HISTORIA LUDU IZRAELA André Lemaire Słowo wstępne Historia każdej społeczności stanowi całość tak bardzo złożoną i zróżnicowaną, że historyk nie jest w stanie oddać w pełni jej bogactwa. Praca jego polega raczej na wychwyceniu zasadniczych linii, które daną społeczność głęboko naznaczyły. Oprócz następujących po sobie przywódców oraz rządów, ważną rzeczą jest ukazanie instytucji politycznych, problemów ekonomicznych, odrębności kultury danego narodu. To właśnie będziemy sie starali uczynić, w takim stopniu w jakim nam to umożliwią źródła. Dwadzieścia dwie księgi Biblii hebrajskiej stanowią podstawowe źródło historii ludu Izraela. Przy okazji omawiania epoki najdawniejszej będziemy również brali pod uwagę dane archeologiczne, a także inskrypcje północno-zachodnio semickie, akadyjskie i egipskie. Począwszy od epoki perskiej świadectwa historyków epoki klasycznej stanowią zasadniczy wkład w tej dziedzinie; jeśli chodzi o bliższy nam okres, możemy do nich dołączyć dzieło historyka żydowskiego Józefa Flawiusza (przede wszystkim Starożytności żydowskie oraz Wojnę żydowską), dzieło Filona z Aleksandrii, ksiegi deuterokanonicze i apokryfy, a także teksty z Qumran, Nowy Testament i Talmud. Krytyka historyczna wszystkich tych źródeł często bywa niełatwa, w szczególności w odniesieniu do epok dawniejszych. Należy wziąć tutaj pod uwagę rodzaj literacki oraz historię redakcji każdego tekstu. Wynik nie zawsze jest pewny : wielokrotnie aktualny stan naszej dokumentacji nie pozwala posunąć się poza mniej lub bardziej możliwe prawdopodobieństwo, które postaramy się zaznaczyć. Niepewność badań historycznych jest szczególnie widoczna kiedy w grę wchodzi chronologia niektórych okresów. W przypadku epoki początków oraz konfederacji plemion hebrajskich wszelkie próby jej ustalenia pozostają przybliżone i hipotetyczne. Począwszy od powstania monarchii możemy się opierać na wskazówkach dotyczących długości panowania oraz na synchronizmach Ksiąg Królewskich, jednak owe dane bywają nieraz niespójne. Wprawdzie roczniki asyryjskie i kroniki babilońskie pozwalają na ustalenie pewnych dat, jednak istnieje kilka systemów chronologicznych, różniących się pomiędzy sobą o kilka lat, dlatego daty z tamtego okresu będą często poprzedzone skrótem ok. (= około). POCZĄTKI Początki dziejów Hebrajczyków nie są dla historyka dostępne w bezpośredni sposób : w żadnym z wcześniejszych świadectw pochodzących z zewnątrz nie ma ani słowa na temat Izraela. Pierwsze wzmianki znajdujemy na steli z piątego roku panowania faraona Merneptaha (c. 1207 p.n.e.), a pierwsze opracowanie opowieści o początkach Izraela w formie genealogii patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba - przypada prawdopodobnie dopiero na epokę zjednoczonej monarchii Dawida i Salomona, lub epokę późniejszą. Jedynie pierwszy zapis cyklu narracji o Jakubie-Izraelu mógł powstać ewentualnie jeszcze przed utworzeniem monarchii Dawida. To dość późne utrwalenie na piśmie tradycji o patriarchach podkreśla ważną rolę, jaką w ich kształtowaniu odegrał ustny przekaz. Pokrewieństwo z literackim gatunkiem "legend" o początkach, wspólnym wszystkim narodom sprawia, że historyk może zeń korzystać z wielką ostrożnością i zmysłem krtycznym. którego historyk może korzystać jedynie z wielką ostrożnością zachowując zmysł krytyczny, przeprowadzając studium kontekstu historycznego, transponując historię bohatera eponimicznego na wspólną historię grupy, posługując się krytyką literacką w celu wyodrębnienia tradycji najstarszych oraz analizując dane topograficzne, na ogół dosyć stałe, przynajmniej w tym regionie. Niedawni historycy strożytnego Izraela przenieśli „epokę patriarchalną” w czasy „ruchu amoryckiego”, około XIX wieku przed naszą erą. Owa interpretacja jest obecnie mocno dyskutowana : datowanie na epokę Późnego Brązu IIB (XIII wiek) lub Żelaza I (XII - XI wiek) grup związanych z Abrahamem i Izaakiem wydaje się być bardziej prawdopodobne. W Palestynie u samych początków tego okresu dysponujemy kapitalnym świadectwem: listami z El-Amarna, korespondencją zapisaną po akkadyjsku, prowadzoną pomiędzy wieloma książętami czy panami Syro-Palestyny a faraonami Amenofisem III, Amenofisem IV - Echnatonem, Semenchkare i Tutanchamonem mniej więcej w połowie XIV wieku. W tym okresie Palestyna oraz południowa Syria stanowiły protektorat egipski i królikowie tamtego regionu uważali się za wasali faraona, równocześnie tocząc walki pomiędzy sobą w celu powiększenia własnego królestwa. Dzięki temu znamy imiona królów wielu miast-państw Palestyny : Labaju z Sychem, Abdi- Heba z Jerozolimy, Milkilu z Gezer. Aby wygrywać swoje wewnętrzne walki królikowie owi nie wahali się zawierać przymierza z Habiru. Habiru (‘pr w ugaryckim piśmie alfabetycznym, ‘Apiru po egipsku) pokazują się wtedy na całym obszarze Żyznego Półksiężyca jako ludność nieustabilizowana, słabo kontrolowana, angażująca się na usługi tego, kto najlepiej wynagrodzi, czy to przy wielkich robotach państwowych, czy też jako najemnicy wojskowi. Podobnie jak wyrażenie Habiru, biblijny termin „Hebrajczyk” (‘ibrî), używany przede wszystkim w opowiadaniach dotyczących okresu przedkrólewskiego, raz miewa zabarwienie etniczne, innym razem bywa określeniem socjologicznym. Zatem początki ludu „hebrajskiego” zdają się mieścić w ramach bardziej ogólnego ruchu Habiru-’Apiru z drugiej połowy II tysiąclecia przed naszą erą. Stąd też biblijne tradycje przedstawiają patriarchów jako „cudzoziemców” (gerîm) w stosunku do ludności miejscowej (cf. Rdz 23, 4), jako pół - nomadów zmierzających do osiadłego trybu życia, przybyłych wraz ze swymi stadami i rozstawiających namioty w miejscach, gdzie znajdują pastwiska dla bydła. Owi pół-nomadzi częstokroć rozbijali obozowiska w pobliżu wielkich miast i nawiedzali ich sanktuaria budowane poza obwodem murów ; na ogół starali się utrzymywać poprawne stosunki z miejscowymi władzami, co nie wykluczało sporadycznego posługiwania się podstępem oraz przemocą. Grupy te w rzeczywistości nie mieszały się z lokalną ludnością i odmawiały zaślubiania „córek Kananejczyków” (Rdz 24, 3). Podstawową komórką ich życia społecznego oraz ekonomicznego była poszerzona rodzina (beyt’âb), lub ród (mišpâjâh), żyjące w sposób mniej więcej samowystarczalny. Owe wielkie rodziny patriarchalne stanowiły jednostki niezależne, dbające o zachowanie własnej tożsamości oraz tradycji, szczególnie dotyczącej kultu boga ojców. Analiza tradycji biblijnych pozwala wyróżnić u początków konfederacji izraelskiej, cztery główne grupy związane z patriarchami Abrahamem, Izaakiem, Jakubem i Izraelem. Dwie pierwsze stanowią korzenie „domu Judy”, dwie pozostałe są zaczątkiem „domu Izraela”. I. — Abraham Wspólnota hebrajska skupiona wokół Abrahama prawdopodobnie osiedliła się w górach Judy, koło Hebronu. Owa lokalizacja wynika z faktu, iż główne ich sanktuarium mieściło się w „Dębach Mamre”, niedaleko Hebronu (Rdz 13, 18; 14, 13 ; 18, 1), a w Makpela, obok Mamre znajdował się tradycyjny grobowiec grupy związanej z Abrahamem (Rdz 23, 17. 19 ; 25, 9). Ich stosunki z Izmaelitami z Negebu były prawdopodobnie dość napięte (Rdz 16, 7-15), podczas kiedy relacje z Moabitami i Ammonitami żyjącymi po drugiej stronie Morza Martwego, uważanymi za spadkobierców Lota, bratanka Abrahama (Rdz 19, 36-38) układały się chyba bardziej pokojowo, podobnie jak i z notablami chetyckimi (Rdz 23, 3) z Kiriat-Arba (=Hebron). Prawdopodobnie ponieważ pierwsze połączenie cyklu o patriarchach nastąpiło w Hebronie, będącym na krótko przed rokiem 1000 (2 Sm 2, 1-4 ; 5, 1-5) przez lat siedem stolicą królestwa Dawida, prymat dano Abrahamowi reprezentującemu grupy hebrajskie z regionu Hebronu. II. — Izaak Wspólnota hebrajska związana z Izaakiem prawdopodobnie osiedliła się w Negebie wokół studzien oraz sanktuarium w Beer-szebie (Rdz 26, 26-33), na terytorium należącym do plemienia Symeona. Owe klany hebrajskie pozostawały w stosunkach na przemian to napiętych, to znów pokojowych z miastem-państwem Gerar oraz jego królem Abimelekiem, główną zaś przyczyną sporów było sprawowanie kontroli nad studniami. Kiedy Dawid przybył z Siklag do Hebronu i został tam ogłoszony królem Judy, przyłączył Symeonitów do Judejczyków, co wytłumaczono pokrewieństwem ich eponimicznych przodków, przedstawiając Izaaka jako jedynego syna Abrahama. III. — Jakub Cykl patriarchy Jakuba, prawdopodobnie początkowo niezależny od cyklu Abrahama-Izaaka, został mu przypisany dopiero w okresie, gdy Dawid został królem Izraela i Judy (2 Sm 5). Składa się on z legend związanych pierwotnie z grupami wchodzącymi w skład konfederacji, później zaś północnego królestwa izraelskiego. Według najstarszych tradycji cyklu Jakuba, grupa związana z tym patriarchą pochodziła z Górnej Mezopotamii (Aram-Naharaim), dokładniej zaś z płaskowyżu Balich, rozciągającego się wokół miast Charan, Serug, Nachor i Terach. Bene-Jakob, pochodzenia aramejskiego, prawdopodobnie opuścili okolice Charan w czasie upadku Mitanni związanego z inwazją asyryjską na Hanigalbat za czasów panowania Adadnirariego I lub Salmanassara I ok. roku 1275 p.n.e. Grupa ta jak się wydaje, przedostała się do Kanaanu przekroczywszy Jordan pomiędzy dolinami Jabbok i Wadi Far‘ah. Osiadła w regionie mieszczącym się na północ i północny wschód od Sychem. Bene-Jakob uczęszczali do sanktuarium wznoszącego się naprzeciw Sychem, tam rozbili swoje namioty i zakupili ziemię od „Bene-Chamor”, notabli z Sychem (Gn 33, 19). Stosunki z Sychemitami prawdopodobnie od czasu do czasu bywały napięte i gwałtowne (Gn 34), Bene- Jakob odrzucali jakąkolwiek możliwość asymilacji i nie zezwalali na małżeństwa swoich córek z Sychemitami. IV. — Izrael-Józef Postać patriarchy Jakuba utożsamiono z postacią Izraela (Rdz 32, 29), na skutek przymierza zawartego przez Bene- Israel z Bene-Jakob (infra). Pierwotnie grupa Bene-Israel różniła się od grupy Bene-Jakob. Według danych topografii historycznej imię „Izrael” najprawdopodobniej wywodzi się od rodu nazywanego również „Asriel”, przebywającego na górze Efraima, w pobliżu sanktuarium Szilo, zaś ów klan oraz sanktuarium związane były z grupą która przebyła doświadczenie Wyjścia pod przywództwem Mojżesza, później zaś Jozuego. W związku z tym faktem góra Efraima przez pewien czas stanowiła autonomię tworząc „dom Józefa” (Sdz 1, 22nn) i właśnie Józefa przedstawiano jako eponimicznego przodka owej grupy, która odegrała zasadniczą rolę w procesie formowania się konfederacji izraelskiej. Grupa hebrajska Bene-Josef /Bene-Israel przez jakiś czas przebywała w Egipcie, w krainie Goszen, na wschodniej granicy delty Nilu. Byli tam zatrudniani, przede wszystkim przy budowie egipskich miast-składów - Pitom i Ramzes (Wj 1, 11). Pod przywództwem Mojżesza, „Hebrajczyka”, który przypuszczalnie został wychowany w egipskiej kulturze, grupie owej udało sie opuścić Egipt, prawdopodobnie za czasów panowania faraona Ramzesa II, około roku 1270 - 1250 przed naszą erą. Wszystko na to wskazuje, że przez pewien czas grupa przebywała w okolicach Kadesz-Barnea, na granicy Negebu i Synaju (Lb, 13, 26 ; 20, 1nn), co umożliwiło Mojżeszowi skłonić ją do zaakceptowania podstaw religijnego partykularyzmu yahwistycznego : YHWH miał się stać od tej pory ich jedynym bóstwem, któremu nie uczynią żadnej rzeźbionej podobizny. Okrążywszy być może krainę Moabu, grupa miała pokonać w Jahsa Sichona, króla Cheszbonu (Lb 21, 23) i zająć jego terytorium na północ od Arnonu w Zajordanii. Mojżesz zmarł w „krainie Moabu”, w pobliżu góry Nebo (Pwt 32, 49n ; 34, 1-8), stanowiącej terytorium związane następnie z plemionami Rubena i Gada, zaś przywództwo po nim objął Jozue (Pwt 34, 1-9). Pod przewodnictwem Jozuego Bene-Israel przekroczyli Jordan koło Gilgal, niedaleko Jerycha (Joz 3, 17 ; 4, 20nn), następnie przedostali się na tereny po zachodniej stronie Jordanu, zajmując Jerycho (Joz 6) i Betel (Sdz 1, 22-26). Kiedy się przybliżali, notable z tetrapolii gibeonickiej, obejmującej cztery miasta - Gibeon, Kefirę, Beerot i Kiriat-Jearim, zaproponowali Izraelitom zawarcie przymierza, na co Jozue wyraził zgodę, przyznając im, jak się wydaje, statut wasali (Joz 9). Owo przymierze Gibeonitów z Hebrajczykami zagrażało w sposób bezpośredni Jerozolimie, gdyż droga prowadząca doń przez wzgórze Bet-Choron znalazła się w rękach sprzymierzonych. Król Jerozolimy (Adonisedek ?) zareagował na tę sytuację zawiązując koalicję z królami kananejskimi z Szefeli, którzy, przy poparciu Egiptu usiłowali ponownie otworzyć drogę do Jerozolimy, staczając bitwę wokół wzgórza Bet-Choron (Joz 10). Prawdopodobnie w tamtym okresie, być może w wyniku owej bitwy (c. 1210), pojawiła się wzmianka o Izraelu na steli Merneptaha oraz powstał wizerunek starcia egipsko-izraelskiego na płaskorzeźbie Merneptaha w Karnaku, zarówno jedno jak i drugie pozostające w związku z opanowaniem Gezer, położonego ok. 15 kilometrów na zachód od Bet-Choron. Jakkolwiek by się nie przedstawiały szczegóły owego starcia egipsko-kananejsko-izraelskiego, klany izraelskie skierowały sie ku północy i zajęły górę Efraim, czyli strefę gór oraz pagórków mieszczących się pomiędzy Jerozolimą i Sychem. ROZDZIAL II KONFEDERACJA IZRAELSKA W trakcie swojej ekspansji na północ Bene-Israel natknęli się na grupę Bene-Jakob, osiadłą na północ oraz północny zachód od Sychem. Spotkanie tych dwóch grup zakończyło się przymierzem zwanym „przymierzem z Sychem”, wielokrotnie wspomnianym w Biblii, szczególnie w opowiadaniu z Księgi Jozuego (24). W odróżnieniu od umowy z Gibeonitami, przymierze z Sychem wydaje się być paktem pomiędzy dwiema grupami klanów lub plemion mniej więcej sobie równych, gdzie każda ze stron zachowała własne terytorium (najalâh) oraz autonomię. Owo przymierze w rzeczywistości doprowadziło do zawiązania konfederacji pod przewodnictwem Bene-Israel : Jozue nakazał uznać YHWH za jedyne bóstwo wyznawane wewnątrz konfederacji, odsuwając bóstwo „obce”, jakim być może był Pajad, „bóg ojców” Bene - Jakob (Joz 24, 23; Rdz 35, 2). Owemu zjednoczeniu religijnemu stanowiącemu fundament konfederacji towarzyszyło parę zasadniczych reguł. Dotyczyły one zarówno wspólnego kultu, jak i życia społecznego i prawdopodobnie zostały ogłoszone przez Jozuego (Joz 24, 25) w pierwotnej formie Dekalogu, który w sposób przybliżony można odtworzyć w sposób następujący : „Jam jest YHWH twój Bóg, Nie będziesz się kłaniał obcemu bogu, Nie uczynisz mi żadnej rzeźby, Nie będziesz wymawiał mojego imienia nadaremno, Nie będziesz znieważał moich szabatów, Nie będziesz przeklinał twojego ojca ani twojej matki, Nie popełnisz zbrodni przeciw bliźniemu twemu, Nie popełnisz cudzołóstwa z żoną bliźniego twego, Nie obrabujesz bliźniego twego, Nie będziesz świadczył fałszywie przeciw bliźniemu twemu, Nie będziesz się starał zawładnąć domostwem bliźniego twego.” Owe dziesięć fundamentalnych reguł stanowiło w pewnym sensie konstytucję konfederacji izraelskiej, której członka określano mianem „twój bliźni”. Ta jedność była przede wszystkim jednością religijną : uznaniem YHWH za jedyne bóstwo i przestrzeganiem jego świąt (szabatów). Brak najmniejszej wzmianki do jakiejkolwiek struktury lub instytucji związkowej. Nieobecność centralnego ośrodka ułatwiło integrowanie się nowych grup z konfederacją : wystarczało, by na jakimkolwiek stopniu życia społecznego (rodzina, ród, plemię) tradycyjne autorytety („starsi”) czuwały nad przestrzeganiem reguł życia społecznego wymienionych w Dekalogu. Po rozpoczęciu osiadłego trybu życia każda z rodzin żyła zazwyczaj w „swoim czteroizbowym domu” okalającym podwórze, gdzie znajdowały się silosy, budynek charakterystyczny dla tamtego okresu, którego znaczenie zostało w pełni docenione przez archeologię współczesną. Ród, mniej lub bardziej utożsamiany z daną wsią i skupiający wiele rodzin, żył praktycznie w sposób samowystarczalny zarówno pod względem ekonomicznym, jak społecznym (żeniono się wewnątrz rodu). Liczniejsze zgromadzenia, rozwijające poczucie przynależności do konfederacji, miały miejsce w okresie świąt pielgrzymkowych odbywających się w głównych sanktuariach, szczególnie w Szilo. Jedynie bardzo okazjonalnie, w obliczu niebezpieczeństwa zewnętrznego lub wewnętrznego liczne grupy, rody lub plemiona miały możność organizować się pod kierunkiem jednego przywódcy zobowiązanego poprowadzić za sobą uzbrojonych mężczyzn. Księga Sędziów przedstawia wielu przywódców nazywanych „sędziami” (šoff'm), którzy odegrali ważną rolę stając na czele plemienia lub grupy plemion w momencie zagrożenia zewnętrznego. I.— Plemiona północne Równolegle z wkroczeniem Bene-Israel na tereny po zachodniej stronie Jordanu oraz ich zwycięstwem nad wojskiem kananejsko-egipskim w pobliżu góry Bet-Choron, dwie grupy hebrajskie z Galilei, Neftalici i Zabulonici, zaskoczyli obóz armii Jabina, króla kananejskiego z Chasor, nad wodami Merom (Joz 11). Podciąwszy pęciny koniom i spaliwszy wozy, wtargnęli oni do Chasor i spalili miasto. Archeologiczne datowanie zniszczenia Chasor pozwala usytuować bitwę nad wodami Merom w drugiej połowie XIII wieku. Chociaż nie przypisuje się owego zniszczenia Jozuemu (pomimo Joz 11), wkroczenie Bene-Israel do Palestyny wywołało prawdopodobnie bardzo mocny szok psychologiczny, który sprawił iż plemiona Zabulonitów i Neftalitów ośmieliły sie zaatakować armię kananejską (Sdz 5, 18). Jakiś czas później, prawdopodobnie w wieku XII oba te plemiona znalazly się w niebezpieczeństwie w związku z pojawieniem się Sisery z Charoszet Haggoim, prawdopodobnie jednego z przywódców „ludów morskich”. Wobec tego zagrożenia Barak z Kedesz z plemienia Neftali, będący przedstawicielem Hebrajczyków z Galilei, sprzymierzył się z „prorokinią” Deborą z góry Efraim (Sdz 4, 2-10) reprezentującą konfederację izraelską. Sprzymierzeni pokonali Siserę w pobliżu potoku Kiszon (lub „wód Megiddo”, Sdz 5, 19-21). To ważne zwycięstwo zostało uczczone w Izraelu słynną „pieśnią Debory” (Sdz 5), która mówi o uczestnictwie w tej bitwie plemion Efraima, Beniamina, Makira, Zabulona, Neftalego, Issakara, podczas gdy usytuowane na obrzeżach rody Rubena, Gileada, Dana i Aszera nie przystąpiły chyba do owej bitwy, która świadczy wyraźnie o powiązaniu grup hebrajskich z Galilei z konfederacja izraelską. Z pieśni Debory można wnosić, że plemię z Dan zamieszkiwało już w górnej dolinie Jordanu, wokół miasta Lajisz (lub Leszem). Wszystko jednak wskazuje na to, że owo plemię wcześniej osiedliło się w północnej części Szefeli. Prawdopodobnie pod naporem Filistyńczyków, w pierwszej połowie XII wieku, pewne rody z Dan opuściły Sorea i Esztaol, aby osiedlić się na terenach położonych bardziej na północ, w regionie mniej zagrożonym (Joz 19, 40-48 ; Sdz 18). II.— Centralna Wyżyna Samo serce konfederacji izraelskiej mieściło się na górze Efraim, wokół sanktuariów Sychem, Szilo i Betel. Klany tamtego regionu powoli zgrupowały się w trzy oddzielne jednostki wspólnotowe : Efraim w samym środku, Manasses na północy i Beniamin na południu. Manassesa nie wymieniono w pieśni Debory, co prawdopodobnie oznacza, że przyszłe rody Manassesa nie były jeszcze w tamtym czasie zorganizowane w autonomiczną wspólnotę. Zorganizowanie plemienia Manasse wokół rodu Abiezera przypisuje się Gedeonowi z Ofrah, który stanął na czele wojska w walce przeciw Madianitom (Sdz 6, 33-35). Wojna potoczyła się w dwóch kampaniach : najpierw Madianici zostali wyrzuceni z obszaru po zachodniej stronie Jordanu w następstwie bitwy w En-Charod (Sdz 7, 1-22) i odbyła się egzekucja ich przywodców Oreba i Zeeba dokonana przez Efraimitów blokujących brody na Jordanie (Sdz 7, 22-8, 3), potem na skutek kolejnego najazdu madianickiego w pobliżu góry Tabor, nastąpił pościg, który przywiódł ich aż do Zajordaniii oraz stracenie dwóch przywódców Zebacha i Salmunna (Sdz 8, 10-21). W trakcie tej ostatniej kampanii Gedeon przerzedził szeregi przeciwników z Penuel i Sukkot w dolinie średniego biegu Jordanu, czyli przypuszczalnie przyłączył terytorium Makira do terytorium plemienia Manassesa. Ten podwójny sukces wojskowy tłumaczy zarysowanie się silnej tendencji zmierzającej do ogłoszenia Gedeona królem, ten ostatni jednakże nie wyraził zgody na założenie dynastii (Sdz 8, 22). Tradycje biblijne przytaczają dwa ważne epizody z historii „beniamickich” klanów izraelskich zamieszkujących południową część góry Efraima (ben-yâmin = „południowy”) : wojnę efraimsko-beniaminicką oraz zamordowanie króla Moabu przez Beniaminitę Ehuda. Historia biblijna wojny efraimsko-beniaminickiej została wielokrotnie przeredagowana i odtworzenie wydarzeń historycznych na podstawie aktualnej opowieści jest rzeczą trudną. Wydaje się, że po zbrodni popełnionej w Gibea pewna ilość rodów południowych zamiast wydać winnych, dała wyraz swojej z nimi solidarności. Tym sposobem klany te potwierdziły swoją autonomię w stosunku do innych rodów izraelskich z góry Efraima. Po dość długiej wojnie domowej, klany południowe zostały zwyciężone, ale Efraimici uznali autonomię „Beniaminitów” ; ci ostatni, przez pewien czas odrzuceni przez konfederację, zostali ponownie dopuszczeni do uczestnictwa w dorocznym święcie w Szilo (Sdz 21, 19-24). Historia walki Ehuda z Moabitami przypadałaby na ten sam okres co historia Jefte (infra). Przy pomocy Ammonitów Moabici zajmowali terytorium położone na północ od Arnonu i dolnej doliny Jordanu, nakładając haracz na rody beniaminickie. Jeden z przywódców beniaminickich Ehud, syn Gery, wykorzystał moment składania daniny aby zamordować króla Moabu, Eglona. Mord ów stał się hasłem do buntu klanów beniaminickich, które zepchnęły Moabitów na przeciwległy brzeg Jordanu (Sdz 3, 12-30). III. — Plemiona Zajordanii Z pieśni Debory (Sdz 5, 15. 16) można wywnioskować, że plemię Rubena wcale nie uczestniczyło w bitwie przeciw Siserze. Ruben nie jest już później wymieniany w księgach historycznych. Ów brak obecności plemienia Rubena, do którego zdaje się nawiązywać Pwt 33, 6, mógł być spowodowany ekspansją moabicką na północ od Arnonu, o której świadczy historia Ehuda. Terytorium rubenickie zostanie ponownie odzyskane w okresie panowania Dawida i przyłączone częściowo do plemienia Gad, będącego w pełnej ekspansji i okupującego terytorium w Zajordanii na północ od Arnonu. Wydaje się że grupa Makira odegrała ważną rolę w czasie bitwy konfederacji izraelskiej z Siserą (Sdz 5, 14). Jej dokładna lokalizacja jest przedmiotem dyskusji ; prawdopodobnie było to miejsce pomiędzy Gad i Gilead, położone wokół Machanaim, Penuel i Sukkot, w dolinie średniego biegu Jordanu, na północ od miejsca gdzie wpada do niego Jabbok. Makir, pierwotnie autonomiczny, prawdopodobnie związał się z plemieniem Manassesa w konsekwencji drugiej kampanii Gedeona (supra). Izraelskie klany kolonizujące górę Gilead na północ od Jabbok (Joz 17, 14-18) przypuszczalnie nie uczestniczyły ani w bitwie z Siserą (Sdz 5, 17), ani w bitwie efraimsko- beniaminickiej, co sprowadziło na nie odwet i stało się zaczątkiem szczególnych więzów pomiędzy Jabesz w Gileadzie a Beniaminitami (Sdz 21, 8-14; cf. 1 Sm 11, 1-11). Ta niezależność Gileadu względem Efraimitów znajduje swoje odzwierciedlenie w historii Jeftego. Był on wodzem bandy, któremu tradycyjni przywódcy Gileadu, „starsi”, zaproponowali przywództwo w zagrażającej ich krajowi wojnie przeciw Ammonitom. Zwycięstwo Jeftego oraz Gileadczyków wywołało zazdrość Efraimitów, jednak próba odwetu ze strony tych ostatnich miała godny pożałowania koniec (Sdz 12, 1-7). Kraina Gilead zachowała swoją autonomię i prawdopodobnie nie była związana z plemieniem Manassesa (cf. Joz 13, 29-31) aż do czasu zwycięstwa Gedeona nad Madianitami (supra). IV.— Plemiona południowe Kilka rodów danickich pozostało na obrzeżu Sorea i Esztaol, żyjąc w symbiozie, nieraz nacechowanej konfliktem, z Filistynami. Sytuacja owa znajduje swoje odbicie w legendzie Samsona, stanowiącej prawdopodobnie wyraz miejscowej tradycji regionu Bet-Szemesz (Sdz 13-16). Ludność w tej strefie granicznej, dość przemieszana, przypuszczalnie była uzależniona od Filistynów aż do czasu panowania Dawida, który dołączył ją do „domu Judy”. Pieśń Debory nie wymienia Judy; ludność tego regionu nie uczestniczyła chyba w żadnym z militarnych przedsięwzięć podejmowanych przez plemiona izraelskie w epoce Sędziów. Oddzielone geograficznie od tych ostatnich miastem-państwem Jerozolimą, klany tamtego regionu najprawdopodobniej nie były powiązane z konfederacją izraelską. Jednakże niektóre klany hebrajskie przybyłe z południa przyniosły z sobą kult YHWH i tym sposobem przygotowaly późniejsze zbliżenie pomiędzy „domem Judy” a „domem Izraela”. Najbardziej czytelny jest tutaj przykład Kenizzytów. To właśnie Kaleb Kenizzyta podbił Hebron znajdujący się wówczas w rękach Bene-Anak (Joz 14, 13 ; 15, 13), zaś „Otniel, syn Kenaza, brat Kaleba” zdobył Kiriat-Sefer (Joz 15, 15-19). Osiedlenie się klanów kalebickich w rejonie Hebronu znajduje swoje potwierdzenie w wymienieniu „Negebu Kaleba” (1 Sm 30, 14) i „Nabala Kalebity” w rejonie Karmelu i Maonu (1 Sm 25, 1-3). Otniel występuje również w Sdz 3, 7-11 jako „wybawca” od „Kuszan-Riszeataima króla Aramu”, być może jednak należy tu wprowadzić poprawkę zamieniając nazwę „Aram” na „Edom”, ponieważ Kenizzyci pozostawali w związkach z Edomitami, Temanitami oraz Amalekitami (Rdz 36, 11. 15. 42). Rody Kenitów przedostały się z miasta Palm (prawdopodobnie Tamar, na południe od Morza Martwego). Zajęli oni „Negeb Kenity” położony na południowy wschód od Hebronu, wokół Arad (1 Sm 27, 10). Owi Kenici przedstawiani są jako spokrewnieni z Mojżeszem (Sdz 4, 11 ; cf. Sdz 1, 16). Tradycja owa oznacza, iż Izraelici posiadali pewne poczucie wspólnoty, prawdopodobnie religijnej z Kenitami (Sdz 4, 11-22 ; 5, 24 ; cf. 1 Sm 15, 6). Jerachmeelici zajęli „Negeb Jerachmeelicki” (1 Sm 27, 10), położony na południe od Negebu Kenity, prawdopodobnie wokół Tell el-Milh na wschodnim krańcu Wadi Beer-szeba. ROZDZIAL III ZJEDNOCZONE KRÓLESTWO (c. 1030?