Paweł Jasienica

Rzeczpospolita obojga narodów

Część pierwsza 


STAN POSIADANIA
Król umarł przez potomka: tak się Bogu zdało,
Aby się ku lepszemu w tej Koronie miało.
Nie zostawił potomka, lecz wolność zostawił...
Jan Gluchowski, Interregnum, 1572 r.
  Krótko trwał zamęt w Knyszynie. -Znaleźli się tacy, co powściągnęli roz-
hulaną kamarylę dworską. W parę dni po zgonie królewskim godnie przybrane
zwłoki Zygmunta Augusta znalazły się na katafalku ustawionym w sali zam-
kowej. Wtajemniczeni swobodnie opowiadali przybyszom, że zdobiąca głowę
nieboszczyka korona jest klejnotem zastępczym, pochodzi z zagranicy, z
Węgier. Rok wczes'niej ostatni z Jagiellonów otrzymał był ją w spadku po
władcy tego kraju, a własnym siostrzeńcu, Janie Zygmuncie z rodu Zapo-
lyow.
  Strzegący Wawelu dostojnik polski stanowczo odmówił wydania prawdzi-
wych insygniów monarszych. Dynastia wygasła, rozpoczynało się przesilenie,
którego konieczność od lat całych trwożyła obywateli. Należało się strzec,
zapobiegać wszelkiej możliwości uzurpacji. Zamknięty na klucz skarbiec
wawelski był naprawdę najwłaściwszym miejscem dla korony Piastów i Jagiel-
lonów.
  Nieuchronną rzeczy koleją musiała ona wkrótce spocząć na skroniach
cudzoziemca. Najprostsza i najbardziej logiczna droga była przed krajem
zamknięta. Zamiar powołania na tron rodaka zaliczał się do pięknych może,
lecz niezbyt rozumnych mrzonek. Swojskie to słowo oznaczało bowiem wów-
czas w Warszawie i w Krakowie jedno, w Olicie zaś, Perejasławiu, a nawet w
Grudziądzu za każdym razem coś zupełnie innego.
  Drugi paragraf uchwalonej w roku następnym ustawy zasadniczej zaczynał
się od słów: „A iż w tej zacnej koronie [czyli państwie] narodu polskiego,
litewskiego, ruskiego, inflanckiego i innych..."
Zwłaszcza to „innych" wymaga dziś komentarza.
  Najlepszy z ówczesnych publicystów, Jan Dymitr Solikowski, tłumaczył
szlachcie, że jeśliby się nawet udało cudem jakimś przerobić Polaka i Litwina
  
w jedność, to zgodny ich głos też nie wystarczy, bo Prusak stanie okoniem i nie
da sobie narzucić decyzji. Taki również Prusak, który się nazywa Działyriski,
uznaje za język macierzysty polszczyznę i nie lubi Niemców.
  Nie wolno było wywyższać jednej prowincji kosztem innych, niweczyć
równowagi mozolnie wytworzonej pracą stuleci. W państwie, które zarówno
swoi, jak obcy dos'ć beztrosko zowią dziś' „Polską", przypominając sobie
czasem co najwyżej o Litwie, w państwie tym u schyłku doby jagiellońskiej
najpotężniejsza magnateria to była sama szczera Ruś prawosławna. Wśród
najwielmożniejszych prym dzierżyli Ostrogscy, Zbarascy i Słuccy, wywodzący
swe zatwierdzone przez unię lubelską tytuły książęce jeśli nie od Ruryka, to
przynajmniej od potomków Giedymina. Ostrogscy z Zaslawskimi, a Zbarascy z
Wis'niowieckimi tworzyli właściwie te same rody, i to licząc po mieczu! Po nich
dopiero szli Radziwiłłowie ze swymi ogromnymi włościami wokół Birż, Ołyki,
Nieświeża, Szydłowca, Pacanowa oraz ze świeżutką mitrą otrzymaną od cesa-
rza. Im głębiej w dół, tym rojniej było na drabinie owej hierarchii od koro-
niarzy, Polaków właściwych, którzy w tym czasie czuli się w renesansowej
Europie jak u siebie w domu i uznani już przez nią zostali za naród kulturalnie
dojrzały.
  Mogli - owszem - kniaziowie Wiśniowieccy przyjmować język polski i
obyczaj, w przyszłości nawet wiarę zmienić na łacińską. Nie mogliby uznać za
Miłościwego Pana półpanka z Korony, na którego nawet zbiedniali Woro-
nieccy spoglądali z góry, jako na takiego, co się nie wywodzi od starodawnych
dynastów, a pod względem stanu równy jest byle szlachcice znad Świdra.
  Polska właściwa znajdowała się podówczas u szczytu swej historii. Politycz-
nie rzecz biorąc, stanowiła część składową państwa, które według mocno
uproszczonej arytmetyki wspaniale nazywano Rzecząpospolitą Obojga Naro-
dów. Dwa równorzędne podmioty zawarły w Lublinie ostateczną unię - stąd
miano. Ale wszyscy przecież zdawali sobie sprawę, że narodów w prawdziwym
tego słowa znaczeniu liczy Rzeczpospolita trzy. I jeśli nawet utożsamiano
Białoruś z Litwą, to nikt nie negował przez to istnienia Rusi. Szybko przybliżał
się dzień, w którym pióro skryby sejmowego wpisać miało do oficjalnego
dokumentu imię Ukrainy. Na razie województwo ze stolicą we Lwowie,
obejmujące kasztelanie lwowską, halicką, przemyską i sanocką, zwało się
urzędowo województwem ruskim.
  Kwestia Ukrainy-Rusi to najtrudniejsze i najtragiczniejsze z ,,wyzwań"
rzuconych nam przez historię. Unia lubelska jeszcze mu nie sprostała. Wyzna-
czyła tylko drogę, po której należało iść - pod groźbą kary śmierci.
Wielu było później takich, co w państwie rozciągającym się od Międzyrze-

cza i Będzina aż po Dzikie Pola i Połock upierali się widzieć jedynie Polskę.
Według nich Wilno i Kijów posiadały tę samą rangę polityczną co Sandomierz,
Kalisz albo i Sieradz. Tytułem do chwały miało być stworzenie jednolitego
imperium, wspomnienie o nim skarbem bez ceny. Zwolennicy takich poglą-
dów szli właściwie w jednym szeregu z ludźmi, którzy imperializm oraz
zaborczos'ć uznawali za najcięższe z grzechów lechickich. Głosy niefortunnych
chwalców i zbyt pochopnych prokuratorów zlewały się w jeden fałszywy
chór.
  Główną w czasach popiastowskich zasługą polską wobec historii konty-
nentu był udział w stworzeniu pierwszego w dziejach Europy państwa wielu
narodów, wiar i kultur. Polska współpracowała w tej mierze z Litwą i Rusią,
lecz bez wątpienia była naczelnym, upartym i wytrwałym budowniczym
wspólnego domu, walnym jego wspornikiem czy fundamentem, a ze względu
na gęs'ciejsze zaludnienie, wyższy poziom kultury i cywilizacji materialnej -
także i przodownikiem. Gdyby kiedykolwiek odmówiła ponoszenia ciężarów,
wschodnia ściana owego gmachu runęłaby od razu. Polska nie mogła ani się
wycofać, ani narzucić Rzeczypospolitej swej dyktatury, osadzając na tronie
Polaka. Droga na Wawel była przed nim niemal hermetycznie zamknięta, a to
dlatego właśnie, że Korona faktycznie przewodniczyła państwu i za rządów
litewskiej dynastii. Jeszcze jeden krok w kierunku władzy, a świeże szwy
mogły puścić.
  W ćwierćwiecze po wygaśnięciu Jagiellonów wiele zamieszania narobił
projekt swoistej wymiany dostojników, o którym się jeszcze powie obszerniej.
Ljtwin zostać miał biskupem krakowskim, koroniarz wileńskim. Pierwszą
połowę planu urzeczywistniono bez zbytnich trudności, drugiej nie wykonano
nigdy - pomimo protekcji ze strony króla, a nawet papieża. Kardynał Jerzy
Radziwiłł do Krakowa poszedł, Bernard Maciejowski - późniejszy prymas -
«io Wilna nie trafił. Tak się działo z urzędem duchownym, z natury noszącym
cechę pewnego kosmopolityzmu. Cóż by się stać mogło, gdyby spór dotyczył
Jygnitarstwa świeckiego, przeznaczonego dla swoich!
  Dozorca Wawelu, który w roku 1572 tak pilnie strzegł insygniów korona-
cyjnych, niezbyt się pewnie obawiał zamachu stanu ze strony obywateli będą-
cych rodowitymi Polakami.
  W dobie rozpoczynającego się bezkrólewia największa trudność doraźna
»uaowila cenę największej zdobyczy i zasługi wobec historii. Kandydata na
Łroli należało szukać wśród obcych. Magnaci litewscy stanowczo go sobie
życzyli, ruscy dopiero / czasem myśleć zaczęli o koronie dla siebie. Fakty
po&iadaja wymowę nieodpartą. Pierwszym krajowym pomazańcem został w
  
Rzeczypospolitej Michał Korybut Wiśniowiecki, Ukrainiec z pochodzenia.
Ale to się stało aż u schyłku następnego stulecia.
  Zaraz po zgonie Zygmunta Augusta drobiazg publicystyczny jął przekony-
wać, że nie warto obierać żadnego z rodaków, bo „gdy sowa zjastrzębieje, chce
wyżej latać niż sokół". Później, kiedy czas zatarł kontury wspomnień, a na
tronie umościła się nowa i wcale niefortunna dynastia, tędzy nawet pisarze
zwalali odpowiedzialność na wrodzoną rzekomo Polakom zazdros'ć, która
zagrodziła drogę swoim. Tak zupełnie jak gdyby zawis'ć i zajadłość w walce o
pierwszeństwo nie były stanową wprost cechą arystokracji wszystkich czasów i
narodów. Ale w samej chwili próby, kiedy kraj stanął wobec konieczności
dokonania pierwszej w swych dziejach wolnej elekcji, praktycy i myśliciele
godni tego miana liczyli się z rzeczywistością. To znaczy z bogactwem struk-
tury wewnętrznej Rzeczypospolitej, państwa, które nie znało jednolitości
etnicznej i nie uznawało zasady dominacji jednego narodu nad innymi. Pańs-
twa, które nigdy nie stanowiło imperium, było bowiem jego zaprzeczeniem -
federacją.
  Poprzedni tom tego cyklu zawierał wiele ujemnych uwag o postępowaniu
magnatów litewskich. Trudno zaprzeczyć - dalekowzrocznos'cią ci ludzie się
nie odznaczali. Cechował ich przerost ambicji i żałosny woluntaryzm, dość
typowy dla środowisk pozbawionych głębszych tradycji kulturalnych. Nie
umieli uznać dyktatury faktów, wyobrażali sobie, że chcenie ludzkie zdolne
jest odmienić rzeczywistość materialną. Wskutek tego nie dbali o wzmocnienie
jedynej prawdziwej podpory Litwy, to znaczy Polski, nie byli zdolni do
wysnucia słusznych wniosków z dowodnie wykazanej prawdy, że bez pomocy
ze strony Korony Wielkie Księstwo ulegnie Moskwie.
  Rejestru grzechów poprzedni tom nie wyczerpał, u wstępu do niniejszego
trzeba jednak dokonać rachunku zasług. Dopiero teraz przyszła po temu pora,
omawiamy wszak sprawy, które się działy w trzy lata zaledwie po unii lubel-
skiej.
  Magnaci litewscy nie zawiedli w tym, co im nakazywała miłość ojczyzny.
Ustrzegli jej odrębności. Radziwiłłowie brali w wieczyste władanie wielkie
latyfundia w Polsce, zostawali jej dostojnikami, grywali na Wawelu pierwsze
skrzypce. Nigdy żaden z nich od Litwy się plecami nie odwrócił, nie zaparł się
jej. Litwinem być nie przestał. Ileż wymowy w jednym zdaniu listu, który
Mikołaj Rudy napisał raz po polsku do Zygmunta Augusta: nie pokazuj, Wasza
Królewska Mość, tego mojego skryptu swym sekretarzom, bo oni są Polaka-
mi, a ja Litwin!
Ziemiaństwo Wielkiego Księstwa też strzegło odrębności, a do finału w
10

postaci unii pragnęło dojść drogą krótszą, oszczędzającą czas. Ale w ówczesnej
stratygrafii społecznej liczyło się przede wszystkim zdanie potentatów. Dla-
tego twierdzić można, że postawa litewskich Gasztoidów i Radziwiłłów, bia-
łoruskich Chodkiewiczów i Sapiehów oraz rozumna skłonność większości
Połaków do kompromisu stworzyły federację. Pomysły zwykłego wcielenia
Lttwy do Polski zostały przekreślone, Wielkie Księstwo nie utraciło własnego
bytu ani oblicza.
  Po unii lubelskiej nabrał wyrazistości pewien proces dziejowy, który pięk-
ne by wzbogacił mapę kultury europejskiej, gdyby nie padł ofiarą katastrof
wojennych i politycznych. W Wielkim Księstwie Litewskim tworzyła się i
krzepła nowa, wieloplemienna narodowość. Istniejące wciąż państwo stwa-
rzało nację. Zwykle tak bywa w historii.
  Niechaj nikogo nie myli polszczyzna, którą biegle i coraz to lepiej władali
Radziwiłłowie czy Hlebowiczowie., Językiem urzędów i prawa, językiem
państwowym pozostawał w Wilnie ruski, prabiałoruski - powiedzielibyśmy
dzisiaj. Ogromna większość tamtejszego ludu posługiwała się nim od dziecińs-
twa aż do zgonu.
  W styczniu 1576 roku biskupem żmudzkim został książę Melchior Gie-
droyć. Znalazł w diecezji stan rzeczy niezbyt wesoły: siedmiu księży katoli-
ckich oraz powrotne pogaństwo. Zborów kalwińskich było wtedy na owym
terytorium równo czterdzieści. Radziwiłłowie birżańscy przyjęli wyznanie
hełweckie i to rozstrzygnęło na pewien czas o religijnym obliczu kraju. Gie-
droyć* zabrał się do pracy od podstaw - na wzór swego poprzednika sprzed
dwóch stuleci. Organizował misje, udzielał chrztu osobom dorosłym. Włady-
sław Jagiełło przełożył był ongi główne modlitwy chrześcijańskie na język
swego ludu. Teraz Melchior Giedroyć ruszył przetartym tropem, ale na
wyższym poziomie. Nie poprzestał na wyszukiwaniu duchownych mówiących
po litewsku. Namówił księdza Mikołaja Daukszę do przetłumaczenia na tę
mowę katechizmu Ledesmy oraz Postylli Jakuba Wujka. Z własnej szkatuły
pokrył koszty druku.
  Żył jeszcze Zygmunt August, kiedy podczas najgorętszych debat o dokoń-
czenie unii nieznany mistrz odbił i rozpowszechnił broszurę publicystyczną
Rozmowa Polaka z Litwinem o wolności i niewolej. Autorem jej był zapewne
Augustyn Rotundus Mieleski, wójt wileński i gorący patriota Wielkiego
Księstwa, rdzenny Lach z Wielunia. Opowiadając o czasach pradawnych,
pogańskich jeszcze, powtórzył on powszechną widać podówczas opinię, że
odkąd ,,jęła się Litwa po rusku mówić" - ,,bo Ruś byli bojowi i ozdobni
a wdzięczni u Litwy ludzie" - jej własny język ,,nie był użyteczny, jedno tu
11

nad tym morskim brzegiem, gdzie teraz Prusy, Żmodź, Inflanty, aż po
Wilią".
  Unia lubelska określiła nowe granice Wielkiego Księstwa. Na południu
sięgały one za Prypeć. Litewski w ówczesnym pojęciu był Pińsk, Mozyrz i
Dawidgródek. Przychodzące z Krakowa do tego kraju dokumenty monarsze
nieodmiennie zaczynały się od słów: „My, Bożoju Miłostju Korol Polski,
Wieliki Kniaź Litowski y Ruski, Kniazie Pruskoje y Żomoyskoje..."
  Kiedy ucichły już hałasy pierwszych bezkrólewi, Janusz Zbaraski - wielki
pan na Rusi południowej -jął zabiegać o województwo wileńskie. Odmówiono
mu, bo nie był w Wielkim Księstwie „indygeną", czyli obywatelem. Najwyż-
sze godności nad Wilią stały za to otworem dla Benedykta Woyny, szlachcica z
Mińszczyzny, który tak samo jak Zbaraski dopiero co porzucił prawosławie.
Cała Rzeczpospolita uznawała go zgodnie za prawdziwego Litwina i on sam
tak czuł.
  Do nacjonalistycznych obłędów XIX i XX stulecia było wtedy jeszcze
daleko. Litwa etniczna dawała Wielkiemu Księstwu nazwę, lecz nie stanowiła
jego wyłącznej treści. Zaliczała się do żywych owego tworu składników.
Podobnie działo się z Polską, której imienia i swoi, i obcy używali czasem dla
oznaczenia całej Rzeczypospolitej. Dawna domena Piastów była także członem
federacji. Wdała się w próbę twórczą, trudną i na razie uwieńczoną powo-
dzeniem.
  Dyskryminacji narodowej, ksenofobii, narzucania przemocą jakiejkolwiek
bądź mowy Rzeczpospolita nie znała. Oryginalna to była, na uwagę, szacunek i
podziw nawet zasługująca budowla. Państwo składające się z dwóch równo-
rzędnych politycznie prowincji wkrótce miało znowu powiększyć swój obszar,
czyniąc nabytki na korzyść Litwy, przybliżyć się do oszałamiającej liczby
miliona kilometrów kwadratowych. Wielkie Księstwo, które zachowało
własne godności wszelkich szczebli oraz skarb, stanowiło osobną całość gos-
podarczą. Jego obywatele poczuwali się do odrębności narodowej, którego to
prawa nikt pod słońcem im nie zaprzeczał, odczuwali swój własny, litewski
patriotyzm. Na tym, niestety, nie poprzestając szli dalej drogą, która osta-
tecznie miała całą Rzeczpospolitą zaprowadzić do katastrofy: przypisywali
sobie przywilej samodzielnego działania w polityce zagranicznej, potrafili
pomijać w tej mierze wolę i zdanie sfederowanej Korony, która też niekiedy
chadzała samopas.
Imponująca budowla nie była jeszcze należycie wykończona.
  Ta sama prawda odnosiła się do Korony. Po unii lubelskiej spęczniała ona o
spolszczone już całkiem Podlasie (którego wojewodą pozostał Litwin, Mikołaj
12

Kiszka), lecz także o Wołyń i całą w ogóle Ukrainę. W Gdańsku oraz w
Inflantach mieszkali Niemcy, rozumnie pozostawieni przez Zygmunta Augu-
sta „przy niemieckim ich magistracie". Sejmik Prus Królewskich obradował w
Grudziądzu po polsku, lecz wytrwale a zazdrośnie strzegł autonomicznych
uprawnień regionu.
  W Knyszynie - na pograniczu Korony i Litwy - zmarł ostatni męski
przedstawiciel dynastii, pod rządami której scaliła się wieloplemienna mozai-
ka. „Nie zostawił potomka, lecz wolność zostawił." Pobłądzimy odnosząc ten
ostatni rzeczownik do samych tylko przywilejów stanowych szlachty. Podczas
bezkrólewia Wilno pilnie zważało, by nie został czasem „zaniechan i zanie-
dbań naród nasz i wszystko Wielkie Księstwo Litewskie". Chodziło także o
wolność, czyli o równouprawnienie narodów.
  Ludzie umiejący myśleć politycznie, w służbie publicznej zaprawieni,
wzruszali ramionami na prostoduszne pomysły osadzenia na tronie „Piasta".
Należało powołać takiego władcę, którego osoba nie obrażałaby uczuć żad-
nego z uczestników federacji.
  Był rok 1572. Nie pożółkł jeszcze pergamin, na którym spisano w Lublinie
akt ostatecznej unii. Kolory pieczęci woskowych świeciły s'wieżo. Nowe formy
związku państwowego liczyły sobie równo trzy lata i jeden tydzień. W lipcu
podpisano ugodę, w lipcu również zamknięto powieki ostatniemu z Jagiello-
nów.
  W 1572 roku umarł również Andrzej Frycz Modrzewski. Mikołaja Reja
pochowano trzy zimy wcześniej. Nazwiska pisarzy, symbolizujące wielki
przełom, przechodziły już do historii, polska tradycja kulturalna wzbogacała
się, twórczość trwała. Jan Kochanowski porzucił właśnie życie dworskie,
przeniósł się na wieś. Jeszcze wtedy nie było Trenów, Psalterza, Sobótki.
Liczne drukarnie Europy przywykły tłoczyć utwory Polaków. Przed dwu-
dziestu laty młodziutki Stanisław Warszewicki herbu Paprzyca - syn podsędka
liwskiego, Jana - spowodował był na Zachodzie sensację literacką. Przetłu-
maczył z greckiego na łacinę Etiopiki Heliodora, romans z III wieku po
Chrystusie, głośny ongi i lubiany w Bizancjum. Teraz wznowienia, przyswo-
jenia obcym językom, przeróbki i adaptacje popłynęły strumieniem. Inny
Mazowszanin - Stanisław Iłowski — udostępniał czytającemu ogółowi utwory
Dionizjusza z Halikarnasu, Bazylego Wielkiego. Lecz kiedy przetłumaczył na
łacinę i wydał traktujące o sztuce wymowy dzieło Demetriusza z Faleronu,
doznał niemiłego zapewne zaskoczenia. Dokładnie w tym samym roku ukazał
się w Padwie inny przekład tejże rozprawy. Autorem jego był niejaki Fran-
ciszek Masłowski. Bardzo oryginalnego zadania podjąć się miał wkrótce Krzy-
13

sztof Warszewicki, przyrodni brat Stanisława. Przetłumaczył z włoskiego na
łacinę traktat Paola Parato Delia perfettione delia vita politica. Do pracy zabrał
się za zgodą, a podobno i na prośbę autora. Dziwne zjawisko: traktat italskiego
teoretyka wyrażony mową Cycerona przez kogoś, kto pochodzi z Warszewic
położonych w okolicach Góry Kalwarii (po drugiej stronie Wisły, na wprost
Czerska). Książka Marcina Kromera, pos'więcona pochodzeniu i obyczajom
Polaków, ukazała się najpierw w Bazylei, wzbudziła zainteresowanie, była
czytana. Dostarczała wiadomos'ci Francuzom i Włochom pisującym o naszym
kraju.
  Tak wyglądało, jakby zachodnia połać federacji jagiellońskiej już na dobre
umieściła się ws'ród twórców i rozdawców wartos'ci powszechnych.
  Na wschodzie, w Wielkim Księstwie, wiek męski i wysoką godność mar-
szałka osiągnął podówczas człowiek, który pierwszy z Litwinów napisać miał
książkę nie lękającą się próby czasu. Podróż do Ziemi Świętej, Syrii i Egiptu
Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła z przydomkiem Sierotka po upływie czterystu
lat bez mała nadaje się do czytania, pasjonuje i świadczy. O tym mianowicie, że
dla ojczyzny autora kończył się już okres bierności kulturalnej. Litwa wydała
artystę, którego na pewno nie powstydziłaby się i Francja ówczesna.
  Radziwiłł napisał swą Podróż po polsku. Niewłaściwie rozumiejąc ten nie-
sporny fakt zalicza się owo dzieło do literatury po prostu polskiej, bez cere-
monii gwałcąc uczucia autora, który nigdy się za Lacha nie uważał i jak
najwyraźniej powiedział to w swym utworze. Uproszczone, prymitywne skale
naszego wieku przeszkadzają w ocenie bogactwa dawnej historii. Język Po-
dróży to polszczyzna bezbłędna i piękna, ale w istocie swej, w życiowej roli
odmienna od tej, z której stworzona jest Odprawa postów greckich. To tylko
domowy, towarzyski i polityczny język litewskiego magnata i patrioty.
Sprawne narzędzie działania artystycznego, lecz nie deklaracja narodowa.
  Radziwiłł Sierotka był wrogiem unii lubelskiej, dążył do skasowania jej
postanowień. Grubo przekraczając granice rozsądku nie cofnął się przed
potajemnym układem, który mógł poważnie naruszyć związek państwowy.
Wspomni się jeszcze o tym.
  Znowu się okazuje, że dojrzałość kulturalna potrafi wyprzedzać polityczną.
Pisarz europejskiej miary w materii stanu postępował jak dziecko. Wzbudził
politowanie we włoskim dyplomacie, z którym spiskował. Razem z Sierotką
działał wtedy magnat litewski nie parający się piórem. Prymitywizm myślenia
politycznego nie wynikał więc z naiwności artysty. Wciąż jeszcze cechował,
niestety, przywódców Wielkiego Księstwa.
W siedemnaście lat po zgonie Zygmunta Augusta pewien kasztelan smo-
14

leóski wygłosić miał w Warszawie mowę sejmową, która dochowała się do
•aszych czasów w postaci celowo zniekształconej. Warto jednak przytoczyć
fragmenty, bo starczą za najuczeńsze wywody:
Wyjechawszy z domu prosiłem Boga, abym ku wam zdrowo przyjechał i wasze miioście zdrowe
i przywitał. Przychodzi mi z wami radzić, a ja na takich zjazdach nigdy nie bywał i z
i Ichmością nigdy nie zasiada\, bo za nieboszczyków, Wielkich Książąt naszych Litc-
h, sentencji nie bywało, po prostu oni prawym sercem howoryli, polityki nie znali i w oczy
. prawdę mówili; choć kto podrwil, to z dobrej chęci. [...]
Król Henryk, który z niemieckiej strony zza morza tutaj przyjechał, gdy spostrzegł, żeśmy mu
•e dawali szabinkować i Niemcom jego brykać, nic nikomu nie mówiwszy wyjechał, już za morze
ikmąt, a choć, prawdę mówiąc, nie tyle on winien, co nasze rodne bałamuty, co siedzą przy
królach, wiele kręcą, drą, Rzeczpospolitą gubią, przez nich to Podlasie i Wołyń przepad-
ły. Chodzimy jak podurzeni, bo się ich bojemy, prawdy nie mówiem, potakujemy po-
chlebnymi językami. Ach! żeby można było bisów takich kułakiem w mordę, zapomnieliby
•aoć. [...]
   Alboż to i nie duractwo, że panie w tak bogatych sukniach chodzą. Nie znano przedtem tej tam
portogały czy fortugały, a czepienie jakoweś, rucha się koło podotka, a dworzanin jak sokół
czubaty pogląda, jak by uskubnąć. Ja bym radził niechby biatoszyjki nasze postroiły się w
dawniejsze zapinania, a w sznurowaniu na zadu nosiły rozporki, a k temu żeby z niemiecka pluder
•e ożywać, byłoby spokojniej i warowniej od dobrochotników miłosnych, nie tak prędko by
akndywali lubietylnią brydnie, a dziś, choćbyś z rohatyną stał na warcie, to bisa tego nie
•pilnujesz...
  Kasztelan, senator Rzeczypospolitej, przemawiał pewnie w tym duchu, ale
uc tak dosłownie. Przytoczony został po prostu fragment parodii, której
nieznany sprawca zdradził się mimo woli przed dzisiejszymi fachowcami,
pakując w tekst nazwisko osoby jeszcze naówczas w Polsce nieobecnej. Ale
każda parodia musi pozostawać w związku z prawdziwą treścią i formą utworu
przedrzeźnianego, w obraźliwy nawet sposób celować w zjawisko rzeczywis-
te.
  Tak niewątpliwie było i tym razem. Bieguny europejskiej kultury politycz-
ne) mieściły się w jednym i tym samym parlamencie Rzeczypospolitej Obojga
Narodów. A więc i od tej strony oceniać należy jej stan posiadania.
  Senatorem był Wawrzyniec Gos'licki, statysta wytrawny, teoretyk, którego
pisma ceniono na całym kontynencie oraz na Wyspach Brytyjskich. Obok
niego zasiąść miał Jan Zamoyski, polityk próby wysokiej. Dawna izba poselska
sejmu koronnego zapisała najświetniejszy rozdział dziejów naszego parlamen-
taryzmu. A od niedawna przybyli jej koledzy wyrośli w zupełnie innych
tradycjach. Na krótko przed unią lubelską zaświadczono, że w Wielkim
Księstwie:
15

   ... nie takowe sejmiki, jako u nas, bo tam szlachta nie jeździ na nie, ale jeno wojewoda,
kasztelan, starosta przejedzie, a potym poślą do szlachty, aby się podpisali i pieczęć przyłożyli, a
jeśliby nie przyłożyli, tedy kijem zagrożą.
   Na którą ze stron przechyli się waga? Odpowiedź na to pytanie miała
rozstrzygnąć o przyszłości, o bycie lub zagładzie państwa.
  Ostatni Jagiellonowie zmarnowali wczesną sposobność naprawy Rzeczy-
pospolitej. Zygmunt August pozostawił ją bez drogowskazu. Unia lubelska
rozwiązała niektóre od wieków ciążące problemy i stworzyła nowe, równie
zawiłe. Trudności piętrzyły się zewsząd. Nie było wśród nich spraw bezna-
dziejnych, zawczasu pogrzebanych.
  Deską ratunku był racjonalizm. Ten sam, który cechował stary traktat
Ostroroga, postępowanie sejmów koronnych z doby ostatniego Jagiellona i
umyslowość katolickiej szlachty polskiej, co wybierała na posłów samych
niemal protestantów. Racjonalizm, który uczy rozróżniać program j przeko-
nanie od aktu wiary, wyjaśnia, że prawdziwy mąż stanu bardziej się zajmuje
techniką polityczną niż ideologią, ostrzega przed krańcowością.
  Niezmiernie ważne stawało się teraz wszystko, co nastąpić dalej miało w
szkołach i w tych dziedzinach, które kształcą sposób ludzkiego myślenia i
odczuwania. Przyszłość zależała od tego, jaki typ umysłowości stanie się w
kraju wzorcem.
   Nazwę polityków wynaleziono dla tych, którzy przekładają pokój królestwa nad zbawienie swej
duszy i ponad religię; którzy wolą raczej, aby królestwo pozostawało w pokoju bez Boga niż w
wojnie dla niego. Ci politycy powiadają: nie dopuszczając jak tylko jedną religię, całą Francję
zaburzy się wojną; dopuszczenie zaś obu jest pokojem i odpoczynkiem królestwa.
   Takie oto rozważania snuł sobie Gaspard de Saulx, seigneur de Tavannes,
autor pamiętników odnoszących się do tej samej doby dziejów. Mówiąc o
„politykach" miał na myśli konkretne, takiej właśnie nazwy używające stron-
nictwo, które usiłowało doprowadzić do opamiętania dwa nawzajem się
wymordowujące obozy.
  Naszym ówczesnym pamiętnikarzom i publicystom bywało zazwyczaj dość
daleko do galickiej precyzji określeń, a także do zasługującego na uznanie
cynizmu wynurzeń. Przyznać jednak trzeba, że dotychczasowa ewolucja Rze-
czypospolitej Jagiellońskiej szła raczej w kierunku naszkicowanym przez pana
de Saulx. W roku 1564 stanął przed sądem sejmowym młody arianin Erazm
Otwinowski, który podczas procesji w Lublinie wyrwał księdzu monstrancję z
dłoni i podeptał ją. Bronił oskarżonego Mikołaj Rej: Otwinowski winien
16

   za zniszczoną kosztowność, a jeśli Pan Bóg uważa się za obrażonego,
«*cch sam sobie wymierza sprawiedliwość - wywodził i przekonał posłów,
dziś się zdaje, że wyzywające i bezczelne słowa Reja mogły rozjątrzyć
••ysły i zamącić pokój pomiędzy różniącymi się w wierze. Prymas Jakub
Ucfeański wcale się wypadkiem lubelskim nie przejął.
  Rzeczpospolita wcześnie zebrała obfite żniwo własnej tolerancji, obojęt-
uaAa w sprawach poglądu na świat czy też indyferentyzmu - wszystko jedno,
pk nazwiemy samo zjawisko, bo ważne są jego skutki. Dzień l marca 1562
nkn to, według zgodnej opinii historyków, początek wojen religijnych we
Francji. Ludzie księcia de Guise zabili wtedy w Yassy dwudziestu trzech
protestantów, a stu kilkudziesięciu poranili. Stanisław Grzybowski przypo-
•nial nam ostatnio obliczenia ówczesnych rachmistrzów publicystycznych,
którzy ustalili, że w przeciągu następnych lat dwudziestu w walkach wyzna-
•owych zginęło we Francji blisko dziewięć tysięcy duchownych, trzydzieści
Bzy tysiące szlachty, przeszło sześćset pięćdziesiąt tysięcy osób z ludu oraz
żołnierzy no i trzydzieści dwa tysiące obcokrajowców. Niemal doszczętnie
wytępiła się nawzajem elita wojactwa herbowego, zaprawiona do szpady pod-
czas wypraw włoskich. Znikli z widowni politycznej ludzie mawiający o sobie:
„Francuz, który raz był na wojnie, nie ma już innego rzemiosła."
Czego chcesz od nas, Panie, za Twe hojne dary,
Czego za dobrodziejstwa, którym nie masz miary?
• tak śpiewał w Polsce Jan Kochanowski i miał po temu pełne prawo. Przy-
zwyczailiśmy się zazdrościć narodom, którym historia nowożytna okazuje
więcej łaski niż nam. Rzeczpospolita też miała swój wiek szczęśliwy. Nastał
wcześnie, przeminął i został zapomniany.
  Powieściopisarze stworzyli fałszywy obraz przeszłości. Wmówili czytelni-
kom, że szlachta ówczesna czciła przede wszystkim walecznych rycerzy. W
rzeczywistości zaś hołdowała ona ideałom ziemiańskim, a nie wojowniczym. Z
jeżyka polskiego znikł zupełnie czasownik „żołdować". W XVI wieku znaczył
•cc iść na wyprawę, uczestniczyć w kampanii. Konno i zbrojno stawała szlachta
M popisy pospolitego ruszenia, głosiła z dumą, że nie mury twierdz, lecz
piersi mężnych obywateli bronią kraju. Na co dzień nie przeszkadzało to jej
•ważąc służby w wojsku za jeden ze sposobów zarabiania pieniędzy na utrzy-
•anie. Gospodarowanie na folwarku uchodziło w oczach ogółu za czynność
bez porównania wznioślejszą. Dobrze urodzony, majętny i osiadły - oto zna-
aiona wzorowego obywatela. Opłakując smutne skutki najazdu Tatarów na

17
• ILrrtzpospolita... l
 

Podole wzywał Kochanowski rodaków przede wszystkim do przekucia srebr-
nych talerzy na talary, czyli do zebrania gotówki na zaciężnych:
„Dajmy; a naprzód dajmyl Sami siebie
Ku gwałtowniejszej chowajmy potrzebie."
  Należy wzmocnić granice, ale to nie oznacza jeszcze konieczności porzu-
cenia miłego Czarnolasu. Istnieją rozsądniejsze sposoby zaradzenia złu.
  Niewielu Polaków, którzy raz zasmakowali wojny, uważało ją później za
jedyne rzemiosło godne dłoni szlacheckiej. Szum skrzydeł husarskich upajał
przede wszystkim mieszczańskich czytelników Trylogii. Herbowi obywatele
dawnej Rzeczypospolitej mniej byli rozmiłowani w tej melodii.
  W następnym stuleciu opisywał te sprawy Andrzej Maksymilian Fredro,
autor dobrej, a zupełnie zapomnianej książki Dzieje Narodu Polskiego pod
Henrykiem Walezjuszem. Możemy ufać statyście, znanemu z innych swych
dzieł i głośnemu ongi w Europie. Fredro czerpał wiedzę z papierów, po
których siadu i popiołu nie zostało, omawiał zjawiska i tendencje trwałe. Od
dawna — twierdził — powstało w kraju przekonanie, że wojny toczą się „raczej
dla zachcenia panujących niż za sprawą Pospolitej Rzeczy". Tak przełożył
łaciński tekst oryginału Władysław Syrokomla. W XV wieku szlachta poparła
wyprawę bukowińską Jana Olbrachta, lecz uważała ją za prywatną imprezę
Jagiellonów - zapewniają dzisiejsi historycy.
Po wygaśnięciu dynastii - mówi Fredro:
   ... ujrzano, że już by należało przestać powiększać Rzeczpospolitą, która na północ z Morzem
Bałtyckim, na wschód z Czarnym, na południe z Karpatami graniczy; że raczej należy czuwać nad
zachowaniem dawnych, niż nad zdobyciem nowych posiadłości [...] zbyt małe i zbyt obszerne
państwa zarówno są pełne niedogodności.
   To samo przekonanie wyczytać można z niektórych szczęśliwie zachowa-
nych zabytków publicystyki. Niczego innego nie głosił w gruncie rzeczy
Andrzej Frycz Modrzewski, kiedy ostrzegał Zygmunta Augusta, że ci, którzy
się na ościenne królestwa łasili, swoje własne narażali czasem na bezmiar
niebezpieczeństw. Wspomniany już przekład Etiopik poświęcił Stanisław
Warszewicki swemu monarsze, Zygmuntowi Augustowi. Drukowana dedy-
kacja potępia wojny i zabory, sławi pokój. Przyrodni brat Stanisława, Krzy-
sztof, wydał w jakiś czas później książkę o dyplomacji. Napisał w niej dosłow-
nie: „Jesteśmy wszyscy obywatelami świata i obowiązkiem naszym jest wza-
jemnie sobie pomagać."
18

  Nastroje kraju zastanowiły nuncjusza papieskiego Juliusza Ruggieri. Kazały
mu przewidywać znaczne kłopoty Rzeczypospolitej. Jej wschodnia połać -
Wielkie Księstwo - od wieków wszak uwikłana była w spór z Moskwą, „której
prawa i .porządki mają po większej części wojnę na celu".
  Stanowczy, zakamieniały pacyfizm szlachty nadawał ton naszym dziejom i
jak najpoważniej wpłynął na ich bieg. Pragnienie pokoju od wschodu podyk-
towało ongi Polakom decyzję unii z Litwą. Ono również zaliczało się do
wytycznych postępowania podczas zjazdów elekcyjnych, protegowało jed-
nych, degradowało innych kandydatów do korony.
  Od dawna już włas'ciwie była Rzeczpospolita państwem konstytucyjnym.
Rząd musiał się liczyć z wolą obywateli. Większos'ci znanych z historii wojen
nie byłoby wcale, gdyby decyzje ich rozpoczynania zależały od głosowania
powszechnego, a nie od sztabów i ośrodków rządzenia. Pacyfizm naszej
szlachty nie wynikał z polskich, litewskich czy ruskich cnót narodowych, lecz z
typu ustroju. Za Jagiellonów król miał prawo samodzielnie rozpocząć wojnę,
ale prowadzić ją musiał żołnierzem zaciężnym i płacić mu z własnej szkatuły.
Nie wolno było bez zgody sejmu nakładać nowych podatków ani zwoływać
pospolitego ruszenia. Jagiellonów zabrakło. Ogół herbowy miał teraz sam
określić przyszły ustrój państwa.
  Pacyfizm szlachty zaliczyć należy do głównych przyczyn późniejszej kata-
strofy Rzeczypospolitej. Miała ona wielu wrogów, lecz szczególnie trudno jej
było zastosować najlepszą formę obrony, którą przeważnie jest atak. Przyczy-
niło się to walnie do naszej zguby.
  Nie jest to zbyt optymistyczny osąd spraw ludzkich. Tym gorzej, że słuszny
chyba,	(
  Jan Kochanowski nie był w swej dobie unikatem. Nie on jeden pojmował, w
jakim błogostanie przyszło żyć obywatelom Rzeczypospolitej. Wiadomości ze
świata napływały do niej obficie, zarówno Polacy, jak Litwini podróżowali
chętnie. Publicystyka zwięźle podsumowywała spostrzeżenia: w Hiszpanii
tyrania i serwilizm, we Francji i w Niemczech rzezie, w Czechach i na
Węgrzech ucisk, w Moskwie bestialstwo Iwana Groźnego.
  Magnatom wiodło się u nas znakomicie, szlachcie na ogół wcale dobrze,
nawet chłopu jeszcze nie najgorzej. Ograniczone w prawach politycznych
miasta przeżywały okres rozkwitu, jaki już nigdy w przyszłości powtórzyć się
nie miał.
  Moraliści narzekali na bezkarność silnych, rozpasanie, gwałty i przemoc.
Mieli niewątpliwie słuszność, ale... W jakiś czas później, kiedy obyczaje
popsuły się jeszcze bardziej, pewien Włoch pouczał rodaków, że podróżując
19

po Rzeczypospolitej trzeba się wystrzegać dwóch rzeczy: noszenia sztyletu i
chełpienia się dokonanymi zabójstwami. I jedno, i drugie fatalnie widziane w
Sarmacji!
  Zmarły w 1572 roku ksiądz Stanisław Górski - twórca słynnego zbioru
dokumentów historycznych Acta Tomiciana oraz Tek swego imienia -
wyprzedził Piotra Skargę, należał do wczesnych w naszych dziejach wieszczów
żałobnych. Przepowiadał upadek państwa wskutek rozstroju wewnętrznego.
Zauważyć na marginesie wypada, że i Francji wróżono podówczas zagładę.
Ludzie lubują się zazwyczaj w snuciu przewidywań politycznych. Szczególnie
gustowali w nich ci, których reformacja nauczyła sięgać po Stary Testament,
obfitujący w proroctwa. Z wielkiego mnóstwa zapowiedzi niektóre mogą się
czasem sprawdzić. Ksiądz Górski biadał między innymi nad upadkiem orto-
doksji katolickiej, osłabieniem znaczenia kleru, zdecydowanie potępiał szla-
checki ruch reformatorski. Uznawał to wszystko za objawy zgubne.
  Zupełnie odosobniony nie był. Nuncjusz papieski Alojzy Lippomano nazwał
nasz kraj po prostu „piekłem". Przysłany nad Wisłę w charakterze najwcześ-
niejszego pioniera reakcji katolickiej, szybko zraził sobie ogół i lękał się o
własne życie, nie bez przesady pewnie. Rzeczpospolita nie mogła się podobać
działaczom, w których wzbudzają odrazę takie zjawiska, jak wolnos'ć mys'li,
sumienia i słowa.
  W Polsce i na Litwie panowała ona jak nigdzie indziej, a nawet spiętrzała się
niejako w sposób osobliwy. Zajadłymi wrogami arian byli w tym czasie kal-
winiści oraz luteranie. Biskupi łacińscy sprzeciwiali się ich pomysłom wypę-
dzenia antytrynitarzy, ponieważ uważali słusznie, że taki dekret siłą faktu
równałby się uznaniu praw pozostałych wyznań protestanckich. „Wojna
wśród heretyków to pokój dla Kościoła" -mawiał kardynał Stanisław Hojzusz.
I oto nagle główny w Rzeczypospolitej protektor kalwinizmu, sam potężny
Mikołaj Radziwiłł Czarny, zaczyna otaczać arian opieką. Do Kalwina pisuje,
Braci Polskich wpuszcza do swej „pogasztołdowskiej" kamienicy w Wilnie.
Pozwala im założyć tam zbór i szkołę. Później zagrozi podobno, że pozrzuca ze
schodów przesadnych radykałów, ale w rachubę biorą się czyny, a nie przed-
śmiertne irytacje starego człowieka.
  Albo i ci katolicy polscy! 7 lutego 1571 roku zebrało się tłumnie całe
mieszczaństwo lubelskie. Odczytano reskrypt królewski zabraniający arianom
pobytu w tym mieście. Uchwalono nawet surowe rozporządzenia dodatkowe.
Nie wolno było od tej pory użyczać lokali na zgromadzenia i nabożeństwa
kacerzy, zadawać się z nimi. Na wszelki wypadek zabroniono również zatrud-
niać nauczycieli domowych, uważanych widocznie za element szczególnie
20

podejrzany, podatny na zgubne nowinki. Obywatele nieposłuszni tym posta-
nowieniom, szukający przeciwko nim protekcji szlachty lub magnatów, mieli
być z grodu wypędzeni, a mienie ich konfiskowane.
  Wszystko potulnie uchwalono, nie wykonano niczego. Akurat w tym czasie
skrajny i rdzennie rodzimy odłam braci polskich obrał sobie Lublin za siedzibę
stałą. Mieszkał już tam Marcin Czechowic, a także Jan Niemojewski, człowiek
moralnie przepiękny. To on włas'nie - zamożny szlachcic z Wielkopolski -
zjawiał się na sejmach „w odzieniu bardzo prostym i podniszczonym, bez
szabli, bez juków podróżnych, bez służby i towarzystwa". Demokrata nie
tylko w teorii zrzekł się urzędu sędziego, pozwracał dzierżone królewszczyzny
i pracował własnoręcznie.
  Zwolennicy prześladowania Niemojewskich stanowili na razie wyraźną
mniejszość.
  Obywatele tego dziwnego państwa zdawali sobie sprawę, jak wiele osobiście
osiągnęli. „Tak zakwitnęła Polska, iż żaden naród pod światem wolności i
swobód więtszych nie ma nad nas" - napisano zaraz po zgonie Zygmunta
Augusta. Bezimienny autor przytoczonych słów należał - niestety! - do tej
grupy, która mniemała, że „ojczyzna od przodków naszych tak jest mądrze
postanowiona, iż przechodzi rozumy mądrych onych stanowiec rzeczypospo-
litych, co piszą o Likurgu, Solonie, Romulusie..."
  Przepowiednie nieuchronnego upadku były stanowczo przedwczesne. Za-
chwyty nad ustrojem obłędne. Z uznaniem można za to mówić o niektórych
treściach wypełniających jego wątle ramy.
   
PANOWIE BRACIA U STERU
  „ Wietsza rzecz jest, mili panowie, Rzeczpospolitą naprawić, mniejsza króla
obrać" - napisał podczas pierwszego bezkrólewia nieznany publicysta, nader
trafnie szkicując zadania stronnictwa reform, do którego pewnie należał.
Konieczność powołania nowego monarchy była trudnością kolosalną, ale
natury doraźnej. Poprawa i wyregulowanie ustroju wymagały niemałego cza-
.su,; pracy na długiej fali.
  Cudzoziemcy nie mogli się nadziwić: przystępujecie do elekcji nie przygo-
towawszy zawczasu żadnych dotyczących jej praw? To właśnie dobrze -
odpowiadano ze strony magnackiej - bo źli ludzie dawno by obmyślili sposoby
obchodzenia przepisów, gdyby takowe istniały.
  Respons tylko z pozoru był bezsensowny. Magnateria celowo odrzucała
wczesne pomysły sejmu odnoszące się do elekcji. Wiązały się wszak one z
programem reform. Wytworzone po wygaśnięciu dynastii położenie - próżnia
polityczna na obszarze kilkuset tysięcy kilometrów kwadratowych - to nie
zagrażało interesom silnych, tych, czyje ręce sprawowały jakąkolwiek władzę.
Senat rekrutował się z najwyższych dostojników świeckich, wchodzili też doń
wszyscy biskupi katoliccy. Bezkrólewie nie wysadziło ich z siodeł.
  Na trzy lata przed zgonem Zygmunta Augusta Mikołaj Rej złożył projekt
uregulowania sposobu przyszłej elekcji. Autor Żywota człowieka poczciwego
tylko w sprawach wyznaniowych pozwalał sobie widać na arogancję i zaczep-
ność. W polityce był zwolennikiem tych samych zasad „złotego środka", jakie
zalecał w życiu domowym. Wniosek jego nie mógł zrazić senatorów, ponieważ
uczynić chciał wyborcami ich właśnie oraz posłów. Dla uniknięcia majoryzacji
przewidywał nawet zmniejszenie liczby tych ostatnich. I ten pomysł został
zmarnowany, a Opatrzność w porę zabrała Reja ze świata, nie pozwoliła mu
rozpaczać nad widokiem próżni politycznej.
22

  Przywództwo w obozie reformatorów sprawowała izba poselska sejmu,
który się skladai nie tylko z niej, lecz także z senatu i króla. (Jedynie względy
stylistyczne zmusiły do odwrócenia hierarchii: w rzeczywistości zwykła
szlachta była trzecim, najmłodszym stanem ws'ród uprzywilejowanych.) Mo-
narchy zabrakło, wysunęło się więc pytanie, czy w ogóle wolno zwoływać
sejm, zanim się obierze nowego. Nieuniknione zjazdy herbowych mogły zająć
się samą tylko elekcją lub stanowić również prawa. Walka o kompetencje tych
zebrań rozpętała się od razu.
A toczyła się w atmosferze lęku i przerażenia nawet. Od długich już lat ogół
- i to nie tylko szlachecki! - wiedział, że dynastia dogasa, państwo idzie ku
wielkiemu kryzysowi. Teraz od razu nastała jego pełnia. Przez dwa wieki
Jagiellonowie sterowali Rzecząpospolitą! Poddani z trwogą pytali losu i
samych siebie o ciąg dalszy. Zdarzały się poprzednio spory z pomazańcami,
kłótnie nawet. Pakty i układy z nimi stanowiły regułę. Jednakże była ta
Rzeczpospolita monarchią z krwi i kos'ci. Pusty tron oznaczał naruszenie ładu,
od którego wszystko zawisło.
Płaczcie ze mną, Sarmatae, opuśćcie po sobie
Kaptur czarny i stroje godne ku żałobie
- tak odczuwał tłum. Wolni'od metafizycznego lęku o przyszłość byli co
najwyżej wielmożni. Im brak „ojca i pana" zbytnio nie dolegał.
  Wiadomość o śmierci królewskiej natychmiast spowodowała znamienny
przewrót cen rynkowych. Nagle podrożała broń i wszelki w ogóle sprzęt
wojenny, towary luksusowe straciły na wartości. Panowie bracia samorzutnie
uznali, że tym razem grozi potrzeba naprawdę gwałowna i jęli się szykować do
osobistego wymarszu w pole. Zwłaszcza wschodnia ściana Rzeczypospolitej
budziła niepokój.
  Gdybyż naprawdę zasługiwała ona na miano ściany! Dopiero przed dwoma
laty zawarto rozejm z carem Iwanem. Poseł moskiewski, który w roku 1571
przyjechał ratyfikować traktaty, miał wyraźny rozkaz odmowy podpisu, jeś-
liby tymczasem Zygmunt August umarł. Śmierć króla stawiała pod znakiem
zapytania wszelkie układy międzynarodowe zawarte w jego imieniu. Zamki
strzegące Dniepru i Dźwiny budziły uśmiechy politowania. Są fatalnie zao-
patrzone - cytuje Jan Natanson-Leski opinie ówczesne -,,ludzi pieszych zgoła
nie mają, dział mało i konnych ludzi bardzo mało". Moskwa tymczasem
zdobyty niedawno Połock umocniła na potęgę.
  Rozejm, jak się wspomniało, zawarto przed dwoma laty. Od tego czasu
dziesiątki tysięcy dukatów poszło na metresy królewskie, krocie rozkradła
23

kamaryla dworska w Knyszynie. Wielkie skarby, stanowiące osobistą wlasnos'ć
rodziny królewskiej, znajdowały się w Tykocinie pod kluczem. Moskiewska
załoga Połocka zagrażała Wilnu bezpośrednio. Jej uderzenie napotkałoby po
drodze grodki w Dziśnie i w Drui, lichutkie, komiczne, pozbawione zacięż-
nych, których nie było za co nająć.
  Współczes'ni widzieli te porządki, oceniali je bez ceremonii, a trafnie. Nie
wahali się pisać o Zygmuncie Auguście jako o „złym panu". Moralny spadek
po nim musiał skłaniać obywateli do myśli o skuteczniejszym kontrolowaniu
rządów.
  Ale dlaczego właściwie Groźny nie uderzył? Po co czekał, aż na tronie
wawelskim zasiądzie wojownik? Retoryczne pytania dotyczą jednego z takich
błędów, które kształtują dzieje.
  Panowie wileńscy grali zręcznie, podsuwając carowi przed oczy mitrę wiel-
koksiążęcą, a nawet koronę. Iwan liczył, że zamęt bezkrólewia zniweczy unię i
obdarzy go Litwą.
  Zatrwożona o granice szlachta szybko rozstrzygnęła sprawy... leżące w
zasięgu jej rąk. Równo w tydzień po zgonie Zygmunta Augusta rycerstwo
ziemi krakowskiej, dając wzór całej Rzeczypospolitej, ustanowiło i obwołało
pierwszy kaptur. Tak się zwały konfederacje wojewódzkie zawiązywane w
celu obrony całości kraju oraz spokoju wewnętrznego na czas bezkrólewia.
Zwarta ich sieć pokryła wkrótce całe państwo. Kto by naruszył ład, rozbijał,
zabijał lub grabił, tego „będziemy mieć za bezecnego, gardła go zbawim,
dobra jego spustoszym" - perorował w Bełzie starosta tamtejszy, Jan Zamoy-
ski, rozpoczynający wtedy wspinaczkę na szczyty potęgi oraz hierarchii praw-
dziwych wielkości politycznych. Powołano po województwach sądy, mające
doraźnie ścigać występki. Zamoyski domagał się, aby wszelkie przewidziane w
statutach kary podczas bezkrólewia podwajać. Na granicach i szlakach poja-
wiły się zbrojne oddziały szlacheckie i poczty magnackie. Zadanie ich polegało
na samym tylko strzeżeniu rubieży. Złe czasy nastały na wędrujących po kraju
cudzoziemców. Zatrzymywano ich, rewidowano bez ceremonii i względów
nawet dla osób stanu duchownego. Jedyny ratunek polegał na przemykaniu
chyłkiem, bezdrożami. Czasami otwierała jednak drogę również łapówka.
  Od zewnątrz nikt nie uderzył, bo każdy z ościennych monarchów chrześ-
cijańskich roił o koronie polskiej dla siebie lub syna. Sułtan wojny z Rzeczą-
pospolitą nie pragnął i zła jej nie życzył. Bardzo tylko chciał zobaczyć na
Wawelu Francuza,
  Spokój wewnętrzny zapewnili państwu sami jego mieszkańcy, naprawdę
pięknie zdając egzamin z cnót obywatelskich. Istne arsenały oręża, które
24

szlachta miała po swych dworach, nie zaszkodziły nikomu. Ku podziwowi
swoich i obcych obeszło się bez tumultów, a nawet w ogóle bez przelania
krwi.
  Łatwiejsza część zadania została w ten sposób wykonana. Wszyscy godzili
się na hasło całos'ci granic oraz ładu prawnego w ich obrębie. Cała rozległa
reszta problematyki budziła spory bardzo zasadnicze. Inaczej być nie mogło.
Ludzie walczyli o swe programy, a zwłaszcza o władzę. Ostro zmierzało do niej
„stronnictwo reakcji", jak się dziewięćdziesiąt lat temu wyraził sumienny
Wincenty Zakrzewski.
  O stronnictwach w późniejszym tego słowa znaczeniu trudno mówić, dzia-
łały raczej polityczne ugrupowania stanowe. Reformatorska szlachta szła dalej
naprzód siłą nabytego rozpędu, pomna doznanych poprzednio zawodów i
rozczarowali. Ruch „egzekucyjny" przeżył już swój szczyt. Doba najlepszych
koniunktur przeminęła za Zygmunta Augusta. Pomimo to dawni przywódcy i
młodsi ich socjusze po stoicku wołali i walczyli o „korekturę praw". Z tych
jedno, bronione nadzwyczaj zażarcie, głosiło tolerancję religijną.
  O jej sprawę rozpalał się bój - na razie jeszcze trochę przebierający w
środkach. Dla jej zniweczenia biskupi gotowi byli zwalczać cały program
szlachecki, przyzywać na tron takich, co zapewniliby zwycięstwo ortodoksji.
Zasada swobody wyznań pchała niektórych magnatów różnowierczych na
stronę ziemiaństwa.
  W lipcu 1572 roku legat papieski Franciszek Commendone wybierał się był
z Polski do Rzymu. Wieść o zgonie monarchy dościgła go już za bramą
Krakowa. Commendone natychmiast zmienił plany, pozostał w królestwie.
Pragnął osobiście kierować „stronnictwem reakcji", którego był mózgiem i
duszą.
  Rzeczpospolita bezpośrednio uczestniczyła w tworzeniu nowego rozdziału
dziejów Europy. Przed dziewięciu laty zakończył obrady sobór trydencki,
który nie ogłosił żadnego nowego dogmatu, lecz organizacyjnie ogromnie
wzmocnił papiestwo. Na scenie całego kontynentu toczyła się teraz walka o
odwojowanie dla Kościoła wszystkiego, co mu zabrała reformacja (a przedtem
„schizma"). Poczyniła ona znaczne zdobycze i u nas. Tron wawelski znaczył
wiele w tych warunkach. Wprowadzić nań wojującego katolika, skończyć przy
jego pomocy z ideologicznym sobiepaństwem szlachty, przyłączyć ogromne a
zasobne państwo do obozu kontrreformacji, tak wyglądały cele, dla których
kardynał Commendone zrezygnował z powrotu do Italii i pozostał na razie w
Tyńcu, potem w Sulejowie. Wysłał za to jak najśpieszniej do Wiednia jednego
ze swych przybocznych dyplomatów, Antoniego Marię Griazianiego. Kazał
25

mu namawiać cesarza Maksymiliana II do energicznych wystąpień, które
polegać miały przede wszystkim na przygotowaniu pokaźnej sumy pieniędzy
oraz na zgromadzeniu wojska we Wrocławiu. Najlepszy sposób urzeczywist-
nienia wspomnianych przed chwilą celów głównych polegał na zdobyciu
Wawelu dla Habsburga.
  W bezpowrotną przeszłość odeszły już czasy, w których Jakub Uchański,
wyklęty w Rzymie za objęcie biskupstwa gwałtem, odwdzięczył się papieżowi
w Łowiczu pięknym za nadobne, wyklinając go także i paląc nawet na stosie
jego podobiznę. Hierarchowie krajowi przestali sprzyjać myśli o Kościele
narodowym, zapewniającym im część chociażby dotychczasowych przywile-
jów i majętności. Rzym przemawiał teraz twardo, przykład biskupa Drohojo-
wskiego, bezwzględnie przywiedzionego do posłuchu, podziałał. Gruntowna
reforma w „głowie" Kościoła zaraz natchnęła energią i otuchą „członki".
Zaświtała nadzieja powrotu do dawnej potęgi Oleśnickich. Episkopat nieprzy-
jaźnie się odnosił do prowadzonej przez protestantów szlachty, która żądała
ugruntowania odmian. Naturalnym jego sprzymierzeńcem byli magnaci. Zie-
miański program „egzekucji" uszczknął coś niecoś z ich dostatków, poważna
rola izby poselskiej nie dogadzała najwielmożniejszym. W krajach Habsbur-
gów prawo wyróżniało arystokrację od gminu herbowego. Demokracja szla-
checka, uroszczenia byle szaraka do równości z wojewodą stawały się tym i
owym nieznośne. Byli i tacy wśród wielkich, co nabywali dobra w ziemiach
cesarskich, grozili przeniesieniem się tam na stałe. Ród Rozrażewskich uczynił
to, młodsi jego członkowie już zapominali mowy polskiej.
  Spokój na granicach i wewnątrz kraju wcale nie oznaczał politycznego
„kochajmy siei". Szło do starcia między takimi, co - wyznając rozmaite
programy - jednako nosili u pasów szable. Ci, którym zabraniała tego godność
duchowna, mieli na usługi poczty zbrojne.
  Zanim się rozstrzygnęło, kogo na tron powołać, postanowić należało: gdzie
to uczynić, jak i kiedy? A przedtem odpowiedzieć na jeszcze jedno pytanie: kto
ma sprawować - zastępczo, lecz faktycznie - władzę najwyższą? Zmarły
monarcha nie zostawił żadnego rozporządzenia ani nawet pouczenia w tych
kwestiach.
  Dwóch było kandydatów do pierwszego miejsca na czas interregnum. Arcy-
biskup Jakub Uchański, prymas, i marszałek wielki koronny Jan Firlej, pro-
testant. Przeciwieństwo zarysowywało się ostro. Wyniesienie różnowiercy na
godność interrexa podkreśliłoby samodzielność Rzeczypospolitej, nadałoby
wyraźny ton panującym w niej stosunkom.
Na wyniku tego sporu oraz innych walnie zaważyła pewna animozja pomię-
26

dzy magnatami. Nie tyle nawet sam zatarg, co jego echa. Stanął marszałkowi na
zawadzie Piotr Zborowski, również protestant, ubiegający się o województwo
krakowskie. Niedługo przed swym zgonem Zygmunt August nadał to dosto-
jeństwo Firlejowi. Urażony Zborowski cofnął mu poparcie, zaczął nawet
czynić gesty przyjazne pod adresem prymasa. Szala przechyliła się na stronę
Uchańskiego.
  Puścić najważniejsze dla państwa sprawy samopas znaczyło w praktyce —
uzależnić je od doraźnej gry sil. Rozgrywki personalne o stanowiska i płynące z
nich przywileje należą do stałych zjawisk w polityce wszystkich krajów,
ustrojów i czasów.
  Zjazdy zwołane przez Firleja do Krakowa i Knyszyna wyznaczyły Bystrzycę
pod Lublinem na miejsce elekcji, mającej się odbyć już wkrótce, bo 13 paź-
dziernika. Ale w Łowiczu i w Kaskach koło Sochaczewa, gdzie obradowano
pod egidą Uchańskiego, zapadły inne uchwały. Kardynał Commendone pier-
wszy podobno obrócił własne oczy i uwagę swoich ludzi na Warszawę. Posta-
nowiono odbyć w tym mieście sejm konwokacyjny, który określić miał czas,
miejsce i sposób samej elekcji. Za stolicą Mazowsza głosowali w Kaskach
senatorowie obu ugrupowań. Poczynania Zborowskiego osłabiły pozycję Fir-
leja, który w tych warunkach uznać musiał pierwszeństwo prymasa. Sejm
konwokacyjny winien był się zebrać 6 stycznia 1573 roku. Nadzieje szybkiego
uporania się z bezkrólewiem prysły.
Spór o miejsce przyszłej elekcji nie należał do kwestii formalnych.
  Istnieje pogląd, że Europa kończy się na Wiśle. Zdaniem Stanisława Kota,
było tak istotnie, lecz tylko gdzieś do roku 1500. W interesującej nas tu dobie
dziejów Lubelszczyzna żyła tą samą atmosferą, którą oddychał zachód kon-
tynentu, biły w niej pulsy wspólnych z nim arterii. W papierach pozostałych po
ziemianinie i pośle tamtejszym, Janie Osmolskim, odnajdują dzisiejsi badacze
niezbite po temu dowody, jedne z bardzo wielu zresztą. Są wśród tych
skryptów listy Kalwina, seniorów zboru włoskiego w Genewie, jest oficjalne
wyznanie wiary kalwinistów lubelskich skierowane do współbraci w Zury-
chu...
  Lublin stanowił wówczas geograficzne centrum Rzeczypospolitej. Region
był zamożny, rozwijał się dość wszechstronnie. Szkolnictwo wyglądało w nim
pomyślnie, uczelnia kalwińska w Lewartowie (czyli w dzisiejszym Lubarto-
wie), później przekształcona na ariańską, miała w niedalekiej przyszłości
zasłynąć szeroko. Mieszkało na Lubelszczyźnie wielu cudzoziemców, zwłasz-
cza Niderlandczyków i Szkotów, wygnanych z ich ojczyzn przez prześlado-
wania religijne. Miejscowa gmina żydowska wstępowała akurat w dobę roz-
27

kwitu kulturalnego. W roku 1567 założono w Lublinie akademię talmudy-
styczną, a pierwszym jej rektorem został sławny Salomon Luria. W rozmaitych
tamtejszych osiedlach, dziś deskami od świata zabitych i mało komu znanych,
odbywały się podówczas synody różnowierców i dysputy, interesujące cały
kraj, a może nawet i zagranicę. Tak było w Bełżycach, w Bychawie (jak
również w niezbyt odległych, ,,ściśle podlaskich" Mordach).
Na jednym z takich zebrań odważnie wystąpili teoretycy, którzy:
   ...szlachcie braciej mówili, że się wam nie godzi chleba jeść z potu ubogich poddanych swych,
ale sami róbcie. Także nie godzi się wam mieszkać na takich majętnościach, które przodkom
waszym nadano za rozlanie krwie. Przedawajcie tedy takie majętności a rozdawajcie ubogim.
  Pryncypia powyższe nie uzyskały jednomyślnego poparcia, ale zarówno ich
zwolennicy, jak i przeciwnicy „w tej mierze nic nie konkludowawszy w miłości
się rozjechali".
  Wątpić raczej należy, czy arianie zbawiliby państwo. Nie było między nimi
na przykład zgody co do przepisu właściwego zachowania się „Chrystian"
podczas wojny. Umiarkowani twierdzili, że wolno w niej uczestniczyć, byle na
tyłach. Oręż pozostawić należy papieżnikom, prawosławnym, kalwinistom
oraz lutrom.
  Ważne są nie takie czy inne doktryny, lecz ogólny wizerunek regionu
lubelskiego, który obóz reformatorski upatrzył sobie na pole elekcyjne,
rachując, że tłumnie zjawią się na nim szlachcice miejscowi. Byli to ludzie
nawykli do pluralizmu, uznający różnice poglądów i dyskusje za rzeczy
powszednie. Nie lękający się zabobonnie opozycji ani krytyki. O dwadzieścia
pięć kilometrów na zachód od Lublina, przy drodze do wspomnianych już
Belżyc, leży przecie Babin, stolica oryginalnej ,,rzeczypospolitej", parodii
państwa, powołanej do życia przez satyryków jak najżarliwiej zaangażowanych
w aktualność. Mężowie ci - wśród nich Kochanowski obok Reja - doszli
bowiem do wniosku, że dobro ojczyzny wymaga nie tylko chwalby, lecz i
szyderstwa. Uprawiali je w Babinie katolicy-w dobrej zgodzie z ewangelikami
wszelkich odmian oraz z arianami. Zygmunt August zapytał raz fundatora
„rzeczypospolitej", kiedy wreszcie błazeriski twór obierze sobie króla. -
Dopóki ty żyjesz, nie trzeba nam innego - brzmiała odpowiedź.
  Panorama lubelska przedstawiała się w owym czasie nader interesująco.
Zjazd w Kaskach rozstrzygnął już właściwie, że elekcja odbędzie się na
Mazowszu.
  Dożywał wtedy swoich dni ostatni ,,vicesregent" tej dzielnicy, Stanisław
Pobóg Ławski. Żadna z pozostałych ziem Korony takiego urzędu nie znała. Bo
28

też Mazowsze niedawno, dopiero za Zygmunta Starego, weszło w jej skU
czego śladów dopatrzeć się można nie tylko w owym stanowisku jaki
namiestnika królewskiego. Po zgonie ostatniego Jagiellona poszczególne woj
wództwa zaczęły szybko powoływać wspomniane już kaptury. Początek daj
został w lipcu. Najpóźniej, aż w listopadzie, stało się to na Mazowszu. T<
region wykazywał najmniej inicjatywy, był szary i wobec swych przywódco
potulny. Do swobód koronnych słabo przywykł, czym się ogółowi nie prr
służył. Proboszcz katedralny płocki, nie mówiąc już o biskupie, był potent
tem tak prawdziwym, że o godność tę ubiegano się czasem pilniej mz
niejedną infułę. Pod jego ręką boleśnie stękała nawet szlachta. Obowiązyw
jeszcze dekret Zygmunta Starego, zabraniający innowiercom pobytu na Maź
wszu. Jakoż za rządów biskupa Noskowskiego jedyny tamtejszy hercr
musiał je opuścić.
  W roku następnym województwo płockie namiętnie zaprotestowało ptz
ciwko prawu o tolerancji religijnej. Stało się to już po elekcji, ale uryw
dokumentu trzeba przytoczyć już teraz.
  Zasada swobody myśli i sumień - głosiła protestacja mazowiecka - niechy
nie ściągnie karę Bożą w postaci upadku państwa.
   A więc bychmy ludzie spokojni, ludzie na dobro Rzeczy Pospolitej nic u siebie przedniemu
nie mający, na to, co Koronie Polskiej wieczną zgubę pewnie przyniesie, przyzwolić mieli? S
to, co może być sromotniejszego, kiedy w Koronie Polskiej naszej [...] ten, który wolu, kro*
świnię, kozę ukradnie, karan będzie, a który kościół zburzy, ołtarze poprzewraca, kapfa
wypędzi, Święte Pańskie, przeczystą i nigdy podług potrzeby niewychwaloną Pannę, M*
Bożą, zesromoci, chwalę miłego Boga zniszczy, Imię na ostatek Pańskie i duchom złym stmz
zbluźni, ten — mówię — pokój mieć będzie!
  Daje się swobodę wyznania ewangelikom, którzy uznają za prawdę to ryli
co widnieje w Piśmie Świętym. Niechże zwolennicy takiej wolności wskaj
„w którym psalmie król Dawid od kopii szlachcie za granicami królestwa pi
grzywien obiecuje"? Jeśli każdemu wolno „w jaką będzie chciał religię i
przewierzgnąć", to i król się czego dobrego przewierzgnie, przysięgi k«
nacyjnej nie dotrzyma i po pięć grzywien od kopii płacić przestanie.
  Przytoczona w pierwszym rozdziale mowa kasztelana smoleńskiego don
nas w postaci sparodiowanej przez jakiegoś babiriczyka. Tekst protcsa
mazowieckiej jest prawdziwy. Korona niewątpliwie przodowała państwu p
względem kulturalnym. Ale i w niej istniała niezła oaza zastoju. Ciemnogr
koronny leżał wówczas na zachód od Lublina.
Posłuszny zleceniu Franciszka Commendone zjazd w Kaskach rozstrzyga;

że najliczniej stawią się na polu elekcyjnym Mazowszanie, a nie Lublinianie
czy jednym z nimi duchem dyszący panowie bracia z reszty Małopolski.
  Pod pewnym względem Lubelszczyzna przypominała jednak Mazowsze. I
tu, i tam wiele było szlachty ubogiej, nawet zagrodowej, to znaczy takiej, co
nigdy nic wspólnego nie miała z pańszczyzną, bo żaden chłop jej nie podlegał.
Nie sytuacja społeczna zatem, lecz przebyta droga dziejowa okazuje się czyn-
nikiem decydującym.
  Sejm konwokacyjny zebrał się w Warszawie w przepisanym czasie, czyli w
styczniu 1573 roku. Wyznaczył elekcję na kwiecień, miejsce dla niej upatrzył
pod wsią Kamień, koło Pragi, ostatecznie i na zawsze uznawał prymasa za
interrexa. Debatując o wielu innych sprawach orzekł też, jak ma być dokonany
wybór króla. Przemogła zasada mritim ogłoszona już za Zygmunta Starego i
wskutek przestępczego niedbalstwa jego syna nigdy nie obalona, pomimo
wyraźnych na nią zamachów ze strony izby poselskiej. Prawo bezpośredniego
udziału w zjeżdżę i głosowaniu otrzymał każdy szlachcic z terenu całej Rze-
czypospolitej. Na tym ostatnim, na podkreśleniu zawartości wieloplemien-
nego państwa, polegał jedyny plus ustawy. W masowym i wspólnym wystą-
pieniu całego rycerstwa tonęły odśrodkowe dążenia magnackie. Kto pieszo,
konno lub wasągiem ruszał pod Pragę, ten przechodził nad nimi do porządku
dziennego. Odrzucono jednak dość zresztą trudny do urzeczywistnienia i
rozpaczliwy nawet projekt przymusu osobistego stawiennictwa wszystkich
herbowych. Najliczniej przybyć więc mieli na pole mazowieckie ci, którzy
mieszkali najbliżej. Gospodarze.
  Całkiem niesłusznie uważa się Jana Zamoyskiego za autora zasady vmtim.
Przyszły kanclerz żądał początkowo systemu reprezentacyjnego, to znaczy
powierzenia elekcji specjalnie wybranym posłom. Za tym pomysłem opowie-
działo się od razu sześć województw. Projekt zjazdu powszechnego, plebiscytu
i jednomyślności rzucił w masy Piotr Zborowski, którego w tej sprawie popart
Firlej. Obaj oni wraz z wielu innymi magnatami ze względów czysto koniunk-
turalnych umizgali się do szlachty.
  Na Litwie rody Radziwiłłów i Chodkiewiczów całkowicie opanowały sytua-
cję, mogły po prostu rządzić. Podobnie poniekąd stało się w Prusach Króle-
wskich. I tam wzięli górę najmożniejsi. W Koronie właściwej było to niemoż-
liwe. Tutejszym magnatom pozostawało położyć uszy po sobie, udawać demo-
kratów i uprawiać skrajną demagogię. Zborowskiemu i Firlejowi chodziło o
wyrwanie tłumów spod wpływu prymasa.
  Kiedy hasło viritim raz padło i chwyciło, Zamoyski zmienił front. Teraz on,
biegły w prawie, historii tudzież innych kunsztach wychowanek uniwersytetu
30

w Padwie, stał się najgorliwszym szermierzem praw ,/yborczych całej szlach-
ty. Czynny polityk nie pozwolił się przelicytować. Działacz z prawdziwego
zdarzenia zażądał jednak ustawy o głosowaniu większością. Zbawienny projekt
upadł. Takie rzeczy należało uchwalać wcześniej, w sejmie koronnym, który i
bez przepisu w tej mierze nawykł liczyć głosy. Gorączka bezkrólewia nie
sprzyjała poczynaniom trzeźwym. Tym bardziej podziwu godne, że w ówczes-
nej atmosferze powstać mogło dzieło naprawdę niepowszednie.
  28 stycznia 1573 roku nastał wielki dzień konwokacji. Ułożony i przez
większość przyjęty został akt konfederacji warszawskiej.
  „Pod tym niebezpiecznym czasem bez króla pana zwierzchniego mieszka-
jąc" - głosi ów dokument - wszystkie stany „jednej a nierozdzielnej Rzeczy
Pospolitej" postanawiają obrać sobie władcę wspólnie. Żadnej z prowincji
państwa nie przysługuje po temu pierwszeństwo. Nowy monarcha winien
będzie między innymi poprzysiąc „nas za granice koronne nigdy nie ciągnąć
żadnym obyczajem ani prośbą królewską swą, ani zapłatą pięciu grzywien od
kopii, ani pospolitego ruszenia bez uchwały sejmowej czynić".
  Szlachta z góry sobie zastrzegała prawo do pacyfizmu, legalizowała go.
Ścieżki wojenne jej nie nęciły.
  Ten fragment aktu, który zapewnił konfederacji trwałe miejsce w historii,
ma brzmienie następujące:
   A iż w Rzeczy Pospolitej naszej jest niezgoda niemała w sprawie religii chrześcijańskiej,
zabiegając temu, aby się z tej przyczyny między ludźmi rozterka jaka szkodliwa nie wszczęła, którą
po innych królestwach jaśnie widzimy, obiecujemy to sobie spoinie za nas i potomków naszych na
wieczne czasy pod rygorem przysięgi, wiarą, poczciwością i sumieniem naszym, iż którzy jesteśmy
Jiuidentes de religione, pokój miedzy sobą zachować a dla różnej wiary i odmiany w kościelech
krwie nie przelewać ani się penować konfiskatą dóbr, poczciwością, więzieniem i wygnaniem i
zwierzchności żadnej ani urzędowi do takowego progressu żadnym sposobem nie pomagać...
  Dokładnie, co do dnia, pięć miesięcy wcześniej - 28 sierpnia 1572 roku -
ogłoszono w Paryżu dekret królewski, zabraniający w całej Francji wszelkich
zebrań, kazań i nabożeństw ewangelickich. Jak wskazuje data, stało się to w
cztery doby po Nocy św. Bartłomieja. Wspomniany dekret nawracał do norm
wydanego przed szesnastu laty edyktu w Compiegne, który przewidywał
jeden tylko rodzaj kary za jawne bądź skryte wyznawanie herezji: śmierć.
  Twórcy konfederacji warszawskiej naprawdę „jaśnie" widzieli, co się
dzieje „po innych królestwach".
  Za konfederacją opowiedziała się większość szlachty oraz senatorowie
świeccy. Episkopat natychmiast stanął w opozycji. Akt tolerancyjny podpisał
31

jeden tylko biskup. Był nim Franciszek Krasiński, pasterz Krakowa, osobis-
tość pod względem moralnym niezbyt zresztą imponująca. Szlachta mazo-
wiecka gwaltownie zaprotestowała przeciwko wolnościom dla kacerzy. Wy-
szukane jej argumenty zostały już przytoczone. Tolerancja nie zakwitła u nas
wśród powszechnego aplauzu. Trzeba było o nią walczyć. Na razie żądała jej
większość i dobijała swego, aczkolwiek prawa o rachowaniu kresek nie
było.
  Żaden kraj na świecie nie zdobył się tak wcześnie na jakiś swój odpowiednik
konfederacji warszawskiej. Jurysdykcja francuska dopiero w roku 1788 -tuż
przed Wielką Rewolucją-zalegalizowała różnowierstwo, ale mu nie przyznała
pełnej swobody. W Danii wolność wyznaniową dano Żydom w roku 1814,
katolikom zaś w 1849. W Anglii równouprawnienie polityczne uzyskiwali ci
ostatni nieco wcześniej - w roku 1829.
  Z konfederacji warszawskiej bije blask większy niż z tuzina wygranych
bitew. Europa przestała go dostrzegać, odkąd Rzeczpospolita zaczęła prze-
grywać batalie.
  W dziedzinie polityki wewnętrznej akt tolerancyjny przynosił to, czego
niezmiernie skomplikowane położenie kraju na gwałt wymagało. Umiar, trze-
źwość, rozsądek! Nakazując szacunek wobec cudzych wierzeń i przekonań
przeszkadzał działaniu na oślep, tamował ideologiczną demagogię. Skłaniał do
oględnego traktowania zagadnień, które naówczas stapiały się w jedno z
problematyką społeczną i narodową. Mówimy zazwyczaj o Rzeczypospolitej:
Polska. W tej rzekomej Polsce od Międzyrzecza po Zaporoże było najwyżej
czterdzieści procent Polaków. Rozprawiając o różnowierstwie mamy na myśli
niemal zawsze nowinki zachodnie. Ale dla ówczesnego państwa sprawą w tej
mierze najważniejszą było prawosławie. Nie dawało ono dotychczas zbytnio
znać o sobie, bo nikt go nie krzywdził. Trwało zresztą w bezwładzie i zastoju.
Fanatyzm katolicki je obudził. W XVII stuleciu prawosławni poruszyli się. I to
tak, że ściany Rzeczypospolitej pękły.
  W dziedzinie polityki międzynarodowej wytyczne i sam duch konfederacji
warszawskiej mogły się stać wrotami ocalenia. Zaczynał się podówczas ryso-
wać w Europie podział na dwa wrogie obozy - katolicki i protestancki, a raczej
różnowierczy. Rzeczpospolita niewielkim tylko, śląskim odcinkiem swej gra-
nicy przypierała do krajów cesarskich, gdzie obrządek rzymski miał przewagę.
Sama zaś ze swą łacińską w większości szlachtą stanowiła coś w rodzaju
budulca na bastion papieski, ze wszystkich niemal stron opasany wałem róż-
nowierstwa. Liczmy od zachodu i dalej niemal w kółko: Brandenburgia, Prusy
Książęce ze Szwecją na zamorskim zapleczu, Moskwa, Tatarzy, Turcja,
32

gdzie wśród możnych prym dzierżył kalwinizm, tradycyjnie herety-
y. Religie rozmaite - możność porozumienia politycznego całkiem
miu. Nad Rzeczpospolitą wisiał koszmar koalicji różnowierczej i jej dośrod-
•••cgo uderzenia. Ludzie przekonani, że jeśli już koniecznie krew przelewać,
m db polityki, a nie dla „odmiany w kościelech", może by i zapobiegli
•ozaeśtiu. Zakapturzony fanatyzm wiódł doń prosto. Sprawą życia i śmierci
było, jaki typ umysłowości przeważy w kraju - powtórzyć wolno i należy.
Człowiek trzeźwy nawet własne przywileje traktuje z minimalną choćby dozą
imadku. Nie spieszy się utożsamiać ich ze zbawieniem świata.
Akt konfederacji zawiera paragraf, który - fałszywie częstokroć rozumiany
• zdawał się świadczyć o utracie miary właśnie w kwestiach przywilejów.
Badania Józefa Siemieńskiego rozwiały wątpliwości. Autor odnalazł sam ory-
ginał, opatrzony „wielą pieczęciami", tak spłowiały, że „zachowały się tylko
cienie liter, a nawet tylko cienie niektórych pociągnięć pióra" (nic dziwnego:
w inwentarzu z 1730 roku zapisano: „Instrument pergaminowy stary, na który
zaciekało, bo na ziemi leżał od początku spalenia zamku krakowskiego").
Ustawa z 1573 roku wykluczała odmowę pełnienia powinności pańszczyźnia-
nych z powodów natury wyznaniowej, nie dawała natomiast ziemianom prawa
narzucania chłopom takiej czy innej wiary. Szlachta mazowiecka rozprawiała o
królu Dawidzie, lecz nie żaliła się, że dziedzice-heretycy uzyskali oto możność
deprawowania kmiotków.
  Inkaust na pergaminie aktu konfederacji był jeszcze całkiem świeży, kiedy
w końcu stycznia 1573 roku nieoczekiwanie zjechała z Piaseczna do Warszawy
siostra zmarłego monarchy, pięćdziesięcioletnia już blisko, lecz wciąż jeszcze
w stanie panieńskim pozostająca, Anna Jagiellonka. Postępek dostojnej damy
żywo zainteresował senatorów, którzy zaraz pośpieszyli do jej komnat z nale-
żną obediencją. Osoba Infantki znaczyła bardzo wiele. Podczas elekcji miało
się wszak wyznaczyć nowego pana na tron, który przez dwa wieki stanowił
dziedzictwo jej rodu.
  Od dawna już głośno wtedy było o kandydatach. Nawet w zaciszu wiejskim
mógł brat szlachcic o nich się dowiedzieć, nigdzie na pogawędki nie wyjeż-
dżając. Doba pierwszej elekcji to jedna z największych chyba batalii stoczo-
nych przez publicystykę polską. Prawo swobodnego głoszenia sądów w mate-
riach państwowych, propagowania własnych, a zbijania cudzych poglądów,
wysuwania osobiście ułożonych programów zaliczano do kardynalnych przy-
wilejów obywatelskich. I tak wyglądała podówczas „źrenica wolności"! Libe-
rum veto stało się nią później, wtedy dopiero, gdy swoboda myśli i słowa
właściwie znikły. Broszury, rozprawy, wiersze i w ogóle Zabytki pism poli-
  
