragnęli 
wyrazić żarliwy protest przeciwko wojennym pogróżkom, ich mierziła znacznie 
bardziej niż ludzi 
– cuchnąca ciecz, jaką skunks wytryskuje na swego prześladowcę. Astronautom zaś 
zapachniała 
przepysznym, najsubtelniejszym aromatem. Dopiero eksplozja bomby uświadomiła 
przybyszom 
niezadowolenie Malinczan z pobrzękiwania szabelką.
Zawarcie znajomości z gospodarzami otworzyło nowy rozdział nie tylko w dziejach 
wyprawy, 
lecz także w badaniach Pluszcza nad nieśmiertelnością. W Malinczanach znalazł 
bowiem 
kompanów swoich własnych doświadczeń, którzy posunęli się już daleko na tej 
drodze.
Ten gatunek psychozoów już w swych założeniach genetycznych był bardziej 
długowieczny od 
ludzi. Pod niektórymi względami biologia i medycyna stały tam wyżej niż na 
Ziemi. W teorii, 
Malinczanie opanowali całkowitą regenerację tkanek. Nie rozwiązało to jednak 
marzeń o 
biologicznej nieśmiertelności, gdyż raz po raz zjawiały się nieprzewidziane 
letalne zaburzenia, 
wobec których medycyna była bezsilna.
Niegdyś naturalny wiek tych istot wynosił około trzystu lat. Po sztucznych 
ingerencjach, 
przeciętna dożywalność osiągnęła półtora tysiąclecia, stanowiąc wypadkową 
wielkich 
indywidualnych odchyleń. Pluszcz spotkał nielicznych osobników mających prawie 
siedem tysięcy 
lat – więc tyle, ile czasu upłynęło od radykalnego przedłużenia życia na 
Malince. Czy czekała ich 
nieśmiertelność? Raczej wątpliwe. Niektórzy umierali w wieku pięciuset, a nawet 
– jak ongiś – 
trzystu lat; nie w wyniku chorób, bo te zniweczono od dawna, lecz wskutek 
zwichnięcia 
równowagi działania całego ustroju.
Pluszcz ochoczo wgryzł się w te zawiłości, które nie dawały mu spokoju. 
Malinczanie 
stanowili wprawdzie gatunek bardzo odrębny od ludzi, lecz byli tak samo 
białkowcami, a ich 
przemiana materii przebiegała dość podobnie jak u nas.
Zapoznawszy się z miejscową wiedzą lekarską, wielki badacz porównał wyjściowe 
jej 
założenia z trzonem ludzkiej medycyny. Stwierdził z radością, że obie te grupy 
osiągnięć miały 
sporo punktów stycznych. Ściągnięcie ich do wspólnego mianownika, na pozór 
karkołomne, mogło 
rozwiązać problem nieśmiertelności zarówno ludzi, jak gospodarzy. Ale na razie 
nie było to wcale 
pewne. Pluszcz uznał, że najpierw trzeba wyprowadzić rozległe uogólnienia.
W Pluszcza wstąpiła niesamowita energia, jakby nagromadzona latami bezczynności. 
Znów 
poczuł się lekarzem, eksperymentatorem, a może już pogromcą śmierci. Teraz całym 
sobą wierzył 
w bliskie zwycięstwo. Nie zwlekając, zbudował wspaniałe laboratorium, w którym 
pod jego 
kierunkiem pracowała i załoga „Głuszca”, i wielu Malinczan. Jednych i drugich 
zaraził optymizm. 
Krzątali się żwawo, zapatrzeni w cel, który pochłaniał ich bez reszty.
Lecz w miarę postępów badań, sprawy gmatwały się niepokojąco. Każdy cząstkowy 
sukces 
rodził dalsze pytania i otwierał całe serie nowych doświadczeń.
Zawarowane umową trzynaście lat pobytu w układzie epsilon Eridani minęły jak z 
bicza 
trzasnął. Wtedy rozgorzał namiętny spór o interpretację jednego z głównych 
punktów 
zobowiązania, obustronnie podpisanego przed startem z Ziemi. Chodziło o 
zastrzeżenie, iż prace 
ekipy badawczej nie mogą się przeciągnąć poza ten właśnie prekluzyjny termin. 