-931) W przypadku zagrożenia zewnętrznego słaba więź łącząca klany i plemiona konfederacji izraelskiej stawała się niewystarczająca : wybierano wówczas przywódcę wojskowego wyłącznie w celu prowadzenia wojny. W momencie zażegnania niebezpieczeństwa przywódca ów zachowywał jedynie funkcję honorową (cf. Sdz 8, 22 - 27). Ów schemat historii okresu Sędziów uległ zakłóceniu w momencie, gdy trwały charakter zagrożenia zewnętrznego pociągnął za sobą konieczność posiadania stałego przywódcy wojskowego. W ten sposób Izrael przeszedł od okazjonalnej instytucji „sędziów” i „wybawicieli” do trwałego wprowadzenia królestwa. I. — Ustanowienie królestwa : Saul Od samych początków konfederacji izraelskiej różne jej plemiona ścierały się wyłącznie z nieprzyjaciółmi według własnych możliwości - z Madianitami, Ammonitami, Moabitami lub miastami kananejskimi, których można było pokonać przez zaskoczenie. Sytuacja uległa zmianie w momencie zderzenia z ekspansjonizmem filistyńskim. Filistyni znani są dzięki inskrypcjom egipskim jako jeden z „Ludów Morza”, który wraz z Zikarami, Szekeleszami, Danejczykami i Waszaszami usiłował opanować Egipt. Ich pochód został powstrzymany u bram Egiptu, w trakcie podwójnej bitwy - morskiej oraz lądowej, w ósmym roku panowania faraona Ramzesa III (c. 1175). Zatrzymane w swym pochodzie, lecz nie pobite, ludy owe osiedliły się w basenie Morza Śródziemnego. Tym sposobem Filistyni znaleźli się na wybrzeżu pomiędzy Gazą i Jafą, Zikarowie trochę bardziej na północ, wokół miasta Dor, i, być może Keretyci (Kreteńczycy?) na południe od Filistynów, w Negebie Keretytów (1 Sm 30, 14). Osiedlenie to nastąpiło prawdopodobnie za przyzwoleniem Egipcjan, którzy traktowali właściwie ich wszystkich jak swoich wasali. Wywodzący się z Kaftoru (być może Kreta? Am 9, 7; Jr 47, 4) Filistyni zorganizowani byli w federację pięciu miast : Gaza, Aszkelon, Aszdod, Ekron i Gat, rządzonych przez pięciu przywódców określanych terminem seren, być może pozostającą w związku z nazwą grecką tyranos - „przywódca” (Joz 13, 3nn). Dobrze zorganizowani, Filistyni tym większą budzili obawę, iż byli znakomicie uzbrojeni uzyskawszy monopol, przede wszystkim w dziedzinie obróbki metalu (cf. 1 Sm 13, 19nn). Pierwsze ważniejsze starcia pomiędzy Filistynami i konfederacją izraelską miały miejsce w rejonie gdzie stykały się oba terytoria, to znaczy w pobliżu źródeł Jarkonu : „Izrael wyruszył na wojnę z Filistynami. Rozbił obóz koło Eben-Haezer, Filistyni zaś w Afek. Filistyni zajęli pozycje naprzeciw Izraela. Rozpoczęła się bitwa i Izrael został pobity przez Filistynów : na froncie w otwartym polu ugodzili około czterech tysięcy ludzi” (1 Sm 4, 1-2). Ową klęskę pod Eben-Haezer Izraelici odczuli tym bardziej dotkliwie (prawdopodobnie były to plemiona Efraima, Manassesa i Beniamina), iż Filistyni przechwycili ich symbol narodowy, „Bożą Arkę” z sanktuarium w Szilo. Spowodowawszy śmierć kapłana Szilo Helego, oraz jego dwóch synów Chofniego i Pinchasa, klęska ta niewątpliwie przyczyniła się do przejęcia przez Samuela roli tradycyjnego przywódcy religijnego Izraelitów z góry Efraima ( 1 Sm 7, 15- 17). Trudno jest dokładnie określić w jaki sposób Saul uzyskał królewską władzę. Z różnorakich tradycji biblijnych można jedynie wydobyć dwa zasadnicze aspekty tego wydarzenia : z jednej strony ważną rolę Samuela we wskazaniu na osobę Saula (cf. legendy z 1 Sm 9-10), z drugiej zaś fakt, iż wybór Saula umotywowano jego wyczynami wojskowymi na czele beniamickiego oddziału ekspedycyjnego, który uratowal in extremis mieszkańców Jabesz w Gileadzie od bezwarunkowej kapitulacji przed Nachaszem, królem Ammonitów (1 Sm 11, 1-11). Najprawdopodobniej Saul został okrzyknięty królem w Gilgal, to znaczy na terytorium nie kontrolowanym przez Filistynów (1 Sm 11, 12-15). W odpowiedzi na ten dowód uznania Saul nie zwlekając dał sygnał do wszczęcia buntu na terytorium beniaminickim przeciw filistyńskiemu okupantowi (1 Sm 13, 2-7. 17-18). Biblia opisuje dokładnie wyłącznie epizod bitwy w Mikmas, w której odznaczył się Jonantan syn Saula (1 Sm 14), lecz wojna wyzwoleńcza musiała być długa i mordercza (1 Sm 14, 52). Filistyni, ostatecznie usunięci z góry Efraima, ponownie usiłowali atakować, najpierw od południa, następnie zaś od północy. Wyruszywszy z Soko w Judzie, Filistyni usiłowali posuwać się naprzód Doliną Terebintu (1 Sm 17, 1-2), bezpośrednio zagrażająci rodom hebrajskim z rejonu Betlejem, które od tego momentu przystąpiły do walki przeciw nim u boku Saula. Ze względu na wspólnego wroga, rody judejskie zbliżyły się z Saulowymi Izraelitami zawiązując rodzaj przymierza, umożliwiającego przepędzenie wrogów Saula (cf. 1 Sm 23, 7-28 ; 24 ; 2-23 ; 26). Poniósłszy klęskę w trakcie swoich usiłowań przedostania się od strony południowej, Filistyni zadecydowali okrążyć górę Efraima od północy i dotrzeć do doliny Jordanu od strony Bet-Szean. Armia filistyńska wyruszyła zatem z Afek i przekroczyła dolinę Jizreel (1 Sm 29, 1) ; rozbiła obozowisko w Szunem naprzeciwko armii izraelskiej zajmującej wzgórza Gilboa (1 Sm 28, 4). Nastąpiła śmiertelna bitwa : „Saul, jego trzej synowie, giermek, i wszyscy ludzie zginęli pospołu tego dnia” (1 Sm 31, 6). Filistyni wkroczyli do Bet-Szean i przejęli kontrolę nad całym tym regionem (c. 1010). Na skutek klęski w Gilboa Filistyni znowu mieli możność zaatakowania góry Efraima. Pragnąc nadal prowadzić walkę, Abner, kuzyn Saula i przywódca jego armii, poprowadził Iszbaala, Saulowego syna, do Machanaim, na przeciwległy brzeg Jordanu i ogłosił go królem Izraela (w istocie Beniamina, Efraima, Jizreel i Gileadu), następcą Saula (2 Sm 2, 8-10). Jego panowanie, naznaczone wojną pomiędzy zwolennikami Iszbaala i Dawida, następnie zaś współzawodnictwem pomiędzy samym Iszbaalem, a jego generałem Abnerem, trwało tylko dwa lata (1 Sm 2, 10-3, 11). Osłabiony z powodu zdrady, następnie zaś z powodu zamordowania Abnera w Hebronie (1 Sm 3, 12-4, 1), syn Saula został zgładzony przez dwóch Beerotytów, w zemście za wrogą politykę, jaką uprawiał jego ojciec wobec mieszkańców tetrapolii gibeonickiej (cf. 2 Sm 21, 5). O ile dokładny czas trwania dynastii saulidów jest nie do określenia, nie wolno nam nie doceniać jej znaczenia historycznego. Przeprowadziła ona społeczeństwo izraelskie od dosyć luźnej konfederacji rodów i plemion, do królestwa militarnego, w którym królowie wiązali ze sobą oficerów obdarowując ich najlepszymi ziemiami (1 Sm 8, 11-17 ; 14, 52 b ; 22, 7). II. — Dawid i ekspansja militarna (c. 1010-1003-970) Po śmierci Iszbaala „wszyscy starsi Izraela przybyli do króla do Hebronu, i zawarł król Dawid przymierze dla nich wobec Pana w Hebronie, i namaścili Dawida na króla nad Izraelem” (2 Sm 5, 3). Wybór Dawida, króla Judejczyków w Hebronie na króla Izraela może się wydać zaskakujący, lecz tradycja biblijna dokładnie opowiada w obszernej opowieści zwanej „historią wstąpienia Dawida na tron” (1 Sm 16nn), jakim sposobem Izraelici dokonali tego w sposób całkowicie naturalny. Dawid, syn Jessego, był Efratejczykiem z Betlejem w Judzie, pozostającym w służbie u Saula. Ów młody człowiek rychło pozyskał sobie względy Jonatana, co wywołało gwałtowną reakcję Saula i zmusiło Dawida do ukrywania się. Wkrótce Dawid stał się przywódcą bandy gromadzącej w swych szeregach wszystkich niezadowolonych, zaś pośród nich Abiatara, syna Achimeleka, kapłana z Nob, wywodzącego się od Helego z Szilo (1 Sm 22, 21 nn). Błąkając się przez pewien po pustyni Maon i w okolicach En-Gedi, w celu uniknięcia Saulowego pościgu, Dawid i jego towarzysze przeszli na służbę króla filistyńskiego z Gat, Akisza. Ów zaś osiedlił Dawida w Siklag, na południu swoich ziem, by osłaniał je przed Judejczykami i Amalekitami. W rzeczywistości Dawid wykorzystał swoją pozycję, aby wyzwolić rody judejskie spod nacisku Amalekitów. Klęska pod Gilboa i śmierć Saula dały Dawidowi okazję do bycia uznanym za króla w Hebronie przez przywódców klanów judejskich. Umocnił stopniowo swoją pozycję - z jednej strony militarną, zatrzymując armię izraelską koło Gibeonu, z drugiej zaś polityczną, poprzez zawarte małżeństwa, stosunki dyplomatyczne, oraz starania mające na celu związanie się z Abnerem (2 Sm 2-3). Normalnym uwieńczeniem wszystkich tych przedsięwzięć, przez czas pewien zawieszonych z powodu zamordowania Abnera, było przyłączenie się "starszych" Izraela do Dawidowego królestwa. Filistyni nie mogli pozostawać obojętni wobec faktu, iż dawny ich wasal stał się jednocześnie królem Judy oraz Izraela. Ponownie wszczęli starania mające na celu rozdzielenie tych dwóch jednostek politycznych, przypuszczając atak w miejscu gdzie ze sobą graniczyły, w pobliżu Jerozolimy, w dolinie Refaim, Dawid jednak odparł armię filistyńską (2 Sm 5, 17- 25). Klęska Filistynów sprawiła, iż Jerozolima, miasto „jebusyckie” znalazło sie w całkowitej izolacji. Dawid mógł je teraz zerwać jak dojrzały owoc i uczynić swoją stolicą, po siedmiu latach i sześciu miesiącach panowania w Hebronie ( 2 Sm 5, 5nn). Obranie na stolicę Jerozolimy, położonej na granicy pomiędzy domem Judy a domem Izraela, dało Dawidowi możliwość wzmocnienia własnego autorytetu. ufortyfikował miasto i uczynił zeń izraelski ośrodek religijny, przenosząc do niego arkę (2 Sm 5-6). W rzeczywistości o autorytecie Dawida decydowała jego potęga militarna : od czasu kiedy zaczął się ukrywać, okazał się wyśmienitym przywódcą bandy. Jego pobyt w Siklag i wyprawy przeciw Amalekitom dały mu możność wyćwiczenia oddziału żołnierzy oddanych swemu przywódcy bez reszty. Z czasem ów oddział przekształcił się w jego osobistą gwardię i zaczątek armii zawodowej, jaką się otoczył zostawszy królem. Chcąc sobie zapewnić wierność owej armii, postawił na jej czele Joaba, swego siostrzeńca (1 Krn 2, 16 ; 2 Sm 8, 16). Powstrzymawszy ekspansję wojskową Filistynów, Dawid użył swojej armii w celu powiększenia królestwa poza jego pierwotne granice. Podporządkował sobie Moabitów (2 Sm 8, 2), potem korzystając z okazji wstąpienia na tron Chanuna, króla Ammonitów, pod pretekstem dyplomatycznej obrazy rozpoczął bezwzględną wojnę przeciw królestwu ammonickiemu. Wojna ta zakończyła się zdobyciem stolicy, Rabba. Dawid zagarnął ogromny łup i nałożył na skronie koronę ammonicką (2 Sm 10-12). Wojna ta była tym trudniejsza, że Ammonici wezwali na pomoc armie sąsiednich królestw aramejskich (Soba, Bet-Rechob, Bet-Maaka i Tob), które Joab musiał odeprzeć (2 Sm 10, 6-14). Następnie Dawid przejął wkrótce dowództwo nad armią, aby stawić czoła Hadadezerowi, królowi Soba i przywódcy koalicji. Bitwa została stoczona w Chelam : Szobak, dowodzący armią Hadadezera poległ w walce, zaś Dawid zniszczył 700 wozów, pozostawiając jedynie sto dla swojej armii, ponieważ nie była ona przysposobiona do korzystania z tej broni ( 2 Sm 8, 4 ; 10, 18). Po tym zwycięstwie Dawid ustanowil prefekta w Damaszku i podporządkował sobie dawnych wasali aramejskich Hadadezera. Co więcej, król Chamat Tou, dawny wróg Hadadezera, uznał się za sprzymierzeńca i właściwie wasala Dawida (2 Sm 8, 9-10). Na południu, po swoich zwycięstwach nad Amalekitami, (1 Sm 30, 17n ; 2 Sm 8, 12) Dawid objął kontrolą terytorium edomickie zaludnione głównie przez koczowników. Wszystkim tym zwycięstwom militarnym sprzyjało chwilowe osłabienie dwóch wielkich potęg owej epoki : Egiptu i Asyrii. Jednak celem Dawida nie zdawało się być systematyczne dążenie do wojny : po odepchnięciu Filistynów nie usiłował podbić ich terytorium. Co więcej, utrzymywał doskonałe stosunki z Fenicjanami, głównie z Hiramem, królem Tyru, pragnąc ciągnąć korzyści z ich handlu oraz technologii (2 Sm 5, 11 ; cf. 1 Krl 5, 15). Polityka zagraniczna Dawida była chyba bardziej udana od jego polityki wewnętrznej, zdominowanej przez dwa poważne problemy : sukcesji oraz koegzystencji Judy i Izraela. Problemy te nieraz bywały ze soba ściśle powiązane. Wobec potomków Saula Dawid dał chyba dowód pewnej dwulicowości : z jednej strony przy okazji klęski głodu wydał siedmiu potomków Saula na pastwę Gibeonitów, którzy pozbawili ich życia rytualnie (2 Sm 21, 1-14) ; z drugiej, poślubiwszy Mikal, córkę Saula, porzucił ją i nie miał z nią potomstwa (2 Sm 6, 20-23), przyjmując równocześnie na swój dwór ostatniego potomka Saula, ułomnego Meribaala (= Mefiboszeta), chcąc go uhonorować, mając przy tym nad nim kontrolę (2 Sm 9). Nie udało się też Dawidowi uregulowanie problemu jego własnej sukcesji. Starszy jego syn, Amnon, został zamordowany na rozkaz syna trzeciego, Absaloma, pragnącego pomścić honor swojej siostry (2 Sm 13). Po upływie czasu wygnania u swego dziadka, króla Geszur, i przy poparciu Joaba, Absalomowi udało się powrócić na dwór i nawet ogłosić się królem w Hebronie przez przedstawicieli plemion, (2 Sm 14 ; 15, 1-13). Zaskoczony Dawid opuścił pośpiesznie Jerozolimę i schronił się w Machanaim, na przeciwległym brzegu Jordanu, mając przy sobie gwardię osobistą (Keretyci i Peletyci), oraz przywódców swojej armii. Wojna domowa, która z tego wynikła była bardzo krótka. Joab stawił czoła armii izraelskiej zwolenników Absaloma, który sam poległ w bitwie. W rezultacie rozlicznych pertraktacji Dawid powrócił do Jerozolimy. Jednak wydarzenia związane z jego powrotem ponownie ożywiły napięcia pomiędzy Izraelitami i Judejczykami. Beniaminita Szeba, syn Bikriego, wzniecił bunt, ogłaszając niezależność Izraela względem Dawida. Wyeliminowawszy swego rywala Amasę, który stanął właśnie na czele armii, Joab ruszył w pościg za przywódcą buntu, który wydany przez mieszkańców Abel-Bet- Maaka dokąd był się schronił, został następnie zgładzony. Po śmierci Amnona i Absaloma, czwarty syn Dawida, Adoniasz, mógł się uważać za przypuszczalnego dziedzica tronu Dawidowego, mając za sobą oddanych Dawidowi ludzi - generała Joaba oraz kapłana Abiatara (2 Sm 3, 4; 1 Krl 1, 5-7). Adoniasz odsunął jednak od siebie kapłana Sadoka, proroka Natana, oraz przywódcę osobistej gwardii Dawida, Benajasza. Ugrupowanie to popierało zamiary najmłodszego syna Dawidowego, Salomona zrodzonego z Batszeby, wstawiając się za nim przed sędziwym już królem. Salomon został koronowany jeszcze za życia swojego ojca, który wkrótce potem zmarł ( 1 Krl 1-2, 10). W wirze owych zewnętrznych podbojów i wewnętrznych rywalizacji, Dawid rozpoczął proces organizowania administracji, co wiązało się z dokonaniem spisu ludności w celu zaprowadzenie ściągania podatków (cf. 2 Sm 24, 1-9). Planował też rozpoczęcie budowy królewskiej świątyni w Jerozolimie (2 Sm 7). Oba te projekty napotkały na dosyć mocny sprzeciw wewnętrzny i zostały zrealizowane dopiero pod rządami jego następcy Salomona. System zarządzania domami Izraela i Judy pozostał prawdopodobnie bardzo zbliżony do systemu, wedle którego sprawował władzę Saul. Finanse królewskie zasilane były wyłącznie z dwóch źródeł : zewnętrznego jakim były łupy wzięte na nieprzyjacielu, oraz wewnętrznego, które stanowiły bogactwa wyprodukowane w dobrach koronnych, jak sie wydaje znacznych i dobrze zarządzanych (1 Krn 27, 25-31). W tradycji biblijnej przechowało się wiele list głównych ministrów i doradców Dawida, a pomiędzy nimi dowódcy armii, dowódcy gwardii osobistej, kapłanów Jerozolimy, skryby królewskiego oraz królewskiego herolda. Dawid decydował osobiście i jak się wydaje, zachował dla siebie pewne działy, jak np. sprawiedliwości ( 2 Sm 8, 15) : przy zachowaniu tradycji wydawania wyroków przez władze lokalne, od tamtej pory zaistniała możliwość odwoływania się do króla (2 Sm 14, 15). Pominąwszy sprawy sukcesji, okres panowania Dawida wygląda na wyjątkowo udany. W chwili śmierci król przewodził prawdziwemu imperium znajdującemu się w pełnej ekspansji ekonomicznej. Sukces ów tłumaczy fakt, iż w późniejszych czasach postać Dawida została wyidealizowana, a okres jego panowania uważano za Złoty Wiek Izraela. Tymczasem owo imperium było kruche i jego skonsolidowanie stało się pierwszym zadaniem Dawidowego następcy. III. — Salomon i administracja (c. 971-970-931) Natychmiast po śmierci Dawida Salomon rozpoczął proces umacniania swojej władzy, zarówno wewnętrznej jak zewnętrznej. Wewnątrz państwa, nowy król nie zawahał sie zlikwidować przywódców opozycji, to znaczy zwolenników swojego przyrodniego brata Adoniasza (1 Krl 2, 12-46). Jeśli chodzi o sprawy zewnętrzne, najprawdopodobniej faraon Siamon wykorzystał moment śmierci Dawida, aby zorganizować wyprawę do Palestyny, w czasie której podbił i zburzył Gezer. Ponieważ faraon najwyraźniej zdał sobie sprawę, że jego armia nie będzie w stanie pokonać armii Salomona, wyprawa zakończyła się kompromisem, rodzajem przymierza na równorzędnych prawach: faraon oddał Salomonowi jedną ze swych córek za małżonkę, co było nie do pomyślenia w dawnej tradycji egipskiej, zaś miasto Gezer stało się jej posagiem (1 Krl 3 1). W zamian za to Salomon najprawdopodobniej zobowiązał się nie atakować pentapolii filistyńskiej. Poza tym odnowił przymierze z Hiramem, królem Tyru (1 Krl 5, 15-32) i rozwinął wymianę handlową z tym krajem (infra). Chociaż historyczność tego faktu była dyskutowana, zważywszy na trudności chronologii południowo-arabskiej, istnieją podstawy, aby sądzić, że Salomon nawiązał stosunki z królestwem Saby (1 Krl 10, 1-10), wielkim producentem aromatów, handel którymi mógł cieszyć się uznaniem króla Jerozolimy. Tak więc, przynajmniej w początkowym okresie swojego panowania, Salomon potrafił czerpać korzyści z potęgi militarnej przekazanej mu przez ojca, dając się poznać jako przywódca potęgi politycznej dominującej w południowym Lewancie. Rozwiązawszy w ten sposób główne problemy polityki wewnętrznej i zawnętrznej, Salomon mógł poświęcić się swojemu głównemu dziełu: organizacji oraz administracji imperium, dziełu które pozyskało mu przydomek „mądrego” (j>K>m), to znaczy zręcznego polityka i dobrego administratora (1 Krl 3, 7-13. 28; 5, 9nn. ; 10, 6nn). 1. Rząd centralny. — Na wzór Dawida, Salomon otoczył się wysokimi urzędnikami i doradcami, którzy utworzyli rodzaj królewskiego gabinetu. Ich lista, przytoczona w 1 Krl 4, 1-6, świadczy o ciągłości tej administracji w stosunku do administracji Dawida, a także o quasi dziedzicznym charakterze głównych funkcji : kapłana, sekretarza, herolda, dowódcy armii. Równocześnie powstały nowe funkcje administracyjne : zarządcy pałacu, przywódcy prefektów oraz kierownika robót przymusowych. W gabinecie tym wyraźnie pierwszoplanową rolę odgrywali członkowie rodziny proroka Natana, jako nagroda za jego udział w dojściu Salomona do władzy. 2. Okręgi administracyjne. — Terytorium, uznane za przynależne do Izraela, w którego skład wchodziły miasta kananejskie prawdopodobnie zagarnięte w okresie panowania Dawida, zostało podzielone na dwanaście okręgów, z których każda posiadał swojego prefekta (n#x'B), mianowanego przez Salomona. Częściowo zniszczona lista, przytoczona w 1 Krl 4, 8-19, pozwala na odtworzenie owego podziału administracyjnego. 3. Finanse. — Każdy z okręgów miał za zadanie przez jeden miesiąc w roku łożyć na pełne utrzymanie dworu królewskiego (1 Krl 4, 7), co było dość trudnym zadaniem, ze względu na rozrost królewskiego haremu, liczbę wysokich urzędników oraz królewskie rydwany i konie. Ten regularny system zaopatrzenia nie wykluczał innych wpływów pochodzących z dóbr królewskich, którymi gospodarował „zarządca pałacu”. Z braku łupów wojennych, jak to miało miejsce w czasach Dawida, skarbiec królewski zasilały poza tym dary i daniny pochodzące z różnych państw wasalskich. Poza tym król sprawował kontrolę nad wielkim handlem międzynarodowym, będącym niebagatelnym źródłem dochodów : - handlem odbywającym się za pośrednictwem karawan przemierzających pustynię, czyli handlem kadzidłem oraz aromatami ( 1 Krl 10, 1 - 13) ; - handlem dalekomorskim, sięgającym aż po kraj Ofiru, w celu sprowadzania tropikalnych produktów i zwierząt, a także złota, dzięki ekspedycjom organizowanym wspólnie z Fenicjanami, znajdującymi się wówczas w okresie pełnej ekspansji kolonialnej (1 Krl 9, 26-28 ; 10, 11-22) ; - handlem z Fenicją, obejmującym produkty rolne (zboże, oliwa) w zamian za co otrzymywano drewno budowlane (cedry, cyprysy) oraz pomoc techniczną ( 1 Krl 5, 24-25). 4. Armia. — Pomimo zasadniczo pokojowego charakteru polityki państwowej uprawianej przez Salomona, troszczył się on jednak o modernizację swojej armii i zadanie to powierzył dawnemu dowódcy osobistej gwardii Dawida, Benejaszowi (1 Krl 4, 4). Prawdopodobnie poza utrzymaniem owej straży, główny wysiłek skierowany został na modernizację wozów bojowych (1 Krl 10, 26-29). 5. Roboty publiczne. — Obok wznoszenia warowni o przeznaczeniu obronnym, Salomon przedsięwziął budowę innych ważnych obiektów, głównie w stolicy, którymi były : świątynia, pałac królewski, millo oraz mur okalający miasto (1 Krl 9, 15). Były to wielkie inwestycje których realizacja wymagała dłuższego czasu : siedem lat trwała budowa świątyni, trzynaście pałacu królewskiego, co pociągnęło za sobą znaczące konsekwencje ekonomiczne i społeczne. Tej miary prace można było przedsięwziąć wyłącznie przy technicznej i materialnej pomocy Fenicjan, którzy dostarczali inżynierów oraz kwalifikowanych robotników, jak również sporej części surowca (drewno budowlane i złoto). Ilość materiałów sprowadzanych z Fenicji stała się tak znaczna, że chcąc zrównoważyć tę wymianę, Salomon odstąpił królowi Tyru kraj Kabulu, w którego skład prawdopodobnie wchodziła cała równina Akko (1 Krl 9, 10nn). Skądinąd owe prace na dużą skalę przyczyniły się do rozwoju przemysłu metalurgicznego w dolinie Jordanu. ( 1 Krl 7, 46n). Przede wszystkim jednak tej miary budowy wymagały licznej siły roboczej, zarówno w stolicy i głównych miastach, jak i w Libanie (1 Krl 5, 28), siły roboczej którą można było uzyskać wyłącznie dzięki pracom przymusowym. Pomimo zapisu 1 Krl 9, 22 były one nakładane nie tylko na dawne populacje kananejskie, ale również na Izrael (1 Krl 5, 27). Łatwo sobie wybrazić, że ów rozwój instytucji prac przymusowych stał się bardzo niepopularny, wywołując liczne bunty, szczególnie w „domu Józefa”, który powstał pod przywództwem kierującego tymi robotami, Jeroboama, syna Nebata. Bunt ów został stłumiony, a Jeroboam schronił się w Egipcie u faraona Szeszonka I, założyciela XXII dynastii, który przyjmował wszystkich przeciwników reżimu Salomona (1 Krl 11). Nieprzyjazna postawa Egiptu od strony południowego zachodu i powstanie potężnego królestwa aramejskiego w Damaszku na północnym wschodzie (1 Krl 11, 23-25), prawdopodobnie położyły cień na ostatnie lata panowania Salomona. Trudno sporządzić rozsądny bilans powodzeń i niepowodzeń zjednoczonego królestwa, od czasu panowania Saula do rządów Salomona. W przeciągu wieku (c. 1030-931) los ludu izraelskiego uległ znacznej przemianie. Rody Judy zostały zjednoczone i przyłączone, pod rządami tego samego króla, do plemion wchodzących w skład konfederacji izraelskiej do której dołączono również liczne miasta-państwa kananejskie. Nawet jeśli owe rozliczne populacje różniły się znacznie z powodu swoich struktur społecznych, kultur i języków (hebrajski jakim porozumiewano się na północy królestwa różnił się od hebrajskiego używanego na południu, natomiast bardzo był zbliżony do języka fenickiego), po trwającym wiek zjednoczeniu naznaczyła je świadomość pewnego wspólnego przeznaczenia oraz nostalgia za utraconą jednością. Zjednoczenie dokonało się wokoł osoby króla a monarchia stało się instytucją stałą i uznawaną. Nawet jeśli wybór następcy nie odbywa się bez pewnych komplikacji, przyjęto zasadę dynastii : aż do zburzenia miasta w roku 587, królem w Jerozolimie zostawał niezmiennie „syn Dawida”. Co więcej król, przede wszystkim zaś Salomon, tworząc zespół urzędników (lewitów) oddanych bez reszty służbie państwowej, przekształcił królestwo w zorganizowane państwo, posiadające swoją strukturę oraz administrację. Aby wykształcić owych urzędników, nauczyć ich czytać, pisać, rachować, zarządzać magazynem, rozdzielać racje, pobierać podatki..., Salomon najprawdopodobniej otworzył szkoły w Jerozolimie oraz w stolicach okręgów. Mimo nielicznych świadectw epigraficznych, w owej epoce niewątpliwie nastąpił rozwój literatury hebrajskiej, która obrała sobie za cel podkreślanie wagi narodowych tradycji oraz osoby króla (cf. źródło „jahwistyczne” Pięcioksięgu i historia dojścia Dawida do tronu). Dla potrzeb nauczania literatura owa nie wahała się sięgnąć do „mądrości” międzynarodowej, szczególnie egipskiej (cf. Prz 22, 17-23, 14). Owa struktura państwowa rozchwiała tradycyjną strukturę społeczną : rodzinę, ród, plemię. Lud hebrajski przeszedł drogę od konfederacji mniej lub bardziej niezależnych jednostek plemiennych lub rodowych, do zespołu okręgów podlegających scentralizowanemu państwu wokół stolicy Jerozolimy, opartemu na dwóch instytucjach - armii oraz pracach przymusowych - które spowodowały przemieszanie się ludności, ogólnie dość źle przyjęte, jak o tym świadczą reakcje na spis ludności za panowania Dawida, później zaś za panowania Salomona bunty przeciw pracom przymusowym. Napięcia społeczne były tym żywsze, iż podsycała je pewna zazdrość jaką żywili Izraelici wobec Judejczyków. Istotnie, zarówno w administracji okręgów jak i w organizacji prac przymusowych oraz wyborze wysokich urzędników cywilnych i wojskowych, „dom Judy” najwyraźniej cieszył się względami, co było źródłem powszechnej urazy ze strony Izraelitów. Głęboka przemiana społeczeństwa hebrajskiego znajduje potwierdzenie w wykopaliskach archeologicznych. Podczas gdy na początku okresu Żelaza I ruiny pozostałe po Izraelitach to resztki wiosek składających się z niezależnych jednostek, „domów czteroizbowych”, a jedynymi budynkami o charakterze publicznym zdają się być miejsca kultowe, pozostałości archeologiczne z X wieku przed naszą erą świadczą o planowej budowie ufortyfikowanych miast posiadających kazamatowe mury, zamykane bramy, magazyny królewskie i budynki należące do osobistości publicznych (gubernatorów?). Ten rozwój miast wskazuje na dość znaczny wzrost demograficzny, zdaniem niektórych historyków ilość ludności mogła ulec podwojeniu w okresie od pierwszych lat rządów Saula, do końca panowania Salomona. Za czasów Dawida przywiązanie ludności do wiary w YHWH sprzyjało zjednoczeniu. Fakt iż król był gorącym wyznawcą YHWH niepomiernie ułatwił proces uznania jego władzy przez "starszych" Izraela. Dawid nie zaniedbał niczego aby zjednoczyć swoje dwa „domy” wokół tego samego bóstwa narodowego i trzeba tutaj podkreślić rolę, jaką w związku z tym odegrali kapłan Abiatar potomek Helego, jak również prorocy Gad oraz Natan. W tym samym celu Dawid przeniósł arkę do Jerozolimy i postanowił wybudować dla niej świątynię, która miała być godna wielkości nowego państwa i przyciągać rzesze pielgrzymów. Pomimo budowy świątyni, prawdopodobnie nie bez pomocy kapłana Sadoka, owa polityka jedności religijnej została chyba trochę zaniedbana za czasów Salomona. Wszystko na to wskazuje, że zarówno w Jerozolimie jak i w dawnych miastach kananejskich oficjalny kult przyswoił sobie część tradycyjnych obrzędów kananejskich. Co więcej, kosmopolityczny charakter dworu Salomona sprzyjał wprowadzaniu obcych kultów, a nawet wznoszeniu świątyń poświęconych obcym bóstwom : Kemoszowi, bogowi Moabitów, Milkomowi, bogowi Ammonitów, Asztarte, bogini Sydończyków (1 Krl 11, 1-8). Tego rodzaju praktyki musiały wzbudzić pewne niezadowolenie pośród Izraelitów przywiązanych do religii ojców, i sprawić, iż prorocy sprzyjali przeciwnikom reżimu Salomona (cf. 1 Krl 11, 29-39). ROZDZIAL IV DWA KRÓLESTWA : IZRAEL I JUDA (c. 931 - 722) I. — Rozdarcie i niepewność (c. 931 - 881) Po śmierci Salomona jego syn Roboam, mający lat 41, udał się do Sychem by dać sie tam ogłosić królem Izraela przez zgromadzenie ludu. Korzystając z sytuacji, zgromadzenie owo zażądało zmniejszenia obciążeń (robót przymusowych oraz podatków), czego Roboam w brutalny sposób odmówił. Wówczas zgromadzenie proklamowało niezależność Izraela od dynastii Dawidowej : „Nie będzie dziedzictwa z synem Jessego ! Do namiotów Izraelu !” (1 Krl 12, 16), i ukamienowało nadzorcę robót przysłanego przez Roboama. Wobec takiego buntu Roboam uciekł do Jerozolimy, zgromadzenie natomiast zawezwało Jeroboama, syna Nebata, ukrywającego się w Egipcie i okrzyknęło go królem Izraela (1 Krl 12, 20). Roboam, zostawszy królem Judy, zdał sobie sprawę z bezużyteczności podejmowania jakiejkolwiek akcji zbrojnej w celu ujarzmienia buntowników, tym bardziej iż coraz wyraźniej rysowała się groźba wyprawy wojskowej przygotowywanej przeciw niemu przez Egipt (infra). Odtąd Jerozolima stała się stolicą wyłącznie królestwa Judy składającego się z „domu Judy” oraz plemienia lub okręgu Beniamina. Związek Beniamina z Judą tłumaczyć można bliskością Jerozolimy oraz tradycyjną wrogością wobec Efraimitów. Ze swej strony Jeroboam pierwotnie ustanowił swoją stolicę w Sychem, w samym sercu „domu Izraela”, wkrótce jednak wobec zagrożenia egipskiego, musiał się schronić w Zajordanii, w Penuel. Chcąc odciągnąć swoich poddanych od religijnych wpływów świątyni jerozolimskiej, Jeroboam pośpiesznie założył świątynie królewskie na północy oraz na południu swojego królestwa, w Dan i w Betel (1 Krl 12, 26-33). W piątym roku rządów Roboama (c. 926) faraon Szeszonk I wykorzystał podział królestwa Salomona, aby ponownie ugruntować swoją władzę nad Palestyną. Armia jego ruszyła drogą znaną z inskrypcji egipskich : „ Gaza, Gezer, Rubute, Ajjalon, Kiriataim, Bet-Choron, Gibeon...” Na widok nadciagającej armii egipskiej Roboam wolał się poddać i zapłacić wysoki haracz pochodzący ze skarbców świątynnego oraz królewskiego ( 1 Krl 14, 26). Armia egipska zwróciła się wówczas przeciw królestwu Izraela : „ Zemaraim, (Go)fna.... (Sychem)..., (Ti)rsa, Migdal, Adam, Sukkot, Kadesz-Penuel..” W ten sposób, zburzywszy Sychem, Szeszonk ruszył w kierunku Wadi Far‘ah, przekroczył Jordan przy brodzie Damieh i dotarł do Penuel gdzie schronił się Jeroboam. Następnie udał się w stronę górnego biegu Jordanu aż do Bet- Szean i powrócił przez dolinę Jizreel, Megiddo oraz równinę Szaron. W tym czasie jeden oddział burzył fortece w Negebie. Owa wyprawa egipska spowodowała zatem zniszczenie większości miast Palestyny, za wyjątkiem tych które znajdowały się w samym środku domu Judy. Badania archeologiczne potwierdzają owe masowe spustoszenia do jakich doszło pod koniec X wieku. Ponieważ serce królestwa Judy pozostało nienaruszone, Roboam postanowił je umocnić (2 Krn 11, 6-12). Korzystając zatem z osłabienia królestwa izraelskiego po egipskiej wyprawie, zaatakował Jeroboama. Wojna ta trwała jeszcze po śmierci Roboama, za panowania jego syna Abijasza albo Abijjama (c. 914-912) oraz jego wnuka Asy (c. 912-871). Po wyprawie Szeszonka Jeroboam osiadł w Tirsa, około 10 km na północno-północny wschód od Sychem. Prawdopodobnie nie najgorzej stawiał opór zaborczym zapędom Roboama, jednak syn tego ostatniego, Abijasz, który osiągnął już pewne doświadczenie jeszcze za życia swego ojca, (2 Krn 11, 22), pobił go w bitwie pod Semaraim i zajął południową część góry Efraima : Betel, Jeszanę, Efron (2 Krn 13, 18-19). Klęska ta ożywiła wewnętrzną opozycję, szczególnie ze strony proroka Ahijasza z Szilo ( 1 Krl 14, 1- 20). Wkrótce zaś po śmierci Jeroboama (c. 910) syn jego Nadab został obalony przez jedno z konspirujących ugrupowań, w czasie gdy oblegal filistyńskie miasto Gibbeton ( 1 Krl 15, 27). Basza z domu Issachara został ogłoszony królem Izraela w Tirsa (c. 909-886 ; 1 Krl 15, 27. 