33
3 - Rzeczpospolita... l
 

tycznych z czasów pierwszego bezkrólewia, które doczekały szczęśliwie XX
wieku, zebrał i wydał Jan Czubek w tomie o objętości siedmiuset przeszło
stron powiększonego formatu.
  Jakże daleko było wtedy Polakom do później wytworzonych urazów! Szlach-
cic spod Kalisza z uporem pisze, głosi i powtarza swoje: „Dobry Moskiewski,
wszystko naprawi." Bardzo wielu było w Koronie wyznawców tego poglądu.
Litwa, a zwłaszcza jej magnaci znacznie słabiej do Iwana Groźnego tęsknili. W
Polsce właściwej słyszało się i takie opinie, że związek z wielką potęgą
wschodnią pomoże odzyskać to, co się utraciło na zachodzie od czasów króla
Łokietka. Więc Śląsk, Pomorze... Marzyło się ludziom wyzyskanie lekcji
historii, powtórna z niej korzyść - druga unia państw. Nie zabrakło jednak
publicysty, który z zadziwiającą trzeźwością ostrzegał przed złudzeniami.
Polska, Litwa i Moskwa razem? - wywodził - a któż potrafi rządzić takim
ogromem? Dawajcie nam zatem Teodora, a nie Iwana, syna zamiast ojca, który
jest zresztą stary.
  Kandydatura moskiewska miała znaczne widoki. Zaprzepaścił je car.
Groźny wcale sobie nie życzył tronu w Polsce i dlatego wysunął niemożliwe dla
katolickiego kraju żądania. Chciał, aby koronacji na Wawelu dokonał nie
prymas z Gniezna, lecz metropolita z Kremla. Mówił to posłowi litewskiemu,
Michałowi Haraburdzie, wyznawcy prawosławia. Dał mu wyraźnie do zrozu-
mienia i na wyjezdnym powtórzył jeszcze ustami bojarów, że władzę nad samą
Litwą chętnie przyjmie, a nawet odzyska dla niej to, co utraciła wskutek unii
lubelskiej - Wołyń, Podole, Kijów.
  Żadne pokusy nie mogły jednak uwieść panów litewskich, którzy doskonale
widzieli, jak sobie Groźny radzi z wielkim bojarstwem moskiewskim. Wielu
Polakom też nie było to tajne. Dwa lata zaledwie upłynęły od chwili powrotu
dyplomatów koronnych, którzy - pierwsi w dziejach swej ojczyzny - bezpo-
średnio uczestniczyli w rokowaniach z Moskwą. Opowiadali oni dziwne rze-
czy. Podczas uroczystego bankietu kazał raptem Iwan jednemu ze swych
kniaziów „ogolić zad" i wypiąwszy się na obecnych skakać na czworakach
wokół sali. Był to zresztą jeden z najłagodniejszych sposobów przyciszania
dumy bojarskiej.
  Nikt w Koronie temu wszystkiemu nie przeczył. Ale - argumentowano -
Jagiełło był nie tylko poganinem, dzikusem i okrutnikiem, lecz ponadto jesz-
cze patrycydą, zamordował wszak stryja. A przybywszy do nas zmienił się na
lepsze.
34

   Jaaao się pokazuje - podsumowywał później te myśli Andrzej Maksymilian Fredro - że
TMMirhł staje się obyczajnym, dobrym i sprawiedliwym albo gnuśnym i dzikim, stosownie do
wykształcenia i przymiotów ludu, który go do siebie powołał.
  Rzeczpospolita wierzyła w uszlachetniającą moc wolnos'ci i prawa. Pouczała
ą własna historia.
  Iwan Groźny powiedział Haraburdzie, że jeśli Litwa i Polska postanowią
trwać nadal w jedności i obierać pana wspólnie, to najlepiej postąpią zapra-
szając syna cesarskiego, Ernesta Habsburga.
  Rada carska doskonale trafiała w nurt sentymentów, od dawna hodowanych
w duszach ogółu magnatów litewskich i bardzo wielu polskich. Wiosną tegoż
1572 roku, jeszcze za życia Zygmunta Augusta, legat Commendone oraz jego
przyboczny, Antoni Maria Graziani, odbyli w jakimś lasku podmiejskim ściśle
tajną naradę samoczwart. Jako rozmówcy ze strony litewskiej wystąpili Miko-
łaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka oraz Jan Chodkiewicz. Obaj oni uważali, że
gdy tylko król umrze, należy w Wielkim Księstwie ogłosić monarchą Ernesta,
nic oglądając się na Koronę. Polacy będą musieli uznać fakt dokonany. A jeśli
nie zechcą, wahać się nie należy. Raczej unię zerwać niż ustąpić. To ostatnie
wcale się Italczykom nie uśmiechało. Chcieli widzieć katolickiego Habsburga
mocarzem, to znaczy panem całej Rzeczypospolitej. Nie życzyli sobie jej
rozsypania się, degradacji. Dla nich partykularne ambicje magnackie nie
oznaczały polityki.
  Commendone - jak wiemy - miał wkrótce słać z Tyńca do Wiednia tegoż
Grazianiego, doradzać pośpiech, energię, szykowanie pieniędzy i wojska.
Doskonale pojmował, że obrona Wawelu przed niemieckim kandydatem sta-
nowi święty ze świętych dogmat polityczny szlachty koronnej, polskiej. O tym
głośno było nie tylko w publicystyce, ale po dworach, zjazdach, a pewnie i
jarmarkach. Znamienne, aczkolwiek zapomniane, jak bardzo na ówczesnych,
wiec i całych, dziejach Polski zaważył przykład Czech i dobre względem nich
uczucie. - Przyjrzyjcie się tylko - rozprawiano w całej Koronie - co się z tym
bratnim a nieszczęsnym krajem stało pod rządami Germanów. Tam najwyżej
co trzecie miasto jest czeskie. Arsenały im zabrano, mury obronne poburzono,
cesarz „potargał" wszystkie przywileje i prawa, sroży się i ludzi gnębi.
Podobnie jest na Węgrzech. Chcecie tego dla siebie?
  Streśćmy nader nieraz rozwlekłe wywody publicystów ówczesnych języ-
kiem dzisiejszym. Szlachta żywiła przekonanie, że pod berłem Habsburga
Rzeczpospolita nie tylko utraci swobody obywatelskie, lecz i przestanie być
podmiotem politycznym. Przy pozorach suwerenności stanie się krajem rzą-
35

dzonym z zewnątrz, podporządkowanym cudzym interesom. Była to obawa
usprawiedliwiona, przewidywanie jak najbardziej słuszne.
  Jeżeli mówiono o nienawiści, to germańskiej do Słowian przede wszystkim.
Powoływano się stale na fakty historyczne, krzywdy i zabory.
  Nie żywiono wątpliwości, że powołanie Habsburga to wojna z sułtanem. Ale
to właśnie, przed czym się szlachta koronna - a zwłaszcza ruska - wzdragała,
stanowiło cel marzeń polityki papieskiej. Szło o udział Rzeczypospolitej w
walce z Półksiężycem. Episkopat polski patrzył na Ernesta w zasadzie przy-
chylnie. Po jego stronie stał legat.
  Na szczęście pojawił się inny kandydat nie tylko prawowierny, ale opro-
mieniony takimi zasługami dla kontrreformacji, jak nikt pod słońcem. Był nim
młodszy brat króla Francji, Karola IX, Henryk książę d1 Anjou z linii de Yalois.
27 marca 1570 roku, niespełna dziewiętnastoletni podówczas, otrzymał on od
papieża szpadę honorową i kapelusz, a to za zwycięstwo nad protestantami
francuskimi, odniesione pod Moncontour. Zdobyte w tej bitwie sztandary
zawisły na murach Lateranu. Świeżutko, już po zgonie Zygmunta Augusta,
książę odznaczył się jako jeden z organizatorów strasznej rzezi różnowierców,
zwanych we Francji hugonotami. Masakra rozpoczęła się w Paryżu o 4 rano 24
sierpnia 1572 roku i przeszła do historii pod nazwą Nocy św. Bartłomieja.
  Takiego kandydata trudno było bojownikom kontrreformacji krytykować za
brak żarliwości. Ku wielkiemu więc szczęściu Rzeczypospolitej konkurencja
pomiędzy nim a arcyksięciem Ernestem nabrała cech walki politycznej, bez
ideologicznych obciążeń. Dwa podobnej odmiany grzyby znalazły się w tym
samym barszczu, który wbrew przysłowiu wcale się od tego nie popsuł.
  Już przed trzema laty postanowiono w Stambule popierać Francuza, pro-
tegować go na tron polski. Ojczyzna Henryka zwana była najstarszą córą
Kościoła. Jej władca nosił tytuł króla arcychrześcijańskiego. W polityce
zewnętrznej Francja nie uznawała względów wyznaniowych, była sprzymie-
rzeńcem Turcji.
  Iwan Groźny ostrzegawczo powiedział Michałowi Haraburdzie, że jeśli
Rzeczpospolita obierze Francuza - „tedy mnie nad wami przemyślać". Car też
życzył sobie wplątania sąsiadki w wojnę z padyszachem.
  Jeszcze dwóch ludzi zgłaszało się po koronę polską. Król Szwecji, Jan III,
małżonek Katarzyny Jagiellonki, oraz mały, nieznaczny człowiek - Stefan
Batory de Somlyo, władca Siedmiogrodu i lennik sułtana (a po cichu także i
cesarza). Szansę obydwu były znikome, że zaś car sam się właściwie wyłączył z
rozgrywki - w ogóle nie przysłał ambasadora - Henryk i Ernest wstępowali w
szranki jako jedyni poważni współzawodnicy.
36

  Miała się odbyć ta rozgrywka na obszernym polu, w którego środku stanął
wielki namiot przeznaczony na obrady senatu oraz delegatów szlacheckich, a
swojsko nazwany „szopą". Opodal z rozkazu wojewodów rozpinano inne, po
icdoym dla każdego z trzydziestu dwóch okręgów administracyjnych państwa.
Arena elekcyjna leżała na prawym, rzadziej zaludnionym brzegu Wisły, tłumy
przybywające z lewego musiały się więc przez nią przeprawiać. Nie przewi-
dywano większych po temu trudnos'ci. W lutym i w marcu rzemieślnicy szybko
wykańczali imponujący, pierwszy w dziejach Warszawy most stały, który
budować zaczął jeszcze Zygmunt August. Podjętej przezeń pracy dokonała
własnym kosztem Anna Jagiellonka. Tuż przed elekcją Infantka obdarzyła kraj
niezwykłym na owe czasy dziełem techniki. Popularność i sławę nawet zdo-
bywała, a raczej wzmagała niewiasta. Przybliżające się wybory dotyczyły
samych tylko mężczyzn.
  Anna Jagiellonka była w oczach ogromnej większości szlachty prawowitą,
moralną spadkobierczynią królewskości Jagiellonów. Ogół pragnął pozostawić
na Wawelu córkę monarszą, która się na tym koronnym wzgórzu urodziła.
Żądał tego jako nadprzyrodzonej niemal gwarancji trwania osobowości Rze-
czypospolitej, istoty jej bytu. Poniżenie Jagiellonki oznaczałoby dlań degra-
<ł»cie własne! lusłfifHT-^nSfvnt:f monarchisfyczny zakorzenił sn; w pauśtwić7~a~
zwłaszcza w Polsce rdzennej, nad wyraz silnie. Tradycja stanowiła kodeks
moralny, górowała nad prawem pisanym.
  Jego litera uznawała siostrę króla nieboszczyka za osobę prywatną. Każ-
demu z kandydatów do korony najłatwiej było wstąpić na stopnie tronu razem z
Anną. Jej obrączka ślubna zapewniała berło.
  Infantka starsza była od Henryka o lat dwadzieścia osiem, od Ernesta o
trzydzieści. Arcyksiążę zaliczał się do rodzonych wnuków jej stryjecznej sio-
stry. Niemłoda i brzydka, w cieniu dotychczas bytująca królewna namiętnie
pragnęła zamążpójścia. Dla niego samego i w równym stopniu dla władzy.
  Senatorowie - ludzie najmniej skłonni do mistycznego tradycjonalizmu -
zdawali sobie sprawę, czym to grozi. Cały kraj dobrze zresztą pamiętał samo-
wolę Zygmunta Augusta w sprawach matrymonialnych. Obawiano się, by
siostra nie poszła czasem w ślady brata. „Nie będziesz nam, Wasza Królewska
Mość, obierać pana, byśmy wiecznie zginąć mieli, do gardła bronić krwią
bedziem!" - usłyszała Anna od biskupa Stanisława Karnkowskiego (który
przed kilku zaledwie miesiącami głowił się we Włocławku nad zapobieżeniem
nieprzytomnym zamiarom królewskim poślubienia Barbary Giżanki).
  Zmuszona przez senatorów przebywała Infantka na uboczu - w Błoniu,
potem w Płocku i Łomży. Potajemnie dotarli jednak do niej zarówno austriac-
37

cy, jak francuscy pośrednicy. Obie strony proponowały małżeństwo. Zamyś-
lano wysłanie królewny w strony jeszcze odleglejsze - do Krasnegostawu lub
Łęczycy. Twarda pani nie usłuchała jednak niczyich zleceń. Samowolnie
przeniosła się do Piaseczna, w końcu powróciła do Warszawy, na zamek, który
od dawna stanowił jej siedzibę. Zabierała się do osobistego udziału w polityce.
Senatorowie już się byli przekonali, że szlachta staje po stronie Jagiellonki, ona
też pojmowała to znakomicie.
  Ambasadorowie ubiegających się o naszą koronę mocarstw od jesieni bawili
w Polsce. Trzymano ich z dala od Warszawy. Legatowi wyznaczono na miejsce
pobytu Sulejów, lecz Commendone zachowywał się niezbyt lojalnie. Opu-
szczał opactwo, w ukryciu widywał się z Infantką.
  Najlepszy pomysł propagandowy, na jaki wysadził się cesarz, polegał na
mianowaniu ambasadorami dwóch Czechów. Jeden z nich, Wilhelm z Rożem-
berku, zdobył taką popularność, że pewien odłam szlachty nieoczekiwanie
wysunął jego kandydaturę. Obaj Czesi dobrze życzyli Rzeczypospolitej. Pod-
piwszy sobie kiedyś nocą z senatorami, zaczęli ich wprost ostrzegać przed
Habsburgiem.
  W drukowanych ostatnio dziełach - zarówno naukowych, jak popularyza-
torskich - uznaje się przekupstwo za jedypy czynnik^ Który. rozstrzygąaLa^
wyniku elekcji. Wątpliwe, czy traktowana w ten sposób historia stanie się
mistrzynią czyjegokolwiek życia.
  Branie pieniędzy od obcych występowało wtedy powszechnie i nagminnie.
Kto ich tylko nie przyjmował? Legat Franciszek Commendone, nieugięty
szermierz kontrreformacji, za drugim już nawrotem działał w Polsce. Poprzed-
nio opuścił ją był równie niezłomny jak w chwili przyjazdu, ale z dożywotnią
pensją od Zygmunta Augusta, którego postępki miał przecież nadzorować.
Obywatele Rzeczypospolitej brali od obcych, ona też nie wstydziła się wsu-
wania łapówek. Żadną miarą nie nadawaliśmy się na świętych. Ani my, ani nikt
inny na kontynencie.
  Podczas elekcji grały rolę bardzo poważne względy materialne. Filip Erlan-
ger, współczesny nam historyk francuski, zwięźle a obrazowo charakteryzuje
te, co przemawiały za Henrykiem Walezym: „Olśnieni Polacy już sobie wyo-
brażali wędrówkę swych zbóż, mięs solonych, skór poprzez imperium otto-
mańskie aż na rynki królowej Adriatyku, gdzie wszelki towar znajdował
nabywcę."Atutem francuskim można było zyskać możność pokojowej współ-
pracy z Turcją, otworzyć dla handlu Dniestr, gospodarczo ożywić przebogaty
z natury południowy wschód Rzeczypospolitej. I kto tu rozprawia o materia-
listycznym pojmowaniu dziejów?
38

  Pierwszy pakt polityczny z Francją zawarł już Jan Olbracht. Od tej pory
pomysły matrymonialne i inne rachuby snuły się ciągle. Szlachta z szacunkiem,
2 czcią prawdziwą myślała o dynastii, od X stulecia nieprzerwanie zasiadającej
oa tronie paryskim. Takie argumenty to zwykły snobizm dla nas, lecz nie dla
ludzi XVI wieku. Przeciwko wyborowi „Piasta" bardzo silnie przemawiała
obawa przed „wzgardą królów postronnych". Monarchowie europejscy uwa-
żali na przykład Wazów szwedzkich za parweniuszy. Iwan Groźny szydził z
Zygmunta Augusta, że wydał siostrę za chudopachołka ze Sztokholmu. Sam
zaś patrzył z góry na wszystkich, uważając się za prawego dziedzica Juliusza
Cezara i Oktawiana Augusta. Walezjusz - potomek Hugona Capeta - nie
przyniósłby Wawelowi wstydu.
  Powołanie go dałoby sojusz z Francją, oznaczający dwie wielkie i prawdziwe
korzyści w polityce międzynarodowej. Zgodę z Turcją i oskrzydlenie cesarza,
który - nie zapominajmy! - wciąż jeszcze nie uznawał, że Gdańsk, Malbork,
Toruń i Elbląg należą do Polski. Zakon krzyżacki nadal istniał, a mianowicie w
Rzeszy Niemieckiej.
  Walory francuskie pilnie zalecał biskup Walencji, Jan de Montluc, rezy-
dujący w Koninie. Przybył jesienią na grunt już spenetrowany przez poprzed-
nią, nieoficjalną misję. Dzięki niej od razu cieszył się poparciem kanclerza
Walentego Dębińskiego oraz dawnych dworzan Zygmunta Augusta, obecnych
stronników jego siostry.
  Montluc już we Francji wykazał duże zdolności urodzonego polityka i
administratora. W Polsce zabłysnął niebywałą zręcznością dyplomaty. Wie-
dział, że w tym kraju można daleko zajść, byle się postępowało oględnie i
grzecznie. Wykazywał więc posłuszeństwo wobec wszelkich zarządzeń sena-
tu, jak ognia się strzegł urazić kogokolwiek. W lot pojął, że szlachta ogromnie
ceni swobodne słowo i z całej siły nacisnął na pedał publicystyki. Najlepsze jej
utwory zalecały Francuza. Pisał je Jan Dymitr Solikowski, którego współpracę
Montluc pozyskał.
  Trafił on w Polsce na wyjątkowo złą dla siebie koniunkturę. Jednocześnie z
przyjazdem ambasadora francuskiego przypłynęły wieści o Nocy św. Bartło-
mieja. Wzbudziły powszechną zgrozę i wstręt. Montluc przezwyciężył i tę
przeszkodę. Wmówił szlachcie całkowitą niewinność Henryka. Pomimo swej
godności biskupiej stronił od legata, a nawet od afiszowania się z praktykami
religijnymi.
  Względy wyznaniowe nie mogły odstręczać od Walezjusza katolików. Bar-
dzo znamienne, że wielu protestantów też przeszło na jego stronę, traktując
kandydaturę Henryka w sposób czysto polityczny. Niektórzy z nich używali
39

argumentów dość żywo przypominających te, jakimi szermowali zwolennicy
Groźnego: winien czy nie winien rzezi paryskiej, u nas jej nie powtórzy, nie
będzie mógł. Niech tylko spróbuje łamać lub naginać prawo, a naród stanie się
straszniejszy jemu niż on narodowi.
  W kwietniu na polu elekcyjnym stawiło się około pięćdziesięciu tysięcy
wyborców, z których każdy był uzbrojony. Słudzy oraz poczty zamożniejszej
braci tworzyli drugi, równie bodaj liczny tlum. (Pachołkowie wymyślili sobie
oryginalną rozrywkę: podczas gdy panowie zajęci byli głosowaniem na serio,
oni urządzili parodię elekcji; zabawiając się na rozmaite sposoby spalili na
przykład publicznie piastę od wozu, szydząc z kandydatury „Piasta". Nic nie
wiadomo o karach za kpiny z rzeczy poważnych. Babin na dobre widać zaraził
Rzeczpospolitą.)
  Cudzoziemców mocno zastanowiły dwa objawy. Obrady trwały przez kilka
tygodni, a przez cały ten czas ogromne zbiorowisko ludzi i koni, skupione w
pobliżu dziesięciotysięcznego miasta, miało co jeść, i to do syta. Korona
ówczesna mlekiem i miodem wprawdzie nie płynęła, ale bez trudu opędzała
własne potrzeby, a ponadto żywiła swym zbożem „całe prawie Niderlandy
króla Filipa", jak się wtedy wyrażano. Druga niespodzianka na tym polegała,
że nie ubroczyła się żadna z tysięcy wyostrzonych szabel, nie wypaliła ani jedna
rusznica. Różnice zdań wyrażały się w sporach, najwyżej w pogróżkach. „Tak
dalece naród polski jest dobry i od rozterek domowych daleki" - zapisał
naoczny świadek, Antoni Maria Graziani.
  Najgłośniejsze, i to chóralne, idealnie zgodne krzyki wyprawiali pod
Kamieniem Mazowszanie. Jak jeden mąż żądali natychmiastowego obwołania
królem Francuza. Zapytani o przyczynę tak dziwnej jednomyślności odpowia-
dali szczerze, że chciała jej pani Infantka.
  Wysłannicy biskupa de Montluc porozumieli się na zamku warszawskim z
Jagiellonką. Zdołali jej wmówić, że młodziutki książę Henryk marzy przede
wszystkim o jej ręce, a korona polska jest dlań tylko środkiem wiodącym do
celu. Motyw z kiepskiej bajki zmaterializował się w rzeczywistej historii i
zaważył na niej. Kandydatura francuska i przed głosowaniem miała du-
że szansę. Dziesięć tysięcy gardeł mazowieckich zagłuszyło kontrady-
centów.
  Szlachta z Mazowsza niesłusznie uchodzi za żywioł szczególnie anarchiczny.
Odznaczała się ona raczej karnością... źle czasem - lecz wcale nie tym razem -
zorientowaną. Ciemni, ubodzy, zahukani a krewcy „sitarze" skłonni byli
słuchać swych lokalnych przywódców, księdza biskupa, pana starosty czy
wojewody. Mazowszanie grzeszyli ciasnotą horyzontów, instynktem stad-
40

tym, brakiem właśnie, a nie przerostem indywidualizmów. Wspomnia-
ne cnoty obywatelskie wiodą do tych samych skutków, jakie przynosi
Marchia.
  Od zgonu Zygmunta Starego Bona z córkami mieszkała na Mazowszu.
Izabela Jagiellonka poszła za mąż na Węgry, Zofia do Brunświku, Katarzyna
io Szwecji. Anna została w kraju, związała swój los z Warszawą. W przeciągu
tai dwudziestu pięciu wyrosła na lokalną potęgę. Pchając Mazowszan do
głosowania za Henrykiem sama wpadła w pułapkę, krajowi nie szkodziła.
  Książę Andegaweński uzyskał ogromną większos'ć głosów. Od dawna pozy-
skany przez Montluca prymas Uchański natychmiast okrzyknął go królem.
Przyzwany do Warszawy ambasador francuski niezwłocznie zaczął się wyco-
fywać z poczynionych poprzednio obietnic. Odwołał przede wszystkim tę,
która dotyczyła ożenku z Infantką. Pozostawił rzecz uznaniu samego Henryka.
Nie zmartwiło to zbytnio senatorów, którzy po zakończeniu zjazdu znowu
wysunęli się naprzód.
  W ostatniej chwili pole elekcyjne nabrało wyglądu, który przeraził słabo w
miejscowych stosunkach zorientowanych cudzoziemców. Marszałek Jan Firlej
skrzyknął protestantów i urządził na ich czele demonstrację zbrojną. Protes-
tował przeciwko próbie skreślenia artykułu o wolnos'ci wyznań z listy warun-
ków, które Henryk winien był zaprzysiąc. Biskupi krajowi nie przejęli się
widokiem zastępów Firleja. Sprzeciwiając się konfederacji warszawskiej nie
zamierzali prowokować wojny domowej. Kwestionowany przez nich paragraf
ostał się, co dało legatowi okazję do wygłoszenia złej maksymy: „Nic nie
znaczy prawo, jeśli od wszystkich jednomyślnie ogłoszone nie zostało." Warto
zapamiętać, że tak wczesną zachętę do liberum veto rzucił w tłum przywódca
obozu przeciwników swobody myśli.
  Przygotowane dla Henryka warunki mieściły się w dwóch dokumentach.
Ten, który od imienia elekta nazwano „artykułami henrycjariskimi", obowią-
zywać miał na zawsze. Drugi, opatrzony neutralnym, nieczułym na czas
tytułem paktów konwentów, przeznaczony był do jednorazowego użycia.
Zawierał żądania wyborców, postawione aktualnemu wybrańcowi. W przy-
szłości na każdej elekcji układano nowe pakta.
  Oba dokumenty razem wzięte stanowiły dla Europy rewelację, same w sobie
były zjawiskiem podniecającym umysły najwybitniejszych teoretyków epoki.
Mieściły wszak punkty dobrowolnie zawieranej pomiędzy poddanymi a kró-
lem umowy o władzę. Taki sposób potraktowania kwestii ustroju państwo-
wego zyskał pochwały ze strony tych myślicieli zachodnich, których uznawać
wolno za wczesnych poprzedników Oświecenia.
41

  Patrząc na te sprawy z perspektywy kilku stuleci, trudno powstrzymać się
od uwagi, że zgromadzona na konwokacji i elekcji szlachta stanęła wobec
zadania nieprawdopodobnie trudnego. Nie mając żadnych wytycznych postę-
powania, działając w pośpiechu, ws'ród zamętu, a nawet trwogi, musiała
ułożyć i uchwalić równoważnik konstytucji. Dzisiejsza terminologia poli-
tyczna tak bowiem musi nazwać „artykuły henrycjańskie". Aktów konstytu-
cyjnych, czyli określających w jednym dokumencie ramy całego ustroju pańs-
twa, nikt wtedy jeszcze pisać nie umiał. Teoretycy zachodni kwestionowali
prawo monarchii Jagiellońskiej do miana Rzeczypospolitej. Twierdzili, że za
przykładem starożytności republiką może być tylko pojedyncze miasto. Rze-
czywiście, ustrój takiej Wenecji nie nadawał się na wzór, ponieważ dotyczył
jedynie jej samej, metropolii, a nie obszarów, którymi władała.
  Najwcześniejsze akty konstytucyjne dużych państw, Stanów Zjednoczo-
nych Ameryki Północnej oraz Republiki Francuskiej, pochodzą ze schyłku
XVIII stulecia. (Najpierwszym takim aktem na kontynencie była nasza Kon-
stytucja Trzeciego Maja, która obowiązywała rok jeden.) Rzeczypospolitej
Obojga Narodów o dwa wieki wcześniej przyszło pisać ustawę zasadniczą.
Poprzednio ustrój określały prawa wydawane w rozmaitych czasach i zacho-
wujące swą wagę. Działo się to systemem ciągle obowiązującym w Wielkiej
Brytanii, której konstytucja nosi postać nie książki, lecz biblioteki.
  Artykuły henrycjańskie doprowadziły robotę do połowy. Omówiły obo-
wiązki króla, przemilczały jego prawa. Bo też praca nad kodyfikacją i naprawą
ustroju została przerwana. Zwolennicy reformy zamierzali dokończyć dzieła
po elekcji. Na razie, darząc koroną cudzoziemca, musieli zabezpieczyć kraj
przed jego samowolą, skłonić go do współpracy z obywatelami. Reszty spo-
dziewali się dokonać później - z nim razem.
  Niezastąpionym przewodnikiem po labiryntach historii jest wzgląd na prak-
tykę. Polityczną, oczywiście, oraz na najzwyklejszą w świecie - życiową.
Ludzie nie po to zazwyczaj decydują, aby upozować się pięknie wobec przy-
szłości. Chodzi im najczęściej o dobro żyjących pokoleń. Dlatego właśnie
reformowanie nie może mieć końca.
  Zgromadzona pod Kamieniem szlachta zamierzała zaprosić na tron Iwana
Groźnego, Habsburga lub Walezjusza.
  Car sam doskonale pojmował, jaką się cieszy opinią. Uznał za potrzebne
tłumaczyć się z okrucieństwa przed posłem Rzeczypospolitej. Francja zdecy-
dowanie imponowała panom braciom, ale książę Henryk dopiero co ubroczył
się cały krwią swych protestanckich rodaków. Było dokładnie wiadomo, jak
niemieccy Habsburgowie poczynają sobie w Czechach. Znany był i styl rządów
42

tej dynastii, ucieleśniany najlepiej przez Filipa II, o którym zapisano:
   Nie pokazuje się prawie nigdy publicznie i jakkolwiek zwykł był w przeszłości pokazywać się
Jodowi raz czy dwa razy do roku w korytarzu, który prowadzi z jego komnat do kościoła, to
jóecnie pozostaje stale zamknięty w swoich pokojach.
  Tam właśnie, w niedostępnych izbach obcego pana, rozstrzygałyby się losy
Rzeczypospolitej. Nikt nie wątpił, że pozostawienie Habsburgowi wolnej ręki
w polityce zagranicznej oznaczałoby wojnę z Turcją. A w wewnętrznej -
tryumf „urzędu inkwizycji", który patriarcha dynastii, tenże Filip II, „ota-
czał opieką i popierał we wszelkich czynnościach".
  W roku elekcyjnym - czyli 1573 - pewne oddziały koronne ruszyły na
Wołoszczyznę, niosąc pomoc jej hospodarowi. Dzieje wyprawy skreślił Jan
Łasicki, jeden z legionu naszych zapomnianych pisarzy (wielkopolski inno-
wierca, znajomy Kalwina i przyjaciel jego następcy, Teodora Bezy, nauczyciel
i podróżnik był autorem wielekroć wznawianych i tłumaczonych na obce języki
rozpraw o Gdańsku, obyczajach Moskwy i Tatarów, o bogach żmudzkich,
religii Ormian, wojnach inflanckich i panowaniu Stefana I). Jego Historia
ftargnienia Polaków na Wołoszczyzną, przełożona z łaciny przez Władysława
Syrokomlę, zawiera wiadomości dla nas tylko rewelacvine. Mi«3i;jity~ Polski
•ówczesnej
Pisze więc Łasicki, że hospodar
  za najmniejszą winę skazywał na gardło, żywcem odzierał ze skóry, wbijał na pale, łupił oczy
toóra to kara jest u Woloszy pospolitą), ucinał nosy i uszy, tak dalece, iż kto by bez jego wiedzy
?oedal choćby gałązkę ze swej winnicy albo rzecz jaką podległą podatkowi, wnet byy/a! zabity
Ao kaleczony przeciągnieniem haka przez nozdrza, aibo krępowany i brany na tortury, lub - w
•cdottatku tortur - pędzony po "licich przez Cyganów, ulegał niemiłosiernej chłoście. A co
zajokropniejsza, iż trupy pomordowanych ludzi, nie pogrzebane, walając się po ulicach, służyły
^*aa 7* Poicarm, a ludziom na postrach.
Należało w Rzeczypospolitej wzmocnić władzę polityczną. Ale wszędzie
•około ta władza zachowywała się w sposób przerażający. I u nas istniały
lortury, kaci ścinali publicznie, palili żywcem. Kraj babrał s"ię w okropnoś-
ciach, ale w nich nie tonął i był tego świadomy. Od dwóch stuleci nawykł do
Jagiellońskiej dobroci. Teraz pilnował grobel. Zalew groził ze wszystkich
tcron.
  Kandydatom należało patrzeć na ręce. I taki również był sens artykułów
senrycjariskich. Do ich uchwalenia skłaniało też, niestety, wspomnienie o
43

chwalebnie bezkrwawej, lecz mimo to mocno szkodliwej samowoli zmarłego
niedawno rodaka, którego przeniesione tymczasem do Tykocina zwłoki cze-
kały na pochówek. Tradycja zabraniała grzebać króla, zanim następca nie
stanął w Rzeczypospolitej.
Artykuły henrycjańskie warowały więc, że wolne elekcje odbywać się mają
już zawsze, przy każdej zmianie panującego. Nie można im przeszkadzać ani
wyznaczać następcy za życia poprzednika. Dwa dalsze paragrafy dotyczyły
podstawowych kanonów myślenia olbrzymiej większości ziemiaństwa. Po-
twierdzały konfederację warszawską, czyli swobodę wiary, oraz pacyfizm,
jako zasadę polityki. Bez zgody sejmu nie mógł od tej pory król wypowiadać
wojny, zwoływać pospolitego ruszenia ani najmować zaciężnych. To samo
dotyczyło, rzecz jasna, podatków. Kasa monarsza winna była wystarczyć na
opatrzenie granic i wojsko stałe, nielicznych kwarcianych. Jeśli nie było „pil-
nej a gwałtownej potrzeby", sejm zbierać się miał co dwa lata, na czas nie
dłuższy od sześciu tygodni. Nałożono nań obowiązek wybierania szesnastu
senatorów, którzy zmieniając się kolejno mieli rezydować przy monarsze,
nadzorować politykę zagraniczną, asystować przy przyjmowaniu ambasado-
rów. Przysługiwał im jednakże głos doradczy tylko, winni byli wyrażać swe
cz nie wotować. Jeżeli król nie mógł ich skłonić do zgody, decydował
. w d^7^fTw!a^zT\^	mu wi?c duzo swobo-
dy.
  Wspomnienia po ostatnim Jagiellonie najlepiej się skrystalizowały w para-
grafie szesnastym, który nakazywał panującym ,,nic nie stanowić ani przed-
siębrać około małżeństw" bez rady i zgody senatorów, nie szukać okazji do
separacji czy rozwodu.
   A jeśliby (czego Boże uchowaj) co pt'ZCC-iw prawom, wolnościom, artykułom, kondycjom
wykroczyli albo czego nie wypełnili: tedy obywatele koronne obojga narodu od posłuszeństwa i
wiary nam powinnej wolne czyniemy.
   Tak brzmiał słynny artykuł „de non praestanda oboedientia", nadająCj
całemu aktowi wyraźny charakter umowy.
  Pacia conventa żądały przede wszystkim zawarcia przymierza z Francją,
gwarantującego jej dyplomatyczną i zbrojną pomoc na wypadek wojny. Paryż
miał w razie potrzeby słać nadwiślańskiej przyjaciółce w sukurs pułki piesze. A
jeśliby on sam znalazł się w potrzebie, Rzeczpospolita gotowa była odwdzię-
czyć się kawalerią, ale za żołd francuski.
  Winien będzie Henryk - głosiły dalej pakta - przyprowadzić cztery tysiące
piechoty gaskońskiej (uchodzącej za szczególnie bitną) „dla użycia jej prze-
44

crwko moskiewskiemu książęciu". Ponadto - wybudować flotę, ułatwić han-
del z Francją, popłacić długi Zygmunta Augusta, co roku wnosić czterysta
pięćdziesiąt tysięcy złotych ze swych nadsekwańskich dochodów, kształcić
własnym kosztem sto młodzi szlacheckiej, nie protegować i w ogóle nie spro-
wadzać cudzoziemców (z pewnym wyjątkiem, o którym na końcu rozdzia-
tn;
  Pakta uchodzą słusznie za dokument nie przynoszący swym twórcom
zaszczytu. Wyraźnie znać w nich chętkę przerzucania ciężarów państwowych
na obce barki. Za dużo tam o gotówce! Zarzuty uzasadnione, trzeba jednak
pamiętać o pewnych okolicznościach. Nie łagodzących wcale, bo nie o to
chodzi, lecz coś niecoś wyjaśniających.
  Pomiędzy Leskiem a Sanokiem sterczą nad Sanem szczątki zamku, zwanego
Sobień. Trudno je odnaleźć, bo urwiste, przepięknie położone wzgórze zupeł-
nie zarosło lasem. Na szczycie obejrzeć można ruinę baszty oraz monumen-
talnego gmachu z ciosów kamiennych. Wzniesioną przez Kazimierza Wiel-
kiego twierdzę zburzyli w roku 1474 Węgrzy Macieja Korwina, którzy spu-
stoszyli wtedy znaczne połacie południa kraju. Wojna toczyła się o koronę
węgierską dla królewicza polskiego, Kazimierza. Innych powodów zatargu
brakło.
  Rzeczpospolita od dawna nawykła drogo - krwią, dorobkiem i gotówką -
płacić za dynastyczne uroszczenia swych władców. Zapraszając teraz na tron
obcego, stosowała utarte szablony myślenia, tyle że w odwrotnym kierunku.
Zamiast od siebie - ku sobie.
  Ustrojowe rezultaty pierwszej elekcji mają w naszej historii fatalną opinię:
krępując władzę królewską wykoleiły państwo. Sąd zrozumiały dla nas, którzy
znamy dalszy bieg dziejów Polski. Nie zawadzi jednak posłuchać, co ówcześni
praktycy i myśliciele polityczni mieli do powiedzenia zarówno na temat arty-
kułów, jak paktów.
Obdarzono koroną Henryka Walezego, wojującego katolika. Antoni Maria
Graziani winien więc był stać się prekursorem Piotra Skargi, narzekać, roz-
paczać nawet, że odjęto wybrańcowi środki skutecznego działania. Tymcza-
oto co napisał:
   I Polacy się chwalą, i wieść tak rozgłosiła, jakoby król w Rzeczypospolitej miał władze
aezaaczną i obciętą, i jakoby cała dostała się w ręce senatu i szlachty. Nieprawda! Jakkolwiek
aoviem w słusznej proporcji poddali siebie królowi, a króla prawom, to jednak nie tyle pragnęli
prawo królewskie uzależnić od cudzej woli, ile raczej zapobiegali tylko, by nieograniczonej władzy
jckkomyślnie nie zostawiać na łasce namiętności jednostki.
45

   Nuncjusz Germanik Malaspina pisał znacznie później, bo w roku 1598.
Rozporządzał perspektywą, znał doświadczenia ćwierćwiecza:
   Wielka jest władza króla, wielka senatu i szlachty, bez ich bowiem wspólnej zgody żadna
ustawa nie może mieć mocy obowiązującej, wielka zaś w szczególności jest władza króla, dlatego
że ma w ręku chleb i może go dać, komu tylko zechce.
  Inni wywodzili, że w wielu dziedzinach władza monarchy polskiego jest
absolutna, większa niż gdziekolwiek. Został on nadal jednym szafarzem dosto-
jeństw, rozdawcą urzędów i dóbr. Dla zręcznej ręki była to broń przepotęż-
na.
  Różnica między nami a praktykami politycznymi sprzed czterech stuleci
polega na tym, że oni widzieli możliwości - narzędzie władzy, stworzone
przez pierwszą elekcję, i materiał, w którym operować nim należało. My zaś
mamy w oczach wyniki działania. Wiemy, jak owo narzędzie w rzeczywis-
tości użyte zostało.
  W sedno rzeczy trafił chyba pisarz włoski Jan Botero, który w roku 1592
powiedział: „Kończę na tym, że król ma tyle władzy, ile mu da własna
zręczność i rozum."
  Ustrój państwa wcale jeszcze zwichnięty nie był. Spersonalizował się tylko
w sposób skrajny i skrajnie niebezpieczny. Zbyt już wiele zależało teraz od
osobistych wartości kolejnych wybrańców Rzeczypospolitej. Tych zwłaszcza,
którzy rządzili przed graniczną datą roku 1648.
  Pytanie, dotyczące obywateli, odnosiło się również do władców: jaki typ
człowieka przeważy?
Jedno z żądań zawartych w paktach mówiło:
   Najjaśniejszy Król, wybraniec, Akademię Krakowską na wyższej stopie naukowej postawi,
zawezwawszy i sprowadziwszy w tym celu ze wszystkich stron najuczeńszych mężów, profesorów
we wszelkiego rodzaju naukach i wiadomościach najwyborniejszych, których tamże przy wszech-
nicy krakowskiej wiecznymi czasy będzie utrzymywał i żywił.
  Było to jedno z ostatnich usiłowań podźwignięcia więdnącego uniwersytetu.
Następne - i tym razem skuteczne - miało przyjść aż w dwa wieki później. Za
karygodnie zaniedbaną przez monarchów uczelnią ujęła się zgromadzona pod
Kamieniem szlachta.
  
KRÓL HENRYK
  Natychmiast po dokonanym wyborze króla nawierzchnia mostu Jagielloń-
skiego przeszła ciężką próbę. Dziesiątki tysięcy kopyt cwałem przedudnily po
)ej deskach. Pierwsza elekcja odbywała się na prawym brzegu Wisły, a nie na
lewym, jak późniejsze.
Prymas wykrzyknął imię Henryka
-jaczym dopiero wrzask, trzask, po polu wszędzie bębnów, trąb słychać było, strzelanie i
dtoał, co tak na godzinę prawie trwało - zapisał Joachim Bielski. - A potym do miasta w skok na
) bieżeli, do kościoła Św. Jana weszli i tam Te Deum laudamus śpiewali. Wszędzie, gdzieś
radość była wielka ludzi.
   We Francji wieści z Polski przywitano z westchnieniem ulgi. Królowa
matka, Katarzyna Medycejska, przeżywała chwile szczęs'cia. To jej zlecenia
wykonywał Jan de Montluc, dokazujący nad Wisłą cudów zręczności
Genialna Włoszka o oczach żmii, Madame la Serpente - jak ją zwano na
Zachodzie -rozumowała zawsze kategoriami polityki międzynarodowej. Obli-
czyła, co może dać Francji sojus/oicza Rzeczpospolita, flankująca Habsbur-
gów od wsrłinHn. .Mi wiało się wtedy w kołach dyplomatycznych dość naiwnie,
że w razie potrzeby Polska potrafi wystawić do boju „osiemdziesiąt tysięcy
dobrych koni".
  Wybraniec otrzymał szczęśliwą wiadomość pod murami Roszelli, którą od
kilku miesięcy bezskutecznie oblegał i zajadle szturmował.
  W dwa dni po św. Bartłomieju, kiedy masakra trwała jeszcze w Paryżu,
Henryk wygłosił opinię, że budujące dzieło musi być koniecznie dalej pro-
wadzone na prowincji. Teraz przyszło mu osobiście porać się ze skutkami
fróby zmuszenia Francuzów. do jednowierstwa.
Liczne miasta stawiły zbrojny opór. La Rochelle, potężny port nad Atlan-
47

tykiem, zapełniła się zbiegami z sąsiednich okolic. Kobiety wraz z dziećmi i
dobytkiem ruchomym znalazły schronienie na Wyspach Brytyjskich. Zanim
nadciągnęły pułki księcia Henryka, ożywiona zapałem religijnym załoga spu-
stoszyła kraj w promieniu czterdziestu kilometrów od murów twierdzy.
Dokładnie oczyściła jej przedpole.
  Roszella podlegała swym królom w sposób po części teoretyczny. Samo-
dzielnie układała się z Anglią i Holandią. Teraz Elżbieta I otrzymała list od
obywateli miasta, którzy przypominali, że atlantyckie wybrzeże Francji nale-
żało niegdyś do poprzedników Jej Brytyjskiej Mości i wzywali monarchinię do
objęcia dziedzictwa w posiadanie. W Guernesey pomału szykowała się flota
wojenna. (Szczegóły te, zaczerpnięte z pracy wspomnianego już Filipa Erlan-
ger, warto zapamiętać, bo wkrótce przyjdzie do omawiania dziejów gdań-
skiego nieposłuszeństwa.)
  Okręty brytyjskie słabo strzelały z morza, gnębieni przez głód i zarazę
oblężeńcy ze wspaniałym męstwem odbijali szturmy, a wśród oblegających
mnożyły się spiski. Zjednoczony pod sztandarem wspólnej ideologii obóz
katolicki stanowił jedno wielkie kłębowisko nienawiści. Cichcem zapropono-
wano załodze, by dokonała wycieczki, a najmłodszy z Walezjuszy, książę
d'Alenc,on, natychmiast uderzy na namioty brata, Henryka. Wiadomość była
tak nieprawdopodobna, że hugonoci roszelscy nie dali jej wiary i za mury nie
wyszli. A kiedy odparli już ósmy szturm, położenie zmieniło się nagle.
  Już w styczniu 1573 roku Montluc pisał z Polski do Karola IX o rzeczach
godnych uwagi:
   Jeśli w terminie od dziś aż po dzień elekcji przyjdzie tu wieść o jakimkolwiek okrucieństwie nad
Roszellanami, to proszę mi wierzyć, że choćbyśmy tu mieli dziesięć milionów złota na przeku-
pywanie stronników, to i tak nic nie zdziałamy.
  Antyczną francusczyznę listu ambasadora przełożył Wacław Sobieski nie-
mal dosłownie.	~~~~~~———— ^
  W marcu zjawił się pod Roszella Marcin Leśniowolski, późniejszy kasztelan
podlaski, osobistość, która miała odegrać wybitną rolę przy trzeciej z kolei
elekcji polskiej, lecz już teraz zdobywała imię oraz doświadczenie. Pchnęli go
do Francji dwaj wojewodowie - Piotr Zborowski, sandomierski, i Mikołaj
Maciejewski, lubelski. Obaj byli kalwinistami, ale pomimo to trzymali stronę
Henryka. Wysłannik - zwany przez Francuzów „le sieur Martin Obory" albo
„Dobory", ponieważ pisał się: Leśniowolski z Obór - naocznie stwierdził pod
Roszella „zdumiewającą odwagę" Henryka, a i to także, iż miasto znosi się z
wrogami króla Francji. Ta ostatnia wiadomość okazała się ważkim argumen-
48

tem dla zgromadzonej na elekcję szlachty. Ona jeszcze wtedy nie przywykła do
spiskowania z zagranicą przeciwko własnemu monarsze.
  17 czerwca w obozie Henryka huknęły działa - lecz nie do szturmu. Witano
salwami „ambasadora polskiego", Konrada Krupkę-Przecławskiego, który
wcale nie piastował owej wysokiej godności. Przyjechał wprawdzie szumnie, w
siedem koni, ale był tylko kolejnym wysłannikiem Piotra Zborowskiego oraz
innych ewangelików. Przywiózł Henrykowi wieść o obwołaniu go królem oraz
żądanie obietnicy zachowania pokoju religijnego.
  Działa przestały grzmieć pod Roszellą. 6 lipca oblężenie zostało zdjęte.
Karol IX spiesznie zatwierdził i ogłosił edykt, którego mocą Roszellą, Mon-
tauban i Nimes otrzymywały prawo publicznego wyznawania „religii", bo
tym rzeczownikiem określali hugonoci swój obrządek. Nabożeństwa prywatne
zostały dozwolone w całym królestwie. Z tym samym pośpiechem słał Karol na
spotkanie prawdziwych przedstawicieli Rzeczypospolitej. Zawiadamiał ich
wcześnie o zapadłych postanowieniach. Chciał im po prostu zamknąć usta.
  19 sierpnia 1573 roku poselstwo stanęło w Paryżu. Składało się z jedenastu
dostojników, którym przewodniczył biskup poznański, Adam Konarski. Stu
pięćdziesięciu szlachciców tworzyło orszak. Świetnie przywitani przez księcia
krwi Franciszka de Bourbon, tłumek arystokratów oraz magistrat po dwóch
dniach uroczyście przystąpili w Luwrze do ucałowania dłoni Karola IX.
Porozumiewano się przeważnie na migi. Wśród Polaków wszyscy co do jed-
nego biegle władali łaciną, wielu mówiło ponadto po niemiecku, włosku bądź
po francusku. Dworzanie paryscy i szlachta hołdowali podówczas zasadzie
głoszącej, że „wojownik nie potrzebuje nic umieć z wyjątkiem własnego
podpisu".
  Zwiedzających Polskę cudzoziemców zadziwiał poliglotyzm jej mieszkań-
ców. Łacinę znali nie tylko księża oraz ziemianie, lecz często i rzemieślnicy.
Niemiecki i włoski były bardzo rozpowszechnione. Francusczyznę, uchodzącą
wtedy za język prowincjonalny, mniej u nas kultywowano, chociaż taki
Zamoys?i-S??J5f ceiewaŁ Mowę powitalną w imieniu poselstwa wygłosił nie on
iednak, lecz Jan Toniicki, kasztelan gniez'nicllói:i- protestant.
  Jak wynika z opisu pozostawionego przez Jakuba Augusta du Tńuu, IfjacJ3
Rzeczypospolitej wywarła na paryżanach dodatnie wrażenie i wzbudziła nawet
sensację. Zainteresowały ich egzotyczne, bogate stroje - sobole, sadzone
klejnotami szable, srebrne podkówki u butów, łuki paradne i kołczany. Podo-
bało się wykształcenie, nie raził styl bycia. Przodkowie nasi, nadzwyczaj
grzeczni wobec cudzoziemców u siebie w domu, za granicą lubili zachowywać
«ę w sposób nieco wyniosły.
4 - KiKzpaipoliu... t	49

  10 września tłum szczelnie wypełnił katedrę Notre-Dame, gdzie Henryk
miał po raz pierwszy zaprzysiąc warunki polskie. Nikt z widzów francuskich, z
ludzi doskonale pamiętających Noc s'w. Bartłomieja, nie przewidywał tego, co
zajdzie. Okoliczności były nie po temu. Paryż dopiero co skończył uroczyście
świętować pierwszą rocznicę rzezi. Obchód zorganizowali książęta de Guise,
przywódcy najskrajniej usposobionych katolików. Chcieli pokazać przyby-
szom, jak naprawdę rzeczy stoją we Francji. Wiele można było również
wyczytać z gestu papieża, który przysłał wracającemu spod Roszelli Henry-
kowi Różę Złotą, odznaczenie bez porównania wyższe.od szpad honorowych,
dawanych mu poprzednio.
  Wskutek wcześniejszych natarczywych nalegań wysłanników polskich król
przystał na ugodę z hugonotami z Sancerre, aż dotychczas obleganego i
cierpiące-ra. straszliwy głód. Pomimo paktu obłożono miasto kontrybucją,
wojsko monarsze dopuszczało się gwałtów, zdarzały się i morderstwa. „Oto
ministrowie tego miasta poćwiartowani, a naczelnik obrony rozerwany koń-
mi" — donosił znajomym w kraju jeden z Polaków.
  Napisał te słowa 31 sierpnia. W dziesięć dni później Henryk zaprzysiąc miał
artykuły, wśród których widniał paragraf gwarantujący Rzeczypospolitej swo-
bodę wiary, sumienia i słowa. Książę spróbował punkt ten po prostu ominąć,
nie" potwierdzić go.
  W chwili trudnej większość poselstwa zdobyła się na to, czego przeważnie
nie umieli robić Polacy żyjący w czasach bliższych dniom naszym. Nie ugięła
się, wytrzymała nacisk zachodnich gospodarzy. Jan Zborowski wystąpił jako
moralny przedstawiciel tej większości... nie tylko posłów, lecz i szlachty w
kraju.'„Sinohiurabis, Kun fegnabis!" - powiedział Henrykowi w oczy wobec
wypełniającej katedrę ciżby Francuzów. Nie zaprzysiężesz - nie zostaniesz
królem!
Ugiął się książę.' Prawo o tolerancji zostało potwierdzone.
  Henryk działał nie tylko z własnego i w ogóle z francuskiego natchnieni". j)~
nieustępliwości usilnie namawiali gc dwaj Polacy i jeden Litwin. Biskup Adam
Konarski. Qltli«it Łaski i Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka już w kraju
porozumieli się w tej mierze z legatem Franciszkiem Commendone. Za jego
błogosławieństwem pragnęli w Paryżu unicestwić konfederację, noszącą
miano warszawskiej.
  Legacja Rzeczypospolitej składała się w większości z katolików. Spośród
jedenastu jej członków tylko czterej byli protestantami. Pomimo to zlecenie
tolerancyjnie nastrojonego kraju zostało uszanowane i wypełnione. Szczegół-
50

nie twardo opowiadał się za tą wiernos'cią Jan Zamoyski, łacinnik prawowier-
ny.
  Okazało się jednak ponownie, że o spełnienie zasad konfederacji warsza-
wskiej trzeba walczyć, a bój ten dopiero się zaczyna.
  Polsko-litewskie poselstwo przywiozło nad Sekwanę teksty artykułów hen-
rycjańskich, paktów konwentów i coś ponadto jeszcze. Przedłożyło również
Karolowi IX oficjalne postulaty (postulata polonica), dotyczące potrzeby
złagodzenia kursu wobec protestantów francuskich.
  Paryż zawczasu wiedział, na co się zanosi. Już Konrad Krupka-Przecławski
rozgłosił o postulatach. Wiedziały o nich również inne kraje europejskie.
Wędrujący na Zachód posłowie Rzeczypospolitej odbywali po drodze konfe-
rencje z emigrantami francuskimi, z protestanckimi elektorami Rzeszy Nie-
mieckiej. Słuchali rad, uwag, lecz także i podziękowań „najpobożniejszemu,
najszlachetniejszemu i najwaleczniejszemu narodowi polskiemu".
Istnieją realizmy polityczne prób rozmaitych. Ten naprawdę wartościowy
'obywający się bez cudzysłowu) poucza, że każde wystąpienie w obronie
wolności przynosi korzyść znaczną, zdobywa dobre imię. Z tej prostej przy-
czyny, że najszerszy ogół z reguły wolności pragnie, pojmując ją w sposób
W mowie potocznej rzeczowniki „wolność" i „sprawiedliwość"
właśnie jedno i to samo.
Pomiata polonica zdobyły dla polsko-litewsko-ruskiej Rzeczypospolitej
odmiany znakomitej. Argumentowano później w Europie: czemu w
nie mogą zapanować przyzwoite stosunki, skoro w Krakowie ludzie
rozmaitych wiar żyją sobie zgodnie? Albo: przyjrzyjcie się państwu, w którym
katolicyzm i prawosławie od wieków sąsiadują w pokoju... Zaczęła się w tych
rurach utrwalać niewątpliwie przesadna opinia, że Polacy to naród brzydzący
ag krwią i szczególnie łagodny.
  Karol IX zawczasu wiedział o niespodziance ze strony Rzeczypospolitej.
Uprzedzając jej interwencję, a także chcąc ułatwić znienawidzonemu bratu
wyjazd nad Wisłę, kazał zaniechać oblężenia Roszelli i wydał wspomniany
cdrkt.
Wacław Sobieski opisał w swej książce Polska a hugonoci po Nocy stu.
tja jedną z ówczesnych kopii postulatów, przechowywaną w Mu-
i Brytyjskim. Na marginesach dokumentu widnieją uwagi skreślone ręką
rego Francuza. Można całkowicie zrozumieć uczucia rozgoryczo-
•cya iamowiercy, zapewne emigranta, który uważał, że Polacy za mało żądają.
JJe cdrkt Karola IX dawał hugonotom jeszcze mniej! Bez porównania mniej...
•a i tak ku zgrozie Hiszpanii oraz innych nieprzejednanych elementów.
51

  Przesadzi, kto uzna wystąpienie polskie za jedyną przyczynę francuskiego,
chwilowego zresztą, nawrotu ku zasadom umiarkowania. Katarzyna Medy-
cejska i Walezjusze dalecy byli od tych szczytów fanatyzmu i krwiożerczości,
na jakich niezłomnie trwało wielu ich poddanych. W ówczesnych warunkach
francuskich okrutna dynastia reprezentowała raczej powściągliwość, o czym
powieść i plotki kazały nam zapomnieć. Pragnęła spokoju wewnętrznego i
żądania Rzeczypospolitej szły jej do pewnego stopnia na rękę.
  Wszystko to w niczym nie osłabia wymowy postulatów polskich. Nasi
protestanci i zwolennicy tolerancji pojmowali, że kto chce na dobre utwierdzić
wolność we własnym kraju, ten winien bronić jej i na szerszej arenie. Tak
zupełnie, jakby zdawali sobie sprawę z żelaznej konsekwencji prawa naczyń
połączonych. Twórcy konfederacji warszawskiej poszli do ataku na dalekie
przedpole. Wtrącili się w cudze stosunki wewnętrzne. Nadwiślańskie ustawy o
swobodzie myśli, sumienia i słowa wzbogacały dorobek Europy. Dotychczas
dawały tylko przykład, wzbudzały zainteresowanie, zazdrość albo zaszczytne
dla siebie zgorszenie. Teraz wystąpiły czynnie. W ich imieniu odbyła się dość
zresztą nieoczekiwana i zuchwała interwencja polityczna.
  Protestanccy członkowie poselstwa oraz grono ich francuskich współwyr
znawców przerobili tekst postulatów, dopasowując go do stosunków panują-
cych na miejscu. Dokument wręczono Henrykowi z prośbą o przekazanie go
Karolowi IX. Ujęty w paragrafy tekst właściwy był rezultatem współpracy
międzynarodowej, za to napisany po francusku obszerny wstęp niewątpliwie
wyszedł spod pióra jednego z uczestników legacji, wyrażającego myśli własne
oraz kolegów. Głosił prawdę o współzależności rozmaitych krajów, mówił o
cierpiących na wygnaniu emigrantach oraz o przychylnych Francji protes-
tanckich książętach Rzeszy Niemieckiej. W dziedzinie swobód religijnych
stawiał Rzeczpospolitą za godny naśladowania przykład i określał fundament,
na którym opierają się jej urządzenia. Jest nim świadomie stosowana zasada
równości. Ustawodawstwo Rzeczypospolitej naśladuje w tej mierze Rzym
starożytny, który — zdaniem autorów owego wstępu! - nawet podbitym naro-
dom przyznawał równouprawnienie.
  Głośny memoriał nie spowodował skutków natury realnej. Karol IX prawił
poselstwu komplementy, obiecywał przysłać odpowiedź do... Metzu. Pragnął
co rychlej wyprawić wolnomyślicieli z Francji.
  Podczas niedawnej elekcji biskup Jan de Montluc rezydował w Płocku. Tam
właśnie, w stolicy krajowego obskurantyzmu, wręczono mu pierwotny tekst
liberalnych postulatów polskich. Historia lubi drwiny.
Henryk ruszył na wschód drogą lądową. Sprawił w ten sposób zawód
52

Iwanowi Groźnemu, który liczył, że Duńczycy zatrzymają na morzu niemiłego
Moskwie elekta. Polskich przeciwników Francuza rozczarowali Niemcy.
Przepuścili oni Walezjusza przez swe kraje, aczkolwiek we Frankfurcie nad
Menem szykował się na niego zamach. Żyli, co prawda, w Rzeczypospolitej i
tacy, co marzyli, że Anna Jagiellonka już z dala go odstraszy. Była tylko o
cztery lata młodsza od Katarzyny Medycejskiej, matki Henryka, który
w dodatku odczuwał silniejszy pociąg do wdzięków męskich niż niewie-
ścich.
  Dość niezwykle cechy jego osobowości były Polakom gruntownie nie znane.
Późniejsi kronikarze oraz historycy rozprawiali o nich z nieopisanym zgorsze-
niem, tak jakby one właśnie rozstrzygały o wartości polityków. Rozpusta
Francuza miała więc zaskoczyć Rzeczpospolitą, wywołać w niej grozę. A w
rzeczywistości... kiedy Henryk wjeżdżał w nasze granice, żyło już to pokolenie
książąt Zbaraskich, na którym wygasł ród mający w początkach XVII wieku
niejakie widoki na koronę. Sczezł dlatego tylko, że dwaj jego ostatni przed-
stawiciele zanadto lubili wesołe życie, nie słuchali napomnień kaznodziejów i
szczególnie sobie upodobali stan kawalerski. Można by wymienić wielkich
magnatów ówczesnych cierpiących na schorzenie, które u nas zwano „fran-
cuskim", w Moskwie zaś „polskim".
  Henryk był utkany z samych krańcowości. Znakomity szermierz, lubił stroić
się w szaty niewieście. Człowiek bardzo odważny, wybitny wódz, otaczał się
siilc StadkielrT^s^SulrfccwaBydl-^pieszczoszków" i roił czasem o klaszto-
rze.
  Kandydatura francuska była dobra, ze wszystkich istniejących w roku 1573
najlepsza, ale źle rozpoznana. Potknęliśmy się wtedy na tak dziś nieraz
pogardzanych personaliach. A zresztą czy można było w ogóle się zorientować,
przewidzieć nieprzewidzialne? W roku 1573 żyło trzech męskich przedstawi-
cieli dynastii francuskiej: król Karol IX, książęta Henryk i Franciszek. Pier-
wszy z nich miał lat dwadzieścia trzy, drugi dwadzieścia dwa, trzeci osiem-
naście. Kto mógł odgadnąć, że będzie to ostatnie pokolenie Walezjuszy? Żadne
^•sjiazówki nie wynikały wszak z tego, że brat najstarszy - Franciszek II,
malżoneiTM "'' Stuart - zmarł w dwudziestej wiośnie życia.
  Rzeczpospolita wybrała '*Ł***• który nie W u siebie w domu następcą
tronu. Wprawdzie poprzedniej ;?sieni francu^*i P«ze monarszej urodziła się
j**(»k*i      A! A   **« A   « «*«*.» l  l M «««.« *.   ._.' _ __,?_     W /\/i7ir*A   n vii   młr\/1 -        'l* Y.
córka, ale nie nastał jeszcze wieczór. Rodzice byli
  Wyjeżdżający do Polski Henryk oglądał się ^ siebic z uwagą. I jego krJ^'
śledzono pilnie z Paryża. Już od lat tamtejszy świat po.'.i!.vczny uznał 8° za
   
53
 

najzdolniejszego z żyjących Walezjuszy. Książę pod każdym względem prze-
rastał króla, co tym bardziej wzmagało wzajemną nienawiść braterską. Noc św.
Bartłomieja zdecydowanie poprawiła opinię Karola w zachodnich kołach poli-
tycznych. Niedołęga popisał się energią. Henryk chwilowo stracił na znacze-
niu, snuł się po dworze ponury i milczący. Przeżycia owej Nocy do reszty
podcięły jednak siły króla, który był gruźlikiem. Doznawał przyjemności,
kiedy mordowano w jego oczach, sam strzelał z balkonu do uciekających ludzi
- był sadystą w pełnym sensie tego słowa, o czym Francja wiedziała od dawna.
Nie cudze cierpienia wcale, lecz własne wyczerpanie nerwowe ostatecznie
zniszczyło mu zdrowie.
  Od samego początku Henryk przyjął w sprawach polskich pewien rzucający
się w oczy sposób postępowania. Już u siebie w Paryżu zaczął hojnie obdarzać
członków poselstwa. Janowi Zamoyskiemu przypadł wtedy łańcuch złoty o stu
siedemdziesięciu ogniwach. W Polsce przyszły kanclerz otrzymał coś znacznie
cenniejszego - starostwo knyszyńskie. Nowy król odznaczał się szaloną roz-
rzutnością. Nie zapomniał o swej francuskiej świcie, lecz przede wszystkim
obsypywał łaskami krajowców. Z bliska obserwujący te rzeczy ambasador
wenecki rychło doszedł do wniosku, że Francuz kupuje sobie polskich wiel-
możnych, bo spodziewa się zostać panem dwóch tronów i chce się na obu
utrzymać. Rozrzutność równała się zimnemu wyrachowaniu.
  Anna Jagiellonka doznawała wielkich grzeczności i jeszcze większych upo-
korzeń. Henryk zachowywał się wobec niej z wyszukaną kurtuazją, o mał-
żeństwie nie myślał. Francuzi z miejsca zreszta^jŁaczeiHyygofywaT się z
obietnicy, danej przez JAóufmca^ze względów -propagandowych. Znaleźli
zrozumienie u senatorów koronnych, co nie wygląda zbyt elegancko, lecz
niezbicie dowodzi, że obie strony traktowały sprawę poważnie. Na Wawelu
miała się umocnić dynastia francuska, a nie jeden samotny Francuz. Nawet
nuncjusz nie wziął strony Infantki, bardzo żarliwej katoliczki.
  Wkrótce dały się słyszeć glosy żądające wyjazdu Jagiellonki z Krakowa.
Chciano ją po prostu zesłać na głuchą prowincję, bo nie do Warszawy nawet. W
Tykocinie nadal spoczywały jednak pod kluczem skarby Zygmunta Augusta,
prywatna własność rodu trwającego już tylko w linii żeńskiej. T^^vnje -ta
okoliczność utrzymywała jeszcze Annę na powierzchn; ^effatorowie iiczyij si?
z jej majątkiem, który chcieli zagarnar - rzecz jkubu_ A zwykla szlachta
dochowywała przeważnie ';;;ernos-ci spadkobierczyni wielkiej tradycji. Zda-
niem ziemią;;wa j szaraków spełnicie warunku o małżeństwie ustabilizo-
wałoby stosunki.
Na razie trwał chao^o(jcza8 koronacji powtórzyła się scena z Notre-Dame.

Henryk znowu pragnął ominąć artykuł o tolerancji, ale teraz czuwał marszałek
Jan Firlej. Położył dłoń na koronie, co miało oznaczać, że nie pozwoli jej
prymasowi tknąć, zanim elekt nie zaprzysięgnie wszystkiego. Swego dopiął.
Obrzędu dopełniono i książę Andegaweński został królem Henrykiem I. Roz-
poczęty niezwłocznie sejm koronacyjny zakwestionował ten jego tytuł.
  Zanim do tego doszło, przytrafił się wypadek, który nie tylko doraźnie ludzi
rozjątrzył, lecz miał w przyszłości przynies'ć ciężkie skutki. Gdyby jeden z
głównych uczestników zdarzenia dnia tego zachorował albo poszedł sobie
gdzie indziej, a nie na Wawel właśnie, całej sprawy by nie było.
  Starym zwyczajem odbywały się po koronacji zabawy, turnieje, król paso-
wał nowych rycerzy. Tym huczniej świętowała stolica, że Henryk przyjął
namaszczenie w niedzielę zapustną, 21 lutego 1574 roku. Bogate miasto
hulało, masowy zjazd szlachty przydawał karnawałowi blasku. Spotkania w
szrankach nieraz kończyły się krwawo i nikogo to nie martwiło, ale tym razem
rzecz się odbyła nie na udeptanej ziemi. Samuel Zborowski, „młodzieniec
żwawy i płochy, nie mający innego chwalebnego przymiotu oprócz zręczności
jeżdżenia na koniu i w używaniu kopii", zatknął ją na dziedzińcu zamkowym,
wyzywając w ten sposób ochotników do rycerskiego pojedynku na cześć
władcy. Na nieszczęście wyrwał włócznię człowiek niskiej kondycji, niejaki
Rarwat, dworzanin Jana Tęczyriskiego. Zborowski uznał to za zniewagę. We
wrotach Wawelu wszczął się rozruch.
  Polscy domownicy króla pobiegli łagodzić czy też wesprzeć przyjaciół.
Henryk został wśród samych Francuzów. Gruchnął strzał, wrzeszczący tłum
zbliżał się do zamku. Przyzwyczajony do paryskich stosunków monarcha
uznał, że nadwiślańscy protestanci chcą go zgładzić. Drzwi otwarły się nagle
przed wzburzoną czeredą. Król czekał ze szpadą w dłoni, gotów skoczyć do
ataku. Otaczali go uzbrojeni rodacy.
  Nikt ze sprawców niepokoju nie żywił świętokradczych zamiarów. Ludzie
przyszli do pana ze skargą. Wiedli czy też nieśli zbroczonego krwią kasztelana
przemyskiego, Andrzeja Wapowskiego, którego Samuel Zborowski rąbnął
czekanem. Nieszczęśnik był tym trzecim, co nie skorzystał. Mitygował uczest-
ników kłótni, wzywał do opamiętania.
  Wapowski zmarł wkrótce. Zabójstwo dokonane pod bokiem króla albo
podczas sejmu prawo karało śmiercią. Jeśli zaś sprawca zbiegł - wygnaniem,
utratą czci i mienia. Powracającego do kraju banitę każdy mógł, a nawet
powinien był zabić.
  W danym wypadku orzeczono wygnanie bez utraty czci. Majętności
Samuela zajęto, przekazując je rodzinie. Tego rodzaju wyrok wywołał głośne
55

pomruki. Henryk stanowczo przesadził w protegowaniu rodu, który podczas
elekcji popierał jego kandydaturę, a teraz dyskontował swe zasługi.
  Samuel Zborowski nie czekał na werdykt sądu. Ruszył na Węgry do władcy
Siedmiogrodu, Stefana Batorego.
  I bez sprawy Zborowskich sejm miałby o czym myśleć. Stronnictwo reform
zamierzało go wyzyskać dla dalszej kodyfikacji ustroju, rozpoczętej artyku-
łami henrycjańskimi. Zażądano teraz ich potwierdzenia punkt po punkcie. W
katedrze król złożył był bowiem tylko tradycyjną przysięgę, do której - pod
presją Firleja - dodał słowa: „pokój między dysydentami zachowam". Te-
raz musiałby uznać konfederację warszawską w całej rozciągłości. A głosiła
ona, że i katolik musi orężnie bronić heretyka, gnębionego z powodu
wiary.
  Przeciwko temu od razu solidarnie wystąpili biskupi, do których tym razem
przyłączył się Franciszek Krasiński. Za episkopatem poszła znakomita więk-
szość senatorów świeckich. Artykuły henrycjańskie zostały zakwestionowane
w całości. Sejm rozszedł się nie uchwaliwszy niczego prawie. Rozżalona
szlachta zaczęła wykrzykiwać, że Henryk nie jest królem, skoro nie dopełnił
warunków wyboru. Tu i ówdzie odmawiano posłuchu wyrokom wydawanym
w jego imieniu.
  Umiarkowani, którym przewodniczył Zamoyski, zdołali tylko uzyskać bliż-
sze określenie okoliczności zwalniających od obowiązku wierności. Gwałcą-
cego prawo monarchę należało więc najpierw upomnieć, a jeśliby posłuchał i
zawrócił ze złej drogi - sprawa szła w niepamięć. Ostrze groźnego artykułu de
non praestanda oboedientia zostało więc przytępione.
  Inne wnioski Zamoyskiego upadły. Jedyny sejm odprawiony za rządów
Henryka spełzł na niczym, kraj pogrążał się w pozorny chaos. Można jed-
nak bronić tezy, że oglądał trudne narodziny nowego porządku politycz-
nego.
  Król artykułów henrycjańskich nie potwierdził, a będąc już monarchą uko-
ronowanym, stawał się niejako dziedzicem rozległej władzy Jagiellonów.
Znaczny odłam szlachty kwestionował samą koronację, ale episkopat stanął za
Henrykiem jak jeden mąż. Większość senatorów świeckich uczyniła to samo.
Panujący znalazł więc mocny punkt oparcia. Jeśli naprawdę mógł się z tego
wyłonić nowy porządek... to zapewne niezbyt sympatyczny, a już na pewno
mocno niepodobny do demokracji szlacheckiej, lecz do działania zdolny. Sama
osoba Francuza odciągała możnych od tego, co w ich programie polityki
zagranicznej było najgorsze - od sprzyjania Habsburgom.
Franciszek Commendone opuścił już Polskę. Kler krajowy miał teraz przy-
56

wódce w Rzymie. Był nim kardynał Stanisław Hozjusz, całą duszą sprzyjający
Henrykowi. Fala kontrreformacji wzbierała, podmywała główne bastiony
wrogiego obozu. Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka ostro występował po
stronie Kościoła, a był katolikiem bardzo świeżej daty. Zmienił wyznanie w rok
po zgonie ojca, Mikołaja Czarnego.
  Henryk I przeszedł paryską szkołę rządzenia, gdzie pouczano, jak należy
wyzyskiwać sojusze z Kościołem. Walezjusze szli z nim ręka w rękę, lecz tylko
w polityce wewnętrznej i nie za darmo, jak to w swoim czasie uczynił był u nas
Zygmunt Stary. Kazali sobie suto płacić. Dziad Henryka - Franciszek I -
zawarł z papieżem konkordat w Bolonii, który został zatwierdzony w lutym
1517 roku - na kilka miesięcy przed wystąpieniem Marcina Lutra — i stał się
db królów Francji niezawodnym drogowskazem w zamęcie reformacji. Dawał
im prawo mianowania na wszystkie godności duchowne w państwie, zosta-
wiając papieżowi przywilej zatwierdzania kanonicznego. W ten sposób monar-
chowie otrzymali broń nader sprawną - możność rozdawania owego „chleba",
klot yui i król polski swobodnie władał. Francuzi żądni pastorałów biskupich
h* insygniów opackich musieli popierać ich szafarza. Biorąc odeń' dobra
ziemskie zasilać skarb gotówką. Tak wyglądała jedna z dźwigni potęgi królów
arcychrześcijańskich.
  Na marginesie zauważyć chyba wolno, że irracjonalny czynnik szczęścia nie
zasługuje na lekceważenie. Zawrzeć taki konkordat w zaraniu tego samego
roku, którego schyłek przeszedł do historii jako początkowa data reformacji!
J&epodobna było przewidzieć w lutym czy marcu, co uczyni w listopadzie
•komu prawie dotychczas nie znany przeor prowincjonalnego klasztoru
aagostianów.
  Burzliwa koronacja, rozbójniczy wyczyn Samuela Zborowskiego i zmarno-
wany sejm -tyle tylko dokonało się w Rzeczypospolitej za czasów Henryka I. Z
czego wcale nie wynika, że powołanie na tron Francuza było absurdem, a
rządy jego musiały doprowadzić do katastrofy. To panowanie miało przed sobą
JKŻC widoki. A może jednak należało użyć w poprzednim zdaniu trybu
warunkowego: miałoby, gdyby nie osobiste losy człowieka, który nigdy Polski
an Litwy na oczy nie oglądał.
Karol IX zmarł 30 maja 1574 roku, czyli w rok i dwa tygodnie po okrzyk-
•jetiu jego młodszego brata królem polskim. Zostawił tylko córkę, a prastare
prawo francuskie wykluczało niewiasty od dziedziczenia tronu. Spadkobiercą
korony Kapetyngów został więc teraz człowiek świeżo obdarzony berłem
Piastów i Jagiellonów. Takie układy okoliczności do przewidywania się
mc nadają. Wizerunek ówczesnej rzeczywistości ulegnie spłaszczeniu,
57

jes'li zapomnimy, że Karol IX opuścił ten padół mając lat dwadzieścia
cztery.
  Cztery miesiące spędził Henryk w Polsce. Przez ten czas zadziwiał jej
mieszkańców swymi obyczajami, gorszył... zdaje się, że o wiele bardziej
potomnych niż sobie współczesnych, a politycznie rzecz biorąc marudził,
jakby na coś czekał. Wiedział przecie, jaki stan rzeczy zostawił nad Sekwaną,
ku czemu tam szło. Przewidywał spadek. Czas decyzji jeszcze dlań nie
nastał.
  Otrzymawszy wiadomość o zgonie brata zapowiedział Polakom, że jesienią
uda się do Francji. Na razie wysłał tam grupę dworzan, których poufne zadanie
polegało na rozmieszczeniu wierzchowców. Uszedł z Krakowa nocą z 18 na 19
czerwca 1574 roku. Żadnej z koron się nie wyrzekał, ale chciał osobiście
pilnować tej francuskiej. Jeszcze jej zresztą nie otrzymał, a mógł tego dostąpić
nie gdzie indziej jak tylko w Reims. W jego położeniu każdy by zrobił to samo.
Dostojnicy Rzeczypospolitej mogli przeszkodzić, należało ich zatem po prostu
zmylić. „Cóż by to był za rozum zgołocić się z najzamożniejszego i bogatego
królestwa?" - napisano w Polsce zaraz po ucieczce Henryka.
  Senior dynastii, najstarszy z żyjących potomków Hugona Capeta, musiał
dbać przede wszystkim o Francję. To był jego święty obowiązek, od którego
żadne polskie elekcje zwolnić nie mogły. Powinność nałożona przez sam fakt
pochodzenia z rodu królów Paryża. Trudno Polakowi wykrztusić prawdziwe
twierdzenie, że nie wolno Henryka potępiać. Nie zasługują na sąd ujemny i ci,
którzy go obrali. Brak zatem moralnie odpowiedzialnych za fakt ogromnie
szkodliwy. Oto na samjutkich szczytach władzy zaszło zdarzenie anarchizujące
państwo i społeczność. Niezależny od woli ludzkiej bieg wypadków powięk-
szył i tak już duży u nas ładunek podejrzliwości i nieufności. Następny król
elekcyjny otrzymywał po poprzedniku niedobry spadek.
  „Król Henricus wyrządził Polakom psikus" - powiedział ktoś ówcześnie, a
potomność powtarza te słowa aż do dni naszych. Czyżby naprawdę tylko
Polakom? Ucieczka monarchy była wydarzeniem zawstydzającym, psuła ład
moralny. Ale otworzyła Wawel dla następnego, już nie w trybie warunkowym
świetnego panowania. Kosztowała wiele złej krwi, zamętu i kłopotów, nieco
porąbanych głów szlacheckich. Zdaje się, że psikus kogo innego dotkliwie
zabolał. A sprawcą takowego był nie król Henricus wcale, lecz los, suzeren
dziejów.
  Kasztelan Jan Tęczyński doścignął zbiega koło Pszczyny już za rubieżą
Rzeczypospolitej. Ujrzawszy z dala orszak królewski zostawił na samej gra-
nicy swych pięciuset kawalerzystów, odłożył oręż i z kilku towarzyszami
58

podjechał do Henryka. Błagał o powrót, zapewniał, że nikt w państwie nie
zaprotestuje przeciwko drugiej koronie władcy. Odwoływał się nawet do
uczucia wdzięczności. Usłyszał odpowiedź „niewypowiedzianie łaskawą" i
zapewnienie, że Walezjusz tron polski zachować pragnie.
  To samo głosiły listy do różnych osób, znalezione w opustoszałych aparta-
mentach na Wawelu. Dostojnicy, którzy je odszukali, zachowali się w sposób
znamienny, jakby wiedzeni podświadomym odruchem. Za milczącą zgodą
wszystkich obecnych zanieśli skrypta do komnat Anny Jagiellonki i tam je
dopiero przeczytali. Henryk zapowiadał powrót po uporządkowaniu stosun-
ków francuskich.
  W Wiedniu cesarz Maksymilian II przywitał wędrowca nader wspaniale.
Zyskiwał oto okazję do wznowienia zabiegów o Wawel dla siebie lub dla
jednego z synów. Ani myślał słuchać doradców, którzy namawiali do uwię-
zienia Francuza. Wolał widzieć w Polsce nowe bezkrólewie niż aresztować jej
prawowitego króla.
  Z Wiednia skręcił Henryk do Włoch. Omijał protestanckie kraje Rzeszy
Niemieckiej. W Wenecji stanął przed nim wysłannik Stanisława Hozjusza.
Kardynał wiedział już o wszystkim. Zatrwożony o los kraju; lękający się nowej
"        '°	"'
osobnikowi, błagał o niezwłoczne wyznaczenie namiestnika i o jak najrychlej-
szy powrót.
  Henryk wyjechał z Polski chyłkiem, lecz nie myślał o abdykacji. Chciał
zatrzymać dla siebie obie korony i mitrę litewską. Ulegał złudzeniom, marzył o
niewykonalnym. W miarę jak wierzchowiec królewski przybliżał się ku gra-
nicy francuskiej, bladły świeże plany Katarzyny Medycejskiej mające dać
tryumf Francji.
  Od pokoleń już trwała zaciekła rywalizacja pomiędzy nią a „domem
Austrii", który zdążył był objąć w posiadanie Hiszpanię wraz z jej koloniami,
wkroczyć do Niderlandów, słowem wziąć przeciwniczkę w kleszcze. Powoła-
ne Walezjusza do Polski podważało ich wschodnie ramię. Francja zaczynała
okrążać cesarza, zagrażać mu jak nigdy dotychczas. Rok zaledwie upłynął od
ekkcji Henryka, a już narodziły się pomysły zepchnięcia z tronu cesarskiego
Habsburgów i zaproszenia nań Walezjuszy. Ten tron był wszak obieralny,
Paryż zaś stale występował jako sojusznik protestanckich książąt Rzeszy Nie-
mieckiej.
  Henryk przekroczył granicę ojczyzny od południa, by wznowić swą prze-
rwaną polskim epizodem rolę bohatera najmroczniejszego rozdziału jej dzie-
w». Nad Wisłą pozostawił po sobie wspomnienie aż nazbyt mocno zabarwione
  
59
 

goryczą. Rozczarowanie, które mimo woli sprawił poddanym, nałożyło czarne
okulary im samym oraz odległemu ich potomstwu. Znakomity historyk polski,
charakteryzując jego późniejsze postępki, napisał kilkadziesiąt lat temu: „wy-
trawny w rozpuście [...] zatwardziały w niedołężnej apatii [...] doświadczony w
fałszu i zbrodni [...] osławiony [...] Henryk III".
  Dzisiejsza historiografia zalicza Henryka III do najwybitniejszych królów
Francji.
  