Była to gwarancja 
załogi w stosunku do Pluszcza. Wtedy nie przewidziano odwrotnej możliwości: że 
admirał zechce 
przedłużyć pobyt.
Odżyło wiele ziemskich dyskusji z wczesnego okresu, kiedy Pluszcz dopiero 
zabiegał o 
powierzenie mu statku międzygwiezdnego. Znów padały zarzuty o egoizmie i 
nieliczeniu się z 
dobrem współtowarzyszy. Wytknięto admirałowi, że jest najmłodszym z załogi, więc 
nawet gdyby 
pozostał na Malince przez sto lat – ma wszelkie szansę wrócić żywy do Ojczyzny. 
Lecz niektórzy 
byli dwukrotnie starsi.
Na Ziemi upłynęło dziewięć wieków od startu wyprawy. Brana pod uwagę przebudowa 
silników fotonowych ż pomocą Malinczan oraz ich przemysłu – pozwalała znacznie 
zwiększyć 
szybkość „Głuszca” w drodze powrotnej, tym samym wzmagając relatywistyczny efekt 
upływu 
czasu. Umożliwiło by to przeskoczenie w całej podróży około trzech tysięcy lat. 
Z nową siłą 
narzucało się dramatyczne pytanie: Czy do tamtej pory ludzie na Ziemi posiądą 
nieśmiertelność?
Nikt spośród astronautów nie potrafił tego przewidzieć. Co gorsza, również 
odpowiedzi 
komputerów brzmiały jak wróżby Pytii delfickiej. Przyszłość ludzkości kryła zbyt 
wiele 
niewiadomych. Gwałtowny rozrost nauk w nurcie dziewięciuset lat, jakie dzieliły 
teraźniejszość 
Ziemi od młodości wędrowców z „Głuszca”, niepomiernie zwiększył wachlarz dróg 
wyboru badań 
i sterowania kierunkami postępu.
Załoga stale odbierała serwis radiowy z Ziemi. Wtedy nie wynaleziono jeszcze 
bezczasowych 
kanałów łączności przez podprzestrzeń. Audycje na odległości kosmiczne biegły 
więc tylko z 
prędkością światła. Na dobitek, ta prymitywna linia łączności była dla Pluszcza 
jednostronna. Nie 
mógł wystosować na Ziemię konkretnych pytań i czekać odpowiedzi po dwudziestu 
dwóch latach. 
Chcąc bowiem ograniczyć i tak astronomiczne koszty wyprawy, nie wyposażono 
„Głuszca” w 
żadną radiostację dalekiego zasięgu. Statek otrzymał słabe nadajniki przydatne 
wyłącznie w 
obrębie jednego układu planetarnego. Admirał nie nastawał – w myśl ówczesnego 
przysłowia, by 
darowanemu koniowi w zęby nie zaglądać. Teraz tego żałował.
Trzeba podziwiać poczucie porządku tamtych zamierzchłych epok, które 
skrupulatnie 
dotrzymywały swych zobowiązań niesionych sztafetą pokoleń w bardzo odległą 
przyszłość. Przez 
całe długie dziewięć wieków, w umówionych odstępach czasu. Pluszcz otrzymywał 
specjalny 
zestaw informacyjny, który ścigał jego statek kierunkową wiązką fal radiowych. 
Na samym 
początku wyprawy, dopóki żyli krewni i przyjaciele astronautów, również oni 
włączali się do tych 
audycji.
Najświeższe wiadomości z Ziemi, odbierane już na Malince, niepokoiły Pluszcza. 
Chyba były 
rzetelne. Problem biologicznej-nieśmiertelności wciąż pozostawał otwarty. 
Istniał wprawdzie 
rozwinięty system wymiany schorzałych lub zużytych narządów na sztuczne, o wiele 
trwalsze. 
Także nie ostała się ani jedna nieuleczalna choroba – poza starością, przeważnie 
uznawaną za 
naturalny finał osobniczego rozwoju. Jeśli eksperymentowano biotechniki 
chromosomalne, 
zastrzeżone wieloma ustaleniami natury etycznej i prawnej – to tylko w ukryciu, 
co wynikało z 
podtekstu komunikatów.