33). Podjął dalszą wojnę z Judą i ufortyfikował miasto Rama, 8 km na północ od Jerozolimy, aby zablokować północną drogę prowadzącą do judzkiej stolicy. Król Judy, Asa, zwrócił się wówczas o pomoc do króla aramejskiego z Damaszku, Bar-Hadada, syna Tabrimona. W zamian za wysoką sumę wypłaconą w złocie i w srebrze ten ostatni złamał swoje przymierze z Izraelem i zaatakował górną dolinę Jordanu : Ijjon, Dan, Abel-Bet-Maaka oraz krainę Neftalego. Aby stawić mu czoło, Baasza opuścił pośpiesznie Rama, które Asa kazał zburzyć umacniając fortece beniaminickie Geba i Mispa (1 Krl 15, 16-22). Klęska Baszy pobudziła jeszcze wewnętrzną opozycję, szczególniej ze strony proroka Jehu, syna Chananiego ( 1 Krl 16, 1-7). Wkrótce zaś po śmierci Baszy jego syn Ela (c. 886-885) został obalony przez spisek pod kierunkiem jednego z własnych oficerów, „Zimriego, dowodzącego połową wozów bojowych”. Zgładziwszy wszystkich potomków Baszy, Zimri został ogłoszony w Tirsa królem Izraela, jednak armia, ponownie oblegająca Gibbeton nie uznała tego zamachu stanu, i pod komendą generała Omriego, przystąpiła do oblężenia Tirsa. Pałac królewski został spalony i Zimri poległ podczas ataku (c.885). Po czteroletniej wojnie domowej i śmierci swojego rywala Tibni syna Ginata, Omri został w Tirsa okrzyknięty królem całego Izraela. II. — Dynastia Omriego (c. 881 - 841) Omri usiłował zapewnić swojemu królestwu stabilność i pokój. Ponieważ pałac królewski w Tirsa został zburzony, założył nową stolicę, Samarię, dwanaście kilometrów na północny zachód od Sychem. Wybór ów wskazywał na wolę odnowy i pragnienie zbliżenia z Fenicją, które to zbliżenie zostało przypieczętowane ślubem syna Omriego, Achaba z córką Etbaala, króla Tyru, Izebel ( 1 Krl 16, 31). Związek ten tym bardziej był konieczny, iż nadciągało nowe zagrożenie od strony Asyrii : wyprawa asyryjska dotarła do Morza Śródziemnego i miasta Tyr, Sydon, Byblos i Arwad musiały złożyć haracz Assurnacyrpalowi II. Według inskrypcji na steli Meszy, króla Moabu, Omri podporządkował sobie kraj Moab, który złożył mu haracz (linie 4-8). Zakończył natomiast wojnę z królestwem Judy. Co prawda pod koniec długiego panowania Asy królestwo judzkie było osłabione pod względem militarnym i wojskowym z powodu wojen oraz haraczu składanego Aramejczykom i nie stanowiło już poważnego zagrożenia dla królestwa izraelskiego. Po śmierci Omriego jego syn Achab kontynuował politykę ojca (c. 874-853). Pod wpływem żony Achaba Izebel stosunki fenicko-izraelskie rozwijały się zarówno pod względem politycznym, jak też ekonomicznym i kulturalnym. Król Moabu, kraju bogatego w trzody, „spłacał należność królowi Izraela” w jagniętach i wełnistych baranach (2 Krl 3, 4). Zbliżenie z królestwem Judy przypieczętowano przymierzem : Atalia, córka Achaba poślubiła Jorama, syna Jozafata (2 Krl 8, 18. 26). Owa polityka ugodowa miała na celu zapobiegać zagrożeniu asyryjskiemu, rysującemu się coraz bardziej wyraziście. W roku 853 Salmanassar III zaatakował koalicję większości państw Syro-Palestyny, w którą byli szczególnie zaangażowani Irhuleni z Chamat, Hadadidri (= Hadadezer) z Damaszku oraz Achab z Izraela ; ten ostatni przewodził największemu oddziałowi wozów (2000 !). Bitwa pod Karkar na dziesięć lat powstrzymała pochód Asyryjczków. Według tradycji biblijnej Achab poległ wkrótce potem gwałtowną śmiercią w Ramot-Gilead (1 Krl 22, 1-38) walcząc przeciw Aramejczykom, jednak owa opowieść odnosiła się pierwotnie do syna Achaba, Jorama (infra). W rzeczywistości Achab zmarł najprawdopodobniej śmiercią naturalną w Samarii, wkrótce po bitwie pod Karkar (1 Krl 21, 29 ; 22, 40). Chociaż w relacji biblijnej mocno się zaznaczył wpływ zwolenników Jehu, przeciwników potomków Achaba, jednak dwa razy nawiązuje ona do wielkich robót jakie wówczas przeprowadzono (1 Krl 16, 34 ; 22, 39). Wykopaliska archeologiczne w Samarii, Megiddo i Chasor zdają się potwier- dzać znaczenie i jakość budowli wzniesionych w tamtym okresie. Jednakże ekonomiczny dobrobyt niósł ze sobą pewne ryzyko utraty izraelskiej tożsamości narodowej. Pod wpływem Izebel, która pragnęła posiadać własną świątynię Baala w Samarii (1 Krl 16, 32), kult Baala zaczął się szerzyć się i najwyraźniej zagrażać jedności religijnej skupiającej Izrael wokół kultu YHWH. Co więcej, wszystko na to wskazuje, iż Izebel nie zawsze była zbyt uczciwa w wyborze środków mających doprowadzić ją do upatrzonego celu (1 Krl 21). Owe dwie tendencje rysujace się na królewskim dworze głęboko wstrząsały przywiązanymi do tradycji Izraelitami, których rzecznikiem stał się prorok Eliasz. Po śmierci Achaba rządy jego syna Ochozjasza trwały bardzo krótko (c. 853-852). Zmarł na skutek niefortunnego upadku, jaki się mu przydarzył na terenie pałacu (2 Krl 1, 2- 17). Król Moabu, Mesza, skorzystał z unieruchomienia Ochozjasza aby wzniecić bunt, podobnie jak i Aramejczycy którzy zawładnęli wówczas Ramot-Gilead. Po bezdzietnej śmierci Ochozjasza, na tron wstąpił jego brat Joram. Opierając się na przymierzu z Judą usiłował on przywrócić uprzedni stan na przeciwległym brzegu Jordanu. Najpierw zamierzał rozwiązać problem moabicki organizując wspólną wyprawę. Oprócz Izraela udział w niej wzięli Juda i jeden oddział edomicki. Wyprawa ta miała obejść stanowiska obronne Moabu od południowej strony Morza Martwego. Po uciążliwym przejściu przez pustynię i pierwszych odniesionych zwycięstwach, sytuacja odwróciła się w Kir-Chareszet na korzyść Meszy, który nie zawahał się poświęcić własnego syna aby rozpalić energię swojej armii. Końcowa klęska wspólnej wyprawy znajduje wyraźne potwierdzenie na steli Meszy, prawdopodobnie wyrytej pod koniec jego panowania (c. 810) : król Moabu zajął nawet, nieco później, przy niewykluczonej pomocy Chazaela (infra), miasta Gada i Rubena na północ od Arnonu aż po Medebę i górę Nebo. Następnie Joram próbował stawić czoła zagrożeniu aramejskiemu i przy pomocy króla Judy Ochozjasza usiłował odbić Ramot-Gilead oddziałom aramejskim Chazaela (2 Krl 8, 25-29). Joram został ranny od strzały i w tym stanie przewieziony do Jizreel gdzie dołączył do niego Ochozjasz. Generał Jorama, Jehu, skorzystał z tego czasowego osłabienia, aby dobić króla Izraela, zamordować Ochozjasza, króla Judy i zgładzić Izebel wraz ze wszystkimi członkami rodziny królewskiej, znajdującymi się w Jizreel i w Samarii (2 Krl 9, 14-10, 17). Wojskowy zamach stanu Jehu w roku 841 wyznaczył kres dynastii Omriego na tronie Izraela, która miała przetrwać jeszcze przez lat siedem w Jerozolimie, w osobie Atalii. Długie rządy Asy, króla Judy (c. 912-871) były po części równoległe z rządami Omriego (c. 885-853). Początki tego panowania były obiecujące - przeprowadzone zostały reformy religijna i wojskowa, po której nastąpiło zwycięstwo nad armią egipską, w kraju zaś zapanowało pewne ożywienie gospodarcze (2 Krn 14, 1-15, 18 ; 1 Krl 15, 11-15), jednakże schyłek rządów Asy naznaczyły wojna z Izraelitami, zwrócenie się o pomoc do Bar-Hadada z Damaszku (supra) i pewna wewnętrzna opozycja, do wzmocnienia której przyczyniła się jeszcze choroba króla. Syn jego Jozafat (c. 871-846) kontynuował rozpoczęte reformy religijne, wojskowe i administracyjne reorganizując wymiar sprawiedliwości oraz nauczanie w miastach Judy (2 Krn 17). W polityce zagranicznej dążył do przymierza z Izraelem : syn jego Joram poślubił Atalię, córkę Achaba. Reformy oraz zawarte przymierze przywróciły dobrobyt w kraju. Podczas gdy Izrael sprawował protektorat nad Moabem, Juda pobierała haracz od Filistei i Edomu, oraz kontrolowała handel złotem pochodzącym z kraju Ofiru ( 1 Krl 22, 48n). Koniec panowania Jozafata naznaczyło niepowodzenie wyprawy przeciw Moabowi (supra). Pod rządami jego syna Jorama (c. 848-846-841) zbuntowali się Edomici, a także Libna oraz kraj filistyński. Edom i Filistea odzyskały niepodległość. Po śmierci Jorama syn jego Ochozjasz panował tylko przez parę miesięcy : dołączywszy się do Joramowej kampanii prowadzonej przez Izrael przeciw Ramot- Gilead, zginął w zamachu stanu zorganizowanym przez Jehu (841) (supra oraz stela aramejska z Tel Dan). III. — Dynastia Jehu (c. 841 - 749) Zamach stanu przeprowadzony przez Jehu, usuwający królów Izraela i Judy, spowodował poważne pęknięcie polityczne i kulturalne w historii Izraela. Ów przewrót zatrzymał proces modernizacji rozpoczęty przez dynastię Omriego, proces który nierzadko polegał na „kanaanizacji”. Zamach stanu Jehu znajdywał oparcie w środowiskach tradycjonalistycznych, których dwaj przywódcy, Elizeusz i Jonadab syn Rekaba, najprawdopodobniej aktywnie uczestniczyli w tej rewolucji (2 Krl 9, 1-10 ; 10, 15nn) . Mordując kapłanów i burząc świątynie „Jehu usunął Baala z Izraela” (2 Krl 10, 28). Owa orientacja religijna tłumaczy fakt, iż kręgi prorockie, głównie zaś Elizeusz, podtrzymywały politykę Jehu oraz jego następców Joachaza i Joasza. Jehu bardzo potrzebował wsparcia z wewnątrz, ponieważ jego polityka zewnętrzna była katastrofalna. Od roku 841 król Asyrii Salmanassar III atakował Chazaela z Damaszku i oblegał jego stolicę, nie mogąc jednakże jej zdobyć. Udał się następnie do Baaliraszi (prawdopodobnie Rosz Hanikra), gdzie królowie Tyru i Sydonu, a także Jehu, złożyli mu haracz (scena ta jest przedstawiona na czarnym obelisku Salmanassara III). Pomimo kolejnej próby w roku 838 Salmanassarowi III nie udało się podporządkować sobie Damaszku i jego armia wkrótce musiała podążyć w inne strony, ustępując placu Chazaelowi. Ten zaś zwrócił się przeciw Jehu i pobił Izraelitow „na całej granicy Izraela, od Jordanu w kierunku wschodnim, cały kraj Gilead, kraj Gadytów, Rubenitów i Manassytów, od Aroer nad rzeką Arnon, Gilead i Baszan” (2 Krl 10, 32n). Sytuacja ta ulegla jeszcze pogorszeniu pod rządami następcy tronu później zaś sukcesora Jehu, jego syna Joachaza (c. 819-814-803). Izrael stał się krajem podległym Damaszkowi: „pozostawiono Joachazowi zaledwie 50 jeźdźców pod bronią, 10 wozów i 10 000 piechurów” (2 Krl 13, 7). Właśnie z tym trudnym okresem należy wiązać niektóre opowiadania należące do cyklu Elizeusza, szczególnie zaś wtargnięcie band aramejskich i uzdrowienie generała aramejskiego Naamana (2 Krl 5-6). Aramejczycy, panowie Izraela, założyli bazary w Samarii i przeszli przez kraj aby zaatakować Gat i Jerozolimę (2 Krl 12, 18). Przez cały ten czas królestwo Judy również doznawało poważnych wstrząsów. Na wieść o zamachu stanu Jehu, królowa matka Atalia, córka Achaba i Izebel, przejęła władzę aby przeszkodzić rozprzestrzenianiu się rewolucji religijnej i nacjonalistycznej w królestwie Judy. Regencja jej trwała sześć lat (841-835), w czasie których Atalia kontynuowała politykę Jozafata i Achaba : przymierze z Fenicją i otwarcie na obce kulty, w szczegolności na kult Baala. W roku 835 kapłan ze świątyni YHWH, Jojada, którego żona, siostra zmarłego króla, miała możność wychowywać jednego z jego synów, Joasza, syna Ochozjasza, postanowił położyć kres reżimowi Atalii. Przy pomocy gwardii królewskiej kazał ogłosić młodego Joasza królem oraz zabić Atalię. Podobnie jak Jehu, zburzył on świątynię Baala, zgładziwszy jej kapłana, Mattana. Długotrwałe panowanie Joasza (c. 841-835-802) rozpoczęło się od licznych reform religijnych i administracyjnych podporządkowujących królestwo wpływom kapłanów, szczególnie zaś Jojady (2 Krl 12, 5n). Około roku 819 Joasz zadecydował osobiście przejąć kontrolę nad administracją i zaradzić pewnym nieporządkom zaistniałym z powodu zaniedbań kapłanów. Koniec panowania zaznaczył się wzrostem wewnętrznej opozycji ze strony środowisk kapłańskich : aby ją stłumić Joasz nie zawahał się skazać na śmierć arcykapłana Zachariasza, syna Jojady. Ponieważ na domiar złego armia aramejska zdobywszy Gat zmierzała w kierunku Jerozolimy, Joasz zdecydował się zapłacić haracz co jeszcze bardziej zaostrzyło opozycję części jego ministrów, którzy ostatecznie go zamordowali ( 2 Krl 12, 18-22). Nacisk aramejski na oba państwa zakończył się wraz z interwencją asyryjską Adadnirariego III na północnej granicy królestwa Damaszku. Prawdopodbnie dla tej przyczyny Aramejczycy zaniechali oblężenia Samarii (2 Krl 6, 24nn). W wyniku dotarcia wyprawy Adadanirariego III aż do wybrzeża śródziemnomorskiego, zwyciężony król Damaszku zmuszony był zapłacić bardzo wysoki haracz, podczas gdy suma przekazana przez „Ya-a-su Samarytanina” była chyba mniej wygórowana. Od tego momentu Joasz z Izraela mógł ponowić ofensywę przeciw armii aramejskiej i uwolnić tereny Izraela po zachodniej stronie Jordanu. Pobił nawet Bar-Hadada II, syna Chazaela w Afek, prawdopodobnie w dolinie Jizreel (2 Krl 13, 14-25). Po tym zwycięstwie Bar-Hadad II pogodził się z Joaszem izraelskim ( 1 Krl 10, 31-34). Odnowa państwa izraelskiego wzbudziła niechęć Amazjasza, króla Judy (c. 804-802-776). Przepędziwszy morderców swego ojca, odniósł zwycięstwo nad Edomem, w bitwie stoczonej w Dolinie Soli, i zagarnął Selę, której nadał nazwę Jokteel (2 Krl 14, 7; 2 Krn 25, 11nn). Podbój ów był dla niego zachętą do wyzwania Joasza izraelskiego : Judejczycy zostali pokonani w Bet-Szemesz, zaś Amazjasza uwięziono. Izraelici opanowali Jerozolimę, zburzyli jej mury i unieśli ze sobą skarbiec świątynny oraz królewski, a także wzięli zakładników. Juda stała się lennikiem Izraela aż do końca panowania Jeroboama II. Po śmierci Joasza izraelskiego na tron wstąpił jego syn Jeroboam i przez lat czterdzieści nacechowanych pomyślnością ekonomiczną, sprawował swoje rządy (c. 790-750). Sukces Jeroboama II przypomina sukces Dawida. Sprawował on władzę nad Syro-Palestyną od Wejścia do Chamat po zatokę Akaba (2 Krl 14, 25, 28), kontrolując szlak karawan pomiędzy Gazą i Elatem, jak na to wydają się wskazywać inskrypcje z Kuntillet-Adżrud (pomiędzy Kadesz- Barnea i Elatem). Podobnie jak Dawid oraz Salomon, Jeroboam II zapewnił swojemu królestwu pomyślność ekonomiczną dzięki przymierzu z Fenicjanami, szczególnie z królem Tyru (Milkiramem ?). Jak Dawid, zreformował on swoją administrację przeprowadzając spis (1 Krn 5, 17). Wszystko na to wskazuje, że potrzeby administracji spowodowały rozwój w posługiwaniu się pismem i świadectwa epigraficzne stały się bardziej liczne : ostrakony z Samarii, pieczęcie wysokich urzędników (na przykład pieczęć „Szemy ministra Jeroboama”), ćwiczenia szkolne z Kuntillet-Adżrud. Jest to zgodne z tradycją biblijną pierwszych spisanych zbiorów wyroczni prorockich (Amos i Ozeasz). Potwierdzając znaczny wzrost ekonomiczny, który odsłaniają wykopaliska archeologiczne, wyrocznie świadczą o przepaści, jaka zaistniała pomiędzy klasą społeczną żyjącą w luksusie a większością ludności chłopskiej częstokroć wykorzystywaną. Dlatego też pod koniec swojego panowania i pomimo poparcia jakiego udzielał religii jahwistycznej oraz kultowi w świątyniach (cf. Am 7, 10 „Amazyah, kapłan Bethel” i „Zekaryaw, kapłan Dor” na pieczęci), Jeroboam II napotkał na opór proroków, w szczególności proroka Amosa. Po śmierci Jeroboama II jego syn Zachariasz, panował przez sześć miesięcy po czym został zamordowany przez Szalluma (c. 750). Wraz z tym mordem, w królestwie Izraela rozpoczął się okres niepokojów wewnętrznych i zewnętrznych, które miały je doprowadzić do upadku. Po bitwie pod Bet-Szemesz protektorat Izraela miał możność zapewnić królestwu w Jerozolimie okres pokoju, sprzyjający wzrostowi demograficznemu i ekonomicznemu. Z chwilą śmierci Joasza izraelskiego, Amazjasz został prawdopodobnie uwolniony (c. 790), jednak w Jerozolimie spotkał się z bardzo złym przyjęciem, w związku z czym schronił się do twierdzy w Lakisz, pozostawiając zarząd państwem swojemu synowi Ozjaszowi (2 Krl 14, 17-21). Ko- regencja Ozjasza (=Azariasz) pospołu z ojcem zakończyła się zamordowaniem tego ostatniego w Lakisz (c. 776). Długotrwałe panowanie Ozjasza zaznaczyło się ożywieniem ekonomicznym i w dziedzinie wojskowości. Ozjasz rozwinął rolnictwo i hodowlę, dwie główne podstawy judzkiej ekonomii (2 Krn 26, 10). Prawdopodobnie za czasów jego panowania wprowadzenie nowego modelu prasy do oliwy pociągnęło za sobą wzrost produkcji i ułatwiło eksport do Fenicji i Egiptu. Ozjasz zreorganizował również armię przygotowując powszechną mobilizację i dostarczając broni z królewskich magazynów (2 Krn 26, 11nn). Odbudował mur okalający Jerozolimę i stworzył „specjalne machiny które ustawiano na wieżach oraz narożnikach, aby z nich wysyłać strzały i rzucać wielkie kamienie” (2 Krn 26, 15). Pod koniec jego panowania prorok Izajasz (2, 7) doskonale opisał wszystkie owe przedsięwzięcia : „Kraj pełen jest srebra i złota, jego skarby nie maja granic. Kraj pełen jest koni ; liczba jego wozów jest nieograniczona”. Ów dobrobyt pozwolił Ozjaszowi-Azariaszowi prowadzić aktywniejszą politykę zagraniczną w drugiej połowie swojego panowania : „Odbudował Elat i przywrócił go Judzie” (2 Krl 14, 22) ; „Wyruszył na wojnę z Filistynami i zburzył mury obronne Gat, Jabne, Aszdodu, następnie pobudował miasta w rejonie Aszdodu i u Filistynów” (2 Krn 26, 6). Rozciągnął również swój protektorat na Arabów na południu Filistei, aż po wejście do Egiptu i prawdopodobnie pobierał haracz od Ammonitów (2 Krn 26, 8 ; 27, 5). Pod koniec życia Ozjasz, który zapadł na rodzaj trądu został odsunięty od ceremonii liturgicznych w świątyni (2 Krl 15, 5 ; 2 Krn 26, 16-21) i powierzył administrację królestwa swemu synowi Jotamowi (‘al bet hammelek). Śmierć Ozjasza (c. 739) rozpoczęła okres niespokojny dla obu królestw hebrajskich. IV. — Wstrząsy i upadek Samarii (722). Panowanie Tiglat-Pilesera III, króla Asyrii (744-727) wyznacza początek polityki polegającej na systematycznym dokonywaniu podbojów terytorialnych, co miało doprowadzić do podporządkowania imperium asyryjskiemu wszystkich państw Syro-Palestyny. Ta nowa przesłanka w układzie międzynarodowym zdominowała na cały wiek politykę obu państw hebrajskich. Wobec zagrożenia asyryjskiego królestwo Izraela okazało się bardzo niestabilne. W czasie niecałych trzydziestu lat czterokrotnie zmieniało rządy, zaś w wyroczniach proroka Ozeasza częstokroć znajdujemy aluzje do braku stabilizacji w tamtym okresie (Oz 8, 4 ; 10, 3-4. 7). Po krótkim, bo trwającym miesiąc panowaniu Szalluma, w Samarii władzę objął Menachem (c. 750-741). Prawdopodobnie uczestniczył on w koalicji antyasyryjskiej rozbitej przez Tiglat-Pilesera III w latach 743-741 ; narzucony haracz był bardzo wysoki i Menachem ściągnął od każdego z dostojników nadzwyczajny podatek wynoszący 50 szekli (2 Krl 15, 20). Podatek ów sprawił, iż stracił na popularności zarówno sam Menachem jak i jego polityka. Również jego syn Pekachiasz, który z kolei objął rządy (741-740) wkrótce został zamordowany przez Pekacha, mającego oparcie w 50 żołnierzach z Gileadu. Traktując Menachema i Pekachiasza jako uzurpatorów, Pekach najprawdopodobniej obliczył lata własnego panowania w taki sposób, jakby ci dwaj nigdy nie istnieli (c.750-740- koniec 732). Wraz z królem Damaszku Resinem stał się jednym z twórców nowej koalicji anty-asyryjskiej, której zamiarem było zjednoczyć wszystkie państwa Syro-Palestyny. Ponieważ Jotam z Judy (c. 749-739-735/734) odmówił swojego udziału w koalicji, Resin i Pekach postanowili ruszyć na Jerozolimę, aby osadzić na jej tronie „syna Tabeela” sprzyjającego ich sprawie. Przedsięwzięcie to, nazywane wojną „syro-efraimiską” byłoby się powiodło, ponieważ królestwo Judy było wówczas osłabione z powodu śmierci Jotama, zaś Achaz jego syn miał zaledwie dwadzieścia lat (c. 735/734-719). Przy pomocy miast filistyńskich oraz Edomitów którzy zajęli Elat (2 Krl 16, 6) koalicjanci ruszyli aby oblegać Jerozolimę. Pomimo iż prorok Izajasz nawoływał do spokoju (Iz 7) Achaz uznawszy sytuację za beznadziejną (cf. 2 Krn 28, 5-7), zawezwał na pomoc Tiglata-Pilesera III (2 Krl 16, 7). Ten ostatni natychmiast nadciągnął. Zakończywszy kampanię w Filistei zaatakował przywódcę koalicji Resina z Damaszku, który zginął w czasie zdobywania jego stolicy w roku 732, natomiast Achaz i pozostali królowie Syro-Palestyny musieli składać daninę (2 Krl 16, 8nn, potwierdzone w rocznikach asyryjskich). Gilead, Galilea (Megiddo) i Szaron (Dor, być może od 734), stały się prowincjami asyryjskimi. Za przyzwoleniem Tiglat-Pilesera III zamordowanego Pekacha z Izraela zastąpił Ozeasz, zapłaciwszy bardzo wysoki haracz. Ozeasz regularnie składał daninę Tiglat-Pileserowi III. Jednakże po śmierci tego ostatniego (727) najwyraźniej tego zaniechał, miał bowiem nadzieję odzyskać niepodległość przy pomocy Egiptu. Na reakcję nowego króla Asyrii Salmanassara V nie trzeba było długo czekać. Po dwuletnim oblężeniu Samaria została wzięta (722), Ozeasz uwięziony, zaś 27 290 Izraelitów deportowano „do Chalah, a także nad Chabur, rzekę Gozanu, oraz do miast Medii” (2 Krl 17, 4-6). To co pozostało z królestwa Izraela zamieniono w prowincję asyryjską (Samarię), gdzie osadzono pewną ilość deportowanych pochodzących z innych rejonów imperium asyryjskiego (2 Krl 17, 24), przede wszystkim po buncie wznieconym przez Ja’ubudu, króla Chamat (720). Tak więc koegzystencja dwóch królestw hebrajskich nie trwała wiele dłużej niż dwa stulecia (c. 930-722). Oba królestwa nieraz bywały ze sobą w konflikcie, czy to w związku z wojnami granicznymi, czy to z chęci ustanowienia stosunków wasalskich (c. 800-750). Jedynie za czasów dynastii Omriego (c. 881-841) królestwa były ze sobą sprzymierzone, a dwie rodziny królewskie zjednoczone. Jak wytłumaczyć zaistniałe napięcia po siedemdziesięciu pięciu latach jedności ? Kilka lat po schizmie Jeroboama oba królestwa nie miały już wspólnej stolicy, wspólnej świątyni, wspólnych instytucji politycznych i najprawdopodobniej wielu wspólnych interesów. Jedyna wspólna wartość, która pozostała, jak się wydaje, po okresie, zjednoczonej monarchii to wspólny kult YHWH oraz pewne wspólne tradycje (legendy o patriarchach oraz epopeja o Wyjściu). Struktury polityczne i społeczne obu królestw hebrajskich dość się pomiędzy sobą różniły. Pomimo schizmy królestwo Judy (bet Dawid) przedstawiało się wyjątkowo stabilnie, zjednoczone wokół swojej stolicy Jerozolimy. Król zawsze był wybierany z rodu Dawida. Od czasów Salomona odpowiednio wykształceni urzędnicy lewiccy zapewniali właściwe funkcjonowanie administracji. Pałac królewski był wspaniały i gromadził królewskich ministrów oraz wysokich urzędników, zaś zarząd dobrami koronnymi przynosił tym większe dochody, że niejednokrotnie sam król interesował się rolnictwem (przede wszystkim w Szefeli) i hodowlą (szczególnie w Negebie). W celu podniesienia obronności kraju w strefach przygranicznych wznoszono twierdze i fortece, głównie w Szefeli, i organizowano pobór do wojska, pomimo istniejącej zawodowej armii wspomaganej przez pewną ilość obcych najemników (Keretytów, Peletytów, Karyjczyków, wkrótce Kittim). Rząd był stabilny dzięki kilku znaczącym rodzinom wysokich urzędników, do których król dołączał swoich licznych synów, szczególnie by obejmowali funkcje militarne (2 Krn 11, 22 ; 21, 3). Stabilność polityczna i dobrze zorganizowana administracja najwyraźniej wzbudziły przywiązanie ludu do dynastii Dawida, przy nie rozbudzonym partykularyzmie regionalnym. Zresztą dwie instytucje narodowe stanowiły pewną przeciwwagę dla autorytaryzmu królewskiego : dziedziczne kapłaństwo oraz zgromadzenuie ludu. Świątynia w Jerozolimie, centrum religijne królestwa Judy, była obsługiwana przez liczny kler. Najwyższy kapłan, często związany więzami krwi z królewską rodziną, w wypadku kryzysu, jak to miało miejsce w czasie regencji Atalii, odgrywał pierwszoplanową rolę polityczną (2 Krl 11). Również przy okazji tego rodzaju kryzysów objawiała się rola jaką odgrywało zgromadzenie ludu (‘am h’areJ) : w skład jego mieli wchodzić tradycyjni przywódcy różnych rodów Judy, aby reprezentować lud w momencie podejmowania ważnych decyzji, takich jak przyjęcie wyboru nowego króla (2 Krl 11, 14), lub reforma społeczna (Jr 34, 18 ; 2 Krl 23, 1-2). W okresie nieco dłuższym niż dwa wieki królestwo Izraela przebyło co najmniej osiem zamachów stanu, połączonych ze zmianą rządzącej rodziny. Liczne były powody tego braku stabilności politycznej. Częściowo wynikały one z uwarunkowań buntu Jeroboama, skierowanego przeciw zbyt uciążliwemu aparatowi państwowemu. Nowe państwo dopiero po jakimś czasie obrało sobie prawdziwą stolicę i nie mogło stanowić przykładu dobrej organizacji i administracji. Nawiązując do tradycji Saula król był przede wszystkim dowódcą wojskowym, obalanym natychmiast, gdy ponosił klęskę. Geograficznie królestwo Izraela rozleglejsze od królestwa Judy, było również bardziej narażone na atak, szczególnie na granicy północno-wschodniej (Aramejczycy, Asyryjczycy). Co więcej królestwo nie posiadało prawdziwego centrum religijnego a jego sanktuaria rozproszone były po całym jego terytorium : Betel, Dan, Gilgal, Samaria. Władza królewska, oparta na rządzie na którego czele stał mistrz pałacowy, była równoważona głównie dzięki autorytetowi moralnemu i religijnemu proroków. Ci ostatni odgrywali bardzo ważną rolę polityczną, ustanawiając i zdejmując królów, jednym razem opierając się zdecydowanie ich polityce, jak Eliasz wobec Achaba, innym znów razem, przeciwnie, podtrzymując ją całym swoim autorytetem moralnym, jak to uczynił Elizeusz w stosunku do Jehu, Joachaza i Joasza. Przedstawiając siebie jako sumienie Izraela, prorocy starali się przede wszystkim chronić społeczność izraelską przed wpływami kananejskimi i obcymi. Starcie pomiędzy religią izraelską a kultami kananejskimi nastąpiło za panowania Achaba (supra) i Eliasz nieugięty wyznawca YHWH musiał na pewien czas opuścić kraj. W czasie zamachu stanu przeprowadzonego przez Jehu zwolennicy tradycyjnego jahwizmu odnieśli decydujące zwycięstwo, co nie przeszkodziło dalszemu istnieniu form religijnych bardzo „kananejskich” zarówno w onomastyce (cf. ostrakony z Samarii) jak w obrzędach celebrowanych w sanktuariach, co było przyczyną groźnych wyroczni Amosa i Ozeusza. Nie posiadając administracji równie rozwiniętej co królestwo Judy, król Izraela zmuszony był pozostawić większą autonomię przywódcom prowincji oraz gubernatorom miast. System społeczny, w którym przydzielano ziemię wysokim urzędnikom i przywódcom wojskowym, zbliżony do systemu feudalnego, pozostawiał duże pole do nadużyć i