WŁAŚCIWY CZŁOWIEK
  Senatorowie rozesłali po kraju listy zawiadamiające szlachtę o faktach
dokonanych i opuścili stolicę. Każdy spieszył do swego województwa. Anna
Jagiellonka ruszyła prosto do Warszawy. Jeśli dojść miało do nowej elekcji,
lepiej było czekać jej na miejscu.
  Niemały wstrząs przeżyła Rzeczpospolita - żal, gniew, zaskoczenie i wstyd.
Ktoś z weredycznych rymopisów pośpieszył przetłumaczyć paszkwil francu-
ski, którego treść jak najdalej odbiegała od peanów wyśpiewywanych przed
elekcją i po niej także na cześć naszego kraju przez innych Francuzów. Teraz
czytano więc:
Żegnam cię, sprośna Polsko, ziemio nateskliwsza,
Lasy, bory, pustynie twa rozkosz najwiętsza;
Wierzę, żeś ty na wieczne mrozy osadzona,
Śniegi zewsząd i lody prawieś przywalona. [...]
Żegnam cię, dziwna ziemio, z dziwnym budowanim,
I z teskliwym w gorących piekarniach mieszkanim,
Kędy wespół z cielęty ludzie mieszkiwają,
Bez wszelakiej różnicy z prosięty legają...
    Jan Kochanowski odpowiedział autorowi wierszem znacznie lepszym, ale
ifcba stąd płynęła pociecha. Wściekła się szlachta, rąbała łby na sejmikach. Na
urnyui Mazowszu padło sześć trupów, a czterdziestu panów braci odniosło
rany. Szukano odpowiedzialnych, oskarżano Zamoyskiego, lecz skoro elekcja
odbyta się mritim... nie było winnych, bo wszyscy zawinili.
  W atmosferze zdenerwowania i zamętu należało odpowiedzieć najpierw na
•e lada pytanie: jest bezkrólewie czy go nie ma? Jesienią otrzymał Henryk od
państwa, którym formalnie rzecz biorąc wciąż jeszcze władał, dwa listy
zamiast jednego. Pierwszy z tych skryptów - polski - utrzymany był w tonie
grzecznym, lecz powściągliwym. Nie nazywał Francuza „panem" i stanowił
właściwie ultimatum. Powrót w terminie do 12 maja 1575 roku albo nowa
elekcja! Litwa zachowywała się inaczej. Ona już poprzednio uznawała na swym
61

odrębnym zjeździe wileńskim, że nadal „wyznaje nad sobą zwierzchność"
Walezjusza. Teraz mianując go wyraźnie swym panem nie groziła, lecz błagała
o powrót.
  Listy te zawiozły do Paryża dwie oddzielne delegacje - polska i lite-
wska.
  Niezależnie od tego wszystkiego Wielkie Księstwo oficjalnie wyraziło swe
niezadowolenie z postępowania Korony, która pisała do Henryka o tradycyj-
nej wierności „Polaków" wobec ich królów. Tego rodzaju uogólnienia Litwa
stanowczo sobie wypraszała. Jej obywatele nie byli Polakami.
  W chwili kryzysu politycznego dwoistość państwa zarysowała się bardzo
wyraźnie. Wielkie Księstwo nie zamierzało naruszać unii. Wręcz przeciwnie -
domagało się szczegółowego wypełniania jej warunków.
  I w samej Koronie zaznaczył się interesujący podział. Prusy Królewskie
postępowały w sposób zbliżony do litewskiego. Im również nie pilno było do
stwierdzenia, że klamka za Henrykiem zapadła. Całkiem inaczej oceniała
położenie szlachta Wielkopolski, Małopolski właściwej i Rusi Czerwonej,
czyli tych ziem, które stanowiły ongi królestwo Kazimierza Wielkiego i od
wieków zrosły się w jednolity organizm polityczny. Tutaj uważano, że pro-
wizorium rodzi anarchię. Należy więc skończyć z nieudaną próbą francuską,
ogłosić bezkrólewie i wybrać nowego władcę. Ten punkt widzenia przeważył.
Domena Kazimierza Wielkiego objęła rzeczywiste przywództwo w wielople-
miennym państwie. Korona była głównym wspornikiem Rzeczypospolitej
Obojga Narodów. A w samej Koronie identyczną rolę pełniły te dzielnice,
które posiadały najdłuższą tradycję życia we wspólnocie politycznej. Wbrew
nacjonalistycznym i rasistowskim teoriom państwo stwarza naród, a nie
Ddwrotnie.
  Lecz episkopat, także i koronny, długo dotrzymywał Henrykowi wierności.
Nie chciał go odstąpić sam interrex, prymas Jakub Uchański. Z biskupami
sprzymierzyło się w tej mierze wielu senatorów świeckich. Orientacje dziel-
nicowe krzyżowały się ze stanowymi, politycznymi oraz wyznaniowymi. Kar-
dynał Hozjusz też na razie słuchać nie chciał o bezkrólewiu.
  Henryk nadesłał z Paryża listy. Nie rezygnował wcale z zamiarów utrzy-
mania Rzeczypospolitej w orbicie wpływów „domu Francji". Pojawiły się
pomysły rządzenia nami, nie tyle za pośrednictwem namiestnika - to od razu
okazało się niemożliwe - co jak gdyby ukoronowanego na Wawelu delegata
Walezjuszy. Początkowo kandydatem na to stanowisko okazał się Franciszek
d'Alenc,on, brat królewski. Potem pojawił się na widnokręgu Alfons, książę
Ferrary, bajecznie bogaty, pieczętujący się orłem białym. Warunkiem wstą-
62

pienia na tron miało być dla każdego z nich poślubienie Anny Jagiellonki.
Pierwszy ze wspomnianych mężczyzn doskonale by się nadawał na jej wnuka.
Drugi młodszy był od Infantki o lat kilkanaście.
  Biskup Piotr Myszkowski, stary praktyk polityczny, pierwszy z episkopatu
zorientował się wczes'nie. Uznał projekty francuskie za niewykonalne i obrócił
oczy na Habsburgów. Wytyczył drogę, bo wkrótce to samo uczynili pozostali
biskupi, wszyscy senatorowie litewscy i znakomita większość koronnych.
Cesarz Maksymilian postąpił był bardzo przewidująco nie zagradzając Hen-
rykowi drogi do Francji.
  Ale w maju 1575 roku, podczas sejmu w Steżycy, padło w szeregach
szlacheckich zawołanie od tej pory powtarzane chórem: „Aż do gardł naszych
nie chcemy Niemca!" I drugie jeszcze: „By był Fiodor jak Jagiełło, dobrze by
nam z nim było!" Oryginalność zjawiska na tym polegała, że to ostatnie hasło
radzi głosili ludzie z obozu szlachty koronnej, który oficjalnie występował z
programem powołania na tron „Piasta".
  Głośno było w całej Polsce o królu-rodaku. Jego zwolennicy hardo postawili
iię .w Steżycy, nie ustąpili możnym, którzy w tym czasie już zdecydowanie
wzięli kurs na Wiedeń. Mieli wybitnych przywódców, takich jak Mikołaj
Siennicki, który pięknie zasłynął jeszcze w najświetniejszej dobie sejmów
walnych koronnych za Zygmunta Augusta. Nie mieli za to kandydata.
  Kiedy w Steżycy przemawiał w szopie senatu wysłannik Iwana Groźnego,
tłum „piastowców" słuchał z zapartym tchem, słowa nie roniąc.
  Wziąwszy pod uwagę stan rzeczy realny - a zwłaszcza wynik elekcji, o
którym za chwilę - przyjdzie chyba uznać hasło piastowskie za dość typowy
zabieg z dziedziny ideologii politycznej. Nie należy więc brać go dosłownie.
Była to tylko dogodna formuła, sztandar, pod którym skupiła się szlachta
nauczona gorzkim doświadczeniem i przekonana o potrzebie liczenia na
własne siły i rozum. Marzenia o pomocy Francji zawiodły, wahadło nastrojów
odchyliło się w drugą stronę. Nie na tyle jednak, by wybić sam mechanizm z
rozsądnego rytmu. Program „piastowski" był nie do pogodzenia z kandyda-
turą austriacką i w walce z nią stanowił narzędzie sprawne. Sułtan usilnie
namawiał szlachtę polską, by wybrała królem kogoś spośród siebie. Chóralne
wołanie o Piasta nie mogło go zatem sprowokować, raczej zabezpieczało
Rzeczpospolitą od jego strony. W polityce zewnętrznej ówcześni „narodow-
cy" grali mądrze.
  Lecz nie utraciła mocy żadna z przyczyn, które zamiar powołania na Wawel
Polaka czyniły fikcją. W czasie debat senatu Piotr Myszkowski powiedział
zwięźle, że nie wolno wywyższać jednej prowincji kosztem innych. Przeciwko
63

polskiej kandydaturze przemawiała zasada równości, którą dopiero co wysła-
wiali w Paryżu twórcy postulatów polskich. I ona właśnie przemogła, okazała
się silniejsza od ambicji narodowych. Wahania burzliwych nastrojów nie
wykoleiły jednak Rzeczypospolitej.
  W obozie senatorskim trafnie oceniano istotę hasła „piastowskiego", będą-
cego w rzeczywistości jakby przenośnią polityczną. Kasztelan śremski, Jakub
Rokossowski, orzekł podczas oficjalnych obrad, że jedynym prawdziwym
„Piastem" jest Anna Jagiellonka. Należy więc wydać ją za. arcyksięcia Ernes-
ta, od razu skojarzyć władzę Habsburgów ze skomplikowaną tradycją pań-
stwa.
  Wymarła w linii męskiej dynastia była wszak jego zwornikiem. Ono się
zrosło pod jej rządami, przetrwało kryzysy i okrzepło. Zyskało nawet widoki na
rangę mocarstwa. Zarówno w Polsce, jak i w Wielkim Księstwie Jagiellonowie
byli u siebie, władzy ich nigdzie nie uważano za narzuconą. Samo imię rodu
panującego w idealny, organiczny sposób zaspokajało żądanie równości. Kur-
czowe trzymanie się tradycji jagiellońskiej oznaczało szacunek dla fundamen-
tu, na którym stało wielonarodowe państwo.
  Zdawało się, że przyjazd Henryka do Krakowa nieodwołalnie zakończył
karierę niemłodej i nieładnej Infantki. Oba, a raczej wszystkie trzy narody
zgodziły się na Francuza, człowieka jednako im obcego. Znalazły sobie nową
formułę rozwiązującą problem równości. Henryka nagle zabrakło, osoba Anny
znowu znalazła się w samym centrum uwagi. Popierali ją ludzie ze wszystkich
stronnictw. W Stężycy oddano na jej potrzeby wpływy podatkowe z całego
Podlasia, poprzedniej jesieni w ten sam sposób podarowano Jagiellonce trzy
starostwa mazowieckie. Tak traktowano niewiastę, która według litery prawa
była osobą prywatną, bo tytuł następcy tronu nie istniał w Rzeczypospolitej
(nie mówiąc już o następczyni).
  Wierność wobec tradycji Jagiellońskiej świadczyła nie tyle o sentymenta-
lizmie, co o żywym i trafnie się orientującym zmyśle politycznym ogółu.
  Infantka Anna wręcz po mistrzowsku wyzyskiwała koniunkturę. Nauczona
smutnym doświadczeniem francuskim, tym razem nie kwapiła się do rzucenia
swej karty na którekolwiek z pól stołu gry. Chciała za jednym zamachem
zdobyć męża i dostęp do władzy. Było jej obojętne, w czyim towarzystwie
przestąpi próg komnaty małżeńskiej, byle tylko łożnica znajdowała się na
Wawelu. Aby aż do końca zachować swobodę manewru, powtarzała stale, że
los swój składa pokornie w ręce Boga tudzież stanów Rzeczypospolitej. Z
pozoru prostoduszne, a w gruncie rzeczy nader kunsztowne jej posunięcia nie
zmyliły agenta Austrii, Andrzeja Dudycza. Wywiodły za to w pole wielu
64

późniejszych historiografów polskich, którzy z uporem przedstawiali ostatnią
Jagiellonkę jako osobę naiwną, ckliwą i niezbyt rozgarniętą.
  Wydaje się, że Anna osobiście wolałaby jednego z Habsburgów. Ród, z
którego pochodziła jej babka, ustępował wiekiem tylko Kapetyngom włada-
Hcym od lat sześciuset. Osiągnął koronę o wiek wcześniej niż Jagiellonowie, na
dtago ustąpił jednak później tronu Luksemburgom, podczas gdy przodkowie
Anny władali nieprzerwanie. Takie małżeństwo zaspokajałoby dumę potom-
ku! Olgierda.
  Polscy zwolennicy Austrii ostatecznie zdecydowali się wybrać królem
amego cesarza Maksymiliana II, który był żonaty. Anna miałaby poślubić jego
irna, Ernesta, i z nim razem - po z góry przewidzianej abdykacji rodzica -
dostąpić koronacji. Na razie jednak przypadłby jej tytuł królewiczowej. Pry-
*•»»«, biskupi i senatorowie zdecydowali się na to. Najwybitniejszym z nielicz-
nych godzących się z nimi ziemian był Jan Kochanowski. Cieszył się on wśród
szlachty wielkim uznaniem, lecz tylko jako poeta. Sama zainteresowana nadal
postępowała przezornie. Nie wyrzekła ostatniego słowa, która to okoliczność
odegrała rolę więcej niż poważną. Chodziło wszak o sprawę personalną, o
wybór króla. Ambicja samotnej niewiasty pozostawiła ślad w dziejach.
  Listopadowy zjazd elekcyjny tym razem odbył się na lewym brzegu Wisły,
pod wsią Wola, opodal Powązek zwanych wtedy Gajem. Zapowiadał się od
początku groźnie. Poczty magnackie były liczne, lecz ustępowały siłą tłumom
*reznej szlachty. Najpierw przybyło na miejsce rycerstwo z Rusi Czerwonej,
tfod Lwowa, Sanoka, Halicza. Tego nie spodziewał się nikt, bo nagły najazd
Tatarów dopiero co spustoszył tamte kraje. Nieszczęście stało się podnietą
polityczną. Pchnęło ziemian do energicznych starań o takie rozstrzygnięcie
elekcji, które przyniosłoby pokój od strony sułtana i jego niebezpiecznych
wasali.
  Zwolennicy Austrii, zwani cezarianami, ustąpili z pola obrad. Rozbili włas-
ay, dobrze uzbrojony obóz na Nowym Mieście. 12 grudnia prymas Jakub
Udański posłuchał rad marszałka litewskiego, Jana Chodkiewicza, i wyzyskał
*po«obny moment. Okrzyknął królem cesarza Maksymiliana II. Niezwłocznie,
<cz drżącymi z trwogi glosami, odśpiewano w katedrze Te Deum. Oddziały
?i*choiy obsadziły ^amek, rezydencję Infantki. Wydawało się, że zamach
tanu jest już faktem ostatecznie dokonanym. Olbrzymia większość szlachty
Kvjzała go jednak za zbrodnię. Nazajutrz, kiedy prymas szedł z zamku na
lyaek Staromiejski, ktoś strzelił doń z bliska chybiając o włos. Nikt się zbytnio
3ut trudził poszukiwaniem nieuchwytnego sprawcy.
Pole pod Wolą nie opustoszało. Zgromadzeni dali się zaskoczyć tylko na
65

jeden wieczór, ten 12 grudnia. Nazajutrz wznowili obrady, nie odstępując od
swego: „Nie chcemy Niemca!". Jan Zamoyski już przed prymasowskim zama-
chem stanu zapalił był umysły panów braci wspaniałą mową na rzecz tej samej
koncepcji, którą podczas poprzedniej elekcji jak najzręczniej zwalczał. Wolał o
„Piasta", lecz nie wymienił kandydata. W duchu sprzyjał kandydaturze
moskiewskiej, a podobno i własnej. Sens realny oracji był ten, że pod żadnym
pozorem godzić się na Habsburga nie wolno, bo strumień polski rozpłynie się
bez śladu w rzece germańskiej. Teraz, kiedy w Warszawie przebrzmiały
nielegalne a słabe wiwaty na czes'ć Maksymiliana, Zamoyski uznał za „Piasta"
i zalecił do korony Annę Jagiellonkę, która przebywała w obsadzonym przez
cezarianów zamku i nadal polecała się łasce Stwórcy.
  Zdecydowane działanie prymasa przyniosło nieoczekiwany skutek. Ogrom-
nie przyspieszyło krystalizację nastrojów i opinii. Postępowanie brutalne i
bezprawne naprawdę nie opłacało się w Rzeczypospolitej.
  Wniosek co do Anny Jagiellonki przeszedł gładko. Szybko wyznaczono jej
opiekunów w osobach wojewodów Kostki i Tęczyriskiego, jeszcze przed
kilku dniami uznawanych za kandydatów na „Piastów". W końcu kasztelan
biecki, Stanisław Szafraniec, wymienił księcia Siedmiogrodu, Stefana Bato-
rego. Chciał w nim widzieć przyszłego męża Infantki, króla. Natychmiast
rozpoczęta debata rychło skłoniła do zgody opornych, to znaczy przede
wszystkim tych, co woleliby widzieć na Wawelu Teodora Iwanowicza. Nie-
chęć do rzeki niemieckiej, w której ze smutnym dla siebie skutkiem skąpały się
Czechy i częs'ć Węgier, robiła swoje. Pamięć o ziemiach utraconych, o Śląsku i
Pomorzu, była w Polsce ówczesnej żywa. Szlachta pojmowała, że nie czas na
długie spory, że na próbę zaskoczenia odpowiedzieć należy czynem. Skupiony
pod „piastowskim" sztandarem obóz okazał się doń całkowicie zdolny. Ideo-
logia tego obozu była słowiańska, taka znad Gopła. Od biedy pasowała do niej
wybranka, czyli Anna. W żyłach jej płynęła przecież nie sama tylko krew
litewska, niemiecka i włoska. Znajdowało się tam również nieco ruskiej, po
prababce Sonce. Za to wybraniec był niepodrabianym Madziarem. Rodził się
ze Stefana Batorego z Somlyo i ślubnej jego małżonki Katarzyny Telegdi.
  Takie traktowanie ideologii godziło się w pełni z logiką polityczną i dos-
konale o niej s'wiadczyło. Ważne było skupienie sił do walki o wartos'ci kon-
kretne. Parawany propagandowe mniej znaczyły. Jeszcze wtedy szlachty nie
nauczono tego na przykład, że lepiej zgubić państwo niż dać równe prawa
lutrom.
  14 grudnia 1575 roku marszałek poselski Mikołaj Siennicki ogłosił Stefana
Batorego królem polskim i wielkim księciem litewskim, „pod warunkiem, że
66

się złączy małżeństwem z Infantką Anną". Na magnacki zamach stanu odpo-
wiedziano drugim, popieranym przez zdecydowaną większość szlachty koron-
nej - polskiej i ruskiej. Nominacji monarchy, czynności zastrzeżonej dla arcy-
biskupa gnieźnieńskiego, dokonał człowiek świecki, w dodatku heretyk, aria-
nin. Zamachy stanu są w historii zjawiskiem powszednim. Jeśli się udają -
stanowią źródło prawa. Ten probatoriański powiódł się dzięki sile woli wszys-
tkich zainteresowanych czynników.
  Infantka nie powiedziała niczego wiążącego wysłannikom szlachty, którzy
dotarli na zamek, nie przytwierdziła jednak słowom Mikołaja Radziwiłła: nie
pójdziesz, Wasza Królewska Mość, za nikogo, jak tylko za arcyksięcia Erne-
sta. Dopiero po obwołaniu królem Stefana wzięła zdecydowany kurs, zaczęła
nawet dawać pieniądze jego stronnikom. Było lepiej zostać od razu królową niż
królewiczową... z widokami dopiero na koronę. Ręka wprowadzająca mizernej
kondycji Węgra na stopnie tronu mogła zagarnąć i władzę. Dla ambitnej damy
Madziar był lepszy, bo słabszy (Anna nie marzyła nawet chyba o wzięciu pod
pantofel Habsburga, a raczej Habsburgów) i mniej śmieszny, bo młodszy o lat
zaledwie dziesięć, a nie trzydzieści jak Ernest.
Stanowczość niewieścia nie zawstydziła męskiej.
  Zawiadomiony o wyborze Stefan ruszył do dzieła jak maratończyk do biegu.
Nie tracił ani chwili, nie czynił ruchów zbędnych. Podziękował, uznając
koronę polską za wielki dla siebie zaszczyt. Zaprzysiągł poeta conventa. Za-
ślubił Infantkę perprocuram. Dał znać szlachcie, że już wysłał do padyszacha
oraz do chana Tatarów z żądaniem szanowania granic Rzeczypospolitej. Przy-
rzekł stawić się w Krakowie natychmiast po załatwieniu spraw siedmiogrodz-
kich. Odstąpił swą dotychczasową godność bratu Krzysztofowi i pociągnął w
kierunku granicznego Prutu, jako człowiek wolny od wątpliwej wartości
tytułu lennika tureckiego.
  A szlachta? Ta zaraz po elekcji ogłosiła pospolite ruszenie, które zebrać się
miało w połowie stycznia pod Jędrzejowem. Nieposłusznym groziła utrata czci.
Tylko trzy południowo-wschodnie województwa zwolniono od obowiązku
stawiennictwa. Kazano im pilnować od ściany tatarskiej.
  W wyznaczonym terminie wszystkie wsie wokół miejsca wiecznego spo-
czynku Wincentego Kadłubka wypełniły się zbrojną bracią. Nieliczni trzyma-
Rcy z nią magnaci jedni przyprowadzili oddziały zaciężne, inni pozastawiali
nawet majętności, by zyskać płynną gotówkę. Nie poprzestając na obradach,
decyzjach i potwierdzeniach wierności wobec Anny i Stefana, dokonano rze-
czy w danych warunkach najpotrzebniejszej. Zajęto Kraków, który grał w
67

Polsce tę samą rolę co Reims we Francji. Tylko tam mogła się odbyć koro-
nacja.
  Wezwana przez poselstwo sprzysiężonych Infantka niezwłocznie opus'cita
Warszawę. W lutym 1576 roku wraz z całym swym dworem wjechała do
stolicy, przywitana jak prawowita władczyni. Energia poczynań strony bato-
riańskiej jaskrawo odbijała od niedołęstwa habsburskiej. Maksymilian urządził
w Wiedniu uroczystość przyjęcia i potwierdzenia wyboru, zaprzysiągł pakta,
rozgłaszał o tym po mieście i Europie. Były to gesty znamienne i ważne, lecz
tylko gesty. Tamci dokonywali czynów.
  Cesarz wcale jeszcze sprawy nie przegrał, miał na co liczyć. Prymas i
wszyscy niemal biskupi nadal opowiadali się przy nim. To samo odnosiło się do
większości senatorów świeckich. A najważniejsze, że za Batorym nie głosował
pod Wolą nikt z Litwinów. Stefan I, jeden z najlepszych naszych królów
elekcyjnych, był wybrańcem szlachty koronnej, polskich oraz ruskich ziemian
i szaraków.
  Nie bez premedytacji pewnie i głębokiej satysfakcji zajęła Infantka na
Wawelu te same komnaty, które kilkanaście miesięcy wcześniej gościły Hen-
ryka I. Musiała znowu czekać, ale tym razem pewna swego. Ktokolwiek
miałby teraz wstąpić na tron, ten nie mógł pominąć jej osoby. Na wszelki
wypadek Anna odmówiła jednak zawarcia ślubu zastępczego. Wolała pocze-
kać, aż narzeczony sam się stawi.
  Różnie mogło się jeszcze zdarzyć. Odległość, przestrzeń przegrodzona
niebezpiecznymi Karpatami, mizeria środków komunikacyjnych znaczyły
wiele. Na pierwszy wyznaczony termin Stefan nie przybył. Pomimo najwięk-
szego nawet zdecydowania spraw siedmiogrodzkich nie można było załatwić z
dnia na dzień. Szlachta czekała wraz z Infantką, wieści o mało znanym
dotychczas człowieku miały czas rozpowszechniać się po kraju.
  Podczas pierwszej elekcji kandydatura Batorego wzbudzała uśmiechy poli-
towania, z drugiej wyszła zwycięsko. Nie zdarzył się żaden cud, zwolennicy
Węgra nie działali na ślepo. Od l O lipca 1575 roku sam kandydat był kim innym
jako figura polityczna. W dniu tym odniósł on u siebie nad rzeką Maros
decydujące zwycięstwo. Złamał przeważające siły buntu popartego przez
cesarza po to właśnie, aby unieszkodliwić współzawodnika do korony polskiej.
Maksymilian dał Stefanowi okazję do popisania się talentem wodza. Fanfary
siedmiogrodzkiego tryumfu usłyszano aż na polu pod Wolą. Powróciły one
stamtąd echem ogromnie wzmocnionym.
  Na długo przed elekcją bystry ambasador wenecki Hieronim Lippomano
twierdził, że Węgier ma u niektórych Polaków znaczne szansę. Wiedzą o nim,
68

cenią go jako męża równie zdatnego do rady, jak do boju. Batory był katoli-
kiem, sprawę jego w Polsce gorąco popierał specjalny wysłannik, dawny lekarz
Bony, Jerzy Blandrata, arianin. Gra na dwóch fortepianach zwykle się opłaca
w polityce.
  Samuel Zborowski bawił na dworze siedmiogrodzkim, czterej jego bracia
działali w kraju podzieliwszy się rolami. Potężny ród walnie się przyczynił do
sukcesu Węgra. Grono popierających go magnatów liczyło na to samo co
Infantka Anna, na rządzenie w imieniu obcokrajowca, który dotychczas był
słabym książątkiem i nie znał języka polskiego. Po zwycięstwie nad Maros
Batory skonfiskował majątki wielu buntowników, miał więc pieniądze. Nie
zabrakło po jego stronie argumentów brzęczących.
  Stefan nieraz zetknął się już na Węgrzech i w Austrii z ludźmi i sprawami
Rzeczypospolitej. Jako młodziutki dworzanin cesarski należał do orszaku
wydanej za księcia Mantui Katarzyny Habsburg, przyszłej małżonki Zy-
gmunta Augusta. Potem poznał osobiście jego siostrę, Izabelę Jagiellonkę,
żonę teoretycznego raczej króla Węgier, Jana Zapolyi. Oglądał jej smutny
wyjazd do Polski, następstwo paktu zawartego przez Habsburgów z Jagiello-
nem, broniącym w ten sposób swego stadła z Barbarą Radziwiłłówną. W kilka
lat później Batory witał przemową wracającą jednak do Siedmiogrodu Izabelę.
Księciem został po zgonie jej syna, Jana Zygmunta. Formalnie wybrał go sejm
węgierski, w rzeczywistości mianował sułtan. Oprócz tej zależności musiał
Stefan uznać, na razie w tajemnicy, jeszcze i inną, mianowicie cesarską. Przed
niedawnym czasem zapoznał się dobrze z więzieniem węgierskim, zamknięty z
rozkazu Maksymiliana. Zyskał wtedy okazję do gruntownego uzupełnienia
wykształcenia, które rozpoczął był ongi w Padwie, lecz musiał przerwać
studia. Zabiegał o tron polski, bo ogarnięcie Rzeczypospolitej władzą Habs-
burgów oznaczało beznadziejne oskrzydlenie Węgier, kres starań o ich zjed-
noczenie i niepodległość. I odwrotnie - Madziar na Wawelu mógł obmyślać
ratunek dla swej właściwej ojczyzny.
  Przybywał z kraju od dawna brnącego przez takie nieszczęścia, że położenie
Rzeczypospolitej mogło się przy nich wydać rajem, jej stosunki wewnętrzne -
porządkiem i ładem. Polscy, litewscy i ruscy magnaci nie byli zbytnio układni,
ca Wołoszę chadzali, bruździli tęgo, ale ich samowola nie zmieniała jednak
granic państwa. Węgierscy potrafili uznawać swe włości za. przynależne dziś'
do Siedmiogrodu, jutro do cesarstwa. Na rzecz sułtana także umieli zdra-
dzać.
  Stefan był jeszcze młodym człowiekiem, kiedy z rozkazu generała austria-
ckiego zamordowany został wybitny polityk węgierski, Jerzy Martinuzzi,
69

Chorwat z pochodzenia, poprzednio przeor paulinów w Częstochowie. Ciało
ofiary leżało nie pogrzebane przez dwa z górą miesiące. Obcięte trupowi uszy
zawieziono do Wiednia w prezencie dla cesarza Ferdynanda I.
  Stefan przybywał ze strefy obyczajów, przed którymi Rzeczpospolita
zupełnie świadomie broniła się, obwarowywala paktami oraz artykułami imie-
nia Henryka.
  W kwietniu 1576 roku stanął w Mogile i od razu zachował się w sposób
zwracający uwagę. W towarzystwie kilku zaledwie osób pojechał na łowy. Tak
całkiem jakby mu nic zagrozić nie mogło, a w kraju panowały spokój i jedno-
myślność. Doskonały znawca ludzi musiał pojmować, że jeden taki gest więcej
mu pomoże niż cale naręcze manifestów. Pierwszy okazał poddanym zaufanie,
tą drogą prowokując wzajemność. Ryzykował, bo wiedział, że albo wygra całą
stawkę, albo wszystko przepadło.
  Wjechał do stolicy w poniedziałek wielkanocny,'23 kwietnia. Wysoki, cza-
rny, okazałej postaci, przybrany w szkarłatną szatę, zaimponował widzom
męskim żołnierskim wzięciem. Z senatorami przywitał się godnie i prosto.
Zsiadł z konia i podał każdemu rękę. Idące za nim wojsko nadworne - fioletowa
gwardia, w której służyło wielu Polaków, czerwona piechota węgierska oraz
ciężka jazda pancerna - godne było pana. Każdy poznawał w nim człowieka,
który się na sprawie wojennej rozumie.
  l maja najpierw odbyły się zaślubiny, potem koronacja pary monarszej.
Wysłannik Litwy - kniaź Massalski - zaprotestował w katedrze w imieniu
Wielkiego Księstwa. Obrzędu dokonał biskup kujawski Stanisław Karnko-
wski, jedyny członek episkopatu, który wcześnie przeszedł na stronę Stefana,
uczestniczył nawet w popierającym go zjeździe jędrzejowskim. Prymas Uchań-
ski dalej głosił, że panem prawowitym jest Maksymilian. Nuncjusz, Wincenty
Laureo, czynił to samo. Przy koronacji asystowała mniejszość senatorów, i to
wyłącznie koronnych.
  Położenie przedstawiało się nie tyle różowo, co całkiem pochmurnie.
Dyplomacja austriacka pracowała gorączkowo a skutecznie. Stanął układ
pomiędzy Wiedniem i Moskwą, dotyczący wspólnego działania w kierunku
rozbioru Rzeczypospolitej na następujących'warunkach: Litwa dla Groźnego,
Polska dla Habsburga. Poseł cesarski, który traktat ów zawarł, podniecał
również do oporu Gdańsk. Nie pomylili się ci, co grudniowy postępek pry-
masa Uchańskiego od razu nazwali zbrodnią. Obwołanie cesarza królem pol-
skim dostarczyło doskonalej okazji wrogom zewnętrznym Rzeczypospolitej, a
także wszystkim czynnym w niej siłom odśrodkowym. Największy jej port
zaludniali przeważnie Niemcy. Gdańskowi dolegały ograniczające jego samo-
70

wolę „statuty Karnkowskiego" i inne postanowienia powzięte w ostatnich
latach rządów Zygmunta Augusta. Miasto oburącz uchwyciło okazję. Dekla-
rowało wierność dla cesarza niemieckiego, słuchać nie chciało o wybrańcu
polskiej szlachty. Było to tym groźniejsze, że boczyły się na Stefana również
Prusy Królewskie i Książęce.
  Nowy król nie uległ szantażowi chwili. Nikomu nie udało się niczego
wymusić na człowieku, pod którym chwiał się tron. Siły jego charakteru
doświadczyła najpierw małżonka. „Widzę po samym, że go rządzić nie będzie,
bo prawy chłop..." - pisał z Krakowa na Litwę kasztelan miński, Jan Hlebo-
wicz. A nuncjusz skrzętnie donosił Rzymowi, że z kwitkiem odeszli ludzie z
otoczenia królowej, dawni słudzy Zygmunta Augusta. Srogie rozczarowanie
spotkało również ród Zborowskich. Jeden tylko z pięciu braci otrzymał awans
- kasztelanię gnieźnieńską. Był nim Jan, stanowczo najwięcej wart z całej
rodziny. Następnej wiosny miał on zabłysnąć nie lada talentem wodza. Król
obdarzył go więc niejako na kredyt i nie omylił się wcale. Zadziwiająca intuicja
Stefana I jeszcze lepiej przejawiała się wówczas przy innej okazji. Stary,
zasłużony kanclerz, Wincenty Dębiński, odszedł na honorową emeryturę,
otrzymał najwyższą w państwie godność senatorską. Został w Krakowie
kasztelanem. Wbrew żądaniom Zborowskich pieczęć wielką koronną wziął po
nim Piotr Wolski, podkanclerstwo zaś osiągnął Jan Zamoyski, najlepszy w
Polsce ówczesny mózg polityczny.
  „Ludzie i poddane swoje znał" - napisano o Stefanie I. Na samym początku
nowego panowania zawarte zostało uroczyste, bo dozgonne, przymierze
dwóch wielkich talentów. Mawiano później, że Stefan i Zamoyski stanowią
dobraną parę: pierwszy z nich nie powinien bez drugiego chadzać do rady,
tamten zaś na wojnę. Była w tym powiedzeniu pewna przesada. Zamoyski i sam
umiał wojować, czego piękne dowody złożył po śmierci Węgra.
  W błogosławiony sposób przejawiała się u nas wte'dy niedoćieczona tajem-
nica ludzkich uzdolnień. Rzeczpospolita oddała władzę takiemu, co umiał
wyszukiwać i przyciągać najlepszych. Co sam będąc potężną indywidualnoś-
cią, nie lubił błyszczeć na tle miernot. Stefan I nie bał się cudzej wielkości. Na
szczytach politycznych ten typ odwagi przejawia się rzadko. A jeśli się tam
cudem jakim zdarzy - jest ogromnie ceniony w nizinach.
  W osobowości nowego króla zaletom umysłu i serca towarzyszyła szorstkość
sięgająca granic nieokrzesania. W bolesny, upokarzający sposób doświadczyła
tego królowa. Stefan istotnie -jak wtedy zapisano - „dokonał z nią ślubowa-
nego obrzędu", lecz po dwu czy trzech nocach odstrychnął się od żony. Dawał
jej samotnie i nadaremnie wyczekiwać w jego własnej sypialni, nigdy jednak
71

nie posłuchał senatorów namawiających do rozwodu. Był brutalnie szczery i aż
do rdzenia uczciwy.
  Wkrótce po ślubie i koronacji ruszył z Krakowa na północ w osobliwą
podróż tryumfalną. Najpierw zmusił do kapitulacji prymasa Uchańskiego.
Zaprosił go do Warszawy, a kiedy arcybiskup odmówił, zasłaniając się chorobą
- monarcha zapowiedział wizytę w Łowiczu i pchnął przodem oddział piechoty
madziarskiej. Uchaiiskiemu nie pozostało.nic innego jak szybko wyzdrowieć i
przybyć nad Wisłę. Nuncjusz, który poprzednio tak manewrował po kraju, aby
się ze Stefanem nie spotkać, teraz wyjechał do Wrocławia.
  Oryginalnej przygody doświadczył poseł królewski do Rzymu. Audiencji u
papieża energicznie sprzeciwił się ambasador Francji. Henryk III nadal uważał
się również za Henryka I. Do tej samej godności przyznawał się i cesarz
Maksymilian, który kazał uwięzić członków naszej legacji.
  A w kraju Stefan poczynał sobie tak, jakby nic jego władzy nie zagrażało.
Występując zdecydowanie dogadał się rychło z przedstawicielstwem Litwy,
któremu przewodzili dwaj Chodkiewiczowie. Potem przyszła kolej na Prusy
Królewskie. Węgier potwierdził wszystkie prawa obu tych prowincji, złożył
przysięgę ich szanowania i sam został uznany za pana. Tylko Gdańsk ani myślał
wyrzec się wierności dla Maksymiliana i zamiaru rozszerzenia przywilejów.
  Król zwołał na 19 października sejm do Torunia. Do terminu brakowało
jeszcze równo tygodnia, kiedy zmarł w Ratyzbonie cesarz Maksymilian II. Los
wyzwolił Stefana od niebezpiecznego współzawodnika, przekreślił układy
Austrii z Iwanem Groźnym i umocnił przy własnym zdaniu ten odłam szlachty,
która wolała dogadać się z Gdańskiem niż z nim wojować.
  Dziwne wrażenie odnosi czytelnik przedsejmowego uniwersału królewskie-
go. Skarb pusty, w całym państwie:
   ...nierząd wszystkie dobre starożytne obyczaje psuje, na których miejsce nastąpiły srogie
zbrodnie, meżobójstwa, gwałty, lupiestwa, mordy, z rusznic zabijania, wszeteczeństwa, lichwy,
krzywoprzysięstwa, zbytki, utraty i innych wiele szkaradnych występków. A wejrzawszy dalej w
sprawy rycerskie i wszystek inny nierząd, którego się dosyć w wojskowości namnożyło, k temu
wszystko wojowanie jest utrudnione. Boże daj, by to wszystko w Rzeczypospolitej ustało [...]
mogłaby jeszcze ta Rzeczpospolita zakwitnąć, iżby nad nią ozdobniejszą trudno kto miał zna-
leźć!
  Wszystkie te wykroczenia i braki piętnował wszak Andrzej Frycz Modrze-
wski - ćwierć wieku wcześniej. O ich naprawę wołała i walczyła izba poselska
sejmu koronnego. Wtedy, za Jagiellona, „pana przyrodzonego", bez porów-
nania łatwiej było reformować niż teraz, kiedy na tronie zasiadł człowiek obcy,
72

nieznany, skrępowany postanowieniami paktów elekcyjnych. A i szlachta była
już inna - jeszcze bardziej rozsmakowana w przywileju, nieufnie nastroszona
po kaprysach Zygmunta Augusta i dwóch elekcjach przedzielonych francu-
skim „psikusem". Trudno ustalić, czy historia naprawdę się powtarza. Nie
ulega za to wątpieniu, że utracone okazje nie powracają niemal nigdy.
  Król obłożył Gdańsk banicją, a posłowie w Toruniu pieniędzy na wojnę nie
dali. Domagali się wykonania warunków elekcji, pracy wewnątrz państwa i
wskazywali nie bez słuszności, że środków materialnych dostarczyć powinni
ci, co dzierżą bogate królewszczyzny, a nie płacą podatków. Głęboko wrosły w
dusze ziemiańskie pacyfizm też swoje robił. Nie jeden tylko król Stefan miał
się w przyszłości borykać z tym sentymentem.
  Zawiodły nadzieje zarówno na kompromis, jak i na wewnętrzne rozterki w
Gdańsku. Pospólstwo miejskie ochoczo przystąpiło do napadów na dobra
biskupa kujawskiego, którego zwierzchności kościelnej Pomorze podlegało.
Splądrowano wtedy i zburzono klasztor w Oliwie, przepadła bezcenna biblio-
teka cystersów. Gdańsk negował władzę króla nad sobą, portem i morzem.
  Stefan po raz drugi uznał miasto za banitę, zastawił klejnoty koronne,
zaciągnął pożyczki, odwołał się o pieniądze do duchowieństwa i sejmików -
tym razem z pomyślnym skutkiem.
  W kwietniu 1577 roku gdańszczanie wystąpili zaczepnie, postanowili znieść
od jednego zamachu znajdujące się koło Tczewa słabe, dwutysięczne zaledwie
siły polsko-węgierskie, którymi dowodził Jan Zborowski. Sześć razy liczniej-
szej armii miejskiej hetmanił wsławiony w Niemczech Jan Winkelbruch z
Kolonii, zwany u nas Hansem von Koln. Obmyślił on skomplikowaną operację
lądowo-wodną. Wysłał Wisłą pod Tczew cztery dobrze obsadzone ludźmi i
artylerią statki, sam zaś nad Jeziorem Lubieszowskim, według wszelkich
prawideł kunsztu militarnego, rozpoczął manewr oskrzydlający. Pogłoski sze-
rzone w dniu bitwy, 17 kwietnia, i nazajutrz okazały się mylne. Winkelbruch
ocalał, by polec dopiero później - 23 sierpnia - pod Latarnią Gdańską. Ocalał,
lecz stracił więcej ludzi, niż ich liczyła cała armia królewska. Podobno droga aż
do Pruszcza usłana była ciałami.
  Początkowo losy spotkania wyglądały na przesądzone - „poczęło się wojsko
Kolnowe sypać jako czarny las". Bitwę rozstrzygnął jeden atak ciężkiej jazdy
polskiej, husarii. Z uczuciem lekceważenia czytało się kiedyś o zwycięstwach
odniesionych według recepty: „po staremu jazda w dym kupą chodzi i sza-
blami goli, a jak zrazu nie wygoli, to ją wygolą". Dopiero doświadczenia
drugiej wojny światowej nauczyły poważniej traktować sztukę wojenną, która
stawiała na gwałtowny ruch masy pancernej.
73

  Mieli sporo racji wojownicy trzeźwym okiem oceniający możliwości
ówczesnej broni palnej. Pisze Bartłomiej Paprocki, że nad Jeziorem Lubie-
szowskim „kuła wielka [działowa] uderzyła pod koń hetmański, aż się w koło
obrócił; Zborowski zaraz z tego miejsca uskoczywszy krzyknął na roty, aby się
potykały". Służył w jego pułkach niejaki Żarczycki, który tak był pewien cnót
swego pancerza, że dokonywał dos'wiadczeń, dawał doń strzelać z półhaku. Na
nieszczęście akurat 17 kwietnia „Bóg przysłał czas żywota jego, pus'ciła
zbroja". A może nadwątliły ją poprzednie próby?
  Pod rozkazami Jana Zborowskiego walczył i wymieniony został w raporcie o
bitwie młody porucznik Stanisław Żółkiewski. W przyszłości miał on atakiem
jazdy rozstrzygnąć pod Kłuszynem i otworzyć sobie w ten sposób wrota
Moskwy. Zwycięstwo odniesione w okolicach Tczewa to jakby zapowiedź
rozkwitu sztuki i techniki wojennej w Rzeczypospolitej przysięgłych pacyfis-
tów.
  Wzięto WinkelbruchoWi wszystkie działa, siedem chorągwi ,,knechcich"
oraz jedną „jezdną", na której widniały pięknie wyhaftowane słowa Aąrea
Libertas - Złota Wolność. Jak widzimy, nie tylko szlachta polska hołdowała
temu hasłu. Niemcy z Gdańska nie pozwalali się ubiec.
  We wrześniu flota gdańska pojawiła się pod wiernym Polsce i własnym
oczywistym interesom Elblągiem. Śpieszące po nocy z odsieczą roty węgier-
skie sądziły, że źle jest z miastem, tak wielka widniała nad nim łuna. Tym-
czasem desant zdołał podpalić tylko składy drewna oraz spichrze, w których
maleńko było ziarna. Madziarzy zaraz wsiedli na kark gdanszczanom, zadając
im ciężkie straty. Elbląg posłał do króla pismo dziękczynne i pod niebiosa
wysławiał swego wybawcę. Ów mąż sławny „cnotą, pomiarkowaniem, ludz-
kością i doświadczeniem sztuki wojskowej" zwał się Kasper Bekiesz i był tym
samym człowiekiem, którego przed dwoma zaledwie laty pokonał Stefan w
bitwie nad rzeką Maros. Niedawny współzawodnik do władzy nad Siedmio-
grodem służył teraz swemu zwycięzcy, stał mu się przyjacielem i dochował
wierności do końca życia. Zmarł w tym samym mieście co król, czyli w
Grodnie, a pochowany został w Wilnie nad Wilenką, na szczycie pięknego
urwiska - nazwanego odtąd stale Górą Bekieszową - bo żadne wyznanie nie
chciało przyjąć na swój cmentarz zwłok ateusza.
  Incydent elbląski odsłania jeszcze jedną z tajemnic osobowości króla Stefa-
na. Należał on do natur zupełnie wyjątkowych, obce mu było pragnienie
zemsty. Posiadał zatem właściwość bezcenną dla polityka. Tę samą, z której
słynął znacznie później Karol Maurycy Talleyrand i która do pewnego stopnia
cechowała Napoleona.
74

  Sukcesy pod Tczewem i Elblągiem, oblężenie, bombardowanie, odwróce-
nie wód Raduni zmiękczyły nieco Gdańsk, uczyniły skłonniejszym do
ustępstw, lecz nie do kapitulacji. Nie udało się zdobyć ani miasta, ani warowni
portowej zwanej Latarnią. Kunsztowny most zbudowany przez ludzi króle-
wskich gdariszczanie zerwali. Trzeba się było bić ze zwerbowaną przez nich
piechotą szkocką, surowo nakazywać kaprom, aby nie śmieli atakować statków
innych niż gdańskie. Należało się liczyć zwłaszcza z królem Danii, wspiera-
jącym miasto, które miało wyjście w szeroki świat, drogę tam wszędzie, dokąd
można dopłynąć przez Bałtyk i Sund.
  W grudniu 1577 roku zawarto kompromis. Gdańsk upokorzył się trochę,
przeprosił króla i złożył przysięgę wierności. Przyrzekł też zapłacić w prze-
ciągu lat czterech dwieście tysięcy złotych i osobno dwadzieścia tysięcy na
odbudowę klasztoru w Oliwie. Podatek, zwany „palowym", miał nadal wpły-
wać do skarbu. Król potwierdził przywileje miasta i zniósł wyrok infamii.
  Skarżył się Stefan, że na jego żelazne pociski Gdańsk odpowiada złotymi, to
znaczy przekupuje polskich wielmożnych. Miał rację, lecz nie ta okoliczność
decydująco zaważyła na przebiegu i wyniku działania. Za chwilę zacznie się
mówić o innej, stokroć poważniejszej. Na razie stwierdzić wypadnie, że w
sporze z miastem nadmorskim, portowym i dwa razy liczniejszym od stolicy
państwa możliwy do osiągnięcia był tylko kompromis. Przypomnijmy sobie
kłopoty Walezjuszy z Roszellą, nie zapomnijmy czasem, że do schyłku XVIII
stulecia istniały we Francji porty, do których okręty wojenne króla nie mogły
zawijać, bo im tego zabraniały starodawne prawa. W całej łacińskiej Europie
unifikacja terytoriów państwowych nastąpiła późno - z niewątpliwą korzyścią
dla kultury kontynentu.
  Za wielka była koncentracja siły w Gdańsku, by go po prostu złamać i
sprowadzić do roli chociażby Jarosławia, gdzie co roku odbywały się słynne na
całą Europę oraz peryferia Azji jarmarki. Polska tuczyła patrycjuszy swego
największego portu, drogo płaciła za ich monopol handlowy - to prawda. Nie
zawiodła się jednak na Gdańsku wtedy, kiedy doszło do walki o byt lub niebyt
całej Rzeczypospolitej. Liberalizm kosztuje, ale się opłaca.
  Gorszy od połowicznego układu z Gdańskiem był kompromis inny, zawarty
wtedy również na północy.
  W Prusach Książęcych, tych ze stolicą w Królewcu, nominalnie rządził
Albrecht Fryderyk Hohenzollern. Od strony prawa niczego nie można było
zarzucić jego władzy, w sprawowaniu jej przeszkadzało młodemu księciu
obłąkanie. Zwierzchność nad krajem dzierżyła więc tak zwana Rada Rządząca,
która bardzo zaangażowała się po stronie cesarza Maksymiliana i po cichu
75

wspierała skłócony z Polską Gdańsk. Już podczas pierwszego bezkrólewia
wmieszał się w kwestie pruskie margrabia Jerzy Fryderyk z Hohenzollernów
brandenburskich, tych włas'nie, których Zygmunt August dopus'cił był do
prawa dziedziczenia po królewieckich kuzynach. Jako krewny obłąkańca,
Jerzy Fryderyk zabiegał o przywilej opieki nad nim, to znaczy w dziedzinie
faktów - o władzę nad Prusami Książęcymi. Grał zręcznie, w sporze o tron
polski zajął stanowisko wyczekujące i ostatecznie pozyskał łaskę Stefana I,
któremu wygodził w potrzebie wojennej sumą dwustu tysięcy złotych.
Powzięte w Malborku postanowienie uczyniło go kuratorem Albrechta Fry-
deryka. Hohenzollernowie brandenburscy zaczęli się umaszczać w Królew-
cu.
  Jak powiedział Adam Yetulani: „Nie bez słusznos'ci pojawiły się w polskiej
opinii publicznej głosy, że król sprzedał Jerzemu Fryderykowi Księstwo
Pruskie z uszczerbkiem interesów polskich." W danej chwili położenie Ste-
fana było nadzwyczaj trudne, ale później uległo odmianie. Lękające się energii
Hohenzollerna stany pruskie zaczęły zabiegać o wyznaczenie dla nich guber-
natora z ramienia Polski, przyrzekały płacić skarbowi więcej niż Jerzy Fry-
deryk. Król nie zawrócił ze złej drogi, nie uczynił tego również jego następca.
A los jakby przystanął w miejscu, czekał cierpliwie. Albrecht Fryderyk żył w
obłąkaniu przez lat czterdzieści i pochował dwóch opiekunów.
  Decyzje co do Gdańska i Prus Książęcych zapadły w roku 1577, którego
wiosnę upamiętnił najazd tatarski na kresy południowo-wschodnie. A później
nieco...
Pisze Radziwiłł Sierotka:
   Roku siedemdziesiąt siódmego wciąż z lekarzami zabawy moje byty, aż przyszła ekspedycja
nasza litewska, na której z drugimi i sam byłem, do Inflant, gdy kniaź moskiewski tę prowincję
plądrował; k r ó l Stefan wtenczas pod Gdańskiem obozem leżał.
  Iwan Groźny uderzył bez wypowiedzenia wojny. Wcześniej znacznie
dowódcy naszych straży granicznych otrzymali surowy rozkaz wystrzegania
się wszelkich zaczepek jak ognia. Poprzedniej jesieni Moskwa wydała glejt
przyjezdny „wielkiemu poselstwu" Rzeczypospolitej.
  Inflanty aż po Dźwinę dostały się carowi. Nie śmiał on porywać się na
świetnie umocnioną Rygę i jej zamek Dyament, wziął za to Dyneburg. Stolica
Wielkiego Księstwa Litewskiego została zagrożona w sposób dotychczas nie-
bywały.
  Wszyscy doskonale wiedzieli, do jakich w yczynów zdolny jest Iwan. Michał
Haraburda, który podczas pierwszego bezkrólewia jeździł doń z poselstwem,
76

był przyjmowany w Nowogrodzie Wielkim. Miasto nosiło jeszcze ślady okrop-
nej pacyfikacji przeprowadzonej trzy lata wczes'niej, czyli w roku 1570. Wieści
o unii lubelskiej ożywiły pono w Nowogrodzie odwieczne sympatie do Jagiel-
lonów, których władza nie oznaczała ani bezprawia, ani wynaradawiania. Car
uspokoił miasto tak, że potomność wprost zapomniała o okrucieństwach
popełnionych w nim przed stuleciem przez Iwana Srogiego. Groźny imiennik
całkiem zepchnął go w cień. Kazał zatłuc kijami setki zakonników, torturować,
wieszać i ścinać. Mnóstwo ludzi potopiono w Wołchowie. Oprycznicy carscy
przywiązywali dzieci do matek i dopiero spychali je w wodę. Inni, zbrojni w
długie spisy, uwijali się czółnami po rzece pilnując, by nikt się nie ocalił.
  Można podziwiać siłę nerwów tudzież prosłowiańskich sentymentów
szlachty koronnej, której nowiny nowogrodzkie nie odstraszyły od oglądania
się na Iwana podczas ,?bu elekcji. Ale przyszedł temu kres.
  To, co się dziać zaczęło w Inflantach, kazało i o Nowogrodzie zapomnieć.
Słaba załoga Kiesi, czyli Wenden, wysadziła się w powietrze wraz z twierdzą,
byle tylko nie wpaść w ręce wojsk carskich. Istnieje całkiem prawdopodobna
wersja, że podpaliły proch znajdujące się w zamku kobiety. Od gwałcenia
przez całe roty umiera się wolniej niż od wybuchu amunicji.
  Kto się poddał na pierwsze wezwanie, tego nie ruszano. Dla takich, co
próbowali oporu, śmierć w walce była wyjściem jedynym. Tabory i działa
carskie nieraz toczyły się przez bagna po pomostach usłanych z żywych,
powiązanych jeńców. Skwarzenie na wolnym ogniu też nie należało do rzad-
kości.
  Groźny stanowczo przesadził w terrorze. Odciął się od pomocy niemieckiej.
W najbliższej przyszłości książęta Rzeszy woleli sprzyjać Rzeczypospolitej,
którą nie zanadto miłowali. Iwan w Inflantach i Stefan pod Gdańskiem wal-
czyli z przeciwnikiem tej samej narodowości - z Niemcami. Ten drugi zacho-
wywał się jednak nieco inaczej. Oto fragmenty jego „artykułów wojskowych",
obowiązujących zarówno w wojnie gdańskiej, jak w późniejszej, moskiewskiej:
„Ktokolwiek by wziął co gwałtem lub skrycie, prócz żywności, obwieszony
będzie." Ten paragraf regulował obyczaje wewnątrz własnego obozu, inne za
to odnosiły się do krajów zdobywanych:
   Kto by kościół zrabował, śmiercią ukarany będzie, chociażby to byto w nieprzyjacielskiej ziemi.
[...] Dziewczynę lub kobietę kto by zhańbił, ten karę śmierci poniesie, chociażby to było w
nieprzyjacielskiej ziemi. [...] W kraju nieprzyjacielskim nie wolno zabijać dziewic, niewiast, dzieci
i starców.
  Iwan Groźny politykiem był bardzo zdolnym. Jego sposób postępowania
uczynił go dla bliższych i dalszych zachodnich sąsiadów „zwierzem w postaci
77

ludzkiej ukrytym". Przebrana miara okrucieństw pokrzyżowała politykę. Zda-
rza się czasem, że o postawie narodów rozstrzyga lęk, odraza do życia w
warunkach, jakie panują za miedzą.
  Zajmując Inflanty car głosił, że wojuje tylko z zasiedlającymi je Niemcami.
Pojmanych Litwinów i Polaków traktował łaskawie, uwalniał i obdarzał nawet.
Mało mu to pomogło. Znane wszak były roszczenia Groźnego do wszystkich
ziem położonych na wschód od Białej Wody, czyli od Wisły. Ostatnio, opie-
rając się na fikcyjnych uprawnieniach, w których wymyślaniu był mistrzem,
zaczął Iwan zgłaszać pretensje do Prus. Stawało się jasne, że co dzisiaj w Kiesi,
to jutro może być w Grodnie, Haliczu, Wilnie... Inflanty przyłączyły się do
Rzeczypospolitej za Zygmunta Augusta, ich mieszkańcy byli jej obywatela-
mi.
  Najazd sprowokował Polskę i Litwę do wysiłku, jakiego od czasów Grun-
waldu nie znały.
  Jan Natanson-Leski zaopatrzył te sprawy komentarzem ważkim i tym bar-
dziej znamiennym, że w roku 1930 - kiedy napisano niżej cytowane słowa -
bezkrytyczne wielbienie przewag króla Stefana stanowiło nawyk:
   Musi się nam narzucać ta myśl: gdyby Batory [...] zamiast zdobywać Polock i Wielkie Łuki,
oblegać Psków, pustoszyć ziemie moskiewskie, a nawet zamiast oswabadzać Inflanty i odpychać
Moskwę od Bałtyku przywiódł był Gdańsk do zdania się na łaskę i niełaskę i osadził w Królewcu
komisarza Rzeczypospolitej, a w grodach nad Pregołą i Jeziorami Mazurskimi starostów króle-
wskich! Czyż wybrzeże polskie od Oliwy do Kłajpedy z ujściami Wisły i Niemna nie było raczej
warte ofiar wojennych niż brzegi łotewskie i estońskie. [...] Gdyby istotnie król Stefan zwrócił był
niepospolite siły swoje ku tym najważniejszym zadaniom Polski rdzennej, gdyby mu się było udało
pociągnąć w tym kierunku naród... i gdyby wreszcie zdołał był obronić przed Moskwą bez wojny
samą już choćby Litwę, to jedno jest pewne: nie tylko na zachodzie Polski, ale i na wschodzie
innym szlakiem poszłaby historia.
  Cisną się pod pióro pewne uwagi, nie tyle polemiczne, co rozwijające raczej
myśli uczonego, który zastrzegł się, że odpowiedzi na pytania retoryczne to
najwyżej margines pracy naukowej.
  Interesy Polski rdzennej nie wyczerpywały zadań Rzeczypospolitej. Ujście
Niemna, Kłajpeda i przyległe do niej wybrzeże w żadnym wypadku nie mogą
być zaliczane do ziem polskich.
  Nie mógł Stefan I godzić się potulnie z bezprzykładną, degradującą cale
związkowe państwo klęską. Teoretyzowanie, przypuszczanie i tryb warun-
kowy w ogóle nie są potrzebne. Pozostaje niespornym faktem, że schorowany
Radziwiłł Sierotka musiał wsiąść na koń już wtedy, gdy „król Stefan pod
78

Gdańskiem obozem leżał". Zabezpieczenie Litwy bez wojny okazało się nie-
możliwos'cią. W roku 1577 znowu dał znać o sobie mechanizm, uruchomiony
już przed unią, za Olgierda, i tylekroć wzmiankowany w Polsce Jagiellonów -
miotanie się pomiędzy Moskwą a Malborkiem czy Królewcem. Dziedziczny
wróg Wielkiego Księstwa zwracał na wschód siły Korony. Pozostawały dwie
drogi - odnies'ć decydujące zwycięstwo albo prędzej czy później wziąć rozwód
z Litwą, stracić cały wspólny dorobek stuleci.
  I jeszcze jedna uwaga nie daje spokoju. Gdybyż Litwa za Kazimierza
Jagiellończyka - czasu wojny trzynastoletniej, która przyniosła Polsce Mal-
bork - zechciała ramieniem ruszyć i zabrać sobie Kłajpedę wraz z Królewcem!
Gdybyż nie wypuścił ich z ręki Zygmunt Stary! Pochwycenie dwóch srok za
ogon leży w granicach możliwos'ci ludzkich, pod warunkiem nie marnowania
okazji i załatwiania się ze wspomnianymi ptakami po kolei.
  Gdańsk przyczyniał Koronie kłopotów, ale bytowi jej wcale nie zagrażał. Na
razie - i jeszcze przez czas długi - to samo odnosiło się do Królewca. Iwan
przytknął szpic noża do gardła litewskiego. Stefan I był monarchą Obojga
Narodów.
  My, ludzie XX wieku, nie możemy się obejść bez rozważań związanych z
proklamowaną w naszych czasach - i tylekroć gwałconą - zasadą samostano-
wienia narodów. Z tego punktu widzenia ubiegające się o Inflanty mocarstwa
można by było uznać za mniej więcej sobie równe, gdyby nie to, że Łotysze -
autochtoni częs'ci Inflant - pokrewni są Litwinom rdzennym, a nie Polsce,
Rusi czy Rosji. Kiedy rozwinęła się przeciwko Iwanowi swoista partyzantka,
uczestniczyli w niej nie tylko ludzie z Rzeczypospolitej oraz Niemcy, lecz
także owi krajowcy. Którą z wysokich spierających się stron wybraliby w
swobodnym głosowaniu ówcześni mieszkańcy Inflant? Jeśli chodzi o znaczną
część niemieckiego mieszczaństwa, istnieją pewne podstawy do przypu-
szczeń, że Szwecję. Zygmunt August skarżył się był w poufnym liście do
siostry na Rewlan, którzy wypędzili od siebie załogę Rzeczypospolitej i „króla
Eryka pstre knechty" w mury swe zaprosili.
  Moskwie potrzebna była wygodniejsza droga w świat od tej, co wychodzi z
Archangielska - handel „narewski". A Litwie - dźwiński. Odkładając na bok
wszelkie względy narodowościowe oraz kulturalne, stwierdzić wypadnie, że w
ostatecznym, czysto politycznym rachunku obie strony legitymowały się
wobec Inflant jednakowo - prawem silniejszego.
  Przez resztę roku 1577 oraz przez cały następny trwał pozorny pokój, który
wcale nie przeszkodził zapasom stanowiącym przygrywkę do generalnego
starcia. Szwedzi ze swej strony nie przerywali działań i nie oddali Rewia.
79

Dowództwo na froncie inflanckim powierzył Stefan dwóm energicznym
Radziwiłłom - wojewodzie Mikołajowi, hetmanowi wielkiemu, i synowi jego,
Krzysztofowi, o wymownym przydomku - Piorun.
  Garnizony carskie czuły się nazbyt już pewn*, lekceważyły przeciwnika,
któremu wskutek tego udało się odzyskać nieco fortec. Znalazł się wśród nich
Dyneburg, odebrany prościutkim podstępem. Wilhelm Plater oraz niejaki
Borys Sawa pod pozorem uczynności posłali do twierdzy nieco jadła oraz
pokaźną ilość wódki. „Tej gdy załoga dopadła, nad miarę sobie użyła" i w porę
nie spostrzegła przystawionych do wałów drabin. Chytrością również wziął
Maciej Dębiński Kies. Kazał części swych ludzi pozorować uderzenie z jednej
strony, sam zaś z drugiej otworzył bramę kluczami, których mu dostarczył nie
znany z nazwiska a odważny widać ślusarz. Jesienią 1578 roku duże siły
moskiewskie obiegły miasto. Jeden jedyny raz zaszło wtedy zjawisko, które dla
dobra Rzeczypospolitej oraz jej zamorskiej sąsiadki winno było stanowić
regułę. Wojska litewsko-polskie weszły w porozumienie z oddziałami szwedz-
kimi i wystąpiły wspólnie. Doraźnie sklecona koalicja odniosła pod Kiesią
całkowite zwycięstwo, zdobyła dwadzieścia cztery ciężkie działa, które drogą
przez Rygę powędrowały do Wilna.
  Wdarłszy się na pozycje moskiewskie różnojęzyczne roty stanęły wobec
niebywałego widoku. Ujrzały ludzi leżących na umilkłych już armatach, zasła-
niających je własnymi ciałami, zwisające u luf zwłoki puszkarzy, co woleli
samobójstwo od hańby utraty działobitni.
  Ogromna większość poddanych dochowywała wierności straszliwemu caro-
wi.
  Na wezwanie króla sejmiki litewskie zaraz po najeździe Iwana uchwaliły
podwyższone podatki. W roku 1578 sejm ogłosił pobór nadzwyczajny, i to od
razu na dwa lata. Pieniądze wpływały wolno, Stefan nie spieszył z rozpoczy-
naniem kampanii, przygotowywał ją za to nadzwyczaj pilnie. Jawnie zaciągał
na służbę Węgrów, a po cichu i Niemców. Jak mógł, tak łatał nimi niedostatki
w piechocie. Kazał zmieniać przestarzałe oporządzenie i broń jazdy polskiej.
Pierwszy z królów naszych wziął na żołd sześciuset Kozaków Zaporoskich.
Artyleria z całego państwa ciągnęła na północny wschód, a wieziono ją przede
wszystkim rzekami, bo transport wodny byi w ówczesnej Rzeczypospolitej tak
rozwinięty, że wiek XX winien czoło pochylić. Przygotowany został wymyślny
i nadający się do przewozu lądem most łyżwowy.
  Szedł król Stefan na wyprawę zabierając mapy i biegłych kartografów,
gotowych do sporządzania planów nowych i najbardziej aktualnych. Miał
drukarnię polową oraz prawdziwe biuro prasowe, które działało zresztą już
80

podczas wyprawy gdańskiej. W roku 1577 wytłoczono w Malborku dziełko o
buncie Gdańska, które z polecenia i pod bezpośrednim nadzorem monarchy
napisał Andrzej Patrycy Nidecki, znakomitość w dziedzinie filologii zaprzęg-
nięta teraz do zadań w zakresie propagandy politycznej. Stefan I dbał o te
sprawy jak nikt przed nim i mało kto po nim. Posunął się stanowczo za daleko
ustanawiając w roku 1580 cenzurę prewencyjną, której podlegały wszelkie
pisma, obrazy i rysunki mające jakikolwiek związek z polityką oraz historio-
grafią. Za opublikowanie czegokolwiek bez zezwolenia groziła drukarzowi
kara śmierci! (Mieli więc chyba rację wspomniani już obcokrajowcy, którzy
uznawali władzę króla polskiego za wcale rozległą.)
  Stałym kierownikiem drukarni polowej był Walenty Łypczyriski. Kartograf
Stanisław Pachłowiecki oraz dziejopisarz Reinhold Heidenstein za swe
fachowe zasługi i usługi otrzymali później z łaski królewskiej szlachectwo..
  Punktem koncentracji armii został położony na północny wschód od Wilna
Świr, skąd wiodły drogi na wszystkie strony, wskutek czego trudno było
przewidzieć kierunek uderzenia. Uroczysty, datowany z 26 czerwca 1579 roku
akt wypowiedzenia wojny powiózł do Moskwy Wacław Łopaciński, który
spełnił zadanie i został uwięziony na czas dłuższy. Powrócił wtedy dopiero,
kiedy Iwan uznał za pożyteczne zmienić w stosunku do Stefana sposób
postępowania i ton swych epistoł. Aż dotychczas bowiem zwał go pogardliwie
,,sąsiadem", a nie „bratem", jak przystawało między monarchami.
  Dwudziestokilkutysięczna, radująca oko fachowców armia zebrała się w
przepisanym miejscu. Manifest o celach wojny drukarnia polowa wydała w
języku polskim, łacińskim, niemieckim i węgierskim. Naczelnym wodzem był
sam król, mający stale przy sobie Jana Zamoyskiego, od niedawna kanclerza
wielkiego koronnego. Polakom hetmanił stary, już za Zygmunta Augusta
wsławiony wojewoda podolski, Mikołaj Mielecki. Litwinami dowodził Miko-
łaj Radziwiłł, Węgrami Kasper Bekiesz, chory, lecz głoszący, że nigdy w życiu
nie czuł się równie dobrze. Na czele rot niemieckich stali Ernest Wejher i
Krzysztof Rozrażewski, mocno zgermanizowany Polak.
  Skoro już mowa o rozmaitych narodowościach, to wspomnieć jeszcze trzeba
o wyprawach podrzędnych, odbytych w tym samym roku, lecz nieco później.
Brali w nich udział przede wszystkim ruscy obywatele Rzeczypospolitej. I tak
starosta orszariski, Filon Kmita-Czarnobylski, dotarł aż pod Smoleńsk, jego
mścisławski kolega - Jan Sołomerecki - pod Rosław. Dalej, na południu
działali kniaziowie Konstanty i Janusz Ostrogscy oraz Michał Wiśniowiecki,
którzy na czele kozaków nadwornych i ochotników wtargnęli pod Czernihów i
Starodub.
6 - Rzeczpospolita... l	31