Żadne z tych poszukiwań nie odpowiadało Pluszczowi. Mierził go człowiek 
sprotezowany do 
ostatnich granic, istny cyborg albo wręcz automat bez krwi i bez ciała, o 
świadomości przeniesionej 
z szarych komórek mózgu w inny, prawie niezniszczalny pojemnik z plastyku albo z 
metalu. 
Również nie chciał, aby drogą sztucznych mutacji stworzono człowieka 
długowiecznego, lub 
nawet nieśmiertelnego – bo to byłby już inny gatunek, radykalnie odcięty od 
całej tradycji 
kulturowej. Mogło to zresztą dotyczyć tylko tych, którzy dopiero mieli się 
począć – w łonie 
kobiety, albo w retorcie. A Pluszcz zabiegał o wieczność dla siebie samego.
Sytuacja stawała się dwuznaczna wskutek stałej obecności Malinczan, szczerze 
zaprzyjaźnionych z ludźmi, mocno przeżywających ich sukcesy i porażki. Tymczasem 
coraz więcej 
było pyrrusowych zwycięstw i rzeczywistych klęsk. W obrębie załogi mnożyły się, 
jak grzyby po 
deszczu, kłopoty i zadrażnienia niezrozumiałe dla tuziemców. To spokojne, 
wybitnie 
bezkonfliktowe społeczeństwo dziwiło się ostrym napięciom wybuchającym z dnia na 
dzień 
pomiędzy admirałem a jego ekipą. Nawet gdyby przybysze nie chcieli wciągać 
Malinczan w te 
sprawy, ci dowiedzieliby się o nich z komputerowych tłumaczeń wszelkich narad i 
prywatnych 
pogwarek – bez względu na to, gdzie one się odbywały. Czynili to naturalnie i 
dobrodusznie, bo nie 
znali pojęcia tajemnicy.
Pluszcza opuścił dawny spokój wielkiego gracza. Stał się nerwowy, z chwili na 
chwilę 
zmieniał plany i decyzje. Ten nastrój podniecenia udzielał się załodze, która 
także nie miała 
powodów do radości. Rozbudowa laboratoriów i coraz bardziej złożone serie 
eksperymentów nie 
wróżyły rychłego odlotu. Nie wszyscy zresztą marzyli o nim. Raz po raz odzywały 
się głosy, że 
rozpętawszy akcję na taką skalę, trzeba ciągnąć swój wóz. Zdążą, albo nie.
Tylko dla Pluszcza nie istniało „albo – albo”. – Zwyciężyć śmierć!
Na razie admirał rozszerzał zakres prac badawczych. Były w pełnym toku, więc nie 
zrażał się 
brakiem ostatecznych wyników. Miał dużo czasu.
Biegły lata. Początkowo buntowali się najstarsi, dla których wybił ostatni 
dzwon, aby dożyć 
powrotu na Ziemię i skorzystać z nieśmiertelności, o ile tam ją już osiągnięto. 
Dołączali do nich 
coraz to inni. Wzburzenie ogarniało umysły. Wtedy Pluszcz oświadczył bez 
ceregieli, że 
pozostanie na Malince do całkowitego ukończenia swoich doświadczeń medycznych. 
Rzecz musi 
się przecież wyjaśnić, w prawo albo w lewo: dokąd prowadzi obrana droga.
Dla załogi nie było to wcale pewne. Admirał mógł w nieskończoność rozbudowywać 
laboratoria i z roku na rok eksperymentować coraz inne rozwiązania. Dlatego 
przedłużono mu 
projekt kompromisu: start najpóźniej za dziesięć lat, bez względu na postępy 
prac.
W odpowiedzi Pluszcz udał się na okręt, zablokował automatycznego pilota na 
hasło, aby nikt 
poza nim nie mógł uruchomić silników i rozstawił na pokładzie uzbrojone straże 
robotów, które 
zabiją każdego obcego, gdyby się pojawił. W tym rozumieniu, tylko on był „swój”.
Wreszcie zwaśnione strony osiągnęły porozumienie, przypuszczalnie dzięki 
mediacyjnym 
zabiegom Malinczan. Ci obiecali zbudować z pomocą ludzi drugi statek 
międzygwiezdny. Pluszcz 
zrzekł się wszelkich praw do niego, w zamian anektując „Głuszca” jako prywatny 
pojazd z 
jednoosobową załogą. Chcąc to mocno podkreślić, wszystkie osobiste rzeczy 
astronautów odstawił 
z orbity na powierzchnię Malinki.. Legenda nie przekazała, czy oba te okręty 
wróciły na Ziemię, w 
jakim czasie i w jakich okolicznościach.