wykroczeń klasie rządzącej, która po trochu przywłaszczała sobie ziemie chłopów w większości samowystarczalnych i bardzo przywiązanych do swojego dziedzictwa. W czasie panowania Achaba i Jeroboama II handel z Fenicją przyczynił się do niezaprzeczalnego dobrobytu ekonomicznego, który jednak przynosił korzyści wyłącznie klasom rządzącym oraz kupcom. Ich luksusowy tryb życia, szczególnie w stolicy, częstokroć wynikał z korzyści płynących z wykorzystywania chłopów (Am 8, 4-6), i tę społeczną niesprawiedliwość z energią piętnował prorok jak Amos, widząc w tych praktykach pierwsze przejawy narodowej katastrofy. ROZDZIAŁ V KONIEC KRÓLESTWA JUDY (722-587) Przez około wiek królestwo Judy pozostawało w konflikcie z potęgą asyryjską, i wyjąwszy bunt Ezechiasza który zakończył się kampanią Sennacheryba (infra), przywódcy królestwa judzkiego wszyscy wybrali uległość i status państwa zależnego od Asyrii, pragnąc zachować, na tyle na ile to było możliwe swoją tożsamość narodową. Owa polityka poddaństwa względem Asyrii miała swój początek pod rządami Achaza (c. 735/734 - 719). Podobnie jak jego ojciec Jotam (c. 749-739-735/734), Achaz zrozumiał, że koalicja antyasyryjska skazana jest na niepowodzenie i nie poddał się naciskom Resina z Damaszku oraz Pekacha z Izraela (supra). Wojna syro-efraimiska i interwencja zbrojna Tiglat- Pilesera III zakończyły sie podbojem Damaszku w roku 732 i tam udał się Achaz aby uznać się za wasala króla asyryjskiego (2 Krl 16, 8-10). Owej zależności politycznej towarzyszyła pewna tolerancja dla obcych kultów (2 Krl 16, 10-20). Wcześniej, prawdopodobnie w czasie oblężenia Jerozolimy, Achaz przeprowadził swojego syna przez ogień (2 Krl 16, 3). Owa postawa polegająca na uległości wobec obcych, synkretyzmie religijnym oraz tolerowaniu niesprawiedliwości została ostro potępiona przez proroków Micheasza i Izajasza. Te surowe krytyki wytworzyły klimat sprzyjający przemianom politycznym jakie usiłowano wprowadzić za rządów Ezechiasza. Ezechiasz (=Hizkijahu) został prawdopodobnie wybrany dość wcześnie na następcę tronu, bo już w roku 727, roku śmierci Tiglat-Pilesera III (c. 727-719-699). Najwyraźniej będąc początkowo pod wpływem proroka Izajasza, Ezechiasz rozpoczął zakrojoną na dużą skalę reformę religijną i administracyjną, której cel był dwojaki : powrót do czystości dawnych tradycji związanych z kultem YHWH i zjednoczenie religijne Judy z ludnością dawnego królestwa Samarii. Pragnąc przeprowadzić owo dzieło zjednoczenia religijnego, Ezechiasz zlikwidował wszystkie tradycyjne miejsca kultu poza świątynią w Jerozolimie, niszcząc stele i ołtarze, wyrywając święte drzewa (’ašerah) i rozbijając na kawałki „spiżowe węże uczynione przez Mojżesza” (2 Krl 18, 4). Owej radykalnej reformie, związanej z reorganizacją funkcji kapłanów i lewitów w świątyni w Jerozolimie ( 2 Krn 31), towarzyszyło zaproszenia skierowane do Izraelitów z dawnego królestwa północnego, by przybywali do Jerozolimy świętować tam Paschę (2 Krn 30). Co więcej, aby ułatwić owe ponowne zjednoczenie religijne wokół Jerozolimy, Ezechiasz kazał zebrać literackie północne tradycje, aby je przyłączyć do tradycji Jerozolimy (cf. Prz 25, 1, zredagowanie „JE” i pierwsza redakcja Księgi Powtórzonego Prawa). Zjednoczeniu religijnemu towarzyszyła reforma administracyjna dotycząca w szczególności pobierania dziesięciny co miało związek ze świątynią i magazynami królewskimi. Od tej pory dziesięcina miała być składana w świątyni Jerozolimskiej (2 Krn 31, 5n). W związku z tą centralizacją po rozdzieleniu pomiędzy kapłanów i lewitów dóbr które na nich przypadały, pozostawała jeszcze spora część, dzięki czemu Ezechiasz miał możność dysponować dużymi zapasami zboża, wina i oliwy, z których korzystał prowadząc handel z Fenicją, a także przydzielał je wojskowej intendenturze w wypadku wojny. Prawdopodobnie z tymi właśnie królewskimi magazynami, w których składowano produkty mogące również pochodzić z dóbr koronnych, należy wiązać gliniane dzbany noszące pieczęć królewską, z nazwami miast : Hebron, Zif, Soko lub Memszat (mmšt). Za panowania króla Asyrii Sargona II (721-705), Ezechiasz nadal prowadzil politykę zewnętrzną swojego ojca Achaza, wystrzegając się uczestniczenia w rozlicznych koalicjach antyasyryjskich skazanych na niepowodzenie. I tak oto w latach 712-711 bunt Azuriego z Aszdod został zdławiony przez turtânu (naczelnego wodza) Sargona II i Filistea poddała się Asyrii pomimo starań o pomoc egipską (Roczniki asyryjskie i Iz 20). Jednak po śmierci Sargona II (705) Ezechiasz doszedł do wniosku, że jego czas nadszedł : pomimo ostrzeżeń Izajasza przyjął dowództwo koalicji antyasyryjskiej, w której skład wchodziły Gaza, Aszdod, Tyr, Edom i Juda, popierane przez faraona Szabakę. Aby sobie zapewnić powodzenie w tym przedsięwzięciu nawiązał stosunki z Merodakiem-Baladanem II, który właśnie wzniecał bunt w Babilonii przy poparciu Elamu (cf. 2 Krl 20, 12-19). Chcąc zmusić do uległości niezdecydowanych, Ezechiasz najechał na Filisteę, podburzywszy lud Ekronu kazał uwięzić jego króla Padi, który nie chciał przyłączyć się do koalicji. W obliczu nadciągania armii asyryjskich Ezechiasz rozpoczął wielkie prace fortyfikacyjne, głównie w Jerozolimie, kopiąc zbiornik i tunel Siloe, mające zapewnić miastu zaopatrzenie w wodę na wypadek oblężenia ( Inskrypcja z Siloe i 2 Krl 20, 20) ; umocnił również fortyfikacje dobudowując wieże i kazał wyprodukować wielką ilość sprzętu wojennego (oszczepy, tarcze) (2 Krn 32, 2nn ; Iz 22, 8nn). Przepędziwszy Merodaka-Baladana II po bitwie pod Kisz (704), nowy król Asyrii Sennacheryb (704-681) postanowił osłabić koalicję antyasyryjską kierowaną przez Ezechiasza, przeprowadzając kampanię wspominaną na wielu inskrypcjach asyryjskich (w tym płaskorzeźby przedstawiające wzięcie Lakisz), w wielu paralelnych opowiadaniach biblijnych (2 Krl 18, 17-19, 36; 2 Krn 32, 1-22; Iz 36, 1-37) oraz w tradycji egipskiej przekazanej przez Herodota (Dzieje, II, 143). Sennacheryb zdobył najpierw miasta fenickie i w miejsce Lulli, zbiegłego króla Sydonu, wyniósł na tron Ittobaala ; pozostali królowie Fenicji, podobnie jak Mitinti król Aszdodu, Puduili król Ammonu, Kammusunadbi król Moabu i Aiarammu król Edomu, poddali się i złożyli Sennacherybowi haracz. On przedarł się wówczas do Filistei, gdzie po wygnaniu króla Aszkelonu, Sidkii, rozgromił w dolinie Elteke armię egipską przybyłą na odsiecz koalicji, po czym opanowal Ekron, wymordował notabli miasta i znaczną ilość jego mieszkańców kazał uwięzić. Teraz Sennacheryb mógł już bezpośrednio zaatakować królestwo Judy ; z większa częścią swojej armii zaczął oblęgać Lakisz, fortecę w Szefeli, podczas gdy inny znaczny oddział opanował Gat oraz Azekę, i pod dowództwem turtânu zażądał od Ezechiasza złożenia broni (2 Krl 18, 17nn). Nie wykluczone, iż wyraziwszy zgodę na uwolnienie Padi, króla Ekronu, Ezechiasz, za poradą Izajasza, odmówił bezwarunkowego poddania się. Delegacja przyniosła tę wiadomość Sennacherybowi, który, po zdobyciu Lakisz oblegał Libnę. Wówczas, w momencie kiedy armia egipska dowodzona przez Tirhakę zbliżała się z odsieczą, Sennacheryb wycofał się pośpiesznie z Palestyny, prawdopodobnie w związku z epidemią dżumy, która wybuchła w jego armii (cf. „anioł YHWH” z 2 Krl 19, 35 oraz „szczury” Herodota). Ezechiasz zatem, pragnąc się poddać, pośpiesznie wysłał poselstwo do Niniwy i złożył haracz - 30 talentów w złocie i 800 talentów w srebrze. Pomimo tak niespodziewanego rozwiązania, dzięki któremu Jerozolima została ocalona, kampania Sennacheryba zadała straszliwy cios królestwu Judy, w którym większość miast została zburzona, co wyraźnie widać w wykopaliskach archeologicznych, głównie w Lakisz. Co więcej, zachodnia część terytorium Judy znalazła się pod kontrolą Mitinti z Aszdodu, Padi z Ekronu oraz Sillibela z Gazy, w nagrodę za ich wierność względem Sennacheryba. Po pełnych obietnic początkach, rządy Ezechiasza, który wkrótce potem zmarł, zakończyły się katastrofą. Długie panowanie Manassesa (c. 699-645) wypada na apogeum potęgi asyryjskiej pod rządami Asarchadona (680- 669), następnie Assurbanipala (669-630). Wszystko wskazuje na to, że Manasses pozostał wiernym wasalem Asyrii : w roku 677, po zdobyciu Sydonu, wymieniony jest pośród 12 królów Syro-Palestyny składających haracz. Po straszliwej kampanii Sennacheryba, Manasses uprawiał politykę załagodzeń wewnątrz kraju, pozostawiając w zawieszeniu reformę religijną Ezechiasza i tolerując obce kulty. Prawdopodobnie dopiero pod koniec swojego panowania mógł rozpocząć pewną odnowę militarną i religijną (2 Krl 33, 14nn), wydając dekrety reformatorskie, prawdopodobnie związane z buntem Szamaszumukina w Babilonii, jednak w roku 648 Babilonia została zdobyta i Szamaszumukin zginął w trakcie pożaru własnego pałacu ; Manasses, podejrzewany o przygotowanie buntu, musiał się wytłumaczyć przed Assurbanipalem, i został przez niego ułaskawiony (2 Krl 33, 10nn). Amon, syn Manassesa rządził tylko przez parę lat (c. 645 ?- 640). Kontynuował politykę uległości względem Asyrii, i być może z powodu tej poddańczej postawy, został zamordowany przez swoje „sługi” (2 Krl 21, 23). Zgromadzenie ludowe (‘am ha’arex) zainterweniowało wówczas domagając się ukarania winnych i ogłosiło królem młodego, ośmioletniego syna Amona, Jozjasza (=Josziahu) (640-609). Ten ostatni początkowo zdawał się podtrzymywać proasyryjską politykę ojca. Śmierć Assurbanipala w roku 630 oraz wojny domowe i zewnętrzne które po niej nastąpiły, wkrótce umożliwiły osiągnięcie niepodległości królestwa Judy. W roku 622 Jozjasz podjął na nowo zasadniczą reformę zapoczątkowaną przez jego dziada Ezechiasza i ogłosił reformę Deuteronomium (2 Krl 22-23). Zlikwidował wszelkie ślady obcych kultów, zburzył wszystkie centra religijne oraz sanktuaria poza Jerozolimą (Betel) i zawezwał północnych Izraelitów do odbywania pielgrzymek do Jerozolimy w okresie Paschy (2 Krn 34-35). Według niektórych wskazówek, w szczególności ostrakonu z Mesad Haszawjahu, Jozjasz objął kontrolą polityczną co najmniej część dawnego królestwa Izraela oraz wybrzeża Filistei, prawdopodobnie przyjmując do służby greckich najemników (Kittîm). To powiększenie się królestwa judzkiego było wynikiem upadku imperium asyryjskiego oraz Niniwy w roku 612. Tymczasem faraon Neko II (610-595) przystąpił do działania aby wspomóc ostatniego króla asyryjskiego Assuruballita II, odpierającego atak Babilończyków w Charan (Nabopolasar). Jozjasz, który pragnął zarówno nie dopuścić do odnowy potęgi asyryjskiej, jak także uniknąć protektoratu egipskiego, usiłował wstrzymać atak egipskiej armii w okolicach Megiddo, został tam jednak zabity (2 Krl 23, 29n). Jego przedwczesna śmierć w maju lub czerwcu roku 609 rozpoczęła okres niepokojów, który w roku 587 zakończył się upadkiem Jerozolimy. Po śmierci Jozjasza zgromadzenie ludu ogłosiło królem jego młodszego syna Joachaza, lecz rządził on tylko przez trzy miesiące : „Faraon Neko zakuł go w łańcuchy w Ribla, w kraju Chamat... i narzucił krajowi haracz wysokości 100 talentów w srebrze i 10 (?) talentów w złocie. Królem zaś ogłosił Eliakima, syna Jozjasza... zmieniając mu imię na Jojakim” (2 Krl 23, 33- 34). W pierwszych latach swego panowania Jojakim (609- 598) starszy syn Jozjasza, uznał zwierzchnictwo Egiptu i zapłacił haracz, ściągnąwszy w tym celu specjalny podatek (2 Krl, 23, 35). Po imperium asyryjskim wkrótce doszło do głosu imperium neo-babilońskie : na przełomie maja i czerwca 605 Nabuchodonozor pobił Egipcjan pod Karkemisz. Syro- Palestyna znalazła sie w strefie wpływów babilońskich. Zostawszy królem Nabuchodonozor II (604-562) przedsięwziął wiele kampanii w Syro-Palestynie (wzięcie Aszkelonu w 604) i Jojakim był mu podległy przez trzy lata. Po klęsce Nabuchodonozara w Egipcie (601-600), pomimo upomnień proroka Jeremiasza, Jojakim zbuntował się przeciw Babilonii. Zajęty odbudową swojej armii Nabuchodonozor początkowo zadowolił się „wysłaniem przeciw Jojakimowi band Chaldejczyków, band Edomitów, band Moabitów i band Ammonitów”, które gnębiły terytorium judzkie (2 Krl 24, 2). W grudniu roku 598 wydarzenia nabrały tempa : podczas gdy Nabuchodonozor gromadził swoje oddziały i zmierzał do Palestyny, do samej Jerozolimy, Jojakim zmarł, być może zamordowany, i zastąpił go jego nieletni syn Jojakin, którego panowanie trwało tylko trzy miesiące (grudzień 598-marzec 597). Przyzwoliwszy Edomitom opanować Ramat-Negeb i cały Negeb (cf. Ostrakony z Arad), sam Nabuchodonozor wyruszył prosto na Jerozolimę. Po krótkim oblężeniu Jojakin skapitulował 16 marca 597 (2 Adar), która to data została wymieniona w Kronice babilońskiej. Jojakin został deportowany do Babilonu wraz z głównymi członkami dworu, notablami i rzemieślnikami, to znaczy mniej więcej 10 000 osób (2 Krl 24, 10-16). Zrabowawszy skarbce w świątyni oraz w pałacu królewskim, Nabuchodonozor ustanowił królem Jerozolimy stryja Jojakima, syna Jozjasza, Mattaniasza, który przybrał imię Sedecjasza (=Sidkijahu). Królestwo judzkie wyszło z tego buntu bardzo osłabione : Negeb przeszedł pod kontrolę Edomitów, a prawowity król, Jojakin, został deportowany do Babilonu. Sedecjasz (597-587) okazał się królem słabym, manipulowanym przez otaczających go oficerów. W roku 594, być może na skutek buntu w Babilonie i po wstąpieniu na tron egipski Psametyka II (c. 595- 589), w Jerozolimie zarysowała się próba rewolty zaplanowanej wspólnie z Edomem, Moabem, Ammonem i Fenicją (Jr 27-28), ale ostatecznie, być może pod wpływem Jeremiasza, Sedecjasz wolał wysłać poselstwo do Babilonu zapewniając Nabuchodonozora o swojej wierności (Jr 51, 59). Jednakże po wyprawie Psametyka II do Palestyny (c. 592), i objęciu rządów przez faraona Chofrę (c.589-570), Sedecjasz „zbuntował się przeciw królowi Babilonu”, prawdopodobnie mając za sobą poparcie Ammonitów (2 Krl 24, 20). Natychmiast nadciągnął Nabuchodonozor aby oblegać Jerozolimę (15 styczeń 588), a także Lakisz oraz Azekę w Szefeli (Jr 34, 7). Niespokojna atmosfera tamtego okresu i niezgodne opinie mieszkańców Judy co do postawy, jaką należało przyjąć wobec Chaldejczyków, są dość dobrze znane dzięki ostrakonom z Lakisz, oraz wyroczniom Jeremiasza. Z początkiem roku 587 zbliżanie się armii egipskiej spowodowało chwilową przerwę w oblężeniu Jerozolimy, ku zadowoleniu partii antybabilońskiej : wyzwolenie przyobiecane niewolnikom w chwili niebezpieczeństwa zostało odłożone na później, Jeremiasza natomiast uwięziono (Jr 34, 37). Jednakże armia faraona Chofry została rozbita i wznowiono oblężenie, w mieście zaś zapanował głód. Dziewiatego Tammuz (29 lipiec 587) uczyniono wyłom w murze. Sedecjasz usiłował się zatem wymknąć nocą w kierunku Jordanii i terytoriom ammonickim, jednak Babilończycy uwięzili go w Jerycho. Represje były straszliwe : Sedecjaszowi wydłubano oczy, zmusiwszy go pierwej do oglądania egzekucji własnych synów, których w jego obecności zamordowano, następnie zaś uwięziono go w Babilonie. Nebuzaradan, dowódca osobistej straży Nabuchodonozora, rozkazał spalić główne budowle Jerozolimy : świątynię, pałac królewski ( 7 lub 10 Ab 587). Mury zburzono. Resztki mieszkańców miasta zostały deportowane. Na czele tych którzy pozostali w kraju Nabuchodonozor postawił Godoliasza (=Gedaljahu), byłego premiera (’śr ‘l hbyt) partii probabilońskiej, człowieka bliskiego Jeremiaszowi. Ten ostatni osiedlił się w Mispa, mniej więcej 10 km na północ od Jerozolimy. W październiku 587 Godoliasz został zamordowany przez Izmaela, księcia krwi który znalazł schronienie i poparcie u Baalis/Baaljasza, króla Ammonitów. Dzięki owej pomocy Izmael wyciął w pień wszystkich członków rządu z Mispa i schronił się u Ammonitów, ci zaś, którzy zdołali przed nim umknąć, i w których gronie znajdował się Jeremiasz, schronili się w Egipcie (2 Krl 25, 22-26 ; Jr 40- 44). Dalsze istnienie królestwa Judy przez sto trzydzieści pięć lat po upadku Samarii można tłumaczyć większą stabilnością wewnętrzną oraz polityką uległości wobec imperiów asyryjskiego oraz babilońskiego. W związku z sytuacją międzynarodową jakakolwiek rewolta była daremna i mogła doprowadzić do rozpadu królestwa. To co rzeczywiście nastąpiło w roku 587, mogło się było przydarzyć w latach 701, 609 i 597. Ostatni bunt okazał się tym bardziej katastrofalny w skutkach, iż towarzyszyła mu niestabilność wewnętrzna, podobnie jak w chwili upadku Samarii. Dysponujemy jedynie bardzo niewielką ilością informacji na temat sytuacji Izraelitów przebywających na wygnaniu, lub w prowincjach asyryjskich, później babilońskich, Samarii, Gilead, Megiddo i Dor. Parę fragmentarycznych inskrypcji aramejskich oraz kilka tabliczek klinowch zdaje się wskazywać, że oficjalne dokumenty używane przez administrację mogły być redagowane akkadyjskim pismem klinowym, lub aramejskim alfabetycznym. Hebrajski zachował się chyba jedynie jako język ludowy, gdyż deportacje dotknęły głównie klasy rządzące. Za czasów Ezechiasza narodowemu odrodzeniu towarzyszyła przemiana struktur społecznych. Podobnie jak w Samarii istniała tendencja do gromadzenia bogactw w rękach klasy rządzącej i to zagarnianie dóbr, głównie ziemi, spowodowało gwałtowny sprzeciw proroków Izajasza i Michesza (Iz 3, 14 ; 5, 8 ; Mi 2, 1-2). Wraz z dobrobytem i wzrostem znaczenia wielkich posiadłości królewskich, w Judzie, pod koniec VIII wieku pojawiła się tendencja do zanikania małej własności rodzinnej (najalâh), którą wykupywali wielcy posiadacze. Temu zjawisku ekonomicznemu towarzyszył napływ ludności do miast, który powiększali dodatkowo uciekinierzy przybyli z dawnego królestwa Samarii. Stolica wkroczyła w nowy okres rozwoju, wraz z rozbudową nowej dzielnicy mišneh, która wkrótce została otoczona nowym murem. Zresztą centralizacja wynikająca z reformy Ezechiasza, następnie zaś Jozjasza, pociągnęła za sobą znaczny wzrost liczby urzędników (lewitów), mieszkających w Jerozolimie. Jednakże zarządzanie magazynami królewskimi wymagało również obecności urzędników w twierdzach nadgranicznych. Dzięki ostrakonom z Arad, możemy poznać rachunkowość dystrybucji zasobów królewskiego magazynu grupie greckich najemników (Kittîim) w roku 598/597. Tę społeczną ewolucję utrudniały czasami nadużycia samowładztwa królewskiego, szczególnie za panowania Jojakima. Wyrocznie Jeremiasza (Jr 22, 13 ; 34, 16-17) ukazują nam kulejącą sytuację społeczną, w której klasa sług- niewolników nie jest już chroniona przed bezprawiem króla i klas rządzących. To pogłębienie się przepaści pomiędzy klasami społecznymi pozwala lepiej zrozumieć niektóre aspekty historii ludu hebrajskiego w czasie Wygnania i w okresie późniejszym. ROZDZIAL VI WYGNANIE (587 - 538) Zdobycie Jerozolimy, zburzenie świątyni i zamordowanie tymczasowego zarządcy Godoliasza w roku 587 zapoczątkowują zasadniczy zwrot w historii ludu hebrajskiego. Od tamtej pory jest on podzielony na dwie grupy : pozostających w kraju i przebywających w niewoli, na obcej ziemi. Tak jedni jak i drudzy nie posiadają już własnego państwa i jako odrębnemu narodowi grozi im zniknięcie z kart historii. Groźba ta jest tak realna, że historia ludu Izraela z okresu Wygnania pozostaje prawie całkowicie nieznana, z braku świadectw historycznych z tamtej epoki. I. - Lud pozostały w kraju Zamordowanie Godoliasza zapoczątkowało opór Ammonitów i Moabitów względem armii babilońskich, który udało się przełamać dopiero w roku 582 deportując znaczną liczbę Ammonitów i Moabitów, jak również pewną ilość Judejczyków którzy przyłączyli się do ich buntu (Jr 52, 30). Z drugiej strony, Nabuchodonozor, po trzynastu latach oblężenia, zdobył na koniec Tyr (c. 573 : Ez 29, 17 ; cf. 25-28). Zniknięcie judzkiego organizmu politycznego jako takiego umożliwiło Edomitom zawładnięcie znaczną częścią królestwa Judy. Będąc sprzymierzeńcami Chaldejczyków, Edomici tym rychlej skorzystali z tej okazji, iż sami doznawali naporu plemion północno-arabskich, w szczególności konfederacji Kedaru znajdującej się w pełni ekspansji. Począwszy zatem od roku 597, Edomici opanowali większą część Negebu. Kampania Nabuchodonozora w latach 588-587 i w szczególności zdobycie Lakisz, umożliwiło im następnie zajęcie południowej części gór Judy i Szefeli aż po linię graniczną, włączając do terytorium edomickiego miasta Lakisz, Hebron i En-Gedi. Mordercze walki i masowe deportacje sprawiły, iż na okrojonym terytorium judzkim pozostał jedynie biedny wiejski ludek przywiązany do ziemi, z której czerpał swoje utrzymanie. Prawie wszystkie miasta zostały zburzone, ci, którzy w nich pozostali musieli powrócić do uprawy ziemi, w miarę potrzeb przywłaszczając sobie pola wygnanych, jak to daje do zrozumienia Jr 39, 9-10. Nie wykluczone, iż po zamordowaniu Godoliasza Babilończycy związali tę rozproszoną po wsiach ludność z prowincją Samarii, odtwarzając w sposob paradoksalny pewnego rodzaju zjednoczenie ludu hebrajskiego, ale w jakich warunkach ! Zjednoczenie ludu upokorzonego, zdezorgani- zowanego, okupowanego i kontrolowanego przez Babilończyków. Księga Lamentacji w zachwycający sposób oddaje rozpacz ludu judzkiego, którego jedynym puktem odniesienia stały się ruiny świątyni, na którym to miejscu usiłowano nadal się gromadzić i składać bezkrwawe ofiary: z pokarmów i kadzidło (cf. Jr 41, 5). II. — Wygnańcy Judejczycy deportowani w latach 597, 587 i 582 stanowili elitę narodu - były to klasy rządzące (notable, wysocy urzędnicy), oraz wyspecjalizowani robotnicy (rzemieślnicy). Liczba deportowanych w roku 597 zdaje się, że osiągnęła cyfrę 10 000 (3 R 24, 14. 16) a ogólną liczbę trzech fali deportacji ocenia się mniej więcej na 20 000 osób, wraz z kobietami i dziećmi. W przeciwieństwie do asyryjskich metod działania, w opisywanym wypadku deportowani nie zostali rozproszeni wszędzie po trochu, lecz zgrupowano ich w licznych obozach lub wsiach Babilonii. W związku z tym prorok Ezechiel wymienia Tell-Abib, „pagórek wiosny” w pobliżu „rzeki Kebar” (Ez 3, 15), to znaczy nâru kabaru, jednego z wielkich kanałów babilońskich (Ez 1, 1nn). Można również wspomnieć o „Tel-Melach, Tel-Charsza, Kerub-Addan oraz Immer” (Ezd 2, 59 ; Ne 7, 61), prawdopodobnie znajdujących się w samym sercu Babilonii, nie opodal Babilonu i Nippur. Zgrupowanie to umożliwiło deportowanym prowadzenie życia we wspólnocie. Z łatwością mogli się gromadzić, organizować wokół swoich "starszych", słuchać proroków i utrzymywać kontakt z krajem, dowiadując się listownie o wydarzeniach co najmniej do roku 587. Ponieważ ich prawowity przywódca, król Jojakin znajdował się w więzieniu, prorok Ezechiel stał się przywódcą duchowym wygnańców, rozbudzając w nich odwagę, wykazując daremność ich nadziei na szybką odmianę sytuacji, krytykując dawne winy i nawołując do zwrócenia się ku YHWH, który w tajemniczy sposób jest pośród nich obecny (Ez 1). Z Jerozolimy Jeremiasz przekazywał listownie podobne posłanie, nakazując wygnańcom by nie łudzili się próżnymi nadziejami, lecz byli raczej przygotowani na dość długie wygnanie : „Budujcie domy i zamieszkujcie w nich, sadźcie ogrody i spożywajcie z nich owoce, bierzcie żony, miejcie synów i córki, dopilnowujcie małżeństw swych synów i wydawajcie za mąż córki, aby rodziły chłopców i dziewczęta ! Dbajcie o miasto do którego was przywiodłem i wstawiajcie się za nim do YHWH : jego dobrobyt jest warunkiem waszego dobrobytu” (Jr 29, 5-7). Te bardzo realistyczne zalecenia tłumaczą nam, iż od czasu pierwszej deportacji w roku 597 wygnańcy okazali się przedsiębiorczy ; niektórzy doszli nawet do znaczych majątków trudniąc się handlem, lub jako wysocy urzędnicy. Otrzymawszy wykształcenie pozwalające im zajmować wysokie stanowiska w handlu i administracji, lub będąc wyspecjalizowani w poszukiwanym zawodzie, wygnańcy w swojej większości bez trudu znaleźli sobie miejsce w społeczności oraz ekonomii w stanie pełnego rozwoju. Zachowywali jednak przy tym bardzo mocne poczucie swojej przynależności narodowej i mieli nadzieję któregoś dnia powrócić do kraju, nadzieję daleką, podtrzymywaną przez proroków (wizja wyschniętych kości oznacza powstanie narodowe, Ez 37). Owo poczucie przynależności narodowej i ową nadzieję odnowy wzmacniało gromadzenie się wygnańców wokół swoich przywódców : przedstawiciela dynastii Dawidowej, „starszych Izraela” oraz kapłanów : - Król Jojakin, deportowany w roku 597, uważany był za króla prawowitego ; toteż wygnańcy powitali jego wyzwolenie w roku 561, które nastąpiło po dojściu do władzy Ewil-Merodaka, jako znak zapowiadający narodową odnowę, tym bardziej że Jojakin wraz z rodziną mieli od tej pory zaszczytne miejsce na dworze babilońskim (2 Krl 25, 27nn). Prawdopodobnie z wdzięczności za swoje uwolnienie, Jojakin nadał imiona babilońskie niektórym ze swych potomków. - „Starsi Izraela” byli tradycyjnymi przywódcami wygnańców. Ci ostatni zachowywali najczęściej własną organizację w ramach rozszerzonej rodziny, rodu oraz plemienia, odnosząc się ze szczególnym namaszczeniem do miejsca swego pochodzenia. - Kapłani z Jerozolimy, prawdopodobnie prawie wszyscy deportowani, w sposób naturalny, jako osobistości cieszące się autorytetem religijnym, okazali się depozytariuszami tradycji izraelskich. Nie przypadkowo jeden z nich, Ezechiel, „syn kapłana Buzi”(Ez 1, 3) pozostał dla potomności przywódcą duchowym wygnanych. Nie mając już obowiązków związanych z zajmowaniem się świątynią i ofiarami, kapłani stali się dla pozostałych wygnańców stróżami i nauczycielami tradycji izraelskiej. W tym celu zredagowali rodzaj „memento” albo „katechizmu” : historię oraz prawo kapłańskie. Kładli szczególny nacisk na obrzędy wyróżniające wygnańców spośród ich otoczenia : obrzezanie, przepisy dotyczące pokarmów (czyste i nieczyste) oraz święta. Kontakty z babilońską astrologią pozwoliły im zreformować tradycyjny kalendarz i stworzyć nowy - „kalendarz kapłański”, dokładniejszy od tradycyjnego kalendarza księżycowego. Prawdopodobnie w czasie tej reformy kalendarzowej zmienili sposób obchodzenia „szabatów”, tradycyjnych świąt związanych z pełnią księżyca i księżycowym nowiem, czyniąc je świętem odpoczynku, obchodzonym każdego siódmego dnia, która to data według kalendarza mezopotamskiego wyznacza „dni niebezpieczne”. Nawet jeśli wszyscy Żydzi deportowani przez Nabuchodonozora zostali osiedleni w Babilonii, kraj ów nie był jedyną „obcą” ziemią jaka przyjęła Judejczyków. Schronili się oni rownież w krajach sąsiednich : Ammonie, Moabie, Edomie, Fenicji, Filistei oraz Egipcie. Przykład przywódców wojskowych uratowanych z masakry urządzonej przez Izmaela (Jr 41, 11nn) doskonale ukazuje w jaki sposób Egipt, dawny sprzymierzeniec, stał się ziemią dającą schronienie, zwłaszcza wojskowym, którzy utracili zajęcie. Grupy Judejczyków zostały zatrudnione jako najemnicy w wielu miastach garnizonowych Egiptu : Migdol (we wschodniej części Delty), Tachpanches (=Dafne), Memfis i Elefantynie (w „kraju Południa”: Jr 44, 1). Życie tej ostatniej kolonii stało się nam znane, nieco później, dzięki ostrakonom oraz papirusom aramejskim. Sytuacja międzynarodowa wygnańców i Judejczyków pozostałych w kraju szybko uległa zmianie. Po Ewil-Merodaku (561-560) i Nergalszarucurze (559-556), władzę w Babilonie przejął Nabonid (556-539), prowadząc oryginalną politykę religijną, sprzyjającą kultowi boga księżycowego Sin, co wywołało opór kapłanów babilońskich Marduka. Zdobywszy oazę Tema Nabonid pozostal 10 lat w Arabii (c. 552-543) powierzywszy swojemu synowi Belszarucurowi (=Baltazar) zarządzanie Babilonią. Pod jego nieobecność król perski Cyrus przejmował władzę w Ekbatanie (c. 550), po czym, pobiwszy króla Lidii Kresusa, opanował jego stolice Sardes (547/546). Powróciwszy do Babilonii Nabonid mógł mu stawić bardzo słaby opór, gdyż gubernator Gutium, Gobryasz, przeszedł do obozu Cyrusa, a część ludności, popierana przez kapłanów Marduka, przyjęła Cyrusa jako wyzwoliciela sławionego w wyroczniach „Deutero-Izajasza” (Iz 40-55). 