  Na głównym teatrze operacyjnym odznaczył się mocno wojewoda bracła-
wski, Janusz książę Zbaraski, Ukrainiec rodowity, jakoś' wtedy właśnie pozy-
skany dla katolicyzmu. Podobno król Stefan miał podczas owej wyprawy
powiedzieć, że Zbaraski godzien jest nawet korony.
  Polska rdzenna stanowiła główny składnik sił swego króla-Węgra, poniosła
największe ciężary, jej ludzie działali pięknie. Ale zapisywanie przewag mili-
tarnych Stefana na polskie wyłącznie dobro to błąd gruby, jeśli nie megalo-
mania i fałsz po prostu. Narodowa pstrokacizna wojska spowodowała nawet
doniosłe skutki, i to doraźnie. Zaraz po pierwszej wyprawie podniosły się w
Polsce i na Litwie głosy oskarżycielskie. Pomawiano króla o stałe faworyzo-
wanie rodaków, a także i Niemców. Podczas samych działań dochodziło na tym
tle do ostrych zatargów pomiędzy Mieleckim a Bekieszem, Mieleckim a
Radziwiłłem i tak dalej. Idąc pod Sokół po wzięciu Połocka stary a surowy
hetman zatrzymał kolumnę i kazał wszystkim Węgrom pozostać. Chciał
wyprowadzić sprawę na czyste wody, pokazać, że Polacy i bez pomocy
madziarskiej potrafią brać zamki.
  Nie byłoby dziwne, gdyby Stefan naprawdę okazywał więcej serca Węgrom
niż innym nacjom. Wolno jednak przypuszczać, że znakomity wódz umiejętnie
a celowo prowokował ambicje ludzkie. W armii jego zaczęło się rychło istne
współzawodnictwo, rwano się do szturmów na wyprzódki, aby tylko nie dać
się ubiec innoplemiennym rotom. Kiedy pod Pskowem szykowały się uderze-
nia próbne, wśród skupionej w przykopach infanterii pojawili się liczni ochot-
nicy z polskiej jazdy szlacheckiej, przybrani w pancerze oraz w białe koszule
śmiertelne na nich.
  Niejeden mógł się w owych przykopach spotkać z chłopem z własnych stron.
W 1578 roku ustawa sejmowa powołała do życia specjalną formację piechoty,
nazwanej wybraniecką. Archaiczny termin dziś może mylić - nikt tego świet-
nego żołnierza pod przymusem z chat nie „wybierał" i siłą w szeregi nie
pędził. Z każdych dwudziestu łanów dóbr królewskich mógł być przyjęty jeden
wieśniak. Wpisany w rejestr roty musiał stawać co kwartał na ćwiczenia i być
gotów na każde wezwanie dowódcy. Powołany do służby czynnej brał żołd, a
na co dzień i na zawsze zwolniony był od obowiązków pańszczyźnianych oraz
danin. Aby zaś - pisał król w „uniwersale około pieszych" - „przez to defekt
jaki w pożytkach naszych i Rzeczypospolitej nie był, tedy za tego jednego
drudzy dziewiętnaście podatki zastępować i odprawować będą powinni".
  Piechota wybraniecką od razu nabrała charakteru wojska nowoczesnego.
Nie używała wcale zbroi ochronnych, była lekka, zwinna, zdolna również do
służby saperskiej. Odznaczała się siłą ogniową, bo każdy żołnierz oprócz szabli
82

i siekierki musiał mieć rusznicę lub muszkiet. Nosiła mundury, których krój i
barwę określał dla swej roty lokalny dowódca. W XVI stuleciu wybrańcy
używali czapek o podwiniętych brzegach, w wieku XVII pojawiły się kape-
lusze. Szeroka i długa, całe ciało okrywająca opończa stanowiła niezmienny
szczegół stroju.
  Używana do poważnych, zadań i ciężkich służb obozowych piechota owa
zaraz uzyskała sławę dobrego wojska. Wspomniany uniwersał królewski
zawiera zwrot wyjas'niający przyczynę zjawiska. Wyznaczony na dowódcę roty
szlachcic winien był osobiście „obrać i postanowić" człowieka, „który by się
nam do tego oświadczył dobrowolnie, śmielszego i dostateczniejszego od
innych". Z każdych dwudziestu łanów szedł do wojska jeden ochotnik, ale to
wcale nie oznacza, że zgłaszał się tylko jeden. W piechocie wybranieckiej
służył dobór broni.
  Ziemiańska szlachta nie lubiła wojować. Więcej miała do stracenia w polu
niż do zyskania. Każda kampania otwierała przed licznymi z gminu nadzieję i
rzeczywistą drogę awansu. Mógł król obdarzyć za męstwo, zalecić sejmowi do
uszlachcenia. Mógł także uśmiechnąć się los, zesłać łup obfity. Rzeczpospolita
była rozległa, granice stanów płynne, dowodów osobistych jeszcze nie wyna-
leziono. Nawet w chorągwiach jazdy, które dzięki legendzie żyją w naszej
wyobraźni jako czysto szlacheckie, znaczny odsetek „towarzystwa" stanowili
plebejusze. Niektórzy spośród nich dochodzili do szarż oficerskich, zatykali za
pasy buzdygany. Setki pewnie wzbogaconych na wojnach, przetartych w
świecie żołnierzy nie powracało już do pługa czy łokcia, skutecznie wspinało
się wyżej. Rozmaite bodźce podniecały w szeregowym wojowniku odwagę, a w
cywilnym prostaku przedsiębiorczość.
  Zawistny szperacz oskarżyć miał w początkach XVII wieku niejakiego
Walentego Duracza o bezprawne pieczętowanie się herbem Odrowąż. Podej-
rzenie było bezpodstawne, bo Duracza nobilitował całkiem legalnie sejm w
roku 1578. Samozwariczy prokurator to tylko słusznie powiedział, że imć
Walenty, właściciel kuźnic w Iłżeckiem, „królowi Stefanowi kowal kule do
Moskwy [...] do tego motyki i rydle", na tym się wzbogacił, nabył wieś Sadek
pod Szydłowcem i został panem. A zanim się zabrał do pocisków artyleryj-
skich, dostawiał żelaza na słynny most pod Warszawą. Nie tylko wojna, lecz
każde poważniejsze przedsięwzięcie państwowe dostarczało szans ludziom z
nizin społecznych. Pojmowała to dobrze szlachta, która w czasach później-
szych uprawiać zaczęła istny kult bezwładu i bierności. Rząd Stefana I roz-
ruszał państwo tak, jak od dni Kazimierza Wielkiego u nas nie bywało.
Pociski kowane przez Walentego Duracza oraz przez innych kuźników
83

upamiętniły się nie tylko w donosie szlacheckim. Wzmiankowały o nich rów-
nież dokumenty wagi najwyższej. Obaj wrodzy sobie nawzajem władcy mieli
dos'ć czasu na korespondencję, zawierającą rozmaite oskarżenia. Wśród wyto-
czonych przez Groźnego skarg jedna była mniej więcej tej treści: ty monarchą
chrześcijańskim być się mienisz, a wymysłem piekielnym dusze ludzkie
gubisz?
  Chodziło o tak zwane kule ogniste, wzniecające pożary i siejące grozę. Król
Stefan uważany jest nawet za ich wynalazcę, ale niesłusznie chyba, skoro sam
złośliwie odpisał carowi, że nie zna widać techniki współczesnej, jeśli gorszy
się używaniem granatów artyleryjskich, dobrze już rozpowszechnionych w
krajach cywilizowanych.
  Tradycja rosyjska nie uznaje piechoty za „królową broni". „Carica polej"
to dla niej artyleria. Zdaje się, że szacunek dla sztuki puszkarskiej wzrósł w
Moskwie od czasu wojen ze Stefanem I.
  Węgier lubił być złośliwy, a ściśle rzeczowy. Kiedy mu Iwan ofiarował w
liście godność braterską, odrzekł, że rezygnuje z tytułu, byle car Inflanty
zwrócił. Do jednej z epistoł dołączył książki niemieckie, obszernie opisujące
okrucieństwa Groźnego.
  Nie zabrakło srogości i w tych wojnach. Zbliżające się do Połocka straże
przednie ujrzały płynące z biegiem Dźwiny kłody, do których przywiązane
były trupy pomordowanych jeńców.
  To król rozstrzygnął, że pierwsze uderzenie pójdzie na Połock, uważany za
twierdzę bardzo potężną. Wojsko przeprawiło się przez Dźwinę po moście
pontonowym, który zmontowano w trzy godziny. Dalsza droga w górę rzeki
była nadzwyczajnie trudna. Iwan w oryginalny sposób zabezpieczył zdobyte
przed szesnastu laty pogranicze. Cały uprawny ongi kraj pokrywał teraz las,
gęsty młodniak - jedna z najgorszych przeszkód, jaką napotkać może obcią-
żona taborami i konna w znacznej części armia. Wysłana przodem piechota
węgierska mozolnie torowała szlak siekierami.
  Lato 1579 roku było wyjątkowo dżdżyste, chłody jesienne nastały wcześnie.
Ogień nie chwytał się drewnianych obwarowań dwu zamków polockich, liczna
załoga broniła się z uporczywym męstwem. Dzielnie pomagali jej mieszkańcy
miasta. Dawną jego ludność Iwan przeważnie wysiedlił, przysyłając na jej
miejsce osadników spod Moskwy albo z niej samej. Nie zawiódł się na
nich.
  W okolicznych fortecach czyhały drużyny moskiewskie, bo król nie pozwa-
lał rozpraszać sił i tylko kilka mizernych grodków zdobyto i spalono mimo-
chodem. Dostawy żywności ledwie czasem pod Połock docierały. Stale za-
84

grożone drogi rozmiękły w dodatku od ciągłych ulew. Oblegający cierpieli
niedostatek, głód nawet. Najbardziej dawało się to we znaki Niemcom, nie
nawykłym do wojowania w takich warunkach. Najlepiej znosiła trudy piechota
węgierska oraz polska. Madziarzy wykazywali aż za wiele hartu i woli wytrwa-
nia. Wymordowali dziesięcioosobową delegację załogi przybywającą dla ukła-
dów. Woleli zwycięski szturm od kapitulacji, która pozbawiłaby ich prawa do
łupów.
  29 sierpnia zajęły się nareszcie s'ciany Połocka. Kronikarze twierdzą, że
podpalił je czeladnik kotlarski ze Lwowa, niejaki Wąs. Herb szlachecki i
nazwisko Połotyński były mu nagrodą za odwagę.
  Twierdza skapitulowała na bardzo ludzkich warunach. Wojsku i mieszkań-
com pozostawiono prawo wyboru. Kto chciał, ten mógł odejść do Iwana,
pozostałych król przyjmował do siebie. Zdecydowana większość poszła na
wschód. Wbrew ich stoickiemu przekonaniu Groźny tym razem odstąpił od
swych zwyczajów. Nikogo nie skazał na s'mierć ani na tortury. Ocenił, że
zrobili wszystko, co leżało w ich mocy, bronili się do ostatka.
  Tu - pod Połockiem - los okazał łaskę niezastąpionemu człowiekowi i
kulturze powszechnej. Radziwiłł Sierotka uznał był poprzednio, że nie pora
mężowi „powołania rycerskiego" spełniać ślubowanie i wyjeżdżać do Ziemi
Świętej wtedy, gdy współobywatele idą się bić. Ruszył więc na wojnę, stawał
dzielnie i w głowę z półhaku „obrażony" został. Wyzdrowiał i „świeżym tym
dobrodziejstwem Pańskim barzo pobudzony" puścił się w wymarzoną a
pisarsko owocną podróż.
  Kiedy załoga opuszczała po kapitulacji Połock, specjalnie wyznaczone
straże pilnowały jej bezpieczeństwa. Król osobiście dopadł i grzmotnął buz-
dyganem żołnierza, który chyłkiem jął obdzierać pokonanych. Całkiem inne
nastroje dominowały przy wzięciu Sokoła.
  Poszedł go zdobywać Mikołaj Mielecki na czele Polaków i Niemców. Żoł-
nierze nieśli w sercach wspomnienie o tym, co wykryto w Polocku po jego
zajęciu. W głębi twierdzy znaleziono mianowicie trupy okrutnie pomordowa-
nych jeńców. Ciała uwarzone we wrzątku, inne pookrywane jakby skorupą z
ran.
  Za pierwszą kolumną Niemców, która wtargnęła w wały Sokoła, obrońcy
zapuścili bronę bramną i wycięli napastników w pień. Wrota Pv'k*y pod
naporem reszty szturmujących i zaczęła się niemiłosierna rzeź. Posiwiały w
bojach pułkownik Ernest Wejher orzekł, że takich gór trupów nigdiiie aie Jane
mu było oglądać. Szczególnie srożyli się Niemcy, mszcząc zadręczonych w
Połocku swoich, ale i Polacy nie pozostawali zbytnio w tyle. Uchodząca z
85

twierdzy kawaleria moskiewska miała więcej szczęścia. Trafiła na oddziały
księcia Janusza Zbaraskiego, który oszczędził jeńców.
  Turowle oddała załoga Kozakom bez boju. Kampania 1579 roku przyniosła
Rzeczypospolitej osiem twierdz, przywróciła jej ziemię połocką, utraconą za
Zygmunta Augusta. Wielkie Księstwo Litewskie znowu objęło w posiadanie
cały średni-bieg Dźwiny, ogromnie wzmogło się jego bezpieczeństwo, no i
możliwości handlowe. Król Stefan nie omieszkał przejechać się statkiem po
rzece, napaść oczu pięknem jej brzegów.
  Zaraz po zakończeniu kampanii w polu przyszło mu - wraz z Zamoyskim -
rozpoczynać następną... w sejmie. Straty - z wyjątkiem Inflant - były wszak
odzyskane, a czwarty paragraf artykułów henrycjariskich brzmiał wyraźnie:
,,za granice koronne obojga narodu rycerstwa koronnego wojennym obycza-
jem wywodzić żadnym sposobem [...] My i potomkowie nasi, królowie polscy,
nie mamy i słowem naszym królewskim przyrzekamy".
  Podczas stoczonej właśnie wojny Iwan jakby się zastosował do jagiellońskiej
tradycji obrony biernej wewnątrz własnych granic. Stefan atakował i wygrał.
Szlachta Rzeczypospolitej nawykła do dawnego principium staczania na
wschodzie wojen wyłącznie w obronie stanu posiadania Litwy. Wypraw zdo-
bywczych nie było od dni Witolda.
  Jan Zamoyski znał te nastroje, jak również niechęć swych współbraci do
płacenia podatków na wojsko. Z wielu prowincji składa się państwo nasze -
wywodził w sejmie - lecz wszystkie co do jednej cieszą się równymi prawami,
żadna nie ponosi dodatkowych ciężarów. Warto więc postarać się o zdobycie
ziem, które można będzie obarczyć nimi, aby ulżyć metropolii.
  Programu kolonialnego nigdy, co prawda nie urzeczywistniono, ale propa-
ganda kanclerska zasługuje na uwagę, gdyż obrazuje zjawisko zasadnicze -
równorzędność części składowych Rzeczypospolitej. Kogo się chce zachęcić
do rozsupłania mieszka, tego trzeba przekonywać argumentami wziętymi z
ziemi, a nie z powietrza. Zwłaszcza jeśli ów ktoś sam wyłącznie własną kiesą
dysponuje.
  Ociągając się i stękając sejm uchwalił jednak wysokie podatki, takie same jak
poprzednio, i w lipcu 1580 roku jeszcze silniejsze, trzydziestokilkutysięczne
wojsko skoncentrowało się daleko na wschodzie - aż w Czaśnikach nad Ułą.
Znowu można stąd było uderzać na dwie albo trzy strony. Stefan I postępował
konsekwentnie, obrał taki kierunek, który prowadził do odcięcia Inflant od
ziem moskiewskich. Poszedł na Wielkie Łuki. Litwa nigdy nimi nie władała,
historyczna granica Wielkiego Księstwa została przekroczona.
W tej kampanii przyszło po raz pierwszy wystąpić piechocie wybranieckiej
86

oraz Janowi Zamoyskiemu - w roli samodzielnego dowódcy. W obu wypad-
kach egzamin wypadł bardzo pomyślnie. Król kazał kanclerzowi zdobyć Wie-
liż, stracony przez Litwę za Aleksandra Jagiellończyka, a flankujący od
wschodu pochód sił głównych. Trzeba' tam było is'ć stronami, którymi od
czasów Witolda nie ciągnęło żadne wojsko, torować drogę już nie przez
młodniak, lecz przez stary bór, bagna i zasieki.
  Wodzowie moskiewscy nie zmarnowali zeszłorocznych dos'wiadczeń. Zapa-
miętali sobie, że wystarczyło trzech „kuł ognistych", aby palisady Sokoła
stanęły w ogniu. Ściany Wieliża czekały na szturm okryte darnią. Warstwa była
jednak niedostatecznie gruba, pociski przebijały ją i działały jeszcze skutecz-
niej, gdyż zamiast druzgotać drewno osiadały na samej jego powierzchni.
Działa Mikołaja Urowieckiego wznieciły pożar i po dwudniowym oblężeniu
załoga poddała się, odchodząc z twierdzy swobodnie, lecz bez broni. W tydzień
później Mikołaj Radziwiłł wziął Us'wiat. Osiągnął to bez walki. Wystarczył sam
widok przygotowań do szturmu.
  Wojsko Stefana I wzbudzało w przeciwniku coraz to większy respekt, ale
sukcesy bojowe nie rozpalały w duszach obywateli Rzeczypospolitej zbytnich
zapędów zaborczych. Pod Wielkimi Łukami król bezowocnie pertraktował z
posłami Groźnego i zmagał się z opozycją wielu senatorów litewskich, którzy
radzili zaniechać oblężenia i zawrócić. Nie chcieli brać na Wielkie Księstwo
dodatkowego ciężaru. Przewidywali, że jes'li się nawet zdobędzie twierdzę,
Moskwa nigdy nie przeboleje straty, będzie dążyć do jej odzyskania i zarzewie
wojny nie wygas'nie. Przytoczony przed chwilą paragraf artykułów henrycjari-
skich trafnie odzwierciedlał nastroje ogółu.
  Przemogło zdanie króla i Zamoyskiego, oblężenia nie przerwano. Trwało
zaledwie dziesięć dni.
  Warstwa darni, okrywająca drewniane fortyfikacje Wielkich Łuków, gruba
była na kilka metrów. Artyleria okazała się bezsilna, przyszło działać sposobem
skutecznym, lecz wymagającym wielkiej odwagi. Zaopatrzony w materiał
palny ochotnik biegi pędem pod wały i kryty ogniem przez strzelców oraz
puszkarzy zaczynał wdrażać się rydlem i motyką w darniową pokrywę. Pie-
chota wybraniecka dostarczyła wielu amatorów takiej roboty, uszlachconych
potem przez sejm.
  4 wrzes'nia zajęły się fortyfikacje, nazajutrz król już brał zamek, ale go nie
dostał. Za oddziałem Węgrów, wysłanych przodem do gaszenia pożaru, runął
tłum hałastry obozowej, zazdrosnej o łupy. Powstał chaos, zaczął się rabunek i
rzeź załogi. „Kapitani, rotmistrze i sam pan hetman bronili, ale żadnym
obyczajem obronić nie mogli." Nikt już nie tamował płomieni, które dotarły do
87

prochowni. Cala twierdza wraz z ogromnymi zapasami materiałów wojennych
wyleciała w powietrze. Straciło życie paruset Polaków i Węgrów.
  Stefan popadł w rozpacz, lecz na tym nie poprzestał. Zapędził wojsko do
roboty i w krótkim czasie odbudował fortecę. Dokonane przez dwóch Miko-
łajów - Drohostajskiego i Radziwiłła - zajęcie Newla oraz Ozieryszcz zabez-
pieczyło jej zaplecze i komunikację z Połockiem.
  Zakończył kampanię ten, kto ją rozpoczął - Jan Zamoyski. Otrzymał zadanie
zdobycia Zawolocza, warowni bardzo silnej i niemal niedostępnej, bo leżącej
na wyspie jeziora Podsosz. Zamek „jako kaczka na wodzie siedzi, a przystępu z
żadnej strony nie ma" - zapisał kronikarz.
  W październikowym chłodzie musieli żołnierze kanclerza występować w
obcej im roli marynarzy, walczyć na łodziach. Kiedy udało się nareszcie
zakotwiczyć most, z twierdzy wypadło silne przeciwuderzenie. Za wielu
Polaków skoczyło na pomoc szturmującym Węgrom, drewniany pomost pękł
po samym środku, dwustu kilkudziesięciu ludzi zginęło. Większos'ć rady
wojennej odrzuciła projekt wycofania się. Wkrótce stanęły dwa nowe mosty,
aby uniknąć współzawodnictwa i tłoku - po jednym dla każdej z oblegających
Zawołocze nacji. Nie poszły one jednak do natarcia, bo załoga poddała się,
widząc rozmiary przygotowań. Zamoyski pus'cił ją wolno. Zatrzymał jedynie
dowódców, którzy odmawiali kapitulacji, ale wyprawił im ucztę.
  Zwycięski król powrócił do Warszawy w późnej porze roku, podjechał
saniami pod katedrę Św, Jana, gdzie go uroczyście witano. Owacje swoją, a
zmagania z łaknącym pokoju sejmem swoją drogą.
  Po długich deliberacjach, po świetnych przemowach Zamoyskiego i samego
króla (,,Póty ten nieprzyjaciel pokój dzierży, póki mu potrzeba" - prawił
pierwszy; „Czas bieży, trzysta mil przed nami, a my tu jeszcze nad kosztami
wojny deliberujemy!" -gorączkował się drugi) uchwalono nareszcie podatek,
ale nie taki, jakiego Stefan chciał. Na dwa lata tylko zamiast trzech. Zastrze-
żono w dodatku ustami marszałka izby, że ma to być danina ostatnia. Zdaniem
posłów należało wojnę rychło i już ostatecznie zakończyć.
  Wielu spodziewało się, że w ogóle do niej nie dojdzie. Rozchodziły się wieści
o pojednawczym stanowisku Iwana, jego poselstwo, które wraz ze Stefanem
przybyło do Warszawy, zachowywało się układnie, czyniło pewne ustępstwa.
Nie chciało jednak spełnić zasadniczego warunku - oddać całych Inflant. Na
wiosnę 1581 roku stanął w Polsce przedstawiciel papieża Grzegorza XIII,
jezuita Antoni Possevino. Zmierzał do Moskwy rozmawiać o pojednaniu Koś-
ciołów oraz o lidze przeciwko Turkom. Misja jego była rezultatem zabiegów
Groźnego, który aż do Rzymu sięgnął przez bojarzyna Szczewrygina.
88

  W czasach późniejszych Possevino zaczął w naszej opinii oraz literaturze
uchodzić za czarną postać, która pozbawiła Rzeczpospolitą owoców jej zwy-
cięstw. Widniejąca na znanym obrazie Matejki figurka jezuity sprawia wra-
żenie posępne. A w roku 1581 wielu obywateli powitało ojca Antoniego
radośnie, jako pożądanego pośrednika, zwiastuna pokoju. Zwłaszcza Litwa
darzyła go sympatią.
  Uchwalone podatki wpływały wolno, w oznaczonym terminie gotowe do
wymarszu były tylko najemne roty węgierskie. Jeszcze w początkach czerwca
wcale nie było pewne, czy wojna się zacznie.
  Rozstrzygnęła o tym nagła zmiana stanowiska cara. Nowi posłowie, którzy
przywieźli do Wilna „hramotę" tak wielką „jak sztuka koloiiskiego płótna",
przemawiali twardo, a nawet obelżywie: zwali swego pana władcą „z woli
Boga, a nie z buntowniczej chęci ludzkiej". Co gorzej, wycofywali się z
dawniejszych obietnic ustępstw. W końcu czerwca znaczne siły moskiewskie,
zrywając zawieszenie broni, przekroczyły Dniepr, doszły do Mohilowa.
Odparto je, ale działania wojenne rozpoczęły się.
  „O Jezu! toć wielkiego cos', niby drugi Paryż!" - wykrzyknął sekretarz
królewski, ksiądz Jan Piotrowski, na widok Pskowa. „Miasto bardzo wielkie —
informował potomnych - w Polsce takiego nie mamy, murem otoczone
wszystko, cerkwie jako las gęste a s'wietne stoją, wszystkie murowane, domów
za murem nie widać..."
  Król przyszedł pod Psków z wojskiem, jakiego nigdy dotychczas Rzecz-
pospolita nie wystawiła. Samych żołnierzy miał około czterdziestu tysięcy, nie
licząc służby obozowej. Siły załogi, dowodzonej przez Iwana i Wasyla książąt
Szujskich, oraz uzbrojonych mieszczan były podobno większe. Stefan prze-
grodził rzekę Wieliką zaporą ze spajanych łańcuchami kłód, odcinając w ten
sposób Psków od połączenia z jeziorem Pejpus, otoczył miasto - na ile się dało
- i rozpoczął oblężenie.
  Podwójny albo i poczwórny mur obronny okazał się zasłoną dość wątłą.
Pociski działowe kruszyły go szybko. Przeszkodę prawdziwą stanowiły
dopiero fortyfikacje dodatkowe, drewniano-ziemne, wzniesione przez Szuj-
skich wewnątrz obrębu fortecy. Pierwszy, spontaniczny raczej szturm oblę-
reni odparli, aczkolwiek początkowo udało się atakującym zdobyć dwie baszty
i wywiesić na nich sztandary. Kto żył w mies'cie, rzucił się do wyłomów,
arcybiskup kazał powynosić z cerkwi największe s'więtos'ci i osobis'cie zagrze-
wał walczących.
   Było to 8 września 1581 roku. Pogoda sprzyjała tylko do schyłku miesiąca,
po czym przyszła odmiana gwałtowna. W trzeciej dekadzie października lód na
89

dobre pokrył wody. Oblegający zaczęli doświadczać tych samych mniej więcej
rozkoszy, jakie później - w roku 1812 - miały się stać udziałem armii fran-
cuskiej. Bywalcy wzdychali nawet do Moskwy, opowiadając mniej rzeczy
świadomym towarzyszom, że klimat tam łagodniejszy niż pod Pskowem.
Żywności brakowało. Wyprawy po nią stawały się śmiertelnie niebezpieczne,
bo luźne i szybkie oddziały nieprzyjacielskie czuwały w okolicy.
  22 października nadciągnęły od wschodu tryumfalnie witane chorągwie
jazdy pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła Pioruna i Filona Kmity-Czar-
nobylskiego. Wyszedłszy w sierpniu znad Dniepru dokonały one słynnego
rajdu, dotarły do źródeł Wołgi, odniosły liczne sukcesy i przez Cholm oraz
Starą Russę zawróciły pod Psków. Działania ich osłoniły do pewnego stopnia
korpus oblężniczy i o mały włos nie zaważyły na przebiegu wojny, a może i
dziejów.
  Zagon znalazł się pewnej nocy w pobliżu Starycy nad Wołgą, gdzie prze-
bywał sam Iwan Groźny wraz z Possevinem, mając przy sobie zaledwie kil-
kuset ludzi. Car widział przez okna dworu szerokie luny pożarów. Od niewoli
albo i od śmierci ocaliło go poświęcenie sługi, niejakiego Daniela Mursy, który
udając zbiega przeniknął do Litwinów i naopowiadał im nadzwyczajnych
rzeczy o sile obsady Starycy. Radziwiłł z Kmitą wyminęli ją, ruszyli na
północ.
  Wprost ze Starycy pojechał Possevino pod Psków'pośredniczyć w układach.
Kto wie, czy psychologiczne efekty ponurej nocy nie przyśpieszyły decyzji. W
obozie wojsk Rzeczypospolitej na ogół radośnie przywitano jezuitę. Zamoyski
wściekał się na niewczesne manifestagje pokojowe, o których załoga Pskowa
dowiadywała się rychło - przemęczona, zziębnięta, głodna i w ogóle niechętna
wojnie szlachta gadała swoje. Przejęto w tym czasie list Szujskiego do cara, a
tortury wydobyły z posłańca dodatkowe zeznania. W Pskowie panował głód,
brakowało opału, pospólstwo zaczynało się burzyć. Kanclerz wyrachował, że
twierdza utrzyma się najwyżej do przedwiośnia.
  30 listopada wyjechało z obozu poselstwo, mające pertraktować o pokój z
pełnomocnikami cara. Goniec moskiewski przybył po listy żelazne dla nich
akurat wtedy, kiedy zamierzano rozluźnić już pierścień oblężenia, by znaleźć
dogodniejsze kwatery. Zaniechano więc zamiaru, wojsko zostało pod Psko-
wem, lecz w liczbie bardzo uszczuplonej. Pierwszego grudnia król odjechał do
kraju, wraz z nim opuścili obóz hetmani litewscy, większość ochotników oraz
nie mogący już dłużej wytrzymać Niemcy. Przy Zamoyskim zostało siedem
tysięcy jazdy, piechota, zaciężni i sześciuset zaledwie Litwinów.
Rokowania miały się odbywać we wsi Jam Zapolski, czyli na terenie oku-
90

powanym przez wojska królewskie. To z tej przyczyny potrzebne były glejty
Jla posłów cara.
  Legację Rzeczypospolitej składali: Janusz Zbaraski, Albrycht Radziwiłł i
Michał Haraburda. Rusin i dwóch Litwinów według terminologii ówczesnej.
A według dzisiejszej - Ukrainiec, Litwin oraz Białorusin.
  Nie po to się o tym pisze, by podkreślać jakąś fikcyjną krzywdę czy
poświęcenie Polski. Ważne jest jedno tylko - prawdziwy obraz naszej historii,
którą się nieraz odmalowywało i nadal odmalowuje aż nazbyt unowocześnio-
nymi farbami, rozprawiając o „polskiej ekspansji", „polskiej zaborczości",
prawie o „polskim kolonializmie". Rola Korony w wielonarodowej Rzeczy-
pospolitej w niczym nie przypominała francuskich poczynań w Algierii lub
brytyjskich w Indiach.
  Uczestniczył jednak w poselstwie pewien rdzenny Lach-Mazowszanin,
Krzysztof Warszewicki, wybitny publicysta polityczny, ten sam, co na Zacho-
dzie tłumaczył włoskie dzieła na łacinę. Kazano mu pilnować interesów... króla
Szwecji. I on bowiem, jeśli by się dało, miał być objęty układem ogólnym.
Wśród takich służb i okoliczności utrwalało się przytoczone już przekonanie
Warszewickiego, że jesteśmy wszyscy obywatelami świata i obowiązkiem
naszym jest nawzajem sobie pomagać.
  Rokowania toczyły się ciężej niż po grudzie, a pod Pskowem wojsko przy-
mierało głodem i w ścisłym tego słowa znaczeniu zamarzało. Co rano trzeba
było saniami zwozić skostniałych wartowników albo ich trupy. Wycieczki z
twierdzy nie ustawały, a jedna z nich omal nie przyniosła oblegającym klęski.
Ocaliła położenie przezorność Zamoyskiego, który wiedział, że osłabłe na
chłodzie ubezpieczenia nie odeprą atakujących, trzymał więc zawsze pod
bronią odwód konny.
  Armia trwała dzięki sile woli swego dowódcy. Pewien Włoch nazwać go miał
wkrótce przeklętym i diabelskim kanclerzem, którego upór rośnie w prze-
ciwnościach z dnia na dzień. Doszło nawet wtedy pod Pskowem dp stracenia na
szubienicy oficera-szlachcica. Pręgierz i kajdany zaliczały się do normalnych
kar dyscyplinarnych.
  Rozstrzygająco dopomógł Zamoyskiemu Janusz Zbaraski w Jamie Zapol-
skim. Wiedząc, że albo pokój, albo katastrofa, zagroził natychmiastowym
zerwaniem rokowań. Obrał właściwą metodę, bo Moskwa też miała nóż na
gardle. Przyszły mu w sukurs rozstrojone nareszcie nerwy Possevina, który
porzucił jezuicką układność i zaczął lżyć.
Zawarty 15 stycznia 1582 roku dziesięcioletni rozejm oddawał Rzeczypos-
91

politej ziemię połocką, Wieliż, Ozieryszcze, Uświat i całe Inflanty. Wielkie
Łuki oraz inne zdobyte obszary wracały do cara.
  6 lutego Zamoyski ruszył spod Pskowa. Wymizerowane wojsko wzięło się w
karby i odchodziło sprawnie, „pięknie, w licznej komitywie, z godnbs'cią, że
nieprzyjaciel miał na co patrzeć". Ciągnęło do Inflant, zajmować bez boju
zamki tamtejsze, z których na mocy układu ustąpić musiały załogi moskie-
wskie. 13 marca król Stefan spotkał w Rydze swoich żołnierzy.
  Nie mógł wynagrodzić Zamoyskiego żadną godnością, bo poprzednio dał
mu już najwyższe. Idąc pod Psków mianował kanclerza hetmanem wielkim
koronnym, pomijając zasłużonego pod Tczewem Jana Zborowskiego. Doko-
nany trochę na kredyt wybór był dobry, Zamoyski miał i talent, i charakter
urodzonego wodza. Popełnił jednak Stefan przy tej nominacji straszny, abso-
lutnie niewybaczalny błąd w technice rządzenia. Oddał swemu ulubieńcowi
buławę na zawsze i ustanowił dożywotnos'ć urzędów hetmańskich. Dostojnik,
którego nie można zdegradować, zostaje czynnikiem wyjętym spod kontroli,
przed nikim nieodpowiedzialnym, a więc stojącym ponad prawem. Samo
istnienie sił w ten sposób uprzywilejowanych prędzej czy później musi dopro-
wadzić do nieszczęścia. W danym wypadku katastrofalna łaska spłynęła na
dowódców wojsk. Tym samym armia stała - czyli prawdziwa — zaczęła się
wymykać z ręki rządu. Monarsze pozostawał do dyspozycji dziwoląg - po-
spolite ruszenie, którego nie wolno było zwoływać bez zgody sejmu ani dzielić
na korpusy. Godność hetmańska nie dawała miejsca w senacie, ale sięgać po nią
mogli przede wszystkim członkowie wielkich rodów.
  Polityka personalna Stefana I była konsekwentna. Król zasłużenie foryto-
wał Zamoyskiego i wszystkich, którzy trzymali z kanclerzem. Stwarzając
dożywotność hetmaństwa przekroczył granice tego, co dopuszczalne. Ze
względów personalnych wykoleił instytucję państwową. „To gorzej niż zbrod-
nia, to błąd."
  Sabotowanie dobrej woli sejmu, pragnącego reform, puszczenie na los
szczęścia porządku elekcji, oddanie w pacht magnacki władzy nad wojskiem...
tego rodzaju nadzwyczajności w sztuce rządzenia, a nie mityczne cechy cha-
rakteru narodowego wpychały Rzeczpospolitą w anarchię. Elementów anar-
chizujących było pełno w ówczesnej Europie, jak długa i szeroka. Nie wszędzie
jednak powstały warunki ich rozkwitu.
  Zło nie tak zaraz dało o sobie znać, musiało długo kiełkować w glebie,
rzekomo z natury skażonej. Nie zawiódł kraju Zamoyski ani spadkobiercy jego
buławy - Stanisław Żółkiewski i Stanisław Koniecpolski. Dopiero niektórzy
92

dalsi następcy okazali się ludźmi już innego pokroju. Ukształtowały ich zresztą
okoliczności gruntownie zmienione na niekorzys'ć.
  Ustanowiony w Worońcu na ziemi moskiewskiej przywilej hetmański udało
się częściowo ograniczyć aż w roku 1776... po pierwszym rozbiorze.
  Sam początek wojny stworzył sposobność uregulowania jednego z najbar-
dziej palących zagadnień państwowych. Chcąc skłonić sejm do uchwalenia
podatków zgodził się Stefan w roku 1578 na odstąpienie szlachcie monarszych
uprawnień sądowniczych w sprawach cywilnych. Czas był po temu zresztą
najwyższy, bo tysiące procesów zalegało, rozpatrzenie ich wszystkich prze-
kraczało możliwości pomazańców. „Mafoi- zdążył się poskarżyć Henryk I -
ci Polacy każą mi sędziego prawoznawcy odgrywać rolę, a niedługo zechcą,
żebym rzecznika udawał."
  Już .podczas bezkrólewi głośno wołano o porządek w tej mierze, ustano-
wiono nawet sądy wojewódzkie, wyrokujące w sposób ostateczny. Teraz
rozwiązano problemat w porozumieniu z królem, na zasadzie rozsądnego
kompromisu. Sąd sejmowy, czyli monarszy, zatrzymał dla siebie wszystkie
sprawy miejskie, kryminalne szlacheckie, rozstrzygał w kwestiach zdrady
stanu, decydował, gdy spór dotyczył dóbr i dochodów państwa. W innych
procesach ostateczną instancją apelacyjną stały się trybunały. Orzeczenia ich
nie podlegały zaskarżeniu.
  Zasiadały owe sądy co roku najpierw w Piotrkowie, gdzie rozpatrywano
zatargi wielkopolskie, a potem otwierały podwoje w Lublinie, parając się
troskami Małopolan. W trzy lata po przeprowadzeniu reformy w Koronie
przyjęła ją dla siebie Litwa. Do rangi stojic trybunalskich awansowały tam
Wilno i Mińsk. Upłynęło jeszcze kilka lat i nowym normom sądowniczym
podporządkowały się Prusy Królewskie. Autonomia poszczególnych członów
Rzeczypospolitej istniała, jak widzimy, nie tylko na papierze. Początkowo
osobny trybunał z siedzibą w Łucku otrzymały województwa ruskie, to
postanowienie nie przyjęło się jednak. Obywatele tamtejsi jeździli się proce-
sować do Lublina.
  Trybunały od początku miały jedną słabą stronę (do której z czasem przy-
łączyły się inne). Były sądami obywatelskimi, a nie zawodowymi. Co roku na
specjalnych sejmikach deputackich obierała szlachta jurorów. Wolno było
otrzymać tę godność ponownie, nie wcześniej jednak niż w cztery lata po
wygaśnięciu poprzedniego mandatu. Wskutek takiego stanu rzeczy zasiadali w
trybunałach amatorzy-dyletanci. Panowie bracia stali się ofiarami mitu. Uwie-
rzyli w wyższość sędziego obieralnego nad fachowcem-prawnikiem. Nie oni
pierwsi w dziejach, a co gorsza i nie ostatni.
93

  Po sądach tych pozostawał jeden tylko powszechnie znany ślad: przymiotnik
„Trybunalski" na zawsze przyrosły do nazwy Piotrkowa. Zgadza się to ze
stałym obyczajem historii, która nieliczne tylko sprawy i rzeczy obdarza
nies'miertelnos'cią. W marcu 1579 roku, przybywszy do Wilna na kilka mie-
sięcy przed rozpoczęciem działań wojennych, dokonał król dzieła z kategorii
nieprzemijających. Nowym dokumentem potwierdził wcześniejsze nieco po-
stanowienie o podniesieniu miejscowego kolegium jezuickiego do stopnia
Akademii. Stał się założycielem najstarszego w Europie wschodniej uniwer-
sytetu.
  Nowa uczelnia posiadała trzy wydziały - teologii, filozofii i sztuk wyzwo-
lonych - bo prawem i medycyną kierujący nią zakon mniej się interesował. Od
początku przysługiwała jej jednak moc nadawania stopni akademickich i cha-
rakterystyczny dla ówczesnych uniwersytetów zakres przywilejów. Przeszła
dziwne losów koleje - zacząwszy od łaciny, zmieniła język wykładowy na
polski, potem - już w niedawnych czasach - na litewski. Najbujniej rozkwitała
po rozbiorach Rzeczypospolitej, prowadzona przez Wielkopolan, braci Śnia-
deckich. Wsławili ją świetni profesorowie i jeszcze od nich więksi uczniowie-
-poeci. Zamknięta po powstaniu listopadowym, aż po rok 1919, żyła tylko w
tradycji i we własnych zdobyczach, wobec których reskrypty wszelkich władz
były bezsilne.
  Wiek uniwersytetu wileńskiego, jego dokonania i samo trwanie należą do
następstw unii polsko-litewskiej, określają jej największe zasługi wobec kul-
tury i historii powszechnej.
  Do charakteru Akademii dobrze pasowała osoba pierwszego rektora. Został
nim Piotr Skarga. Wkrótce zacznie się w tej książce bez entuzjazmu mówić o
jego działalności politycznej. Wcale to nie umniejszy sławy znakomitego pisa-
rza i mówcy, człowieka wielkiego charakteru. Różna była po prostu wartość
rozmaitych poczynań tej samej osoby. Skarga Pawęski pochodził z Grójca pod
Warszawą. Jego rola na wschodzie Rzeczypospolitej była jednym więcej,.ale
zwyczajnym aktem wypełniania zobowiązań, przyjętych przez Polskę w roku
1386, w chwili zawierania unii początkowej.
  Pierworodna w kraju Akademia - krakowska - nie miała szczęścia za rządów
Stefana. Już podczas pierwszego bezkrólewia omal się nie wzbogaciła o nie
lada luminarza. Wyjeżdżający do Polski biskup Jan de Montluc chciał zabrać ze
sobą, czyli przenieść w bezpieczne miejsce, pewnego heretyka. Był nim słynny
w całej Europie filozof i gramatyk francuski Piotr Ramus, racjonalista ucho-
dzący dziś za poprzednika Kartezjusza. Uczony odmówił i w dwa tygodnie
później zginął podczas Nocy św. Bartłomieja. Na wyjezdnym do Polski zmarł,
94

w parę lat potem, wybitny humanista Franciszek Balduin, któremu Jan
Zamoyski już był zapewnił katedrę prawa w Krakowie.
  Nie spełniono żądania tego artykułu paktów elekcyjnych, który wołał o
podźwignięcie uniwersytetu. Król Stefan nosił się w tej mierze z rozmaitymi
planami, ale ostatecznie popłynął z prądem - zaczął popierać działalność
pedagogiczną zakonu jezuitów. Akademia Jagiellońska zyskała w nich me
przebierających w s'rodkach rywali.
  Już w tych czasach zaczyna się odmieniać odwieczna nasza tradycja wę-
drowania po wiedzę na Zachód. Same wyprawy nadal trwają, ale strzałka
busoli przesuwa się nieco ku północy. Dawniej wskazywała przede wszystkim
na Włochy, teraz celuje w te uniwersytety niemieckie, które opanowała
kontrreformacja. Za Stefana I i później pełno polskich i litewskich studentów
w Wiedniu, Gratzu, w bawarskim Ingolstadzie i Dillingen, we Fryburgu,
Wuertzburgu, Moguncji. Zachęceni przez swych mistrzów, ciągnęli tam
wychowankowie krajowych szkół jezuickich. Powracali z owych uczelni
ludźmi ukształtowanymi inaczej od tych swych poprzedników, co w Złotym
Wieku szukali mądrości u najznakomitszych wolnomyślicieli europejskicfa.
Zaczynał się nowy posiew, niedobre żniwo miało zebrać stulecie następne -
XVII.
  Kolegia jezuickie wyrastały w Rzeczypospolitej szybko. Jedno z nich
powstało w s'wieżo zdobytym Połocku. W samym początku oblężenia król
przyrzekł podobno Skardze fundację tej szkoły.
  Zdarzyło się raz, że starosta lwowski pogardliwie odrzucił pozew, którego
autorem był Izraelita. Na rozkaz monarchy musiał jednak stanąć przed sądem.
„Jako Żyd, tak i starosta są ludzie królewscy" - stwierdził Stefan. Majesta-
tyczne orzeczenie nie wyczerpywało jednak jego poglądów na kwestię upraw-
nień piastuna władzy najwyższej.
   Ja panuję nad ludem - powiedział przy innej okazji - a Bóg nad sumieniami. Trzy albowiem >ą
rzeczy, które Bóg zachował sobie: z niczego coś stworzyć, przyszłość przewidzieć, sumieniam
władać.
  Szorstki Madziar był więc w jednym tylko, lecz za to w najlepszym wzglę-
dzie podobny do wyrafinowanego Zygmunta Augusta, który też mawiał, że nie
panuje niczyjemu sercu.
  Zawiedli się zarówno ci, co na samym początku podejrzewali Węgra o
sprzyjanie herezji, jak i ci, którzy lękali się wpływu nań sfanatyzowanego
odłamu kleru. Stefan był zdecydowanym katolikiem, Kościołowi pomagał, jak
mógł i umiał, ale nigdy nie przekroczył granicy prawa, nakazującego toleran-
95

cję. I w tej więc także mierze pasował do Zamoyskiego. Kanclerz, innowierca
za młodu, odmieniwszy wyznanie nie popadł w nadgorliwość neofity. Głośno
oświadczał, że gotów jest oddać połowę „zdrowia" na rzecz jedności katoli-
ckiej i cale - przeciwko prześladowaniom. Ciężki błąd w tej mierze miał
popełnić dopiero na starość.
  Jagiellońska tradycja swobody myśli trzymała się, lecz dożywała swoich dni.
Już się zdarzały czynne wystąpienia przeciwko różnowiercom, profanowanie
świątyń i trumien. Król karał za to surowo, kardynał Jerzy Radziwiłł kazał w
Wilnie przed kościołem swego patrona palić publicznie kacerskie księgi. Od
tradycji własnego rodu coraz bardziej oddalała się Anna Jagiellonka, bigotka
niezrównana, monarchini polska chlubiąca się twierdzeniem, że u niej na
Mazowszu nie ma odszczepieństwa.
  Sprowadzając do swego Zamościa Żydów, zawarł z nimi Zamoyski zna-
mienną umowę. Wytyczył za murami kawał ziemi na cmentarz, przeznaczył dla
nich jedną ulicę i postanowił, że mieszczan wyznania mojżeszowego nie obo-
wiązuje żaden specjalny strój, a broń białą wolno im nosić tak samo, jak
wszystkim innym. Szable obciągały podówczas nie tylko szlacheckie pasy.
  Fundacja Zamościa wywołała niejaką sensację w Europie chrześcijańskiej, a
nawet w Turcji. Świadczy o tym napływ kupców i rzemieślników ze stron
rozmaitych - od Anglii oraz Portugalii poczynając, na imperium padyszacha
kończąc. U schyłku XVI wieku stary kontynent niezbyt już często oglądał
wyrastanie zupełnie nowych miast. Kanclerz obiecywał przybyszom liczne
korzyści oraz bezpieczeństwo. Dotrzymał słowa. Zbudowany na miejscu jego
rodzinnej wsi Skokówki Zamość od razu stał się nie tylko pięknym i ludnym
emporium, lecz także twierdzą, w pełni odpowiadającą ówczesnym wymaga-
niom techniki wojennej. W kilkadziesiąt lat później oparł się armii kozackiej, a
podczas inwazji szwedzkiej należał do tych nielicznych grodów Rzeczypospo-
litej, które nie zaznały okupacji. W tej mierze służyć może za niewesoły
symbol. Zamość i jego losy pokazują, jakiej roboty w kraju brakowało. Uczą,
czego nie wykonano... mając wszelkie możliwości.
  Niemcy mawiali o Janie Zamoyskim, że jest geldgierig. Nie mylili się na
pewno. W jego olbrzymich, Dniestru sięgających, a z łaski królewskiej prze-
ważnie otrzymywanych włościach chłop odrabiał pańszczyznę, ponosił ciężary
nieraz większe niż w dobrach innych panów. Kanclerz zabraniał wprawdzie
oficjalistom rujnować poddanych, ale nawet w Zamościu cechy i magistrat
musiały mu przysięgać na wierność, „jak na dobrych wasali przystało". Gos-
podarzem był zawołanym, lecz nie sam przecie siał, orał, kupczył i murował, a
kiedy szło o dochody, skrupułów miewał mało. Biograf jego, Artur Śliwiriski,
96

przytacza urywek skargi szlacheckiej, wyrazis'cie opiewającej kanclerskie
atetody przywabiania kolonistów:
    .majętności swe zbiegami i hultajami z dziwnymi i niesłychanymi wolnościami osadzał. Lubo
rt największy był niecnota, co by zabił ojca, matkę, brata rodzonego i pana, przytulenie i pieczę im
itwal, aby tylko wsie swoje ludem zages'cil...
  W domenie kanclerskiej panowały stosunki normalne, to znaczy odległe
zarówno od radykalnych ideałów braci polskich, jak i od naszych powszednich
pojęć obywatelskich. Można je potępiać lub usprawiedliwiać, ale nie to jest
ważne. Owe stosunki oznaczały konkretny dorobek organizacyjny. Istniały,
nadawały się do ulepszeń, rozwoju. Miały na to wszelkie dane, lecz pod
jednym warunkiem. Należało je obwarować tak, jak obwarował kanclerz swój
poddańczy Zamość. W ruinę, nędzę i zastój wepchnęła Rzeczpospolitą jej
fizyczna, czyli militarna słabość. Po klęskach wojennych kraj upodobnił się do
zbiorowiska materialnych i moralnych gruzów.
  Przywilej fundacyjny Zamościa ukazał się w roku 1580, który upamiętnił się
drugą wyprawą moskiewską Stefana. Już po śmierci króla pan miasta założył w
aim szkołę średnią, przetworzoną w roku 1594 na trzeci w kraju uniwersytet.
Rozmach cechował plany twórcy uczelni, niepomyślna historia skróciła jej
wiek. Akademia Zamoyska trwała przez lat sto osiemdziesiąt.
  Przełożonym szkoły średniej w Zamościu był Sebastian Klonowicz, autor
Flisa i Roxolanii, przy zakładaniu Akademii gorliwie pomagał Szymon Szy-
monowicz, twórca Sielanek, Drugi ożenek Zamoyskiego, ślub z Krystyną
Radziwiłłówną, przeszedł do historii literatury. Podczas godów weselnych w
Ujazdowie odbyła się prapremiera Odprawy postów greckich Jana Kochano-
wskiego.
  Marsowe panowanie króla Stefana zdawało się zapowiadać pewną pomyślną
i bardzo potrzebną odmianę na polu kultury. W Złotym Wieku Zygmuntów
piśmiennictwo krajowe rozkwitło pięknie, lecz nie w samym centrum łask
monarszych. Jagiellonowie nie odmawiali poparcia, jakoś tam korzystali z ich
szczodrobliwości i ludzie pióra, ale nieraz już pisano, że mecenat ten wyglądał
auzernie w porównaniu z dokonaniami takich protektorów literatury, jak
papieże Renesansu, książęta włoscy czy Walezjusze.
  Za Stefana I w bezpośrednim otoczeniu króla i drugiej po nim figury,
Zamoyskiego, rojno od nazwisk literackich. Rozmiłowany w dziejopisarstwie,
dągle Cezara wertujący król dbał przede wszystkim o historyków. Pracy
Reinholda Heidensteina osobis'cie i aż nazbyt starannie doglądał, osobiście
cenzurując rękopisy. Stanisława Sarnickiego zachęcił do studiów. Zabiegał o
97

dostęp do archiwów watykańskich. Łukasza Górnickiego, obdarzonego przez
poprzednika starostwem tykocińskim, wsparł dodatkowo wasilkowskim. An-
drzeja Patrycego Nideckiego zaraz na początku panowania zabrał z dworu
żony i przy osobie własnej trzymał, w końcu uczynił biskupem. Zamoyski
przyćmił na tym polu samego króla.
   Wszyscy literaci współcześni, Jan Kochanowski czy Szymon Szymonowicz, przemijające czy
trwale, zostawali z nim we związku. Jego dwór łączył prawników, historyków, filologów, literatów
nierównie liczniej i ściślej niż dwory Tomickiego czy Maciejowskiego, a z znakomitościami
włoskimi czy belgijskimi utrzymywał kanclerz żywe stosunki
  - pisał Aleksander Briickner. Biegle kilkoma językami władający mąż stanu
nie zapominał o Zachodzie, którego uniwersytetów był wychowankiem. Na
liście tamtejszych intelektualistów, otrzymujących odeń wsparcie duchowe i
materialne, figurował jeden tylko Niemiec, Jan Casselius, znawca piśmien-
nictwa klasycznego. Bardzo to znamienne dla sympatii politycznych kancle-
rza.
  Na drugą wyprawę moskiewską roty Zamoyskiego poszły przybrane w
żałobę. Krystyna z Radziwiłłów zmarła wcześnie. Trzeci ożenek oznaczał dla
oblubieńca zdobycie wysokiego szczebla w karierze osobistej. Hetman stanął
przed ołtarzem katedry krakowskiej w towarzystwie heretyczki, Gryzeldy
Batorówny, bratanicy Stefana I. Czy otwierało to przed panem młodym jakieś
widoki na główny spadek po stryju żony, na koronę? Jeśli tak było, to plan
uznać wypadnie za niezmiernie do urzeczywistnienia trudny, lecz najlepszy ze
wszystkich możliwych.
  Tym razem, to znaczy w roku 1583, godów weselnych nie upamiętniło
żadne wydarzenie literackie. Kraków huczał tylko od uroczystości, zabaw i
turniejów, tłoczącemu się ludowi pokazano plastyczne podobizny zdobytych
na carze Iwanie twierdz.
  Zamoyski na krótki czas przyjechał wtedy do stolicy, a oficjalis'ci jego dworu
musieli się oczywis'cie zatroszczyć, aby niczego panu nie zabrakło. Sporzą-
dzone przez nich inwentarze dokładnie zbadał Aleksander Tarnawski, autor
książki o działalności gospodarczej kanclerza. Można więc dokonać czynności
niezbyt dyskretnej, rozpiąć szkarłatną delię hetmańską i skontrolować nie tyle
jej podszewkę, co schludność właściciela. Przywieziony do Krakowa na gody
zapas bielizny osobistej przedstawiał się następująco: czternaście koszul „wło-
skich" i trzydzieści pięć „usarskich", z czego dziewięć przetykanych złotem,
a trzy srebrem, ineksprymabli (oficjalnie nazywanych wtedy gaciami) par
dwadzieścia pięć, czterdzieści dwie chustki do nosa, dziewiętnaście ręczników
98

- w tym jeden botuch, czyli prześcieradło kąpielowe - po dziesięć przeście-
radeł zwykłych i poszew na pierzyny oraz osiemnas'cie poszewek na podusz-
ki.
  Tyle trzeba było, aby zaspokoić wymagania pana młodego. Załóżmy, że
pośledniejszej rangi uczestnik wesela przywiózł połowę, jeszcze mizerniejszy
jedną piątą albo i dziesiątą tego zapasu. Jak na XVI stulecie - wcale nieźle. Nie
zapominajmy jednak, że schody Luwru służyły wtedy dworzanom za ustępy, a
ze śródmiejskich cmentarzy paryskich bil przeraźliwy odór. Król Stefan zaraz
na początku panowania zaskoczył senatorów koronnych, kiedy podczas obrad
bezceremonialnie ściągnął uwierający but i zademonstrował obecnym niezbyt
czystą ,,ciżmę spodnią". Zamoyski przewyższał widać swego suzerena we
względzie higieny, skoro zaopatrzył się na czas wesela w sześć par pończoch
jedwabnych, dwie bawełnianych i tyleż płóciennych.
  Zaraz po godach kanclerskich Stefan pojechał do Niepołomic na polowanie.
(Był namiętnym myśliwym. Przebywając w Dziśnie przed wyprawą pskowską
pracował do upadłego, lecz „o wschodzie słońca na zając wyjeżdżał co dzień".)
W Puszczy Niepołomickiej czyhali podobno ludzie, zasadzeni na życie króla.
Istniał też projekt zgładzenia go podczas zamierzonej podróży do Lublina.
Zamach odbyć się miał w Zborowie. Spisek uknuli trzej bracia Zborowscy -
Krzysztof, Andrzej i Samuel. Ten ostatni jakoby to cofnął się jednak i próbę
królobójstwa odradził.
  Małżeństwo z Batorówną ostatecznie przypieczętowało awans Zamoyskiego
na drugą osobę w państwie, lecz i przyśpieszyło rozgrywkę wewnętrzną.
Zdarzenia zaszłe w roku następnym - 1584 - przegrodziły kanclerzowi drogę
do jeszcze większego splendoru, jeśli naturalnie w ogóle o nim marzył.
  Istotną przyczyną zatargów, które po zakończeniu wojen moskiewskich
wstrząsały państwem, była polityka personalna króla. Stefan z nieubłagalną
konsekwencją korzystał ze swego prawa do szafowania „chlebem", tworzył i
spajał stronnictwo własne. Graziani oraz inni teoretycy zagraniczni zupełnie
słusznie uważali ową prerogatywę dowolnego rozdawania dóbr i godności za
nader cenne narzędzie władzy.
  Jak zawsze i wszędzie, łaski spływające na jednych jątrzyły drugich. Wiel-
możnym solą w oku był Zamoyski, do trwałego pokoju wzdychające ziemiańs*
two utyskiwało na faworyzowanie wojskowych. Ród Zborowskich bolał nad
własną „krzywdą" i rozpalał się do białego. Wielkich rzeczy wyglądał, kiedy
pomagał książęciu Siedmiogrodu zostać Stefanem I, a odszedł z kwitkiem.
Władza zamajaczyła mu, lecz nie dała się pochwycić.
Węgier był królem obranym, musiał więc doświadczyć skutków jednej z
99

tylu innym przyniosła sławę, i niczym się nie odznaczył, prochu nie wymyślił.
A osobiście był odważny. W znacznie od Polski kulturalniejszych krajach
Zachodu, w tym czasie i grubo później, knowały i zdradzały indywidualności
prawdziwe, gwiazdy pierwszego blasku. Przecież sam Kondeusz Wielki,
czczony nad Sekwaną bardziej niż u nas wszyscy Chodkiewicze i Żółkiewscy
razem wzięci, przez lata całe do spółki z królem Hiszpanii wojował przeciwko
Francji. To się działo w stuleciu XVII. A w interesującej tu nas chwili dziejów?
W roku 1588 Henryk III kazał zabić, zadźgać bez wyroku, dwóch książąt de
Guise - świeckiego i kardynała - przywódców partii ultrakatolickiej i nie-
wątpliwych zdrajców. Nie mógł nawet marzyć o wytoczeniu im procesu.
Francję w ten sposób zabezpieczył. Sorbona odsądziła go od władzy, większość
miast sprzysięgła się przeciw niemu (aczkolwiek to u nas, a nie w Paryżu,
obowiązywał artykuł o prawie poddanych do wypowiadania posłuszeństwa),
ambasador hiszpański zaczął werbować wojsko we własnym jego państwie. W
roku następnym Henryk III zginął pod Paryżem, który oblegał, od noża
mnicha, Jakuba Clćment, wyznaczywszy przedtem na spadkobiercę księcia de
Bourbon, Henryka IV, dotychczasowego protestanta. Francja została urato-
wana, ale w jaki sposób i za jaką cenę!
  W początkach panowania Stefana I Janusz Zbaraski chadzał sobie samopas
po Ukrainie, uprawiał własną politykę, do spółki z Kozakami najniepotrzeb-
niej w świecie prowokował Turcję. Król upominał go parokroć, aż w kolejnym
piśmie zabrzmiał ton, którego za Zygmunta Augusta nikt z możnych nie
traktował zbyt poważnie: „Wiedz, Wierność Twoja, że tego lada jako nie
zbędziesz..." Książę umitygował się od razu. Pragnąc przejednać pana postąpił
obrzydliwie - oszukał i podstępnie wydał władzy własnego kompana, Iwana
Podkowę, którego ścięto we Lwowie.
  Sprawa Samuela Zborowskiego i inne zatargi z magnatami świadczą nie o
rozkładzie, lecz o zdrowiu Rzeczypospolitej. W tym wielonarodowym, wol-
ność szanującym państwie łatwiej niż gdzie indziej wypływało się na czystą
wodę, przezwyciężało normalne dla epoki przeszkody. Ze Zborowskimi rząd
wygrał, od swego nie odstąpił, aczkolwiek obrażając prawo sam sobie robotę
utrudnił. Okrutne wrzaski sejmikowe rychło zaczęły nacichać, w dwa lata
zaledwie po egzekucji pod Lubranką opinia większości herbowych znowu
zaczęła sprzyjać królowi, i to tak dalece, że zupełnie trzeźwo rząd mógł myśleć
o podjęciu ogromnych działań... na zewnątrz.
  Nikt przewidzieć nie mógł, że zanim czas całkiem zagłuszy złe echa, przyj-
dzie, szlachcie znowu jechać pod Wolę.
To nie przesadnie rozsławiony proces Zborowskich, lecz całkiem inna,
102

specjalistom tylko znana kwestia stawia w niedobrym świetle sejm z roku 1585.
W ostatnim dniu obrad wystąpił na czele nielicznego grona posłów niejaki
Mikołaj Kazimierski i sprzeciwił się uchwałom. Protestacje kilkunastu osób
przyjęto, sejm rozszedł się bezowocnie. Był to już drugi tego rodzaju wypadek,
poprzedni miał miejsce trzy lata wcześniej, zaraz po zakończeniu wojen
moskiewskich. Za Stefana I stawało się jasne, że w sejmie Obojga Narodów
decydować zaczyna nie większość, łecz mniejszość.
  Nie było to jeszcze liberum veto, które oznacza prawo jednostki do zrywania
sejmu. Na to należało poczekać lat siedemdziesiąt. Mikołaj Kazimierski i jego
sprzymierzeńcy stworzyli precedens zły, jak najgorszy, ale w gruncie rzeczy
niczego nie wymyślili, postępowali zgodnie z logiką ustroju. Ich uczynek
wynikał z braku przepisu o stanowieniu praw większością oraz innego, który
by czynił z posła przedstawiciela całego narodu - chociażby szlacheckiego
tylko - a nie reprezentanta sejmiku ziemskiego. Skoro przepisów takich nie
było, sejm musiał się stać „kongresem województw" i nie mógł przejść do
porządku dziennego nad głosem żadnego z nich.
  Za Zygmunta Augusta, w bohaterskiej dobie dziejów sejmów walnych
koronnych, systematycznie i przez dziesięciolecia dokonywano tej sztuki.
Rozstrzygała większość. Sejm Rzeczypospolitej Obojga Narodów okazał się
już do tego niezdolny. Mechanizm w porę uregulowany nie został, aczkolwiek
się do regulacji znakomicie nadawał. Trzymał się nadal kupy, ale zaczynał
zawodzić jako całość. Poszczególne tryby obracały się już czasem na własny
rachunek.
  Skoro Sejm okazywał się bezsilny, chcąc coś załatwić należało apelować do...
sejmików! Utwierdzać w ich własnym pojęciu ich suwerenność, sadowić się na
obwodzie błędnego koła. Zaczynało się ono dopiero rozpędzać ruchem na razie
powolnym. Jeszcze był czas na wyrwanie się z wiru. Stara, sąsiedzka metoda
namawiania kontradycentów do zmiany zdania i zgody z ogółem już nie
wystarczała, stanowiła nawet pułapkę kuszącą urokami łatwizny.
  Organizm Obojga Narodów był zdrowy, należało dlań napisać obowiązującą
receptę higieny politycznej, wyprecyzować ustrój. Takie zadania bez świado-
mego swych celów kierownictwa wykonane być nie mogą. Rząd powinien
liczyć na poparcie społeczeństwa i zabiegać o nie, prowadzić robotę musi sam.
Stronnictwa polityczne, zamierzające reformę czy zmianę konstytucji, z
reguły dążą najpierw do zdobycia władzy. Od tego zaczynają. Władza nie jest
pojęciem ani zjawiskiem mitycznym czy mistycznym. Stanowi narzędzie abso-
lutnie niezbędne w życiu społeczności ludzkich, służy właśnie do regulowania
warunków ich bytu.
103

  Za Stefana I zainteresowania rządu kierowały się przede wszystkim na
zewnątrz. Uderzenie Groźnego na Inflanty wysunęło sprawę tego kraju oraz
bezpieczeństwa Litwy na plan pierwszy. Zreformowano jednak sądy, aparat
władzy wzmocnił się, zdołał zmusić szlachtę do niebywałego wysiłku. Zaraz
potem dał się słyszeć na sejmie głos króla o potrzebie unormowania prawem
przyszłej elekcji.
  Można odgadnąć, dlaczego Stefan i Zamoyski woleli szybko skończyć z
Samuelem Zborowskim zamiast tracić czas na przewlekły proces. Wystarczy
pamiętać, iż rzecz się działa w maju 1584 roku.
  Na przedwiośniu Lew Sapieha pojechał był do Moskwy jako poseł Rzeczy-
pospolitej. Wybiegła mu na spotkanie wiadomość wagi największej. 18 marca
zmarł Iwan Groźny. Na tron moskiewski wstąpił nieudolny spadkobierca.
  Car żenił się sześć (a może nawet osiem) razy, gwałcąc bez ceremonii
niewzruszone kanony Cerkwi, i miał ośmioro dzieci. Kryzys dynastyczny na
Kremlu podyktowała ta konieczność, którą mahometanie zwą lakonicznie
przeznaczeniem. W chwili śmierci Groźnego żyło tylko dwóch jego synów.
Dwudziestosiedmioletni Teodor - ten sam, do którego podczas elekcji wzdy-
chała szlachta polska - dobrze by się nadawał na pustelnika, mnicha albo i
ascetę, lecz już nie na przeora klasztoru. Oddany dewocji, jako władca zarobił
sobie u ziomków na miano ,,Fiodor Biezumnyj" i odznaczał się ponadto bardzo
słabym zdrowiem. Jego przyrodni brat Dymitr, owoc ostatniego ożenku rodzi*-
ca, stanowił niewiadomą.
  Właściwy następca tronu - Iwan - zmarł 19 listopada 1582 roku. Zginął
raczej z ręki ojca, uderzony posochem, długim berłem, okutym jak oszczep. Z
wydarzeń tych wysnuć się miały powikłania tylko dlatego prawdopodobne, że
prawdziwe, i nieskończony potok legend. Jedna z nich głosi, że Groźny
odsunął był carewicza Iwana od spadku i przeznaczył czapkę Monomacha
Dymitrowi. Ufać jednak należy nie tej bajeczce, lecz znanemu obrazowi
Eliasza Riepina, który pokazuje starca o obłąkanych z przerażenia oczach,
trzymającego w objęciach skrwawione zwłoki syna. W chwili tragedii na
Kremlu Dymitr liczył sobie jeden miesiąc życia, dokładnie co do dnia. Zabity
Iwan był mężem blisko trzydziestoletnim.
  Wkrótce po powrocie Sapiehy ruszył znowu na wschód stary Michał Hara-
burda, „człowiek bystry w dowcipie i w rzeczach moskiewskich wielce bieg-
ły", od niedawna kasztelan miński, senator. Wiózł projekty, zrodzone z nało-
gowych prawie, a fantastycznych raczej marzeń o unii. Na wypadek zgonu
któregokolwiek z władców Rzeczpospolita i Wielkie Księstwo Moskiewskie
miały się połączyć pod wspólnym panem. Tymczasem zaproponował Hara-
104

burda pokój wieczysty, lecz zażąda) również odstąpienia Smoleńska, Nowo-
grodu i Pskowa. Odpowiedziano mu postulatami równie rozległymi pod
względem terytorialnym.
  Tylko w naszym sejmie wolno było swobodnie i bez niczyjej obrazy roz-
prawiać o tym, co nastąpi, gdy król oczy zamknie. Bojarowie ani słuchać nie
chcieli wywodów o śmierci carskiej, metropolita zagroził klątwą uczestnikom
dyskusji na ten temat.
  Stefan I uważał, że zgon Iwana Groźnego unieważnia rozejm, zawarty w
Jamie Zapolskim na lat dziesięć. Prowizoryczny układ orzekał, że termin
pokoju wygaśnie w czerwcu 1587 roku. Na przedłużenie umowy Haraburda
się nie zgodził i wyjechał z Moskwy. Odnalazł króla w Grodnie i złożył mu
sprawozdanie. Wkrótce potem zakończył życie.
  W tym czasie Stefan miał już zapowiedź pierwszej raty zasiłku papieskiego -
dwudziestu pięciu tysięcy szkudów, czyli dukatów złotych. Po rozpoczęciu
działań tyleż miało wpływać co miesiąc. Zachęcony przez Antoniego Possevina
Sykstus V zdecydował się popierać Węgra także i materialnie. Zmarły nie-
długo przedtem Grzegorz XIII - twórca nowego kalendarza - również mu
żywo sprzyjał, ale pieniądze wolał wydawać na szkolnictwo katolickie w całej
Europie.
  Pięć lat zaledwie upłynęło od sejmu, podczas którego szlachta niechętnie
uchwaliła podatek na wyprawę pskowską i bez entuzjazmu słuchała słów
monarchy: „Bóg mi świadkiem, że gdyby tego dobro Rzeczypospolitej wyma-
gało, pomyślałbym nie tylko o zawojowaniu Moskwy, ale Północy całej..."
Teraz - czyli w roku 1586 - „umysły ludzkie wielce się odmieniły - zanotował
Jan Dymitr Solikowski - podatki na wojnę ochoczo miano uchwalić". Inne
świadectwa też to potwierdzają, najbliższy sejm wcale się nie zapowiadał jako
opozycyjny.
  Mikołaj Machiavelli zalecał władcom dokonywanie wielkich czynów, upa-
trując w nich niezawodny środek zjednywania serc poddanych. Stefan upo-
korzył Gdańsk tylko formalnie, sprawę pruską lekkomyślnie zaklajstrował, ale
trzy kampanie na wschodzie naprawdę wygrał, straty odzyskał, łamiąc Zbo-
rowskich pokazał zęby, poparcie Rzymu otrzymał. Takiego pasma sukcesów
nikt w Rzeczypospolitej od pokoleń nie oglądał.
  Papież dawał pieniądze, ponieważ król go przekonał, że do Stambułu
najlepiej pomaszerować przez Moskwę. Należy zatem pokonać ją, opanować
jej tron, unię przeprowadzić i dopiero wtedy połączonymi siłami uderzyć na
sułtana.
Rzym dążył do połączenia wyznań oraz do powszechnej krucjaty chrześcijan
105

przeciwko islamowi. Z licznych wypowiedzi Stefana wynika, że celem osta-
tecznym było dlań wyzwolenie Węgier. Pomimo to nie brakuje badaczy uwa-
żających owe rozległe plany za pozór. Według nich, zamierzona wyprawa dać
miała jedno, konkretne - zwycięstwo Rzeczypospolitej nad Moskwą. Domysł
ten pasuje jakoś do tej na pewno prawdziwej okoliczności, że szlachta wybrała
na tron Stefana po to właśnie, aby się od wojny z Turcją zabezpieczyć.
  O ile wiadomo, Mikołaj Machiavelli pierwszy obdarzył nasz kraj przydom-
kiem „przedmurza chrześcijaństwa". Polska publicystyka polityczna XVI
wieku zaszczytny ów tytuł chętnie odstępowała Moskwie, co bynajmniej nie
łagodziło sporu o ziemie ruskie, zadzierzgniętego przez Litwę jeszcze za
Giedymina i Olgierda.
  Na sejmikach przeważały nastroje porządkowe. Wolno było pomyślnie
wróżyć o zapowiedzianym na luty sejmie. Rozejm z Moskwą wygasnąć miał w
czerwcu.
  12 grudnia 1586 roku Stefan I zmarł w Grodnie po pięciodniowej chorobie.
Zgon przyszedł tak nagle, że religijny władca nie zdążył się wyspowiadać.
Sprawą najbardziej aktualną stała się nowa elekcja, a nie wojna. Bezgłowe
państwo nie może występować czynnie.
  Właściwy człowiek panował na Wawelu przez lat dziesięć. Raczej tam
zamajaczył, niż zasiadł.
  Zabrała go zadawniona choroba, nie zaś trutka, pozory mylą. Specjaliści
twierdzą, że zmarł albo na uremię, albo na miażdżycę. Któreś z tych cierpień
zaczęło go gnębić już w Siedmiogrodzie, a tryb życia - trudy wojenne, zbytni
pociąg do wina i polowań -przyspieszył proces. Pięćdziesiąt trzy lata... tego i
wówczas nie uważano za starość.
  Stefan Żeromski wprowadził widmo króla do swej Dumy o hetmanie i kazał
mu tak przemawiać: „Wdeptała wasza masa trupa mojego w ziemię. I osino-
wym kołem piersi upiorowi przebodła, żeby już nigdy zamysł wielkiego czynu
wpośród was nie powstał." Biskup Paweł Piasecki, który Stefana pamiętał, a
pewnie i widywał, opowiada w swojej kronice, że zwłbki Węgra
    ...z Grodna do Krakowa uroczystym obrządkiem przeprowadzone, tamże w kaplicy kościoła
katedralnego [...] z należytą uczciwością pogrzebione zostały; cały obchód żałobny odprawił się
kosztem publicznym: która to cześć tym się tylko królom wyrządza, co zarobili sobie na szcze-
gólniejszą życzliwość narodu; innych pogrzeby odprawiają się nakładem własnego ich skarbu,
zawsze w dostatki wielce zamożnego.
  Utrata własnej państwowości dokonała w polskim sposobie myślenia defor-
macji dziwnych i, niestety, raczej trwałych. Jakiekolwiek opory napotykane
106

przez władze uchodzą za niezbity dowód anarchiczności narodu. Jeżeli spo-
łeczność nie słucha niewolniczo, to znaczy, że jest zła, zdeprawowana, trupia.
Tego rodzaju pryncypia prowadzą do bardzo wielu ciężkich powikłań w
praktyce życia, a także do całkiem fałszywych osądów dziejowych.
  Prawo tarcia równie łatwo usunąć z żywej, stającej się historii, jak i z
przyrody. Pokonywanie oporów to reguła, a nie wyjątek. Doznania zbiegłego z
Polski Walezjusza niezbicie świadczą, że trudności, z jakimi borykał się Ste-
fan, nie dociągały ówczesnej normy europejskiej. Prawdziwości tego twier-
dzenia dowodzi również skala zdobyczy. Podziwu godne, że tak wielu rzeczy
można było dokonać w przeciągu mizernych lat dziesięciu. A przecież monar-
cha nie działał sam, bardzo liczny odłam szlachty, wszyscy wśród niej najlepsi,
stali po jego stronie. „Po śmierci króla Stefana Polska pod ciężkim stękała
rozruchem", aż wygrali na elekcji jego ludzie, ci sami, co z nim współdziałali za
życia. Nie powiodło się natomiast tym właśnie, co ostrzyli osinowy kół.
  Fałszywe oceny historii w żadnym jeszcze kraju poziomu myślenia politycz-
nego nie podniosły.
  Wspomniane nieporozumienia dzisiejsze wyglądają tym żałośniej, że Rzecz-
pospolita ówczesna znajdowała się w samym centrum uwagi myślicieli i pisa-
rzy-statystów. Co się u nas działo, grało w ich oczach rolę ogromnie ważnego
doświadczenia. Toczył się wtedy na kontynencie zasadniczy spór pomiędzy
zwolennikami absolutyzmu monarszego a takimi, którzy głosili zasadę wyż-
szości społeczeństwa nad władcą. Opinie stron obu z benedyktyńską praco-
witością zebrał i przedstawił Stanisław Kot w książce Rzeczpospolita polska w
literaturze politycznej Zachodu. Czytając ją, z politowaniem uśmiechamy się
nad mizerią czasów późniejszych, kiedy to byle artykulik poświęcony Polsce
uznawali Nadwiślanie za wydarzenie polityczne. W XVI wieku największe
powagi pilnie się przyglądały naszym sprawom. Orzeczenia wypadały różnie.
Jednej tylko nuty w nich prawie nie słychać - lekceważenia.
  Kraj, który ograniczył swych monarchów prawem, powierzył im władzę na
podstawie umowy, ten kraj nie tylko żył, ale odnosił zwycięstwa w wojnach,
wyraźnie szedł naprzód, rozwijał się. Rzezi i masowych prześladowań w nim
nie było, obywatele jego bytowali w warunkach pod wielu względami godnych
pozazdroszczenia. To było najważniejsze w polsko-litewskim doświadczeniu,
wzbudzało na świecie żywe zainteresowanie. Demokratyczny (w porównaniu
z innymi państwami) mechanizm Rzeczypospolitej funkcjonował, przysparzał
swym kierownikom wielu kłopotów, ale okazywał się całkiem żywotny, miał
przed sobą widoki. Myśliciele europejscy, których się uważa za wczesnych
poprzedników Oświecenia, zyskiwali rzeczowy argument.
107

  Wolno bez uniesień oceniać plany wschodnie króla Stefana. Zamiar opano-
wania Moskwy i unii z nią był zapewne mrzonką. Stambuł do dni naszych
stanowi własność Turcji, nie zdołali go zdobyć nawet imperatorzy Wszech
Rosji. Zamierzona i wsparta szkudami papieskimi wyprawa przyniosłaby naj-
pewniej sukces wojenny, zdobycz w postaci odzyskania Smoleńska chociażby.
Rząd opromieniony sławą nowego wielkiego czynu zyskałby wielkie szansę
wyregulowania ustroju. Jan Zamoyski już podczas pierwszego bezkrólewia
żądał ustawy o głosowaniu większością, król do zwolenników sobiepaństwa i
chaosu na pewno się nie zaliczał.
  Trzeba z naciskiem podkreślić, że nasze własne i Europy dobro wcale nie
wymagało zmiany struktury Rzeczypospolitej na jedynowładczą. Należało ją
tylko naprawić i wzmocnić, zgodnie z logiką, a polsko-litewskie doświadcze-
nie mogło się kontynentowi przydać.
  Wśród interesujących się naszym państwem pisarzy nie zabrakło również
ideologów wyznaniowych. Strona katolicka ganiła oczywiście konfederację
warszawską, wolność daną heretykom. Myliłby się jednak ten, kto by sądził, że
ci ostatni, wszyscy i bez zastrzeżeń, pochwalali nadwiślańskie i nadniemeńskie
porządki. Niektórym spośród nich nieznośnie dolegała myśl o tym, że jest na
świecie kraj, co pozwala swobodnie działać obmierzłym arianom. Karcił za to
Rzeczpospolitą następca Kalwina, Teodor de Beze, sam za odszczepieństwo
zaocznie skazany na stos przez króla Francji.
  