_ W owej mgle dawności, kiedy nie tylko początek, ale także kres miewało 
wszystko – 
opowieści życiorysowe kończono śmiercią bohatera, ładnym pogrzebem, odgłosami 
pogrobowej 
sławy. Tak musiało być, chociaż – z wiadomych przyczyn – nie przetrwała w 
oryginale żadna 
biografia. Zważmy, iż ludzie podhistoryczni – jakże odrębni od nas! – myśleli 
sztywniej i 
logiczniej niż my. A przecież gdybyśmy żyli wtedy, właśnie tak pisalibyśmy 
biografie.
W zadumie nad Pluszczem żałuję, iż nie mogę naśladować tamtych pradawnych 
autorów. 
Pluszcz z epoki śmiertelnych, legenda legend, rozpłynął się jak sen.
Czy wystartował z Malinki? I kiedy? Z jaką prędkością?
A może tam uwieńczył sukcesem epos swoich badań – samotnie, lub z całą ekipą? 
Albo 
postanowił wrócić na gotowe. Czy w takim razie osiągnął Ziemię szczęśliwie 
późno, by skorzystać 
z triumfu swych następców?
I jeszcze i jeszcze... Całe kaskady pytań walą się na mnie, lecz milkną w 
głuchej próżni.
Pluszcza-Zwyciężcy – o ile taki istnieje – nie odnajdzie nikt. Licząc wedle 
czasu ziemskiego, 
dwadzieścia wieków po wydarzeniach na Malince, które opisuję, ludzie pokonali 
śmierć. 
Sprowadziło to zmiany całkiem inne od tych, jakie wróżyli niestrudzeni 
eksperymentatorzy 
całkowitej regeneracji tkanek. Zarzucenie radykalnych biotechnik sprawiło, że 
człowiek 
nieśmiertelny przeobraził się znacznie gruntowniej duchowo niż fizycznie. Raz na 
zawsze upadły 
tamte obłędne wyścigi z czasem, desperackie gonitwy, by w króciutkim błysku 
jednego albo dwóch 
stuleci dokonać jak najwięcej: dla siebie, dla bliskich, dla historii – co kto 
wolał.
Ludzie przestali się spieszyć. Rozgorzała przed nimi i dla nich nieograniczoność 
wszystkiego, 
bo w wieczności brak rzeczy nieosiągalnych. I właściwie przestała istnieć 
historia.
Tylko nam się wydaje, że historią jest właśnie nowożytność, tamta zaś mgła 
oddaleń – 
zwiewną legendą. Gdyby jakaś istota z głębin Kosmosu (śmiertelna, spiesząca się) 
spojrzała 
bezstronnie na ludzkość w całym biegu jej istnienia, od Prometeusza i jeszcze 
dawniej, nie dzieląc 
jej na umierających przodków i nie umierających potomków – właśnie podhistorię 
uznałaby za erę 
względnej równowagi, miarowego postępu, biegu w przyszłość niedosiężną dla jej 
twórców. 
Nieważne, że tamto wszystko widzimy jako zawrotny bezład, tyranię, zbrodnie, 
przymuszanie 
jednych przez drugich.
Tak było rzeczywiście. Nawet gdy już dawno upadły niewolnicze i feudalne 
ustroje, 
kimkolwiek człowiek był i gdziekolwiek się znajdował – nie władał sobą, 
zaszufladkowany do 
mnóstwa kategorii: narodowych, społecznych, zawodowych, klanowych, i jeszcze 
wielu, bardzo 
wielu innych, równie ciemnych dla nas, bo niewyobrażalnych. Nabywano go 
członkiem 
społeczeństwa, i chyba on sam przyznawał się do takiej przynależności, nawet bez 
gniewu. Może 
nie czuł się niewolnikiem – bo nie znał co to wolność, błogosławiony przywilej 
czasów 
późniejszych.