29 października 539, po zabiciu Baltazara i uwięzieniu Nabonida, Cyrus wkroczył tryumfalnie do Babilonu. ROZDZIAL VII ODBUDOWA WSPÓlNOTY ŻYDOWSKIEJ W IMPERIUM PERSKIM (538-332) W roku 538 Cyrus ogłosił edykt zezwalający na powrót wygnańców do ich ojczystego kraju i nakazujący odbudowę świątyni w Jerozolimie na koszt skarbu królewskiego. Co więcej, zwracał „przedmioty ze złota i srebra, które znajdowały się w Domu Bożym i które Nabuchodonozor zabrał ze świątyni w Jerozolimie i wywiózł do Babilonu” (Ezd 1, 2-4 ; 6, 5). Na skutek owego edyktu zgodnego całkowicie z polityką tolerancji religijnej uprawianą przez Achemenidów, Szeszbassar, „książę Judy” (nâśî’) przejął przekazane mu święte naczynia wraz z powierzoną mu misją odbudowy świątyni. Aby mógł dobrze wywiązać się z tego zadania, jak się wydaje otrzymał tytuł pejâh, „prefekta”, lub „gubernatora”, najprawdopodobniej prowincji Judy (po aramejsku jehud medîneta’, Ezd 5, 8. 14). Tożsamość Szeszbassara nie jest całkowicie pewna, prawdopodobnie chodzi tu o młodszego syna Jojakina, nazwanego Szeneassarem w 1 Krn 3, 18. Misja Szeszbassara okazała się połowiczną porażką. Zebrał dość znaczne fundusze, ale niewielu wygnańców zdecydowało się mu towarzyszyć. Przybywszy do Jerozolimy położył fundamenty świątyni (Ezd 5, 16), jednak prace wkrótce stanęły i prawdopodobnie zostały całkowicie zarzucone w momencie śmierci Cyrusa. Rzeczywiście jego następca Kambyzes (530- 522) całą swoją energię skierował na podbój Egiptu w roku 525. Po śmierci Kambyzesa i wojnie o sukcesję, przejęcie władzy przez Dariusza (521-486) wydawało sie być dla wygnańców kolejną okazją do powrotu do Jerozolimy, pod przewodnictwem Zorobabela, syna Szealtiela, starszego syna Jojakina, zwanego „gubernatorem Judy”, oraz Jozuego, syna Josadaka, arcykapłana (Ag 1, 1 ; Ezd 2, 2). Zorobabel i Jozue odbudowali ołtarz na fundamentach świątyni i przywrócili normalny porządek składania ofiar i uroczystości ; następnie, zachęceni przez proroków Aggeusza (wrzesień-grudzień 521) i Zachariasza (listopad 521 - grudzień 519), będących świadkami ożywienia religijnego i zapału jaki budziła w repatriantach świątynia, podjęli dalszą jej budowę (Ezd 3). Ponieważ skarb królewski miał swój udział w tym przedsięwzięciu, gubernator Transeufratei przeprowadził w tej sprawie dochodzenie i zwrócił sie do Dariusza o potwierdzenie zgody na odbudowę. Zgodnie z prowadzoną przez siebie polityką Dariusz potwierdził ważność edyktu Cyrusa (Ezd 6, 7n) i prace posuwały sie szybko przy użyciu drzewa cedrowego z Libanu oraz wyspecjalizowanej fenickiej siły roboczej (Ezd 3, 7). Choć mniej wspaniała od świątyni Salomona, „druga świątynia” została ukończona w roku 515 i otwarta z okazji święta Paschy tego samego roku (Ezd 6, 13-22). Okres jaki nastapił po inauguracji świątyni pozostaje niejasny. Wraz z jej budową odżyła nadzieja na przywrócenie królestwa Judy, z potomkiem dynastii Dawidowej Zorobabelem, oraz arcykapłanem z linii Sadoka Jozuem (Za 3- 4. 6) na czele. Władze perskie prawdopodobnie czuwały nad tym, aby tego rodzaju wizja się nie ziściła. Według pieczęci oraz odcisków pieczęci świeżo opublikowanych, Chanana (lub Chananiasz) najprawdopodobniej przejął władzę po swoim ojcu Zorobabelu, jako gubernator Judy. Prawdopodobnie owa funkcja przeszła następnie na Elnatana, małżonka Szelomit, córki Zorobabela i siostry Chananiasza (1 Krn 3, 19). Od tamtej chwili począwszy stanowisko „gubernatora Judei” wymknęło się z rąk spadkobierców linii Dawida. Dzięki odciskom pieczęci mamy możność poznać jeszcze dwóch gubernatorów, Jehoezera oraz Ahzaja, których rządy przypadają na pierwszą połowę V wieku. Odciski pieczęci aramejskich jehud wskazują na to, iż owi gubernatorzy doskonale opracowali technikę ściągania podatków w naturze : zbożu, winie i oliwie (cf. Ml 3, 8nn) Daniny owe były dla ludności tym bardziej uciążliwe, że gubernator oraz jego słudzy zachowywali pewną ich część zwaną „chlebem gubernatora”, który to obyczaj został potępiony przez Nehemiasza (Ne 5, 15). Zasadniczo te podatki powinny były umożliwić kontynuację prac przy odnowie i fortyfikowaniu Jerozolimy, jednak roboty te zostały prawdopodobnie wstrzymane z początkiem panowania Artakserksesa I (464-424), na skutek interwencji wysokich urzędników z Transeufratei, kanclerza Rechuma oraz sekretarza Szimszaja, pod pretekstem konieczności zapobieżenia rebelii (Ezd 4, 6-22). Próbującemu odblokować tę sytuację, Nehemiaszowi, synowi Chakaliasza, podczaszego króla Artakserksesa, udało się objąć urząd gubernatora Judy, wraz z pełnymi uprawnieniami do odbudowy murów Jerozolimy (445) (Ne 1- 2). Przy pomocy arcykapłana Eliasziba i pomimo gróźb zazdrosnych gubernatorów w sąsiedztwie - Sanballata (=Sinuballit) Choronity, gubernatora Samarii, Tobiasza Ammonity, gubernatora kraju ammonickiego i Geszema (=Gaszmu) króla arabskiego kontrolującego terytorium edomickie - Nehemiasz odbudował mury Jerozolimy w ciągu pięćdziesięciu dwu dni (Ne 6, 15). Następnie zorganizował ponowne jej zaludnienie, żądając, by w sąsiadujących miastach i miasteczkach jeden mężczyzna na dziesięciu został wyznaczony jako wolontariusz zobowiązany do zamieszkania w stolicy (Ne 7, 4n ; 11). Wówczas dopiero można było przystąpić do poświęcenia nowych murów (Ne 12, 27nn). Chcąc uspokoić atmosferę społeczną zepsutą z powodu nieudanych zbiorów i ściągania podatków oraz pożyczki na procent prowadzące rychło do sprzedawania osób za długi, Nehemiasz zmusił wierzycieli do wyrażenia zgody na ogólne darowanie długów i zmniejszył nieco podatki zabraniając żądania „chleba dla gubernatora” (Ne 5). Wezwany przez Artakserksesa w roku 433, Nehemiasz powrócił do Jerozolimy jakiś czas później (prawdopodobnie po roku) usiłując zaprowadzić w pełni wszystkie rygory prawa deuteronomicznego. Potępił działania arcykapłana Eliasziba okazującego względy swemu bliskiemu krewnemu Tobiaszowi, gubernatorowi ammonickiemu (wyłączonemu ze zgromadzenia izraelskiego podług Pwt 23, 4) i zreorganizawał sposób składania dziesięciny na korzyść lewitów. Zdecydowanie sprzeciwił się zawieraniu małżeństw z obcokrajowcami, ku czemu przykład dawała rodzina arcykapłana, którego wnuk poślubił córkę Sanballata Choronity, gubernatora Samarii (ten ostatni uważany był za „Aszdodytę” „bękarta, dziecko z małżeństwa zakazanego, przede wszystkim zaś zawartego z cudzoziemcem lub cudzoziemką”, podług Za 9, 6 i Pwt 23, 3). Zarządził również przestrzeganie szabatu, zamykając w ów dzień bramy Jerozolimy dla zapobieżenia wszelkiego rodzaju handlowi (Ne 13 ; cf. Pwt 5, 12-15). Koniec rządów gubernatorskich Nehemiasza i czas jaki potem nastąpił pozostają pogrążone w mroku dziejów. Dzięki papirusowi 30 z Elefantyny dowiadujemy się, iż „gubernator Judei” w roku 407 nazywał się Bagôhî (lub Bagoas), ponieważ do niego zwrócili się „Jedoniasz wraz ze swymi towarzyszami, kapłanami twierdzy w Elefantynie”. Wymiana korespondencji związana ze zburzeniem świątyni w Elefantynie (infra) jest dla nas również źródłem informacji o tym, iż arcykapłan Jerozolimy nazywał się Jochanan (cf. Ne 12, 22), zaś gubernatorem Samarii był Delajasz, syn Sanballata. Cała owa korespondencja z władzami cywilnymi i religijnymi Judei i Samarii jest pełna ciekawych szczegółów na temat problemów wynikających z różniących się między sobą obyczajów żydowskich, dotyczących w szczególności dzedziny kultu, kalendarza oraz nabożeństw. W tym właśnie kontekście mieści sie misja Ezdrasza. Data owej misji stanowi obiekt dyskusji : niektórzy sugerują rok siódmy (Ezd 7, 8) panowania króla Artakserksesa I Długorękiego (464-424), czyli rok 458, inni siódmy rok panowania Artakserksesa II Mnemona (404-359) to znaczy rok 398. Ta ostatnia data wydaje się najbardziej prawdopodobna. W istocie pamiętniki Nehemiasza i sprawozdanie Ezdrasza istniały pierwotnie oddzielnie, a kontekst ogólny jak i liczne szczegóły zdają się wskazywać, iż misja Ezdrasza miała miejsce po zakończeniu sprawowania urzędu gubernatora przez Nehemiasza. Według oficjalnej terminologii rozporządzenia Artakserksesa potwierdzającego jego misję, „kapłan Ezdrasz” był „skrybą Prawa Boga niebios” (Ezd 7, 12), i Artakserkses zwrócił się do niego jako do kapłana biegłego w znajomości tekstów dotyczących tradycji żydowskiej, aby zebrał, zestroił i scalił różne tradycje dotyczące przede wszystkim kultu. Z chwilą ukończenia tego rodzaju dzieła, władze perskie dysponowałyby oficjalnym, dokumentem pisanym, stanowiącym dla nich punkt odniesienia w stosunkach ze wspólnotą żydowską zarówno zamieszkującą Palestynę, jak i Babilonię oraz całe perskie imperium. Tego rodzaju misja była w pełni zgodna z ogólną polityką władz perskich i posiadała swój wierny odpowiednik w postawie Dariusza względem religijnych tradycji Egiptu. Zadanie owo było tym pilniejsze, iż Artakserkses pragnął znaleźć oparcie w populacji stabilnej i wiernej zamieszkującej Palestynę po odzyskaniu niepodległości przez Egipt w roku 401, i odkryciu przez imperium perskie swej słabości w czasie słynnego marszu „dziesięciu tysiecy” Greków. Jaka była dokładna treść „prawa (dâtâ’) Boga niebios”, które Ezdrasz miał za zadanie ogłosić jako prawo do praktykowania również w życiu cywilnym (Ezd 7, 26) ? Prawdopodobnie chodziło o ówczesny Pięcioksiąg (pięć pierwszych ksiąg Biblii nazywane również Torą), scalony dzięki redakcji kapłańskiej, gdzie najdawniejsze tradycje (J, E, JE, D) zostały sharmonizowane z kodeksem kapłańskim, przede wszystkim jeśli chodzi o kalendarz. Aby lepiej przeprowadzić swoją delikatną misję scalenia praw, Ezdrasz otoczył się znaczną grupą repatriantów, przede wszystkim kapłanów i lewitów. Przywiózł również ze sobą 650 min /?/ srebra i 100 min /?/ złota, a także różne cenne przedmioty (Ezd 8). Przyjaźnie przyjęty dzięki swemu otoczeniu oraz prezentom, Ezdrasz ogłosił nowe Prawo w trakcie uroczystego zgromadzenia pierwszego dnia siódmego miesiąca, to znaczy w święto „pierwszego dnia roku” (roš hašânâh). Następnie lud obchodził święto Szałasów (Ne 8). Wkrótce trzeba było zacząć w sposób konkretny wprowadzać to prawo w życie : po poście związanym z wyznaniem grzechów, zadecydowano przystąpić do „odsyłania obcych kobiet”, co przeprowadzano stopniowo ród po rodzie, pod nadzorem tradycyjnych przywódców (Ezd 9-10). Choć teksty biblijne nie wspominają o zakończeniu owej misji „ministra stanu odpowiedzialnego za sprawy żydowskie” jakim był Ezdrasz, wszystko wskazuje na to iż się powiodła, ponieważ „Prawo Boga niebios” zostało przyjęte w prowincjach Judei oraz Samarii, jak to potwierdza późniejsza pozycja Pięcioksięgu w tradycji żydowskiej i samarytańskiej. Koniec okresu panowania perskiego w Palestynie pozostaje niejasny. Po długich rządach Artakserksesa II Mnemona (404-359) sytuacja międzynarodowa uległa szybkim przemianom. Na początku naznaczył ją bunt satrapów zachodnich, cieszący się poparciem Egiptu (367 nn). Artakserksesowi III Ochusowi (350-338) udało się odzyskać kontrolę nad satrapiami zachodnimi, poniósł jednak klęskę w Egipcie (351-350), co wywołało bunt fenicki pod przywództwem Tennesa króla Sydonu. Bunt ów został krwawo stłumiony : Artakserkses III spalił Sydon wraz z większością jego mieszkańców (345). Wkrótce Egipt został ponownie przyłączony do imperium perskiego (343/342), jednak Artakserkses zmarł otruty parę lat później, a jego następcę Arsesa (338-336) spotkał ten sam los. Władza przeszła w ręce potomka brata Artakserksesa III, Dariusza III Kodomana (336- 331), który od roku 336 musiał stawiać czoła armiom Aleksandra Wielkiego (336-323). Rozbiwszy większą część armii perskiej pod Issos w roku 333, Aleksander zaczął oblegać Tyr który został zdobyty po siedmiomiesięcznym oblężeniu (grudzień 333 - lipiec 332). Prawdopodobnie w czasie tego oblężenia zawładnął Samarią i Judeą (332). Dla Palestyny dominację perską można uznać za okres pokoju, który spowodował wzrost dobrobytu, o czym świadczą wykopaliska archeologiczne. Na terytorium Judei dał się zaobserwować wyraźny wzrost demograficzny. Normalnemu przyrostowi populacji miejscowej towarzyszył napływ przybywających stopniowo znacznych grup wygnanych repatriantów. Najprawdopodobniej w związku ze swym bogactwem oraz statusem społecznym większość repatriantów osiedliła się w miastach, szczególnie w Jerozolimie i najbliższej okolicy. Spis ludności prowincji Judei wspomniany w Ezd 2, 1nn i Ne 7, 6nn prawdopodobnie odpowiadał rzeczywistemu spisowi przeprowadzonemu za rządów gubernatora Nehemiasza. Podług wymienionych nazw wsi, prowincja Judei stanowiła jedynie wąski pas wokół Jerozolimy, prowadzący od Jerycha położonego na wschodzie, po Lod i Ono na zachodzie (?), oraz od Betlejem i Netofy na południu, po Betel i Ai na północy, którego ludność liczyła prawdopodobnie ok. 50 000 mieszkańców. Podług Ne 3, 9. 12-18, prowincja Judei podzielona była na sektory, czy też kantony dostarczające ludzi do wykonywania prac powinnościowych (pelek), podczas gdy na wyższym szczeblu administracyjnym, od czasu panowania Dariusza, związana była z „piątą” satrapią transeufratejską (‘abar-naharâ’). Odciski pieczęci aramejskich yehud (yh, yhd, lub yhwd), opatrzone lub nie opatrzone imieniem własnym, ( jnnh, ‘wryw), któremu towarzyszy, albo też nie tytuł gubernatora (pjw’) należy prawdopodonie wiązać z podatkami w naturze pobieranymi przez administrację prowincji, podczas gdy odciski pieczęci noszące wyłącznie imię gubernatora mogłyby wskazywać na część zastrzeżoną dla samego gubernatora, lub na „chleb gubernatora”. O ile gubernator perski był tolerancyjny i szanował narodowe zwyczaje religijne, w wypadku płacenia podatków okazywał się nieprzejednany. Gubernator każdej prowincji, rokrocznie musiał przekazać określoną i stałą sumę do rządu centralnego. Z drugiej strony skarbiec królewski wspomagał przeprowadzanie wielkich robót publicznych, w szczególności odbudowę świątyni. Owa opieka roztaczana nad kultem narodowym umacniała pozycję arcykapłana z linii Sadoka w Jerozolimie. Po odsunięciu dynastii Dawidowej od sprawowania urzędu gubernatora, arcykapłan stał się jedynym legalnym przedstawicielem tradycji narodowej, zaś rolę polityczno-religijną jaką odgrywał, umacniały związki małżeńskie członków jego rodziny z przedstawicielami rodzin gubernatorów prowincji sąsiadujących. Ponieważ oficjalnym językiem administracji perskiej w zachodnich prowincjach był aramejski, tym prędzej rozwinął się on w piśmie oraz mowie w prowincji Judei, iż administracja znajdowała się tam w rękach repatriantów przybyłych z Babilonii, dla których aramejski był językiem używanym w życiu codziennym. Inskrypcje z tamtego okresu, szczególnie ostrakony, pisane są po aramejsku a pismo paleo-hebrajskie, zarówno w Judei jak w Samarii napotykamy jedynie na paru pieczęciach. Jednakże język hebrajski nadal był chyba językiem codziennym mieszkańców wsi. Ponadto pismo hebrajskie używane było ciągle przy kopiowaniu dawnych tekstów. Prawdopodobnie dopiero na skutek misji Ezdrasza w roku 398, aby ułatwić czytanie Prawa urzędnikom imperium perskiego, zaczęto korzystać z pisma aramejskiego przy przepisywaniu tekstów biblijnych, pisma które nazwano później „hebrajskim kwadratowym”. Różnica językowa pokrywała się w części z różnicami klasowymi. Repatrianci, mniej lub bardziej ukształtowani przez kulturę aramejską, pogardzali i niejednokrotnie wykorzystywali (Neh 5, 15) ubogi lud, który pozostał w kraju, podobnie jak i ludność samarytańską podejrzewaną o mieszane pochodzenie. Owe napięcia społeczne szczególnie dawały sie odczuć w okresie sprawowania rządów przez gubernatora Nehemiasza. Nie należy jednak nadmiernie podkreślać sporu pomiędzy Judejczykami i Samarytanami : w tamtym okresie zarówno listy z Elefantyny jak uznanie Pięcioksięgu za zbiór praw obowiązujących w prowincji Samarii wykazują, że obie populacje miały zdecydowane poczucie przynależności do tej samej wspólnoty etniczno-religijnej, zaś posłuszeństwo względem tego samego Prawa stanowiło od tamtego czasu jej dodatkowe kryterium obok przynależności do rodu lub plemienia izraelskiego. Również w IV wieku ukazują się pierwsze monety, drachmy oraz srebrne monety drobniejsze, bite w Judei i w Samarii. Pojawienie się tych dwóch monet lokalnych oznacza początek przejścia do gospodarki opartej na pieniądzu. Pomimo następujących po sobie fal repatriantów, spora liczba potomków wygnańców pozostała w Babilonii, gdzie odgrywali ważną rolę ekonomiczną, jak o tym świadczą archiwa przedsiębiorstwa Muraszu w Nippur. Wybór oraz misje Nehemiasza i Ezdrasza wyraźnie ukazują, iż niektórzy Żydzi piastowali wysokie urzędy na perskim dworze, utrzymując równoczesnie stosunki z Palestyną. W tej sytuacji nie ma w tym nic dziwnego, że właśnie w Babilonii, pod kierunkiem środowisk kapłańskich, nastąpiło połączenie różnych tradycji Pięcioksięgu w jeden dokument, Prawo, zapewniające jedność oraz tożsamość ludu żydowskiego żyjącego na terenie Palestyny oraz w Diasporze. Po Babilonii najprawdopodobniej Egipt zgromadził na swoim terytorium największą liczbę wygnańców, szczególnie w swej dolnej części (cf. Iz 19, 16-25). Jeśli chodzi o Górny Egipt, dysponujemy wyjątkowym świadectwem dotyczącym życia wspólnoty żydowskich najemników z Elefantyny, których ostrakony i papirusy z V wieku (514-398) pozwalają nam poznać ich bardzo konkretne, codzienne problemy : środki żywności, kupna, sprzedaże, małżeństwa, rozwody... Począwszy od „czasu królów Egiptu” (VII-VI wiek), wspólnota owa rozpoczęła budowę świątyni poświęconej Yahô, w której następnie składano ofiary. W roku 410, w czasie zamieszek, świątynia owa została splądrowana i zburzona przez Egipcjan. Wspólnota, zwróciwszy się z pisemną prośbą o pomoc do gubernatorów Judei i Samarii (Bagôhî i Delajasz, syn Sanballata) uzyskała odpowiedź przychylną w roku 407. W odpowiedzi tej jednak zaznaczono, iż od tamtej pory na ołtarzu można było składać wyłącznie ofiary z pokarmów oraz kadzidło, bowiem wszystko wskazywało na to, iż świątynia w Jerozolimie posiadała wyłączne prawo do składania ofiar krwawych. Znaczenie wspólnot żydowskich w Babilonii i Egipcie nie może nam przysłonić innych Żydów rozproszonych po trochu wszędzie, w całym imperium perskim, a także w Sardes w Azji Mniejszej (Abdiasz 20) oraz w Kition (Cypr), jak nas o tym informują inskrypcje fenickie. ROZDZIAL VIII LUD HEBRAJSKI I IMPERIA HELLENISTYCZNE (332-142) I. - Aleksander i wojny Diadochów (332-281) Wszystko wskazuje na to, że dwie prowincje Samaria i Judea dość szybko przyłączyły się do Aleksandra Wielkiego. Według Józefa Flawiusza (Antiq.XI, 321nn), gubernator Samarii, Sanballat (III?), podporządkował się Aleksandrowi w czasie oblężenia Tyru : dzięki temu uzyskał zezwolenie na budowę świątyni na górze Garizim (która to budowa być może została już rozpoczęta w okresie panowania Dariusza III) dla swego zięcia Manassesa, brata arcykapłana żydowskiego z Jerozolimy, Jadduy. W zamian za to 8000 Samarytan zaciągnęło się do armii macedońskiej, zmierzającej w kierunku Egiptu. Stanowisko prowincji Judei jest mniej jasne. Co prawda Józef Flawiusz wspomina o spotkaniu pomiędzy arcykapłanem Jadduą i Aleksandrem, jednak nie wspomina nawet imienia gubernatora Jerozolimy, co, wraz z innymi informacjami o charakterze nieco legendarnym, pozwala nam wątpić w historyczność opisywanego wydarzenia. Po wzięciu Gazy Aleksander przedostał się do Egiptu, gdzie się przedstawił jako potomek bogów, równy dawnym faraonom. Pozostawiwszy samarytańskich najemników w Tebaidzie (Antiq. XI, 345), powrócił do Syro-Palestyny wiosną roku 331. W czasie swojej nieobecności powierzył zarządzanie Syro-Palestyną podlegającemu sobie generałowi, Parmenionowi. Ponieważ Sanballat najprawdopodobniej zmarl z początkiem roku 331 (XI, 325) wszystko wskazuje na to, iż Parmenion mianował wówczas Andromacha greckim gubernatorem Samarii, lub, być może Celesyrii (Quintus Curtius Rufus, Historiae, IV, 5). Nominacja ta została bardzo źle przyjęta przez Samarytan, którzy pochwycili Andromacha i żywcem go spalili. Po swoim powrocie z Egiptu Aleksander ruszył na Samarię i ukarawszy morderców prefekta „ustanowił Memnona na miejsce Andromacha” (IV, 8). Owe tragiczne wydarzenia zilustrowane zostały na aramejskich papirusach odnalezionych w grocie Wadi Daliyeh, gdzie na wieść o zbliżających się wojskach Aleksandra powracających z Egiptu, schroniła się pewna ilość notabli Samarii wraz z rodzinami oraz archiwami. Macedoński odwet na Samarii oraz budowa świątyni na górze Garizim tłumaczą renesans Sychem jaki nastąpił na początku epoki hellenistycznej. Po niezwykłej ekspedycji która doprowadziła go aż do brzegów Indusu, Aleksander zmarł w Babilonii w wieku 33 lat (323). Po śmierci Aleksandra nastąpił okres wojny domowej pomiędzy jego byłymi generałami pretendującymi do sukcesji, nazywany okresem wojen Diadochów (323-281). Jako regent, Perdikkas usiłował początkowo poprzez bunt stawić opór satrapie Egiptu, Ptolemeuszowi, synowi Lagusa, został jednak pobity i zamordowany w roku 321. Prawdopodobnie w czasie tej ostatniej wyprawy na Egipt Perdikkas ufortyfikował Samarię i osadził tam garnizon macedoński. W jakiś czas później Ptolemeusz zawładnął Jerozolimą, którą zdobył w dzień szabatu, (Antiq., XII, 4) oraz Tyrem. Deportował znaczną liczbę więźniów judejskich i samarytańskich do Egiptu, towarzyszyli im zaś mniej lub bardziej dobrowolnie tacy wygnańcy jak Ezechiasz, obdarowany przez Hekatajosa, cytowanego w pismach Józefa Flawiusza (Contre Apion, I, 187), tytułem „arcykapłana”, którego jednak, być może, należy identyfikować z „Jehezkejaszem gubernatorem” (yjzqyh hpjh) figurującym na monetach. Od tamtego czasu Palestyna znalazła się w strefie wpływów Ptolemeusza I Sotera, które częściowo utrzymały się do roku 286. II. — Palestyna pod zarządem Lagidów (c. 285-200) Przez blisko wiek Palestyna podlegała rządom Lagidów, jednak owa władza nieraz bywała kwestionowana przez Seleukidów z Antiochii w okresie pierwszych „wojen syryjskich” (267 nn). Pomimo to, w momencie zawarcia pokoju w roku 241 Celesyria pozostawała przy Egipcie. Pokój ów przyniósł Egiptowi lagidzkiemu dobrobyt i okres rządów Ptolemeusza III można uznać za okres apogeum cywilizacji aleksandryjskiej. Chociaż za panowania Ptolomeusza I (supra) Jerozolima została zdobyta i pewną ilość Żydów oraz Samarytan deportowano, ogólnie biorąc dominacja Lagidów wydaje się być dla Palestyny epoką prosperity. Na czele każdego regionu nie stał sie już jeden człowiek, lecz wielu : sprawami politycznymi i wojskowymi zajmował się strategos, administracją królewską dioiketes, natomiast za podatki i osobiste interesy króla odpowiadali oikonomoi. Wszyscy ci ludzie znajdowali się pod bezpośrednią kontrolą centralnej władzy w Aleksandrii. Tym sposobem każda prowincja stała się hyparchią, której nazwa kończyła się często na -itis (Ammanitis, Samareitis, Galaaditis), sama z kolei będąc podzielona na nomy. Za przykładem Aleksandra, Lagidzi, podobnie jak Seleukidzi założyli, lub wskrzesili miasta na wzór greckiej polis: tym sposobem powstały Ptolemaida (Akko), Scytopolis (Bet-Szean), Marissa (Maresza), Filadelfia (Rabba). Owa hellenizacja przeprowadzana za sprawą mieszania ze sobą zróżnicowanej etnicznie ludności, nie przebiegała jak się zdaje w sposob równie intensywny w Jerozolimie, gdzie arcykapłan występował od tamtej pory jako jedyny wiarygodny autorytet w sprawach tradycji żydowskiej. Dzięki wielu informacjom Józefa Flawiusza możemy spróbować odtworzyć listę owych kolejnych wielkich kapłanów : - Oniasz I, następca Jadduy, po śmierci Aleksandra I (Antiq., XI, 347) jest współczesnym Arejosa I ze Sparty (309-265) (1 Mch 12, 19-23) ; - Szymon I, syn Oniasza I, za rządów Ptolemeusza I (Antiq., XII, 44) ; - Manasses, wuj Eleazara (Antiq., XII, 157) ; - Oniasz II, syn Szymona I, za rządów Antiocha III i Ptolemeuszy III oraz IV ; - Szymon II („Sprawiedliwy”?), syn Oniasza II, pod rządami Ptolemeusza V i Antiocha III (Antiq., XII, 224 ; Syr 50, 1nn) ; - Oniasz III, syn Szymona II, w okresie Seleukosa IV (2 M 3, 1- 3). Chwilami legendarna historia Józefa z rodu Tobiasza (Antiq., XII, 160 nn), częściowo potwierdzona dzięki papirusom Zenona, ukazuje nam, iż arcykapłan wypłacał Lagidom roczną daninę wynoszącą 20 /?/ talentów, podczas gdy naczelny poborca podatków w Celesyrii, który otrzymywał to stanowisko zdobywając je na licytacjach w Aleksandrii, przekazywał dorocznie Lagidom sumę bardziej wygórowaną. Być może z owym pobieraniem królewskich podatków należy łączyć odciski pieczęci paleo-hebrajskich yhd f, podczas gdy odciski pieczęci yršlm mogły mieć związek z dziesięciną kapłańską. Aktualne znaleziska najwyraźniej wskazuja na istnienie judejskiej mennicy już na samym początku epoki lagidzkiej, stanowiącej kontynuację mennicy funkcjonującej w czasach perskich. Sądząc po owych monetach oraz odciskach pieczęci, po upadku imperium perskiego aramejski przestał być oficjalnym językiem administracji : dokumenty administracyjne mogły być równie dobrze redagowane po grecku, jeżeli dotyczyły stosunków z rządem centralnym, lub po hebrajsku, na użytek miejscowy. Nasze źródła praktycznie milczą na temat sytuacji w Samarii w epoce Lagidów. Za zgodą Aleksandra (supra), Manasses, zięć Sanballata oraz brat Jadduy, prawdopodobnie wybudował świątynię na górze Garizim. Zostawszy arcykapłanem, Manasses powiązał sprawowanie urzędu kapłańskiego w tej świątyni z linią Sadoka. W IV i III wieku Diaspora żydowska rozwija się na całym obszarze imperium hellenistycznego, szczególnie przy okazji zakładania nowych miast, jak to miało miejsce w Antiochii i Efezie (Contra Apionem, II, 39). W tych dwóch miastach, przynajmniej począwszy od czasów Antiocha III, Żydzi zdawali się cieszyć prawami obywatelskimi na równi z Grekami. Stele nagrobne odnalezione niedawno w Kitionie potwierdzają, iż Żydzi przemieszani z Fenicjanami przebywali na Cyprze, począwszy od przełomu IV-III wieku. Jednakże wszystko na to wskazuje, iż w epoce lagidzkiej największa wspólnota żydowska znajdowała się w Egipcie, szczególnie w Aleksandrii oraz w twierdzach Delty i Cyrenajki (Contra Apionem, II, 44), a to na skutek kampanii Ptolemeusza I w Palestynie (c. 319). Jego następca, Ptolemeusz II Filadelf był w stosunku do Żydów usposobiony przychylnie, pragnąc sobie zaskarbić ich wierność. Specjalnym edyktem przywrócił wolność żydowskim więźniom zatrudnionym w armii lub u osób prywatnych. Ponadto, w ramach polityki kulturalnej i naukowej jaką prowadził, popierającej Muzeum oraz Bibliotekę Aleksandryjską, dążył do tego, by owe oficjalne instytucje dysponowały przekładem greckim Prawa oraz różnych innych świętych ksiąg żydowskich, przekładem nazywanym tradycyjnie „Septuagintą” (Contra Apionem, II, 45- 47; List Arysteasza do Filokratesa, Antiq., XII, 11-118). Ów przekład odegrał bardzo ważną rolę w w judaizmie hellenistycznym. Ponieważ język grecki szerzył się pośród Żydów żyjących w Diasporze, natomiast języki hebrajski i aramejski wychodziły z użycia, podczas publicznego czytania Pisma na żydowskich zgromadzeniach w dzień szabatu posługiwano się Septuagintą. Po śmierci Ptolemeusza III, podczas czwartej i piątej wojny syryjskiej, jego następcy Ptolemeusz IV Filopator (222- 205) oraz Ptolemeusz V Epifanes (204-180) starli się z Antochem III Wielkim (223-187). Na koniec, po bitwie pod Panium (200) u źródeł Jordanu, Antioch III zajął ostatecznie całą Celesyrię, łącznie z Samarią i Jerozolimą, gdzie Żydzi dopomogli mu w zdobyciu twierdzy, znajdującej się jeszcze w rękach oddziałów lagidzkich (Antiq., XII, 133). Palestyna wyszła ogromnie osłabiona z owej serii wojen, w trakcie których stanowiła łup to jednego to drugiego obozu, dewastowana przy okazji każdego przemarszu wojsk. Począwszy od jej zdobycia przez Antiocha III, we wszystkich aktach oficjalnych weszło tam w zwyczaj przy datowaniu posługiwanie się jako punktem odniesienia erą Seleukidów, która miała swój początek w roku 311 przed naszą erą. III. — Palestyna pod rządami Seleukidów (200-167) Dokonawszy zniszczenia, należało z kolei rozpocząć odbudowę. Antioch III okazywał się tym bardziej wspaniałomyślny we wspomaganiu tego rodzaju inicjatyw, im bardziej skwapliwie miasto czy też kraj dążyły do podporządkowania się jego rządom. Natychmaist po sprowadzeniu Żydów do Jerozolimy, ogłosił dekret o znacznym wkładzie królewskim przeznaczonym na składanie ofiar w świątyni i wprowadził ułatwienia na import libańskiego drewna oraz innych wolnych od cła materiałów niezbędnych dla odbudowy świątyni. Przede wszystkim potwierdził ważność Prawa dla Żydów, uwolnił Radę Starszych, kapłanów oraz personel świątyni od pogłównego, podatku koronnego i podatku solnego. Aby ułatwić ponowne zaludnienie miasta ogłosił, że jego aktualni miaszkańcy, oraz ci którzy pojawią się najbliższym czasie, zostaną zwolnieni od podatku na okres trzech lat, następnie zaś zwolnieni z jego trzeciej części. Poza tym, mieszkańcy z których uczyniono niewolników, mieli zostać uwolnieni, a należące do nich dobra im przywrócone (Antiq., XII, 138-144). Na skutek tego dekretu potwierdzającego polityczną rolę Senatu lub Rady Starszych (gerousia), Jerozolima szybko podniosła się z ruin. Świątynia, wspaniale odnowiona pod kierunkiem Szymona II stała się znowu majestatycznym ośrodkiem kultu, który zachwycał Jezusa, syna Syracha (Syr 50, 1-5). Księga pouczeń Syracydesa stanowi ważne świadectwo dotyczące życia codziennego w Jerozolimie w latach 200-175 oraz stylu edukacji, jaką otrzymywali synowie notabli w szkołach (bet-midraš) tego miasta. Podobnie jak Antioch III w swoim edykcie, Syracydes potwierdza ważną rolę polityczną notabli, członków Rady lub Zgromadzenia (gerousia), którzy kierowali miastem i krajem, gdy odwołuje się różnych zawodów : rolników, hodowców, cieśli-stolarzy, kowali, garncarzy, grawerów pieczęci...