SŁUGA DOKTRYN
Za sprawą malej garstki doradzających
łatwo wzbudzić nienawiść ze strony
wielu obywateli i spowodować złośliwą
a przewlekłą chorobę organizmu pań-
stwowego. Wiadomo zaś, że łatwiej
zawczasu zapobiec zarazie aniżeli cho-
robę uleczyć.
Krzys/tof Warszewicki, De legato legationeque liber, 1595 r.
  Sejmiki grudniowe, które poprzeć miały zamysły wojenne króla Stefana,
okazały się ogromnie pożyteczne. Zaskoczone wieścią o śmierci pana natych-
miast powzięły uchwały zabezpieczające spokój w województwach. Trzeci raz
w przeciągu krótkich lat czternastu zsyłał los na Rzeczpospolitą nieszczęście
bezkrólewia! Ale teraz, na samym wstępie, w pierwszej chwili rozpoczynają-
cego się kryzysu, ogół doszedł do głosu, wyrzekł swoje słowo, które okazało się
ważkie. Burze polityczne wyładowywały się w Warszawie, prowincję ogarnęły
późno, już po elekcji. Wielcy panowie szli na ostre, ziemiaństwo do wojny
domowej się nie rwało.
  Nastały jednak zaraz perturbacje, które bardzo łatwo mogły przekreślić
postanowienia sejmików. Zgodnie z precedensami i najbardziej palącą
potrzebą kraju należało potwierdzić pokój religijny. Chcieli tego podczas
marcowej konwokacji posłowie oraz wszyscy senatorowie świeccy, episkopat
odmówił zgody. Prymas Stanisław Karnkowski wyjechał z Warszawy, za jego
przykładem poszli biskupi, niektórzy z dramatycznymi gestami. Udało się na
szczęście zawrócić z drogi i ubłagać jednego infułata. Był nim biskup kamie-
niecki Wawrzyniec Goślicki, intelektualista i pisarz, autor głośnej w Europie
książki De optima senatore (O senatorze doskonałym). Podpis na akcie tole-
rancyjnym, zaopatrzony przezornie uwagą: „dla dobra pokoju", zaszkodził
Goślickiemu w karierze. Rzym nie zapomniał mu tego uczynku.
  Nuncjusz, biskup Hannibal z Kapui, przekroczył był właśnie granicę, lecz
zatrzymano go w Oświęcimiu. Zwyczaje polskie zabraniały obcym dyploma-
tom pobytu w stolicach i jeżdżenia po kraju podczas bezkrólewia. Hannibal ani
myślał ich przestrzegać. Wyruszył z miasta o świtaniu, a słabe posterunki przy
bramie zlękły się jego powagi czy też potężnego orszaku. Dopiero w Krakowie
przyszło mu zmitrężyć nieco czasu, zanim dotarł ostatecznie do Warszawy.
109

Pospieszył tu na zamek, do królowej wdowy, obdarzonej niedawno przez
papieża Różą Złotą. Anna Jagiellonka przyjęła dostojnika z całą należną mu
czcią. Protokół werbalny rozmowy świadczył o zupełnej jednomyślności stron.
Nuncjusz i królowa zapewniali się nawzajem o swym najgorętszym pragnieniu
utorowania drogi kandydatowi katolickiemu. Obydwoje mówili prawdę, tylko
prawdę, wyłącznie prawdę.
  Nuncjusz miał wyraźne polecenie popierania Habsburgów, Jagiellonka ze
wszystkich sił dążyła do wyniesienia własnego siostrzeńca, królewicza szwedz-
kiego, Zygmunta z dynastii Wazów. Obaj kandydaci byli łacinnikami bez za-
rzutu, Rzym postawił jednak na Niemca. Rzym, Wiedeń, Madryt, katoliccy
książęta Rzeszy, protestancki przeważnie obóz Zborowskich... Filip II przy-
słał do Pragi znaczną sumę pieniędzy na przekupywanie Polaków. Na ry-
nku krajowym pojawiło się nagle mnóstwo talarów z wizerunkiem cesarza
Rudolfa II...
Od tej strony nie mogły konkurencji sprostać ani zasoby Anny Jagiellonki, ani
niezmierne - w skali krajowej - dostatki Zamoyskiego. Ludzkie talenty,
charaktery i pasje okazały się silniejsze od złota.
  Elekcja z roku 1587 to jedyny rozdział naszej historii, którego treść ukształ-
towała kobieta. W jeszcze większym dziele uczestniczyła Jadwiga, ale król-
-dziewczyna była tylko pierwszą aktorką wydarzeń. Bez niej dramat odegrany
być nie mógł, reżyseria należała jednak niepodzielnie do polskich oraz lite-
wskich wielmożów, no i samego Jagiełły. Teraz jego prawnuczka osobiście
prowadziła grę. To ona zaszachowała Habsburgów, postawiła przeciwko nim
współzawodnika, przezwyciężyła jego niechęć do korony, która miała mu
przypaść w udziale.
  Anna Jagiellonka liczyła sobie lat czterdzieści dziewięć, kiedy po zgonie
brata wyszła z cienia i po raz pierwszy ukazała się na środku sceny. Miała
skończonych sześćdziesiąt trzy, gdy nastała szczytowa chwila jej gorzkiego
żywota. W Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu już od trzech zim czekał na nią
z jej własnego polecenia przygotowany grobowiec.
  Przez całe panowanie Stefana I niemiła mu, zaniedbywana i osamotniona
małżonka prowadziła osobną i tajną akcję. Przygotowywała elekcję, mającą
nastąpić po śmierci młodszego o lat dziesięć męża. Snuła nici nader precyzyj-
nie, lecz nie można wątpić, że cały kunszt na nic by się nie przydał, gdyby w
rozstrzygającym momencie zabrakło samej prządki. Kiedy Anna zaczynała
liczyć na młodziutkiego „Zysia", ojciec jego marzył o uświetnieniu swej
dynastii koroną polską. W roku 1587 Jan III nie chciał jej dla syna. Katarzyna
Jagiellonka już nie żyła, dwór sztokholmski zmienił orientację.
Anna pragnęła wprowadzić na Wawel jedno z dzieci króla Szwecji, Jagiel-
110

lonów po kądzieli. Była wierna własnemu rodowi, jego wielkości i tradycji.
Ostatnia z dynastii nadal uprawiała jej odwieczną politykę familijną. Nie
podzielała antyhabsburskich sentymentów szlachty polskiej, wykrzykującej
swoje : „Aż do gard! naszych nie chcemy Niemca!" Grubo zawczasu przewi-
działa, że ze wszystkich braci cesarskich najwięcej szans mieć będzie Maksy-
milian i postanowiła, że jeśli nie uda się wypromować Zygmunta na monarchę,
to przynajmniej monarchinią Polski i Litwy zostać powinna jego siostra,
spoczywająca dziś w Toruniu królewna szwedzka, Anna Wazówna, którą
wydać przyjdzie za wspomnianego arcyksięcia. Potrafiła wmówić w Wiedeń,
że Sztokholm wie o tej kombinacji matrymonialnej i godzi się na nią. Prawda
obiektywna nie krępowała zbytnio starej królowej.
  Zamysły jej trafiały w sam nurt nastrojów szlachty, rozkochanej w tradycji
Jagiellońskiej, pragnącej, aby nowy rozdział dziejów kraju był dalszym ciągiem
poprzednich. I zgadzały się ze zwykłym rachunkiem politycznym. Jeszcze za
Stefana sekretarz nuncjatury pisał do Rzymu, że darmo myśleć o przyszłej
koronacji „Piasta" w tej „Polsce", w której najwięksi magnaci są Rusinami.
Dlatego też - beznamiętnie wywodził Włoch — najwięcej widoków mieć będzie
człowiek obcy nawet, ale spokrewniony z Jagiellonami.
  Względy jak najbardziej realne skreślały Polaków z listy wtedy właśnie,
kiedy jeden z nich znakomicie się do berła nadawał. Losy Rzeczypospolitej
potoczyłyby się zapewne inaczej, gdyby tron przypadł nie Wazom, lecz
Zamoyskim. Kanclerz i w jednej osobie hetman wielki koronny miał jeszcze
przed sobą osiemnaście lat czasu. Talentów i charakteru dowiódł, gospoda-
rzem był zawołanym, aczkolwiek pozbawionym skrupułów, co u kierownika
polityki nie stanowi wady. Wolno wyrazić nadzieję, że obwarowałby państwo
na kształt swojego Zamościa i nie roztrwoniłby zasobów. Potomkowie jego żyją
po dziś dzień, a niedaleka przyszłość miała udowodnić, że szlachta Rzeczy-
pospolitej, zazdrośnie strzegąca zasady elekcyjności tronu, powoływała nań
własnych królewiczów -dopóki istnieli. (Losy Sobieskich rozegrały się w innej
dobie dziejów i dlatego na kontrargument się nie nadają.)
  Podobno Zamoyski myślał o własnej kandydaturze, ale sam jej wysunąć nie
mógł. Cała furia prowadzonej przez Zborowskich opozycji zwracała się teraz
przeciw niemu. Zaledwie trzy lata minęły od egzekucji Samuela. Rozpętana
wokół jego sprawy burza nie wysadziła z siodła króla Stefana, zawaliła kłodami
drogę kanclerza. Przeszkodziła mu osobiście, lecz nie zdegradowała go jako
przywódcy tych, co nie byli warchołami. Rozróżnienie istotne, bo dowodzące,
że pomimo wszystko nie było jeszcze tak źle w huczącej zamętem Koronie.
Litwa trzymała się wyraźnie na uboczu. Przybywszy na elekcję początkowo
111

rozbiła nawet namioty z dala od polskich, na prawym brzegu Wisły. Pragnęła
wyzyskać położenie, aby wymusić ustępstwa, otrzymać tylko dla siebie świeżo
wspólnymi siłami zdobyte Inflanty. Nie oglądając się wcale na Polskę zawarła
dziesięcioletni rozejm z Moskwą. Samodzielność w polityce zagranicznej to
jeden z zasadniczych atrybutów państwa suwerennego. Nie wiadomo dopraw-
dy, skąd się wzięły mniemania, że unia lubelska zrabowała Wielkiemu Księs-
twu osobowość.
  Podczas wszystkich trzech elekcji w stuleciu XVI Litwa grała na zwłokę, to
znaczy w praktyce na przedłużanie kryzysów. Wielonarodowe państwo
musiało doznawać trudności, jakich nie znały organizmy jednorodne.
  Królowa Anna nie ruszała się z Warszawy. Była świadkiem groźnej konwo-
kacji, która zdawała się zapowiadać zwycięstwo Zborowskich, paktowała z
nimi, nie zrywała mostów wiodących w stronę Wiednia, ułatwiała nuncjuszowi
korespondencję, pod własną pieczęcią odsyłając jego listy do Rzymu, i bez
przerwy naciskała Sztokholm. Słała gońców, listy, wysuwała wnioski, nie
zrażając się odmowami żądała... zapowiedzi unii obu państw oraz Estonii dla
Rzeczypospolitej. W rękawie chowała zapewne kartę, o której istnieniu Jan III
doskonale wiedział. Przebywał podówczas na kontynencie — chwilowo poza
granicami Polski - Gustaw Eriksson Waza, syn otrutego króla Eryka XIV,
kandydat na pretendenta do korony szwedzkiej. To Anna sprowadziła go ongi
do Polski, gdzie się wychował. Uprzątnęła zawadę z drogi szwagra, przenosząc
wtedy Gustawa ze Skandynawii na Mazowsze, teraz mogła całkiem inaczej
zagrać jego osobą. Wytężoną akcję leciwej damy wzbogacał szantaż.
  Pierwszy i decydujący punkt zdobyła, kiedy wymogła na Janie wysłanie
ambasadorów. Byli nimi dwaj przedstawiciele arystokracji szwedzkiej, która
nic nie miała przeciwko temu, aby następca tronu sztokholmskiego, przyszły
król, przeniósł się za morze, pozostawiając ster spraw szwedzkich w ręku
możnych.
  Podziwu godne, ile trzeba było wysiłku, aby przełamać wstręty i sprowadzić
do Polski model najstarszego pomnika w Warszawie!
  Konwokacja, podczas której rej wodzili Zborowscy, wyznaczyła elekcję na
30 czerwca. Termin wybrano tak, aby zniechęcić do przyjazdu ziemiaristwo,
zaprzątnięte myślą o żniwach. Wbrew oczekiwaniom zwaliły pod Wolę tłumy
szlachty, która chciała sama decydować o swym losie, no i rozsmakowała się już
we wspaniałym teatrum elekcyjnym. Dzięki niezmordowanym zabiegom
Anny, przeciwko trzem rywalizującym ze sobą Habsburgom - Ernestowi,
Maciejowi i Maksymilianowi - stanął w szrankach królewicz Zygmunt Posło-
wie szwedzcy zjawili się w Warszawie 22 czerwca, a w dwa dni potem królowa
112

odbyta z nimi długą, tajemną naradę. W tydzień później przybył kanclerz,
uszykował pod zamkiem w szyku paradnym swe trzytysięczne wojsko i poszedł
rozmawiać z panią.
  Kandydatura moskiewska, której Zamoyski w zasadzie sprzyjał, miała teraz
- po śmierci Groźnego - zwolenników na Litwie. Korona już wiedziała o
nieudolności Teodora. Oferta chana Tatarów wzbudziła wesołość.
  Dwie próby gwałtu nie opłaciły się klanowi Zborowskich i Stanisława
Górki. Znowu się okazało, że po ten oręż stanowczo lepiej w Rzeczypospolitej
nie sięgać. Zamysłowi porwania prymasa zapobiegł Zamoyski. Żołnierze het-
mana w porę otoczyli klasztor bernardynów, arcybiskup wśród'wielkich
honorów przeniósł się na zamek. Wkroczenie gotowych do boju chorągwi na
pole elekcyjne również nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. W żałobę
przybrane drużyny hetmana nie pozwoliły się zaskoczyć, w porę stanęły pod
bronią. Obok nich zajęły miejsce pułki jednego z najpotężniejszych panów w
Rzeczypospolitej, filaru krajowego prawosławia, kniazia Konstantego O-
strogskiego. Do walki nie doszło, mieszczanie niepotrzebnie zatrzasnęli bramy
Warszawy, a nuncjusz wstąpił na wieżę katedry Św. Jana, skąd dobrze było
widać błonia pod Wolą. Po zachodzie słońca obie strony zeszły z pozycji, lecz
politycznie wygrała kanclerska, której nie obciążała odpowiedzialność za
próbę użycia siły. Masy neutralnej dotychczas szlachty zaczęły sprzyjać
Zamoyskiemu.
  Przestał się on wahać, kiedy chwilowe zdecydowanie wykazał interrex,
prymas Stanisław Karnkowski, również urażony poczynaniami Zborowskich.
19 sierpnia 1587 roku większość szlachty i senatorów obrała królem Zyg-
munta III.
  Śpiewanemu w katedrze hymnowi Te Deum laudamus przysłuchiwała się
niewidoczna z naw, ukryta w głębi empory Anna Jagiellonka. Królowa wolała z
dala od oczu ludzkich przeżywać chwilę swego największego tryumfu. Nie-
zwłocznie całym majątkiem poręczyła szlachcie wypełnienie warunków, które
zaprzysięgli posłowie szwedzcy. Widniał wśród nich punkt o odstąpieniu
Estonii. Rzeczpospolita zyskiwała całkiem niepotrzebną przynętę.
  Zamoyski doskonale wyczuł moment i w porę zeń skorzystał. Nazajutrz, po
Te Deum na cześć Zygmunta, prymas usprawiedliwiał się i gęsto tłumaczył
przed nuncjuszem. Twierdził, że ustąpił pod silnym naciskiem szlachty. A w
dwa dni później - 22 sierpnia - adherenci Habsburgów „wybrali" na króla
arcyksięcia Maksymiliana. Rolę przeznaczoną dla prymasa odegrał w tej bez-
prawnej „elekcji" biskup kijowski, Woroniecki, nie mający po temu żadnych
tytułów. Jego protegowany - Maksymilian - miał za to wojsko w pobliżu, bo
• - Rzeczpospolita... \	113

tuż za granicą, poparcie cesarza, a w samej Rzeczypospolitej nie cofających się
już przed niczym Zborowskich, Górkę, ich przyjaciół, ws'ród których znajdo-
wał się sam Stanisław Diabeł-Stadnicki z Łańcuta, człowiek gorzej niż groź-
ny.
  Nie wiadomo, czy słyszał o Stadnickim i znał jego przydomek ów Włoch,
który wtedy właśnie nazwał Zamoyskiego diabelskim, niesamowicie upartym
kanclerzem. Stawali u nas przeciwko sobie nie z papieru wystrzyżeni
ludzie.
  A ten, w czyim imieniu walczył teraz Zamoyski, też miał nieugięty, lecz z
innej zgoła materii ulepiony charakter.
  Sztorm wpędził do Gdańska eskadrę wiozącą polskiego elekta oraz jego
siostrę, królewnę Annę Wazównę. Posłuszny rodzicielskiemu poleceniu
zamierzał początkowo Zygmunt przyjąć przedstawicieli Rzeczypospolitej na
szwedzkim pokładzie. Wylądował jednak, zmuszony przez okoliczności, zażą-
dał od magistratu Gdańska listu żelaznego i w katedrze oliwskiej został
obwołany królem. W tydzień później, bez pośpiechu czy zapału, naglony przez
ojca do... powrotu, ruszył przez Malbork na południe, w tę stronę, gdzie szaleli
Zborowscy i gdzie pojawiło się już wojsko Maksymiliana.
  Zamoyski pobił je pod Krakowem, a właściwie w nim samym, na przed-
mieściu Garbary, osobiście prowadząc do ataku swą czarną piechotę. Zoba-
czywszy hetmana z bliska, dowodzący po stronie austriackiej Andrzej Zboro-
wski zostawił knechtów na łasce losu i uciekł, ile tchu w koniu. Niewola
zapewniłaby mu los Samuela.
  Wiadomość o zwycięstwie otrzymał Zygmunt pod Korczynem, gdzie się
przeprawiał przez Wisłę. Jednocześnie goniec przywiózł mu list ojca, znowu
nakazujący powrót za morze. Syn miał podobno odpisać na to, że wkroczy
jednak do stolicy, ukoronuje się, wyda siostrę za arcyksięcia Ernesta, po czym
odstąpi mu tron wawelski i wyjedzie do domu.
  W ówczesnych działaniach wojennych mocno się odznaczył dowódca załogi
Rabsztyna, Gabriel - a właściwie Hawryło Hołubek, Kozak Zaporoski, żoł-
nierz dobry i kąśliwego języka, „zlej gęby", jak się wtedy mawiało. Kuszony
przez Maksymiliana obietnicami łask odpowiedział zwięźle: „Więcej zdra-
dziec w Polsce już nie ma, wszyscy u ciebie." Razu pewnego nagłym wypadem
rozbił silny oddział jazdy austriackiej i zagarnął ochraniany przez nią tabor.
Opowiadano potem z zazdrością, że Kozacy nieźle się obłowili, ale stanowczo
ich w tym ubiegli służący również pod rozkazami Hołubka górnicy miejsco-
wi.
Kraków przystroił się wspaniale na przywitanie nowego króla. Bramy
114

tryumfalne zdobiły portrety jego przodków, wszystkich siedmiu Jagiellonów,
podobizny wierne, bo z polecenia Zamoyskiego wzorowane ,,na najdawniej-
szych pomnikach". Widniał już również na tych łukach Snop, herb Wazów,
znak po dziś dzień trwający na tylu polskich zabytkach. Witała Zygmunta sama
śmietanka społeczności szlacheckiej. Przemawiał doń Wawrzyniec Goślicki,
wygłosił też orację Świetosław Orzelski, pisarz, autor słynnych pamiętników,
stary działacz ze stronnictwa reform i sługa Stefana I. Mówcy uderzali w jeden
ton: „Przybyć tu raczyłeś swój między swe, obcym tu nie jesteś."
  Ku zachwytowi tłumów król odpowiedział w języku swej matki, po polsku.
Wobec Zamoyskiego zachował się zimno, z rezerwą. Szumne i mocno samo-
chwalcze przemówienie skwitował paru powściągliwymi zdaniami.' Istnieli
tacy, co już zdążyli nastroić nowego pana przeciwko kanclerzowi. Zygmunt był
podejrzliwy, nader łatwo zrażał się do ludzi, a raz powziętych wyobrażeń czy
postanowień zmieniać bardzo nie lubił.
  Nikt jednak nie starał się zastąpić Zamoyskiego w komendzie i wojsko pod
jego buławą poszło za wycofującym się na Śląsk Maksymilianem. Zawistni
kanclerzowi żywili nadzieję, że kark skręci. 24 stycznia 1588 roku armia
arcyksięcia rozbita została pod Byczyną, niedobitki wraz ze swym wodzem
schroniły się w mieście. Nazajutrz Zamoyski zmusił je do kapitulacji, wziął do
niewoli Maksymiliana i jego polskich stronników, zdobył ogromny łup, który
rozdzielili pomiędzy siebie żołnierze. Wyjątek stanowiły osobiste rzeczy
Habsburga, zwrócone mu zaraz.
  Poległ pod Byczyną Hawryło Hołubek, a Stanisław Żółkiewski odniósł
ciężką ranę. Na polu bitwy około tysiąca ośmiuset trupów polskich i nieco
mniej niemieckich. Dokonana przed miesiącem prawie - 27 grudnia - koro-
nacja Zygmunta III nabrała mocy rzeczywistej.
  W nocy przed bitwą Zamoyski spiesznie kreślił list do króla. Datował go ze
wsi Zadłuby, gdzie na chwilę przystanął. Wygraliśmy potyczkę pod Parzy-
miechami, donosił. Pobity Diabeł-Stadnicki cofnął się, co zmusiło główne siły
wroga do opuszczenia Wielunia i rejterady na Śląsk, za granicę, w kierunku
Byczyny. Niektóre chorągwie już go ścigają, reszta ruszy, „skoro tylko księ-
życ świecić zacznie". Maksymilian :
   strasznie pośpiesza bez wszelkiej powagi: jak mogą, pędzą za nim [jego] konni: wielu broń
rzuca za sobą [...] Co dalej nastąpi, o tym Waszej Królewskiej Mości doniosę. Tymczasem masz,
Wasza Królewska Mość, za co Bogu Wszechmogącemu dziękować, że z państw Waszej Króle-
wskiej Mości współzawodnik, tylu cesarzów potomek i brat cesarski z największym wstydem w
nocy zemknął...
115

  Panowanie Zygmunta lir zaczęło się pod szczęśliwymi auspicjami, w oko-
licznościach lepszych niż poprzednie, Stefanowe. Większość poddanych
witała młodego czowieka sercem otwartym, bo miłującym wspomnienie o
Jagiellonach, przodkach jego. Koronację natychmiast przypieczętował wielki
czyn, zwycięstwo w polu odniesione nad sławnymi pułkami niemieckimi,
chorągwiami polskich warchołów i bitnymi najemnikami z Węgier. Król Stefan
dużo dokazał szablą na wschodzie, teraz przyszły sukcesy w samym kraju, przy
murach Krakowa i na Śląsku. Pewien obcokrajowiec zapisał wtedy, że Polacy
do wojny z Austrią wprawdzie nie tęsknią, ale nikt prawie jej się nie lęka.
II
  W kilka miesięcy później inny cudzoziemiec zauważył z uciechą, że polscy
przeciwnicy Austrii kipią ze zlos'ci na widok tego, co się dziać zaczęło. Jątrzyła
ich wspaniałość przyjęcia, zgotowanego przez króla legacji kardynała Hipolita
Aldobrandini (przyszłego papieża Klemensa VIII), o którym było wiadomo,
że przybył, aby pośredniczyć w układzie z Habsburgami. Zygmunt świadczył
mu w Krakowie nadzwyczajne honory, rozmawiał z nim na tajnych konferen-
cjach.
  Cesarz Rudolf II chciał pokoju i uwolnienia brata z niewoli. Godził się
jednak traktować tylko z senatorami, a nie z Zygmuntem III, którego za króla
nie uznawał.
  Po dłuższych sporach, staczanych w Będzinie i w Bytomiu, zawarto poro-
zumienie. Habsburgowie wycofali swe pretensje do korony polskiej, między
Rzecząpospolitą a cesarstwem stanął pokój wieczysty, który rzeczywiście
okazał się takim, gruntownie zabezpieczając domeny habsburskie od naszej
strony; w XVII stuleciu Austriacy pomogli Polsce odzyskać Kraków na
Szwedach, Polacy odwdzięczyli się odsieczą Wiednia. Radykalna odmiana to
dopiero udział Austrii w pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej.
  Sam traktat nie mógł zrazić szlachty, z zasady niechętnej wszelkim wojnom.
Okoliczności były jednak dość szczególne.
  Arcyksiążę Maksymilian siedział w Krasnymstawie, w honorowej i pozła-
canej niewoli, pod strażą Zamoyskiego, który grzeczności jeńcowi nie szczę-
dził, ale znał proporcje, miary nie przebierał. W końcu odwiedził Maksymi-
liana król. Senatorowie ledwie go powstrzymali, z trudem wytłumaczyli panu,
że nie godzi się monarsze zsiadać z konia, zanim arcyksiążę, który początkowo
wzdragał się w ogóle opuścić komnatę, nie zejdzie na najniższy stopień scho-
116

dów. Zygmunt III przeszedł do historii jako „król w każdym calu". Był afc
dla poddanych, lecz nie wobec członka domu Habsburgów.
  Maksymilian obdarzony został hojnie. W zachwyt go wprawiło kilkami
wierzchowców, wśród których było osiem siwych, „farbowanych na żak
prawie cudnie".
  Zgodnie z umową miał on zaprzysiąc traktaty będzińsko-bytomslt
Oświadczył wyniośle, że dokona tego po przekroczeniu granicy, Iec2 soi
wszy na ziemi cesarskiej po prostu złamał obietnicę, przysięgi odmówiL ?
nie pomogły argumenty biskupa Goślickiego i innych senatorów, ktor
jedno tylko pozostało - zachować się z godnością, nie przyjąć żadnych daró-
odrzucić zaproszenie na ucztę pożegnalną. „Tak więc na śmiech dzieciom i
pośmiewisko wszystkim do Polski wracamy" - powiedział wojewoda krai
wski Mikołaj Firlej.
  Jeden z członków orszaku polskiego popadł we wściekłość i rwał s*ę
szabli. Pozostali i rozsądniejsi uspokoili go z trudem. Warto zapanuei
nazwisko zapaleńca, który golów był głowę położyć, byle tylko pon»
obrazę swego króla. Nazywał się on Mikołaj Zebrzydowski.
  Rudolf II zmusił w końcu Maksymiliana do złożenia wymaganej przez ott
przysięgi, lecz jeszcze czas dłuższy arcyksiążę podpisywał się jako „von Gal
gnaden Erwolter Khiinig in Poln".
  „Łatwo piwa nawarzyć, ale nie wiedzieć jeszcze, kto je wypije" - proroc
odezwał się wojewoda Firlej, jak niepyszny zawracając rumaka w stro
granicy polskiej. Zatarg o koronę skończył się w sposób niezbyt zaszczytny i
państwa, które wygrało sprawiedliwą wojnę. Radosna atmosfera miodowy
miesięcy nowego panowania rozwiała się. Nikt łatwo nie zapomina upokorz*
zwłaszcza niepotrzebnych.
  Kiedy w Oliwie ogłaszano Zygmunta królem, wicekanclerz szwedzki, Er
Sparre, mówił naszym senatorom:
    Jest on miody, ma dwudziesty drugi rok; podobny on do księgi czystej, co na nie; Poi,
wyryją, to jak na wosku się wyciśnie. Jeśli dobrego lub złego pana z niego uczynicie, sam. u
przypiszecie, albowiem za dobroć jego przyrodzenia ręczy ojciec i Szwecja.
  Niedorzeczności, wygłoszonych rozmaitymi czasy przez mężów stanu,
stu wołowych skórach by nie spisał, tę jednak winnis'my chyba wyrózi
czerwonym inkaustem. Wicekanclerz należał do wyznawców długo na sVje,
pokutującego mitu „białej ferty" duszy ludzkiej, na której światli wyci
wawcy mogą bez przeszkód .nrwalać morały. Zygmunt zaś' - sam o r
oczywiście nie wiedząc - uci-.-'.o.',uał późno odkrytą prawdę o przemożne- r
  
przeżyć częs'ciowo tylko utrwalonych w pamięci, zapadłych w podświado-
mość. Ciężki ich balast obarczał psychikę młodego człowieka, który przybył
nad Wisłę, aby rządzić. W dwadzieścia lat później Piotr Skarga, jakby oma-
ckiem, natrafił na utajony węzeł tych spraw, wspominając w kazaniu wiślickim
sympatie, które raz na zawsze rozdzielił „młodziuchny będąc i dorastając
królewic szwedzki".
  Zygmunt urodził się w więzieniu. Miał kilkanaście miesięcy, kiedy niezbyt
normalny stryj - Eryk XIV - uwolnił jego rodziców, urządzał niepoczytalne
sceny przeprosin, kajał się przed nimi i przed nim także. Rósł potem jako syn
królewski na dworze trwożonym ciągle przez spiski knute w kraju i za granicą.
Despotyczny ojciec nienawidził Polaków i chciał uczynić syna ich królem.
Arystokracja szwedzka pragnęła pozbyć się własnego następcy tronu, wysłać
go za Bałtyk. Zręcznie grał na tych strunach rodzony stryj, w przyszłości
zwycięski współzawodnik, książę Karol Sudermański. Król szwedzki nie mógł
ufać ani zaciężnym żołnierzom cudzoziemskim, ani za pieniądze również
najmowanym dyplomatom.Okrutną śmiercią stracony został w Sztokholmie
ten sam człowiek, który podczas elekcji po ucieczce Henryka pierwszy ofi-
cjalnie zalecał Rzeczypospolitej Zygmunta.
  Straże więzienne składały się jednak z autochtonów, Szwedów. To od nich
Katarzyna Jagiellonka kupowała zszargane koszule na pieluchy dla swych
niemowląt. Szwedzi żądali od niej zmiany wiary. Jedyni ludzie, którym chło-
pak mógł zawierzyć, to byli przybysze z obcych stron, żarliwi słudzy za-
chłannych przekonań religijnych. Jezuici wcześnie zdobyli tak wielkie jego
zaufanie, że zapobiegli ucieczce królewicza do Polski. Nieźle musiało mu
rodzime otoczenie duszę pobruździć!
  Zasiadłszy na Wawelu dawał Zygmunt III posłuch przede wszystkim cudzo-
ziemcom - Niemcom i Szwedom - nimi się otaczał. Podczas krótkich pobytów
w Szwecji zmieniał zauszników, lecz nie zasadę postępowania. Sprzyjał Pola-
kom i Litwinom. Z kraju do kraju przenosił niezawodnie działający mechanizm
odruchu warunkowego, nieufności wobec... tutejszych.
  Był idealnie, bo i w podświadomości przysposobiony do konfliktu z Rzecz-
pospolitą, która od pokoleń nawykła do jawności życia publicznego, na kse-
nofobię nie chorowała, lecz bardzo zazdrośnie strzegła prawa obywateli do
rozstrzygania o własnym losie. Na tym się, niestety, pogotowie konfliktowe
nie kończyło. Nie do przyjęcia i nie do zatwierdzenia była dla Zygmunta
panująca w pojagiellońskiej monarchii tolerancja religijna. Młody król brzydził
się nią jak niczym na świecie, zaświadczył pewien współczesny mu Fran-
cuz.
118

  W Szwecji luteranizm i niepodległość znaczyły to samo niemal. Naród
wyzwolił się w dobie reformacji i zapamiętał, że wyższy kler dążeń wolno-
ściowych nie popierał, stał po stronie Danii i Rzymu. Już w lutym 1529 roku
synod szwedzki zorganizował swój własny Kościół, rozległe dobra ducho-
wieństwa przypadły państwu i szlachcie. Postępowanie ojca Zygmuntowego -
Jana III - nie dostrajało się do zgodnego raczej chóru poddanych, budziło za to
żywe zainteresowanie i nadzieje w świeżo założonym zakonie jezuitów. Nie
wszystkie kolegia, fundowane przez nich w Rzeczypospolitej, miały kształcić
przeznaczonych dla niej działaczy. To w Braniewie mierzyło w Skandynawię.
Do żonatego z katoliczką Jana docierały wpływy takich indywidualności, jak
Stanisław Hozjusz i Antoni Possevino. Król zamknął protestancki uniwersytet
w Uppsali, skłaniał się ku jakiejś formie ugody z papieżem, a jednocześnie
roiła mu się autonomiczność Kościoła szwedzkiego, uznającego małżeństwa
księży, komunię pod dwiema postaciami i odrzucającego kult świętych. Upie-
rał się przy programie, który budzić musiał wstręt zarówno w Rzymie, jak i
wśród większości Szwedów. Samowolny, brutalny i własnych tylko argumen-
tów chętnie słuchający, siłą wlókł syna na moralne i myślowe bezdroże. Zbił go
po twarzy za próbę uchylenia się od udziału w nabożeństwie luterańskim,
rzucił się z rapierem na wychowawcę-protestanta, który wolał, aby królewicz
nie chadzał na msze katolickie. Zygmunt miał być - zdaniem rodzica - religijny
na dwojaki sposób, ostentacyjnie wierny obu wykluczającym się wtedy nawza-
jem wyznaniom. Czekała go wszak władza w luterańskiej Szwecji, a majaczył
też tron katolickiej przeważnie Polski. Ojcowski kodeks wychowawczy ozna-
czał i zalecał obłudę, stał się zaś bodźcem do zdecydowanego i jawnie pod-
kreślanego wyboru.
  Miał rację Eryk Sparre, kiedy zapewniał Polaków o wrodzonej uczciwości
przybysza. Niepotrzebnie za to powoływał się na jego ojca, winowajcę kalectw
duchowych młodego człowieka. Gdy w przyszłości gońcy donieśli raz na
Wawel, że w mieście wybuchły rozruchy przeciwko protestantom, król
Zygmunt nie rozerwał gry w piłkę. Sumienie miał spokojne. Dawno już
dokonał wyboru wiary. Podzielił świat na białe i czarne.
  Wkrótce po zgonie Stefana I Rzym stanowczo nakazał Antoniemu Posse-
vinowi opuszczenie Warszawy i powrót do Włoch. Dyplomacja papieska
postanowiła popierać Habsburga i usuwała ze sceny zwolennika królewicza
Szwecji. Trudno było popełnić większą pomyłkę. Znakomity jezuita stawiał na
cenniejszą dla kontrreformacji kartę. Znał dobrze Zygmunta, na którego już
przed dziesięciu laty rozciągnął był swe wpływy, resztę widać przeczuł
instynktem urodzonego polityka. Anna Jagiellonka naprawiła błąd Rzymu. Nie
119

oszukiwała Hannibala z Kapui zapewniając go, że pragnie zwycięstwa kan-
dydata katolickiego. Wysunęła stanowczo lepszego... z punktu widzenia celów
sprzecznych z dobrem Rzeczypospolitej, która szczerze wolała Jagiellona po
kądzieli niż Niemca, a duchowych właściwości własnego wybrańca nie znała na
razie wcale.
  Walka władzy państwowej z dotychczasowymi porządkami w dziedzi-
nie wyznaniowej stanie się odtąd motywem często powracającym na
karty tej książki. Należy więc pokusić się o próbę określenia istoty kon-
fliktu.
  Wielu historyków i publicystów usprawiedliwiało, pochwalało nawet kontr-
reformację twierdzeniem, że państwo musi posiadać jednoczącą wszystkich
obywateli więź ideologiczną. Inni z lekceważeniem odzywali się o polskiej i
litewskiej tolerancji, widząc w niej raczej przejaw płytoty umysłowej, letniości
uczuć i braku zainteresowań dla spraw zasadniczych.
  Wydaje się jednak, że swoboda myśli, słowa i sumienia, jaką sobie mie-
szkańcy Rzeczypospolitej w stuleciu XVI zapewnili, należała do zjawisk z
kategorii najpoważniejszych. To było coś grubo większego niż zamiłowanie do
wygodnego życia. Ta swoboda pełniła u nas rolę państwowego wyzna-
nia wiary. Jego znamiona to uznanie religijności za nienaruszalną pod-
stawę porządku publicznego i wolność dla wszelkich jej form.
  Więź ideologiczna istniała w Rzeczypospolitej i przed kontrreformacją,
przeszła nawet zwycięsko próby sił i czasu. Była tym cenniejsza, że oryginalna,
jaskrawo odróżniająca państwo od całego europejskiego otoczenia, doskonale
dopasowana do wielowątkowej struktury monarchii, a ogromnej większości
Obojga Narodów przyswojona, droga i stanowiąca powód do dumy. Przecież ta
więź narodziła się nie z żadnych tam abstrakcyjnych rozważań czy importo-
wanych teorii, lecz z wielowiekowej praktyki własnej. W Polsce zasady
rozumnej tolerancji zaczęły się wytwarzać bardzo wcześnie, za czasów sąsiedz-
kiego współżycia katolickich Piastów z prawosławnymi Rurykowiczami, a
zwłaszcza odkąd Kazimierz Wielki sięgnął po Ruś Czerwoną i zaczął się tam
zachowywać jak prawdziwy mąż stanu. Litwa dokonała tego samego doświad-
czenia w skali jeszcze większej. Stworzyła wszak imperium, w którym osiem-
dziesiąt procent mieszkańców mówiło po rusku i wyznawało prawosławie.
Naród litewski długo trzymał się pogaństwa, wielki książę z Wilna wcześnie jął
zabiegać o chrześcijańską metropolię dla Kijowa.
  Pionierzy kontrreformacji niszczyli u nas wielowiekowy dorobek, rwali
spójnię duchową już istniejącą. Wiele jej jeszcze brakowało do ideału: człon-
kami senatu byli tylko biskupi rzymskokatoliccy, duchowni prawosławni ani
120

protestanccy wstępu tam nie mieli. Ale - powtórzmy - więź owa realnie
istniała! Nie popychając nikogo do ideologicznych szaleństw odróżniała kraj
dodatnio od otoczenia, a świeżo całkiem - czasu dwu pierwszych bezkrólewi i
wojen Stefana - z powodzeniem zdała egzamin z praktyki.
  A teraz oto zaczynało się udoskonalanie doświadczenia przy pomocy te-
orii.
  Antoni Possevino osobis'cie bywał i działał w Szwecji, pragnąc odzyskać ją
dla katolicyzmu i politycznie związać z Habsburgami. Tym jego zamysłom
służyć miała specjalna misja, w której skład wchodzili dwaj jezuici polscy.
Bartłomiej Tomaszewicz oraz Pakosz Bernard Gołyński. Ruszyli oni za morze
w roku 1585 - za rządów czerstwym z pozoru zdrowiem cieszącego się króla
Stefana - i nikt pod słońcem przeczuć nie mógł, co się z owej wyprawy
wywikła. Gołyński - wychowanek Braniewa i jezuickiego kolegium niemie-
ckiego w Rzymie - został spowiednikiem Zygmunta, jego dozgonnym przy-
jacielem i zaufanym doradcą. Wraz z Piotrem Skargą tworzył zespół dozoru-
jący monarchę i pilnie dozorowany przez przełożonych zakonu. Gołyński -
sławny ojciec Pakosz - to osobistość śmiertelnie znienawidzona przez polskich
protestantów i wielu katolików. Z jego podszeptów rodziły się zatargi perso-
nalne, jątr_zące kraj i najzupełniej niepotrzebne. Zygmunt III nie ufał ludziom z
wyjątkiem nielicznych, przez siebie samego wybranych, a nie miał genialnego
węchu Stefana. Katastrofalnie łatwo zrażał się do najlepszych.
  Goiyński niczego nigdy nie napisał, odznaczał się za to talentem do gier
zakulisowych tudzież intryg. Kiedy u schyłku żywota zachorował poważnie i
chciał poratować zdrowie nad Adriatykiem, katolicka Wenecja nie wpuściła w
swe granice arcykatolickiego działacza. Trzeźwi kupcy nie pozwalali sobie
oczu pozorami mydlić. Ojciec Pakosz musiał się kurować w krajach podległych
Habsburgom, zawsze gotowych udzielić mu gościny.
  Zadziwiająca miękkość Zygmunta wobec domu cesarskiego nie była zjawi-
skiem przypadkowym. Elekt polski przywiózł zza morza tę dyspozycję, której
żadną miarą nie dało się pogodzić z najsłuszniejszym bodaj punktem programu
politycznego polskiej szlachty. W kilka lat później Elżbieta I angielska urąg-
liwie wytknęła posłowi Rzeczypospolitej dziwną przychylność Zygmunta dla
dynastii, która dopiero co chciała go pozbawić korony.
  Wazowie szwedzcy uchodzili wśród monarchów europejskich ze Wschodu i
Zachodu za parweniuszy i byli nimi na pewno. W samej Skandynawii żyły rody
znacznie od nich dostojniejsze i starsze. Franciszek Bielak pisał kilka lat temu o
dziwnym postępku polskiej kancelarii koronnej, która w roku 1616 zażądała
raptem od Akademii Krakowskiej konfiskaty książki Szymona Starowolskie-
121

go, De rebus Sigismundi /... gestis, dedykowanej Janowi Kazimierzowi! Urząd
królewski nie wyjawił, że kamieniem obrazy jest zawarta w dziele wzmianka
o mizernym początku kariery monarszej dziada Zygmuntowego, Gu-
stawa I.
  Marzeniem Wazów szwedzkich było zawsze spokrewnienie się z Habsbur-
gami, Wiedeń trzymał się jednakże brzydkiego zwyczaju nieodpowiadania na
listy sztokholmskie. W żyłach Zygmunta płynęło nieco krwi habsburskiej, a to
po prababce, „matce królów", małżonce Kazimierza Jagiellończyka. Wstąpi-
wszy na Wawel przybliżył się młody nordyk znacznie do majestatu cesarskie-
go, został władcą państwa, któremu Habsburgowie chętnie oddawali córy. Aż
do końca swego długiego żywota nie wyleczył się Zygmunt z kompleksu
rodzinnego, nie zaniechał chudopacholskiej wspinaczki ku owego majestatu
blaskom. Popatrzmy na pochodzące z jego czasów kamienne kartusze herbo-
we. Na piersi orła polskiego widnieje Snop Wazów, tarczę zaś okala łańcuch
habsburskiego orderu Złotegu Runa! Nie można było wymowniej przedstawić
tendencji ideału...
  Zbliżenie do Habsburgów zapewniało, zdaniem Zygmunta, europejską
nobilitację monarszą oraz spokój sumienia. Habsburgowie wiedli rej w obozie
wojującego katolicyzmu.
  Kompleksy, mierne zdolności, nieprawdopodobny upór oraz ideologiczne
tępogłowie - nie takich cnót potrzebowała od swego pana wielonarodowa i
różnowiercza Rzeczpospolita. Chimery zaczęły ssać krew z jej historii. Pod
nowym królem, zgodnie z jego własnymi oraz doradców poglądami, państwo
przestawało się liczyć z własnym dobrem.
  Teoretycy obozu protestanckiego w Europie, rachując siły zesłane przez
Opatrzność na pognębienie wszetecznego Rzymu, nigdy nie zapominali
wymienić arcychrześcijańskiego króla Francji, „najstarszej córy Kościoła".
Walezjusze ani Burbonowie papieża nie zwalczali, za to, jak mogli, tak prze-
ciwstawiali się Habsburgom, co najzupełniej owym teoretykom wystarczało.
Ideologiczne sztandary zastępowały myślenie jezuickim uczniaczkom, ale nie
Henrykowi IV, który wiedział, że parawan religijny przysłania światowładcze
uroszczenia domu Austrii. I u nas pojmowali to ci właśnie, przeciwko którym
nastrajał Zygmunta ojciec Pakosz.
  Obóz protestancki nigdy nie wytworzył projektowanej przez ideologów
rady ponadnarodowej. Takie kraje, jak Holandia czy Szwecja, wcale nie
tęskniły do dyktatury brytyjskiej. U jednomyślnych rzekomo w antypapieskim
fanatyzmie innowierców nie brakowało trzeźwości. Nikt nie pragnął się zde-
gradować do roli politycznego przedmiotu.
122

  Na przełomie XVI i XVII wieku dokonała się w Rzeczypospolitej orygi-
nalna metamorfoza.
  W sierpniu 1573 roku - opowiada w swej książce Andrzej Tomczak - czyli
wkrótce po pierwszej elekcji, niejaki ksiądz Marcin Izdbieński zaprotestował
aa sejmiku proszowickim przeciwko ustawie o pokoju religijnym. Wyskok
fanatyka rozsierdził bardzo szlachtę, którą ułagodziły słowa kanclerza Walen-
tego Dębińskiego, że „mało ich [to jest duchowieństwa] ważne protestacje".
Dokładnie w sześćdziesiąt lat później - w roku 1633 - Jerzy Ossoliński prawił
do Urbana VIII:
   Nawet w onej niedawno żałosnej dla Rzeczypospolitej chwili, gdyśmy króla Zygmunta, żywy
pobożności obraz z ziemi do nieba zabrany, opłakiwali, zobaczyłbyś, Ojcze Najświętszy, cały
tejm, senat, naród polski więcej walką o religię z współobywatelami swymi zarażonymi kacers-
rwem zajęty niż bezpieczeństwem i całością ojczyzny, niż elekcją przyszłego pana.
  Jeżeli nawet Ossoliński trochę przesadził, to bez najmniejszego błędu poka-
zał, „ku czemu Polska szła" i dokąd doszła w dobie ostatecznej katastrofy, w
XVIII stuleciu. Państwo, które nawet w epoce wojen religijnych nie zaparło
się zdrowego sensu, pouczało Francję o zaletach tolerancji!
  Rządy Walezjusza trwały jedno mgnienie, Stefan umiaru i prawa przestrze-
gał, postępował w sposób przytomny. To za Zygmunta, jego własnymi,
doradców, fanatyków, ideologów oraz karierowiczów dłońmi ster został prze-
stawiony i popłynęliśmy w kierunku równie zgubnym jak niesławnym. Insty-
tucja władzy wiele znaczy w dziejach.
  Hannibala z Kapui, który tak gorliwie protegował arcyksięcia Maksymilia-
na, przyjął Zygmunt z całą rewerencją. Nuncjusz dokładnie wiedział, czego ma
się trzymać, bez względu na wynik elekcji. Oto fragment listu wysianego
przezeń z Warszawy 9 czerwca 1587 roku do sekretarza stanu, kardynała
Montalto, synowca papieskiego:
   Wasza Miłość rozkazujesz mi najsilniejsze starania czynić tak u prałatów tego królestwa, jak u
senatorów przedniejszych i większą wziętość mających, aby odwołana została i unieważnioną owa
wolność religijna, podstępnie wyrobiona przez heretyków podczas bezkrólewia po śmierci
Zygmunta Augusta pod fałszywym nazwiskiem konfederacji dla zachowania pokoju publicznego.
A przynajmniej aby nie dostała mocy ani powagi od senatu, ani od stanów królestwa, ani od nowego
króla. [...] Rozkaz Waszej Miłości wykonany będzie.punktualnie...
  Zaczynała się zdecydowana akcja przeciwko konfederacji warszawskiej,
będącej instytucjonalnym wyrazem naszego państwowego wyznania wiary.
Drogowskazem dla monarchy, nuncjusza i innych wielkich ludzi stawały się
123

zgłoszone przed kilkunastu laty żądania szlachty mazowieckiej, rozprawiającej
o złodziejach kóz, złym duchu i psalmach króla Dawida.
  Szwecja ówczesna woniała w tej mierze jeszcze gorzej niż województwo
płockie. Szło w niej ku ustawie wypędzającej z granic państwa wszystkich nie
wyznających luteranizmu oraz ku normie karania śmiercią każdego, kto udzie-
lił gos'ciny jezuicie. Można przypuszczać, że Zygmunt przejął od rodaków
skłonność ku takowym pryncypiom, uznał ich zbawienną przydatność. Pragnął
je tylko ideologicznie przefarbować, w innym kierunku nastawić ostrze. W
pełni mu się to jednak nie udało. Do represji w stylu szwedzkim czy angielskim
Rzeczpospolita nie dojrzała ani wtedy, ani nigdy w ogóle.
  W rok równo po wysłaniu cytowanego listu pieczętował nuncjusz inny,
donoszący o długiej audiencji prywatnej u Zygmunta, króla od sześciu mie-
sięcy. Hannibal z Kapui żądał odeń przede wszystkim, aby stanowiska
duchowne dostawały się ludziom godnym tego. Nie ograniczył się jednak do
spraw własnego stanu. Usilnie przekonywał, że dostojeństwa i co lepsze
urzędy świeckie dawać należy wyłącznie katolikom.
  Trzeci raz w przeciągu marnych lat czternastu wysoki przedstawiciel kleru
udzielał monarsze polskiemu pouczeń na drogę władzy. Postulaty Hannibala
były uderzająco podobne do tych, które Graziani kładł w uszy Walezjuszowi.
Jan Dymitr Solikowski, witający w Śniatyniu Batorego, mówił o znaczeniu
Kościoła w państwie, lecz nie zalecał korupcji.
  Wcześnie dały się w Krakowie zauważyć objawy nowego kursu. Zwolen-
ników dotychczasowych porządków irytował widok ojca Pakosza, po kilkakroć
dziennie drepczącego na Wawel. Z racji jubileuszu kościelnego król wraz z
ciotką uroczyście przystąpili w katedrze do komunii,- a towarzyszyło im wielu
znakomitych panów, i to takich nawet, którzy - jak zapisał sam nuncjusz! -
„dla krótkiego czasu nie zdążyli przygotować się dostatecznie". Łaski spły-
wały przede wszystkim na tych, co dali szczególnie dobry przykład, zawracając
z bezdroży błędu. Województwo krakowskie otrzymał na przykład Mikołaj
Firlej, który nie poczekał z nawróceniem na zgon własnego ojca, zażartego
kalwinisty. Dobrze był też widziany Lew Sapieha, poprzednio wierny dwóm
po kolei wyznaniom - prawosławnemu i helweckiemu. Chełpił się on przed
nuncjuszem, że zdołał pozyskać dla katolicyzmu własną małżonkę - Dorotę z
Firlejów - oraz usilnie prosił o przywilej słuchania mszy w domu. Pragnąłby
bowiem uczestniczyć w niej co dzień.
  Dusze ludzkie jakoś wtedy właśnie zaczęły się przeobrażać gruntownie, i to
w sposób dziwnie zbieżny z.gustami osoby, posiadającej prawo szafowania
suto omaszczonym „chlebem". Zygmunt zastał w Rzeczypospolitej senat o
124

oblkzu już przeważnie katolickim, to znaczy gruntownie przeobrażony od
czasów unii lubelskiej, kiedy to - według obliczeń Adama Kerstena - w izbie
wyższej naszego parlamentu zasiadało pięćdziesięciu pięciu łacinników, pięć-
dziesięciu trzech ewangelików oraz dwóch prawosławnych. W pierwszych
latach panowania nowy król musiał liczyć się z tymi, co zdobyli dlań tron, i
nominacje otrzymywali przede wszystkim protestanci. Ale już w początkach
XVII wieku senat stał się w ogromnej większości katolicki, zasiadało w nim
kilku zaledwie ewangelików i prawosławnych. Jednolitość ideologiczna osiąg-
aieta została niemal w pełni. Nie otrzymywali łask i tracili na znaczeniu
duadentes de religiom oraz stronnicy kanclerza Zamoyskiego. Odszedł w cień,
„)&ko główna dla przyjaźni austriackiej zawada", kasztelan podlaski Marcin
Leśniowolski - „le sieur Dobory" - który jako poseł do Szwecji torował
Zygmuntowi drogę i przywiózł go do Polski. Był to „mąż wysokiemu prze-
znaczeniu swojemu równy, z postawy i obyczajów poważny, w polityce biegły,
* co rzadka na takim stopniu, skromny i dla wszystkich równie uprzejmy".
Wycofany z obiegu kazał na zewnętrznej ścianie swego domu przy ulicy
Kanoniczej wymalować napis łaciński: „Cnota sobie wystarczy." Znikali z
naszej sceny politycznej ludzie, którzy strzegli wolności we własnym kraju i
propagowali ją we Francji. Wkrótce wygasnąć miało w Europie samo wspo-
mnienie o roli odgrywanej ongi w tej mierze przez Rzeczpospolitą. Zaczyna-
liśmy zyskiwać opinię i laury fanatyków religijnych. Później, w dobie poli-
tycznej słabości i klęski, stały się nam one kamieniem u szyi.
  Zdobywanie wpływu na ośrodki władzy i działanie za ich pośrednictwem
należało do naczelnych zasad strategii kontrreformacji. Zdecydowanie brał
górę prąd, któremu dopiero za dni naszych ostatecznie wyznaczył kres wielki
pontyfikat Jana XXIII. Katolicyzm odgradzał się murami i przepaściami od
„odłączonych", wcale podówczas nie uznawanych za braci. A jeśli nawet
przerzucał nad owymi przegrodami pomosty, to wyłącznie po to, aby iść nimi
do najbardziej bezwzględnych ataków. Rzeczypospolitej federacyjnej, pańs-
twu różnych wiar, kultur i narodów wróżyło to kryzysy bez wyjścia. Ideał
kontrreformacji był sprzeczny z samą jego istotą, unicestwiał harmonię.
  Zanim reakcja katolicka zdążyła pokrzywdzić i rozjątrzyć innowierczych
obywateli, ciężko zaważyła na ustroju. Prawo państwowe stanowiło wszak dla
niej przedmiot pilnych zainteresowań, jako przydatne narzędzie kształtowania
społeczności. Pierwsze sejmy za Zygmunta III przebiegały cicho i dość zgod-
nie, może dlatego, że kwiat warcholstwa krajowego świecił nieobecnością,
znajdował się najpierw w obozie Maksymiliana, a po Byczynie - pod kluczem
lub za granicą. Koronacyjny - odprawiony jeszcze podczas wojny - uchwalił
125

podatki, zwaliwszy je oczywiście na mieszczan, chłopów i Żydów, ustanowił
kary na burzycieli, pod groźbą więzienia zabronił pojedynków i zatwierdził
zawarty poprzednio przez samą Litwę pokój z Moskwą. Następny - w roku
1589 - tak był pełen troski gospodarskiej, że polecił oczyścić koryta Warty,
Bugu, Wisłoka i Wieprza. A mógł ten sejm przejść do historii jako ten, co
wyprostował jej ścieżki...
  Na porządku dziennym stanęły dwie sprawy wagi ogromnej: obwarowanie
konfederacji warszawskiej oraz reforma sposobu obierania królów!
  Zanim się rozpoczęły obrady, nuncjusz urządził w zakrystii warszawskiej
katedry Sw. Jana konferencję wszystkich biskupów. Zalecił im, aby „zgodnie
promowali sprawę wiary świętej, a bronili powagi Kościoła i swoich przywi-
lejów". Otrzymał przyrzeczenie solidarnej gorliwości, której ofiarą - jak
donosił do Rzymu w liście z 27 marca 1589 roku - stał się najpierw projekt
ustawy o powszechnej pacyfikacji, zawierający również potwierdzenie konfe-
deracji warszawskiej -rozporządzenia wykonawcze do niej, powiedzielibyśmy
językiem dzisiejszym. To nie wyczerpywało bynajmniej sukcesów owocnej
konferencji.
  Jan Zamoyski wniósł na sejm projekt prawa regulującego przyszłe wolne
elekcje. Nuncjusz zapisał, że pomysł kanclerski uznawał za kandydatów do
korony „tylko potomki Króla Jego Mości, a jeśliby to mankowało, słowiański
naród". A więc powrót do praktyki czasów Jagiellońskich, które życiowo
pogodziły zasadę obieralności z dziedzicznością tronu. Gdyby zaś zmarły
władca synów nie zostawił - otwarta droga dla kandydatów krajowych. „Sło-
wiańskość" stanowiła podówczas pojęcie wielce rozciągliwe. W jego zakresie
bez przeszkód zmieściłby się Bałt-Litwin (a znalazłby pewnie przytułek i
Madziar).
  Zamoyski chciał, aby elekcja odbywała się w osiem tygodni po śmierci króla i
nie mogła trwać dłużej niż miesiąc. Odsuwał od niej wszystkich splamionych
infamią, biorących pieniądze z zagranicy, całą nie posiadającą ziemi szlachtę -
a więc klientelę magnacką ! - i tych, co przyprowadziliby pod Wolę. zbyt liczne
orszaki. Na zawsze pragnął skasować konwokacje. Zgromadzone ziemiaństwo
głosowałoby najpierw wewnątrz województw, a w kreskowaniu ostatecznym
wzięliby udział ich delegaci, doraźni posłowie. Zjazd powszechny - viritim -
zostałby zatem połączony z wetowaniem reprezentacyjnym, przy czym roz-
strzygałoby to ostatnie. Na wszystkich szczeblach miałoby się głosować
większością - najpierw kwalifikowaną, trzech czwartych i dwóch trze-
cich, a jeśliby to nie dało rezultatu, większością zwyczajną.
Jako rzecznik opozycji przeciwko projektowi kanclerza wystąpił prymas
126

Stanisław Karnkowski. Zażądał zastrzeżenia, że królem może zostać wyłącznie
katolik. Nie podobało się to różnowiercom, ale ostatecznie gotowi byli ustąpić
-pod warunkiem zatwierdzenia konfederacji warszawskiej. Biskupi odmówili
zgody, a w ostatniej chwili, kiedy już przystawano na katolika, prymas
stwardniał, zaczął się domagać uchwały dopuszczającej do tronu tylko rzym-
skich katolików.
O to się cała sprawa rozbiła, wniosek upadł.
  Obie strony doskonale zdawały sobie sprawę, że spierają się nie o samą
religię. Zamóyski zmierzał do uporządkowania elekcji oraz do odcięcia wszel-
kich dróg Habsburgom, poprawki prymasa uchylały im furtki. Dom Austrii
spokrewnił się w przeszłości i z Piastami mazowieckimi, i z Jagiellonami, od
biedy - a zwłaszcza przemocą - można go było mianować „słowiańskim".
Sukces Karnkowskiego, za którym stał nuncjusz, oznaczałby dotkliwą porażkę
przeciwników rodu cesarskiego, a takie właśnie rzeczy, nie zaś sformułowania
słowne rozstrzygają w polityce.
   Tak więc pomimo wszelkich zabiegów i chytrości heretyków i w tym nawet niczego otrzymać
nie mogli i cały interes ustawy elekcyjnej pozostał nie skończony i w dotychczasowych warunkach i
swobodzie...
- tryumfalnie donosił Rzymowi nuncjusz.
  Nie tylko,,interes ustawy elekcyjnej", nie tylko on - niestety! Nie udało się
zaszczepić życiu politycznemu zasady głosowania większością, która raz prze-
mógłszy na polu elekcyjnym musiałaby chyba oddziałać i na sejm. Przecież to
on sam powiedziałby „a", uchwalając wniosek Zamoyskiego. Wolno mieć
nadzieję, że prędzej czy później dorzuciłby i „b".
  Pod świeżym wrażeniem trzech kolejno coraz to groźniejszych elekcji zebrał
się sejm i stanął wobec projektu reformy. Sporo było w kraju, a może i wśród
posłów takich, co się jeszcze nie oswoili z myślą o bliskich, poległych pod
Krakowem i Byczyną. Reformę z rozmysłem storpedowano. Dokonały tego
wielkie powagi moralne, purpuraci, infułaci. Chwili dogodnej nie wyzyskano.
Potem czas zaczął leczyć wspomnienia, wysuwać inne sprawy palące...
Następnej elekcji dokonać miało po czterdziestu trzech latach następne już
pokolenie... Okazała się spokojna i zgodna, wyniosła na tron pierworodnego
syna zmarłego Zygmunta, aczkolwiek stary wniosek Zamoyskiego prawem się
nie stał i nie obowiązywał... Słowem, nikt noża na gardle nie czuł i jakoś to
szło... aż w roku 1648 przyszło wybierać króla nazajutrz po strasznej klęsce w
polu, podczas wojny domowej. Wir katastrof pochłonął wszystko, spustoszył
kraj, rozbestwił ogłupionych przez kontrreformację obywateli... a „interes
127

ideologicznie skrajny, jemu powierzała ster. Rzeczpospolita lazła w bagno, z
którego inni już się zaczynali wygrzebywać, rząd odpychał jej własny dorobek,
porządki, do których tamci dopiero się zbliżali. Edykt nantejski dawał hugo-
notom część zaledwie tych swobód, z jakich korzystali poprzednio nasi róż-
nowiercy. Uzyskał wieczną sławę i przeszedł do historii, bo oznaczał wielki
krok naprzód. Rzeczpospolita cofała się wyraźnie i dlatego dawniejsza jej rola
poszła w niepamięć.
  Owa tragiczna rejterda wystąpić miała na jaw w niedalekiej przyszłości, na
razie cieszyliśmy się nadal opinią zdobytą w Złotym Wieku. W 1594 roku
adwokat paryski Antoni Arnauld wygłosił wielką mowę przeciwko jezuitom,
żądał wygnania ich z Francji. Wydrukował ją zaraz i dedykował „senatowi i
ludowi" miasta Wilna.
  Za Zygmunta Augusta władze państwowe wykazały nadmierną stanowczo
powściągliwość, puszczając płazem kryminalny wybryk Erazma Otwino-
wskiego, który podeptał w Lublinie monstrancję. Za Zygmunta III - w
czerwcu 1611 roku - na rynku wileńskim odbyła się potworna egzekucja. Kat
wyrwał skazańcowi język, ćwierci ciała porozwieszał na pręgierzu. Tak uka-
rany został młody Wioch, Francus de Franco, który podczas procesji Bożego
Ciała ważył się przemówić do tłumu na temat oddawania czci opłatkowi.
  Od procesu Otwinowskiego do kaźni Francusa de Franco upłynęło czter-
dzieści siedem lat zaledwie. Szybkość przemiany nie zaciekawia, lecz przera-
ża.
  Książę Jerzy Zbaraski, katolik prawowierny, lecz wróg fanatyzmu, narze-
kał, że „nie tak są bystrzy Polacy i rozumni albo raczej domyślni jako Fran-
cuzowie i Wloszy". Surowemu sądowi przeczą po trosze własne postępki tego
w pierwszym pokoleniu Polaka z rdzennych Ukraińców. Wanda Dobrowolska,
autorka cennej książki o nim i jego rodzie, opowiada, że książę Jerzy w
początkach XVII wieku „stworzył w Krakowie tajną i świetnie funkcjonującą
kuźnicę antyjezuicką", z której płynęły w świat liczne druki i brały początek
kampanie oratorskie. Sam on pisywał i publikował, broniąc tezy, iż jezuici
„więcej się troszczą o zagranicznych książąt niż o własnego króla i w radach
swych dążą jedynie do obalenia królestw, a ustanowienia urojonej monarchii
hiszpańskie;".
  Jan Milion uważa! katolicyzm doby kontrreformacji za coś w rodzaju
„państwowości rzymskiej" i twierdzenie to jest wewnętrznie spokrewnione ze
śmiałym i wcześniejszym wywodem Zbaraskiego. Reakcja katolicka usiłowała
ożywić średniowieczny ideał słońca władzy papieskiej ogarniającej wszystkie
ziemie. Interesy państw narodowych nie mogły się pogodzić z tą doktryną. Za
130

to Habsburgowie wspierali ją zdecydowanie jako tę, co sankcjonowała świa-
towładcze zamysły rodu piastującego tytuł cesarzy rzymskich. Patriarcha
dynastii, król Hiszpanii Filip II, zmarły 13 września 1598 roku, na łożu śmierci
żałował tego tylko, że zbyt mało wytępił niewiernych - heretyków i Żydów.
Zygmunt III - wspomnieć należy przy okazji - uważał za pożyteczne wdawać
się w próby naginania protestanckich Niderlandów pod jego rękę, co spowo-
dowało nawet incydent żałosny, niepotrzebny i niesławny - utarczkę słowną
między Elżbietą I a zarozumiałym posłem Rzeczypospolitej do Anglii, Pawłem
Działyńskim.
  Kiedy kontrreformacja wzięła górę już na dobre, cenzurowano pośmiertne
wydania utworów Jana Kochanowskiego, pierwszy w dziejach, przez Szymona
Starowolskiego ułożony słownik pisarzy polskich ani się zająknął o Mikołaju
Reju, brzydkim kacerzu, Wacław Potocki najlepsze swe utwory przeznaczał
od razu „do szuflady". Jeśli takie zjawiska stały się możliwe, to cóż dziwnego,
że niepamięć okryła opór, jaki rozumniejsza część szlachty stawiała nadciąga-
jącemu dopiero totalizmowi. Niepotrzebnie w ogóle wspomniał Zbaraski o
Włochach. Uciszono ich i wzięto w kleszcze znacznie skuteczniej niż Polaków.
Sejmy i zjazdy elekcyjne staczały u nas homeryckie batalie o wolność. Nieu-
stępliwe głosy w jej obronie podnosiły się podczas samych koronacji, bo i
Zygmuntowa była z tego właśnie powodu burzliwa. Nasz parlamentaryzm
załamał się wskutek sabotażu ze strony władzy, obalającej gotową już niemal
ustawę tolerancyjną - o tym czarnym dniu historii przyjdzie jeszcze pomówić
obszerniej. Pojawiały się w Polsce rozprawy publicystyczne głośne w całej
Europie, przekładane na obce języki i dziesiątki razy wznawiane. Najsłynniej-
szą z nich wszystkich, Monita privata Societatis Jesu, napisał eks-jezuita
Hieronim Zahorowski, a pieniądze na druk dał Zbaraski. On również osłaniał
odważnego autora. Broszura owa wyszła w trzy lata po straceniu Francusa de
Franco i wcale nie była naszego wolnomyślicielstwa pies'nią jedyną ani łabę-
dzią. Teza, że prąd swobody płynął u nas falą szeroką, lecz płytką, sama
plytotą grzeszy. Kontrreformacja musiała złamać twardy opór.
  Pewna okoliczność historyczna, odwieczna tradycja raczej, ułatwiła jej
zadanie.
  Już w XV stuleciu zachodnia połać monarchii Jagiellońskiej, Polska właś-
ciwa, zaczęła doganiać Europę w dziedzinie twórczości. Wiek XVI przyniósł
zapowiedź zupełnego wyrównania frontu. Zaczęliśmy wypłacać się Zachodowi
monetą kulturalną równą tej, jaka stamtąd płynęła do nas, lecz mimo to nie
przestaliśmy być stroną przede wszystkim otrzymującą, biorącą. Powstawały u
nas dzieła na poziomie najwyższym, ale we Francji, Niderlandach, Włoszech,
131

Niemczech czy Anglii było ich bez porównania więcej. A w takich dziedzinach,
jak szkolnictwo wyższe czy plastyka, pozostawaliśmy daleko z tyłu. Najlepsze
dzieła naszej architektury ówczesnej stworzyli Włosi, oni też przede wszyst-
kim malowali tu nad Wisłą i rzeźbili. Polska twórczość kulturalna zasługiwała
na rzetelny szacunek, lecz korzenie płytko jeszcze zapuściła. We wczesnym
średniowieczu przywykliśmy ulegać wpływom Zachodu i w dalszym ciągu
byliśmy odeń młodsi. Od schyłku XVI wieku tymi wyżłobionymi z dawien
dawna, w naszą stronę pochylonymi korytami popłynął prąd nowy, najlepszym
obyczajom Rzeczypospolitej obcy i wrogi, ale w wielu swych przejawach
ciekawy, niekiedy fascynujący nawet.
  Dla ideologów kontrreformacji nie do przyjęcia był obraz młodego Tinto-
retta, który pokazuje Hefajstosa poszukującego na nagim, rozchylonym ciele
żony śladów tężyzny Aresa. Za inteligentni jednak byli na to, aby leczyć
nieprawości otulaniem rozebranej Afrodyty w fałdzisty płaszcz gotycki. Dzia-
łali wśród społeczeństw o wrażliwości najzupełniej od średniowiecza zmienio-
nej i wiedzieli, że nie przekona się ich językiem starzyzny. Reakcja katolicka
wojowała nowatorskim orężem.
  Do nielicznych polskich przyjaciół Zygmunta III należał Mikołaj Wolski,
mąż wysokiej kultury i wiedzy zdobytej na Zachodzie, osobistość zamknięta w
sobie, ludziom nieżyczliwa, lecz skłonna czasem do sarmackiego rozmachu
oraz prostoduszności. Została po Wolskim pamiątka w postaci ufundowanego
przezeń kościoła i eremu kamedułów na Bielanach pod Krakowem. Nigdzie na
kontynencie zakon ten nie posiada siedziby równie pięknej, tak przynajmniej
twierdzą bywalcy. Kasztelan był równie żarliwym stronnikiem kontrreforma-
cji, jak i sam król. Kościół, który wystawił, różni się stylem od renesansowej
kaplicy Zygmuntowskiej, stanowi nowość. Reprezentuje porządek zwany
manieryzmem. Gdyby zdjąć z jego fasady symbole religijne, zostałby fronton
pałacu.
  Taka nowoczesność dobra była dla omszałych kamedułów, którzy się mało
przejmowali światem i nawet duszpasterstwem nie parali, ale nie dla jezuitów.
Wyprzedzili oni pana Wolskiego. Znacznie wcześniej niż on na Bielanach
zaczęli w Lublinie i innych miastach budować według sprowadzonych z Włoch
planów, których pierwowzór stanowił kościół rzymski Del Gesu. Przenieśli na
nasze ziemie, zaszczepili im barok. Bez niego niepodobna dziś sobie wyobrazić
pejzażu Polski... a raczej tych jej, a także dawnej Rzeczypospolitej dzielnic,
gdzie katolicyzm przemógł, wziął górę i został wyznaniem panującym. Świetne
zabytki zdobią miasta koronne, białoruskie i ukraińskie, równie wspaniałe
podziwiać można na Śląsku, darmo szukać baroku na Pomorzu Zachodnim.
132

Stamtąd kontrreformacja nie wyparła protestantyzmu. Dożywający swoich dni
ród książąt pomorskich dochował wierności nauce Marcina Lutra.
  Wcześnie pojawił się barok w Nieświeżu, którego pierwszym ordynatem był
gorliwy katolik, Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Sierotka. Nie minęło jeszcze
XVI stulecie, a przy ulicy Grodzkiej w Krakowie, za poparciem samego króla,
zaczęło się murowanie pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła. Szybko wykwitł
nowy styl i w drugiej stolicy dwoistego państwa, w Wilnie, gdzie się miał w
przyszłości upamiętnić arcydziełami.
  Fundatorzy bywali różni, pionierzy baroku to wyłącznie jezuici. Jeśli sama
świadomość kontrreformacji wcielała się w kogo, to w nich właśnie. Oni
wiedzieli, jak zdobywać należy pokolenie, które we krwi, w odruchach, w
molekułach mózgów nosiło nieodwracalne ślady wstrząsów buntu sumień,
wojen religijnych, dni i nocy świętych Bartłomiejów czy krwawych łaźni
sztokholmskich. Ludzi ówczesnych renesansowy umiar mierzii, jak rzecz
martwa. Dynamiczny, wyobraźnię rozpalający, patetyczny aż do histerii i
groźny styl nowy pasował do pulsu epoki, która bardziej ufała rapierowi niż
perswazji. W zrozumiały... więcej! - w nerwami wymagany sposób przema-
wiało i słowo kaznodziejskie, i udramatyzowane przystroję ołtarzy. Wnętrze
kościoła barokowego jednoczyło tłum wiernych w posłuszną przywódcom
falangę bojową. Do tego zmierzała cała organizacja przestrzeni świątynnej -
jasnej, widnej, nie pozwalającej na samotność w mroku kaplic ani w zakamar-
kach naw bocznych. Poddanej dwom dyktandom - ołtarza głównego i ambo-
ny.
  Jezuickie nowatorstwo fascynowało. Rwało ku sobie serca katolików i
przerzedzało szeregi innowierców. Mądrzy zakonnicy nie zawsze od razu
żądali nawróceń. Nie odmawiali dobrodziejstw i takim, co do grobowej deski
dochować mieli wierności wierze swych ojców. Tak postępując liczyło Towa-
rzystwo Jezusowe na żniwa w następnym pokoleniu i najczęściej nie przeli-
czało się wcale. W wileńskich szkołach jezuickich uczył się książę Adam
Wiśniowiecki, dziedzic olbrzymich obszarów zadnieprzariskich, warchol,
zabijaka stepowy i tęgi opój. Wraz z bratem stryjecznym Michałem zakładał on
później liczne monastery, budował ł wyposażał cerkwie. Obaj żyli i umarli w
prawosławiu, niezmiennie wrodzy „posłuszeństwu papieskiemu". Jeremi
Wiśniowiecki, katolik z własnej wolnej a nieprzymuszonej woli, aż nazbyt
bezwzględny szermierz łaciństwa na Ukrainie, to owego kniazia Michała syn
rodzony. Sieci jezuickie rozciągały się szeroko. Nie poprzestając na poszcze-
gólnych osobach zakon pragnął w nie ułowić kraj cały. Uszedł z nich kniaź
Adam osobiście, ale oswoił się z kontrreformacją jego ród.
133

  W początkach XVII wieku anonimowy publicysta rozwodził się gorzko, że
katolików z nowego pokolenia łatwo poznać po wyglądzie, „bo przy szabli
pacierze u pasa wieszają, obrazki, krzyżyki w komorach swych stawiają,
kompanie maszkarne i insze ligi, konspiracje [...] stroją". Smętnie oglądał się w
stronę odchodzącej generacji „starych katolików", którzy wierność względem
Kościoła umieli łączyć z szacunkiem wobec innych wierzeń, albowiem - jak
również wtedy powiedziano - „religiej świętej z policją nie mieszali, nie
gmatwali nigdy".
  Istotnie, zanikała u nas cenna umiejętność rozróżniania dwu wspomnianych
dziedzin zainteresowania i działalności. Ale nie na wiele się przydało biadanie.
Ostentacja, patos w myśli, mowie i uczynkach to właśnie były metody, którymi
nowi wychowawcy zjednywali młodych. Nie oglądano tego dotychczas jako
systemu pedagogicznego w szkole łatwo dostępnej, dla wszystkich otwartej i
bezpłatnej. Pisząc o „kompaniach maszkarnych" miał może autor na uwadze
przedstawienia, które w kolegiach jezuickich należały do reguły. Inaczej je
oceniał chłopak uczyniony aktorem, obdarzony polem do popisu i sławy, stale
podniecany do współzawodnictwa.
  „Nowego nie wymyślili nic" - napisał o pedagogach jezuickich Aleksander
Briickner. Podobnie i sobór trydencki, punkt wyjściowy kontrreformacji, nie
wymyślił niczego nowego na tyle, że nie ogłosił żadnego nowego dogmatu.
Wzmocnił za to ogromnie Kościół pod względem organizacyjnym, dokonał
reformy najpierw w jego „głowie", jak się wtedy wyrażano. Ta operacja
umożliwiała stworzenie zwartego, wszechstronnego systemu działania, mają-
cego na celu przywrócenie posłuszeństwa „w członkach", odwojowanie strat i
poczynienie nowych podbojów. Sam ów system był zjawiskiem nowym, a przez
to zdobywczym.
  Jeśli nawet stratedzy kontrreformacji naprawdę nie wymyślili niczego
nowego w dziedzinie szkolnictwa, to jednak jasno pojęli, że sercami tłumów
nie zawładną konserwatywni nudziarze. Zwalczając renesansowe pogaństwo
ani myśleli cudów próbować, wskrzeszać z martwych gotyk. Nawracając do
teokratycznych pojęć średniowiecza stronili od sięgania po jego sposoby
wyrazu. Nie stchórzyli przed nowatorstwem., którego silny prąd ogarnął liczne
ziemie i pojawił się również w wyżłobionych od niepamiętnych czasów kana-
łach wpływów kulturalnych, nachylonych od Zachodu w stronę Polski.
  Kontrreformacja musiała do Rzeczypospolitej dotrzeć i przyczynić jej nie-
szczęść. Przecież i we Francji Ludwik XIV odwołał edykt tolerancyjny Hen-
ryka IV, przysparzając w ten sposób mnóstwa rzeczowych zysków nie tylko
swym protestanckim sąsiadom, ale i odległym Prusom.
134

  Można bronić tezy, że na reakcji katolickiej politycznie oraz w inny sposób
zarobiły przede wszystkim kraje innowiercze. Jakże mogliśmy nie stracić i my?
Jednakże zwichnięcie historii, wprzężenie kraju w służbę nieosiągalnych a
totalnych utopii stało się możliwe tylko dlatego, że rząd i „chleb" znalazły się
w ręku człowieka uważającego Rzym za drogowskaz. Człowieka i jego oto-
czenia, któremu on sam był mocodawcą, dobroczyńcą i rękojmią swobody
działania.
III
  Wędrującego do Rewia króla dopędziła wieść o najeździe Tatarów, którzy w
sierpniu 1589 roku pokazali się aż pod Tarnopolem i Lwowem. Jeszcze
groźniejsze wiadomości miały nadejść wkrótce. Turcy ruszyli naprzód i spalili
pograniczny Śniatyń.
  Zygmunt z drogi nie zawrócił. Później przysłał nawet do kraju gońca po
pieniądze na koszta podróży. Ani jedno, ani drugie nie podniosło jego powagi
wśród szlachty. Skarb świecił pustkami, każdy grosz był potrzebny na zacięż-
nych. W Rewlu Piotr Skarga wygłosił tragiczne i wielkie kazanie. Gniótł króla
moralnie, wzywał go do powrotu, jaskrawo malując niedolę dziesiątków
tysięcy poddanych, wziętych w jasyr.
  Tatarów sprowokowali Kozacy, którzy fantastycznie śmiałym wypadem
sięgnęli Eupatorii i spalili ją. Krymem od poprzedniego roku rządził Ghasi
Girej, zdecydowanie popierany przez Murada III. Sułtan ten powiedział raz
szczerze, że „śpi spokojnie na oboje uszu, lubo się wielu książąt w Stambule
na zgubę jego sprzysięga, a tylko lęka się Kozaków, którzy będąc nikczemnym
wymiotem polskim sen tylu monarchów płoszą". Nad Bosforem zapanował
nastrój zdecydowanie wojowniczy, skoro wielki wezyr oświadczyć miał
wkrótce w sposób oficjalny, że jeśli Rzeczpospolita natychmiast nie da trzystu
tysięcy talarów okupu - zostanie stratowana końmi i rozniesiona w pył. Pie-
niądze zatem albo niezwłoczne przyjęcie wiary Proroka - oto jedyne drogi
ratunku.
  Uprzedzając nieco wypadki powiedzieć trzeba, że do zażegnania burzy
walnie się przyczynił człowiek z innego całkiem kręgu kultury, przedstawiciel
bardziej złożonych systemów myślenia politycznego. Poseł brytyjski Edward
Barton mitygował wezyra, wyjaśnił mu nieopłacalność zamierzonego działa-
nia. Anglia - wywodził - nabywa w Polsce drewno okrętowe i inne surowce.
135