Jeśli Pluszcz powrócił zbyt wcześnie i umarł na Ziemi, odtworzenie końca jego 
losów jest 
możliwe. Lecz nie natrafiłem w legendach na żaden taki ślad, więc musimy to 
raczej wykluczyć. o 
ile nie skonał na Malince, albo nie przepadł w drodze – wpłynął do Ery 
Nieśmiertelnych i roztopił 
się w niej, jak my wszyscy. Wtedy zatracił sztywną ciągłość życiorysu, stałość 
nazwania, kolejność 
rozwijających się w czasie dążeń do jakiegoś konkretnego celu, fluktuacje 
porażek i zwycięstw na 
takiej – jedynej – obranej drodze. Wtedy rozmienił się na drobne w tych 
dziesiątkach i setkach 
wcieleń, w jakich każdy z nas, jeden i ten sam, przerzuca się z dawnych pól 
działania na świeżo 
wybrane, jakby nowe narodzony, mimowolnie zacierając ślad po swej roli, którą 
odgrywał 
wcześniej, i tak dalej – w jutro, w tysiąclecia, w wieczność.
Jakże pokusić się w takim razie o ciągłość dalszej biografii Pluszcza, jeśli po 
szczeblach stuleci 
dotarł między nas, gubiąc po drodze kadry filmu życia płynące w nieskończoność?
Ale pofantazjować można.
Oto Zielony Ogień. Nazwał tak siebie od kulistych piorunów z par miedzi, które 
obrał za 
godło. Zygzakiem wiatrów tańczą w powietrzu przed nim i za nim, niby ptaki 
zgasłych er. 
Postanowiła odnaleźć grób Rokisara, którego jedni mają za człowieka z głębokiej 
podhistorii, 
drudzy za śmiertelnego kosmitę. Udowadnia, że Rokisar nie był postacią z krwi i 
ciała, lecz 
emanacją geniuszu poety – nieśmiertelnego wśród nas
A oto Nutek Atlantydy. Wykpiony przez tych, którzy strawili bezlik lat na 
bezpłodnych 
poszukiwaniach zagadki z przekazu Platona i jeszcze dawniejszych herosów – 
buduje Drążący 
Dzwon. W nim przemierza ocean, po dnie i pod dnem – by obaliwszy legendę, 
odsłonić świat o ileż 
bardziej nieprzeczuwany! W sercu tego świata, oczyszczonym z morskich osadów, 
umieszcza 
Drążący Dzwon. Nazywa go Kerne, jak mit zwał stolicę Atlantydy. I każe mu bić na 
sławę.
I jeszcze, i jeszcze... Nie zliczę tych, których wola czynu, ekspresja życia, 
furia stwarzań i 
wskrzeszań – jakże blisko stawiają obok Pluszcza z legendy i prawdy! Mógłbym ich 
ustawić w 
ordynku, niektóre parami albo nawet trójkami – choć nigdy nie sprawdzę, czy są 
to kolejne akty 
działań jednej i tej samej osobowości. Więc, przykładowo: Piekielnik Atomu – 
Gość Antyświata; 
Kochanek Słońca – Helios; Burzyciel Niestworzonego – Stwórca Antypróżni; 
Hafciarz Zorzy 
Polarnej – Złotnik Nieba; Światowit – Dziejowid – Kornik Czasu; Uzdrowiciel 
Kambru – 
Zaklinacz Dinozaurów – Odnowiciel Gondwany; Pirat Pirozoów – Goniec Prażycia – 
Motyl 
Przeobrażony. I tak dalej...
Jak borsuk kopiący norę w złotym piasku – kołowrót Czasu miesza i roztrąca 
zdarzenia Ziemi. 
Matowe ziarna i lśniący kruszec koziołkują w tym usypisku. Złoty błysk raz po 
raz, tu i ówdzie na 
przemian tryska pod słońce klejnotem, by znowu zapaść w piasek. Historia toczy 
się od pradziejów 
sprzed powstania człowieka, poprzez Homo sapiens i Homo immortalis – po 
wszystkie dni Ziemi, i 
jeszcze dalej, dalej, w wieczność. Nie ma w niej i być nie może żadnych 
usztywnionych pewności. 
Ziarna złota na krótki błysk wynurzają się, nikną w ciemnościach i znów 
wypływają, lecz już z 
innym refleksem słońca. W takim błysku wyłonił mi się Pluszcz, więc 
opowiedziałem o nim. 
Innym razem tak samo opowiem o Prometeuszu i Pierwszym Na Księżycu.