(Syr 38, 24nn). Ta szanowana w kręgach sadokidzkich księga (Syr 51, 12 i) pozwala skądinąd przypatrzeć się społeczeństwu, w którym wykształceni przywódcy pogardzali nieco rzemieślnikami i pracownikami fizycznymi, korzystając przy tym z własnej pozycji w celu wzbogacenia się (Syr 51, 28). Prożydowska polityka Antiocha III zdaje się obejmować również Diasporę, jak na to wskazuje list Antiocha do Zeuksisa, gubernatora Babilonii, któremu zlecono deportowanie 2000 rodzin żydowskich do Lidii i Frygii w celu umocnienia lojalności politycznej owych regionów po buncie Achaeusa (c. 213). Żydzi, zawezwani do osiedlania się w twierdzach oraz do służby w administracji, mieli dysponować domem i ziemią, żyć wedle własnego Prawa i byli zwolnieni od płacenia podatków na lat dziesięć. Dekret ów tłumaczy późniejsze znaczenie Diaspory żydowskiej w Azji Mniejszej (Antiq., XII, 147nn). Po podboju Celesyrii, Antioch zawarł przymierze z Lagidami wydając zamąż swoją córkę Kleopatrę za młodego króla Ptolemeusza V Epifanesa (204-180) (cf. Dn 11, 17). Następnie usiłował stawić opór ekspansji rzymskiej w Grecji i Macedonii, poniósł jednak klęskę pod Magnezją, w rejonie Smyrny. Warunki pokoju, jakie podyktował w Sardes Scypio Afrykański i które zostały podpisane w Apamei we Frygii, były bardzo twarde : Antioch zmuszony był opuścić tereny całej Azji Mniejszej na zachód od Taurusu oraz wypłacić wysokie odszkodowania wojenne rozłożone na dwanaście lat. Ten ogromny dług popchnął Antiocha III do rozpoczęcia kampanii w Suzjanie, w celu złupienia tamtejszych świątyń. Znalazł śmierć w świątyni Anaitis w rejonie Ekbatany, której nie można nazwać śmiercią na polu chwały (lipiec 187). Panowanie Seleukosa IV Filopatora (187-175) było zdominowane przez problemy finansowe związane z długiem względem Rzymian. W takim ekonomicznym kontekście należy odczytać historię Heliodora opowiedzianą w 2 Mch 3. Podżegany przez niejakiego Szymona, przełożonego świątyni, któremu wielki kapłan Oniasz III odmówił nadzoru nad miejskim targowiskim, Seleukos IV wysłał swojego wielkorządcę Heliodora w celu sprawdzenia i skonfiskowania skarbu świątyni w Jerozolimie. Oniasz III tym bardziej kategorycznie sprzeciwił się owej rekwizycji, iż, oprócz depozytów drobnych obywateli, skarb świątynny zawierał majątek jego krewnego, Tobiady Hyrkana, prolagidzkiego, który przebywał w swej fortecy Arak-el-Emir w Zajordanii, kontrolując stamtąd okolicę przez lat siedem (c. 181-174) (Antiq., XII, 230 nn). Heliodor pragnął zlekceważyć tę odmowę, jednak jego zamiary zostały pokrzyżowane przez tajemnicze przeszkody, być może będące wynikiem machinacji arcykapłana, jak utrzymywał Szymon. Ostatecznie doszło chyba do porozumienia Oniasza III z Heliodorem w celu obalenia Seleukosa IV, którego ten ostatni zamordował w roku 175. Ponieważ syn Seleukosa IV, Demetriusz, przetrzymywany był w Rzymie jako zakładnik, władzę w Antiochii objął Antioch IV, Epifanes (175-164/163). Oniasza III, jeszcze przebywającego w Antiochii, zastąpił wówczas jego brat Jazon (=Jeszua), obiecujący wypłacić znaczne sumy pieniędzy pod warunkiem, iż król udzieli mu wsparcia w jego polityce hellenizacji Judei. Jerozolima stała się w ten sposób na lat kilka miastem hellenistycznym przechrzczonym na „Antiochię” na cześć Antiocha IV. Dekret Antiocha III który przyznawał Żydom poszanowanie dla ich Prawa i zwolnienie od podatków (supra) został obalony. Jazon kazał zbudować gimnazjon u stóp jerozolimskiego akropolu i wysłał nawet delegacje żydowskie na igrzyska do Tyru (2 M 4, 7-20). Po zawarciu małżeństwa pomiędzy Ptolemeuszem VI Filometorem i Kleopatrą II (c. 174), oraz pod wpływem pogłosek na temat przygotowującego się ataku przeciw Celesyrii, Antioch IV przeprowadził inspekcję fortec na swojej południowej granicy, szczególnie Jafy i Jerozolimy, gdzie został wspaniale przyjęty przez Jazona (2 M 4, 21 n), którego pontyfikat miał jeszcze potrwać trzy lata (c. 174-171). Korzystając z misji do Antiochii Menelaos, brat Szymona namiestnika świątyni, doprowadził do przyznania sobie inwestytury kapłańskiej, „ofiarowując 300 talentów więcej” niż Jazon (2 Mch 4, 24), który schronił się w Ammanitydzie. Wkrótce doszło do zatargu pomiędzy Menelaosem i Sostratosem, komendantem (eparchą) akropolu : w celu jego rozstrzygnięcia obaj udali się na dwór do Antiochii. Aby uzyskać potrzebne fundusze dla obrony swojej sprawy, Menelaos sprzedał święte naczynia z świątyni, zaś Oniasz III doniósł o tym skandalu do Antiochii. Korzystając z nieobecności Antiocha IV Menelaos przekupił Andronika, tymczasowego namiestnika królestwa, aby zlikwidował Oniasza. Andronik skłonił Oniasza III do opuszczenia służącej mu za schronienie świątyni Apollona w Dafne, koło Antiochii, i gdy ten wyszedł, natychmiast go zamordował. Ta zbrodnia nie pozostała bez kary : po swym powrocie Antioch rozkazał zgładzić Andronika (170) (2 Mch 4, 27-38). Natomiast Menelaos natychmiast po przybyciu do kraju został oskarżony przez Radę Starszych (gerousia) ; proces odbył się przed obliczem Antiocha, przebywającego wtedy w Tyrze. Cieszący sie poparciem gubernatora Celesyrii Menelaos wygrał proces i trzech delegatów Rady Starszych skazano na śmierć. W czasie kampanii Antiocha IV w Egipcie (170/169), uwierzywszy w fałszywą wiadommość o jego śmierci, Jazon opanował Jerozolimę urządzając masakry środowisk opozycji, podczas gdy Menelaos schronił się na akropolu. Dowiedziawszy się o tym buncie Antioch IV opuścił Egipt i ruszył na Jerozolimę. Na wiadomość o jego nadejściu Jazon zbiegł i wkrótce potem zmarł na wygnaniu, w Sparcie. Antioch kazał wymordować część ludności Jerozolimy (jesień 169), wtargnął do sanktuarium wprowadzony tam przez Menelaosa i zagarnął skarbiec oraz święte naczynia. Następnie opuścił miasto, mianując Filipa prefektem Jerozolimy, zaś Andronika prefektem Samarii (2 Mch 5). W czasie drugiej kampanii egipskiej, wiosną roku 168, po odniesieniu kilku zwycięstw, Antioch jest zmuszony się wycofać wobec groźby wypowiedzenia wojny przez rzymskiego generała Popilliusza Lenasa (cf. Dn 11, 29n). Po powrocie ogłasza systematyczną hellenizację Judei oraz Samarii i wysyła tam dowódcę mizyjskich najemników Apoloniusza z 22 000 ludzi (167). Ten zaś skorzystał z dnia szabatu, by chwycić za broń i wymordować przyglądających się ludzi. Jerozolimę plądrują wojska. Ci z mieszkańców, którym nie udaje się zbiec są uprowadzeni i uwięzieni. Mury opasujące miasto zostają zburzone, równocześnie zaś rozpoczyna się budowa cytadeli (Akra) dla garnizonu seleukidzkiego. Po zlikwidowaniu Jerozolimy izraelickiej pewien starzec z Aten, delegat królewski, narzuca hellenizację kultu oraz obyczajów zarówno w Jerozolimie jak i w Samarii. Świątynia w Jerozolimie poświęcona jest Zeusowi Olimpijskiemu, zaś światynia na górze Garazim Zeusowi Keniosowi. W grudniu roku 167 ma miejsce inauguracja ołtarza pogańskiego w świątyni („ohyda spustoszenia”), polegająca na złożeniu ofiar pogańskich, zwłaszcza z wieprzy, oraz świętowaniu Dionizjów. Każdy kto odważyłby się zachować izraelickie obyczaje takie jak : szabat, obrzezanie, przepisy pokarmowe (1 Mch 1, 41-53 ; 2 Mch 6, 1-9), zostaje skazany na śmierć. Księgi Prawa zostają podarte i spalone (1 Mch 1, 56). Ta systematyczna hellenizacja została częściowo zaakceptowana, częściowo zręcznie odwrócona przez Samarytan, którzy zwrócili się z prośbą, by jej w stosunku do nich zaniechać, ponieważ są „Sydończykami w Sychem”, co przyznał im Antioch w roku 166 (Antiq., XII, 257 nn). Dekrety antyizraelickie najprawdopodobniej stosowane były w Galilei bez większego sprzeciwu ze strony mieszkańców, a także w Gileadzie, gdzie znaczenie miast hellenistycznych spowodowało już pewną hellenizację poprzez współżycie. W Judei i w Jerozolimie dekrety owe spotkały się z o wiele większą rezerwą : niewątpliwie poddało się im wielu notabli i dygnitarzy wykształconych już według greckich wzorów (cf. Dn 9, 27 ; 11, 32 ; 2 Mch 1, 43-52) ; inni wybrali wygnanie, głównie w Egipcie, jak na przykład kapłan Oniasz IV (infra). Wielu prostych ludzi przyjęło je pod przymusem, aby zachować życie ; inni zbiegli na wieś lub chronili się w grotach, pragnąc przestrzegać Prawa w ukryciu (1 Mch 1, 53), jednak policja królewska i jej inspektorzy (episkopoi) czuwała, działali również donosiciele ; pewna ilość Żydów została zatrzymana i zgładzona (2 Mch 6, 8-7, 42) ; inni podnieśli bunt i żyli w ukryciu. IV. — Bunt Machabeuszy (167-142) Matatiasz Hasmonejczyk, kapłan z rodu Joariba, wraz ze swymi pięcioma synami, odmówił złożenia ofiary przed wysłannikami króla w Modin. Zabiwszy Żyda, który przystępował do złożenia pogańskiej ofiary i jednego z królewskich wysłanników, dał hasło do buntu i schronił się w górach (1 Mch 2). Ponieważ inni Żydzi zostali zgładzeni nie chcąc się bronić w dzień szabatu ( 1 Mch 2, 29-35 ; cf. 2 Mch 6, 11), Matatiasz stał się przywódcą walki zbrojnej prowadzonej nawet w dzień szabatu. Zgromadził wokół siebie tych, którzy pragnęli pozostać „wierni” (Assidaioi = Hasidim 1 Mch 2, 42) wierze i Prawu ojców, to znaczy około 6000 mężczyzn, których religijny zapał podsycała księga Daniela. Owi „partyzanci” wywracali pogańskie ołtarze, siłą obrzezywali dzieci i palili wsie, które poddały się hellenizacji. Po śmierci Matatiasza (166/165) jego starszy syn Szymon został przywódcą politycznym buntu, natomiast Juda zwany „Machabeuszem” stał się jego przywódcą militarnym. Operacje, często przeprowadzane nocą, cieszyły się pewnym powodzeniem. W jednej zasadzce Juda zabił Apoloniusza któremu towarzyszyły kontyngent pogański i samarytański, a także odepchnął armię posiłkową w pobliżu wzgórza Bet- Choron Ne tę wiadomość Antioch IV postanowił zlikwidować zbuntowanych Żydów. Wyruszywszy do Persji w celu ściągnięcia podatków, pozostawił jako regenta Lizjasza powierzając mu misję przeprowadzenia owej eksterminacji. Nikanor, królewski przyjaciel, wspomagany przez Gorgiasza, został wysłany na czele 20 000 ludzi . Juda zgromadził swoje oddziały w Mispa. Korzystając z nieobeności Gorgiasza oraz najlepszych żołnierzy z jego armii, zaatakował i zniszczył obóz armii seleukidzkiej w Emmaus (165) (1 Mch 3, 38-4, 27 ; 2 Mch 8, 1-29). Ta klęska armii syryjskiej wywołała intensywne działania dyplomatyczne. Buntownicy zażądali od Lizjasza przyznania im uprawnień do prowadzenia życia zgodnie z ich Prawem, szukając równocześnie poparcia u legatów rzymskich Kwintusa Memmiusa oraz Tytusa Maniliusa. Interwencja rzymska tłumaczy ton dość ugodowy w jakim pisane są listy Lizjasza, Antiocha oraz legatów rzymskich, przytoczone w 2 Mch 11, 13-38. Juda Machabeusz wykorzystał tę chwilową sytuację dla siebie korzystną, aby ponownie zająć Jerozolimę. Sparaliżowawszy garnizon cytadeli, oczyścił świątynię i dokonał jej inguracji 25 Kislev (c. 14 grudnia 164). Rocznica tej „uroczystości Poświęcenia” (Hanukâh) była od tej pory obchodzona każdego roku (1 Mch 4, 36-61). Po śmierci swego ojca Antioch V Eupator (164/163-162) potwierdził prawo Żydów do życia podług ich Prawa (2 Mch 11, 22-26). Juda ufortyfikował świątynię i twierdzę Bet-Sur na granicy z Idumeą (1 Mch 4, 60n). Następnie, na wezwanie prześladowanych Izraelitów, podjął zwycięskie najazdy na Idumeę, Akrabattanę, na kraj Bajanitów i Ammonitów. Wkrótce Szymon poprowadził wyprawę do Galilei aż pod mury Akko, Juda natomiast udał się do Gileadu, aż do Bossora. Izraelici z obu tych regionów zostali dla bezpieczeństwa sprowadzeni do Jerozolimy. W tym czasie, u bram Jamnii, armia syryjska Gorgiasza rozbiła żydowski korpus ekspedycyjny. Z kolei Juda wyruszył na wojnę z Idumejczykami, zdobył Hebron i okolicę, następnie zaś Marissę. Zaatakował również miasta na równinie filistyńskiej najechawszy Azot (=Aszdod). Oblężenie cytadeli jerozolimskiej (1 Mch 6, 18nn) było ostatnim dowodem na to, że celem działań militarnych Judy była nie tylko obrona praw Żydów do życia w zgodzie z ich Prawem, ale również umocnienie własnej władzy politycznej. W obliczu tego buntu politycznego, Lizjasz sprawujący funkcję regenta do czasu pełnoletniości młodego króla Antiocha V, przypuścił szturm (163). Wraz z młodym królem zaatakował Judeę od strony południowej, rozpoczął oblężenie Bet-Sur i ruszył na spotkanie armii żydowskiej Judy. Pomimo bohaterstwa Eleazeara, brata Judy, armia żydowska została pobita ; Bet-Sur wkrótce było zmuszone sie poddać, zaś Lizjasz rozpoczął oblężenie ufortyfikowanej świątyni w Jerozolimie. Jedynie dzięki rywalizacji panującej pomiędzy Syryjczykami, Żydzi zostali uratowani. Istotnie Filip, dawny regent i opiekun Antiocha V pragnął objąć władzę w Antiochii. Lizjasz i Antioch pośpiesznie zawarli pokój z buntownikami, pozwalając im kierować się w życiu własnym Prawem. Zburzywszy fortyfikacje Jerozolimy Lizjasz i Antioch zdobyli Antiochię, gdzie Filip zdołał się już usadowić. Ponadto Antioch rozkazał zgładzić w Beroi prohellenistycznego arcykapłana, Menelaosa (2 Mch 13, 4-7). Przez ten czas Demetriusz, syn Seleukosa IV, przetrzymywany jako zakładnik w Rzymie, zdołał wydostać się z niewoli. Rozkazał zgładzić Lizjasza oraz Antiocha i ogłosił się królem jako Demetriusz I Soter (161-150). Alkimos, mianowany prawdopodobnie arcykapłanem przez Antiocha V po zgładzeniu Menelaosa, zawezwał króla na pomoc przeciw Judzie. Demetriusz I wysłał Bakchidesa, swego przyjaciela oraz gubernatora Transeufratei, na pomoc Alkimosowi. Po próbie zawarcia ugody (1 Mch 7, 10nn), Bakchides zerwał negocjacje rozkazując zgładzić delegatów. Wkrótce opuścił Judeę, pozostawiając Alkimosa wspomaganego przez armię. Ten ostatni nie był w stanie odeprzeć Judy i jego oddziałów : powrócił do Antiochii prosząc o pomoc Demetriusza I. Król wysłał swego generała Nikanora wraz ze znaczną armią. Pomimo zasadzki w pobliżu Chafarsalama, Nikanor wkroczył do Jerozolimy i zagroził podpaleniem świątyni, o ile Juda nie złoży broni. Kiedy Nikanor opuścił Jerozolimę by oczekiwać na posiłki w pobliżu Bet-Choron, Juda wyzwał armię seleukidzką i zabił jej generała. Żydzi obchodzili rocznicę tego zwycięstwa nazywając ów dzień „Dniem Nikanora” (13 Adar 161). W następstwie owego zwycięstwa poselstwo żydowskie do Rzymu zawarło traktat o przymierzu i Rzymianie wystosowali list do Demetriusza żądając by zaprzestał toczyć wojnę z ich przyjacielem (1 Mch 8). List ten przybył za późno. Na wiadomość o klęsce Nikanora, Demetriusz natychmiast wysłał Alkimosa z armią pod przywództwem Bakchidesa. Po ponownym zajęciu Jerozolimy, Bakchides rozpoczął poszukiwania w regionie „Berei wraz z 20 000 piechurami i 2000 jeźdźcami” celem pochwycenia Judy. Widząc zbliżającą się armię wielu izraelskich partyzantów rozpierzchło się po okolicy i przy Judzie pozostało 800 ludzi. Odmówiwszy ucieczki znalazł śmierć w beznadziejnej walce (kwiecień-maj 160) (1 Mch 9). Od tej pory Bakchidesowi tym łatwiej przychodziło kontrolować kraj, iż pustoszyła go klęska głodu. Ścigając ostatnich zwolenników Judy, przywrócił władzę prohellenistycznych notabli i ufortyfikował większość miast, głównie garnizonowych : Bet-Sur, Gazarę, (=Gezer) oraz Cytadelę ; po czym, uznawszy kraj za spacyfikowany, powrócił do Antiochii. Buntownicy zgromadzili się wokół brata Judy Machabeusza, Jonatana (160-142) chroniąc się na pustynię Judzką, na wschód od Tekoe (=Tekoa). W okolicach maja 159 Alkimos zmarł, rozpocząwszy pierwej rozbiórkę muru wewnętrznego dziedzińca świątyni, który odgraniczał miejsce święte niedostępne dla obcych. Wobec rosnącego oporu Machabeuszy prohelleniści ponownie wezwali na pomoc Bakchidesa. Powrócił on w roku 157, jednak poniósł klęskę usiłując zdobyć twierdzę Bet-Basi w której zamknęli się buntownicy. Zniechęcony, przyjął warunki rozejmu zaproponowane przez Jonatana i powrócił do Antiochii. Korzystając z rozejmu Jonatan osiadł w Mikmas, około 12 km na północny wschód od Jerozolimy, skąd stopniowo odzyskał kontrolę nad całą Judeą. W latach 153/152 w związku z wojną domową pomiędzy Demetriuszem I a jego rywalem Aleksandrem Balasem, obie strony zabiegały o poparcie Jonatana. Ten ostatni wybrał stronnictwo Aleksandra Balasa, który mianował go arcykapłanem Jerozolimy (październik 152). Wkrótce potem Demetriusz zmarł (150). W październiku 150 Balas przybył do Ptolemaidy (=Akko), aby poślubić Kleopatrę, córkę króla Egiptu Ptolemeusza VI Filometora (180-145). Przy tej okazji zatwierdził Jonatanowi jego tytuł arcykapłana i ustanowił go nawet gubernatorem cywilnym i wojskowym (strategos i merydarcha) Judei. W roku 147 Demetriusz, syn Demetriusza I i przyszły Demetriusz II Nikator, przy pomocy Apoloniusza, gubernatora Celesyrii, rozpoczął starania o odzyskanie tronu ojca. Apoloniusz postanowił najpierw zlikwidować Jonatana, sprzymierzeńca Balasa. Armia Apoloniusza została rozbita pomiędzy Jafą i Azot ; Jonatan splądrował Azot oraz jego świątynię Dagona, następnie podporządkował sobie Askalon (=Aszkelon). Chcąc mu wynagrodzić to zwycięstwo, Balas odstąpił Jonatanowi Akkaron (=Ekron) wraz z jego terytorium (1 Mch 10). Jednakże nieudolność Balasa była tak wielka, że wpakował sobie na kark swego teścia, Ptolemeusza VI. Ten ostatni zaś odebrał mu swoją córkę Kleopatrę oddając ją za żonę jego rywalowi Demetriuszowi II Nikatorowi. Balas został pobity i zamordowany, natomiast jego teść zmarł na skutek ran odniesionych w walce (145). Korzystając z tych zamieszek Jonatan obległ cytadelę w Jerozolimie. Denuncjowany przez zwolenników Demetriusza II, nie zawahał się jednak spotkać z nim w Ptolemaidzie i doprowadził do zatwierdzenia swojego urzędu arcykapłana, Judea natomiast uzyskała zwolnienie podatków i zostały do niej przyłączone trzy nomy - Apairema, Lidda i Ramataim, odłączone od Samarytydii (co praktycznie podwoiło powierzchnię Judei !) Wkrótce Demetriusz II zawezwał na pomoc Jonatana, chcąc przywrócić porządek w samej Antiochii, zagrożonej przez zwolenników Antiocha, syna Aleksandra Balasa, a także przez generała Tryfona. Za cenę licznych rzezi 3000 ludziom przysłanym przez Jonatana udało się stłumić powstanie, ale jakiś czas potem Tryfon doprowadził do koronacji młodego Antiocha VI i przedostał się do Antiochii. Natychmiast zatwierdził Jonatanowi jego prawo do pełnienia funkcji arcykapłana i do własności nomów jakie przyobiecał mu Demetriusz II, zaś jego brat Szymona został mianowany jako strategos wybrzeża fenicko-filistyńskiego. Stanąwszy na czele oddziałów seleukidzkich Celesyrii, Jonatan pośpiesznie zajął Askalon i Gazę, następnie na równinie Azor (=Chasor) (1 Mch 11), rozbił armię syryjską popierającą Demetriusza w Galilei. Doprowadziwszy swą armię aż do kraju Chamat, ogłosił się władcą całej Celesyrii, pokonując Arabów zabadejskich i obejmując kontrolę nad Damaszkiem podczas gdy Szymon osadził żydowski garnizon w Jafie, zaś w Jerozolimie i wielu miastach Judei umacniano fortyfikacje. Nadal prowadząc swoją działalność wojskową, Jonatan wysłał poselstwa do Rzymu i Sparty pragnąc umocnić zewnętrzne poparcie dla swojego kraju (1 Mch 12). Tryfon obawiał się że Celesyria wkrótce może wymknąć się spod jego kontroli. Spotkawszy się z Jonatanem w Bet- Szean, przekonał go do kontynuacji rokowań w Ptolemaidzie, którą przyobiecał mu powierzyć. W Ptolemaidzie Tryfon rozkazał zaaresztować Jonatana i wymordować jego straż. Na tę wiadomość Szymon kazał się obrać przywódcą Jerozolimy, której fortyfikowanie dopiero co doprowadził do końca. Wypędziwszy mieszkańców Jafy, aby uczynić zeń miasto żydowskie, oczekiwał Tryfona na równinie, w Adidzie. Utrzymując, iż aresztowanie Jonatana wynikało z faktu, iż nie zwrócił on pieniędzy jakie był winien skarbcowi koronnemu, Tryfon kazał sobie zapłacić 100 talentów w srebrze i uwięził dwóch synów arcykapłana, w zamian za obietnicę uwolnienia, której nie dotrzymał. Przeciwnie, ominąwszy Judeę usiłował dostać się do Jerozolimy od strony południowej, jednakże obecność oddziałów Szymona oraz zła pogoda sprawiły, iż tego zamiaru zaniechał. Nim wyruszył na powrót do Antiochii zabił Jonatana w Baskama (być może Bet-Szikma, Tell es-Semak- Szikmona). Szymon, pochowawszy Jonatana w Modin, gdzie wzniósł mu wspaniały pomnik, stanął po stronie Demetriusza w zamian za całkowite zwolnienie od podatków. Ten ostatni, wówczas bardzo potrzebujący poparcia, przychylił się do próśb Szymona, i lud zaczął datować akty prawne oraz kontrakty począwszy od „pierwszego roku Szymona, arcykapłana, stratega i przywódcy Żydów” (maj 142) (1 Mch 13, 42). Po dwudziestu pięciu latach praktycznie nieprzerwanych walk, lud żydowski odzyskał niezależność polityczną. Kraj był zdewastowany przez rozliczne armie syryjskie oraz wypady Machabeuszy. Co więcej, konieczność wojny i potrzeba zjednoczenia narodowego wokół Machabeuszy, będących przywódcami militarnymi, w pewien sposób odsunęły na drugi plan troskę o poszanowanie Prawa oraz tradycji izraelickiej, które to sprawy były przecież główną przyczyną buntu. Chociaż związani z Machabeuszami, „Asydejczycy” albo „wierni” żydowscy nie zawahali się w pewnym momencie (cf. 1 Mch 7, 12nn) odstąpić od ich polityki personalnej. Tytuł „arcykapłana”, a później „króla” wkrótce przeszedł na Hasmonejczyków, nie pochodzących ani od Sadoka, ani od Dawida, co rychło spowodowało różnorakie reakcje wewnątrz ugrupowania Asydejczyków. Z kolei Samarytanie, usiłując uniknąć rygorów wynikających z dekretów antyizraelickich Antiocha IV, odcięli się od Żydów w momencie zasadniczym. Od tamtego czasu uważani byli za „kolaborantów” prohellenistycznych, skompromitowanych związkami z cywilizacją pogańską. ROZDZIAŁ IX ODRODZENIE I KONIEC KRÓLESTWA HEBRAJSKIEGO (142 p.n.e. - 70 n.e.) I. — Dynastia hasmonejska sprzymierzona z Rzymem (142-63) Szymon nie przyjął tytułu „króla”, lecz tytuł „arcykapłana” (archiereus), „przywódcy wojskowego” (strategos) oraz „przywódcy politycznego” (hegoumenos). Natychmiast po ich zatwierdzeniu przez Demetriusza wysłał poselstwa do Rzymu i Sparty aby jego potrójny tytuł został tam uznany, a także aby odnowić tradycyjne przymierza. Za pośrednictwem senatus-consulte jakie otrzymał w odpowiedzi, Rzymianie oficjalnie uznali Żydów za swoich przyjaciół i sprzymierzeńców i podjęli się popierać na drodze dyplomatycznej autorytet Szymona na terenie całej Diaspory, głównie w Egipcie (1 Mch 14, 16-24; 15, 15-24). Korzystając z tego zewnętrznego poparcia Szymon zwołał władze religijne i polityczne kraju organizując wielkie zgromadzenie nadzwyczajne (140), które zatwierdziło jego urzędy arcykapłana, wodza oraz etnarchy (gubernatora prowincji) „na stałe, do czasu objawienia się wiernego proroka” (1 Mch 14, 41.47). Owa dwuznaczna klauzula zawierała w sobie zgodę na założenie dynastii, jednakże dynastii „prowizorycznej”. Po wyeliminowaniu ostatnich śladów władzy seleukidzkiej dzięki objęciu garnizonów w Gazara oraz cytadeli (141) gubernatorskie rządy Szymona (142-134) miały na ogół charakter pokojowy (1 Mch 14, 4nn). Koniec ich był tragiczny. Zięć Szymona, Ptolemeusz, syn Abubosa, sprawujący funkcję przywódcy wojskowego na równinie Jerycha, zamordował zdradziecko swego teścia w twierdzy Dok i rozkazał uwięzić jego dwóch synów, Matatiasza i Judę. Ta proseleukidzka próba zamachu stanu zakończyła się porażką : trzeci syn Szymona Jan, przebywający wówczas w Gezer, zdoławszy wymknąć się mordercom, rozkazał ogłosić się arcykapłanem oraz etnarchą w Jerozolimie (134) (1 Mch 16, 11-22 ; Antiq., XIII, 228 nn). Początki etnarchatu Jana Hyrkana (134-104) nie były łatwe. Ptolemeusz zdołał zbiec do Filadelfii, nie omieszkawszy zgładzić dwóch braci oraz matki swojego rywala. Antioch VII pośpieszył z interwencją wojskową i obległ Jerozolimę. Seleukida dał do zrozumienia, że uzna religię żydowską ; Jan Hyrkan, wobec groźby głodu poddał się składając haracz wysokości 500 talentów i wyrażając zgodę na rozebranie murów Jerozolimy (c. 132). Owe warunki, względnie łagodne, wynikające częściowo z akcji dyplomatycznej Rzymian, (Antiq., XIII, 236nn ; XIV, 247nn), przygotowywały przyszłość. Odzyskawszy część skarbu z grobu Dawida, Hyrkan, prawdopodobnie będący pierwszym Hasmonejczykiem bijącym monetę, zapłacił obiecany haracz i zaangażował nawet najemników, aby towarzyszyli Antiochowi VII w jego kampanii przeciw Partom. Jan Hyrkan wkrótce wykorzystał wewnętrzne rywalizacje pomiędzy Seleukidami, aby zagarnąć Medebę oraz terytorium moabickie. Następnie zwrócił się przeciw Idumei, zdobył Adorę i Marissę (112/1) zezwalając mieszkańcom na pozostanie na miejscu pod warunkiem poddania się obrzezaniu i przestrzegania żydowskiego Prawa (Antiq., XIII, 254-258). Na koniec zaatakował Samarię, zdobył Sychem, zburzył świątynię na górze Garizim (111), mniej więcej dwa wieki po jej zbudowaniu i obległ stolicę. Wygłodzeni Samarytanie wezwali na pomoc Antiocha IX, który, za pierwszym razem pobity pod Scytopolis (=Bet-Szean), powrócił z żołnierzami egipskimi Ptolemeusza Latyrusa (116-107). Powrót ten nie przyniósł żadnego decydującego rezultatu. Scytopolis i dolina Ezdrelonu zostały zajęte przez oddziały żydowskie. Po rok trwającym oblężeniu Jan Hyrkan zdobył Samarię doszczętnie ją pustosząc. Po zburzeniu świątyni na górze Garizim, planowe zniszczenie Samarii stanowi przejaw ostatecznego zerwania więzów pomiędzy Żydami i Samarytanami, którzy od tamtej pory uważają się za wrogów z dziada pradziada. Data schizmy samarytańskiej, IV-II wiek (supra) pozwala zrozumieć dlaczego Samarytanie uważają wyłącznie Pięcioksiąg za pismo kanoniczne. W rzeczywistości to właśnie obrona świętych ksiąg przeciw procesom hellenizacji nakłoniła Żydów do ścisłego ustalenia, które z ksiąg stanowią pismo święte, charakterystyczne dla narodowej tradycji. Prawdopodobnie włączenie księgi Daniela uzasadniającej bunt Machabeuszy znajduje swoje wytłumaczenie w takim historycznym kontekście. Owa lista świętych ksiąg, które należy chronić przed prześladowcami, zawierająca w sobie Prawo, pisma Proroków oraz inne teksty, wkrótce stała się wspólnym dziedzictwem dla przeróżnych późniejszych ruchów (lub „sekt”) żydowskich : faryzeuszy, saduceuszy oraz