Pozbawiona przez wojnę ich dopływu słabiej - albo i wcale - wspierać będzie
powstańców niderlandzkich, co z kolei rozwiąże ręce Filipowi II, wrogowi
Turcji. Wielki wezyr nie dał się przekonać, wobec czego Anglik znalazł
sposoby obalenia go przez mały zamach stanu, a Rzeczpospolita przyjaźnie
usposobiła nowych wielkorządców setką „soroków soboli".
  Nie ona jedna słała nad Bosfor złoto i inne „upominki", które zresztą i chan
od niej otrzymywał. Cesarz Rudolf II też wolał płacić haracz roczny niż
wojować.
  Zygmunt III ze względów zasadniczych, pryncypialnych, bruździł później
Anglii w Niderlandach włas'nie. Trzeba bezstronnie przyznać, że takie postę-
powanie przypominało filozofię polityczną Stambułu raczej niż Londynu.
  Jak się już wspomniało, wieść o najeździe tatarskim nie zawróciła króla z
drogi do Rewia. Obesłał on tylko listami 7amoyskiego i przedniejszych panów,
rozkazując im zaradzić jakoś potrzebie. Hetman ruszył do Lwowa, zaciągał
wojsko - także i za własne pieniądze - silnie obsadzał Kamieniec Podolski.
Poszczęściło mu się osobiście, bo oddziały Jakuba Strusia, Potockich i Pod-
lodowskiego pokonały Tatarów oblegających zamek w Baworowie, gdzie
schroniła się siostra kanclerza. Istniała możność odbicia jasyru, uprowadzo-
nego przez inne czambuły, wojewodowie Konstanty Ostrogski i Janusz Zba-
raski mieli po temu odpowiednie siły. Zadawniona waśń wielmożów przeszko-
dziła wspólnemu działaniu i Tatarzy uszli bezkarnie wraz z jeńcami, których -
nie bez przesady pewnie - rachowano na sześćdziesiąt tysięcy.
  Magnaci kresowi byli największymi panami w Rzeczypospolitej. Rozporzą-
dzali krociami tysięcy, mieli zamki oraz pułki nadworne, a nie potrafili
zabezpieczyć swej własnej ojczyzny, Ukrainy. Sami czasem ściągali na nią
nieszczęścia, do spółki z Kozakami prowokując Krym i Stambuł. Z tego ich
postępowania wprost odczytać się daje brak dyscypliny umysłowej, zwanej
niekiedy zmysłem politycznym. Umiejętność solidnej roboty jeszcze się w tych
stronach nie zakotwiczyła. Szeroko się żyło na Ukrainie, bujnie i na własny
rachunek - od wypadku do wypadku. Janusz Zbaraski okazał się arcypoży-
teczny, ale dopiero pod ręką Stefana I, człowieka reprezentującego wyższy
stopień wyrobienia i kultury.
  Za Zygmunta Starego kłótnie magnatów litewskich dopuściły wojska
moskiewskie niemal pod samo Wilno. To samo w skali zmniejszonej powtó-
rzyło się na Ukrainie w roku 1589. Prymitywizm, cechujący myślenie i
postępki ludzi ze wschodniej połaci Rzeczypospolitej, ciężko ważył i zaważył
na jej losach. Europa nie całkiem jeszcze usadowiła się za Bugiem.
Jana Zamoyskiego nie przeraziły ani rozboje tatarskie, ani za dwoma nawro-
136

tami się powtarzające groźby tureckie. Wylęgły się wtedy w głowie kanclerza
plany śmiałe, zuchwałe nawet. Przyjaciel króla Stefana nie chciał być stroną
bierną, poprzestawać na odpieraniu ciosów. Umyślił poddać wpływom Rze-
czypospolitej Mołdawię, a po uzyskaniu tam wysuniętego punktu oparcia
pójść dalej, wyprzeć Tatarów z Krymu, a Turków za Dunaj, wyzwolić Sło-
wiańszczyznę południową. Hetman zamierzył działanie prewencyjne szerokie,
dość nawet fantastyczne - z wyjątkiem tego, co się odnosiło do Mołdawii oraz
Krymu. Te dwa cele uznać można śmiało za realne. Trzeźwa też była sama
zasada pomysłów. Zamoyski liczył na siły samej tylko Rzeczypospolitej, nie
unosił się rojeniami o lidze chrześcijańskiej. Wiedział, że na poparcie ze strony
cesarza nie warto liczyć.
  Ksiądz Stanisław Załęski, autor dzieła Jezuici w Polsce, pisze z uznaniem,
że Zygmunt III uważa! wojnę z Turcją — koalicyjną czy też w pojedynkę
prowadzoną - za swój święty obowiązek. Natchnęli go tym przekonaniem
jezuici - najpierw Possevino, potem Gołyński, Skarga i Stanisław Warszewi-
cki. „Dla nich -powiada wspomniany historyk - jak i dla Zygmunta dyrektywą
w tej mierze była Stolica święta, inaczej być nie mogło. Ta zaś wołała o ratunek
dla cesarza."
  Pomimo wszystko — niezłomne koncepcje króla stykały się trochę z pomy-
słami kanclerza, mającego na oku dobro państwa. Niestety, w niedalekiej
przyszłości inna chimera monarsza miała pochłonąć siły przeznaczone do
zabezpieczenia południowego wschodu. Jeszcze później - w zmienionych
zupełnie warunkach - siły owe powrócić miały na ten sam kierunek, by w tym
samym dokładnie miejscu, które widziało sukces Zamoyskiego, doznać do-
tkliwej klęski.
  Sejm w roku 1590 stanął na wysokości zadania. Wiedząc, że arcyksiążę
Maksymilian dotychczas paktów będzińsko-bytomskich nie zaprzysiągł, prze-
głosował specjalną „Assekuracją". Odsądził go od korony polskiej na zawsze.
Na groźbę turecką odpowiedział uchwaleniem podatków czterokrotnie więk-
szych od tych, jakie dano swego czasu Stefanowi na wojnę moskiewską. Miały
one wystarczyć na stutysięczne wojsko. Pomysły Zamoyskiego trzymały się
jednak ziemi.
  Podobnie jak w roku poprzednim, kiedy chodziło o reformę wolnej elekcji,
prymas Karnkowski znowu stanął okoniem. Nie przebierał w środkach, zwal-
czając kanclerza, przedstawiciela porządków ideologicznie podejrzanych i
współzawodnika do pierwszej po królu roli w państwie. Zwołał sejmik wiel-
kopolski do Koła, a to w celu rozpatrzenia, potwierdzenia lub obalenia pra-
womocnego słowa parlamentu! Trąbił, że Zamoyski umyślnie rozdyma pogło-
137

ski o niebezpieczeństwie, aby jako hetman wzmocnionej armii powiększyć swą
władzę. Zjazd kolski wypowiedział się oczywiście za zniesieniem podatków,
pouchwalał wiele innych rzeczy.
  Staba stąd pociecha, że większość szlachty uznała to wszystko za „ohydny
przykład osłabienia powagi sejmowej", a niechęć do Karnkowskiego - jak
zapewnia pewien ówczesny duchowny - „rozlała się na wszystkich biskupów
tak dalece, że niemało katolickich nawet surowszego zdania magnatów sądziło,
iż na ich miejsca (...) mnichów z jałmużny żyjących wysadzić należało". Powaga
izb obu rzeczywiście została bardzo osłabiona i stanowczo mają rację ci his-
torycy, którzy postępek prymasa uważają za torowanie drogi do liberum veto.
Był to przecież faktycznym powodzeniem uwieńczony akt obalenia ustawy
sejmowej przez partykularz. Wystarczyło teraz uznać, że w imieniu zaścianka
zaprotestować może jeden jego przedstawiciel...
  Dyplomacja załagodziła spór z Turcją i wojna przestała grozić. Należało
jednak uspokoić wszczęty przez Karnkowskiego rozruch, wylać oliwę na
wzburzone flukta. Sam Zamoyski pośpieszyć musiał z wezwaniem, aby nie
wpłacano podatków już ustanowionych, a paląco potrzebnych na wojsko.
Zwerbowany i nie zapłacony teraz żołnierz zaczął tak energicznie łupić własny
kraj, a szczególnie królewszczyzny, że wystąpiła konieczność uchwały,
pozwalającej zwołać przeciwko niemu pospolite ruszenie.
  Podatki przepadły, a skarb tak się okazał zasobny, że przyszło obłożyć
pogłównym Żydów, aby mieć za co kupić owe sobole dla sułtańskich statystów.
Będzie miał chyba rację ten, co powie, że Europa cofała się pomału i z ziem
położonych na zachód od rzeki Bugu.
  Rozpatrując dzieje tak zwanej polskiej anarchii dochodzi się do wniosku, że
nie wykwitła ona sarnorodnie i od dołu... szlacheckiego nawet. Zaszczepiali ją
ludzie z wysokich pięter hierarchii społecznej.
  Okazje po temu zdarzały się teraz często i coraz gorsze. Pod tym względem
historia nie poskąpiła łask przełomowi stuleci.
  Na porządku dziennym stanęła sprawa ożenku królewskiego. Zygmunt
przyjechał do Polski w stanie kawalerskim, lecz nie całkiem wolnym. Miał
narzeczoną w osobie księżniczki holsztyn&kiej, Krystyny. Zaręczyny te sta-
nowiły znaczny sukces obozu protestanckiego w Szwecji i wszystkie siły
katolickie, skupione wokół młodego monarchy lub wpływające nań z oddali,
rozpoczęły teraz generalny szturm na jego wierność narzeczeńską. Pomimo
komendy samego Rzymu trwało to natarcie przez dwa przeszło lata. Jeśli upór
osobisty naprawdę stanowi narodową cechę litewską, to widać Zygmunt był
prawym Giedyminowiczem nawet, nie tylko Jagiellonem. Zygmunt August te?
138

potrafił bez sensu nieraz trwać przy swoim, ale odpowiadał przynajmniej na
perswazje... chociażby uderzeniem dłonią w stół i słowami: „ja tak chcę!" Jego
niezbyt z natury bystry siostrzeniec w rozpacz ludzi wtrącał, bo wolał po
prostu milczeć. Czemuż tym razem nie domilczał skutecznie aż do końca!
  Odgrzebano projekt Anny Jagiellonki, która jeszcze przed elekcją umyśliła
ożenić ,,Zysia" z najstarszą spos'ród piętnaściorga dzieci arcyksięcia Karola
styryjskiego, a swoją imienniczką. Królowa działała wtedy za pośrednictwem
kupca żydowskiego, Mandela, często przez nią zaprzęganego do misji pouf-
nych. Kiedy Zygmunt umocnił się na tronie, koła życzące sobie zgody i nawet
skojarzenia Rzeczypospolitej z Austrią uznały pomysł starej wdowy za
wyśmienity. Było dobrze wiadomo, że styryjska odrośl Habsburgów odznacza
się szczególną prawowiernością oraz zapałem do zwalczania odszczepień-
ców.
  Zapanowały w Polsce obawy przed „małżeństwem po parysku". Nocy św.
Brtłomieja jeszcze nie zapomniano, aczkolwiek nie u nas się ona odbyła.
  W roku 1591 motloch miejski zburzył i spalił dwie niedawno wzniesione
świątynie protestanckie w Krakfwle. („Wzdrygnęło się miasto prawowierne
na widok takowych straszydeł, jakie się tam nigdy sadowić nie śmiały" - pisał
biskup Paweł Piasecki.) Były rozruchy i w Wilnie. Zjazd dysydentów wysłał z
Chmielnika do króla dwudziestu pięciu przedstawicieli.
    Lękając się, Miłościwy Królu a Panie mówii jeden z nich - aby ktokolwiek tego poselstwa nie
tłumaczy! złośliwie, oświadczamy przed Bo^iei'], tronem i narodem, iż wystani jesteśmy do Waszej
Królewskiej Mości, nie żeby mącić spokojność powszechną, nie żeby sprawy publiczne zaburzać,
lecz i owszem, żeby pokój Rzeczypospoli.ei i samą osobę Waszej Królewskiej Mości od ziej
przygody uchronić. Bezpiecznie poddani W > ,zsj Królewskiej Mości spodziewać się tego mogą, iż
gdyś im wolność i przywileje ich zaprzysiągł, świątobliwie zachować je raczysz. Zgwałcone zostały
wolności i bezpieczeństwo publiczni1, w ciotecznych miastach Krakowie i Wilnie, po innych
miejscach królestwa, napastowane błagalnie Pańskie, świątynie tego Boga, którego — ac? różnym
obrządkiem - wszyscy zarówno wyznawani) i czcimy. Czym burzliwości takie ojczyźnie naszej
zigrażać mogą, niech nas uczy przykład i'ru;n:)i...
  Protestanci nie dopuścili się wówczas niczego wbrew wierności, po żadne
zagraniczne protekcje nie sięgali, jeszcze wszystko stało pod znakiem dawnych
porządków.
  Winowajcy zaburzeń w Krakowie i Wilnie uniknęli kary. Król nie pozwolił
na odbudowę spalonych świątyń i zabronił dysydentom projektowanego zjazdu
w Radomiu, z góry uznając go ?a nielegalny.
  W roku następnym szlachta ws/dkich wyznań z katolickim włącznie tłu-
mnie zwaliła do Lublina i Jędrzejowa, gdzie zjawił się i Zamoyski, ostro już
139

poróżniony z królem i mający w ręku dowody jego potajemnych działań. Same
układy o małżeństwo z arcyksiężniczką Anną prowadzono zresztą po cichu i
teraz właśnie zgromadzone rycerstwo gwałtownie protestowało przeciwko
zamierzonemu związkowi. Doszedł on jednak do skutku i l czerwca 1592 roku
Anna została królową. W Krakowie odbywały się szumne uroczystości, a o
dziewięć zaledwie mil ówczesnych dalej ku północy coraz to groźniej grzmiało
w Jędrzejowie.
  Przykład dany przez prymasa Karnkowskiego działał, walne zjazdy poza-
sejmowe wchodziły w zwyczaj. Różnice były jednak na razie znamienne: w
Kole dokonano zamachu na prawomocne uchwały, protestanci w Chmielniku
domagali się poszanowania ustaw, w Lublinie j Jędrzejowie występowano w
obronie suwerenności państwa.
  Najbardziej gwałtowne mowy szlacheckie by!y niczym w porównaniu y. tym,
co ujawnił agent arcyksięcia Maksymiliana, Jan Ducker. Pretendent do korony
polskiej, dotychczas zresztą uważający się za legalnie obranego monarchę,
opublikował teraz przez swego wysłannika treść tajemnych umów, które
Zygmunt III zawarł był z Ernestem Habsburgiem. Chodziło w nich po prostu o
tron. Po przewidzianej abdykacji Szweua miał się on dostać Austriakowi.
Ernest zobowiązywał się zawrzeć przymieize ze Sztokholmem, odstąpić mu
Estonię, zapewnić Zygmuntowi spadek po Annie Jagiellonce oraz wypłacić
czterysta tysięcy talarów gotówką. Pomysły, potajemnie zapoczątkowane jesz-
cze w Rewlu, dojrzewały i weszły już w stadium przygotowań do czynów.
  Rwącą się do zbrojnego wystąpienia szlachtę pohamował w Jędrzejowie Jan
Zatnoyski. Kanclerz uprawiał już wtedy zdecydowaną opozycję, lecz nie chciał
przekraczać granicy dzielącej legalność od buntu i umiał innych powstrzymać
od fatalnego kroku. Dobrze sobie zapamiętajmy tę rolę starzejącego się męża
stanu, któremu nawet najzaciętsi przeciwnicy zagraniczni przyznawali praw-
dziwą wielkość. Mówili wprost, że trwoży ich nie urząd i potęga materialna
hetmana, ale jego umysł i charakter.
  Jesienny sejm 1592 roku odbywał się jednak pod presją uzbrojonych tłu-
mów, które ruszyły do Warszawy, aby bezpośrednio pilnować tego, co się
dzieje. Przeszedł on do historii pod nazwą „inkwizycyjnego". Posłowie, część
senatorów i tamten tłum prowadzili śledztwo przeciwko własnemu monarsze,
oskarżonemu o zamiar przefrymarczenia korony Habsburgom. Przed pięciu
zaledwie laty naród wdał się w wojnę, byle tylko uniknąć tego, czym Zygmunt
III zamierzył go teraz uszczęśliwić. Król zdradził poddanych, żadne inne
słowo tu nie pasuje. Miał za to otrzymać pieniądze.
Nie nowina była ówczesnym herbowym, zwłaszcza najmożniejszym, wcho-
140

dzić w tajne porozumienia z obcymi i brać od nich zapłatę brzęczącą. Trudno
ustalić, czy nasza szlachta dodatnio odróżniała się w tej mierze od zagranicznej,
ale gorsza być pewnie nie mogła. Spiski i przekupność stanowiły jednak zawsze
grzech przeciwko tronowi. Teraz sam majestat zaświecił budującym przykła-
dem.
  „Złodziej ma wymówkę, jeśli się sędzia dopuszcza kradzieży" - napisał
współczesny Zygmuntowi Wiliam Szekspir.
  Wystarczyło pięć lat nowych rządów, by nastał kryzys zaufania, jakiego
nigdy dotychczas Rzeczpospolita nie zaznała. Spór doraźny załagodzono.
Zamoyski detronizacji nie pragnął, w roli bardzo zręcznego pośrednika wystą-
pił nowy nuncjusz, Germanik Malaspina. Zygmunt przyznał się częściowo do
winy, wyraził żal, przyrzekł, że bez zgody stanów nigdy do Szwecji nie
wyjedzie. Burza przycichła, ale zdążyła ujemnym ładunkiem potężnie nabić
akumulatory historyczne - mózgi i serca ludzkie. Od zdrady monarszej i
prowadzonej przez poddanych inkwizycji rozpoczyna się nowy rozdział w
dziejach wzajemnych odniesień tronu i narodów Rzeczypospolitej. Każdy
wniosek władzy rodził od tej pory w obywatelach przede wszystkim podejrz-
liwość. Bodziec był tak dotkliwy i zły, że sprowokował odruch już bezwarun-
kowy nawet, bo dziedziczony przez pokolenia. Jesienne przeżycia 1592 roku
zapadły w zbiorową podświadomość.
  Zygmunt został królem, ponieważ ogół szlachty wierzył w jego szczerość i
dobrą wolę, udzielił mu kredytu moralnego. Trwonienie kapitału zaufania to
samobójstwo. Polityczne, czyli nieskończenie straszniejsze od jednostkowego,
bo odbijające się na losach zbiorowości.
  Niechęć większości szlachty do Habsburgów nie wypływała z pobudek
personalnych ani nawet z nacjonalistycznych. Gdańscy czy królewieccy
Niemcy wcale nie wzbudzali wtedy u nas odrazy. Kraj nie chciał się tylko
rozstać ze swą samoistnością, spaść do rzędu prowincji cesarskiej. Zygmunt
spiskował przeciwko niepodległości. A powołano go na tron jako jej gwaranta.
Wojnę o to stoczono. Nie lada jakie powody wytworzyły uraz psychiczny.
  Wkrótce po sejmie nuncjusz doprowadził do pozornej zgody króla z kanc-
lerzem. Była ona teraz monarsze bardzo potrzebna. W listopadzie umarł Jan
III, korona jego prawem dziedziczenia spadała na syna. Unia personalna
Rzeczypospolitej ze Szwecją nabierała konturów rzeczywistych. Należało
teraz wyprawić się za morze i berło skandynawskie w dłoń ująć. Na razie wysłał
Zygmunt do swych przyszłych poddanych orędzie, w którym wyrażał żal, że
przed kilku laty musiał był porzucić ojczyznę. Uczynił to dla dobra Szwecji,
aby Wawel nie dostał się carowi. Pragnął też przy polsko-litewskiej pomocy
141

wymusić na Moskwie wygodny dla Sztokholmu pokój.
  Majowy sejm 1593 roku zgodził się na wyjazd pana, lecz wziął od niego
najświętsze zapewnienie powrotu najdalej za rok. Nie poprzestając na tym,
zatrzymano w Warszawie świeżo narodzoną królewnę Annę, której krucha
osóbka stanowić miała rękojmię lojalności rodziców. Powierzono niemowlę
opiece dożywającej swych dni Anny Jagiellonki. Stosunki pomiędzy władzą a
obywatelami naprawdę weszły w nową fazę, skoro słowo monarsze nie wystar-
czało i trzeba było brać taką zakładniczkę.
  Para królewska dotarła do Gdańska Wisłą i zatrzymała się tam przez miesiąc.
Zygmunt wysłał do Torunia i Elbląga rozkazy przywracające katolikom po
jednym kościele w każdym z tych miast, a biskup kujawski, Rozrażewski,
rozpoczął starania o odjęcie ewangelikom największej świątyni nad Motławą,
tej pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Napięcie wyładowało się w
rozruchach. Jakiś nazbyt przejęty ważnością własnej osoby dworzanin ciął
szablą drążnika, który go potrącił. Po polskiej stronie padło około dwudziestu
trupów, po gdańskiej kilka, nie licząc rannych. Kule z rusznic potrzaskały
okna apartamentów królewskich na piętrze Bramy Zielonej.
  W Szwecji od razu zaczęły się nieporozumienia, i to na tym samym tle co w
Gdańsku i Rzeczypospolitej. Zygmunt wszędzie wlókł za sobą fanatyzm reli-
gijny oraz wyjątkowy talent prowokowania konfliktów z krajowcami. Nie-
dawny synod w Uppsali uznał luteranizm za jedyne wyznanie dopuszczalne w
Szwecji, kandydat na króla żądał, aby koronacji dopełnił nuncjusz papieski
Germanik Malaspina, który również odbył podróż morską z Gdańska do
Sztokholmu. On właśnie stał się w Skandynawii głównym doradcą Zygmunta,
zaraz potem miejsca w łasce pańskiej brali sami Polacy. Nie zawiedli zaufania,
udaremnili w Uppsali zamach stanu, ryzykując beznadziejną walką szczupłej
garstki w obcym kraju. Na wiosnę 1594 roku przyszło zresztą sprowadzić
przez morze dodatkowe trzytysięczne posiłki polskie, których obecność umac-
niała pozycję Szweda w jego własnej ojczyźnie.
  Zygmunt przestał się upierać, kiedy duchowni doradcy wyjaśnili mu, że
poczynione w danym położeniu ustępstwa nie zobowiążą moralnie prawowier-
nego monarchy. Nie zanikły - jak widać - poglądy, które przed dwustu blisko
laty zwalczał na soborze konstancjariskim rektor Akademii Krakowskiej,
Paweł Włodkowic z Brudzenia. Ani w średniowieczu, ani w dobie kontrre-
formacji, ani - bądźmy szczerzy - za dni naszych nie brakowało takich, co
uważali prawa i ustroje wszelkich innowierców za nielegalne z natury.
  Koronacji pary monarszej dokonał duchowny protestancki, Szwecja i
Rzeczpospolita zyskały wspólnego króla. Ówczesny poziom cywilizacji tech-
142

nicznej wprost uniemożliwiał skuteczne rządzenie poprzez morze, a Zygmunt
musiał wracać nad Wisłę. Regencję objął w Sztokholmie jego stryj, współza-
wodnik i wróg, książę Karol Sudermański. To on szykował w Uppsali zamach
na siostrzeńca, lecz musiał dać spokój, zaskoczony przez zbrojne pogotowie
polskie, które jego samego dostało w ręce. Po takim doświadczeniu streścił
Karol swój doraźny program w skierowanym do przyjaciół nakazie: „Siedźcie
spokojnie, dopóki król nie wyjedzie."
  Bawiąc w Szwecji musiał się Zygmunt zetknąć ze swą dawną narzeczoną,
Krystyną z Holsztynu. On poślubił Austriaczkę w maju 1592 roku, ona w trzy
miesiące później wyszła za Karola Sudermańskiego. Historycy, którym
pogarda dla rzeczywistości ludzkiej nie wydaje się prawidłem nauki, odnajdują
w postępkach Krystyny znamiona zemsty osobistej. Kiedy Zygmunt opuszczał
Szwecję po koronacji, księżna była w ciąży. 19 grudnia 1594 roku urodziła
syna, obdarzonego na chrzcie imionami Gustawa Adolfa, których pominąć nie
noże żadna opowieść o historii powszechnej XVII stulecia. Dzięki jego
geniuszowi wojennemu Uppsala, scena śmiałych wystąpień załogi polskiej,
miała się w niedalekiej przyszłości wzbogacić o księgozbiór Mikołaja Koper-
nika. Wiedza przyrodnicza nie wyklina mniemania, że pasje kobiety ciężarnej
mogą się przyczynić do ukształtowania cech jej płodu. Każdy dobry dowódca
musi przynieść na świat wrodzoną zaciekłość, predyspozycję do działań
zaczepnych. Tym się między innymi odróżnia od pustelnika.
  Zygmunt zrobiłby stanowczo lepiej, gdyby w sprawie matrymonialnej uparł
się na dobre. Zerwanie zaręczyn z Krystyną stworzyło pułapkę losu. Nikt
jednak nie odpowiada za nieprzewidzialne.
  Wiozące orszak królewski okręty zawinęły do Pucka. Ledwie Zygmunt
zdążył do Krakowa, a już doszedł go list Zamoyskiego, zawierający wiado-
mości o położeniu i plany bardzo rozległe, bo sięgające aż Krymu. Sprawy
południa i południowego wschodu skomplikowały się niezwykle, cesarz wojo-
wał z sułtanem, podburzał Kozaków, pragnąc sprowokować Turków do ude-
rzenia na Polskę, w rym samym kierunku działała i tajna dyplomacja papie-
ska.
  Najbliższy sejm został w drodze wyjątku zwołany do Krakowa, na co bardzo
żaliły się Wielkopolska i Litwa, które wolały jeździć bliżej swych pieleszy - do
Warszawy. Pertraktacje o powszechną ligę chrześcijańską nie doprowadziły,
oczywiście, do niczego, bo każdy dbał o własne tylko interesy. Wobec nie-
bezpiecznej sytuacji sejm nie poskąpił podatków ani uchwały o piechocie,
nawet o kawalerii wybranieckiej, lecz realnych korzyści niezbyt wiele stąd
wynikło. Zgrzybiały prymas Karnkowski nie przestawał psuć szyków hetma-
143

nowi, a to w myśl swej niezłomne) zasady zwalczania -każdego, kto go prze
rastal. Zawistny, niestały i zmienny staruszek dłonią, która namaściła dwóch
monarchów polskich, ujął teraz pióro gęsie i spłodził broszurę pod tytułem
Festina lente — Spiesz się powoli. Wezwanie skierowane było do podatników i
odniosło skutek. Dostojeństwo i wpływy autora znaczyły, jego protekcja
chroniła. On sam zaś stał poza odpowiedzialnością, a więc ponad prawem.
Taka pozycja nie tylko prymasa... anioła by zdemoralizowała.
  Kasa państwowa świeciła pustkami, kiedy doszło do jednego z najśmiel-
szych wystąpień zaczepnych Rzeczypospolitej.
  Plany dotyczące Krymu przyszło odłożyć, by nie wywołać wojny od strony
doraźnie niepożądanej. Szczupłe, lecz doborowe oddziały przebrnęły Dniestr i
pod dowództwem samego Zamoyskiego ruszyły na południe, w ziemie dzi-
siejszej Rumunii.
  Wystąpienie owo spowodował ten sam mniej więcej mechanizm myślenia
politycznego, który zmusił ongi Francję do przekroczenia Alp i wdania się w
wojny włoskie. Nie można było pozwolić na radykalną, a niekorzystną dla
państwa zmianę równowagi. Zamoyski miał ponad Dniestrem nader rozległe
posiadłości, to on założył miasto Szarogród, odbudował i umocni! wsławiony
przez Trylogię Raszków. Jednakże nie można jego działań na zewnątrz uważać
za przejaw pożądliwości magnata kresowego. Mógł zabezpieczać swe włości
nie chadzając do Jass, na rozszerzanie ich miał dość miejsca w Rzeczypospo-
litej. Panowie litewscy nie zamierzali wyrzekać się Kiejdan czy Nieświeża, ale
Wielkie Łuki ich nic nęciły, spod Pskowa odeszli w chwili krytycznej. Posia-
dacze intensywnie zagospodarowywanych latyfundiów kresowych bywali
raczej niechętni wojnom, które łatwo mogą wszak zniszczyć ziemie położone
po obydwu stronach granicy. A zwłaszcza już, jeśli się ma do czynienia z
przeciwnikiem tak ruchliwym, jak Tatarzy.
Interesy klasowe zalecały bezruch, państwowe wzywały do czynów.
  Zaniosło się podówczas na zjednoczenie ziem dzisiejszej Rumunii pod pro-
tektoratem cesarza Rudolfa lub sułtana Murada. Rzeczpospolia, wtrąciła się,
aby: albo dokonać tego pod własnym, albo wcielić część owych terytoriów.
Z natchnienia wiedeńskiego działali trzej ludzie, świeżo obdarzeni tytułami
książąt Rzeszy Niemieckiej: władca Siedmiogrodu, bratanek Stefana I,
Zygmunt Batory, hospodar Multan, Michał Waleczny, i Aron mołdawski
(zastąpiony rychło przez Stefana Rozwana). Siły polskie wprowadziły do
zdewastowanych Jass Jeremiego Mohiłę, spokrewnionego z Potockimi i obda-
rzonego naszym szlachectwem. Schronił się on niegdyś przed Turkami w
granice Rzeczypospolitej, teraz powracał do kraju swego pochodzenia. Posta-
144

wiono mu wymowne warunki. Jeżeli ewentualna koalicja chrześcijańska roz-
bije w przyszłości Turków - Mołdawia stanie się zwyczajnym województwem
polskim. Jeśli zaś pokój z sułtanem przetrwa, Mohiła rządzić będzie jak
dotychczasowi hospodarowie, ale pod zwierzchnictwem króla. Akcja Zamoy-
skiego miała więc zabezpieczyć Rzeczpospolitą zarówno od strony Wiednia,
jak Stambułu, była ryzykowna, lecz mogła przynieść zysk wyraźny.
  Na razie zbliżały się duże oddziały tatarskie dowodzone przez samego Ghasi
Gireja i wsparte przez Turków. Siedmiotysięczny korpus polski stanął wśród
okolonej wzgórzami równiny, obwarował się nadzwyczaj silnie i przyjął bitwę.
Zgodnie z rozkazem wodza rotmistrze hamowali temperamenty i nie dawali się
odciągnąć od okopów w szersze pole, na co właśnie Tatarzy czekali niecierp-
liwie. Walki trwały dwa dni, janczar zastrzelił konia pod Zamoyskim, ataku-
jący ponieśli dość znaczne straty, po czym obie strony wymieniły zakładników
i rozpoczęły układy. Wynik ich był dużym naszym sukcesem. Chan zobowiązał
się w przeciągu trzech dni ustąpić z Mołdawii, uznał Jeremiego Mohiłę za jej
hospodara i obiecał wyjednać potwierdzenie tego przez sułtana.
  Miejscowość, w której Zamoyski odniósł tak znaczne, przede wszystkim
polityczne zwycięstwo, nazywała się Cecora. Pod rozkazami kanclerza służył i
wraz z nim, dając przykład szeregowym, własnoręcznie sypał wały hetman
polny koronny, Stanisław Żółkiewski.
  Odbyło się to w październiku i nie przeminął jeszcze rok 1595, a Jeremi
Mohiła, nowy podwładny Rzeczypospolitej, doznał kolejnego powodzenia.
Korzystając ze słabej pomocy polskiej pod Wojciechem Chańskim i Janem
Potockim pobił, pojmał i zgodnie z miejscowymi obyczajami wbił na pal
współzawodnika, Stefana Rozwana, którego popierał Zygmunt Batory i sto-
jący za nim cesarz.
  Wkroczenie Rzeczypospolitej do Mołdawii wywołało duże niezadowolenie
w Wiedniu i w Rzymie. Oskarżano ją nawet o działanie na korzyść mahometan.
Interesy Habsburgów zawsze mogły się wygodnie osłonić płaszczem ideolo-
gii-
  Rok następny -1595- widział na Ukrainie rozprawę z powstaniem Szymona
Seweryna Nalewajki. Kiedy Żółkiewski pokonał Kozaków i zmusił ich do
kapitulacji, znalazł w obozie przysłane przez cesarza Rudolfa II chorągwie,
trąby honorowe i działa. Bunt Nalewajki był protestem przeciwko panującym
stosunkom, iecz również inspirowaną z zewnątrz dywersją. Wiedeń odpłacał
za Mołdawię.
10 - Rzeczpospolita... l	145

IV
   Ostatnie dziesięciolecie XVI wieku wysunęło na sam przód sceny państwo-
wej kwestię Ukrainy.
  Dzieje nasze nie słyszały bardziej obłędnego sloganu politycznego niż ten o
„Polsce od morza do morza". Ale to czasy późniejsze ponoszą odpowiedzial-
ność za narodziny monstrum pojęciowego. Zmarły w roku 1599 ksiądz Józef
Wereszczyński, katolicki biskup Kijowa, jako „prawy milos'nik Rzeczypos-
politej" pisał bez ogródek o Ukrainie, „która jest dłuższa i szersza aniżeli
Polska Mała i Wielka", a drukował to bez najmniejszych przeszkód w sto-
łecznym mies'cie Krakowie, u mistrza Andrzeja Piotrkowczyka.
  Ton ukraiński na wylot przepaja Marię i Beniowskiego, lecz kultura nasza
mogłaby się z powodzeniem obejść bez malowideł, przedstawiających ps ,
konie i zagończyków w stepie. Władanie ziemiami Ukrainy przyniosło wielu
polskim rodom arystokratycznym wywyższenie, państwu polskiemu wy!"ji
nie klęski. Dlatego że zbyt późno i pod przymusem dopiero uznano Ksie t-
wo Ruskie za odrębną i równą Koronie oraz Litwie część składową fe-
deracji.
  Zgodnie z europejskimi przeciętnymi rozwijającą się historię Rusi ,-ołud-
niowej wykoleiło uderzenie z Azji - najazd Mongołów, którym - jak na ironię -
nadano później nazwę przez nich samych wytępionego plemienia Tatarów.
Wspaniałość Kijowa wzbudziła ongi podziw w Niemcach, infc matorach
Thietmara, kronikarza i biskupa. Uczony mąż zdążył uwiecznić piórem świeże
sensacje, zanim zmarł w roku 1018. A w drugiej połowie XIII stulecia żywi na
Naddnieprzu zazdrościli — jak zapisano - spokoju umarłym.
  Najpierw Litwa, a po unii lubelskiej Korona władała obszarem, który -
zgodnie z logiką tak zwanej geopolityki - powinien był stanowić suwerenne
państwo i rolę tę grał w przeszłości z powodzeniem. Tę bardzo prostą prawdę
należało przypomnieć na samym początku poświeconych Ukrainie rozważań,
bo tylko ona sranowić może drogowskaz w plątaninie wypadków. Polska objęła
w administiacyjne i polityczne posiadanie kraj spustoszyły, sama wtłoczyła
świeżą krew w jego wysuszone arterie i wespół z Litwą nadając prawa, nie
zdołała rozwiązać kwestii wynikłych z ukraińskiego zmartwychwstania.
Zachodziły bowiem zjawiska, które czyniły zadanie niema! niewykonalnym.
  Czytało się nieraz w przeszłości, czyta i za dni naszych dość uproszczone
wywody na temat,..zasług pługa polskiego" w tamtych Łtro lach. Dawniej się je
sławiło, a teraz pisze, że chłop ruski orał rolę polskiego pana i na tym polegać
146

miała istota sprawy. W rzeczywistości bywało często wręcz przeciwnie -
parobek był Polakiem, pan Ukraińcem.
  Za czasów litewskiego zwierzchnictwa tylko Wołyń i Podole naprawdę żyiy,
na pozostałych połaciach kraju, jes'li się spotykało człowieka, to takiego, co
władał dobrze nie sierpem, lecz arkanem. Z ostatnich lat panowania Zygmunta
Augusta pochodzą wstrząsające opisy urodzajnych, aż ku Czarnemu Morzu
ciągnących się przestrzeni, które „dzikiego pola wystawują postać". Unia
lubelska przyłączyła całą Kijowszczyznę do ludnej Korony. Na południowym
wschodzie pańszczyzna wyglądała cokolwiek inaczej niż w okolicach Poznania,
Sandomierza czy Krakowa. Dziedzic dawał osadnikom swobodę na lat dwa-
dzieścia, niekiedy na okres w dwójnasób długi, znęcał ich do siebie, zapraszał
przez specjalnych wysłańców. Był dość potężny, by kpić ze skierowanych
przeciwko zbiegostwu chłopów ustaw, których dziesiątki uchwaliły sejmy już
w stuleciu XVI.
  Ucieczka stanowi często akt odwagi. Ryzyko przenosi- w nieznane a nie-
bezpieczne strony podejmują najdzielniejsi, która to reguła dotyczy zarówno
wyprawy statku „Mayflower" przez Atlantyk, jak i kolonizacji Ukrainy.
Liczne wsie i miasteczka w Polsce rdzennej wyzbywały się obywateli, tych co
bardziej rzutkich i przedsiębiorczych. Pustoszały całe połacie Korony, Anna
Jagiellonka gorzko się martwiła o przyszłość swych rozległych włości mazo-
wieckich. Dawno już temu nazwano to wszystko ,,wielką ofiarą", i słusznie.
Teza o kolonialnej eksploatacji Ukrainy przez.Polskę wygląda nieco dziwnie,
skoro Korona zainwestowała w Ruś to, co najcenniejsze - ludzi. Tysiące
uchodźców z Nadwiśla przestało być Polakami raz na zawsze. U schyłku XVI
wieku cała Rzeczpospolita liczyła mniej niż osiem milionów mieszkańców.
  Administracja słabo wykonywała podówczas swoje powinności, ale dziedzi-
ców- przysługiwało prawo ścigania zbiegłych poddanych. Chłop zanurzał się
więc w stepy i obcy lud, zmieniał imię i wiarę, przyswajał język. Brał na się
nową postać, sobą samym i potomkami wzbogacał „naród ruski wszystek",
które to słowa wygłosić miał w niedalekiej przyszłości Bohdan Chmielnicki,
zapowiadając nowe porządki ,,aż po Lublin, po Kraków". Rzeczpospolita
nikogo przymusowo nie polonizowała, a zachodzące w jej organizmie procesy
wzmagały prężność narodów sfederowanych z polskim. I dlatego właśnie
zostawiła nam spadek, którego wartości pojąć nie mogli głosiciele nacjonaliz-
mu. Michał Bobrzyński powiedział o nim ostateczną prawdę, zwąc go „za-
parciem się i zaprzeczeniem całej naszej historii wiekowej pracy".
  Ale nie sama tylko obawa przed łapaczami i chęć przystosowania się rychło
przeistaczały Polaka w Rusina. Dokonywała również podbojów wielka siła
147

przyciągania, cechująca ludową kulturę ukraińską. Ta sama, która dzisiaj
dokonuje dziwów... w Kanadzie. Wielu emigrantów polskich zmienia tam
narodowość, umieszcza się jednak nie w rzędzie Anglików czy Francuzów,
lecz Ukraińców.
  Późno, bo dopiero w dobrze już zaawansowanym stuleciu XVII, rozpoczął
działalność archimandryta Ławry Peczerskiej i metropolita, Piotr Mohiła
(bratanek hospodara Jeremiego). Założone przezeń Kolegium Kijowskie z
czasem, ale, niestety, stanowczo poniewczasie, otrzymało godność Akademii.
Na razie szaro i nader mizernie wyglądało piśmiennictwo ruskie i cała kultura
cenna dla tych warstw, które prawo stawiało na równi z biegłą w różnych
mowach - Kochanowskich, Orzechowskich i Modrzewskich wśród siebie
mającą - szlachtą polską. Ale nad Dniepr przybywali tłumnie z zachodu nie ci
wcale, do których skierowywał swe kazania Piotr Skarga. Najuczeńsze trak-
taty spisane w języku cerkiewno-słowiańskim nie przemówiłyby do chłopa, na
pewno zdobywała go dla siebie cudowna pieśń ukraińska. Nie tylko jego... Ton
ukraiński przepoił liczne dzieła poezji polskiej, a z prozy te przede wszystkim
stronice Trylogii, które i bez rymów oraz melodii opiewają piękno Dzikich
Pól.
  Inspektor Jaczmieniew z Syzyfowych prac wybaczył nauczycielowi całą jego
nieudolność stwierdziwszy, że tępy pedagog nauczył jednak dzieci polskie
śpiewać po rosyjsku. Nie sama tylko żądza kariery, strach i korupcja wyna-
radawiają ludzi. Magnesy i bodźce natury estetycznej i w ogóle psychicznej
osiągają to samo nie poniżając, a o wiele skuteczniej.
  Wśród przechodzących na stronę polskości i łaciństwa panów ruskich
bywali tacy, co w testamentach pisali, że przyjąwszy Ostatnie Namaszczenie z
rąk kapłana katolickiego chcą po zgonie leżeć w cerkwiach. Nie mają może
zupełnej racji ci, którzy pragną wykreślić z literatury wytarty rzekomo rze-
czownik „urok". Trudno go zastąpić, bo wywodzi się on z dziedziny odczuć
irracjonalnych, z nazwy i natury czarodziejskich. Rzucać urok... zauroczyć...
Kraj nad Dnieprem, jego wiśniami kwitnące cmentarze, poczerniałe ikony
soborów posiadły tę tajemną umiejętność w pełni.
  W roku 1590 sejm oddał na własność kniaziom Wiśniowieckim niezmierne
„pustynie", ciągnące się na Zadnieprzu po obu brzegach rzeki Suły. Pozwolił
ponadto zaokrąglić je o przyległości, a zawadiacki książę Adam dopatrzył się
takowych w szerokim pasie stepów, przez które przebiegała nigdy dokładnie
nie wyznaczona granica z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Janusz Ostrog-
ski, katolik od bardzo niedawna, właściciel setki miast i zamków oraz tysiąca
kilkuset wsi na Wołyniu, od roku 1593 kasztelan krakowski, otrzymał z hojnej
148

ręki monarszej i sejmowej samo czarnoziemne serce Ukrainy - starostwa
bialocerkiewskie, bohuslawskie, braclawskie, czerkaskie, korsuńskie i pere-
jasławskie. Został najpierwszym panem w Rzeczypospolitej... do czasu aż
Wis'niowieccy nie wzmogli się jeszcze bardziej. Sejm litewski mógł był doko-
nywać takich samych darowizn i przed unią lubelską, ale nie zabiegano o nie,
bo co komu przyjdzie z nie zamieszkanej ziemi. Lud Korony Polskiej stał się
tym czynnikiem, który podniósł w cenie rolę ukraińską. Spos'ród niego pocho-
dziło bardzo wielu jej oraczy.
  Podatki z Rusi należało uiszczać skarbowi koronnemu. Książę Konstanty
Ostrogski - rodzic Janusza - błahoczestywy, majestatyczny starzec ^ brodą po
kolana winien był państwu astromiczną sumę, a nie płacił ani grosza. Nowo-
czesne pojęcie eksploatacji jest dos'ć mało przydatne dla zobrazowania stosun-
ków łączących Polskę i Ukrainę. Bo i szczuplutkie wojsko koronne miało leże
na południowym wschodzie, który zasłaniało od Tatarów, przeznaczoną zaś' na
jego utrzymanie „kwartę" wnosiły i nadwiślańskie królewszczyzny. Pienią-
dze, ściągnięte z Małopolski na przykład, wydawało się więc nie tylko w
Krakowie, lecz także, a niekiedy przede wszystkim na Ukrainie. Termin
„wyzysk" jakoś' nie bardzo tu pasuje. Prawdę powkdziawszy, mamy raczej do
czynienia z rozpraszaniem sił Polski rdzennej na obszarach ogromnych, a we
wszelkim względzie potrzebujących pomocy. Czyi; /,c zjawiskiem charaktery-
zującym jej dzieje od czasu związku z Litwą, panią rozległego i pustawego
wschodu.
  Zawrotne kariery zaczęli robić na Ukrainie także Polacy prawdziwi -
Zamoyscy, Koniecpolscy, Potoccy i cała plejada pomniejszych. A!c i w ich
włościach nie tylko ukrairr-- dłonie dzierżyły cepigi pługów. Wysłannikom
owych panów łatwiej może nawet było przywabiać pod Bracław poddanych
uboższych sąsiadów znad Pilicy. Dużej roboty organizacyjnej i gospodarskiej
dokonał na lewym brzegu Dniestru kanclerz Jan A gdyby ten sam wysiłek
musiał być dokonany w wąskich granicach Korony? Gdyby jedna droga do
wywyższenia wiodła przez intensywną pracę w Polsce rdzennej! Może by ona
cala upodobniła się wtedy do pięknego Zamościa.
  Ósmy tom Slownika Biograficznego przyniósł artykuł Kazimierza Lepszego
o wojewodzie ruskim Stanisławie Golskim herbu Rola, który chodził wraz z
Zamoyskim pod Cecorę, potem posłował do Turcji, by przypieczętować
osiągnięcia wyprawy. Żonaty z Buczacką, a po jej zgonie z Potocką, doszedł
pan Golski do znacznej fortuny. Zwiedził Anglię, Francję, Hiszpanię, Włochy
i napisał o tym „bardzo interesujący diariusz", który przez trzysta lat nie
doczekawszy się dobrodziejstwa druku spłonął w Warszawie podczas Powsta-
149

ma. Cala działalność publiczna wojewody stała pod znakiem zdyscyplinowania
i kultury politycznej. Przy królu, przeciwko rokoszanom, zaraz potem prze-
ciwko Wis'niowieckiemu i własnemu szwagrowi, którzy po sobiepańsku
pociągnęli do Mołdawii! Stanisław Golski pochodził z Kujaw, zaliczał się na
Ukrainie do elementu napływowego. Wielkopolaninem również był pierwo-
wzór bohatera Ogniem i mieczem, Jan Skrzetuski, obywatel cnoty dos'ć ułom-
nej, ale żołnierz znakomity.
  Rzutcy ci mężowie nie znajdowali pola do popisu w ojcowiźnie. Interesowali
się Tehinią i Czarnym Ostrowem, bo szlaki polityczne wiodące z Poznania do
Koiobrzega trawą zarastały i „przeszły po nich zapomnienia pługi".
  Zis'cily się również słowa innego poety, zanim je napisano: „Jeden tylko,
jeden cud, z polską szlachtą polski lud"... ruszył tłumnie na Ukrainę i dopo-
mógł jej z martwych powstać, bo sam się przetworzył w Ukraińców. Dorobek
jego iiie tylko państwu nic dopomógł, ale wzmocnił jedną z głównych sił
antypolskich. Gdyby poprzednio, w przeciągu trzech ćwierci stulecia, nie
r!yi :;'y /, Korony nad Dir-epr obfite potoki ludzkie, Bohdan Chmielnicki nie
zgrTK:'.: .kilby aż tylu pułków powstańczych. A nie potrzebowałby wcale tego
czy'"ć, gdyby czynniki r/ądzące sranęły na wysokości zadania i sprawę
Ukrainy rozwiązały w sposób politycznie rozumny.
  Pos/.ukując głównego winowajcy trzeba się ważyć na tezę, która brzmi jak
bluźnicrstwo. Nieszczęście spowodowały ogromne podboje kultury polskiej.
T'i ora zabrała Ukrainie jej naturalnych przywódców, oszczędzając nieliczne
wyiutki. W Lachy ;:apis.i*:i ludzi powołanych do odegrania tej samej roli
hist.i>ry..znej, jaką na Litwie spełniły rody Radziwiłłów, Sapiehów, Chodkie-
wiczów.
  Jedźmy do Krakowa i obejrzyjmy sobie u Dominikanów mauzoleum ostat-
niego pokolenia Zbaraskich. Ono nam wystarczy za skrót prawdziwej histo-
rii.
  Urodzeni pod Krzemieńcem i w kościele katolickim ochrzczeni książęta
Ter./y i Krzysztof wynieś1! się z ojcowizny zarówno ciałem, jak duchem. Czar
L';..-uiM/, skuwający ich .,jców, do nich przystępu już nie miał. Spłoszyła go
rj 4r:1 leszcze bardziej potężna. Korona Polska wraz ze wszystkimi dobrami
t.vvc) kultury była tylko pomostem dla obu młodych panów, którzy tak poznali
Zachód i tak nim nasiąkli, że z lekceważeniem spoglądali później na herbową
brać n;.Jwis'lańską. Na to jej pokolenie, kióre pamiętało albo i znało Jana
Kochanowskiego! Obaj Zbarascy we Francji powzięli niechęć do jezuitów, a
zia/on* potem do reszty intryganckim talon1':;t; ojca Pakosza, jak mogli, tak
/.walc/sli kompanionów Piotra Skargi. Ale mowy jego słyszeli. Czymże mógł
  
ich nęcić świat prawosławny, gdzie dopiero zaczynano głosić po cerkwiach
kazania, poprzednio bowiem czytano parafianom ciągle jedne i te same pou-
czenia z kartki, „aby lud nie zastanawiał się nad tajemnicami wiary, lecz ślepo
wierzył".
  Książęta Jerzy i Krzysztof wynieśli się zatem z Ukrainy. Nabyli luksusową
kamienicę na rogu Rynku Głównego i ulicy Brackiej w Krakowie (oznaczoną
dziś numerem dwudziestym), w Solcu, Pilicy i Końskowoli kazali sobie
pobudować renesansowe pałace, otoczyć je ogrodami urządzonymi na włoską
modłę. Po zgonie spoczęli w kościele zakonu kaznodziejskiego, gdzie Antoni i
Andrzej Castelli wykonali ich nagrobki.
  W chwili wybuchu powstania Chmielnickiego jeden tylko potentat ukraiń-
skiego pochodzenia stale rezydował w ojcowiźnie. Był nim Jeremi Wiśniowie-
cki. Ale i ten do cerkwi nie chadzał, wyznawał bowiem katolicyzm... ogłaszany
przez patriarchę moskiewskiego za „najgorszą z herezji".
  Płynęły przez Rzeczpospolitą prądy migracyjne o sprzecznych kierunkach.
Magnat ukraiński ciągnął na zachód, chłop polski na wschód. Drugi z tych
prądów był dość masowy, pierwszy elitarny, lecz za to powszechny. Do czysta
niemal zmyte zostało najwyższe piętro Rusi.
  Przez półtora stulecia prawosławie nie traciło u nas wyznawców, aczkol-
wiek aż po rok 1563 pełne przywileje polityczne przysługiwały w Wielkim
Księstwie Litewskim tylko łacinnikom. Należałoby się więc spodziewać, że
nadane przez Zygmunta Augusta równouprawnienie już na zawsze utrwali
cerkiewny stan posiadania. Nic podobnego się nie stało, mniej więcej wtedy
właśnie zaczął się on kurczyć.
  Nie należy w nacjonalistycznie uproszczony, to znaczy naszym czasom
właściwy sposób rozumieć twierdzenia o podbojach kultury polskiej. Mocą
zdobywczą natchnęły ją nie tyle chwalebne talenta lechickie, co wielkie euro-
pejskie prądy umysłowe - Renesans i reformacja. W naszym regionie konty-
nentu wystąpiły one w polskiej wersji czy mutacji, na tym polega tajemnica. Do
pomnożenia szlachty piastowej przyczynili się niechcący Marcin Luter oraz
Jan Kalwin, bo faktem jest, że prawosławie zaczęło najpierw tracić wiernych
na rzecz wyznań reformowanych. Zmiana religii stanowiła krok wstępny ku
metamorfozie narodowej. Tak to z reguły pojmował i znacznie ostrzej wyrażał
sam lud prawosławny.
  Józef Wereszczyński został katolikiem w sposób niecodzienny. Miał dwóch
wujów poświęconych służbie Bożej - schizmatyka oraz papistę. Ten ostat-
ni wykazał energię i zaraz po narodzinach siostrzeńca ochrzcił go po
rzymsku, wbrew woli jego greckich rodziców. Gorzkie było dziecmst-
151

wo przyszłego biskupa Kijowa, bo najbliżsi odstrychnęli się od „biesowe-
go Lacha".
  Lud ruski czcił pamięć zwycięzcy spod Orszy, hetmana Konstantego
Ostrogskiego, który spoczął po zgonie w Ławrze Peczerskiej. Wierność wobec
króla krakowskiego uznawał, odstępstw od wiary nie przebaczał. Szacunek
względem prawosławia, opieka nad nim mogły tylko wzmocnić Rzeczpospo-
litą. Gdybyż Cerkiew miała dos'ć siły wewnętrznej, by rozkwitnąć kulturalnie
w jej granicach na wzór innych wyznań!
  Łacińska Polska, a z nią razem Litwa wrzały od nowos'ci, Ruś' grecką
ogarniał letarg. Gdy przesilił się już i zaczął schodzić z pola Renesans, nie
powstała próżnia. Do Jarosławia, Przemyśla, Ostroga i Lwowa w najwcześ-
niejszej fazie swych podbojów wtargnął od zachodu barok i bodaj jeszcze
skuteczniej jął dusze przywabiać. Dynamiczny patos wypierał pryncypia
umiaru, a teoria „złotego s'rodka" zawsze stanowiła raczej egzotykę w atmo-
sferze Dzikich Pól. Lepiej pasował styl nowy, który nawet s'więtym na ołta-
rzach kazał przybierać pozy wojowników. Ikony cerkiewne nie zmieniały
wyrazu.
  Józefa Wereszczyńskiego łaciristwo zaprowadziło nie tylko do senatu Rze-
czypospolitej, dało mu również jedyną, nie istniejącą w prawosławiu okazję
rozwinięcia talentu. Ksiądz biskup okazał się oryginalnym i płodnym pisa-
rzem. Jego główne dzieło kapłańskie żyło przez trzy stulecia. Kazania albo
ćwiczenia chrzescjańskie na osiemnaście niedziel... wznowiono po raz ostatni w
roku 1854. Do rozmiłowanych w wesołym życiu współobywateli skierowany
był utwór pod tytułem: Gościniec pewny niepomiernym moczygebom a omierz-
iym wydmikuflom świata tego, do prawdziwego obaczenia a zbytków swych
pohamowania. Sejm i sejmiki otrzymały Publikę... przez list objaśnioną, tak z
strony fundowania szkoły rycerskiej synom koronnym na Ukrainie, jako też
Krzyżaków wedlug reguly maltańskiej, w sąsiedztwie z pogany i z Moskwą na
wszystkim Zadnieprzu, dla snadniejszego ochronienia koronnego, od niebezpie-
czeństwa wszelakiego. Dla papieża Sykstusa V poszedł cenny traktat o wojnie z
Turcją, pełen wiadomości o niej, a zalecający na wodza Jana Zamoyskiego.
  Łaciństwo zaiste otworzyło przed księdzem Józefem ogromne pole. Prze-
siąkła tym łaciństwem, jego odmianę wprost stanowiąca kultura polska okazała
się na tHkrainie jedynym prawdziwym zaborcą. Uczyniła „perekińczykami" jej
magnatów, którzy jako prawosławni też zachowaliby miejsca w senacie i
rozległe włości, ale nie chcieli być dalej przedstawicielami plebejskiej, nieru-
chawej szarzyzny.
Zachodziły na Ukrainie zjawiska, którym nic zapobiec nie mogło, a więc
152

leżące poza granicami odpowiedzialności ludzkiej. Kraj, zgodnie z logiką
geopolityki nadający się na suwerenne państwo, utracił warstwę przywódczą.
Pozbył się ludzi, którzy mieli dość siły materialnej i przywileju, by wymusić
szacunek dla przyrodzonych praw Księstwa Ruskiego, awansować go na
trzeci, równorzędny człon federacji. By obok Orła i Pogoni oficjalnie umieścić
na pieczęci i sztandarze państwowym srebrnego Archanioła, który zdobił
chorągiew województwa kijowskiego tylko.
  Niedługo przed unią lubelską książęta Ostrogscy, Wiśniowieccy i Zbarascy
o nic nikogo nie pytając przesunęli granice Wielkiego Księstwa Litewskiego o
trzy mile na zachód, w głąb należącej do Korony Rusi Czerwonej. Zaokrąglili
w ten sposób swe posiadłości o dwadzieścia siedem wsi i miasteczek, tudzież o
pięćdziesiąt trzy obfitujące w ryby stawy. Na przełomie XVI i XVII wieku
dobra Zbaraskich zajmowały powierzchnię kilkuset mil kwadratowych, rów-
nały się więc obszarem udzielnym państewkom Rzeszy Niemieckiej. Kniaź
Adam Wiśniowiecki wznosił prywatne grody na ziemiach, które uważał za swą
własność car Moskwy!
  Magnaci ukraińscy stanowili potęgę, jakiej w ogóle nie było w Koronie.
Jeżeli ktoś ponosi odpowiedzialność za nieposłuszeństwo wobec wezwania
historii, to oni właśnie. Ludzie, którzy w najbardziej brutalny sposób wymu-
szali pożytki rodowe i okazali się niezdolni do myślenia kategoriami politycz-
nymi. Między nimi a takim Zamoyskim różnica niebotyczna. Do Radziwiłłów
też im było daleko.
  Litwa związała się z Polską jako sformowane państwo, nawykłe do działania
na własny rachunek, ona dała dynastię. Były to okoliczności niezmiernie
istotne. Tamtejsi wielmoże i po unii nie zatracili umiejętności troszczenia się o
litewską zbiorowość. Grzeszyli w tej mierze raczej przesadą, nie umieli ogar-
niać interesów całości szerszej, ale w abnegację narodową nie popadli.
  Znowu się okazuje, że rozstrzyga sytuacja historyczna, a nie społeczna.
Panowie ukraińscy byli towarzyszami klasowymi Radziwiłłów i przerastali ich
zasobami materialnymi. Zachowali się zaś całkiem inaczej.
  W roku 1587 Litwa nie uczestniczyła w wojnie z Maksymilianem. Grono jej
senatorów przybyło do Krakowa i wysłało za pułkami Zamoyskiego odpo-
wiednią ilość szlachciców, każąc im rozstawić się w łańcuch sztafety konnej.
Wskutek tego wiadomość o zwycięstwie pod Byczyną doszła do nich o trzy dni
wcześniej niż do króla. Litwini wyzyskali jego nieświadomość, zawierając
korzystny dla siebie układ. Uznali koronację Zygmunta III, otrzymali zaś
obietnicę zatwierdzenia pokoju z Moskwą, który zawarli niedawno na własną
rękę, oraz zgodę na równy z Koroną podział godności w Inflantach. Zamoyski
153

odmawiał im tego poprzednio, pragnąc zagarnąć cały zysk dla strony polskiej.
Odeszliście spod Pskowa - powtarzał - a mys'my wytrwali.
  Wbrew opinii dziejopisarzy, którzy uparcie pomawiają unię lubelską o
skasowanie odrębnos'ci Litwy, wewnątrz Rzeczypospolitej nadal w najlepsze
trwała polityka międzynarodowa. Zabrakło, niestety, podobnych - to znaczy w
granicach rozsądku utrzymanych - działań na korzys'ć Rusi, Ukrainy. Nikt się
na razie nie upominał o uznanie jej za podmiot polityczny, a glos taki podnies'ć
mogli wyłącznie Ukraińcy. Kraków nawykł do kompromisów z Wilnem,
zawierałby je i z Kijowem.
  Z czasem jako rzecznik narodowości ukraińskiej wystąpiła Sicz Zaporoska.
Z tą chwilą węzeł przestał się nadawać do rozwiązania. Państwo ówczesne -
stanowe i magnackie! - mogłoby go tylko porąbać szablą, a strzępy spalić.
  Mówmy o samych faktach! Rosja carska, w której granicach znajdował się
cały bieg Dniepru, aż do Rewolucji Październikowej liczyła jedenaście wojsk
kozackich: dońskie, astrachańskie, orenburskie, uralskie, kubańskie, twer-
skie, syberyjskie, ussuryjskie, zabajkalskie, amurskie i siedmiorzeckie. Nie
było tylko Wojska Zaporoskiego, czyli tego, które rozkwitło najwczes'niej,
najbujniej i miało własną wielką historię. W roku 1709 pułki Piotra I zdra-
dziecko zdobywszy Sicz rozstrzelały na miejscu większos'ć wziętych do niewoli
Kozaków. Reszta jeńców poszła na Sybir. W roku 1775 Katarzyna II kazała
doszczętnie zburzyć, z ziemią zrównać, Nową Sicz, mieszkańców jej prze-
siedlić w odległe strony, zabroniła wymieniać nazwę Zaporoża. Brakuje pod-
staw do oskarżania samej tylko Polski o nieumiejętność ładzenia z Kozakami.
Chyba że rozstrzeliwania i zsyłki zechce ktoś ładem mianować...
  Powody tragedii można wyjaśnić, ale trzeba w tym celu raz na zawsze
przestać uważać Kozaków za marnotrawnych, zbłąkanych synów jednej, bądź
drugiej strony, Polski czy Rosji. Sicz Zaporoska była embrionem państwa.' W
Rzeczypospolitej nie zdołał się on rozwinąć w równouprawniony składnik
federacji, potrzebne po temu postanowienia o charakterze konstytucyjnym
powzięto za późno. Carat zniszczył ów zarodek, bo nie mógł się pogodzić z
samym jego istnieniem.
  Główne atrybuty suwerenności to swoboda w dziedzinie stanowienia lub
zmiany ustroju wewnętrznego oraz możność prowadzenia polityki międzyna-
rodowej wedle własnej woli. I jedno, i drugie Sicz sobie przysądzała, uprawiała
bez ceremonii. Podlegała królowi w sposób formalny, widziała w nim suze-
rena, czciła go nawet, ale nie chciała przyjmować norm narzucanych przez
sejm, w którym wszak nie było jej reprezentantów. Kozaczyzna rozrosła się w
zhierarchizowane społeczeństwo - wbrew poglądowi polskiego statysty XVII
154

wieku: „Krzepki ten naród składa się z wieśniaków, więcej wprawnych do
broni niż do pługa." Nie zamierzała podporządkować się ustawie, uznającej ją
za „w chłopy obrócone poddaństwo".
  Zygzaki polityczne przywódców kozackich - poddających się raz Turcji, to
znów Rzeczypospolitej czy Moskwie - nie tylko zrozumieć, spamiętać nieraz
trudno. Można im zarzucać brak konsekwencji, słusznie stwierdzać prymity-
wizm. Nie zmieni to postaci samej istoty rzeczy. Ci ludzie traktowali i wiązali
iię z os'ciennymi potencjami, działając jako wybrani dzierżyciele władzy, która
na wypadek wyprawy wojennej stawała się absolutna. Było to zjawisko jakoś-
aowo odmienne od najzuchwalszych nawet przedsięwzięć magnackich.
  Istniał na Niżu czynnik władzy, której źródłem była wola i decyzja
bractwa siczowego, reprezentanta i nadziei Ukrainy, a nie osobisty majątek
hetmana. Występowała zatem okoliczność z rzędu sił państwotwórczych.
  Pierwszą Sicz założył Dymitr Wiśniowiecki. Kozaczyzna wcześnie uzyskała
rozgłos, skoro Jan de Montluc na jej rachunek czarować mógł szlachtę. Henryk
zbuduje okręty - prawił - które, obsadzone waszym Kozactwem, dziwów na
Bałtyku dokażą. W XVI wieku magnaci ukraińscy chadzali czasem ręka w rękę
z mołojcami. Protektorami ich bywali Zbarascy i Ostrogscy. Po napadzie
Niżowców na Oczaków Stefan I wysłał do nich na śledztwo szlachcica Glę-
bockiego, który przypłacił niebezpieczną misję życiem. Utopiono go w Dnie-
prze. Hetmanem Zaporoża był wtedy kniaź Michał Rożyriski, który sprawę
załagodził. W początkowej fazie dzieje Kozaczyzny zaczynały jakby trafiać na
właściwą drogę. Gdyby ruscy, prawosławni wielmoże pozos-tali przywódcami
politycznego z natury bractwa, problem zawędrowałby tym samym od razu na
szczebel senatu Rzeczypospolitej. Wielcy panowie przeważnie poszli w
Lachy.
  Najwybitniejsi wśród Kozaków mężowie stanu to Piotr Konaszewicz Sahaj-
daczny, mały szlachcic czy też nawet mieszczanin z Sambora, i Bohdan
Chmielnicki, klejnolnik mizerniutkiej kondycji, dziedzic Subotowa. W XVI
stuleciu liczne, światłe, rozporządzające izbą poselską ziemiaństwo koronne w
wZęści zaledwie przeprowadziło swój program polityczny, i to po bardzo
długotrwałej a uporczywej walce. W wieku XVII równość szlachecka stała się
po prostu fikcją, sloganem. Tacy jak Chmielnicki, przywódcy nieherbowego
przeważnie tłumu, mogli rachować na jedną z dwóch rzeczy - na cud lub na
bunt.
  Rzeczpospolita zdołałaby może jako tako rozwiązać kwestię ukraińską
decyzjami Krakowa i Warszawy, gdyby rząd i parlament składały się z samych
racjonalistów. Z Modrzewskich przemieszanych chociażby z Rejami. U
155

odmawiał im tego poprzednio, pragnąc zagarnąć cały zysk dla strony polskiej.
Odeszliście spod Pskowa - powtarzał - a mys'my wytrwali.
  Wbrew opinii dziejopisarzy, którzy uparcie pomawiają unię lubelską o
skasowanie odrębnos'ci Litwy, wewnątrz Rzeczypospolitej nadal w najlepsze
trwała polityka międzynarodowa. Zabrakło, niestety, podobnych - to znaczy w
granicach rozsądku utrzymanych - działań na korzyść Rusi, Ukrainy. Nikt się
na razie nie upominał o uznanie jej za podmiot polityczny, a głos taki podnieść
mogli wyłącznie Ukraińcy. Kraków nawykł do kompromisów z Wilnem,
zawierałby je i z Kijowem.
  Z czasem jako rzecznik narodowości ukraińskiej wystąpiła Sicz Zaporoska.
Z tą chwilą węzeł przestał się nadawać do rozwiązania. Państwo ówczesne -
stanowe i magnackie! - mogłoby go tylko porąbać szablą, a strzępy spalić.
  Mówmy o samych faktach! Rosja carska, w której granicach znajdował się
cały bieg Dniepru, aż do Rewolucji Październikowej liczyła jedenaście wojsk
kozackich: dońskie, astrachańskie, orenburskie, uralskie, kubańskie, twer-
skie, syberyjskie, ussuryjskie, zabajkalskie, amurskie i siedmiorzeckie. Nie
było tylko Wojska Zaporoskiego, czyli tego, które rozkwitło najwczes'niej,
najbujniej i miało własną wielką historię. W roku 1709 pułki Piotra I zdra-
dziecko zdobywszy Sicz rozstrzelały na miejscu większos'ć wziętych do niewoli
Kozaków. Reszta jeńców poszła na Sybir. W roku 1775 Katarzyna II kazała
doszczętnie zburzyć, z ziemią zrównać, Nową Sicz, mieszkańców jej prze-
siedlić w odległe strony, zabroniła wymieniać nazwę Zaporoża. Brakuje pod-
staw do oskarżania samej tylko Polski o nieumiejętność ladzenia z Kozakami.
Chyba że rozstrzeliwania i zsyłki zechce ktoś' ładem mianować...
  Powody tragedii można wyjas'nić, ale trzeba w tym celu raz na zawsze
przestać uważać Kozaków za marnotrawnych, zbłąkanych synów jednej, bądź
drugiej strony, Polski czy Rosji. Sicz Zaporoska była embrionem państwa. W
Rzeczypospolitej nie zdołał się on rozwinąć w równouprawniony składnik
federacji, potrzebne po temu postanowienia o charakterze konstytucyjnym
powzięto za późno. Carat zniszczył ów zarodek, bo nie mógł się pogodzić z
samym jego istnieniem.
  Główne atrybuty suwerenności to swoboda w dziedzinie stanowienia lub
zmiany ustroju wewnętrznego oraz możność prowadzenia polityki międzyna-
rodowej wedle własnej woli. I jedno, i drugie Sicz sobie przysądzała, uprawiała
bez ceremonii. Podlegała królowi w sposób formalny, widziała w nim suze-
rena, czciła go nawet, ale nie chciała przyjmować norm narzucanych przez
sejm, w którym wszak nie było jej reprezentantów. Kozaczyzna rozrosła się w
zhierarchizowane społeczeństwo - wbrew poglądowi polskiego statysty XVII
154

wieku: „Krzepki ten naród składa się z wieśniaków, więcej wprawnych do
broni niż do pługa." Nie zamierzała podporządkować się ustawie, uznającej ją
za „w chłopy obrócone poddaństwo".
  Zygzaki polityczne przywódców kozackich - poddających się raz Turcji, to
znów Rzeczypospolitej czy Moskwie - nie tylko zrozumieć, spamiętać nieraz
trudno. Można im zarzucać brak konsekwencji, słusznie stwierdzać prymity-
wizm. Nie zmieni to postaci samej istoty rzeczy. Ci ludzie traktowali i wiązali
się z os'ciennymi potencjami, działając jako wybrani dzierżyciele władzy, która
na wypadek wyprawy wojennej stawała się absolutna. Było to zjawisko jakoś-
ciowo odmienne od najzuchwalszych nawet przedsięwzięć magnackich.
  Istniał na Niżu czynnik władzy, której źródłem była wola i decyzja
bractwa siczowego, reprezentanta i nadziei Ukrainy, a nie osobisty majątek
hetmana. Występowała zatem okoliczność z rzędu sił paristwotwórczych.
  Pierwszą Sicz założył Dymitr Wiśniowiecki. Kozaczyzna wcześnie uzyskała
rozgłos, skoro Jan de Montluc na jej rachunek czarować mógł szlachtę. Henryk
zbuduje okręty - prawił - które, obsadzone waszym Kozactwem, dziwów na
Bałtyku dokażą. W XVI wieku magnaci ukraińscy chadzali czasem ręka w rękę
z mołojcami. Protektorami ich bywali Zbarascy i Ostrogscy. Po napadzie
Niżowców na Oczaków Stefan I wysłał do nich na śledztwo szlachcica Glę-
bockiego, który przypłacił niebezpieczną misję życiem. Utopiono go w Dnie-
prze. Hetmanem Zaporoża był wtedy kniaź Michał Rożyriski, który sprawę
załagodził. W początkowej fazie dzieje Kozaczyzny zaczynały jakby trafiać na
właściwą drogę. Gdyby ruscy, prawosławni wielmoże pozostali przywódcami
politycznego z natury bractwa, problem zawędrowałby tym samym od razu na
szczebel senatu Rzeczypospolitej. Wielcy panowie przeważnie poszli w
Lachy.
  Najwybitniejsi wśród Kozaków mężowie stanu to Piotr Konaszewicz Sahaj-
daczny, mały szlachcic czy też nawet mieszczanin z Sambora, i Bohdan
Chmielnicki, klejnotnik mizerniutkiej kondycji, dziedzic Subotowa. W XVI
stuleciu liczne, światłe, rozporządzające izbą poselską ^.iemiaństwo koronne w
części zaledwie przeprowadziło swój program polityczny, i to po bardzo
długotrwałej a uporczywej walce. W wieku XVII równos'ć szlachecka stała się
po prostu fikcją, sloganem. Tacy jak Chmielnicki, przywódcy nieherbowego
przeważnie tłumu, mogli rachować na jedną z dwóch rzeczy — na cud lub na
bunt.
   Rzeczpospolita zdołałaby może jako tako rozwiązać kwestię ukraińską
decyzjami Krakowa i Warszawy, gdyby rząd i parlament składały się z samych
racjonalistów. Z Modrzewskich przemieszanych chociażby z Rejami. U
155

schyłku XVI stulecia wprzężone w służbę ideologii władze najwyższe zdobyły
się na akt, którego inaczej niż obłędem nazwać nie można. Narzuciły unię
kościelną. Od jednego zamachu skasowały w całej Rzeczypospolitej hierarchię
prawosławną. Wcześniej nieco Borys Godunow obdarzył cerkiewnego zwierz-
chnika Moskwy nigdy tam dotychczas nie bywałą godnością patriarchy.
  Dla pociechy - oraz dla jasnos'ci obrazu - powiedzieć należy, że postępek
króla i jego doradców zaskoczył i zadziwił liczne sejmiki ziemskie. Szlachta
kaliska, krakowska i poznańska zdecydowanie wystąpiła w obronie... prawo-
sławia. Inicjatywa należała tam pewnie do protestantów, głosy jednak były
przeważnie katolickie. Urodzeni ziemi chełmskiej w ogóle nie pojmowali, o co
chodzi: „Słyszemy, iż między ludźmi greckiej religiej jest jakieś' rozerwanie,
żeby stąd zwas'nienia żadne nie rosły, nie'szerzyły się, poruczamy..."
  Paweł Piasecki, biskup katolicki i dojrzały wiekiem świadek tych wydarzeń,
napisał dosłownie:
    Na rzeczy tej pamiątkę były bite w Rzymie numizmatu, z jednej strony wizerunek papieża, z
drugiej Rusinów sin posłuszeństwa stolicy rzymskiej przyjętych wyrażające. Ale gdy posiowie owi
powrócili do Polski, umysly współwyznawców swojego obrządku, tak duchownych, jako i s'wie-
ckich, bardziej nad spodziewanie swoje, od siebie i od jedności z Kościołem rzymskim, unią
pospolicie zwanej, odwrócone znaleźli.
  świeccy bowiem, a zwłaszcza możniejsi, których u lego narodu w sprawie religijnej przodkujące
jest znaczenie, niemile na to patrzyli, że mała liczba osób rzecz wszystkich w powszechności
tyczącą sobie samym przywłaszczyła i wykonanie jej zarozumiale przedsięwzięła. Najszczególniej
zaś' książę Konstanty Ostrogski, wojewoda kijowski, który dostatkami, silą zbrojną i dostojeństwa
senatorskiego stopniem nad rodaków swoich wysoce górując, miał w rzeczach religijnych naj-
wyższą powagę, ciężko się tym obraził, że względem postanowienia unii rady jego nie zasięgano.
Stąd inni, co do takowe) uiui rzeczywistej wstręt mieli, ale sami przeciwić się nie s'mieli, takiego
poplecznika zyskawszy, z większą przeciwko niej zawziętością powstali i tak ją hydzili wszys-
tkiemu ludowi swemu, że na samo wspomnienie unii wzdryga się od wszelkich w tej mierze
układów i dotąd nic bardziej Rzeczypospolitej polskiej me zakłóca, jak wynikłe z tego powodu
buntownicze rozruchy i nieprzestannie to za, to przeciw unii zanoszone skargi.
  Kazimierz Chodynicki, który znał te sprawy jak nikt inny, twierdzi stanow-
czo, że twórcy konfederacji warszawskiej z roku 1573 myśleli o zapewnieniu
pokoju między katolikami a protestantami tylko. O żadnych sporach łacinni-
ków z prawosławnymi nikt wtedy nie słyszał ani ich nie przewidywał.
Wszystko było od stuleci uiadzone i zgodne, więc po co ustawy? A w ćwierć
wieku później „buntownicze rozruchy", nieprzestanne skargi!
  Tak wyglądać potrafią skutki zastępowania dorobku praktyki teorią i dok-
tryną.
Deską ratunku był dla nas racjonalizm. Odepchnęła ją władza państwowa.
156

Losy zbiorowości zależały od tego, jaki typ ludzki w niej przeważy. Na tronie
zasiadł człowiek o powściągliwym sposobie bycia i zaborczej duszy fanatyka.
Dogmat zastąpił rozwagę.
  W tylu doniosłych kwestiach Zygmunt III nie mógł się pogodzić z Zamoy-
skim. Co do unii - szli razem. Starzejący się kanclerz coraz głębiej brnął w
dewocję, marzył nawet o zaciszu klasztornym. Do łączenia Kościołów zabierał
się jednak z pobudek politycznych. W roku 1588 powziął zuchwały i genialny
zamiar przeniesienia do Rzeczypospolitej patriarchatu carogrodzkiego i odda-
nia mu na stolicę Kijowa. Wyprzedził więc myślą Borysa Godunowa. Projektu
nikt nie poparł i Zamoyski przystąpił wraz z Zygmuntem do dzieła, będącego
błędem.
  O unię i jej prawo do życia polało się później wiele krwi męczeńskiej.
Niezłomne męstwo unitów uczcili po wieczne czasy Władysław Stanisław
Reymont i Stefan Żeromski. Autor tej książki musi więc z naciskiem podkre-
ślić, że wypowiada się w sposób ujemny o akcie politycznym z roku 1596 i nie
zamierza w jakikolwiek sposób krytykować wyznawców.
  Dla przeparcia szkodliwego pomysłu wybrano technikę najgorszą z możli-
wych. O sprawie drogiej milionom sumień rozstrzygało wąziutkie grono osób.
Inicjatywa należała do duchownych katolickich - Piotr Skarga, autor dzieła
O jedności Kościola Bożego, zaliczał się do głównych między nimi - w począt-
kowych obradach uczestniczyło kilku biskupów prawosławnych. Kiedy odwo-
łano się do króla, ten poparł projekt, ale nie wezwał do współpracy sejmu.
Wskutek tego nie mógł od razu zagwarantować, że biskupi uniccy staną się
członkami senatu, którego to kapitalnego warunku ku niewypowiedzianej
szkodzie całej sprawy nigdy nie wypełniono. Monarcha zabronił zjazdu pra-
wosławnych. Do Rzymu udali się dwaj władycy - Hipacy Pociej oraz Cyryl
Terlecki - i 23 grudnia 1595 roku unię zaprzysięgli. Rozmawiano z nimi w
Wiecznym Mieście przez tłumaczy, ponieważ nie znali żadnego obcego języ-
ka.
  Konstanty Ostrogski, główny wróg unii, zastosował metodę zupełnie
odmienną. Przeciwko elitarnej decyzji jął podniecać tłumy. Zażądał zwołania
soboru prawosławnego i natychmiast porozumiał się z obradującym w Toruniu
synodem protestanckim. Groził królowi wojną domową. Po jego stronie wypo-
wiedziały się wpływowe bractwa prawosławne ze Lwowa i Wilna.
  W październiku 1596 roku synod w Brześciu Litewskim ostatecznie, a
bardzo uroczyście ustanowił i ogłosił unię. Zgromadzeni jednocześnie w tym
samym mieście stronnicy Ostrogskiego uchwalili akt protestujący przeciwko
niej, stwierdzający wierność dla starej Cerkwi. W ostatniej chwili odstąpili od
157

unii dwaj biskupi, lwowski - Gedeon Bałłaban, i przemyski - Michał Kopys-
teński. Nikt nie odważył się uznać ich za pozbawionych sakry. Zostali włady-
kami bez siedzib i legalnych środków działania.
  W niedalekiej przyszlos'ci Zygmunt III posunął się tak daleko, że bezpraw-
nie kasował przychylne dla wyznawców Cerkwi wyroki trybunału, poddał
wszystkich prawosławnych sądownictwu metropolity unickiego, pragnął
nawet uczynić go zwierzchnikiem samej Ławry Peczerskiej! Sejmy musiały
miarkować zapędy monarsze, wycofywać państwo ze zbytniego zagalopowa-
nia się na polu religijnym. Unia czyniła rzeczywiste postępy, zdobywała
licznych wyznawców, zwłaszcza na Białorusi, ale ci, co dochowali wiernos'ci
prawosławiu, nauczyli się spoglądać w stronę tureckiego Carogrodu, a zwłasz-
cza carskiej Moskwy, gdzie Cerkiew jaśniała w pełnej chwale i była narzę-
dziem polityki państwowej. Feliks Koneczny napisał lat temu przeszło czter-
dzieści, że unia „przydała się na pomost nie pomiędzy Rusią a Polską, lecz
Rusią a Moskwą".
  Skasowaną w roku 1596 hierarchię prawosławną wznowiono dopiero w
dwadzieścia cztery lata później, w tajemnicy i nielegalnie. Dokonał tego
powracający z Kremla patriarcha jerozolimski Teofanes. Akt odbył się nocą, w
cerkwi o zasłoniętych oknach, przy umyślnie stłumionym śpiewie kantora.
Wyjeżdżającego z Rzeczypospolitej patriarchę odprowadzili Niżowcy do
samych granic Mołdawii. Na rynku w Buszy Teofanes pobłogosławił klęczący
tłum Zaporożców, odpuścił im grzech udziału w niedawnej wojnie króla
polskiego z Moskwą, lecz pod warunkiem, że nigdy już oręża przeciwko niej
nie podniosą.
  Historycy twierdzą, że wzmiankowane wydarzenia to pierwsze i bardzo
późne wystąpienia kozackie w sprawach prawosławia. Zachodzi chyba niepo-
rozumienie co do oceny czasu. Scena w Buszy odbyła się na dwadzieścia
siedem lat przed powstaniem Chmielnickiego, a więc zastraszająco wcześnie.
Rozjątrzone przez fanatyzm pasje miały jeszcze przed sobą długi okres doj-
rzewania.
  Zygmunt III, chrześcijanin od mnóstwa pokoleń dziedziczny, mniej miał
zrozumienia i serca dla chrześcijańskiej Cerkwi niż poganin Olgierd i urodzony
w pogaństwie Witold. Tamci ze wszystkich sił zabiegali o stworzenie hierarchii
greckiej w swym państwie, ten ją niemiłosiernie zniósł. Kazimierz Wielki,
katolik z czasów przedrenesansowych, też pragnął dać Rusi Czerwonej osob-
nego metropolitę. Pod pewnymi względami kontrreformacja cofała ludzi głę-
biej niż w tak zwane mroki średniowiecza. U nas przynajmniej na pewno tak
było.
158