esseńczyków. Dokładne pochodzenie oraz orientacja każdego z owych ruchów pozostają niejasne i podlegają dyskusji, jednak wydaje się, iż mają one związek z Asydejczykami (Hasidîm), Żydami wiernymi Prawu, którzy wsparli bunt Machabeuszy. Kiedy ci ostatni zorientowali swoją działalność wojskową w kierunku utwierdzenia personalnej władzy politycznej, Asydejczycy wyłamali się z owej politycznej orientacji, zadawalając się gwarancjami dotyczącymi wolności religijnej oraz poszanowania Prawa (1 Mch 7, 13n). Co więcej, powołanie Jonatana na arcykapłana (152) wzbudziło pewien opór Asydejczyków, ponieważ nie był on kapłanem z linii Sadoka. Kiedy Balas potwierdził tę nominację w Ptolemaidzie w roku 150, zwolennicy kapłaństwa sadokidzkiego zaczęli coraz bardziej otwarcie sprzeciwiać się Hasmonejczykom. Prawdopodobnie chcąc zamknąć usta owej opozycji Szymon zwołał Wielkie Zgromadzenie w roku 140. Istotnie tekst dekretu finalnego, wielokrotnie potwierdzający władzę Szymona nad kapłanami oraz administracją świątyni (1 Mch 14, 41nn) i przedstawiający kapłaństwo hasmonejskie jako tymczasowe, pozwala się nam domyślać, iż władza Szymona miała swoich przeciwników, pośród grupy składającej się wyłącznie z kapłanów będących zwolennikami arcykapłana z linii Sadoka. Chociaż owe poszlaki posiadają wiele niejasnych aspektów, Asydejczycy najwyraźniej podzieleni byli na dwa ugrupowania : - zwolennicy jednego kierunku, bardziej tradycjonalistycznego pozostali poplecznikami arcykapłana z linii sadokidzkiej; - zwolennicy drugiego kierunku większa uwagę przywiązujący do przestrzegania Prawa aniżeli do pochodzenia kapłańskiego, zaakceptowali „tymczasowe” kapłaństwo Szymona i odseparowali się od innych Asydejczyków, skąd być może wzięło swój początek miano faryzeuszy (perušîm, „oddzieleni”) nadane owemu ugrupowaniu. Jonatan i Szymon oparli sie na owych faryzeuszach, których przywódcami byli zazwyczaj świeccy notable biegli w studiowaniu Prawa i uwzględniający przepisy praktyczne (halâchâh) czyli nie spisaną w Prawie „tradycję starszych”. Jednakże faryzeusze poddali krytyce kapłaństwo Jana Hyrkana pod pretekstem jakoby jego matka była branką i wyrazili sprzeciw wobec pretendowania do korony kandydata nie wywodzącego się z rodu Dawida. To stanowisko faryzeuszy znalazło pewien odzew pośród ludu i doprowadziło do buntu stłumionego w sposób bezwzględny przez Jana Hyrkana (Antiq., XIII, 291-298). Od tamtej pory król stanął po stronie „saduceuszy”, którzy prawdopodobnie byli Asydejczykami sadokidzkimi, dla których czas oraz potrzeba chwili wystarczały aby usprawiedliwić kapłaństwo hasmonejskie. Jednak nie wszyscy sadokidzcy Asydejczycy związali się z Janem Hyrkanem ; nieprzejednani, którzy odmówili tego sprzymierzenia utworzyli grupę „esseńczyków”, która zorganizowała się jako trwałe ugrupowanie opozycyjne. Pierwszym esseńczykiem wymienionym przez Józefa był Juda Esseńczyk żyjący za panowania Aristobula I (Antiq., XIII, 311- 313). Spokojny schyłek panowania Jana Hyrkana sprzyjał rozpoczęciu wielkich robót publicznych, szczególnie ponownemu wzniesieniu murów Jerozolimy, zburzonych przez Antiocha VII. Po śmierci Hyrkana w roku 104, jego syn Juda, nazywany też Arystobulem, ogłosił się „królem”. Panował tylko rok. Kazał uwięzić większość swoich braci, jak również matkę, która zmarła w więzieniu, zamordować też swego brata Antygona, gdy ten ostatni powrócił z kampanii wojskowej w Galilei. W okresie jego rządów Galilea środkowa i Iturea zostały przyłączone do królestwa hasmonejskiego, zaś ich mieszkańców poddano obrzezaniu i zmuszono do przestrzegania żydowskiego Prawa. Po śmierci Arystobula I, jego żona Salome uwolniła swoich trzech uwięzionych szwagrów, najprawdopodobniej poślubiając najstarszego na mocy Prawa lewiratu i tą drogą przekazała mu królestwo. Aleksander Janneusz (103-76) najpierw zgładził jednego ze swych braci który domagał się korony, natomiast pozostawił przy życiu najmłodszego, żyjącego na uboczu. Rządził swym krajem żelazną ręką, surowo karając wewnętrzne bunty wspomagane przez ruch faryzejski, który najwyraźniej popierał chłopskie rewolty spowodowane ciężarem królewskich podatków. Podług bulli używał podwójnego tytułu „króla” oraz „arcykapłna”(khn gdl). Czując się swobodniejszy stojąc na czele wyprawy wojennej aniżeli przy pełnieniu służby liturgicznej w świątyni, zaangażował armię najemników, częściowo Pizydejczyków i Cylicyjczyków, i rozpętał liczne wojny, w których zaznał zarówno powodzeń jak i klęsk. Początkowo starał się zdobyć Ptolemaidę, która zawezwała na pomoc Ptolemeusza Latyrusa. Ów przybył z Cypru i Janneusz musiał zaniechać oblężenia. Wkrótce potem Ptolemeusz Latyrus zdobył Asochis w Galilei, następnie zaś Scytopolis i pobił Janneusza nad brzegami Jordanu w Asofon (=Safon). Zwróciwszy się o pomoc do Kleopatry, która zmusiła Ptolemeusza Latyrusa do wycofania się na Cypr (c. 102), Janneusz stał się wkrótce panem sytuacji. Ruszył wówczas na kraj Gilead, gdzie zdobył Gadarę i Amatos, lecz Teodor, syn Zenona zgotował mu zasadzkę i odzyskał wszystkie swoje dobra zabiwszy uprzednio 10 000 Żydów. Janneusz zaatakował wybrzeże filistyńskie, zdobył Rafię i dotarł aż do Rinokorura (El-Arisz) ; następnie powrócił na wybrzeże i zajął Antedon Odizolowawszy tym sposobem Gazę, zagarnął ją po rok trwającym oblężeniu i wymordowaniu części mieszkańców (c. 96). Ten zewnętrzny sukces nie pogodził go z faryzeuszami. Przeciwnie, postawili oni pod znakiem zapytania legalność jego kapłaństwa, zaś w dniu święta Szałasów został znieważony przez tłum. W odwecie za to król rozkazał wymordować 6000 osób. Następnie ponownie kieruje się do Zajordanii, każe zburzyć Amatos i podporzadkowuje sobie Gileadtydię oraz kraj Moabu. Zostaje pobity przez Obodasa I, króla nabatejskiego, który zastawia nań zasadzkę w momencie kiedy on sam atakuje właśnie płaskowyż Golanu. Na skutek tej klęski Moab i Gilead przechodzą pod kontrolę Nabatejczyków. Owa klęska umacnia opór wewnętrzny (faryzeuszy i prawdopodobnie esseńczyków) : bunty i masakry ciągną się przez lat sześć (c. 93-88) powodując śmierć około 50 000 osób. W chwili kiedy król decyduje się negocjować z faryzeuszami ci ostatni odmawiają jakiegokolwiek dialogu i wzywają na pomoc króla seleukidzkiego Demetriusza III (95-88), który zadaje klęskę Janneuszowi pod Sychem. Tymczasem 6000 Żydów z armii Demetriusza wkrótce go opuszcza i król w pośpiechu pragnie wycofać sie do Syrii. Wówczas Janneusz miażdży buntowników i bierze w niewolę ich przywódców chroniących się w Bemeselis (= Misilja, na południe od Dżenin ?). 800 spośród nich sprowadzonych w łańcuchach do Jerozolimy, zostaje ukrzyżowanych w czasie uczty, podczas której na ich oczach morduje się ich żony i dzieci. Około 8000 przerażonych opozycjonistów udaje się wówczas na wygnanie ( być może do Damaszku), gdzie pozostają aż do śmierci króla. Od tamtej pory nie ma już wzmianek o wewnętrzej reakcji względem Janneusza ! W czasie kampanii Antiocha XII (87-84) przeciw Nabatejczykom, Janneusz na próżno usiłuje sprzeciwić się przemarszowi wojsk seleukidzkich budując linię obronną pomiędzy Kefar-Saba i Jafą. Jednakże Antioch zostaje pokonany i zgładzony na terenach położonych na południe od Morza Martwego i Aretas II obejmuje władzę w Damaszku. Wkrótce król nabatejski wyrusza przeciw Judei i rozbija armię Janneusza pod Adidą ; Hasmonejczyk prosi o pokój, lecz w jakiś czas później ponownie wyrusza na Zajordanię zdobywając Dekapol i Golan (Gamala) (c. 83-80). Zatem u schyłku panowania Aleksandra Janneusza w skład królestwa hasmonejskiego wchodziły Judea, Idumea, równiny filistyńska oraz Szaron, Samaria, Galilea aż po górę Tabor, płaskowyż Golan, Gileadtydia i Moabtydia. Na wszystkich terenach podbitych król przemocą narzucił obrzezanie oraz przestrzeganie Prawa żydowskiego, co nie obyło się bez pewnych buntów lokalnych, jak na przykład bunt w Pella. Aby zapewnić bezpieczeństwo swemu królestwu ze strony Nabatejczyków, Janneusz kazał wybudować dwie twierdze : pierwsza z nich, Aleksandreion skierowana była przeciw Gileadtydii, druga zaś, Macheront przeciw Moabtydii. Przez trzy ostatnie lata swojego panowania Aleksander Janneusz walczył z chorobą i zmarł w roku 76 w czasie oblężenia Ragaby na terytorium Gerazy (=Jerasz). Po śmierci Aleksandra Janneusza władzę polityczną przejmuje jego żona, Aleksandra (76-67) powierzając obowiązki arcykapłana swemu najstarszemu synowi Hyrkanowi (Hyrkan II). Aleksandra jedna się z faryzeuszami, którym pozostawia kierowanie polityką wewnętrzną. Więźniowie zostają uwolnieni, wygnańcy powracają do kraju i od tamtej pory orzecznictwo faryzejskie uzyskuje moc prawną. Istotnie dotychczas senat albo Rada Starszych (gerousia), obradujące pod przewodnictwem arcykapłana, składały się głównie z kapłanów i bogatych arystokratów z partii saducejskiej. Aleksandra wprowadziła w to grono znaczną liczbę uczonych w Piśmie i doktorów Prawa z partii faryzejskiej, na których czele stał Szymon ben Szetah. Polityka zewnętrzna Aleksandry, to „pokój zbrojny” : wyprawa do Syrii pod dowództwem Arystobula wystarczy aby onieśmielić Ptolemeusza syna Mennajosa, który zagrażał Damaszkowi, zaś dzięki bogatym darom udaje się jej obłaskawić Tigranesa oblegającego Ptolemaidę wraz z armią 300 000 ludzi, tym bardziej, iż wkrótce przyjdzie mu się spotkać z Rzymianami. Mimo iż Hyrkan II został desygnowany na króla przez Aleksandrę na krótko przed jej śmiercią, jego brat Arystobul zaatakował go i rozgromił w okolicach Jerycha. Schroniwszy się do twierdzy świątynnej, Hyrkan niezwłocznie zawarł pokój z bratem : Arystobul II miał zostać królem, Hyrkan natomiast był skłonny zadowolić się tytułem „królewskiego brata”. Jednak silny człowiek z partii Hyrkana, gubernator Idumei Antypater, był tej umowie przeciwny. Zabrał Hyrkana do Petry, do swego przyjaciela Aretasa III, który powierzył mu dowodzenie armią. Na czele owej armii pokonał Arystobula, który zamknął się w Jerozolimie : „Byłby tam nawet został pochwycony gdyby nie interwencja generała rzymskiego Skaurusa, który właśnie wtedy nakazał przerwać oblężenie” (BJ., I, 127). Aretas wycofał się wówczas do Filadelfii, zaś Arystobulowi udało się rozgromić zwolenników Hyrkana w Papyronie. Kiedy Pompejusz przybył do Damaszku (wiosna 63) obaj bracia usiłowali pozyskać go dla swojej sprawy. Hyrkan i Antypater odnieśli zwycięstwo. Po licznych perypetiach Pompejusz uwięził Arystobula i wspomagany przez zwolenników Hyrkana, obległ ostatnich Arystybulowych popleczników, którzy się zamknęli w świątyni jerozolimskiej. Atak nastąpił w trzecim miesiącu oblężenia i Pompejusz wszedł do Świętego Świętych. Hyrkanowi została przywrócona jego funkcja arcykapłana i etnarchy, ale Judea musiała płacić daninę. Dekapol, Samaria oraz miasta wybrzeża zostały przyłączone do syryjskiej prowincji rzymskiej, zarządzanej przez Skaurusa. Pompejusz wycofał się, uprowadzając jako więźniów do Rzymu Arystobula wraz z rodziną. Nastąpił koniec niepodległego królestwa hasmonejskiego. Panowanie Aleksandry w późniejszej tradycji żydowskiej było uważane za rodzaj Złotego Wieku, prawdopodobnie dlatego, iż Prawo stanowili wówczas faryzeusze, lecz również dla tej przyczyny, iż był to czas pokoju i dobrobytu ekonomicznego w królestwie żydowskim, które znajdowało się u szczytu swojej ekspansji. Ów Złoty Wiek trwał krótko, ponieważ generałowie rzymscy zbliżali się do Judei. W obliczu tej potęgi królestwu hasmonejskiemu brak było jedności politycznej. Hasmonejska ekspansja militarna, oraz przymusowa judaizacja nie były w stanie zlikwidować różnic między poszczególnymi prowincjami : miasta wybrzeża i Dekapolu bardziej poczuwały się do związków z tradycją hellenistyczną aniżeli żydowską : Idumea nie była w stanie zatrzeć swoich edomickich korzeni, zaś Galilea swojej bliskości kulturowej z Fenicją ; jeśli chodzi o Samarytan, będących w większości autentycznymi Izraelitami, ich nienawiść do Żydów sprawiała, iż przywiązanie jakim darzyli królestwo hasmonejskie było więcej niż wątpliwe. Sama ludność Judei była mocno naznaczona podziałem na trzy wielkie partie, z których żadna w rzeczywistości nie akceptowała dynastii hasmonejskiej, jak to wykazuje poselstwo delegatów ludu, które udało się do Pompejusza (Antiq., XIV, 41). Historię dynastii hasmonejskiej można by prawie ująć jako alternatywę w stosunku do władzy faryzeuszy (za czasów panowania Jonatana, Szymona, z początkiem sprawowania władzy przez Jana Hyrkana, pod rządami Aleksandry oraz Hyrkana II) i saduceuszy (większa część panowania Jana Hyrkana, Arystobula I, Aleksandra Janneusza, Arystobula II), podczas gdy esseńczycy, odrzuceni do obozu stałej opozycji, zamknęli się w swoich silnie zorganizowanych wspólnotach i medytacjach religijnych o charakterze eschatologicznym. Znaleziska archeologiczne oraz manuskrypty z Qumran nad Morzem Martwym pozwalają nam dziś lepiej uchwycić życie codzienne owych esseńskich wspólnot oraz ich działalność intelektualną. Faryzeusze, którzy najdłużej byli przy władzy, najwyraźniej cieszyli się niezaprzeczalnym poparciem ludowym : dzięki swojej znajomości Prawa i znaczeniu prowadzonych przez siebie szkół, przede wszystkim po wsiach, posiadali znaczny prestiż u ludu, będącego pod wrażeniem ich prostego i nieskazitelnego życia. Saduceusze, wywodzący się głównie ze środowisk kapłańskich, spośród arystokratów oraz wyższych oficerów armii, reprezentowali wyższą klasę społeczną, której bogactwo rekompensowało w pewnym stopniu ich niewielką liczbę. Jedynie w Jerozolimie cieszyli się wielkim uznaniem, we wsiach najwyraźniej nie mieli zbyt dużego znaczenia. Epoka hasmonejska zaznaczyła się również dzięki odrodzeniu literatury hebrajskiej. O ile hebrajskie nauczanie faryzeuszy w tamtym czasie odbywało się chyba wyłącznie poprzez przekaz ustny, zaś o nauczaniu saduceuszy nic nam nie wiadomo, rękopisy znad Morza Martwego potwierdziły nam znaczenie literackich dzieł hebrajskich i aramejskich, pochodzenia esseńskiego : Henoch, Księga Jubileuszów, Testamenty Patriarchów, Wizje Amrama, Reguła Zrzeszenia, Reguła Zgromadzenia, Dokument Damasceński, Reguła Błogosławieństwa, Hymny, Peszarim (komentarze biblijne), Zwój Świątyni... Ponadto w królestwie hasmonejskim powstały takie dzieła historyczne jak zagubione Roczniki z pontyfikatu Jana Hyrkana i Pierwsza Księga Machabejska, która do nas dotarła jedynie w greckim tłumaczeniu. Dynamizm Judei w okresie hasmonejskim nie powinien nam przesłaniać znaczenia Żydów żyjących w Diasporze. Lista adresatów listu konsula Lucjusza Metellusa do wielkiego kapłana Szymona pozwala nakreślić dość pełną tabelę geograficzną Diaspory w roku 142 (1 Mch 15, 22n). Owa lista wykazuje dobitnie, iż istnieją wspólnoty żydowskie w prawie całej wschodniej części basenu Morza Środziemnego. Oprócz Mezopotamii i Azji Mniejszej bardzo duża wspólnota zamieszkiwała Egipt. W Aleksandrii w owym czasie skupisko żydowskie mogło liczyć około 100 000 członków. Kapłan sadokidzki Oniasz IV otrzymał od Ptolemeusza VI Filometora zezwolenie na budowę żydowskiej świątyni w Leontopolis (Antiq., XIII, 62-63). Można to prawdopodobnie wytłumaczyć faktem, iż owa świątynia miała służyć żydowskiej kolonii wojskowej w Leontopolis, której przywódcą religijnym był Oniasz. Kiedy armie egipskie dokonały w Palestynie interwencji przeciw Ptolemeuszowi Latyrusowi (supra), dowodziło nimi dwóch żydowskich generałów : Chelkiasz oraz Ananiasz, i ten ostatni odradził Kleopatrze zaatakowanie Aleksandra Janneusza (Antiq., XIII, 348-355). Przykład ów ukazuje związki łączące Żydów z Egiptu z Żydami z Palestyny. Związki kulturowe znajdują swoje potwierdzenie w tłumaczeniu i adaptacji dzieł w języku hebrajskim powstałych w Palestynie, takich jak Księga Syracydesa oraz Pierwsza Księga Machabejska. Przykład Oniasza ukazuje również, iż Egipt zaakceptował w szczególny sposób Żydów sadokidzkich (cf. również Syr 51, 12 i) ; toteż nic w tym dziwnego, iż esseńczycy mogli być bliscy terapeutom z Egiptu, opisanym przez Filona z Aleksandrii w pierwszych latach naszej ery. II. — Dynastia hasmonejska pod rzymskim panowaniem (63 - 37) Po zdobyciu Jerozolimy przez Pompejusza, Judea pozostaje przyłączona do Imperium Rzymskiego przez prawie cztery wieki. Hyrkan II, etnarcha i arcykapłan (63-40) nia ma już prawa do królewskiego tytułu, co jest zresztą zgodne z ideologią faryzeuszy, którzy dają mu swoje poparcie. Poddani pod kontrolę gubernatora rzymskiego Syrii, Skaurusa, Hyrkan i Antypater posyłają mu środki żywności w czasie wojny przeciw Nabatejczykom, zaś Antypater służy nawet jako pośrednik w momencie podpisywania traktatu pokojowego (BJ, I, 159). Tymczasem Arystobul i jego synowie nie ustają w wysiłkach mających na celu zaznaczenie swoich praw do Palestyny. W roku 57 Aleksandrowi, synowi Arystobula, udaje się zbiec w czasie podróży do Rzymu, zgromadzić 10 000 piechurów oraz 1500 jeźdźców i na czele tej armii zagrozić Jerozolimie. Gabiniusz, nowy gubernator Syrii, wysyła na odsiecz swojego porucznika Marka Antoniusza, przyszłego uczestnika triumwiratu. Marek Antoniusz rozgramia Aleksandra w okolicy Jerozolimy. Schroniwszy się do Aleksandreionu, Aleksander wkrótce zostaje zmuszony do kapitulacji. Gabiniusz równa z ziemią Aleksandreion, Hyrkanię i Macheront. Hyrkan ponownie zostaje arcykapłanem w Jerozolimie, lecz najwyraźniej traci swoją funkcję etnarchy, a wraz z nią władzę polityczną. Żydzi, rządzeni przez Sanhedryn jerozolimski podzieleni są na pięć okręgów sądowych : Jerozolima, Gadara (lub Gazara, czy Adora), Amatus, Jerycho i Sefforis (BJ, I, 169 n). W roku 56, Arystobul wraz synem, uciekłszy z Rzymu, usiłują wzniecić powstanie w Judei, jednak zostają pokonani przez Rzymian i ponownie odesłani do Rzymu jako więźniowie. W roku 55 Aleksander ponawia tę próbę, jednak szybko stłumioną przez Gabiniusza. Przez ten czas Antypater nie omija żadnej okazji, aby przysłużyć się Gabiniuszowi, przede wszystkim w czasie jego wyprawy do Egiptu w latach 56/55. W zamian za to Gabiniusz przyznaje mu tytuł epimelety „intendenta” lub „administratora” Judei. W 56 roku Gabiniusz zostaje zastąpiony przez Krassusa, który przywłaszcza sobie skarbiec świątyni jerozolimskiej i ginie w wojnie przeciw Partom (53). Jego miejsce zajmuje Kasjusz (53-51). Poskramia on nowe powstanie Arystobula dowodzone przez Peitolaosa, zgładzonego wkrótce za namową Antypatra. W roku 49 wybucha wojna domowa pomiędzy Cezarem i Pompejuszem. Cezar pragnie posłużyć się Arystobulem, aby ponownie podbić Syrię, jednak ten ostatni ginie wraz ze swym synem Aleksandrem z rąk zwolenników Pompejusza. Po bitwie pod Farsalos i śmierci Pompejusza (48) Hyrkan II i Antypater wchodzą w układ z Cezarem. Co więcej, Antypater podtrzymuje militarnie oraz dyplomatycznie kampanię Mitrydatesa, sprzymierzeńca Cezara, w Egipcie (48/47). Dowodzi pomocniczym korpusem żydowskim, uzyskuje poparcie Arabów oraz książąt syryjskich, i pozyskuje garnizony żydowskie z „terenów Oniasza”, położonych na wschód od Delty. W zamian za to Cezar zatwierdza Hyrkanowi jego tytuł arcykapłana i przywraca tytuł etnarchy ; przyznaje Antypatrowi obywatelstwo rzymskie połączone ze zwolnieniem od podatków, tytuł prokuratora (epitropos) Judei i zezwolenie na odbudowę murów Jerozolimy. Dekrety oficjalne potwierdzające owe prawa (47-44) wykazują, iż Jafa i miasta położone na równinie, zostają ponownie przyłączone do terytoriów podległych Hyrkanowi II (Antiq., XIV, 191-212). Wkrótce potem Antypater mianuje swojego starszego syna Fazaela strategiem Jerozolimy, zaś młodszego, Heroda, strategiem Galilei. Sukces Heroda w Galilei budzi zazdrość Hyrkana II i arystokracji : Herod zostaje wezwany by wytłumaczyć się przed Sanhedrynem. Pod naciskiem gubernatora Syrii Sekstusa Cezara, i na skutek dwuznacznej interwencji przywódcy faryzejskiego Samajasa (Szemajasza ?), Herod zostaje uniewinniony. Sekstus Cezar mianuje go strategiem Celesyrii i Samarii (BJ, I, 213) (47/46). Po zamordowaniu Cezara (15 marzec 44) Antypater i Herod przyłączają się do gubernatora Syrii, Ceciliusza Bassusa, byłego poplecznika Pompejusza. Ów domaga się daniny wysokości 700 talentów, którą to sumę Antypater rozkłada pomiędzy notabli królestwa. Jego syn Herod zwalnia się natychmiast od zapłacenia swoich 100 talentów haraczu ; natomiast widząc, iż Malichos, odpowiedzialny za regiom Gofna, Emmaus, Lydda i Tamma zwleka z wypłaceniem haraczu, Kasjusz wyrusza do tego okręgu, Antypater jednak go uprzedza, wpłaciwszy 100 talentów. Sam Antypater pada ofiarą zazdrości Malichosa i zostaje przez niego otruty. Herod, przy pomocy Kasjusza który mianował go „intendentem” Syrii, mści śmierć ojca każąc zamordować Malichosa w pobliżu Tyru (43). Odejście Kasjusza z Syrii (42) wywołuje całą serię zamieszek za sprawą których Antygon, syn Arystobula na próżno usiłuje powrócić na scenę polityczną, podczas gdy tyran Tyru Marion zdobywa część Galilei. W roku 42, po zwycięstwie Antoniusza i Oktawiana pod Filippi, wiele delegacji żydowskich przybywa do Antoniusza, aby się przed nim skarżyć na obydwu synów Antypatra. W odpowiedzi na co Antoniusz mianuje Fazaela i Heroda tetrarchami odpowiedzialnymi za administrowanie Judeą. W roku 40 Partowie najeżdżają Syro-Palestynę popierając Antygona jako kandydata do tronu Judei ; obie partie ścierają się w Jerozolimie. Generał partyjski zaprasza wówczas Fazaela i Heroda, aby udali się przed oblicze jego dowódcy, satrapy Barzafranesa w celu zawarcia pokoju. Herod odmawia, ale Fazael i Hyrkan II przyjmują zaproszenie : wkrótce obaj zostają uwięzieni przez Partów. Na tę wiadomość Herod umieszcza swą rodzinę w bezpiecznym miejscu w Masadzie i rusza do Petry w poszukiwaniu posiłków. Partowie opanowywują Jerozolimę. Fazael popełnia samobójstwo, zaś Hyrkan II zostaje uprowadzony jako więzień do Partii, skaleczony uprzednio w ucho przez Antygona, dla uniemożliwienia powtórnego objęcia przez niego funkcji arcykapłana. Zostawszy królem i arcykapłanem, jak na to wskazują napisy na monetach, Antygon nie cieszy się długo swoim tytułem (40-37). Istotnie, źle przyjęty przez króla nabatejskiego Malchosa, Herod udaje się do Aleksandrii skąd wyrusza do Rzymu. Jest tam bardzo gościnnie podejmowany przez Antoniusza i Oktawiana, którzy niegdyś korzystali z pomocy Antypatra. Zadowoleni z możliwości sprzeciwienia się Antygonowi, który został osadzony na tronie przez Partów, głosami Senatu ogłaszają Heroda królem Judei. Przy poparciu armii rzymskiej, która pokonała Partów, Herod odzyskuje przewagę w Palestynie, zdobywa Jafę, uwalnia swoją rodzinę w Masadzie, jednak mając słabe poparcie ze strony generała rzymskiego Silona, zmuszony jest zaniechać ataku na Jerozolimę. W okresie zimy, mając już we władaniu wybrzeże, Idumeę oraz Samarię przejmuje pod swoją kontrolę pozostałe tereny Galilei, przepędzając bandy zbójców i ukrywających się opozycjonistów. Ponieważ postawa rzymskiego generała Macherasa jest dość dwuznaczna, Herod spotyka się z Antoniuszem w Samosacie i ten ostatni udziela dokładnych instrukcji Sosjuszowi, gubernatorowi Syrii. Pod nieobecność Heroda sytuacja jego zwolenników ulega pogorszeniu : brat Heroda Józef ginie zabity w zasadzce koło Jerycha, w Galilei powstaje bunt i notable będący zwolennikami Heroda zostają utopieni w jeziorze Genezaret. Wspomagany przez dwa legiony Sosjusza Herod wkrótce przejmuje kontrolę nad Galileą oraz Jerychem i pod Isaną pokonuje zwolenników Antygona. Wiosną 37 roku rozpoczyna oblężenie Jerozolimy. Po trwającym pięć miesięcy oblężeniu oddziały Heroda i legiony Sosjusza zdobywają Jerozolimę. Antygon poddaje się Sosjuszowi. Ten ostatni, na prośbę Heroda, wycofuje się i rozkazuje ściąć Antygona. Wraz z ową egzekucją następuje kres panowania ostatniego hasmonejczyka (37). III. — Dynastia herodiańska i imperium rzymskie (37 p.n.e. - 66 n.e.) 1. Herod Wielki (40-37-4 p.n.e.). — Będąc bardzo dobrym generałem, nie cofającym się przed żadną przeszkodą, nie wahającym się bycia okrutnym, Herod zrozumiał, że może zostać królem i panować jedynie przy poparciu Rzymian i ciesząc się przyjaźnią ich przywódców. Początkowo starał się skonsolidować swoją władzę (c. 37-25). Wyeliminowawszy Antygona, rokazał zgładzić 45 notabli z jego partii, prawdopodobnie saduceuszy, członków Sanhedrynu. Sprowadził z Babilonu Hyrkana II. Ponieważ nie mógł on już piastować funkcji arcykapłana, Herod powołał na ten urząd Ananela (37-36, potem 34 nn) prawdopodobnie kapłana sadokidzkiego, pochodzącego z Babilonii. Tymczasem Hasmonejczycy, z którymi Herod związał się poślubiając Mariamme, córkę Aleksandry i wnuczkę Hyrkana II, zaproponowali na to stanowisko młodego Arystobula III, brata Mariamme : Herod mianował go arcykapłanem w wieku lat 17 (35). Jakiś czas później, obawiając się jego popularności, kazał go utopić w sadzawce koło Jerycha. Szukającej poparcia u Kleopatry z Egiptu Aleksandrze udało się doprowadzić do tego, iż Herod został zawezwany przed oblicze Antoniusza. Przy pomocy licznych darów zdołał on jednak jakoś się wytłumaczyć. Po powrocie rozkazał zgładzić swojego szwagra Józefa i uwięzić Aleksandrę. W tym czasie Kleopatra uzyskała od Antoniusza rejon Jerycha oraz daninę od Nabatejczyków. Ponieważ ci ostatni wkrótce zaprzestali wywiązywania się z tego obowązku, Kleopatra zażądała aby Herod wypowiedział im wojnę. W czasie owej wojny judeo-nabatejskiej miało miejsce trzęsienie ziemi, w którym zginęło około 30 000 ludzi (wiosna 31). Tego samego roku Oktawian odniósł zwycięstwo pod Akcjum (2 września 31), pokonując definitywnie Antoniusza. Zwyciężywszy Nabatejczyków Herod pośpiesznie wyruszył na spotkanie z Oktawianem, nie omieszkawszy pierwej wyeliminować starego Hyrkana II. Na Rodos Oktawian August zatwierdził królewski tytuł Heroda (wiosna 30). Co więcej, po samobójstwie Antoniusza w Egipcie August przywrócił Herodowi region Jerycha, do którego dołączył jeszcze Gadarę, Hippos i Samarię, jak również Gazę, Antedon, Jafę oraz Zamek Stratona. Wkrótce później, na skutek prawdziwego lub domniemanego spisku, Herod rozkazał zgładzić swoją żonę Mariamme (29), a w jakiś czas potem jej matkę Aleksandrę (c. 28). Poza córką Antygona, która poślubi później Antypatra, jednego z synów Heroda, linia hasmonejska nie posiadała już żadnych potomków, którzy byliby zdolni podważyć władzą Heroda. Korzystając z osiągnięć technologii rzymskiej Herod rozpoczyna wówczas wielkie prace budowlane (c. 25-13), stanowiące największe osiągnięcie jego panowania ; archeologia odkrywa nam dzisiaj solidność i piękno owych budynków. Najpierw wybudował teatr oraz amfiteatr w Jerozolimie, jednak te pogańskie budowle wywołały reakcje negatywne u Żydów przywiązanych do tradycji. Wówczas Herod rozpoczął odbudowę świątyni (c. 20/19), z której uczynił jeden z najpiękniejszych pomników owej epoki. Świątynna twierdza została luksusowo odrestaurowana i nadano jej imię Antonia, natomiast dwie części swojego pałacu w górnym mieście nazwał Herod Cezareum i Agrippeum. Odnowił mury i kazał wznieść trzy wielkie ufortyfikowane wieże : Hippikus, Fazael i Mariamme. Założył i odbudował liczne inne miasta : Sebaste (Samaria), Panejon, w pobliżu źródeł Jordanu, Cezareę (Zamek Straton), Agrippias (Antedon), Antipatris (Afek), Fazaelis (na północ od Jerycha), a także wiele twierdz : Kypros, Herodeion, Masadę, Aleksandreion, Hirkanię, Macheront. Własny kraj wydawał mu się zbyt ciasny i dla tej przyczyny wzniósł budowle publiczne w wielu miastach wybrzeża Morza Śródziemnego, w Trypolisie, w Ptolemaidzie, w Byblos, w Berycie, w Tyrze, Sydonie, Laodycei, Askalonie, jak również na wyspach - (Kos i Rodos), nie licząc Damaszku, Antiochii, Aten oraz Sparty. Zainspirowany kulturą swojego czasu, Herod otoczył się słynnymi hellenistami, pośród których należy wymienić Mikołaja z Damaszku, będącego zarazem nauczycielem, przyjacielem i doradcą, którego historyczne dzieło napisane na cześć Heroda zawierało nie mniej niż 144 księgi z jakich czerpał obficie Józef Flawiusz. Na przełomie naszej ery w Palestynie używano na codzień trzech języków : hebrajskiego, aramejskiego i greki, nie licząc łaciny jaką posługiwano się w niektórych dokumentach oficjalnych oraz w armii. Herod zadbał o to, aby jego dwaj synowie zostali wychowani w kulturzy grecko-rzymskiej i wysłał ich na studia do Rzymu. Szczytowym momentem panowania Heroda była niewątpliwie wizyta Augusta w Syrii (20) ; cesarz zatwierdził władanie Heroda nad płaskowyżem Golan oraz źródłami Jordanu, natomiast Ferorasowi, młodszemu bratu Heroda powierzył tetrarchię Pereę. O ile sam Herod był chyba bardziej zainteresowany kulturą grecko-rzymską aniżeli judaizmem, jako zręczny polityk starał się nie podważać w sposób otwarty przekonań tradycjonalistycznych Żydów. Uszanował faryzejskich przywódców (Polliona i Samajasa) i popierał chyba nawet esseńczyków, szczególnie ich przywódcę Menahema. Zwolnił te dwa ugrupowania od przysięgi lojalności względem własnej osoby (Antiq., XV, 370 nn). Położył jednak kres urzędowi dożywotniego arcykapłaństwa, już wielokrotnie kwestionowanemu w okresie Seleukidów. Po Ananelu, urząd najwyższego kapłana objął Jezus ben Fiabi I. W roku 22 Herod pragnąc poślubić córkę Szymona, syna Boetosa, mianuje go arcykapłanem (22-25) (Antiq., XV, 320 nn). Rodzina Boetosa wywodząca się z Aleksandrii odegrała ważną rolę na czele ugrupowania saduceuszy, do tego stopnia, że w tradycji rabinackiej czasami w miejsce terminu „saduceusze” używa się terminu „boetosianie”. Jeśli chodzi o administrację finansową królestwa, prezenty przeznaczone dla Rzymian, szczególnie dla Antoniusza, oraz wielkie prace budowlane wkrótce pociągnęły za sobą ucisk finansowy na granicy wytrzymałości : według Antiq., XVII, 318 nn, roczny dochód wynosił około 900 talentów przy ludności liczącej mniej więcej 1 - 1, 5 miliona mieszkańców. Dla uniknięcia wybuchu buntów Herod obniżył podatki o trzecią część w roku 20 i o część czwartą w roku 14 (Antiq., XV, 365 ; XVI, 64). W pierwszych latach panowania kraj, oprócz trzęsienia ziemi, wielokrotnie zaznał klęski głodu, szczególnie w latach 25/24, owe klęski głodu najczęściej były związane z rokiem szabatowym wypadającym co lat siedem, w czasie którego Prawo żydowskie zabraniało uprawy ziemi. W tej trudnej sytuacji ekonomicznej Herod skorzystał ze swoich wpływów oraz pieniędzy, aby sprowadzić zboże z Egiptu i zorganizować pomoc dla najbiedniejszych ; skuteczne przeprowadzenie tej akcji przyniosło mu ponowną popularność (Antiq., XV, 299-316). Herod skorzystał ze swych wpływów u Augusta aby bronić praw Żydów żyjących w Diasporze i doprowadzić do zatwierdzenia przywilejów przyznanych im przez Lagidów oraz Seleukidów. W tym celu jego przyjaciel i doradca Mikołaj z Damaszku zgromadził różne oficjalne materiały dotyczące praw Żydów żyjących w Diasporze, głównie w Azji Mniejszej oraz na wyspach jońskich (Antiq., XII, 125 nn ; XIV, 213 nn ; XVI, 27 nn, 160 nn). Pośród owych praw figurowało nie tylko prawo dotyczące życia podług Prawa żydowskiego, lecz również prawo dotyczące wysyłania darów do Świątyni, zaś kradzież owych darów, podobnie jak świętych ksiąg, była uważana oficjalnie za świętokradztwo i w związku z tym odpowiednio karana. W owym właśnie czasie zaczął się rozwijać prozelityzm żydowski reakcją na który było pojawienie się antyjudaizmu. Oba te ruchy wielokrotnie się ze sobą starły w I-ym wieku naszej ery. Oceniana na wiele milionów członków Diaspora żydowska odegrała niebagatelną rolę w ekonomii oraz kulturze imperium rzymskiego. Ostatnie lata Heroda (c. 13-4) ubiegły pod znakiem licznych intryg pałacowych mających związek z sukcesją. Antypater, syn z pierwszego małżeństwa Heroda z Doris, usiłował wyeliminować dwóch synów Mariamme : Aleksandra i Arystobula. Obaj ostatecznie zostali zgładzeni (c. 7), jednak samego Antypatra również wkrótce zatrzymano i zgładzono dosłownie na pięć dni przed śmiercią Heroda (4 rok p.n.e.). 2. Sukcesja Heroda (4 p.n.e. - 41 n.e.) — Podczas gdy rozliczne zamieszki wstrząsały całym królestwem wyjąwszy Samarię, testament Heroda, po wprowadzeniu kilku poprawek, został zatwierdzony przez Augusta. Tym sposobem jego królestwo zostało podzielone jedynie na trzy tetrarchie. A) Filip tetrarcha Batanei, Trachonu i Hauranu (4 p.n.e.-34 n.e.). — Ludność owej tetrarchii była bardzo wymieszana i w jej skład wchodzili zarówno Syryjczycy i Grecy, jak i Żydzi. Panowanie Filipa, na ogół pokojowe, zaznaczyło się podjęciem odbudowy dwóch miast : Cezarei Filipowej (Panias), oraz Julias (Betsaida), pierwsze z nich położone było u źródeł Jordanu, drugie zaś przy jego ujściu do jeziora Genezaret. Po śmierci Filipa tetrarchia została przyłączona do Syrii (34-37), następnie przekazana przez Kaligulę Herodowi Agryppie I (infra). B) Herod Antypas tetrarcha Galilei i Perei (4 p.n.e. - 39 n.e.). — Dwie części terytorium Heroda Antypasa były o wiele bogatsze od królestwa Filipowego, jednak Galilejczycy skłonni byli do buntów, Perei zaś zagrażali Nabatejczycy. Aby zażegnać to ostatnie niebezpieczeństwo Antypas poślubił córkę króla nabatejskiego, Aretasa. Ważnymi wydarzeniami na początku tego panowania były budowa Sefforis, Liwias, zwanego również Julias (Betharamfte), przede wszystkim zaś hellenistycznego miasta Tyberiady. Na dziesięć ostatnich lat panowania Antypasa wpłynęło jego drugie małżeństwo zawarte z Herodiadą, córką Arystobula, wnuczką Heroda Wielkiego i teściową, poprzez jej córkę Salome, tetrarchy Filipa. Na skutek tego ponownego małżeństwa, wrogie nastawienie pierwszego teścia Antypasa zamieniło się w otwartą wojnę (36) : Aretas wypowiedział wojnę Antypasowi. Ten ostatni zwrócił się o pomoc do Tyberiusza, jednak bez wielkiego powodzenia, ponieważ gubernator Syrii Viteliusz niezbyt sprzyjał tej inicjatywie. Kiedy Herod Agryppa I, brat Herodiady, otrzymal dawną tetrarchię Filipową (37), Antypas usiłował uzyskać od Kaliguli tytuł „króla”. Nie wynikło z tego nic dobrego - Kaligula zdetronizował go i skazał wraz z Herodiadą na wygnanie do Lugdunum (Convenarum? = Saint-Bertrand-de- Comminges?), zaś jego tetrarchię przekazał Agryppie I (40). Poruszenie w Galilei i Perei w okresie panowania Heroda zostało wywołane pojawieniem się trzech nowych ruchów żydowskich : a) Zeloci — Po śmierci Heroda, Juda, syn „herszta rozbójników” Ezechiasza, którego Herod rozkazał zgładzić, stanął na czele zbrojnego buntu Galilejczyków, zdobywszy pierwej broń z pałacu królewskiego w Sefforis. W jakiś czas później, wspierany przez faryzeusza Sadoka, Juda Galilejczyk dowodził buntem skierowanym przeciw spisowi Kwiryniusza (infra). Owych zwolenników buntów zbrojnych przeciw Rzymianom nazwano „zelotami”, ponieważ uważali oni Boga za „jedynego przywódcę i pana” (Antiq., XVIII, 23). Odegrali ważną rolę polityczną w okresie rządów prokuratorów, przede wszystkim zaś podczas wojny żydowskiej w latach 66-74. b) Zwolennicy Jana Chrzciciela. - Około roku 27 rozwinął się ruch związany z nauczaniem Jana, zwanego Chrzcielem, ponieważ głosił on nawrócenie duchowe poprzez zanurzenie w wodzie. Ruch ten rozwinął się głównie w Perei, zaś podniecenie tłumów wzbudziło niepokój Antypasa, który obawiał się początku buntu. Z ostrożności, a być może również dlatego, iż Chrzciciel otwarcie skrytykował jego powtórne małżeństwo, Antypas rozkazał go uwięzić, następnie zaś zgładzić w twierdzy Macheront (Antiq., XVIII, 116 nn). Część zwolenników Chrzciciela dołączyła wówczas do Jezusa Nazarejczyka. 3) Nazarejczycy. - Mniej więcej w tym samym czasie co Jan Chrzciciel, w Galilei pojawił się nauczyciel nazywany Jezusem z Nazaretu, sprawca cudów, które podniecały tłumy. Poinformowany o jego działalności Antypas okazał zaciekawienie i podejrzliwość ; wkrótce zaczęła krążyć pogłoska, iż pragnie go uśmiercić (Łk 13, 31). Okrzyknięty Mesjaszem przez swoich uczniów, Jezus udał się do Jerozolimy, gdzie został zatrzymany, przesłuchany przez wielkich kapłanów członków Sanhedrynu i ukrzyżowany na rozkaz prokuratora rzymskiego Poncjusza Piłata. Jednak jego uczniowie nie zaprzestali rozgłaszać, iż ukazał się im trzeciego dnia po śmierci, ponownie żywy (Antiq., XVIII, 63 n). Utworzyli ugrupowanie, czy też ruch, zwany ruchem „Nazarejczyków” ( Dz 24, 5). C) Archelaus etnarcha Judei, Samarii oraz Idumei (4 p.n.e.-6 n.e.). - Po powrocie z Rzymu Archelaus usiłował naśladować Heroda Wielkiego : zdjął z urzędu arcykapłana Joazara syna Boetosa i na jego miejsce mianował swojego brata Eleazara, wkrótce zastąpionego przez Jezusa, syna See. Odbudował pałac królewski w Jerycho i założył, trochę bardziej na północ, miasto zwane Archelaidą. Jego tyrańskie metody doprowadziły do tego, iż delegacja Żydów i Samarytan udała się ze skargą do Rzymu. August zawezwał Archelausa przed swoje oblicze i skazał go na wygnanie do Vienne, w Galii. D) Judea, Samaria oraz Idumea pod zarządem prefektów rzymskich (6 - 41 n.e.). — Rzymianie administrowali bezpośrednio Judeą, Samarią i Idumeą za pośrednictwem swojego „prefekta”. Ten ostatni rezydował zazwyczaj w Cezarei, lecz w dni świąteczne przybywał do Jerozolimy. Dla utrzymania porządku dysponował oddziałem pomocników zwerbowanych pośród mieszkańców równiny Szaron oraz Samarii, ponieważ Żydzi byli zwolnieni ze służby w rzymskiej armii. Oprócz odpowiedzialności przywódcy wojskowego, prefekt sprawował funkcje prawne, wraz z ius gladii, oraz kierował administracją finansową. Jednym z priorytetowych zadań pierwszego prefekta Koponiusza było zorganizowanie spisu ludności zgodnie z rozporządzeniem Kwiryniusza legata Syrii. Spis napotkał znaczny opór i spowodował wybuch buntu pod przewodnictwem Judy Galilejczyka (supra). Judea została podzielona na toparchie : Jerozolima, Gofna, Akrabatta, Tamna, Lydda, Emmaus, Pella, Herodeion, Jerycho, do których można dołączyć jeszcze Idumeę oraz Engaddi. Celem owych toparchii było najprawdopodobniej ułatwienie pobierania podatków, z których niektóre były przekazywane bezpośrednio administracji rzymskiej, inne zaś takie jak na przykład prawa celne, dzierżawione były przez „celników”. Prefekt nie zniósł wcale instytucji lokalnych i Sanhedryn, pod przewodnictwem arcykapłana, nadal ustanawiał prawa i sądził Żydów, za wyjątkiem tych którzy byli obywatelami rzymskimi. Arcykapłani, mianowani przez prefekta lub legata Syrii, należeli do jednej z czterech wielkich rodzin : Fiabi, Boetos, Annasz lub Kamith ; piastowali ten urząd Annasz (6- 15), Izmael syn Fiabi I (c. 15-16), Eleazar syn Annasza (c. 16- 17), Szymon syn Kamith (c. 17-18), Józef Kajfasz zięć Annasza (c. 18-37), Jonatan syn Annasza (37), Teofil syn Annasza (c. 37-41). Oprócz arcykapłana w skład Sanhedrynu wchodziło 70 członków : jedni należeli do rodzin arcykapłańskich, w większości saducejskich, inni byli bogatymi notablami, inni jeszcze doktorami Prawa, w większości faryzeuszami. Prefekci następowali po sobie w nierównych odstępach : Koponiusz (c. 6-9), Marek Ambibuchus (c. 9-12), Anniusz Rufus (c. 12-15), Waleriusz Gratus (c. 15-26), Poncjusz Piłat (c. 26-36), Marcellus (36/37?), Marullus (37-41). Jedynie polityka Poncjusza Piłata jest nam do pewnego stopnia znana dzięki wzmiankom znajdującym się u Józefa Flawiusza oraz Filona, a także dzięki Ewangeliom i inscrypcji odkrytej w Cezarei. Często podejmował on kroki niezręczne, by nie powiedzieć prowokujące (sprawa rzymskich godeł, korzystania z pieniędzy należących do świątyni na budowę jerozolimskiego akweduktu, tarcze dedykowane cesarzowi). Ostatecznie po masakrze Samarytan u stóp góry Garizim, na skutek skargi złożonej przez zgromadzenie samarytańskie, legat Syrii wysłał Piłata do Rzymu, aby zdał tam sprawę ze swojego urzędowania. Panowanie Kaliguli (37-41) zaznaczyło się zasadniczą odmianą polityki rzymskiej względem Żydów. Istotnie Kaligula bardzo poważnie potraktował swój tytuł „boskiego”. Postawa owa wywołała antyżydowskie zamieszki w Aleksandrii, w czasie przejazdu króla Agryppy, gdyż tłum zapragnął umieścić posągi cesarza w synagogach. Pomimo poselstwa Filona do Rzymu (40), Żydzi z Aleksandrii odnaleźli spokój dopiero po śmierci Kaliguli. Co więcej, Kaligula rozkazał aby jego posąg został umieszczony w świątyni w Jerozolimie. Wobec masowych manifestacji żydowskich wspieranych przez delegację Heroda Agryppy, legatowi Syrii Publiuszowi Petroniuszowi udało się przetrwać aż do śmierci Kaliguli 24 stycznia roku 41. 3. Herod Agryppa I (37-40-41-44). — Po pełnym przygód życiu, syn Arystobula i wnuk Heroda, Agryppa, potrafił sobie pozyskać względy Kaliguli, który wstąpiwszy na tron, przyznał mu dawną tetrarchię Filipową (37), a jakiś czas później (c. 40), tetrarchię Heroda Antypasa. Obecny w Rzymie w czasie zabójstwa Kaliguli, udzielił poparacia Klaudiuszowi i ów przekazał mu we władanie Judeę oraz Samarię. Tak więc Herod Agryppa I panował nad identycznym terytorium co jego dziadek Herod Wielki. W czasie sprawowania swoich krótkich rządówAgryppa oparł się na faryzeuszach i Miszna donosi o wielu zajściach świadczących o jego popularności (Bikkurim 3, 4 ; Sota 7, 8). W tamtym czasie na skutek dynamizmu „hellenistów” uczniowie Jezusa Nazarejczyka zaczęli tworzyć wspólnoty na terenach Diaspory, głównie w Damaszku, na wybrzeżu Morza Śródziemnego i w Antiochii. Tam właśnie po raz pierwszy nazwano ich chrześcijanami (od greckeigo słowa Christos „Pomazaniec, Mesjasz”) (c. 39-40 ?) i po raz pierwszy przyjęli w swoje szeregi pogan (Dz 11, 19-26). Ów prozelityzm nazarejski, przede wszystkim zaś otwarty stosunek do pogan wywołały rosnący opór ze strony faryzeuszy. Pod ich naciskiem Agryppa kazał zaaresztować Piotra oraz Jakuba, brata Jana ; ten ostatni został nawet zgładzony (Dz 12, 1nn) (43/44). Agryppa usiłował również wzmocnić mury Jerozolimy i zorganizować zjazd książąt regionu w Tyberiadzie, lecz owe zamiary świadczące o zapędach niepodległościowych zostały natychmiast pokrzyżowane przez gubernatora Syrii Marsusa. Ostatecznie Agryppa zmarł w Cezarei w roku 44, pozostawiając siedemnastoletniego syna, przyszłego Agryppę II. Cesarz Klaudiusz przejął Palestynę pod prokuraturę rzymską. 4. Prokuratorzy rzymscy (44-66). — Bezpośrednie administrowanie kraju przez prokuratorów, którym obyczaje żydowskie były zupełnie nieznane i którzy często pragnęli jedynie się wzbogacić, było przyczyną wielu niezręcznych posunięć i prowokacji, będących bezpośrednim impulsem do wzniecania buntów, na koniec zaś do wybuchu wojny żydowskiej. Kuspiusz Fadus (44-46 ?) stłumił zatem bunt Teudasa ktory został ścięty. Jego następca Tyberiusz Juliusz Aleksander (46 ? - 48) walczył z klęską głodu i z jego polecenia zostali zgładzeni Jakub i Szymon, synowie Judy Galilejczyka, będący prawdopodobnie przywódcami zelotów. Pod rządami Wentydiusza Kumanusa (48-c. 52) mnożyły się zamieszki i rewolty. Ostatnie zajście doprowadziło nawet do wygnania Kumanusa : ponieważ w jednej z wiosek w Samarii zamordowano galilejskich pielgrzymów, zaś Kumanus nie ukarał morderców, banda zelotów zaczęła pustoszyć samarytańskie wioski ; wkrótce zostali oni aresztowani, niektórzy zaś zgładzeni przez oddziały Kumanusa. Sprawa została wniesiona przed oblicze legata Kwadratusa, który wysłał delegatów do Rzymu, gdzie wspierani przez młodego Agryppę, uzyskali pomyślne dla siebie rozwiązanie. Wówczas Klaudiusz mianował jednego ze swych ulubieńców, Feliksa (c. 52-60 ?). Ów poślubił Druzyllę, siostrę Agryppy, okazał się jednak tak niezręczny i niesprawiedliwy, iż jego polityka doprowadziła do wzrostu znaczenia zelotów. Zaaresztowawszy zdradziecko ich przywódcę Eleazara, Feliks wkrótce musiał stawić czoła sykaryjczykom (=„mordercy”), zelotom uzbrojonym w sztylety, którzy wykonywali wyroki na swoich współziomkach związanych z Rzymianami, na przykład w ten sposób zamordowali arcykapłana Jonatana (Antiq., XX, 161 nn). W tamtym czasie pojawiło się wielu proroków, którzy gromadzili wokoł siebie tłumy obiecując im wolność, co wywoływało natychmiastową reakcję Rzymian. Feliks w ten sposób rozkazał zgładzić zwolenników „Egipcjanina”, pragnących przedostać się do Jerozolimy (Antiq., XX, 171). Korzystając z owego politycznego poruszenia, arcykapłani przywłaszczali sobie dziesięciny przeznaczone dla kapłanów niżej stojących w hierarchii, co tym bardziej wzmagało napięcia społeczne. Feliks, zawezwany przed oblicze Nerona został zastąpiony przez Porcjusza Festusa (60 ?-62). Ów rozkazał przekazać do Rzymu Pawła (Saula), byłego faryzeusza, który stał się najaktywniejszym w przyjmowaniu pogan przywódcą chrześcijańskim (Dz 25). Również Festusowi przypadło w udziale stłumienie buntu wznieconego na pustyni. Po jego śmierci (62) arcykapłan saducejski Annasz syn Annasza skorzystał z chwilowego braku władzy, aby zlikwidować swoich wrogów, przede wszystkim zaś „Jakuba, brata Jezusa”, przywódcę Nazarejczyków w Jerozolimie (Antiq., XX, 200). Despotyzm Annasza spowodował interwencję Agryppy II który zdjął go z urzędu. Pod rządami prokuratora Albinusa (62-64), sytuacja polityczna i społeczna jeszcze bardziej się pogorszyła, ponieważ jedynym celem działalności Albinusa było zdobywanie majątku. Aby uwolnić uwięzionych towarzyszy, sykaryjczycy coraz częściej brali zakładników, podczas gdy zwolennicy Jezusa, syna Damnajosa oraz Jezusa syna Gamaliela bili się na ulicach Jerozolimy o urząd arcykapłana. Zawezwany do Rzymu, nim wyjechał, Albinus opróżnił więzienia. Po przejęciu władzy przez jego następcę Gesjusza Florusa (64-66), sytuacja znowu uległa pogorszeniu w związku z szerzącymi się rabunkami. Powszechny bunt wisiał w powietrzu. W tym czasie (44-46) władza mianowania i zdejmowania z urzędu arcykapłana należała do Heroda z Chalkis, wnuka Heroda Wielkiego (41-48), następnie zaś do jego siostrzeńca Agryppy II (c. 50-92/93 ?). Ten ostatni wkrótce zrezygnował ze swych praw do królestwa Chalkis otrzymawszy w zamian dawną tetrarchię Filipową, trochę powiększoną o część Galilei oraz Perei. Będąc człowiekiem bardzo pokojowym, Agryppa na próżno starał się przekonać buntownikow z Jerozolimy o daremności ich buntu. Wziął udział w wojnie żydowskiej u boku Rzymian, zaś jego siostra Berenike w pewnym momencie była nawet kochanką Tytusa. W owym czasie arcykapłani następowali po sobie w tempie mocno przyśpieszonym : Elionajos, syn Kanterasa (ok. 44), Józef, syn Kamith, Ananiasz syn Nebedeusza (47-59 ?), Izmael syn Fiabi II (c. 59-61), Józef Kabi (61-62), Annasz syn Annasza (62), Jezus, syn Damnajosa (62-63 ?), Jezus, syn Gamaliela (63 ?-65), Mattias, syn Teofila (65-67). IV. — Wojna żydowska (66-74) W roku 66 prokurator Florus pobrał 17 talentów ze skarbca Świątyni. Ów drobny incydent wywołał reakcję łańcuchową, bunty oraz represje, które wkrótce doprowadziły do wojny. Spróbowawszy stłumić krwawo tę rewoltę, Florus wycofał się do Cezarei, powstańcy natomiast opanowali esplanadę Świątyni. Próba doprowadzenia do zgody jaką przedsięwziął Agryppa II została odrzucona przez powstańców, którzy nie chcieli więcej znosić rządów Florusa. Za namową Eleazara, syna arcykapłana Ananiasza zajęli Masadę i zaprzestali składania codziennych ofiar na rzecz cesarza. Rozpoczął się otwarty bunt. Pod dowództwem Agryppy II i Herodiańczyków, rodzin arcykapłanów (głównie Ananiasza), oraz faryzejskich notabli zwolennicy pokoju usiłowali powstrzymać buntowników siłą, jednak armia Agryppy II została pokonana w Jerozolimie, Ananiasz zginął zamordowany, pałace królewskie spłonęły, zaś ostatnich Rzymian zgładzono z zimną krwią (17 Elul 66). Bunt rozprzestrzeniał się jak pożar : wiele miast Syro-Palestyny stało się świadkami krwawych starć pomiędzy Żydami a poganami, zaś zwycięzcy najczęściej wycinali w pień zwyciężonych. Skutki buntu odczuwalne były aż w Aleksandrii, gdzie wiele tysięcy Żydów zginęło w zamieszkach. Gubernator Syrii Cestiusz Gallus przybył wkrótce z XII legionem szturmować zbuntowaną Jerozolimę. Jednak po opanowaniu północnego przedmieścia, jego próba zdobycia Świątyni nie powiodła się i wolał się wycofać. Ów odwrót zamienił się w ucieczkę, kiedy wpadł w zasadzkę w okolicy Bet-Choron. To zwycięstwo powstańców sprawiło, iż bunt przekształcił się w wojnę niepodległościową, do której przyłączyły się tradycyjne autorytety : arcykapłani, przywódcy faryzejscy, saducejscy oraz esseńscy. Rewolucja przyjęła pewne formy organizacji : Józef syn Goriona i arcykapłan Annasz odpowiadali za stolicę, Jezus syn Sapfasa i Eleazar syn Ananiasza za Idumeę, natomiast zadaniem Józefa syna Mattiasa (=historyka Józefa Flawiusza) było zorganizowanie Galilei. Miasta i wsie zostały ufortyfikowane, zaś ludność przećwiczona we władaniu bronią. Na wieść o klęsce Cestiusza Neron powierzył stłumienie powstania doświadczonemu generałowi, Wespazjanowi. Ten ostatni, z trzema legionami zajął Sefforis w Galilei (wiosna 67), następnie obległ Józefa w Jotapacie, która została zdobyta 1ego Tammuz. Wkrótce potem Józef poddał się Wespazjanowi. Połączywszy się z oddziałami Agryppy II, Wespazjan zdobył Tyberiadę i Taricheę, następnie Gamalę i górę Tabor. Pod koniec roku 67 północna część Palestyny była poddana. Te kolejne klęski doprowadziły do zaostrzenia buntu, a w Jerozolimie doszło nawet do wojny domowej, w czasie ktorej Jan z Gischala oraz zeloci przejęli władzę i narzucili nowego arcykapłana, Pinhasa z Habta, prawdopodobnie sadokidzkiego. Wspierani przez grupę Idumejczyków, zeloci zgładzili notabli oraz członków wielkich rodzin kapłańskich. Zdobywszy Pereę w marcu 68, Wespazjan zajął Antypatris, Lyddę, Jamnię, Emmaus, przemaszerował przez Samarię i dotarł do Jerycha. Zaprzestał działań wojennych na wieść o śmierci Nerona (9 czerwiec 68), po której nadeszła kolejna wiadomość o zamordowaniu Galby (15 styczeń 69). Po przerwie trwającej mniej więcej rok, na przełomie maja i czerwca 69, Wespazjan podjął na nowo operacje wojskowe i przybliżył się do Jerozolimy. Wyjąwszy stolicę, Herodeion, Masadę i Macheront, praktycznie cała Palestyna była opanowana przez Rzymian. Przez ten czas rywal Jana z Gischala, Szymon syn Giorasa zdołał zdobyć znaczenie w Jerozolimie. Ponieważ armie zachodniej części imperium rzymskiego obrały na cesarza Witeliusza, część wschodnia opowiedziała się za Wespazjanem (lipiec 69). Ten ostatni powierzył swemu synowi Tytusowi dokończenie opanowywania Palestyny, i po zamordowaniu Witeliusza (20 grudzień 69) przygotował się do wkroczenia do Rzymu. Przed Paschą 70 Tytus rozpoczął oblężenie Jerozolimy. Jego oddziały zaatakowały miasto od północy, zdobyły pierwszy mur, następnie zaś drugi. Podczas gdy Jan z Gischala dowodził obroną Antonii oraz Świątyni, a Szymon syn Giorasa górną częścią miasta, Tytus wzmagał oblężenie. Głód zaczął dawać się we znaki mieszkańcom, którzy bronili się dzielnie. Zdobywszy Antonię, następnie zaś spaliwszy zewnętrzne bramy Świątyni (8 Ab), Tytus przypuścił szturm na Świątynię, która została całkowicie spustoszona przez ogień (10 Ab = 28 sierpień 70). Spaliwszy i wykrwawiwszy dolną część miasta, Rzymianie zdobyli część górną, gdzie schronili się Szymon syn Giorasa i Jan z Gischala. Misto zostało całkowicie zburzone, wyjąwszy trzy wieże pałacu Heroda (Hippikus, Fazael i Mariamme) oraz część murów. Mieszkańcy którzy zdołali przeżyć zostali wysłani do kopalń lub przeznaczeni do walk gladiatorów. Wkrótce potem Tytus wyruszył do Rzymu, aby tam święcić swoje zwycięstwo (71). Nowemu gubernatorowi Judei Lucjuszowi Bassusowi powierzył zadanie zdobycia ostatnich twierdz - Herodeionu, Macherontu oraz Masady. Tej ostatniej twierdzy bronili zaciekle sykaryjczycy, pod przywództwem Eleazara, syna Jaira, potomka Judy Galilejczyka. Kiedy na koniec oddziały rzymskie dowodzone przez nowego gubernatora Judei Silwy Flawiusza zdobyły twierdzę, ostatni obrońcy woleli pozabijać się nawzajem, aniżeli poddać (kwiecień 74 ?). Zburzenie „drugiej Świątyni” w roku 70 oznacza koniec państwa hebrajskiego w starożytności. Judea stała się prowincją rzymską niezależną od Syrii, zaś jej gubernator dowodził X legionem (Frentesis). Sanhedryn został rozwiązany. Po zburzeniu Świątyni ustał narodowy kult ofiarny. EPILOG Upadek Jerozolimy w roku 70 nie oznacza, że lud hebrajski zniknął z kart historii : Samarytanie, którzy w dużej części zostali oszczędzeni w czasie trwania wojny żydowskiej utrzymali się w Samarii i osiedlili w wielu miastach nadbrzeżnej równiny, natomiast góra Garizim najwyraźniej nadal odgrywała oficjalną rolę samarytańskiego „świętego miejsca”, aż do roku 484 naszej ery. Owa wspólnota licząca kilkaset osób istnieje po dziś dzień. Saduceusze, częściowo wybici w czasie wojny domowej, utracili jakikolwiek wpływ po zburzeniu Świątyni, która zapewniała im bogactwo oraz znaczenie polityczne. Esseńczycy, którzy aktywnie uczestniczyli w buncie, najprawdopodobniej znikli po roku 70. Być może ich wpływ dawał się odczuć w Diasporze (Egipt ?, Azja Mniejsza ?) gdzie, nie wykluczone, iż wycisnąl swoje piętno na niektórych wspólnotach chrześcijańskich. Większość zelotów zginęła w walkach w latach 66-74 ?. Ich następcy zbuntowali się w roku 132 pod dowództwem Bar- Kochby (=Bar Kosiba), uznanego za Mesjasza przez samego rabbiego Akibę. Po dzikich zmaganiach, zostali zmiażdżeni przez wojska cesarza Hadriana (135). Nazarejczycy, ktorzy schronili się w Pella w czasie wojny żydowskiej, powrócili wkrótce do Jerozolimy, mając na czele potomków rodziny Jezusa z Nazaretu : Szymona, syna Klopasa oraz wnuków Judy (Hist. Ecc. III, xi-xx). Dość ubodzy i prawdopodobnie prześladowani przez zwolenników Bar- Kochby w latach 132-135, owi judeo-chrześcijanie zostali z czasem wchłonięci przez Kościół pogańsko-chrześcijański, zarówno w Palestynie jak na terenach Diaspory. Faryzeusze, po roku 70 szybko się zreorganizowali. Uczeń Hillela, Johannan ben Zakkai ustanowił szkołę i wielką radę w Jamnii, koło Jafy. Owa rada praktycznie zastąpiła Sanhedryn, ustaliła kanon świętych ksiąg hebrajskich i zreorganizowała judaizm ogniskując go wokół nauczania oraz przestrzegania Tory. Tak w Palestynie jak i w Diasporze, głównie w Babilonii, judaizm po roku 70 stał się wyłącznie faryzejski. André Lemaire „HISTOIRE DU PEUPLE HEBREU” „Historia ludu Izraela” tłum. Maria Rostworowska SPIS TREŚCI WSTĘP........................................................ ROZDZIAŁ I. — Początki...................................................... I. Abraham, n. — II. Izaak, n. — III. Jakub, n. — IV. Izrael-Józef, n. ROZDZIAŁ II. — Konfederacja izraelska ........................... I. Plemiona północne, n. — II. Centralna Wyżyna, n. — III. Plemiona Zajordanii, n. — IV. Plemiona południowe, n. ROZDZIAŁ III. — Zjednoczone królestwo........................................ I. Ustanowienie królestwa : Saul, n. — II. Dawid i ekspansja militarna, n. — III. Salomon i administracja, n. ROZDZIAŁ IV. — Dwa królestwa : Izrael i Juda.......................... I. Rozdarcie i niepewność, n. — II. Dynastia Omriego, n. — III. Dynastia Jehu, n. — IV. Wstrząsy i upadek Samarii, n. ROZDZIAŁ V. — Koniec królestwa Judy.............................................. ROZDZIAŁ VI. — Wygnanie................................................................. I. Lud pozostały w kraju, n. — II. Wygnańcy, n. ROZDZIAŁ VII. — Odbudowa wspólnoty żydowskiej w imperium perskim.................................................................................................... ROZDZIAŁ VIII. — Lud hebrajski i imperia hellenistyczne........................ I. Aleksander i wojny Diadochów, n. — II. Palestyna pod zarządem Lagidów, n. — III. Palestyna pod rządami Seleukidów, n. — IV. Bunt Machabeuszy, n. ROZDZIAŁ IX. — Odrodzenie i koniec królestwa hebrajskiego........ I. Dynastia hasmonejska sprzymierzona z Rzymem, n. — II. Dynastia hasmonejska pod rzymskim panowaniem, n. — III. Dynastia herodiańska i imperium rzymskie, n. — IV. Wojna żydowska, n. EPILOG......................................................................................................... 3