  Zatargi religijne w Polsce i na Litwie były zjawiskiem groźnym, na Ukrainie
śmiertelnie niebezpiecznym. Nie tylko dlatego, że tam, na zachodzie i półno-
cy, złe potrawy warzyły się we własnych sosach - Polacy krzywdzili innych
Polaków, Litwini Litwinów - tutaj zaś' szlacheccy Lachowie upośledzali wiarę
plebejskiej Rusi. I bez podniet natury wyznaniowej trwała na Ukrainie wojna
wszystkich przeciwko wszystkim. Nie należy dorzucać siarki do materiałów
palnych.
  Kozacy wyprawiali się na Morze Czarne i lądem na Tatarów, którzy też raz
za razem wpadali w granice Rzeczypospolitej. A jes'li akurat zabrakło okazji do
walki z niewiernymi i zdobywania na nich łupu, można było poszukiwać zysku
i sławy w Mołdawii, na Węgrzech albo w kraju rozbijając na własną rękę lub w
służbie wielkich panów. Zachowanie się Zbaraskich i Ostrogskich wobec
Kozaków, nawet wobec podburzających ich agentów austriackich, było w
najwyższym stopniu dwuznaczne. Janusz Ostrogski sam obiecywał mołojcom
żołd... w imieniu cesarza. Podczas buntu Nalewajki bez litości grabiono
mieszczan aż w granicach Wielkiego Księstwa Litewskiego, ludzi, którzy
nikłą zaiste ponosili odpowiedzialność za grzechy czy też zasługi „pługa
polskiego na Ukrainie". Szlachta, zmuszona przez Nalewajkę do dostaw żyw-
nos'ci, groziła władzom, że nic jej nie pozostaje, jak tylko przejść... do Koza-
ków. Kijów dostarczył wtedy Żółkiewskiemu łodzi i innych środków prze-
prawy przez Dniepr, bał się bowiem bardziej atamana niż hetmana. Walki na
Ukrainie miały podłoże społeczne, ale przynależność klasowa wcale nie sta-
nowiła jedynego motywu postępków ludzkich.
  Bunty, powstania, wyprawy zagraniczne, wojny zdarzają się od czasu do
czasu. Akta sądowe dają wgląd w ówczesną działalnos'ć gospodarczą dnia
powszedniego, która polegała nie tylko na oraniu roli, otrzymanej z laski
sejmowej. Wanda Dobrowolska wymienia w swej książce powody procesów,
jakie sąsiedzi wytaczali rodowi Zbaraskich. Oskarżano więc książąt panów
o:
    ...pograbienie wołów [ ..J najechanie gwałtowne na pasiekę [...] ułów porąbanie i zagrabienie
[...] pogonienie bobrów na rzece [...] nasłanie sług na dwór sąsiada [...] gwałtowne wybicie z gr untu
[ ..] grabież poddanych [...] odebranie gruntu dziedzicznego [...] zabijanie ludzi i grabienie ich
dobra [...[ zabranie miodu f. .] wycięcie lasów i połowienie ryb [...l rozkopanie grobli i spalenie
młyna...
i tak dalej, i tak dalej bez końca. Okoio sześćdziesięciu rodzin ziemiańskich
ścigało o to wszystko prawem wojewodę Janusza. Z równymi sobie stanem
prowa ' •'! -n po prostu wojny prywalne i nie byi na Rusi żadnym wyjątkiem
ani potworem.
159

  Aleksander Jabłonowski pisał prawdę: „Czasy rozpasanych podbojów eko-
nomicznych; rwał z dobra powszechnego, kto co mógł, na własny użytek:
kniaź, ledwie nie feudalny pan, niesyty starostw ziemianin, mieszczanin,
Kozak i czerńce, i księża."
  Jedno piętnastolecie XVII wieku pozwoliło Wiśniowieckim nieźle urós'ć w
samym tylko województwie kijowskim. Ich stan posiadania skoczył z sześciu-
set kilkudziesięciu gospodarstw chłopskich na trzydzieści osiem tysięcy,
zamieszkałych przez dwies'cie trzydzies'ci tysięcy poddanych. Szwecja ów-
czesna liczyła niewiele ponad milion mieszkańców. Imponujące jest to porów-
nanie? Aż zanadto! Stanowczo zanadto... Można posunąć się do twierdzenia, że
złączenie żyznej a pustawej Ukrainy z ludną Koroną rozpętało ruchy, których
całkowite okiełznanie nie leżało na razie w niczyich możliwościach. Rosja, przy
całej swej sile, po załamaniu się Rzeczypospolitej pozbawiona konkurentki,
uspokoiła południowe kresy imperium dopiero u schyłku XVIII stulecia. I to
s'rodkami, które mało miały wspólnego z perswazją.
  Na Ukrainie występowały zjawiska obyczajowe znane dobrze chociażby z
późniejszych dziejów Dzikiego Zachodu Sianów Zjednoczonych Ameryki Pół-
nocnej. Wiemy o nich cos' niecoś i my wszyscy, którzys'my na własne oczy
oglądali zasiedlanie Ziem Odzyskanych albo obserwowali pierwszy rozdział
budowy i rozwoju Nowej Huty. Poważne ruchy migracyjne, gwałtowny
napływ ludnos'ci porzucającej swe dotychczasowe siedziby z reguły powodują
dziczenie obyczajów. Hamulce starych środowisk działać przestają, nowe
dopiero przyszłość wytworzy. Najbardziej bezwzględni, jeśli nawet praw nie
stanowią, to zmuszają ogół do wytwarzania brutalnych form samoobrony.
,,Świat, w którym cnotliwym być trudno, spokojnym niepodobna" - pisał
Walery Łoziński o najdalej na zachód wysuniętych krańcach Rusi. Jej burzli-
wość ówczesną zaliczyć wypadnie raczej do socjologicznych prawidłowości niż
do wyjątków.
  A celowo mieszały jeszcze przecież w tym kotle cudze warząchwie. Latem
1594 roku więc - historycznie rzecz biorąc — w przededniu wyprawy Zamoy-
skiego do Mołdawii, bawili na Siczy dwaj zagraniczni posłowie. Wasyl Niki-
forowicz reprezentował cara Moskwy, Eryk Lassota von Steblau cesarza
Rudolfa II. Obaj namawiali gospodarzy do wystąpień na rzecz Austrii, które
niezależnie od Zaporoża Szymon Nalewajko przedsięwziął rzeczywiście.
  Kler prawosławny mógłby odegrać rois; potężnego stabilizatora w szybko
zasiedlającym się kraju. U schyłku XVI wieku zasób ujemnych podniet
powiększył się o zatargi na tle religijnym.
Janusz Zbaraski miał na sumieniu najazd na cerkiew Św. Ducha w Pirisku, w
160

której zrabował krzyż, kielich, naczynia liturgiczne, księgi, świec nawet nie
zostawił. Tak sobie poczynał osobnik do niezbyt dawna prawosławny. Biskup
Hipacy Pociej ledwie zdążył powrócić z Rzymu, gdzie zawierał unię kos'cielną,
już napadł na monaster Św. Eliasza we Włodzimierzu Wołyńskim. Potem w
tymże mies'cie walczył z powodzeniem o cerkiew Św. Wasyla, kazał zbrojnym
pachołkom uwięzić duchownego obłożonego klątwą za odrzucenie unii.
  W lutym 1620 roku zjawiło się w Moskwie poselstwo kozackie, aby zabiegać
o przyjęcie na służbę carską. Diacy zapytali przybyłych o prześladowania
wyznaniowe i otrzymali odpowiedź, że nie ma ich wcale. Aż do tej pory Kozacy
mało się przejmowali kwestiami wiary i nie pozowali na jej obrońców. Teraz
zwrócono ich uwagę na tę jeszcze dziedzinę, i to skutecznie chyba, skoro
wkrótce Niżowcy utworzyć mieli orszak patriarchy Teofanesa i klęczeć przed
nim na rynku w Buszy.
  Kontrreformacja dłońmi Zygmunta III oraz jego doradców wyhaftowała
piękny sztandar ideologiczny, który Moskwa i patriarchaty mające swe sie-
dziby w Turcji wspólnie wręczyły Zaporożu.
  Również i na Litwie schyłek XVI wieku nie należał do spokojnych, lecz w
jakże odmiennym sensie!
  Zygmunt III umyślił był zabrać z Wilna kardynała Jerzego Radziwiłła i
uczynić go biskupem krakowskim. Oznaczało to awans pod każdym wzglę-
dem, bo także na wyżej ustawione krzesło w senacie. Szlachta polska protes-
towała przeciwko takiemu złamaniu przywileju krajowców oraz słowa monar-
szego, danego wcześniej Andrzejowi Batoremu, ale uspokoiła się rychło,
aczkolwiek spór przypadł na sam sejm inkwizycyjny. Nie obstawano nawet
przy wyraźnych instrukcjach sejmików, żądających, aby od tej pory „narodu
polskiego ludzie" w myśl zasady równości mieli swobodny dostęp do wszel-
kich dostojeństw w Wielkim Księstwie, a pogodzono się wkrótce z praktyką
wręcz owym laudom ziemskim przeczącą.
  Król chciał posłać do Wilna Bernarda Maciejowskiego, biskupa luckiego, w
przyszłości kardynała i prymasa. Litwa sprzeciwiła się temu stanowczo i
wygrała spór, trwający lat osiem. Nie wpuściła koroniarza na swą stolicę
biskupią.
Maciejowski był osobistością bardzo wybitną, należał do inicjatorów unii
11 -Rzeczpospolita... l	161

kościelnej, miałby więc pole do popisu wśród prawosławnych Wielkiego
Księstwa. Zdecydowanie popierał go król, papież, nuncjusz Germanik Mala-
spina, kardynał-legat Henryk Gaetano, zakon jezuitów. Przeciw niemu opo-
wiedziała się cala Litwa, jak długa i szeroka. W sporze czysto kościelnej z
pozoru natury żywo uczestniczył wojewoda i hetman Krzysztof Mikołaj
Radziwiłł z Birż, zawzięty kalwinista. Jeździł do Rzymu wysłannik kapituły,
ksiądz Ambroży Beynart herbu Abdank, by uparcie tłumaczyć „ojcu papie-
żowi", że nawet jego wola nie może naruszać praw, warowanych przez Statut
Litewski. Kanonik, Żmudzin z pochodzenia, przysłał z Wiecznego Miasta
listy pisane po polsku. Tym samym językiem posługiwał się Prokop Bartlo-
miejowicz, autor dobrej broszury publicystycznej Cenzura albo zdanie i uwa-
żenie..., ostrzegającej przed ustępstwami. „Najłatwiej raz zbłądzić, potem
trudno już będzie do gościńca trafić. Nie winujcież potem jedno na was
samych" - pisał rodowity Żmudzin, który w samym Krakowie mógłby uczyć
polszczyzny.
  Prawa „zacnego narodu litewskiego" zostały w pełni uszanowane. Wpraw-
dzie papież i król obstawali przy swoim, ale wycofała się ze sporu szlachta
polska. W roku 1597 posłowie oświadczyli podczas sejmu, że uznają stanowi-
sko Litwinów za słuszne i przestają żądać infuły wileńskiej dla Maciejowskie-
go. Korona znowu dowiodła umiejętności zawierania potrzebnych kompromi-
sów. Biskupem został nad Wilią Benedykt Woyna, uznany przez kapitułę za
Litwina „ciało z ciała i kość z kości". Pochodził spod Mińska, za młodu modlił
się w cerkwi.
  Jakże to wszystko odległe od twierdzenia współczesnego nam a głośnego
publicysty, który orzekł, że po unii Polacy zagarnęli na Litwie wszystko, co
wartościowe, a przede wszystkim władzę i ziemię!
  Spór o infułę zasługuje na zapamiętanie. Dzięki takim zatargom Rzeczpos-
polita zrastała się skutecznie, federacja krzepła. Sprawy istotne wydobywały
się na wierzch, stawały przedmiotem szerokiej debaty i były załatwiane
poważnie, to znaczy bez Majstrowania i tworzenia pozorów rozwiązań. System
łudzenia, przydatny czasem w stosunkach międzypaństwowych, w polityce
wewnętrznej do niczego nie prowadzi. Urazy zakneblowane prędzej czy póź-
niej bokiem wylezą.
  Kwestię postawiono otwarcie i traktowano w sposób jak na owe czasy
zadziwiająco demokratyczny. Wypowiadał się zarówno potężny herezjarcha z
Birż, jak i mały szlachcic z kapituły katolickiej, wojował piórem skromniutki
wychowanek jezuitów wileńskich. Taki proceder z reguły znamionuje robotę
solidną. Powzięte decyzje mocno trzymają się ziemi, bo stoi za nimi wielu jej
162

mieszkańców. Po dwu wiekach doświadczeń stosunki polsko-litewskie zaczy-
nały osiągać polityczną dojrzałość. W Koronie pojmowano, że strona silniejsza
zyskać może i wtedy, gdy nie tylko ustąpi, lecz jeszcze doraźnie dopłaci.
  Trudno dopatrzeć się podobnych cech dojrzałości w tym, co się jednocześ-
nie działo na Ukrainie. Za młode tam wszystko było, zanadto pierwotne. Od
zasadniczych decyzji powziętych w roku 1569 nie upłynęły jeszcze trzy lat
dziesiątki.
  Wątpliwe, czy wolno nazywać pierwsze poruszenie kozackie powstaniem, a
chociażby i buntem w pełnym tego słowa znaczeniu. Przewodził mu Krzysztof
Kosiński, Polak i szlachcic, obdarzony przez sejm Rokitnem na Ukrainie i
pokłócony o tę majętność z Januszem Ostrogskim. Walka ruskiego pana z
łąckim półpankiem zakończyła się 2 lutego 1593 roku kapitulacją tego ostat-
niego pod Piątkiem. Potem Kosiński atakował w Czerkasach innego możnego
Ukraińca, kniazia Wiśniowieckiego, i zginął z rąk jego sług. Semen Nalewajko,
Kozak prawdziwy i bardzo bitny, walczył po stronie magnackiej przeciwko
Kosińskiemu... a w trzy lata później sam podniósł bunt - bez porozumienia z
Zaporożem, lecz ze sztandarami cesarza Rudolfa w swym obozie. Kiedy
Żółkiewski obiegł Nalewajkę pod Sołonicą, kniaź Rożyński - którego kuzyn
był niedawno hetmanem niżowym - terroryzował powstańców, każąc na
przedpolu ich wałów wbijać na pale pojmanych Kozaków. Odniósłszy zwy-
cięstwo mógł Żółkiewski uprzedzić późniejsze o lat sto trzynaście działania
Piotra I, zdobyć Sicz i zaprowadzić wiadomy porządek. Nie poszedł na Niż, bo
tego właśnie oczekiwali i pragnęli Tatarzy krymscy. Liczył, że da się użyć
Zaporoża jako osłony przed ordą. Nalewajkę odesłał do Warszawy, gdzie go
ścięto, puścił spod Sołonicy wolno tysiąc pięćset jazdy kozackiej, lecz wojsko
polskie - łamiąc warunki kapitulacji — urządziło w obozie pokonanych
rzeź.
  Dość dawno temu nazwano Ukrainę „polskim Bałkanem" owych czasów.
Zdaje się, że przy tamtejszym kotle sam król Salomon okazałby się kucharzem
nieudolnym. Nie od rzeczy pewnie będzie przypomnieć w tym miejscu, że w
roku 1775 Katarzyna II dokonała trzech czynów: przypieczętowała pierwszy
rozbiór Rzeczypospolitej, zrównała z ziemią Sicz i zdobyła Krym. Nie dwóch
już nawet, lecz trzech zanadto się za łby wodziło na północnych wybrzeżach
Morza Czarnego.
  Rok 1596, który widział rozprawę z Nalewajką i uroczystość zawarcia unii
kościelnej, rozpoczyna stołeczną rolę Warszawy. Szczęśliwym zbiegiem oko-
liczności rozporządzamy jej pisarskim wizerunkiem z tej właśnie chwili. Spo-
rządził go Włoch - Giovanni Paulo Mucante - mistrz ceremonii w orszaku
163

kardynała-legata, Henryka Gaetano, który jesienią owego roku przybył z
Krakowa do Warszawy, zatrzymał się w podmiejskiej rezydencji monarszej,
czyli w Ujazdowie, i jeździł na zamek w celu złożenia hołdu zwłokom zmarłej 9
września Anny Jagiellonki.
  Nowa stolica wywarła na Włochach wrażenie dodatnie. Raziło ich tylko
przepastne błocko, po długotrwałych deszczach pokrywające źle brukowane
jezdnie. Ściśnięte w podwójnym pierścieniu murów niewielkie miasto nie
mogło też zapewnić legatowi odpowiednich jego godności wygód. Orszak
rozlokować się więc musiał w zajętych na ten cel kamienicach mieszczańskich,
których jednakiej wysokości frontony zwartymi szeregami wyznaczały prosto-
kąt rynku. Rozleglejsze od właściwej Warszawy było wtedy Nowe Miasto,
błotniste, dość jednak w oczach cudzoziemców nadobne, i całe niemal drew-
niane. Są w diariuszu Giovanniego Mucante słowa uznania dla mostu oraz
zamku, brak tego podziwu, jaki wzbudziło w Italczyku bogactwo Krakowa,
zaopatrzonego we wszelkie towary europejskie.
  Litwa nie mogła się już od tej pory żalić na zbyt odległe położenie stolicy.
Granica Wielkiego Księstwa przebiegała pomiędzy Bielskiem Podlaskim a
Białowieżą. Wielkopolska również utraciła powód do skarg - Mazowsze nale-
żało do jej obszaru administracyjnego. Silnie rozwinięty podówczas transport
wodny czynił Warszawę bliską sąsiadką Gdańska i Torunia. Poprzednio
zadzierzgnięte węzły sprawiały, że młoda metropolia patrzeć musiała przede
wszystkim w strony najdalsze - ku Dzikim Polom oraz Inflantom. Moce, które
tam należało spętać i zgnieść, w przyszłości same się miały przybliżyć do
Warszawy, nawet wejść w jej mury.
  W parę lat po przeniesieniu stolicy kazał król gruntownie przebudować
zamek, starą siedzibę książąt mazowieckich, Bony i Anny Jagiellonki.
Mucante widział gmach jeszcze przed przeróbką i uznał go za „wspaniały i
wygodny" wewnątrz. Zygmunt dał przykład i, zanim jeszcze przeminął
Srebrny Wiek, wyrosły poza murami miasta rezydencje licznych magnatów,
wśród nich najświetniejsza ze wszystkich - pałac Kazanowskich. Zjeżdżający
do stolicy wielmoże przestali wskutek tego zajmować izby mieszczańskie, w
dalszym ciągu, za rozkazaniem monarszym, czynili to posłowie sejmowi. Ale
obradowali w nowym zamku, w wysokiej na dwa piętra, specjalnie na ten cel
wykonanej sali. Obok była druga, ozdobiona kolumnami, przeznaczona na
teatr.
  Siedzibę królewską cechował spokój i powaga. Od strony Wisły „mu-
ry srogie jak forteca", od surowego frontu kryta miedzianą blachą wie-
ża zegarowa ' dw;» bas7*v w narożnikach. Nie mogło być nic frywolne-
164

go w domu młodego jeszcze człowieka, o którym z uznaniem zapisał
Mucante:
    Jest to pan największej gorliwości i pobożności. Co dzień odprawia pacierze kapłańskie, jak
gdyby był księdzem, co dzień słucha mszy czytanej, a potem śpiewanej i kazania. Posty zachowuje
świątobliwie, wstrzymuje się od łoża małżeńskiego co środa i piątek, tudzież na dwa dni przed
spowiedzią i na dwa po spowiedzi. Stara się wiarę katolicką ile może rozkrzewiać i gdyby od niego
tylko zależało, nie byłoby w tym potężnym królestwie ni jednego schizmatyka, kalwina lub
łotra.
  Zygmunt wstawał zawsze o tej samej porze, „zaraz na pokoje wychodził" i
zdążał na nabożeństwo. Potem z jednostajną, podziw wzbudzającą pilnością
pracował - naradzał się, sądził, czytał i podpisywał. Rozrywkom, które tyle
zgorszenia wzbudzały w Sarmatach, pos'więcał czas wolny od zajęć, wyłącznie
godziny poobiednie. Parał się król grą w piłkę, alchemią, złotnictwem. Upra-
wiał kunszty rzemieślnicze subtelniejsze od tych, w których celował współ-
czesny mu Ludwik XIII. Król Francji i złamaną oś karety naprawić, i po-
mniejsze działko odlać potrafił. Zamiłowanie do takich rękodzieł może by i nie
raziło Polaków, którzy nie bez słuszności twierdzili, że próby fabrykowania
złota przynoszą w efekcie jedynie stratę grosza.
  Obieralni królowie polscy otaczali się większym majestatem niż dziedziczni
francuscy. Rzeczpospolita nawykła do tej tradycji i to tłumaczy po trosze owo
zgorszenie, jakie budził widok pana podbijającego piłkę.
  Kardynał Gaetano, zanim się jeszcze przedstawił Zygmuntowi, posłał mu z
Ujazdowa do Warszawy „kilka wybornych, sławnych mistrzów obrazów, w
których się król wielce kochał" i które ręką własną kopiować raczył, był
bowiem malarzem-amatorem. Nic więc dziwnego, że do ulubieńców jego
zaliczali się mistrzowie pędzla, a obok nich poeci i muzycy. Przyjechał wkrótce
do Warszawy sławny Tomasz Dolabella, orkiestrą dyrygował jego rodak, Luca
Murantio. Wcale to nie oznacza, że dwór warszawski zamknięty był przed
krajowymi artystami. Urzędy sekretarzy otrzymywali pisarze i poeci - Andrzej
Zbylitowski, Stanisław Niegoszewski i Tomasz Treter, który zajmował się
również malarstwem. Z większych panów szczególnym faworem monarszym
cieszyli się Zygmunt Myszkowski i Mikołaj Wolski, obaj dobrze znający się na
sztuce. Ksiądz Hieronim Feicht i Stanisław Herbst pisali ostatnio w Slowniku
Biograficznym o Adamie Jarzębskim, wszechstronnie uzdolnionym mieszcza-
ninie z Warki, przyjętym w roku 1615 do kapeli nadwornej w charakterze
skrzypka. Jako kompozytor posunął Jarzębski mocno naprzód polską muzykę
kameralną. Wydrukował bardzo cenny opis Warszawy, a ponadto na uroczy-
165

ri> •n»»ii knflowej wykańczał pałac ujazdowski. I nie bardzo źle
t Tnjrgtowanemu plebejuszowi, skoro syn i następca Zygmunta
r*r ani waties sumę szesnastu tysięcy złotych. Ludzie niskiego stanu mogli
earal robić kariery (a przypomnieć należy, że Stefan I i Zamoyski sprzyjali
ten s jeszcze gruntowniej, popierali bowiem nie tylko artystów).
  Na los kraju wpływały jednak te osoby z dworu Zygmunta, które intere-
sowały się czym innym niż sztuką. W początkach panowania stale asystowało
mu kilkunastu młodych Szwedów oraz dwóch „starych awanturników" z
tegoż kraju. Tłoczno było od Niemców, Włochów i Węgrów, z rzadka mignęła
między nimi twarz krajowa, przeważnie zresztą niezbyt sympatyczna. Nie
wzbudzał wśród szlachty entuzjazmu podkomorzy koronny i zausznik pański,
Jędrzej z Piasków Bobola, bigot niezrównany, stary kawaler, który przez całe
swe długie życie nie tknął kobiety. W chwili zdenerwowania król potrafił dać
mu po twarzy, na co dzień słuchał jego podszeptów. Załatwiał pan Bobola
sprawy różne - od politycznych po kramarskie - jednemu pomógł, drugiemu
nogę podstawił. „Zapanowało na dworze bezprzykładne intryganctwo i po-
chlebstwo" - pisze oszczędny w słowach historyk, Wanda Dobrowolska.
  Wraz z królową Anną przybyła na stałe znienawidzona przez cały kraj
ochmistrzyni jej dworu, Urszula Gienger, Niemka oczywiście. Sam nuncjusz
zanotował ze zdziwieniem, że - wbrew wszystkim polskim i prawom, i sil-
niejszym od nich tradycjom - panna Urszula zawsze asystuje przy tajnych
posłuchaniach dyplomatów. Powszechnie uważano ją za etatową niejako infor-
matorkę Wiednia. W tym samym czasie Zygmunt poniechał przestrzeganego
przez poprzednich monarchów zwyczaju naradzania się z senatorami przed
każdą decyzją. Zaglądała do Polski arcyksiężna styryjska, matka królowej, i
zawsze starała się za pośrednictwem córki wpływać na zięcia w duchu dla
Habsburgów pożytecznym. Stanowiła poważny czynnik w naszym życiu poli-
tycznym.
  Dwaj naczelni jezuici nadworni tworzyli zespół zwarty, kierowany ścisłymi
instrukcjami, nadzorowany, i byli ludźmi ulepionymi z dwu różnych materii. O
Gołyńskim sami przełożeni zakonni nie żywili zbyt wysokiego mniemania:
„Człowiek dworski, umie niewiele, choleryk, zdolny do słuchania spowiedzi,
zwłaszcza kobiet." W 1597 roku ukazało się pierwsze wydanie Kazań sejmo-
wych Piotra Skargi. Nigdy ich wielki orator nie wygłosił, napisał tylko i oddał
do druku. Był jednak autorem i takich nauk, które rzeczywiście wypowiedział
z ambony, lecz wcale nie wydrukował. Dotyczy to październikowego kazania z
roku 1587, ogłaszającego krakowianom, że prawowicie obrany król wylądował
w Gdańsku. I innego, sławiącego zwycięstwo pod Byczyną. Skarga gromił w
166

nim Habsburgów, którzy „na karki wolnych ludzi jarzmo włożyć pragnęli,
którzy gwałtem nad nimi panować i poczytywać nas za swe sługi chcieli".
Poprzednio Skarga oddał był Zamoyskiemu nie rozpieczętowany list Maksy-
miliana. Popierany przez papieża arcyksiążę zwracał się w nim do jezuitów
krakowskich z żądaniem pomocy. Dyscyplina zakonna podcięła jednak w
końcu skrzydła wielkiego pisarza i mówcy. Miała ułatwione zadanie, bo
kontrreformacyjną zaciekłością obdarzyła widać Skargę atmosfera jego ro-
dzinnego Mazowsza. Namiętnie zwalczał wszak herezje, zanim został jezui-
tą.
  Królowa Austriaczka nauczyła się języka polskiego, ale dwór jej był czysto
niemiecki. Cudzoziemcami również otaczała się siostra Zygmunta, sympa-
tyczna Anna Wazówna, żarliwa protektorka wyznań protestanckich. Od dnia
zgonu ostatniej z Jagiellonów Rzeczpospolita przestała niemal widywać w
domu swych władców obyczaje i postacie krajowe.
  Królowa Anna, wzór wszystkich cnót niewieścich, wydała na świat w sposób
normalny czworo dzieci, z których jeden tylko królewicz Władysław miał
przed sobą długie życie. Trzy córki zmarły w dzieciństwie bądź w niemow-
lęctwie. Sama królowa zeszła ze świata tuż przed piątym połogiem. Robiła
wrażenie zdrowej, lekki katar nie przeszkodził jej towarzyszyć małżonkowi
przy stole. Nagły atak nieznanej choroby - gwałtowne bicie serca przy niezbyt
silnej gorączce - zabrał ją w przeciągu doby. Była w dziewiątym miesiącu ciąży.
Lekarze trzymali więc otworem usta zmarłej, „dla zostawienia wolnego odde-
chu płodowi", chirurg zaś rozciął łono i wydobył dziecko płci męskiej, które
ochrzczono imieniem Krzysztofa - przez godzinę tylko zdradzało objawy
życia.
  Zdarzyło się to 10 lutego 1598 roku. Tego samego dnia Samuel Łaski
przemawiał w Uppsali jako poseł monarchy do stanów szwedzkich, wytykał
nieporządki oraz świadome knowania regenta i zapowiadał rychły przyjazd
władcy.
  Za morzem źle się działo, lecz tylko z punktu widzenia interesów Zygmunta,
a nie Szwecji. Karol Sudermański zagarnął władzę, wobec przeciwników był
brutalny, nawet okrutny, uzyskał jednak zdecydowane poparcie najniższych,
najliczniejszych zatem warstw narodu - chłopów i mieszczan. Szeregowe
duchowieństwo też stało po jego stronie. Przeciwnik mógł liczyć przede
wszystkim na arystokratów.
  W lipcu wypłynęły z Gdańska okręty wiozące Zygmunta, jego świetną świtę
oraz nieliczne, węgierskie przeważnie i niemieckie pułki. Same zaś statki
należały do prywatnych armatorów duńskich i angielskich. Szwecja nie przy-
167

słała floty, przyszło płacić za przejazd pieniądzem Rzeczypospolitej. Towa-
rzyszący panu magnaci podróżowali na koszt własny.
  Sejm jednomyślnie, acz niechętnie, zgodził się na tę eskapadę. Argumentem
ostatecznym okazała się troska o powagę króla, którego Karol Sudermaiiski
już niemal wyzuł z dziedzictwa, kompromitował dotkliwie. Zygmunt nie
usłuchał rady Zamoyskiego, nie zwerbował silnego wojska, szczególnie zaś'
stronił od rot polskich. ,,Idę - oświadczał - do poddanych moich, przeciw tym
nie potrzebuję żołnierzy, łagodnymi słowy przywiodę ich do powinnos'ci." Nie
był krwiożerczy ani okrutny, wolałby na pewno działać perswazją. Rozsądek
podpowiadał ponadto, że jeśli już zajmować Sztokholm przemocą, to raczej
inną niż polska, aby i Szwecji nie zrazić pozorami okupacji, i od Rzeczypos-
politej zbytnio się nie uzależniać. Arcytrudnym, beznadziejnym zadaniem
okazała się gra na dwóch morzem rozdzielonych i na całkiem różne tony
nastrojonych instrumentach.
  Z Kalmaru wędrował Zygmunt w stronę stolicy pojazdami zaprzężonymi w
koniki chłopskie. Szwecja nie wysadziła się na powitanie dziedzicznego wład-
cy.
  Samuel Łaski bez walki zajął opuszczony przez Karola Sztokholm, ale
później przyszło się bić. Zygmunt wygrał pod Stegeborgiem i gdyby zachował
się bardziej energicznie, gdyby miał trochę talentu wodza, wziąłby przeciw-
nika do niewoli. Nie osiągnął tego i krótko czekał na całkowitą odmianę losu.
25 wrzes'nia przegrał pod Linkópingiem i popadł w ręce stryja. Wolność
odzyskał, ale musiał wydać wrogowi swych głównych stronników, ws'ród
których znajdował się kanclerz Eryk Sparre. Nie warto już było dotrzymywać
innych punktów zawartej umowy, kłas'ć głowy pod ewangelię, to znaczy jechać
do Sztokholmu. W Kalmarze zostawił Zygmunt załogę - która w roku następ-
nym musiała skapitulować - wystosował do monarchów europejskich uroczy-
sty protest, wstąpił na pokład żaglowca i po raz ostatni w życiu popatrzył na
brzeg ojczysty. 30 października wylądował w Gdańsku. Sejm warszawski
ofiarował mu był czas znacznie dłuższy, wyznaczył termin powrotu aż na 24
sierpnia. Czterech miesięcy wystarczyło na dwukrotną przeprawę przez Bał-
tyk i klęskę, z której wysnuło się wkrótce pasmo katastrof nieskończenie
gorszych. Zygmunt nie zamierzał się wyrzec wspaniale brzmiącego tytułu
dziedzicznego króla Szwedów, Gotów i Wandalów. A jeszcze mniej - zamiaru
odzyskania Skandynawii dla Kościoła.
  Sejm sztokholmski w lipcu 1599 roku zdetronizował go, lecz uznał kró-
lewicza Władysława za następcę tronu. Postawił jednak warunek, że czte-
roletni spadkobierca ma w przeciągu sześciu miesięcy na zawsze opu-
168

ścić Polskę i przybyć do Szwecji, gdzie się go wychowa w wierze lute-
rańskiej.
  Kanclerza Eryka Sparre oraz czterech innych arystokratów szwedzkich,
których Zygmunt musiał wydać Karolowi po przegraniu bitwy, ścięto. Jeszcze
przez pięć lat Sudermańczyk poprzestawał na stanowisku regenta, zanim w
roku 1604 wstąpił na tron jako Karol IX.
  Rozstrzygały się podówczas losy berła innego jeszcze kraju, w którym ta
oznaka władzy monarszej nazywała się posochem, a z wyglądu przypominała
raczej pastorał, zakończony u góry krzyżakiem zamiast krzywuli. W styczniu
1598 roku zmarł car Moskwy, Teodor Iwanowicz. Jego młodszy brat, Dymitr,
nie żył od lat siedmiu bez mała. 15 maja 1591 roku zginął w Ugliczu w biały
dzień od noża, najprawdopodobniej zamordowany z rozkazu wszechmocnego
,,wielkiego bojarzyna", Borysa Godunowa. Wygasła dynastia Rurykowiczów,
władająca na Rusi od czasów przedchrześcijańskich, a w Moskwie od samego
jej początku.
  Sobór ziemski powołał na tron dotychczasowego wielkorządcę - Borysa.
Odbyło się to w sposób zupełnie niecodzienny, a szczegółowo i nader pla-
stycznie przedstawiony przez Mikołaja Kostomarowa, piszącego po rosyjsku
Ukraińca, w książce Smutnoje wńemia carstwa Moskowskogo, która jest pas-
jonującą lekturą i nic na tym nie traci jako dzieło naukowe. Patriarcha Hiob
kilkakroć na czele tłumu moskwiczan wyprawiał się do klasztoru Nowodie-
wiczegp, aby błagać ukrytego tam Godunowa o przyjęcie wyboru, grozić mu w
końcu gniewem samego Boga, przymuszać moralnie. Wszystko było z góry
ukartowane, ale nie lada inscenizacji wymagał wszak akt oddania czapki
Monomacha wiodącemu się z Tatarów bojarzynkowi kostromskiemu, czło-
wiekowi, którego przodkowie nigdy nie piastowali żadnych dygnitarstw w
carstwie. Godunow od dawna, pracowicie, inteligentnie i arcybezwzględnie
wspinał się do góry. Ożenił się z córką Maluty Skuratowa, szefa osławionej
„opryczyny" Iwanowej, osobnika równie strasznego jak sam Groźny, potem
wydał siostrę za Teodora, ostatniego Rurykowicza na Kremlu. Zdobył władzę
i wieniec śmiertelnych wrogów. Wielkie, od dawnych książąt udzielnych
pochodzące rody nigdy nie przebaczyły uzdolnionemu parweniuszowi, Borys
zaś nie ceremoniował się z nimi wcale - zsyłał na północ i południe, „po-
strzygal w mnichy", mordował. Aż w Biaioziersku dokonał żywota, prawdo-
podobnie śmiercią gwałtowną, kniaź Iwan Szujski, bohater obrony Pskowa.
Jego brat i towarzysz broni - Wasyl - był dość giętki i obrotny, by przeczekać
złe czasy. To on przewodniczył komisji, która zbadawszy tajemnicę Uglicza
stwierdziła, że carewicz Dymitr w paroksyzmie padaczki sam się niechcący
169

zarżnął nożem. W kilkanaście lat później, za kolejną losów odmianą, dzięki
staraniom czy raczej już nakazom carskim tegoż Wasyla uznano Dymitra
świętym i męczennikiem, a w grobie znaleziono zwłoki s'wieże, nie tknięte
rozkładem. Nikt już wtedy nie wahał się głośno oskarżać Godunowa, którego
trup usunięty został poprzednio z Soboru Archangielskiego, miejsca wiecz-
nego spoczynku carów.
  Na długo przed tymi cudownos'ciami uległ zaprzepaszczeniu pewien nie^
zwykły projekt, zrodzony w głowie kanclerza litewskiego i natychmiast
poparty przez koronnego. Lew Sapieha obmyślił plan oryginalnej wielce, bo
nie personalnej na razie, dwugłowej nawet unii Rzeczypospolitej i Wielkiego
Księstwa Moskiewskiego. Zygmunt III i car Borys zachować mieli swoje
trony. Dopiero po śmierci któregoś z nich myśleć by należało o jednym dla
wszystkich panu. Zanim by to nastąpiło, zrastać się miały, przenikać nawet
nawzajem społeczności państw obu, i to nie tylko szlacheckie, bo mowa była o
wspólnym handlu, mennicy i flocie.
  W roku 1600 z upoważnienia sejmu wyruszyło do Moskwy poselstwo w
osobach kanclerza wielkiego litewskiego, Lwa Sapiehy, oraz Stanisława War-
szyckiego, który był kasztelanem warszawskim. Oprócz wspomnianych punk-
tów przedłożono bojarom inne jeszcze, bo projekt śmiało sięgał po rzeczy
naprawdę niebywałe. Oba państwa miały wspólnie prowadzić politykę zagra-
niczną i wojny, razem zawierać traktaty pokojowe, posiadać na potrzeby
militarne jedną kasę w Kijowie. Poddani obydwu monarchów zyskaliby prawo
swobodnego wyboru miejsca zamieszkania i zawierania małżeństw „miesza-
nych", a katolicyzm i prawosławie pełną tolerancję wzajemną. Posłowie Rze-
czypospolitej pragnęli ponadto ułatwić młodzieży moskiewskiej naukę łaciny,
ponadnarodowego języka Europy.
  Legację, która przywiozła takie propozycje, gospodarze szczelnie odsepa-
rowali od świata, strzegli każdego jej kroku, traktowali niechętnie i podejrz-
liwie. Car Borys nie żywił dobrych uczuć wobec zachodniej sąsiadki, znosił się
przeciwko niej z sułtanem, cesarzem, Szwecją i z kim się w ogóle dało, chociaż
do wojny się nie rwał. Pertraktujący z Sapiehą i Warszyckim bojarowie przy-
stawali na zawarcie pokoju „wieczystego", który, rzecz jasna, tylko z nazwy
mógłby się takowym okazać, wszystko, co było nowe i śmiałe, odrzucali.
Obrady, które w zamyśle jednej ze stron doprowadzić miały do zgody naro-
dów, zakończyły się cierpkimi utarczkami słownymi.
  Promotorami projektu unii byli: Lew Sapieha, Krzysztof Radziwiłł i Jan
Zamoyski - trójca znakomicie reprezentująca wieloplemienność Rzeczypos-
170

politej, bogactwo jej dziejowego dorobku. Akcja wspólna miała na celu stwo-
rzenie wspólnoty jeszcze szerszej.
  Znalazły teraz wyraz te nieskładne często marzenia, z których wyłaniały się
kandydatury moskiewskie na tron wawelski.
  Właściwy autor pomysłu scalenia historii środka i wschodu Europy to dwa
wieki unii polsko-litewskiej. Myśl podobna mogła się zrodzić tylko w środo-
wisku naWyklym do wielowątkowej kultury, pojmującym słowo „ojczyzna" w
sposób niezaściankowy. Wśród ludzi, którzy odziedziczyli - a nie wynaleźli! -
przekonanie, że z wczorajszym wrogiem śmiertelnym można się dziś dogadać,
a jutro usadowić pod wspólnym dachem, że ogrom trudności można pokonać
nie inaczej niż pracą pokoleń.
  Unia Polski z Litwą rozpoczęła się od ostrożnego badania gruntu. Najpierw
rozmawiali ze sobą nieufnie się nawzajem traktujący dyplomaci. Fakty z
trudem dokonane stworzyły nowy konkret historyczny. On z kolei uskrzydlił
myśl.
  W roku 1600 tylko jedna z układających się na Kremlu stron rozporządzała
doświadczeniem, nie truchlała przed zuchwałym nowatorstwem, gotowa była
próbować. Druga nie miała za sobą eksperymentu, kurczowo się trzymała dróg
starych, które poprzez wszystkie zdeptane pergaminy mirów „wieczystych"
musiały zaprowadzić nie gdzie indziej, jak na pola bitew.
  Nieco później zawarto pokój nie wieczysty nawet, lecz dwudziestoletni.
Miał on wygasnąć 15 sierpnia 1622 roku.
  Uchodzi za fakt niewątpliwy, że do orszaku Lwa Sapiehy należał pewien
skromny na razie młodzieniec. Niedaleka przyszłość obdarzyć go miała sławą
trwałą, lecz wcale nie zaszczytną.
  Na zamysły i uczynki kanclerza litewskiego silnie oddziaływały względy
rodowe. Szczelnie zamknięta granica nie pozwalała Sapiehom na powrót do
dóbr położonych w ziemiach, które utracił był Zygmunt Stary. Interesy oso-
biste mogą być zaspokajane w sposób dobry lub zły. Plan unii zawiódł i Lew
Sapieha umoczyć miał wkrótce palce w mało chwalebnym przedsięwzięciu,
zmierzającym do otwarcia drogi na wschód.
  Pertraktacje na Kremlu toczyły się w dobie, która zdawała się zapowiadać
Rzeczypospolitej ciężki kryzys. Car Borys wiedział o tym doskonale, bo i jemu
proponowano udział w zyskach na jej koszt. Przesilenie skończyło się jednak w
sposób nieoczekiwany przezeń.
  Dość znaczną rolę odegrał w tych wypadkach człowiek, którego imię wid-
nieje na ścianie wielkiej sali zamku biskupiego w'Lidzbarku Warmińskim.
Kardynał Andrzej Batory opuścił swą udzielną niemal stolicę nad Łyną,
171

postanowił bowiem upomnieć się o Siedmiogród. Miał przeciwko sobie oczy-
wiście cesarza oraz jego wasala, raz już wspomnianego Michała z przydom-
kiem Waleczny. Nie spodziewał się za to zdrady pośrednika, nuncjusza Ger-
manika Malaspiny, który z Warszawy przeniósł się do Wiednia i - pozyskany
obietnicą poparcia starań o kapelusz kardynalski — działał na rzecz Rudolfa II.
Batory doznawał kolejno powodzeń i klęsk, aż złudzony nieszczerymi obiet-
nicami zwolnił polskie roty zaciężne. Dos'cignięty w samotnej ucieczce smutno
skończył.
  Narody, które znalazły się w orbicie wpływów obyczaju tureckiego, nabrały
dziwnego pociągu do skracania bliźnich o głowę. Podczas niedawnych działań
w Skandynawii Władysław Bekiesz, dowódca regimentu węgierskiego, we-
solutki przygalopował z pola pierwszej potyczki przed króla, trzymając
na kopii takie włas'nie trofeum. „Jeszczes' nie wszystkich w Szwecji
pos'cinał!" - zgrzytnął ku niemu Zygmunt, nie żywiący katowskich upo-
dobań.
  „Różni różnie plotą" i nie jest pewne, kto otrzymał w darze głowę kardynała
Andrzeja Batorego - cesarz czy nuncjusz Malaspina. W każdym razie Wiedeń
uroczys'cie uczcił zabójstwo.
  Tej samej jesieni 1599 roku Michał Waleczny wyrzucił z Jass Jeremiego
Mobile, opanował Mołdawię i najbliższej wiosny zabrał się do pustoszenia
Pokucia. Snuł szerokie plany rozbioru ziem Rzeczypospolitej, do czego zachę-
cał Szwecję i Moskwę. Sam wyrobił sobie w Stambule złotem pisany patent na
króla polskiego. Brzmi to trochę fantastycznie, ale nad Bosforem baśnie
urzeczywistniały się nieraz.
  Latem 1600 roku dwudziestotysięczna armia polsko-litewska przekroczyła
Dniestr. Pieniędzy, jak zwykle, brakowało, licznie stanęły jednak prywatne
pułki magnackie, bez których współudziału obrona kraju stawała się wręcz
niemożliwa. Wiódł wojsko sam Zamoyski. Stary hetman postępował przezor-
nie i mądrze. Oddalił tatarską ofertę pomocy, a w decydującej chwili posłuchał
rady młodszych, którym nie zazdrościł, dróg do sławy nie zagradzał. Przychylił
więc ucha do namów Stanisława Żółkiewskiego i wojewody lubelskiego,
Marka Sobieskiego, uderzył na doskonale umocnione w trudnym terenie,
dwakroć podobno liczniejsze, siły. Nasza sztuka wojenna nie uznawała reguł
sztywnych, główną rolę odegrała tym razem piechota. Ona stanowiła centrum
linii i prowadziła atak.
  Katedra gniez'nieńska przechowywała pamiątki po tej bitwie - dziewięć-
dziesiąt zdobytych chorągwi. Byłoby ich więcej, ale niektóre „chudzi pachołcy
na podszewki" pozabierali. Julian Ursyn Niemcewicz zwiedzając Gniezno w
172

roku 1812 nie znalazł ani śladu owych trofeów. Bardzo możliwe, że uzupełniły
garderobę rajtarów szwedzkich albo zdobią zamorskie muzea.
  Zbytniej rzezi w tej bitwie - stoczonej 20 października pod wsią BUCOYU nad
Telezyną w pobliżu Ploesti - nie było, poległo jakieś' tysiąc żołnierzy Michała,
reszta poszła w rozsypkę. Nazajutrz do obozu hetmana zaczęły ściągać z
obediencją rzesze wczorajszych wrogów. Stosunki polityczne na Wołoszczyź-
nie cechowała dość znaczna płynność, tylko siła wzbudzała respekt i stanowiła
oś krystalizacyjną.
  Zamoyski znowu wprowadził Jeremiego Mohiłę do Jass, a brata jego,
Symeona, do Bukaresztu, stolicy Multan. Obaj oni byli wasalami Rzeczypos-
politej i wpływ jej sięgał w ten sposób po Dunaj. Wzmocnił sukces starosta
kamieniecki, Jan Potocki, raz jeszcze bijąc Michała.
  Złoty patent sułtański nie na wiele się przydał Walecznemu, którego czekał
teraz los kręty. Niefortunny książę wypadł z łaski austriackiej, lecz odzyskał ją
zaraz, gdy tylko w Siedmiogrodzie pojawił się inny Batory - Zygmunt. Michał
dopomógł w pokonaniu go, po czym stał się zanadto niewygodny. Z rozkazu
generała cesarkiego, Jerzego Basty, został więc zabity sztyletem. Długobrodej
głowy nikomu nie odsyłano. Dla urągowiska umieszczono ją na ścierwie koń-
skim, tułów zaś poniewierał się czas jakiś bez pogrzebu.
  Czy wdawanie się w te barbarzyńskie rozprawy było ze strony Rzeczypos-
politej awanturnictwem, jak twierdzą niektórzy? Zdaje się, że wcale nie.
Czynne występowanie na południowym wschodzie poprawiało jej położenie,
wzmagało bezpieczeństwo. Zamoyski twierdził, że wpuścić do Mołdawii sil-
nego wroga - sułtana lub cesarza - to tyleż znaczy, co mieć go na przedmieściu
przemyskim lub lwowskim. Mocna pozycja nad Prutem stworzyłaby może
podstwę do działań przeciwko Ordzie Krymskiej, która nieraz aż pod Sano-
kiem przypominała o swym istnieniu. Zresztą najniebezpieczniejszy gatunek
Tatarów, Orda Budziacka, miał siedziby w stepach, pomiędzy ujściem Dnie-
stru a Dunaju, czyli tam właśnie, dokąd się szło przez Jassy i Bukareszt.
  Wiosną 1601 roku Zygmunt III wysłał na Krym Ławryna Piaseczyriskiego,
dobrego dyplomatę, autora ciekawej rozprawy o powinnościach posła. Kazał
mu żądać uznania zwierzchnictwa Rzeczypospolitej aż po Morze Czarne i
niczego nie obiecywać w sprawie kozackiej.
  Czynne występowanie na południowym wschodzie stworzyć by mogło pole
działania dla Zaporoża. Kozacy walczyli nad Telezyną, odznaczyli się pięknie i
zdobyli pięć dział. To oni wzbudzili panikę w wojskach Michała. Gdyby siły
Rzeczypospolitej działały trwale w tym kierunku, konieczność zmusiłaby
może do politycznego, a nie pańszczyźnianego potraktowania Ukrainy.
173

Instrukcja dla Piaseczyriskiego oznaczała, że król nie chce się pozbywać
cennego oręża - Siczy.
  Nie udało się utrzymać zdobytych pozycji. Wkrótce Multany otrzymały
nowego hospodara w osobie Raduła Szczerbana, którego mocodawcą był
sułtan. Turcja przywróciła również swe zwierzchnictwo nad Siedmiogro-
dem.
  Stało się tak przede wszystkim dlatego, że nie wypoczęte, a co gorsza i nie
zapłacone, dobrze jeszcze mołdawskie spiekoty pamiętające wojsko Rzeczy-
pospolitej musiało ruszyć w strony o zgoła odmiennym klimacie. Stanisław
Żółkiewski zdążył na jeden dzień zaledwie zajrzeć do domu. Zaczęła się wojna,
o której nikt nie przypuszczał, że stanowić będzie pierwsze ogniwo łańcucha
niepowetowanych nieszczęść. Zygmunt August w złą godzinę wydał był sio-
strę do Szwecji.
  Zygmunt III nie pogodził się ze sztokholmską detronizacją. Przeciwdziała-
nie rozpoczął od wypełnienia nieszczęsnego warunku paktów konwentów, o
którym aż dotychczas było jakoś cicho: odstąpił Rzeczypospolitej na nic jej
niepotrzebną Estonię. Dokonał tego 26 marca 1600 roku, a sejm odpowiedział
odmową podatków, ponieważ obawiał się, że zostaną zużyte nie w Mołdawii -
dokąd właśnie wybierał się Zamoyski - lecz na froncie szwedzkim, którego
narodzin nie pragnął.
  W rozmaitych dzisiaj pisanych książkach określa się te wypadki szumnie,
jako „walkę z najazdem szwedzkim". Nieco odmiennego zdania był ich świa-
dek, biskup Paweł Piaseckr, pisarz szczery niekiedy aż do granic cynizmu.
Powiada on, że sejm i senat strzegły się wojny, lecz
   ...uwikłane w nią zostały zabiegami pojedynczych osób, które chcąc sobie zasłużyć na laskę
królewską, bez wiedzy Rzeczypospolitej starodawne jej z królestwem szwedzkim przymierze
stargały. Gdy bowiem Karol, z wojskiem do Estonii wkroczywszy, Rewel i to wszystko, co do
owego czasu za dzierżawy szwedzkie poczytane było, pod moc swoją zagarnął, Jerzy Fersenbach
[starosta wendeński], który tylko pogranicza Inflant polskich od napaści Karola zasłaniać by!
powinien, do Estonii wtargnął i wojska Karolowe często podjazdami urywał.
  Zapytany o sens i powody swego postępowania nie odpowiedział wcale,
wysłannika zaś szwedzkiego wyekspediował do Warszawy. W tych warunkach
Karol wolał przenieść działania na terytorium słabego wroga. Fersenbach miał
pod sobą coś sześciuset żołnierzy, Zamoyski wojował na drugim końcu świata,
w Mołdawii. Wkrótce Szwedzi zajęli całe prawie Inflanty aż po Dźwinę.
Utrzymała się Ryga, padła Parnawa, potem Kies, Wolmar i Dorpat. Zdobycze
Stefana I zostały stracone.
174

  Tak zaczęła się wojaczka ze Szwecją, mająca potrwać... w XVII wieku lat
równo sześćdziesiąt i po niezbyt długiej przerwie jeszcze cos' niecoś' w XVIII.
Rzeczpospolita wyszła z niej do siebie samej niepodobna.
  Hetmani Krzysztof Radziwiłł i Jan Karol Chodkiewicz odnieśli na wiosnę
dość znaczne sukcesy, w których dzielnie uczestniczył Fersenbach. Prze-
szkodę stanowiła ta okoliczność, że wodzowie litewscy żyli ze sobą „jako dwaj
koci". Na sejmie warszawskim świadczono wielkie honory Zamoyskiemu,
dziękowano mu za zwycięstwo mołdawskie. Hetman stal się znowu bardzo
potrzebny, dwór chwilowo puszczał urazy w niepamięć. Posłowie uchwalili w
dwójnasób powiększone podatki, aczkolwiek początkowo rozmyślali i nara-
dzali się „o sposobach przytłumienia" niepożądanej wojny. Bez Estonii
Rzeczpospolita mogła się doskonale obejść. Inflant - własnej posiadłości -
musiała bronić.
  W październiku 1601 roku, czyli równo w rok po działaniach w Rumunii,
rozpoczął Jan Zamoyski ostatnią w swym życiu kampanię wojenną. Na Łotwie,
przeciwko świeżemu wrogowi! Do mnóstwa po Jagiellonach odziedziczonych
ciężarów przybył jeszcze granit szwedzki. Miara została przebrana.
  Z punktu widzenia zdrowego rozsądku obie strony - Rzeczpospolita i
Szwecja - znalazły się w położeniu absurdalnym. Obopólny interes wymagał
przymierza. Sławny kanclerz szwedzki Axel Oxenstierna powiedział później:
„Quantilla sapientia regitur mundus" - nikła mądrość światem rządzi. Zais-
te!
  Zamoyski zabrał się do gorączkowych układów z Prusami oraz z Gdań-
skiem, które chciał skłonić do budowy floty. Nie przyniosło to oczywiście
żadnych rezultatów i dać ich chyba nie mogło. Marynarki wojennej zaimpro-
wizować nie sposób, ten gatunek broni za wiele ma wspólnego z techniką. Przy
okazji powiedzieć wolno, iż Rzeczpospolitą cała jej przeszłość i natura ska-
zywały na kroczenie po tej samej drodze, którą z takim powodzeniem prze-
mierzyła Rosja. Od potęgi lądowej do morskiej, a nie odwrotnie. Piotr Wielki
siłami piechoty, jazdy i dział „w Jewropu prorubit okno". Moskwa stała się
wielkim mocarstwem w stuleciu XVI, jej bandera zaczęła coś znaczyć na
morzach w w. XVIII. Nie lekceważąc osiągnięć marynarki rosyjskiej zauważyć
wypadnie, że niezbyt wiele one jednak znaczą w porównaniu z powodzeniami
odniesionymi przez to państwo na lądzie, w powietrzu, a ostatnio i tam, gdzie
go już nie ma. Twierdzenie, że brak floty przyprawił Rzeczpospolitą o zgubę,
to jeden z naszych mitów narodowych. Łatwizna myślowa równa tej, co spycha
odpowiedzialność na charakter narodowy.
I bez okrętów radził sobie jakoś Zamoyski w zbytecznej wojnie. O wiele
175

gorszą przeszkodą były pustki w skarbie i niedołęstwo koronowanego wodza
naczelnego. „Zaledwie aż ku końcowi września nadciągnął król Zygmunt,
opieszałym postępując krokiem dla niezliczonych zawad, jakie się wlokły za
tłumem nieużytecznych wojnie dworzan." Liczna „zgraja" tego tylko doka-
zała, że objadła kraj, zanim ku pożytkowi sprawy zawróciła nad Wisłę. Zboże
na Litwie szalenie podrożało, zaczął się nawet głód, w ślad za nim przyszła
epidemia. Położenie walczącej armii było krytyczne. Zaciężnemu żołnierzowi
nie popłacono jeszcze należności mołdawskich, regimenty wprost odmawiały
szturmów, domagały się najpierw pieniędzy.
  Zajęte przez Szwedów twierdze padały jedna po drugiej, pasmo przewag
zaczęło przypominać Stefanowe czasy. Karol cofnął się spod Rygi, potem - w
kampanii zimowej, a więc nieprawdopodobnie ciężkiej dla oblegających -
stracił Wolmar, Kirempe, Helmet, Neuhausen, Ansen, Marienburg, Adsel.
W kwietniu 1602 roku przyszło pod Fellin zaledwie cztery tysiące wycień-
czonych, skłonnych do buntu wojaków. Reszta dwudziestotysięcznej armii
wykruszyła się lub odeszła do domów, zdezerterowała. Nie było czym płacić
żołdu.
  Podczas jednego ze szturmów zwalił się do rowu ranny s'miertelnie Jerzy
Fersenbach. Konającego wydźwigal z jamy na własnych plecach Stanisław
Żółkiewski. Obok kula muszkietowa przebiła Zamoyskiemu klamrę u pasa.
Wodzowie dawali przykład zdemoralizowanemu żołnierzowi, szli w ogień
pierwsi. Spieszona jazda darła się na mury na równi z piechotą. Stary hetman
zaziębił się w zimie, poodmrażał stopy, zapadł na bezsenność, ale pod żadnym
względem nie zawodził. Zastawiał swe prywatne kosztowności, z własnej
kieszeni płacił wojsku.
   17 maja poddał się Fellin, w czerwcu zaczęto oblegać Weissenstein - Biały
Kamień - twierdzę, której dodatkowo broniły głębokie bagna. Przez miesiąc
cały działa oblężnicze bezskutecznie tłukły umocnienia, aż Zamoyski nakazał
ogromne roboty ziemne, jął torować sobie drogę poprzez topiele. Podobno
chciał dowies'ć obecnym w obozie Francuzom i Niemcom, że Polacy potrafią
również twierdze zdobywać, a nie tylko wygrywać w polu, czego właśnie
znowu dokazał Stanisław Żółkiewski, który w bitwie kawaleryjskiej pokonał
odsiecz. „Przemogła żelazna praca i usilna chęć przełamania wszystkiego, co
trudne i niedostępne jest: ta sprawiła, że nawałą zwiezionych zewsząd palów,
tramów i chrustu zapchano na koniec moczarów otchłanie." Po groblach
podtoczyły się w pobliże murów ciężkie baterie. W sierpniu załoga skapitu-
lowała na honorowych warunkach, oddała zamek, lecz nie złożyła broni,
wyszła z nią na wolność.
176

  Wzięcie Białego Kamienia to ostatni czyn wojenny Jana Zamoyskiego.
Hetman doczekał się, aż przysłano z Warszawy pięćdziesiąt tysięcy złotych,
dodał do tego dziewiętnaście tysięcy własnych, zapłacił żołnierzowi i odjechał
do Zamościa. Dowództwo wziął po nim Jan Karol Chodkiewicz.
  Oto jedna z niedocieczonych zagadek naszej historii! Niemal jednocześnie
los zubożył ją o dwóch wybitnych wodzów. Starość sprzątnęła z placu Zamoy-
skiego, śmierć zabrała Radziwiłła Pioruna. Wcale tego owe dzieje nie odczuły
- w Koronie dzierżył buławę Stanisław Żółkiewski, na Litwie Jan Karol
Chodkiewicz. Przyszłość wysypać jeszcze miała na stół wojenny całą przygarść
talentów. Spróbujmy to sobie niektórymi tylko przykładami uzmysłowić. W
chwili zmagań pod Białym Kamieniem Stanisław Koniecpolski był dopiero
chłopaczkiem, Stefan Czarnecki miał trzy lata... albo nie począł się jeszcze w
łonie matki (pewności brak, bo metryki jego nie posiadamy). Na godzinę
narodzin Jana Sobieskiego należało poczekać ćwierć wieku z małym okła-
dem.
  Skąd tylu świetnych dowódców w tej pacyfistycznej, wojnom niechętnej,
pozbawionej licznego wojska Rzeczypospolitej? I to we wszystkich trzech
tworzących jej ciało narodach! Bo Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, a także...
Bohdan Chmielnicki byli jej obywatelami, w jej granicach dzień ujrzeli i
wzrośli, karmili się jej treściami.
  Wobec tajemnic obowiązuje pokora. Nikt nie dociecze, jak i czemu rozbły-
ska geniusz. Można najwyżej kusić się o próbę wskazania niektórych okolicz-
ności, mogących sprzyjać rozkwitaniu uzdolnień. Nie sposób wszak zarozu-
miale z góry odmówić racji tym, co twierdzą, że talentów nigdy nie brak, świat
się od nich roi, ale nie wszystkie trafiają na pomyślne prądy i mogą wypłynąć.
Natura i historia zgodnie grzeszą nieopisanym marnotrawstwem.
  Rzeczpospolita ówczesna otwarta była na wpływy kulturalne całej Europy
oraz przyległości azjatyckich. Wyraźnie dla oka odbijało się to chociażby w
strojach szlachty i mieszczan. Jeden paradował w ubiorze włoskim, inny we
francuskim, trzeci w węgierskim, tureckim, hiszpańskim, niemieckim. Ten
sam objaw w dziedzinie militarnej oznaczał znajomość sztuki wojennej różnych
narodów i plemion. Najpierw tych, oczywiście, z którymi państwo graniczyło,
lecz sługiwali również Polacy w wojskach hugonotów francuskich, bywali w
Niderlandach, a nawet - jak „starszy nad armatą" Krzysztof Arciszewski -
tam gdzie pieprz rośnie. Krzysztof Zbaraski przez trzy lata studiował pod
kierunkiem Galileusza, aby zdobyć wiedzę ścisłą potrzebną wojennemu panu.
Otwarcie głów i granic na wiatry z szerokiego świata nikomu jeszcze szkody
nie przyniosło. Wszechstronna informacja, możność wyzyskiwania cudzych
'2-Rzeczpospolita... l	177

   ok zastąpione skarby. Aby je zdobywać, obywatele
: potrzebowali za każdym razem wyprawiać się za granicę,
u siebie w domu, zaciągali ich do służby najemnej. Kraj
drukowane przez obcych księgi. Posłuchajmy, co prawił rodakom
Francuz, który zaraz po zgonie Zygmunta III przyjechał do Polski
posredlniczyć w rozejmie ze Szwecją:
    ...stało i siedziało w przedpokoju królewskim [w Toruniu] wielu szlachty i znamienitych
mężów, tak dostojników Kos'ciola, jak i innych, którzy z sobą i z nami wiedli rozmowy. Wielce mi
zaiste było miło słuchać, jak oni różnymi mówili jeżykami: polskim, italskim, angielskim, nie-
mieckim, francuskim i w końcu łaciną, którą tu nazwać można językiem potocznym. Nie brak było
i takich, co mówić umieli po durisku i szwedzku.
  Jedynie hiszpańskiej mowy nie usłyszał Francuz w przedpokoju toruń-
skim.
  Wolno przypuszczać, że wspomniane okoliczności sprzyjały rozwojowi
talentów w kraju, który żadnymi murami granic swych nie ogradzał. Na
humanistyce (to znaczy wszechstronnie) szkolone mózgi istniały. Nadchodziły
lata wojenne, historia ogłaszała werbunek dowódców.
Jan Karol Chodkiewicz godnie zastąpił Zamoyskiego.
  W sierpniu 1605 roku wylądowała na wybrzeżach inflanckich dwunastoty-
sięczna armia szwedzka, dowodzona przez Karola IX osobiście. Rozpoczęło
się oblężenie Rygi, której nadmorski zamek - Dyament - już poprzednio padł.
27 września Chodkiewicz wydał Karolowi bitwę pod wsią Kircholmem. Siły
litewsko-polskie liczyły najwyżej cztery tysiące zbrojnych, w tym tysiąc zaled-
wie regularnej piechoty. Wojsko szwedzkie, trzykroć liczniejsze, zostawiło na
placu dziewięć tysięcy poległych, sześćdziesiąt sztandarów i jedenaście dział.
Karol IX doskoczył okrętu i uszedł niewoli. „Pamiętna spomiędzy najsław-
niejszych bitwa" trwała trzy godziny tylko.
  Pisze Piasecki, że „radosna o zwycięstwie nowina pobudziła dwór króle-
wski do większej ochoty w czynieniu przygotowań weselnych". Zamierzona
swadźba groziła całemu państwu fatalnymi powikłaniami. W ogóle Rzeczpos-
polita przeżywała podówczas nigdy dawniej nie bywałe sensacje.
VI
  Zanim się o nich zacznie opowiadać, trzeba przypomnieć, że dotyczyły
państwa wewnętrznie przeobrażonego. Trzydziestolecie przeszło upłynęło od
178

wygaśnięcia Jagiellonów, czasy Stefana I też zaczynały się już zaliczać dc
wspomnień odległych. W teorii ustrój Rzeczypospolitej pozostał ten sam
Wypełniająca jego ramy praktyka odmieniła się bardzo poważnie.
  W roku 1563 sejm walny koronny odniósł częściowe zwycięstwo w walce o
sławną ,,egzekucję praw", postanowił między innymi, że co roku czwarta
część dochodów królewskich ma iść na wojsko stałe, zwane z tego powodu
kwarcianym. Dokładnie w trzydzieści lat później ksiądz Józef Wereszczyński,
tworząc projekty solidnej obrony Ukrainy, wzywał, „aby Ich Mość Panowie
Starostowie sprawiedliwie czwartą część dochodów wszystkich starostwa swe-
go, żadnego nie ochylając" dawali, gdyż obecnie niektórzy „miasto kwarty
mało nie decymę z dochodów starostwa swego dają".
  Tak wyglądał konkret. Siłę państwa podrywali ci, których systematycznie
popierał zamyślający o wzmocnieniu władzy król Zygmunt III. Zbliżało się już
dwudziestolecie jego rządów, gdy przyszła do Warszawy wiadomość o Kir-
cholmie.
  Czas ten czynić zaczął z pojęcia demokracji szlacheckiej „miedź brząkającą i
cymbał brzmiący". Coraz wszechwładnie j rozpościerała się w kraju oligarchia
magnacka. Olbrzymią szansę podarowała jej Ukraina, rozdawnictwo jej inten-
sywnie kolonizowanych „pustyń" naddnieprzańskich. Niesamowicie pęcz-
niały tam fortuny panów ruskich, polskich, litewskich. Jednocześnie w samej
dość gęsto zaludnionej Koronie tracił często swe zagony drobiazg szlachecki,
rośli Lubomirscy i Ossolińscy, a obok tych miejscowych potentatów obszerne
posiadłości nabywali ze wschodu się wywodzący Radziwiłłowie, Zbarascy,
Ostrogscy, Chodkiewiczowie. Jeden i ten sam proces ogarnął wszystkie narody
Rzeczypospolitej. Polsce rdzennej pewien koloryt lokalny nadawały przede
wszystkim ogromne majętności Kościoła. W poszczegónych województwach
więcej wsi należało do kleru niż do króla. Jeszcze za Zygmunta Augusta
ulubieniec pański Mikołaj Półkozic Wolski, proboszcz płocki, przemocą,
odbijając zamki skrzynek i sepetów, pozabierał drobnej szlachcie sieluńskiej
pergaminy i zapisał ją między swych poddanych. W roku 1598 ksiądz pro-
boszcz Jędrzej z Bnina Opaliriski obłożył tych biedaków podatkiem prywa-
tnym i przybrał tytuł książęcy, który się jednak nie utrzymał.
  Same sejmiki ziemskie znalazły się wkrótkce pod kuratelą, nawet pod
dyktaturą wielmożnych, narzucających swą wolę w sposób bezceremonialny.
Twierdzą historycy, że tylko trzy sejmiki w całym państwie - opatowski,
proszowicki i średzki - zdołały ochronić niezależność. A przecież - wskutek
istnienia instrukcji poselskich i jednoczesnego braku prawa o głosowaniu w
sejmie większością - rola sejmików rosła, stawała się decydująca!
179

  Na początku tego tomu przytoczone zostały utyskiwania szlachty, że na
Litwie za Zygmunta Augusta nie takie sejmiki, jak w Koronie, że o wszystkim
tam rozstrzyga wola magnatów, którzy i kijami grozić potrafią. Od czasów
pierwszej unii godna szacunku treść dziejów wewnętrznych państwa Jagiel-
lonów polegała na przenoszeniu doskonalszych urządzeń zachodnich na
wschód. Można twierdzić, że jes'li chodzi o istotę i rzeczywistość ustroju
państwowego u schyłku XVI wieku, to się radykalnie odmieniło, prąd popły-
nął w odwrotnym kierunku. I w Koronie rozstrzygać zaczynała fizyczna
wprost przemoc wielkich panów. Kanclerze nauczyli się z czasem lżyć posłów
sejmowych. Zabójstwa nawet uchodziły płazem, cóż zaś mówić o zwyczajnym
biciu.
  Jarema Maciszewski, autor książki Wojna domowa w Polsce, zadał sobie
benedyktyński trud zbadania początków fortuny rodu, który w niedalekiej
przyszłości odegrać miał rolę olbrzymią, mianowicie - Ossolińskich. Podsu-
mowanie dochodzeń - wzbogacone o dotyczące Lubomirskich rezultaty badań
E. Trzyny - trzeba przytoczyć:
    Sebastian Lubomirski, założyciel potęgi swego rodu, posiadał w roku 1581 zaledwie cztery
wsie i działy na dwóch wsiach. W roku 1629 syn Sebastiana, Stanisław, dzierżył dziewięćdziesiąt
jeden wsi całych, szesnaście części wsi i miasto Wiśnicz. Ponadto był on użytkownikiem kró-
lewszczyzn w województwie krakowskim w liczbie osiemnastu wsi dzierżawnych, dwóch miast i
starostwa dobczyckiego obejmującego pięć wsi. Zbigniew Ossoliński, magnat sąsiedniego woje-
wództwa sandomierskiego, przed pierwszym ożenkiem posiadał po ojcu tylko siedem części wsi
(ani jednej całej!). Przeprowadzając zaś' działy majątkowe między synami w roku 1620, czyli w
trzydzieści sześć lat potem, posiadał szesnaście wsi i folwarków, wielki klucz zgórski i części w
dwóch wsiach, a nadto użytkował szereg królewszczyzn.
  Nadania monarsze były fundamentem tych fortun, powiada dalej Jarema
Maciszewski. I udowadnia to, sypiąc faktami jak z rękawa. Nie tylko dobra
ziemskie dawał Zygmunt III staremu możnowładztwu lub wzmacniającym
jego zastęp ludziom nowym. Potrafił darować pieniądze pochodzące z podat-
ków gdańskich, szafował arendami ceł, myt, monopolem solnym, prawem
wyrębu i wypalania lasów!
  Dokonał zdecydowanego wyboru - liczył na wielkie rody, a nie na tłum
herbowy. Potomek Jagiellonów skreślił, wymazał ze swej pamięci najlepszą z
jagiellońskich tradycji politycznych - sojusz króla ze średnią i małą szlachtą.
Posiłkując się swym przepotężnym prawem rozdawania „chleba" tworzył
stronnictwo tak zwanych „regalistów". Oprócz magnatów krajowych należeli
doń obsypywani faworami cudzoziemcy. Za sztandar ideologiczny służył
180

wojujący katolicyzm, kontrreformacja. Protekcja panujących nad umysłem
króla jezuitów znaczyła bardzo wiele przy nominacjach i awansach.
  Gdyby socjusze Zygmunta III żyli we Francji, niechybnie zaludniliby lite-
raturę, bo czego jak czego, ale koloru nie sposób odmówić ich postaciom.
Uwagę humanistów musiałby chyba zwrócić na siebie ,,polski Demostenes",
Mazowszanin Feliks Kryski, orator i dyplomata bardzo wybitny, człowiek tak
rozmiłowany w kulturze klasycznej, że potrafił przychodzić na obrady senatu,
dzierżąc pod pachą tom Tacyta. Kryski nader zręcznie popierał i propagował
wśród szlachty wschodnie wyprawy Zygmunta III, karierę zaś robić zaczął pod
patronatem niejako groźnego pana, zaliczanego do głów stronnictwa „rega-
listów".
  Zygmunt Myszkowski, od roku 1601 marszałek wielki koronny, wkroczył na
arenę państwową jako wybraniec losu. Starannie wykształcony za granicą,
wespół z bratem - Piotrem - odziedziczył po stryjaszku, również Piotrze,
biskupie krakowskim, słynnym humaniście i protektorze sztuki, mnogie
włości oraz osiem milionów złotych metalowym pieniądzem. Swojego czasu
ksiądz biskup przysłużył się był znacznie królowi Stefanowi, pożyczając mu na
potrzebę gdańską sześćdziesiąt tysięcy...
  Zygmunt pięciokrotnie posłował z ramienia monarchy, przywożąc z woja-
żów rozmaitej jakości precjoza polityczne. To on, w imieniu swego suzerena,
zaślubił per procuram Konstancję Habsburg i towarzyszył jej w wędrówce do
oburzonej tym stadłem Polski. Kilkanaście lat wcześniej powrócił z podróży
włoskiej ozdobiony przez papieża Klemensa VIII tytułem margrabiowskim,
zaraz zaś w roku następnym zajaśniał wzbogaconym nazwiskiem. Wincenty
Gonzaga, książę Mantui, usynowił przyjaciela, przyjął go do herbu i miana
rodowego.
  Margrabia Gonzaga Myszkowski zaliczał się do potentantów krajowych,
lecz wcale nie do ulubieńców. Brutalny i pyszny pomiatał drobiazgiem szla-
checkim, no i stanowczo przesadnie miłował dom cesarski. Wojskiem pańs-
twowym załatwiał swoje prywatne zatargi. Skoro magnat z familii Firlejów nie
był bezpieczny przed marszałkiem, to cóż się rozwodzić nad sentymentami
zwykłych ziemian. Dzisiejsi historycy sztuki słusznie sławią jego zasługi,
aczkolwiek nie da się zaprzeczyć, że stryj biskup przewyższał synowca dygni-
tarza jako protektor artystów, uczonych i pisarzy.
  Rok 1601, który dał Myszkowskiemu godność marszałkowską, przyniósł
mu jeszcze jedno dobrodziejstwo. Sejm zatwierdził ordynację piriczowską,
założoną właściwie przez zmarłego wtedy Piotra. Pińczów, Chroberz, Mir i
Książ w Małopolsce, śląski Wieprz, Onyszów i Szymanów na Mazowszu oraz
181

inne dobra utworzyły całość, która nie mogła być dzielona ani sprzedawa-
na.
  Synowie marszałka zgas'li bezpotomnie. W niezbyt odległej przyszłos'ci
prawnuczka jego, Krystyna Komorowska, wniosła ordynację jako wiano w
dom Wielopolskich, którzy zgodnie z postanowieniami fundatorów przyjęli
wraz ze spadkiem ich nazwisko.
  Istnieją podstawy do przypuszczeń, że Aleksander hrabia Wielopolski mar-
grabia Gonzaga Myszkowski, autor pomysłu „branki" i włas'ciwy sprawca
nieszczęść roku 1863, uznawał marszałka Zygmunta za swój ideał polityczny.
Pycha, samowola i przekonanie o wrodzonej głupocie ogółu były u obu takie
same.
  4 kwietnia 1589 roku izba sejmowa oglądała widowisko niecodzienne, lecz
mocno charakterystyczne dla wzbierającej fali historii. O tydzień wcześniej -
jak się już wspominało - nuncjusz Hannibal z Kapui zorganizował w zakrystii
katedry warszawskiej konferencję biskupów, zarządził zdecydowany atak na
pozycje tolerancji. Ofiarami natarcia stały się ustawy o powszechnym uspo-
kojeniu oraz o reformie sposobu obierania królów.
  4 kwietnia kasztelan nakielski, Hieronim Gostomski, złożył w izbie posel-
skiej publiczne wyznanie wiary katolickiej, odprzysiągł się herezji. Niedawno
jeszcze wołał o Kos'ciół narodowy, łożył na budowę świątyni protestanckiej w
Poznaniu, biadał nad postępkiem nawróconego na papizm syna i kazał
zamknąć jego wychowawcę. Teraz jął szczodrze dawać pieniądze jezuitom,
wystawił im dom i kościół w Sandomierzu, fundował inne klasztory. W trzy
lata po konwersji został - za doradą nuncjusza - wojewodą poznańskim.
  Gostomski zaliczał się do najwierniejszych Zygmuntowi. Wiedział o króle-
wskich pomysłach odstąpienia korony arcyksięciu Ernestowi, popierał wszys-
tkie zamierzenia pana, jak również jego projekty szwedzkie. Jana Zamoyskiego
zażarcie zwalczał, zowiąc go „wezyrem-baszą". Był jednocześnie: zwolenni-
kiem zaprowadzenia „absolutyzmu" przemocą oraz... namiętnym wielbicie-
lem całej „złotej wolności koronnej"! Nienawidził i, jak tylko mógł, tak
prześladował różnowierców, Żydów, tudzież mieszczan w ogóle.
  Żadne z politycznych przedsięwzięć Hieronima Gostomskiego nie przynio-
sło pomyślnego skutku. Wojewoda - dobry mówca sejmowy - zawiódł w roli
dyplomaty, w innej za to sprawie okazał się niezawodny. Szlachta kaliska i
poznańska wybierała na posłów tych tylko kandydatów, których on zatwier-
dził. Nie mogła sobie pozwolić na luksus swobody.
  Stara prawda potwierdziła się znowu. Kacyk prowincjonalny to jeszcze nie
mąż stanu.
182

  Gostomski miał sześciu braci, więc spadek po rodzicu - wojewodzie^
rawskim, Anzelmie, gospodarzu znakomitym - uległ podziałowi na siedem
części. Umierając w roku 1609 zostawił synowi majątek bardzo znaczny.
Czerpał wszak dochody ze starostwa gąbińskiego, grójeckiego, wałeckiego,
wareckiego i strzeleckiego. Starostwo sannickie - w nagrodę zasług - otrzymał
nawet w dzierżawę stuletnią... na parę zim przed zgonem.
  Król protegował wybranych i dobranych ludzi, pomagał im rosnąć, i -
naturalną rzeczy koleją - sam się od nich uzależniał. Persony raz wpuszczone
do kręgu władzy wiążą się pomiędzy sobą nawzajem, a nie jednostronnie. Nie
tylko monarcha konstytucyjny, lecz także i samodzierżca musi się rachować
z faktami dokonanymi. Nikt inaczej niż pod przymusem nie odda uzyska-
nego przywileju. Teoretycznie hołdując takiej czy innej doktrynie, w prak-
tyce dbać będzie o porządek polityczny, który ów jego przywilej zabez-
piecza.
  Stronnicy Zygmunta III wręcz po mistrzowsku zabiegali o potęgę swych
rodów, uprawiać umieli nepotyzm, którego by się i dwór papieża Borgii nie
powstydził.
  Ogromna ordynacja piriczowska wystawiała na potrzeby państwa pięćdzie-
sięciu kawalerzystów i stu żołnierzy pieszych.
  Kilkakroć już cytowany Krzysztof Warszewicki napisał był i wydał książkę
De optima statu libertatis, w której umieścił następujący wywód:
    Świadomy, iż dobrze chce i polegający na swoim sumieniu król niech pamięta, że wszelkie
trudności jakiego bądź rodzaju wszelkimi możliwymi pokonywać winien środkami. Nikt go
bowiem nigdy nie będzie pytat o to ani z tego powodu sądził, jakimi drogami szedł do celu, tylko
jak prędko, jak pewnie i dobrze do niego doszedł.
  Teza - dodajmy nawiasem - zastraszająco podobna do tego, co Adolf Hitler
powiedział swym generałom w przededniu napaści na Polskę. Tacy jak War-
szewicki milcząco w założeniu przyjmowali jednak istnienie granic tego, co
dopuszczalne - na tym polega różnica.
  Zygmunt III stworzył sobie narzędzie działania. Na początku XVII wieku
stronnictwo „regalistów" przedstawiało się potężnie. Mniej niż jedna czwarta
senatorów należała do opozycji, tworzyła obóz „kanclerianów", uznający za
przywódcę Jana Zamoyskiego.
  Nadchodziły lata, które miały sprawdzić, jak prędko, pewnie, dobrze i do
czego mianowicie król wraz ze swymi regalistami doszedł.
183

  W Brahiniu, na dworze Adama Wis'niowieckiego, jeden z młodych sług
książęcych podał się nagle za Dymitra, ostatniego z synów Iwana Groźnego.
Opowiedział, że dzieckiem będąc ostrzeżony przez lekarza-Niemca ukrył się
w porę, a zamachowcy zgładzili po nocy w Ugliczu innego chłopca. Teraz
zdradza tajemnicę i składa swój los w ręce potężnego kniazia.
  Było to w roku 1603. Gdyby carewicz Dymitr żył, miałby lat przeszło
dwadzieścia. Od strony chronologii całkiem prawdopodobnie wyglądało więc
opowiadanie osobnika, który przeszedł do historii jako pierwszy Samozwa-
niec, a w Rzeczypospolitej zwany był potocznie szalbierzem, impostorem,
zmyślaczem, carykiem albo Dymitraszką.
  Sam Borys Godunow nie mógłby dojs'ć prawdy, przygwoździć kłamstw,
zabrakło bowiem s'wiadków tego, co się wydarzyło w Ugliczu 15 maja 1591
roku. Wzburzona ludność miasta na miejscu ukamienowała bowiem rzeczy-
wistych czy domniemanych sprawców zbrodni. Jes'li zatem Godunow na-
prawdę ją nakazał, to nie otrzymał raportu. Zaraz potem surowo ukarano
mieszczan uglickich. Najbardziej czynnych przy samosądzie stracono, innym
powyrywano języki. Wszyscy żywi - bez różnicy płci i wieku - poszli na
Syberię. Pojechał tam również dzwon, który nad s'wieżym trupem chłopca bił
na trwogę. Świadków naprawdę nie było.
  Aleksander Hirschberg, zasłużony badacz tych tajemnic, wyszperał sensa-
cyjną relację starosty orszańskiego Andrzeja Sapiehy, z której wynika, że
pierwszym wskrzesicielem Dymitra był Godunow. Niepewny jeszcze wyboru
na tron, rozgłosił,, wielki bojarzyn", że carewicz żyje, wynalazł nawet odpo-
wiednią osobistość i wysuwał ją naprzód, aby samemu rządzić za jej plecami.
Bojarowie zdemaskowali oszustwo, na Kremlu wynikły zatargi, ale manifest
Borysa o najpierwszym Łżedymitrze dotarł aż do Smoleńska. Przytoczone już
raz powiedzonko ówczesne:,,Łatwo piwa nawarzyć, nie wiedzieć tylko, kto je
wypije", okazało się ze wszech miar słuszne.
  Technika operowania samozwaiicami była wtedy szeroko znana i popularna
w całej Europie. Zwłaszcza Kozacy i panowie ukraińscy lubili chadzać na
Mołdawię pod hasłem przywracania na hospodarstwo prawowitych jego dzie-
dziców. Godunow sprowadził był do Moskwy wspomnianego już Gustawa
Erikssona Wazę, by szantażować Szwecję jego osobą. Teraz przez samego cara
próbowany oręż miał być użyty przeciwko niemu. Borys wiedział zresztą, na
co się zanosi. Od paru lat trwało w państwie moskiewskim jedno wielkie
s'ledztwo, szaleli donosiciele, oprawcy mieli pełne ręce roboty. Wymuszali
184

zeznania co do czarodziejskich działań przeciwko władzy, lecz nigdy nie
zatrącali o to, o co najbardziej chodziło. Masowe represje omackiem niejako
miały naprowadzić na trop Dymitra lub udającej go osoby. Szeptano o nim w
największej tajemnicy, pytać głośno nikt się nie ważył, nawet w izbie tor-
tur.
  Kiedy z Ukrainy, Powołża i od strony Inflant mniej więcej jednocześnie
przyleciały wieści o pojawieniu się Samozwańca, Borys wezwał na Kreml
dostojników. ,,To wasze dzieło, zdrajcy! - powiedział im. - Książęce i bojar-
skie."
  Niewątpliwie miał słuszność. Aferę zrodziły wewnętrzne choroby państwa.
Nie przebierająca w środkach opozycja dążyła do obalenia uzurpatora za
wszelką cenę. Najpierw skończyć z Godunowem, potem znajdą się sposoby i
na Samozwańca.
  Borys prześladował wielkie rody, sprzyjał natomiast tej warstwie społecz-
nej, z której sam pochodził - średniemu bojarstwu. Forytował je srogim
kosztem chłopa, wpychanego w poddaństwo, przytwierdzanego do roli. Los
stanowczo nie sprzyjał zdolnemu carowi, którego krótkie rządy zabiegały
poniekąd o to samo, co później na ogromną skalę osiągnął Piotr Wielki.
Godunow uzyskał dostęp do morza w Karelii, zakładał nowe grody i miasta,
intensywnie kolonizowai Syberię, jak mógł, troszczył się o szkoły, sprowadzał
z Zachodu uczonych, biegłych rzemieślników, specjalistów wszelkiego rodza-
ju. W Moskwie osiedliło się za jego czasów około trzech tysięcy Polaków, stanu
na pewno nie magnackiego ani szlacheckiego nawet. W roku 1601 w centra-
lnych prowincjach państwa nie zebrano z pól jednego choćby ziarna. Przez całą
wiosnę i lato nieustannie lały deszcze, w drugiej połowie sierpnia przyszły
mrozy. Zapanował głód. Sprowadzeni przez Borysa Holendrzy, Anglicy i
Niemcy zostawili przerażające opisy wypadków ludożerstwa. Gnębiona przez
ustawodawstwo wieś wzburzyła się na dobre. Z najwyższym trudem udało się
pokonać w pobliżu Moskwy powstańców, którzy pod dowództwem niejakiego
Chłopki Kosołapego szli na samą stolicę, głosząc konieczność zrobienia i
politycznych także porządków. Batalię przegrali, ale wojewoda carski
poległ.
  Wszelkie, zwłaszcza zaś z zewnątrz poparte działanie dywersyjne mogło w
tych warunkach liczyć na powodzenie. Aleksander Hirschberg miał rację:
opozycja złożona z największych bojarów moskiewskich w porozumieniu z
gronem litewsko-ruskich panów, do których należał pewnie i Lew Sapieha,
wynalazła odpowiedniego aktora. Zainscenizowała przedstawienie, obliczone
na żywe w sercach wzburzonego ludu przywiązanie do dawnej dynastii. Kim
185

był młody człowiek, który czy to spowiednikowi na pozornym łożu śmierci,
czy to w łaźni samemu kniaziowi Wiśniowieckiemu przedstawił się jako
Dymitr Iwanowicz? Filologowie zbadawszy jego list do papieża stanowczo
odsądzili go od polskości. Lach rodowity nie mógłby wyrażać się równie
nieporadnie. Nie był również nieprawym synem Stefana I. Takowy istniał,
owszem, lecz żył w Grodnie, a z Moskwą miał tyle tylko wspólnego, że
uczestniczył później w wojnie przeciwko niej i znalazł sobie w carstwie lubą,
którą przywiózł z wyprawy do domu. Naiwny nuncjusz, Klaudiusz Rangoni,
zwrócił uwagę na piękne dłonie Łżedymitra. Delikatne kończyny górne nie
stanowią jednak wystarczającego dowodu pochodzenia z rodziny panującej.
  Godunow twierdził i kazał swym dyplomatom głosić, że wór to zbiegły z
klasztoru mnich, syn szlachecki, Grzegorz Otriepjew. Wysłał nawet do Polski
jego stryja, Smirnoja Otriepjewa, aby zdemaskował oszusta. Tego samego
zdania co car byli niektórzy ówcześni senatorowie oraz - nasz znakomity
historyk, Wacław Sobieski, zmarły w roku 1935. Wywody tego ostatniego zbić
najtrudniej.
  Wydaje się niemal pewne, że przyszły Samozwaniec należał do orszaku
poselskiego Lwa Sapiehy, który bawił w Moskwie w roku 1600. Został w
carstwie, z czasem pojawił się na Ukrainie, najpierw w Ławrze Peczerskiej,
potem na dworze Konstantego Ostrogskiego. Tam poznał marszałka domu
książęcego, Gabriela Hojskiego, arianina, i u niego w Hoszczy „ceremonie
anabaptystów odprawował". Młody człowiek wielu przygód doświadczył,
zanim wypłynął na niebywale szerokie wody. Bo i z Kozakami wdać się zdążył,
wraz z nimi „łotrostwem się bawił", grasując koło Kijowa. Poszukiwany za to
przez Ostrogskich, schronił się u Wiśniowieckiego, ich wroga.
  7 października 1603 roku książę Adam napisał w jego sprawie do Zamoy-
skiego, prosząc o poparcie. Donosił, że długo deliberował, a przestał się
wahać, kiedy dwudziestu blisko przybyłych z Moskwy ludzi „rozpoznało"
carewicza. Stary mąż stanu odpowiedział zimno, powściągliwie. Radził wydać
bohatera afery w ręce królewskie lub jego własne, kanclerskie i hetmańskie.
Taka propozycja niedwuznacznie oznaczała chęć ukręcenia łba sprawie, a
pewnie i człowiekowi.	,
  Borys też ze swej strony mitygował Wiśniowieckiego. Domagał się odesłania
impostora do Moskwy, obiecując w zamian... ustępstwa terytorialne. Kiedy
pokojowe przedłożenia nie poskutkowały, wojsko carskie uderzyło na Przy-
łuki i Śniatyń, grody wzniesione przez książąt na ziemi co najmniej spornej,
spaliły je i wyrżnęły ludność. Rozpoczęły się działania zbrojne pomiędzy
carstwem moskiewskim a domeną Wiśniowieckich. Rzeczypospolitej jeszcze
186

to w sposób konieczny nie angażowało. Ona sama nigdy też Samozwańca
oficjalnie nie poparła, stany jej stanowczo opowiadały się przeciwko temu. Po
cichu wplątał się za to w szalbierstwo król.
  Wiśniowieccy podawali sobie zmyślacza z rąk do rąk. Adam pojechał z nim
do gniazda rodu, Wiśniowca, gdzie władał Michał (ojciec Jeremiego). Potem
najstarszy z książąt, Konstanty, zabrał go do rezydującego w Samborze włas-
nego teścia, Jerzego Mniszcha.
  Niebłahą karierę zrobił człowiek, który zaczął był skromnie od rajfurskich
posług przy osobie Zygmunta Augusta oraz od obrabowania jego szkatuł w
Knyszynie. Wkradł się w łaski Zygmunta III, należał do obsypywanych dob-
rodziejstwami stronników dworu. Gorąco popierał Mniszcha brat cioteczny,
Bernard Maciejowski, biskup, z czasem kardynał i prymas. Król uczynił pana
Jerzego starostą lwowskim i wojewodą sandomierskim, dał mu w dożywocie
ekonomię samborską, wydzierżawił ruskie żupy solne. Życie na pańskiej
stopie pochłaniało olbrzymie sumy, pięciu młodych Mniszchów kształciło się
za granicą, długi - zwłaszcza podatkowe — zastraszająco rosły. Przywieziony
przez Wiśniowieckiego młodzian obiecywał podzielić się legendarnymi skar-
bami carów Moskwy, na razie poprosił o rękę czwartej z cór Mniszchowych,
Maryny, pięknej odstręczającą urodą, kobiety zimnej, ambitnej, a bezwzględ-
nej jak najgorszy lichwiarz.
  Młoda para dobrała się w korcu maku. Otriepjew czy kto inny, mnich-
-rozstryga czy opryszek, był Łżedymitr awanturnikiem skali niezwykłej. Nie-
duży, rudawy, o twarzy zeszpeconej dwiema brodawkami i z jednym ramie-
niem nieco wyższym (które to znamiona zdradzały w nim rzekomo prawdzi-
wego carewicza) odznaczał się odwagą, niepospolitymi zdolnościami i jeszcze
większym mniemaniem o sobie. Skrupułów nie miewał żadnych, gotów był
jutro zdradzić i napaść wczorajszego dobrodzieja, a górował nad swym kró-
lewskim protektorem cechą właściwą urodzonym politykom. Nie raziła go
niczyja wiara, w miarę potrzeby umiał tolerować i popierać wszystkie. Indy-
ferentny całkiem, udawał żarliwość przed wielu po kolei ołtarzami.
  Najbardziej opłaciła mu się komedia odprawiona w Krakowie podczas
Wielkiego Postu 1604 roku. Samozwaniec uzyskał w starej stolicy nowego
protektora w osobie wojewody Mikołaja Zebrzydowskiego, „łowcy dusz
heretyckich". W jego domu po raz pierwszy wysłuchał kazania katolickiego.
Potem w zakonspirowany sposób przyjął obrządek łaciński. Do tradycji kra-
kowskich zaliczała się podówczas kwesta na rzecz ubogich, odprawiana po
ulicach przez osobistości wybitne, pookrywane na tę uroczystość kapami ze
zgrzebnego płótna. Zamaskowawszy się w ten sposób Łżedymitr i Zebrzydo-
187

wski wyszli z domu Arcybractwa Miłosierdzia, pokręcili się trochę po mieście i
dali nurka w drzwi domu jezuickiego Św. Barbary, gdzie czekał już spowied-
nik, ojciec Sawicki. Należało się kryć przed obecnymi w Krakowie rodakami
Samozwańca.
  Decydującą rolę odegrało poparcie ze strony jezuitów i nuncjusza Rango-
niego, który przy pierwszym spotkaniu wyściskal i wycałował szalbierza, a
wkrótce osobiście zaprowadził go na Wawel.
    Król Jego Mość stal ze zwykłą swoją powagą oparty o stolik i z łagodnym uśmiechem wyciągnął
mu rękę do pocałowania, co uczyniwszy carewicz pokrótce przełożył mu żałosną krzywdę swoją i
wsparcia, i pomocy prosił.
  Na znak podkomorzego petent opuścił komnatę, Zygmunt chciał zostać w
cztery oczy z nuncjuszem. Odpowiedź monarsza była tak łaskawa, że Samo-
zwaniec słowa wykrztusić nie zdołał i Rangoni musiał dzięki czynić w jego
imieniu. Król obdarzył caryka pensją roczną i pozwolił mu zabiegać o pomoc
„panów naszych". Tego samego dnia w domu Mniszcha nuncjusz wzywał
swego protegowanego do rozkrzewiania wiary katolickiej tudzież do popiera-
nia jezuitów w całym państwie moskiewskim.
  Po powrocie do Sambora podpisano umowę przedślubną. Narzeczonej pre-
tendent do tronu Moskwy przyrzekł, oprócz sreber i klejnotów, Psków i
Wielki Nowogród w wyłączne władanie. Przyszłemu teściowi obiecał milion
złotych oraz Smoleńszczyznę i Siewierszczyznę zapomniawszy widać, że
poprzednio zobowiązał się odstąpić te ziemie królowi.
  Nie należy żałować miejsca na zwięzłą prezentację największego w naszych,
a może i nie tylko naszych, dziejach romansu kryminalnego.
  Zygmunt III zalecał aferę poparciu Zamoyskiego. Obiecywał sobie po niej
wielkie korzyści, przede wszystkim pomoc w wojnie dynastycznej ze Szwecją,
dalej widoki na współdziałanie przeciwko Turcji. Postanowił nie pytać sejmu o
zdanie. Temu warunkowi kanclerz sprzeciwił się stanowczo i w ogóle odmówił
współdziałania. To samo uczynił Stanisław Żółkiewski. Charakterystycznej
odpowiedzi udzielił monarsze Jan Karol Chodkiewicz, żołnierz groźny, czło-
wiek przerażająco porywczy. Respons jego ogłosiła niedawno temu Hanna
Malewska w swych niezrównanych Listach staropolskich z epoki Wazów. Pisał
więc hetman: ,, Okazy ja smakowita, lecz eventus niepewny, doma rzeczy nie
ukojone, a co więtsza, idzie o przymierze, które wzruszone nigdy pociesznego
efektu nie odniosło." Niżej w liście Chodkiewieża widnieje data: 19 marca
1604 roku. Układ o pokoju na lat dwadzieścia zawarto przed dwoma zima-
mi.
188

  Zachęcając Zamoyskiego do poparcia prywatnej wojny Mniszchów i Wiś-
niowieckich przeciwko Moskwie wywodził król:,,Krainy nasze ledwie znieść
mogą rojów wrzącej i niespokojnej młodzieży, gdzież lepsze pole do rycerskiej
zabawy?" Rzeczywiście! Miały się wkrótce na niezmiernych przestrzeniach
cesarstwa wyszkolić zastępy takich junaków, jakich litewskie ani polskie oko
dotychczas nie oglądało. I nad Renem stało się o nich głośno, i kraj gorzko
zapłakał.
  Oryginalny kawalerzysta z tego Jana Karola Chodkiewicza. Awantury odra-
dza, wolałby „doma rzeczy koić". Grą w piłkę oraz złotnictwem zajmujący się
król dosiada rumaka fantazji.
  We wrzes'niu 1604 roku prywatne pułki magnackie, rozmaici wolontariu-
sze, Kozacy i chciwa łupu hałastra, to wszystko, słowem, z czego składało się
wojsko Samozwańca, ruszyło z Łubniów ku granicy moskiewskiej. Wrogi całej
sprawie, zwłaszcza zaś' Wiśniowieckim, książę Janusz Ostrogski przeszkadzał
koncentracji i przeprawie przez Dniepr.
  Tron cara Borysa był naprawdę podminowany. Jeden za drugim poddawały
się wątłym, najwyżej trzy i pół tysięcznym, siłom Łżedymitra grody -
Morawsk, Czernihów, Putywl, Rylsk, Kromy. Bitwę pod Nowogrodem Sie-
wierskim impostor wygrał. Przegrał za to na głowę starcie pod Dobryniczami,
w którym sam omal nie zginął. Godunowowi przywieziono na Kreml zdobytą
kopię wroga. Wojewoda Mniszech musiał wracać do kraju po nowe zaciągi, bo
dotychczasowa armia niemal przestała istnieć.
  Batalię pod Dobryniczami stoczono 31 stycznia 1605 roku. Od tygodnia
przeszło huczał już wtedy w Warszawie jeden z tych sejmów, które ściągają na
siebie uwagę historyków, jako przełomowe. Obradom wspomnianego poświę-
cił książkę Adam Strzelecki.
  Nie wypłynęła wtedy oficjalnie pewna sprawa, od lat już jątrząca umysły.
Zaraz po pogrzebie królowej Anny zaczęły się szerzyć pogłoski o zamiarach
nowego mariażu władcy. Podobno zastanawiano się nad tym podczas narady w
Niepołomicach, lecz nikt z obywateli Rzeczypospolitej nie znał prawdy, bo
Zygmunt III zaprosił na ową konferencję samych tylko Niemców. Kanclerza w
Niepołomicach zabrakło, panna Urszula Gienger figurowała tam osobą włas-
ną.
  Na królową Polską i Litwy upatrzona została Konstancja Habsburg. Mał-
żeństwo z nią w sposób oczywisty jeszcze silniej wiązałoby państwo z Austrią,
wzmagało wpływy styryjskiej, a więc najbardziej zajadłej i nietolerancyjnej
linii domu cesarskiego. To właśnie stanowiło główny i słuszny powód sprze-
189

ciwu ogromnej większości szlachty. Istniał jednak motyw inny jeszcze, godzien
rozpatrzenia, bo bardzo znamienny.
  Konstancja była rodzoną siostrą nieboszczki Anny. Przeciw tak grzesznemu
narzeczeństwu podniósł się chóralny krzyk zgrozy, do którego i Zamoyski głos
swój przyłączył. Piotr Skarga gotów był porzucić dwór, ale przełożeni zalecili
mu siedzieć cicho. Zdawałoby się, że jeśli papież nie tylko zezwala na ożenek,
lecz zachęca doń, to żaden katolik nie powinien już protestować z pobudek
innych niż czysto politycznych. Mikołaj Zebrzydowski znalazł wkrótce okazję
do os'wiadczenia, że szybko, jeden po drugim, zaszłe zgony dwóch s'więtych -
Klemensa VIII i Leona XI - to widoma kara Boża za zgodę na związek
kazirodczy. Nie bierzmy tylko tej wypowiedzi za pozór! Wojewoda głęboko
wierzył, że przejrzał prawdę.
  Niewiele ponad pół wieku upłynęło od chwili s'lubu Zygmunta Augusta z
Katarzyną Habsburg, siostrą pierwszej połowicy Jagiellona, Elżbiety. Poli-
tyczne niepokoje wystąpiły wtedy, o metafizycznych lękach nie było sły-
chać.
  Zmarły w roku 1603 Mikołaj Krzysztof Radziwiłł Piorun przeżył cztery
żony. Druga i czwarta z nich - Katarzyna i Elżbieta Ostrogskie - były
rodzonymi siostrami. Potężny hetman przełamał opory i pojął Elżbietę, ale
żadne z wyznań protestanckich nie udzieliło mu dyspensy.
  Fanatyzm występował po obu stronach barykady, brał w posiadanie wszys-
tkie rozróżnione w wierze mózgi. Jeszcze pół stulecia i liczni protestanci nasi
ku zgubie własnej kurczowo trzymać się będą poły współwyznawców, Szwe-
dów lub Węgrów, nawet już pobitych. Najdogodniejszy czas do naprawy
Rzeczypospolitej przeminął. Za Zygmunta Augusta dominowała w kraju
postawa, przypominająca francuskich „polityków". Jego na zimno sfanatyzo-
wany siostrzeniec panował oczadzialym ludziom, z którymi trudno było dojs'ć
do ładu. Sam zresztą należał do odpowiedzialnych za to.
  Spór o drugi ożenek Zygmunta III to sonda, która pokazuje, jak głęboko
cofnęła nas doba kontrreformacji. Do dna było jednak dos'ć daleko jeszcze.
Nadzieja ocalenia istniała - pod warunkiem rachowania na własne siły i
potrzeby, liczenia się tylko z nimi.
  Stronnictwo królewskie wystąpiło w roku 1605 z programem, którego
urzeczywistnienie uczyniłoby z państwa monarchię absolutną, narzędzie
sprawnie działające w ręku władzy. Nigdy owych zamierzeń w pełni nie
wyjawiono, ale historycy wyśledzili je skutecznie i twierdzić wolno, że zawie-
rały one punkty ogromnie pożyteczne. Zaprowadzenie stałych podatków oraz
znaczne powiększenie stałej również armii - te pomysły chwalebnie s'wiadczą o
190

Zygmuncie i jego doradcach. Wątpić jednak wolno, czy warto było kusić się
przy okazji o zniesienie izby poselskiej i zredukowanie senatu do rozmiarów
rady przybocznej, złożonej z obdarzonych tytułami arystokratycznymi urzęd-
ników. Odrzućmy pokusę teoretyzowania! Praktyka tysiące razy dowiodła, że
wysuwanie projektów niewykonalnych to najlepszy sposób zaprzepaszczania
tego, co możliwe.
  Najgorsze zaś, że reforma uczynić miała z Rzeczypospolitej narzędzie tylko,
a nie silny i całkiem suwerenny podmiot polityczny. Powiada Strzelecki, że
plan przeobrażeń został niejako wchłonięty przez zamiary o wiele szersze, a
nie mające nic wspólnego z dobrem Polski czy Litwy.
  Zygmunt zamierzał wyjechać do Szwecji i na stałe tam osiąść. W kraju
pozostałby ukoronowany za życia ojca królewicz Władysław oraz rządzący
zamiast niego gubernator... w postaci arcyksięcia austriackiego. Szwecja mia-
łaby oczywiście zostać zdobyta i przywrócona do wierności Rzymowi. Pomocy
po temu udzielić miała opanowana przez Samozwańca i również do łaciństwa
nakłoniona Moskwa. W ten sposób powstałaby wielka liga północna, zdolna do
skutecznych działań przeciwko Turkom.
  Zamiary były ogromne i równie chimeryczne. Sam ich ideologiczny charak-
ter wymagał oczywiście przetworzenia Rzeczypospolitej na kraj jednowierczy,
zgniecenia prawosławia i protestantyzmu wprost siłą.
  Sejm rozszedł się na niczym, ponieważ król odmówił podpisania uchwalo-
nych przez izbę poselską trzydziestu pięciu artykułów, które zawierały pewne
elementy dodatnie, a zwłaszcza punkt potwierdzający konfederację warsza-
wską, tolerancję religijną. Wspomniany już Francuz wtedy właśnie zanotował,
że konfederacja owa wzbudzała w Zygmuncie uczucie żywiołowego wstrętu.
To monarcha beznadziejnie oczadział, wśród poddanych zachowało się jeszcze
sporo trzeźwości.
  Żadna reforma ani najbardziej pożyteczna tendencja nie urzeczywistniła się
nigdy i nigdzie sama, bez udziału ludzi świadomych celu i umiejących działać
skutecznie. Już przed sejmem stronnictwo królewskie opanowało niemal
wszystkie kluczowe stanowiska w państwie, było potężne i pewne siebie. Z
wyjątkiem jednego człowieka, krętymi zresztą ścieżkami chadzającego Lwa
Sapiehy, brakowało tam tęgich mózgów i charakterów. Opozycji przewodził
Jan Zamoyski, a obok niego Stanisław Żółkiewski, Marek Sobieski i biskup
kujawski, Piotr Tylicki, powszechnie szanowany za rozum i prawość. Liber
chamorum wymownie przedstawia krążące w kraju pogłoski o młodości tego
purpurata: „...bel za chłopca przy podkanclerzym [...] Tyła zwał go. Potem był
podpiskiem u tegoż pana, bierał od mieszczan sieła, gdy im przywileje pisał, a
191

w leda jakiem odzieniu chodzie!, wolał chować pieniądze..." Piotr Tylicki to
podobno urodzony w miasteczku Kowal skromny łyczek, który trafił do senatu
Rzeczypospolitej.
Skład personalny opozycji świadczy o wartości rządu.
  Istniała również grupa pośrednia, niezależna, podobnie jak kanclerianie,
reformie rozsądnej wcale nie wroga, a usiłująca łagodzić spory. Stał na jej czele
mądry kasztelan poznański Jan Ostroróg, mający za współtowarzysza usuwa-
jącego się już zresztą w cień Wawrzyńca Goślickiego, myśliciela politycznego
na europejską miarę, o którym i w niniejszym, i w poprzednim tomie nieraz się
wspominało. Ten odłam też sobie nie życzył ani awanturnictwa w polityce
międzynarodowej, ani prześladowań religijnych w kraju.
  Wielkim kosztem publicznym stworzył Zygmunt III liczną i silną partię,
która okazała się zdolna jedynie do zagarnięcia lukratywnych stanowisk i do
zażartych sporów o nie. Wyprowadzić państwa na czyste wody nie potrafiła,
aczkolwiek możliwości po temu istniały.
  Sejm ów wysłuchał łabędziej pieśni Jana Zamoyskiego. Tekst ostatniej w
życiu kanclerza mowy politycznej sfałszowano wkrótce, a to w celu uzyskania
materiału propagandowego dla rokoszan. W rzeczywistości Zamoyski trzymał
się w karbach, króla nie obrażał, do przekraczania granic legalności ani do
odrzucania wszelkich myśli o reformie wcale nie wzywał. Piorunami strzelił za
to w aferę Dymitraszki. Oto sam finał przemówienia, które stary hetman ,,z
płaczem wielkim, stojąc, zakończył":
    Miłuję, dalibóg, Waszą Królewską Mość i służę wiernie, i po wtóre mówię, wiernie służę; racz
tylko Wasza Królewska Mość miłować też nas, poddane swe: łacnoć będzie, łacno o pomnożenie
państw, snadnoć przyjdzie wszystko, gdy miłość poddanych będzie. Uczynisz tu Wasza Króle-
wska Mość z Polaka Aleksandra, z Litwina Herkulesa; miłości tylko potrzeba, bez tej trudno co
począć.
  Nie przesadził wielki opozycjonista mówiąc o służbie wiernej, a więc wyni-
kłej z uczucia miłości kraju. Przecież to Zamoyski zapewnił tron Zygmuntowi,
potem zaś - innych usług już nie licząc - rozszerzył jego wpływy aż po Dunaj,
wygrał kampanię w Inflantach. Teraz narzekał na brak dowodów zaufania i
życzliwości władzy ku obywatelom.
  Kanclerz zmarł w Zamościu 3 czerwca tegoż 1605 roku. W kilka miesięcy co
najmniej po jego Zgonie ukazała się anonimowa broszura publicystyczna,
której autor bezceremonialnie trafił w sedno sprawy, żądając od ogółu szlachty
przeparcia tego, „cochmy już i dawno konstytucją sobie obwarowali, aby Król
Jego Mość narodem naszym się komentował".
192

  Myślący ogół jasno pojmował, mniej bystry po prostu czul, że dla Zygmunta
Rzeczpospolita jest tylko niezbyt miłym narzędziem czy też chwilowym eta-
pem na drodze do celów osobistych, dynastycznych oraz ideologicznych - w
duchu kontrreformacji. Wspomniana broszura nosiła tytuł: Rzeczy naprawy
potrzebujące albo sejmem, albo rokoszem w Rzplitej. Ze s'miercią Jana Zamoy-
skiego zabrakło człowieka, który działać pragnął tylko „sejmem", a miał dość
powagi i talentu, by powstrzymać współobywateli od rokoszu.
  11 marca 1605 roku, zaraz po zakończeniu obrad, nie zapytawszy posłów o
zgodę, król i jego senatorscy doradcy rozstrzygnęli o losie Królewca. Obłąkany
książę tamtejszy żył jeszcze, a niepotrzebnie wyznaczony przez Stefana I
opiekun został przed dwoma laty pochowany. Kolejnym kuratorem, czyli
administratorem kraju, uczynił teraz Zygmunt elektora brandenburskiego,
Joachima Fryderyka. Liczył na jego poparcie w wojnie o tron szwedzki dla
siebie. Widoki na wcielenie Prus Książęcych do Polski stawały się coraz
bardziej mgliste. Dyplomacja brandenburska usiłowała poprzednio przekupić
Zamoyskiego, ałe kanclerz oferty nie przyjął i nadał sprawie rozgłos.
  Uchodzi za pewnik, że wolne elekcje, artykuły henrycjańskie i pakta kon-
wenta zanadto osłabiły stanowisko króla, uczyniły zeń bezsilną kukłę.
Zygmuntowi III wystarczyło władzy na następujące dokonania: na zmianę
struktury społecznej kraju (w sensie zdecydowanej przewagi magnackiej), na
zniesienie hierarchii prawosławnej, na poparcie awantury Samozwarica i na
oddanie elektorowi rządów nad przymorską, hołdowniczą prowincją. Zatem
nie szczupły rzekomo zakres władyy odegrał rolę główną. Najważniejszy oka-
zał się sposób jej użytkowania oraz zasady kierownicze.
  Sejm i odbyte przed nim sejmiki wykazały, że olbrzymia większość szlachty
potępia popieranie afery Dymitraszki. Żądano kary dla jej protektorów, a
ziemianie bełscy przypomnieli niedyskretnie, że „Król Jego Mość z teraź-
niejszym moskiewskim hospodarem, Hodunem Borysem, przymierze świeżo
w Wilnie świątobliwie poprzysiąc raczył..."
  Dni cara były już policzone. Zbyt wielu koniunkturalnych i obałamuconych
zwolenników liczył Samozwaniec, który z krytycznego po Dobryniczach poło-
żenia z powodzeniem się wykaraskał. Rozmaicie mówiono o przyczynach
nagłej śmierci Godunowa, ale najpewniej wygląda wersja o samobójstwie. 23
kwietnia, w porze poobiedniej, poszedł Borys na wykusz murów Kremla, skąd
można było ogarnąć okiem cały Plac Czerwony, Łobnoje Miesto i cerkiew
Wasilija Błażennogo, młodą wtedy, bo upamiętniającą zdobycie Kazania przez
Groźnego. Tam, w miejscu jakby stworzonym do pożegnania ze stolicą,
porwał cara paroksyzm, wyraźnie zdradzający działanie jadu. Na tron wstąpił
13 - Rzeczpospolita... l	193

po nim syn, Teodor. W czerwcu Samozwaniec opanował Moskwę bez boju, a
stronnicy jego oczys'cili poprzednio Kreml, dusząc szesnastoletniego władcę i
jego matkę. Zwłoki Borysa wyrzucono z Soboru Archangielskiego i zagrze-
bano w miejscu, na którym stał ongi jego prywatny dom. Zwycięski Łżedymitr
rozpoczął rządy i posłał do Polski po Mniszchównę.
  22 listopada ws'ród niesłychanej pompy i parady wzięła wojewodzianka w
Krakowie s'lub zastępczy. Zaraz potem wyjechała do Proszowic, aby nie
uczestniczyć w weselisku monarszym, nie zająć drugiego miejsca po Konstan-
cji z Habsburgów, którą król Zygmunt pojął jednak za małżonkę, postawiwszy
na swoim. W księdze pamiątkowej Akademii złożyła wybranka losu podpis:
„Maryna, carowa moskiewska, ręką własną". Był to akt prowokacji politycz-
nej, bo Rzeczpospolita tytułu carskiego nie uznawała. Orszak, który wraz z
żoną impostora ruszył do Moskwy, liczył trzy przeszło tysiące ludzi. Tyleż
mniej więcej kawalerii miał Chodkiewicz pod Kircholmem.
  Świetne jego zwycięstwo nad Szwedami oraz urzeczywistniony mariaż z
Habsburżanką uskrzydliły mys'l króla, który postanowił zwołać na wiosnę
nowy sejm i przeprzeć swe projekty, nawet silą. Ściągnięto do Warszawy
zaciężną piechotę niemiecką oraz dwa tysiące bitnej jazdy Chodkiewiczo-
wskiej. Jakże się jednak pomylił Zygmunt mniemając, że zgon Zamoyskiego
zadanie ułatwił! Nie każdy zdolny jest pojąć, jak niesłychanie ważną, poży-
teczną rolę gra w państwie legalna, granic prawa przestrzegająca opozycja.
  Teraz na jej czoło wysunął się wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski,
stronnik, a nawet uczeń zmarłego kanclerza, najzupełniej pozbawiony jego
rozumu stanu. Panując nad umysłami szlachty krakowskiej spowodował on
uchwałę sejmikową o zwołaniu zjazdu do Stężycy. Termin wyznaczono na 9
kwietnia 1606 roku, wyprzedzając o kilka dni końcowe zebranie parlamentu. A
więc miało być i rzeczywiście stało się tak: w Warszawie legalny sejm, w
Stężycy nielegalna „kupa" zbrojna, wywierająca presję i gotowa do czynnych
wystąpień.
  „Pamiętny sejm!" - taki on był i tak się nazywa książka Wacława Sobie-
skiego o nim, wzór literatury naukowej. Niepodobna tu szczegółowo
omawiać debat, ograniczyć się wypadnie do tragicznego finału.
  Było od początku jasne, że jeśli sejm odprawi się pomyślnie, Zebrzydowski
wraz ze swym zjazdem stężyckim osiądzie na lodzie, wyjdzie na błazna. I
odwrotnie - sejm zmarnowany uczyni ze Stężycy twierdzę polityczną albo coś
jeszcze gorszego - podstawę wyjściową do ataku na rząd.
  Program królewski wzbogacił się tym razem o jasno postawiony, zbawienny
punkt. Żądał ustawy o głosowaniu większością. Spór pomiędzy regalistami a
194

posłami zawęźlił się ostatecznie wokół sprawy 'tolerancji religijnej. Opozycja
żądała obwarowania i zabezpieczenia konfederacji warszawskiej. Zwalczający
ten postulat kardynał Maciejowski twierdził, że konfederacja owa nigdy nie
obowiązywała, ponieważ nie wszyscy jednomyślnie wyrażali zgodę na nią.
Pozostaje niedocieczoną tajemnicą, w jaki sposób można głosić taką tezę i
jednocześnie domagać się prawa o głosowaniu większością. Piotr Skarga zaczął
wkrótce potępiać antyjezuicką rezolucję rokoszan, przy której uchwaleniu nie
uwzględniono... pojedynczego protestu. Zdaje się, że Zygmuntowi regaliści
pragnęli głosowania większością tylko w sprawach sobie miłych.
  Zwróćmy pilną uwagę na to, o co raz za razem potykały się sejmy ówczesne.
Opozycja nieugięcie żądała gwarancji dla swobody sumień, rzeczy słusznej,
dla wielo wyznaniowego państwa koniecznej. Ludzie wiedzieli, że możność
gwałcenia tej swobody prowadzi do nieobliczalnych rzeczy, do moralnych i
materialnych zbrodni. Nie chcieli żyć pod presją, bo kto wprowadza jedno-
wierstwo, ten musi powołać obdarzonych wszechwładzą dozorców, kontrole-
rów myśli samej. Zespół takich stróżów a uprzywilejowana kasta to jedno.
  17 kwietnia 1606 roku - w przeddzień zakończenia obrad - był już niemal
gotów projekt ustawy o „procesie", której uchwalenie miało za sobą pociąg-
nąć zgodę posłów na podatki. Przygotowane prawo było jak najdalsze od
radykalizmu. Nakazywało tylko urzędom i zwykłym sądom krajowym surowo
karać sprawców wszelkich zaburzeń na tle religijnym. Biskupi nie dostrzegli w
tych przepisach niczego sprzecznego z etyką i na dzień 18 kwietnia zapowia-
dała się piękna pogoda polityczna. Posłowie odwieźć mieli na sejmiki relacyjne
powszechnie pożądaną zapowiedź spokoju wewnętrznego, a rząd otrzymać
podatki na wojsko i coś znacznie cenniejszego - atuty na przyszłość. Przecież
obwarowanie konfederacji przyciągnęłoby na stronę króla wielu protestantów.
Wzmocniwszy się ich poparciem można by było próbować następnego kroku
na drodze reform, po której najwygodniej... skakać od punktu do punktu.
  Tak więc posłowie odłożyli do następnego poranka ostateczny retusz tekstu
i w błogiej zgodzie poszli spać. Kto inny za to oka nie zmrużył. Nastąpiła teraz
„noc jezuitów". Niechaj przemawia oficjalny historyk zakonu, ksiądz Jan
Wielewicki, współczesny owym wypadkom:
   Najpobożniejszy król uznał tę rzecz za podejrzaną, toteż w późną noc, przed konkluzją
ostatniego dnia posłał do nas tajemnie koncept uchwały taki, jaki już był na piśmie, chcąc, aby
pilnie zbadano, czy nie zbruka jaka plama jego sumienia.
   Komisja ideologiczna składała się z dwóch chwalebnie czujnych mężów.
Spowiednik nadworny Bartch oraz Piotr Skarga odkryli rzecz przerażającą.
195

Projekt nie tylko dawał heretykom swobodę wierzeń i nabożeństw, lecz
nakazywał ponadto bronić kacerzy przed wszelką opresją w tej mierze! Nie
można było oczywiście wydawać dusz prawowiernych na pastwę takiej nie-
prawości.
  Obaj ojcowie niezwłocznie wynaleźli i skrzyknęli kilku co żarliwszych
posłów i wraz z nimi nad ranem jeszcze obeszli sypialnie biskupów, agitując
namiętnie. Dość łatwo sobie wyobrazić położenie pasterzy, którym dwaj
członkowie wszechpotężnego, przez sam Rzym kierowanego zakonu - kaz-
nodzieja i spowiednik króla! - zarzucają karygodną miękkość w rzeczach
doktryny...
  18 kwietnia po długich debatach posłowie zjawili się w senacie przynosząc
jednomyślną zgodę na „proces" i podatki. Widocznie opamiętali się i ci, co
przed kilku godzinami pomagali Skardze i Bartchowi wyciągać z łóżek bisku-
pów. Wszyscy senatorowie świeccy przyłączyli się do zdania młodszej braci. W
imieniu duchownych wystąpił z zarzutami sam prymas, Bernard Maciejowski.
Chodziło o starą kwestię, o to czy skazanym w kryminalnych nawet sprawach
księżom przysługiwać będzie prawo apelacji do papieża. Różnowiercy nastro-
szyli się, ale ostatecznie wyrazili zgodę na formułę kompromisową, nie prze-
sądzającą o istocie sporu. Cofnęli się więc, wykazali ustępliwość, a oświadczył
to w ich imieniu najgorszy warchoł krajowy, sam Stanisław Diabeł-Stadnicki
usty własnymi. Więcej oczekiwać nikt już nie mógł.
  Panu z Łańcuta odpowiedziało zajadłe milczenie biskupów, którzy utraci-
wszy ostatek argumentów ustawę po prostu odrzucali.
Janusz Radziwiłł zgłosił na to protest i sejm unicestwił.
  Król usiłował jeszcze pod presją wojska stworzyć fikcję uchwały o podat-
kach, ale nadaremnie. Zamiast do kasy państwowej pieniądze z niektórych
województw popłynęły teraz do mieszka obrońcy „złotej wolności", Mikołaja
Zebrzydowskiego, wodza wzbierającego rokoszu. Katastrofa sejmu stała się
buntowi żywicielką, zapobiegła jego śmierci z wycieńczenia. Aż do ostatniego
dnia oczekiwano w Warszawie, że się zjazd stężycki „pewnie w robaczki i
wielkie pośmiewisko" obróci.
  Mógł kroi przejednać, może nawet pozyskać dla swego planu różnowier-
ców. Teraz - rozgoryczeni i wściekli - wsparli oni tak silnie obóz stężycki, że
cała impreza zaczęła się wielu współczesnym wydawać dziełem heretyków. A
inicjator i głowa rokoszu to przecie wychowanek jezuitów, dotychczasowy
przyjaciel Skargi, założyciel Kalwarii Zebrzydowskiej, „łowca dusz", mąż
przybrany po zgonie w habit mniszy i w nim pogrzebiony.
Obłęd! Ludzie w delirium.
196

  Zasadę, która wyreżyserowała tragiczne jasełka, jasno wyłożył Piotr Skarga
w tym samym jeszcze 1606 roku, 17 września, w Wiślicy. Bronił własnych
kazań twierdząc, że się one w „politykę nie wdawają, ale ludzie przestrzegając
i [...] od zguby ojczyzny odwodząc, politykę do teologiej naciągają..."
  Zaraz - w kilkanaście minut potem - upomniał słuchaczy wielki kaznodzie-
ja, „abyście się heretykom do żadnej niezbożności przyzwoleniem jakim na to,
co jest przeciw Bogu i Kościołowi, i sprawiedliwości, bojaźnią ich przywodzić
nie dali..." Zastrzegł, „aby do krwie, uchowaj Boże, nigdy nie przychodziło..."
To w słowach. A w świecie faktów - unicestwił prawo nakazujące sądom karać
za gwałty.
  Polska anarchia! Oto król poddaje projekt ustawy sejmowej osądowi dwóch
osób prywatnych, nie należących do izby poselskiej, a one owoc pracy parla-
mentu niszczą. Przecież to anarchia w pełni. Importowana wraz z całym
totalizmem kontrreformacji, wiekowej tradycji państwa wroga. Aby ocenić
głębię ówczesnego regresu, wcale nie trzeba sięgać po piękne i mądre kryteria,
które doszły do głosu dzięki Janowi XXIII. Za Zygmunta Augusta akt nadający
równouprawnienie prawosławnym podpisało u nas obok króla trzech bisku-
pów katolickich. Kto niszczy dorobek społeczności, do której należy i którą
rządzi, ten ją wpycha w anarchię.
  Trzeba przytoczyć końcowe zdania Książki Wacława Sobieskiego o „pa-
miętnym sejmie".
   Król przez zbytnie popieranie jednego" planu: rychlej rekatolicyzacji Polski - nie zdołał
wykonać myśli drugiej - wzmocnienia władzy.
   Król jednak okazał bezwzględną konsekwencje w jednym punkcie: okazał się katolikiem bez
zarzutu, stosującym się w każdym kroku życia do tego, co każe Kościół, kaznodzieja, ducho-
wieństwo. Toteż zarobił tym postępowaniem swoim u papieża na wielką wdzięczność i dzięk-
czynienie, któremu wyraz dal papież (dowiedziawszy się o przebiegu sejmu) w liście doń skre-
ślonym, gdzie dziękuje Bogu, że dał mu takie cnoty i wynosi go pod niebo za jego roztropność,
pobożność i stałość w obronie całości religii katolickiej.
  Zygmunt III za wszelką cenę chciał narzucić taką więź ideologiczną, której
patronowie i teoretycy dobrem państwa naszego przejmowali się mało. W roku
następnym, 1607, Rzym podzielił Rzeczpospolitą na dwie prowincje jezuickie
-polską i litewską. Do tej ostatniej przyłączono... Mazowsze wraz z Warszawą.
Żadne protesty nie pomogły. Ustrój, tradycja, skład narodowościowy kraju -
to wszystko było obojętne autorom reformy.
197

  Ponurej wiosny roku 1606 los uśmiechnął się jednak do nas półgębkiem i
okrutnie. 27 maja wybuchło w Moskwie powstanie przeciwko ukoronowa-
nemu już Samozwańcowi. Spiskowi bojarowie zręcznie sobie poczynali. Roz-
głosili wśród pospólstwa, że Lachowie i Litwa chcą zgładzić cara, i pchnęli je
do rzezi cudzoziemców, którzy poprzednio pychą i uroszczeniami zrazili
gospodarzy, sami zaś uderzyli na Kreml i uśmiercili Łżedymitra. Dokonawszy
tego skoczyli uspokajać rozruch, bo zatargu z Rzeczpospolitą wcale nie prag-
nęli. („Ten wór i nas, i was oszukał" - powiedział nieco później jeden z nich
podczas konferencji oficjalnej.) Bojarowie chcieli mieć w ludzie współuczest-
nika zamachu stanu i to wyjaśnia ich postępowanie.
  Drogo je opłacili Polacy i Litwini, których kołowrót afery rzucił do
Moskwy. Ocaleli tylko ci, którzy zabarykadowali się w zajmowanych domos-
twach i walczyli do upadłego, doczekawszy w ten sposób interwencji bojar-
skiej. Setki ludzi padło, mordowano Bogu ducha winnych pachołków. Smętny
był los kobiet, które w samych tylko koszulach albo i bez nich uwięziono,
„każdej na osobności figiel zrobiwszy". Dostał się pod klucz wojewoda Mni-
szech, a wraz z nim obdarta ze wszystkich kosztowności Maryna - wczoraj
jeszcze ukoronowana carowa.
  Ta para oraz wszyscy, co się na ochotnika wybrali do Moskwy, sami byli
sobie winni. Ale plebejska i nawet szlachecka służba, ale kupcy, którzy dla
handlu przecie przyciągnęli z zachodu na weselisko carskie? Wieści o rzezi
majowej wzburzyły w Rzeczypospolitej umysły, obudziły pragnienie zemsty.
Afera Samozwańca zabarwiła wzajemne stosunki państw na ton straszny,
kryminalny wręcz.
  .Słabym argumentem były dla ludzi ówczesnych namiętne oskarżenia, wyta-
czane wobec poselstwa Rzeczypospolitej przez tych samych bojarów, którzy
dopiero co korzyli się przed Łżedymitrem, zwali go swym panem, a przedtem
nieco zgładzili rodzinę Godunowów. Do tego doszło, że jeden z naszych
ambasadorów w oczy powiedział zbyt gorliwie nawróconemi dostojnikowi:
„Wstyd, Michajło, przeciwko sobie samemu mówić!"
   Poselstwo Rzeczypospolitej zostało ^resztą zatrzymane w Moskwie, de
facto uwięzione.
  Ale doraźny bilans okrutnej operacji moskiewskiej wypadł dla Warszawy
dodatnio. Wacław Sobieski stanowczo utrzymuje, że Samozwaniec szykował
się do wyprawy na zachód, a to w celu odebrania Zygmuntowi tronu. Liczny
orszak Maryny Mniszchówny miał współdziałać i pozbawiać przedsięwzięcie
198

cechy obcego najazdu. Szalbierz pozostawał w porozumieniu ze swym nie-
dawnym opiekunem, Mikołajem Zebrzydowskim, ponadto ze StadnicHm i
Januszem Radziwiłłem. Prawosławnym we Lwowie ostentacyjnie okazywał
łaskę, słał bogate dary, z protestantami od dawna się pokumał, w ostatniej
chwili na gwałt wzywał do Moskwy prowincjała jezuitów, i to w sprawach
„całego Kościoła świętego". Nakazał olbrzymie zbrojenia, gromadził zapasy
dla trzystotysięcznej podobno armii. Zagadano w stolicy o „polskim pocho-
dzie". Przeznaczona na wspieranie rokoszu suma stu tysięcy rubli znajdowała
się już na wozach, gdzie ją zastało i przytrzymało powstanie moskiewskie.
Przewidziany na wodza wyprawy Dymitr Szujski w nocy z 26 na 27 maja
cichaczem wprowadził do miasta część wojska i przy jego pomocy dokonał
zamachu.
  Wcale nie jest wykluczone, że potajemnie maczała w nim palce i polska
polityka. W każdym razie już w styczniu niektórzy senatorowie głosili koniecz-
ność obalenia Samozwańca, który stal się wprost niebezpieczny. Agitacja na
jego rzecz trwała od jesieni, gońcy uganiali po kraju na wszystkie strony. Na
początku 1606 roku pojawił się wysunięty przez Szujskich projekt powołania
na tron moskiewski królewicza Władysława.
  Zygmunt III wiedział, że impostor knuje i zamyśla coś niedobrego, szuka
pozoru do zaczepki, obelżywie traktując poselstwo niefortunnego protektora.
Jak można było marnować sejm, zrażać sobie tłumy szlachty, mając Zebrzy-
dowskiego w Stężycy, a co najmniej podejrzanego Łżedymitra w Moskwie?
Doktrynerstwo paraliżuje rozum.
  Stężyczanie zwołali na 4 czerwca zjazd do Lublina, gdzie obwieszczono, że
cała szlachta ma się pod surowym karaniem zebrać w Sandomierzu na rokosz.
Ciężkie to słowo nie oznaczało jednak wtedy koniecznie buntu, lecz pozasej-
mowe zgromadzenie ustawodawcze całego stanu rycerskiego - ziemiaństwa i
senatorów - z królem na czele. Zygmunt, oczywiście, o przybyciu pod San-
domierz nie myślał. Pracował gorączkowo nad skupieniem własnego stronnic-
twa, rozdając dobra, awanse i nominacje. Łaski spadały na starą i świeżą
magnaterię, a każde z tych dobrodziejstw to kolejna gruda gliny na trumnę
monarszych zamysłów reformatorskich. Naprawy państwa nie można prze-
prowadzić, opierając się na tym elemencie społecznym, któremu silne państwo
w ogóle nie jest potrzebne.
  Agitacja objęła całą Rzeczpospolitą, sejmiki debatowały, zaczynała się istna
powódź wierszowanej bądź prozatorskiej publicystyki, której poszczególne
utwory reprezentowały poziom wysoki, a qawet świetny, inne zaś były zwy-
199

czajną grafomanią. Jan Czubek zebrał jei wydal pięćdziesiąt lat temu w trzech
grubych tomach!
  Zanim doszło do próby sil, po stronie króla opowiedziało się wojsko. Uczy-
nili to nawet ci, którzy domagając się wypłaty należnego żołdu zeszli z frontu
inflanckiego i zajęli się łupieniem dóbr państwowych na Litwie. I oni nie
chcieli zdradzić tego, komu przysięgali. Hetman Stanisław Żółkiewski - naj-
wybitniejszy z uczniów Zamoyskiego, zdecydowany przeciwnik zamysłów
monarszych - w posępnym nastroju opuścił Lublin. Pojechał na Ruś do swych
chorągwi kwarcianych. Kiedy rokoszanie ściągali pod Sandomierz, on na czele
wojska dochodził już do Wisły. Szedł Zygmuntowi na pomoc.
  Regularna armia to jedna z tych sil, na których opierali się wszyscy budow-
niczowie scentralizowanych monarchii nowoczesnych. (Francuskie pułki kró-
lewskie postępowały we własnym kraju w sposób równie rozbójniczy, jak
polskie u siebie, ale rolę wspornika tronu spełniły. Były dostatecznie liczne.)
Skupione w Krakowie przy osobie monarszej prywatne regimenty wielmożów
duchownych i świeckich były dwa przeszło razy liczniejsze od jazdy Żółkie-
wskiego, ramienia Rzeczypospolitej. Dobra ziemskie, dochody z ceł, myt,
nawet z podatków przeznaczał Zygmunt swoim regalistom, polskim, lite-
wskim i ruskim magnatom, a także biskupom. Na wojsko - narzędzie własne -
pieniędzy nie miał.
  Zwlekał z oddaniem Żółkiewskiemu osierocialej po Zamoyskim buławy
wielkiej koronnej. Wierność hetmana polnego wolał wynagrodzić darowizną
jakichś obskurnych młynów gdańskich.
  Rozwrzeszczana szlachta rokoszowa srodze się zawiodła na Żółkiewskim i
niektórzy z wierszokletów zaczęli mu poświęcać swe utwory. Oto zakończenie
jednego z nich:
Cielę być glupiem wszyscy powiadają,
Wolowi jeszcze więcej przyznawają;
Dajemyć imię: weź, które chcesz, sobie,
Albo weź obie.
Ewa, mać nasza, za swą nieslateczność
Z raju wygnana i wzięta jej wieczność;
Tyś, choć mężczyzna, a nie białogłowa,
Chybiłeś słowa.
  Nie wszyscy rokoszanie podpisaliby się na pewno pod tym poematem, bo
też obóz ich zwarty wcale nie był. I w Stężycy, i pod Sandomierzem Mikołaj
Zebrzydowski udzielał imienia i grał rolę główną, marszałkiem zaś' konfede-
rackim okrzyknięto za jego zgodą Janusza Radziwiłła. Magnaci wokół króla,
200

magnaci na czele opozycyjnej szlachty! Któż więc właściwie miał ich wysadzać
z siodeł, od czego zależał ratunek państwa?
  Doszło pod Sandomierzem do kłótni, nawet do zatargów pomiędzy przy-
wódcami a rokoszańskim tłumem, ziemiaństwo podkreślało, że chce działać
przeciwko złym zausznikom, senatorom, lecz nie przeciwko królowi. Na żaden
pozytywny program nie zdobyło się jednak, w kardynalnej sprawie sejmowania
broniło koncepcji najgorszych, żądało, aby instrukcje sejmikowe posiadały
moc absolutnie wiążącą.
  Już przed „pamiętnym sejmem" królewskie projekty prawa o głosowaniu
większością wzbudziły w szlachcie zgrozę. Teraz - pod Sandomierzem -
przyjęła ona zasadę, że podczas konfederacji i rokoszu głosowanie takie obo-
wiązuje. Powódź przyniosła więc niechcący deskę ratunku! W przyszłos'ci na
sejmach zawiązanych „pod węzłem konfederacji" nie działało liberum veto}
mniejszość nie mogła niweczyć uchwał. Konfederackim był Sejm Wielki, który
dał nam Konstytucję 3 Maja.
  Można ryzykować tezę, że szlachta rokoszowa, ksiądz Piotr Skarga oraz
kardynał Bernard Maciejowski reprezentowali ten sam poziom myślenia poli-
tycznego i na tym polegała istota zła. Godzili się na głosowanie większością
tylko w sprawach i sytuacjach sobie miłych, nie chcieli go jako instytucji
formalnej, obowiązującej bezwzględnie. Doba kontrreformacji i baroku nie
sprzyjała myśleniu obiektywnemu.
  Jarema Maciszewski zebrał wszystko, co się da powiedzieć na korzyść
„radykalnego" odłamu rokoszan, i to poszukiwanie stron dodatnich stanowi
bardzo sympatyczną cechę książki naukowej, świadczącej o dogłębnym zba-
daniu tematu, a napisanej piękną polszczyzną. Wątpić jednak wolno, czy
szlacheckie pomruki zasługują na nazwę ,,próby naprawy Rzeczypospolitej".
Za wysoka ranga! Zanadto te słowa przypominają tytuł wielkiego dzieła
Andrzeja Frycza Modrzewskiego, który żądał naprawy prawdziwej, od fun-
damentu.
  Skoro zmarnowano politycznie ruch umysłów rozbudzonych przez Rene-
sans i reformację, to tym samym skazano kraj na wyczekiwanie nowego
przypływu odwagi myśli, którym być miało dopiero Oświecenie. Za mało
zastanawiamy się nad tym, jak bardzo losy społeczeństw zależą od intelektua-
lnych koniunktur. Rzeczpospolita wymagała wszechstronnej reformy. Do
takich zadań potrzeba ludzi trzeźwych, obcych zabobonom.
  W rokoszowym popiełisku świeciły iskierki, które to zazwyczaj miewają do
siebie, że potrafią interesująco rozbłysnąć, ale na zarzewie już się nie nadają. I
same są zbyt wątle, i z zewnątrz nikt nie dmucha.
201

  Król zwołał konkurencyjny niejako zjazd do Wiślicy, sam osobą własną nad
Nidę przybył... i zwinął chorągiewkę. Oficjalnie stwierdził i ogłosił, że do
absolutyzmu nie dąży, wolną elekcję w jej dotychczasowej formie uznaje na
teraz i po wieczne czasy, działania swe poddaje nadzorowi senatorów przy-
bocznych. O reformie sejmowania już nie mówił, potwierdzenia tolerancji
religijnej nadal nie obiecywał. W podobny ton uderzył z ambony wiślickiej
naczelny ideolog obozu monarszego - Piotr Skarga. Najbliższe wydanie jego
kazań już nie zawierało rozprawy O monarchii. Kler dokonywał głębokiego
manewru, zaczynał przechodzić na stronę obrońców ,,złotej wolnos'ci". Oka-
zało się bowiem, że potęgę Kościoła w państwie łatwiej utwierdzić w sojuszu
ze szlachtą niż w walce z nią. I jednej, i drugiej stronie, zarówno duchowieńs-
twu, jak ziemiaristwu, przys'wiecał ideał zachowawczy. We wzajemnym poro-
zumieniu można było przywileje zabezpieczyć i rozszerzyć. Dobro państwa
wymagało ograniczenia ich.
  Do tak niekorzystnego dla Rzeczypospolitej zwrotu niechcąco zachęciła
kler śmiała i rozumna publicystyka ówczesna. Dzierżyciel władzy nie wysłu-
chał głosów troski obywatelskiej. Wobec tego krytykowani postarali się zaa-
sekurować przed nimi, zostali z czasem wprost chorążymi „złotej wolności",
wszelkich w ogóle interesów szlachty. Manewr opłacił się stanowczo, zapro-
wadził duchowieństwo, a zwłaszcza jezuitów, na stanowisko oficjalnego cen-
zora myśli ludzkiej.
  Lata rokoszu zaliczają się do bohaterskich epok antyklerykalizmu polskie-
go. W tym względzie szliśmy wówczas na równi z wielu krajami Europy.
Jezuici uzyskali już wtedy prawo powrotu do Francji, ale król ograniczył ich
działalność. 16 kwietnia 1606 roku Rzym wyklął Wenecję, kler tamtejszy
stanął jednak po stronie państwa. Nie uczynili tego jedynie jezuici i musieli na
pół wieku pożegnać się z republiką. Usunęła ich ze swych granic katolicka
Bawaria. Wypędzeni z Siedmiogrodu, przenieśli się do Polski.
  Papież nakazał nuncjuszowi znosić się u nas z jezuitami tylko w tajemnicy,
tak wielka panowała przeciwko nim niechęć. Zanadto dopiekły szlachcie ich
anonimowe rządy i tupet.
  Rokosz zmobilizował zatem nie tylko warchołów i otumanionych, lecz także
choć trochę myślących ludzi, którzy dokonali rozpaczliwej próby ratowania
państwa przed ostateczną klerykalizacją. Na tym zapewne oraz na stanowczym
proteście przeciwko proaustriackiej polityce rządu polega ruchu zasługa.
Niektórzy publicyści ostrzegali przed oddaniem rzeczywistego steru władzy w
ręce kierowane z zewnątrz, chcieli obarczyć olbrzymie posiadłości Kościoła
takimiż przynajmniej (a więc wcale, nie strasznymi) ciężarami, jakie ponosili
202

świeccy, żądali zamknięcia granic Rzeczypospolitej przed jezuitami. Ogół nie
posunął się tak daleko, jeden z uchwalonych pod Sandomierzem artykułów
żądał tylko ograniczenia ich prawa pobytu do kilku miast.
  Stanowczo pośpieszyli się ci publicyści, którzy drwili podówczas z wyce-
lowanej w Wenecję ,,z papieru urobionej papieskiej strzelby". Zgrzeszyli
przeciwko mądremu przysłowiu ukraińskiemu: „Ne każy hop, ne pereskoczy-
wszy!" Właśnie w roku 1606 ukazaia się w Polsce broszura: Consilium de
recuperanda et in posterum stabilienda pace in regni Poloniae, napisana
zapewne przez Jerzego Zbaraskiego. Autor twierdził, że państwo spokoju nie
osiągnie, dopóki nie wypędzi wszystkich jezuitów. Utwór ten żył sto lat
przeszło, doczekał się wielu przekładów, europejskiej sławy i mnóstwa wydań.
Samych łacińskich naliczył Jan Czubek dwanaście, lecz ani jednego polskiego.
„Nic dziwnego - powiada uczony - w czasach niepodzielnego panowania
reakcji nie mogła ocaleć drukowana broszura, wymierzona przeciw wszech-
władnemu zakonowi."
  Skoro rokosz Zebrzydowskiego miał za sztandar „złotą wolność", do wyre-
gulowania ustroju i rządu nie dążył, to wszelkie, najsłuszniejsze nawet pro-
gramy musiały wziąć w łeb. Nie sposób przeprowadzić żadnej reformy, jeśli się
nie posiada narzędzia działania. Problemu władzy nie da się wyminąć, bez niej
nikt jeszcze nie sprostał wyzwaniu historii politycznej. Tylko zabezpieczony
przed zrywaczami sejm mógłby urzeczywistnić rozumne pomysły: uchronić
państwo przed klerykalizacją, zapobiec awanturnictwu w stylu Dymitriady,
trwonieniu grosza publicznego, utracie Prus Książęcych na rzecz Branden-
burgii. O wszystkim tym rozpisywała się publicystyka rokoszowa, która bez
reformy politycznej pozostała tylko bezcielesnym słowem. Pięknym nagrob-
kiem na długo pogrzebionego rozumu stanu.
  Należy silnie podkreślić, że najśmielsze i najsłuszniejsze żądania zgłaszała
ówczesna publicystyka, a nie oficjalne uchwały rokoszu. Nie straciła nasza
historia na tym, że Złoty Wiek umocnił prawo obywatela do głoszenia indy-
widualnego sądu. Czasy upadku ten właśnie przywilej pośpieszyły podrzeć,
jako niezgodny z interesami zwycięskiej kasty.
  Nie doszło do ugody pomiędzy Sandomierzem a Wiślicą. Król odrzucił
artykuły rokoszowe, zażądał od zgromadzonych złożenia broni, rozejścia się
do domów i spokojnego oczekiwania na sejm. Tym razem Zygmunt III miał
polityczną rację. Jeśli nie zdecydował się na rzecz najlepszą, nie stanął na czele
szlachty i nie poszedł z nią przeciwko magnatom, to nie mógł kapitulować,
upokarzać majestatu. Pozostawała mu już tylko jedna skuteczna droga -
przemoc. Wojskiem zgnieść rozruch, poskracać przywódców o głowy, narzu-
203

cić reformę w duchu absolutystycznym! Wiadomo, jaki los oczekiwał Rzecz-
pospolitą. Wszystko było dobre, co ratowało przed nim. Nawet arcyksiążę
austriacki w roli gubernatora.
  Rokoszanie zwołali pospolite ruszenie na 12 października. 25 wrzes'nia
armia królewska ruszyła z Wiślicy i po czterech dniach przyparła wycofują-
cego się przeciwnika do Wisły pod Janowcem. Diabeł-Stadnicki ze swoimi
przeprawił się na prawy brzeg rzeki, to samo zdążyli uczynić inni. Na lewym
pozostali z trzytysięcznym zaledwie oddziałem Zebrzydowski i Radziwiłł,
którym odwagi osobistej nie brakowało. Sam Zygmunt stanął na czele swych
szyków, przywdziawszy hełm i zbroję.
  Zamiast ataku zaczęły się pośredniczące zabiegi senatorów. W końcu kłó-
cono się już o to tylko, czy Zebrzydowski raczy zsiąść z konia, aby przeprosić
króla za zniewagi. Zlazł ostatecznie na ziemię, ale wtedy dopiero, kiedy
uczynili to otaczający go senatorowie-regalis'ci. Przy blasku pochodni podszedł
do oczekującego w siodle monarchy, ucałował podaną sobie dłoń.
   - Tego Boga, przed którego strasznym sądem stanąć miałem, gdym się przed chwilą do boju
gotował, biorę na świadka — powiedział - że wszystko, com uczynił, czyniłem z chęci dobra
publicznego, obiecuję wiarę, w silnej nadziei, że Wasza Królewska Mość do żądania narodu
przychylić się raczysz.
  - Com tylko czynił, nie było z letkiego uważenia majestatu Waszej Królewskiej Mości, ale
przykładem przodków swych opowiedziałem się przy wolnościach naszych i tych do gardła, jako
prawdziwy szlachcic, nie odstąpię
- prawił z kolei spieszony również Janusz Radziwiłł.
  Żaden z przywódców nie skapitulował zatem, nie okazał skruchy. Tryumf
korony był natury czysto teoretycznej. Pierwsza faza rozruchu, który od kilku
miesięcy zaburzał kraj, nie przyniosła niczego oprócz rozjątrzenia, fatalnego
przykładu na przyszłość.
  W roku 1607 rokosz na nowo podniósł głowę, i to w sposób o wiele bardziej
bezczelny niż poprzednio. Zwołany do Jędrzejowa zjazd przeniósł się do
Czerska, w pobliże Warszawy, gdzie obradował sejm, spokojny i cichy, bo
częściowo zbojkotowany przez opozycję. Mowy nie było o wzmacniającej tron
reformie, uchwalono mdłe postanowienia wiślickie. „Upór dawny Zygmunta
zmieniła potrzeba w nieograniczoną powolność."
  24 czerwca Zebrzydowski ogłosił w Jeziornej detronizację i bezkrólewie. Na
to istnieć już mogła jedna tylko odpowiedź. Wojsko ruszyło ze stolicy szlakiem
na Warkę, następując na pięty cofającemu się wrogowi domowemu. Rzadko
się zdarza, by nieliczny, ośmiotysięczny korpus miał takich dowódców. Wraz z
204

królem szli przeciw Zebrzydowskiemu i Radziwiłłowi Jan Karol Chodkiewicz i
Stanisław Żółkiewski. Kiedy 6 lipca doszło pod Guzowem do bitwy, pierwszy
z nich komenderował na skrzydle prawym, drugi na lewym, centrum zaś' wiedli
Jan, Jakub i Stefan Potoccy. Armia, która pokonała rokoszan, była w części
tylko wojskiem państwowym. Przeważały w niej pułki magnackie, prywatne.
Dziś znalazły się one przy królu, jutro wystąpić mogły przeciwko niemu.
   Jednemu z kawalerzystów dostał się w tej bitwie łup w postaci zapasowego
wierzchowca Janusza Radziwiłła. Siodło i rząd świeciły klejnotami i złotem, z
niego zdziałane były również strzemiona. Żołnierz ofiarował zdobycz królowi.
W nagrodę za gest otrzymał równie dzielnego konika oraz wioseczkę, przy-
noszącą tysiąc złotych intraty rocznie. Pobłądzi chyba, kto powie, że wskutek
regresji gospodarczej nie było skąd brać w Rzeczypospolitej grosza na wojsko.
Pewien publicysta rokoszowy twierdził, że na samych tylko muzyków król
wydaje rocznie czterdzieści tysięcy talarów. Mecenat kulturalny - rzecz pięk-
na, ale wskutek katastrofy wojennej spadła na Rzeczpospolitą i polityczna,
która przerobiła kraj na pustynię kulturalną.
  Na dziewięć lat przed rokoszem Zebrzydowskiego i bitwą pod Guzowem
Krzysztof Warszewicki, zdecydowany stronnik Zygmunta, ogłosił traktat De
optima statu libertatis. Pochodzi z niego motto niniejszego rozdziału. Rozprawa
zawiera również tezę-pouczenie, że na wypadek buntu należy po zwycięstwie
łagodnie potraktować szeregowych i bardzo surowo ukarać przywódców.
  Król zdobył dowody zdrady oczywistej, korespondencję z księciem Sied-
miogrodu Gabrielem Batorym, przewidzianym na tron polski. Tylko Jan
Szczęsny Herburt i Prokop Pękosławski przesiedzieli po parę lat w więzieniu,
nikomu innemu nic się złego nie stało. Zjazd senatorów w roku 1608 i sejm
roku 1609 ogłosiły powszechne przebaczenie, zatwierdzając wszystkie do-
tychczasowe prawa, całą „złotą wolność". (Chorągiew z takim napisem zdo-
było wojsko kwarciane pod Guzowem.)
  Rokosz Zebrzydowskiego nie był żadnym fenomenem na kontynencie,
gdzie indziej zdarzały się rzeczy znacznie gorsze. Ale -mówi Michał Bobrzyń-
ski - „Wszędzie gdzie indziej zwycięstwo w wojnie domowej prowadziło
królów do wzmocnienia rządów, do władzy absolutnej, często terrorystycznej.
Zwycięstwo pod Guzowem nie sprawiło tych skutków." Dlaczego?
  Od dwudziestu lat rządził Zygmunt czyniąc fatalny, jak najgorszy użytek z
tej wielkiej pomimo wszystko władzy, którą mu pozostawiły artykuły henry-
cjariskie i pakta konwenta. Stworzył sobie stronnictwo nieprzydatne na narzę-
dzie reformy. Regaliści składali się z magnatów, na czele rokoszu stali magnaci
- chwilowo z prywatnych także względów poobrażani na tron. Najlepszych,
205

najzdolniejszych ludzi oddalał król od siebie, spychał do opozycji. Mógł prze-
cież zapoczątkować reformy już w początkach panowania, ale do tego
potrzebna była chęć współpracy z Zamoyskim. W chwili próby Żółkiewski
stanął przy monarsze, aby go bronić przed buntem. Po wygranej zaczął łago-
dzić, chronić burzycieli przed karą.
  Hetman był ludzkim człowiekiem, co mu wcale nie przeszkadzało w oka-
zywaniu srogości, jeśli zachodziła potrzeba. Przy nim, w jego oczach odbyła się
egzekucja Samuela Zborowskiego. Ścigając rokoszan kazał Żółkiewski wybu-
dować pod Warką szubienicę i przed frontem wojska obwiesić na niej szlach-
cica - „towarzysza", który wdawał się z przeciwnikiem, zdradził mu hasło
obozowe. A po Guzowie hetman hamował pościg.
  Michał Bobrzyński miał zupełną słuszność, gdy twierdził, że „Żółkiewski i
jego zwolennicy obawiali się niemal więcej rządów Zygmunta niż rokosza-
nów". Hetman ze wszystkich sił popierał Stefana I, którego niewolne od
błędów rządy dowodziły rzetelnej troski o sam kraj. Całkiem inaczej wyglądało
postępowanie następcy Węgra i w tym chyba szukać należy wyjaśnienia
zagadki: klęski politycznej po wygranej w polu. Król Jego Mość „narodem
naszym kontentować się" nie chciał. Dążył do totalnego zwycięstwa katoli-
cyzmu w całej Europie, niszcząc w tym celu wypróbowaną od wieków spójność
moralną państwa, i do korony szwedzkiej dla siebie. Rzeczpospolita miała się
owym wytycznym podporządkować, posłużyć tylko za odskocznię. Patriotyzm
polega między innymi na odrzucaniu podobnych programów.
  Chodkiewicz na prawym skrzydle wojska, Żółkiewski na lewym. Cóż za
duet wodzów! Wiemy, co pierwszy z nich odpowiedział na propozycję popar-
cia Dymitraszki. Jak najpierwszej wody mąż stanu trafił w sedno, wskazując na
„rzeczy doma nie ukojone". A drugi? Przecież to Żółkiewski stale posługiwał
się terminem „szalbierz", może nawet pierwszy go użył. Oni obaj wprost bali
się chimer, które ścigał król.
  W rozprawie ze Zborowskimi władza znalazła nieugiętych pomocników, bo
zasługiwała na to.
  Rokosz Zebrzydowskiego wykoleił i zwichnął opozycję. Po raz ostatni
zabrzmiały w nim słabe już zresztą echa programów reformatorskich naro-
dzonych o całe stulecie wcześniej, za Aleksandra Jagiellończyka, a
pięknie rozkwitłych pod niesprzyjającymi im rządami Zygmunta Augusta.
Szlachecki i szlachetny zamiar naprawy Rzeczypospolitej nie znalazł należy-
tego poparcia u jej władców, padł ofiarą sabotażu. Syte przywilejów i dalekie
już, niestety, od renesansowej trzeźwości myśli ziemiaiistwo zaczęło się odtąd
ograniczać do zazdrosnego strzeżenia ich.
206

  W latach porokoszowych Zygmunt pod pewnym względem jakby się opa-
miętał, przestał nazbyt jaskrawo forytować cudzoziemców, narad samych
tylko Niemców już w żadnych Niepołomicach nie urządzał. Za późno to się
stało i w mierze zresztą niewystarczającej. Kryzys zaufania był już faktem aż za
dobrze dokonanym, pierwsze dwudziestolecie panowania Szweda nauczyło
szlachtę podejrzliwości uzasadnionej, lecz rychło przerodzonej w manię prze-
śladowczą. W każdej propozycji od tronu węszyła ona teraz zamach na swe
wolności.
  Artykuły henrycjańskie i pakta konwenta wcale jeszcze nie uczyniły z
monarchy polskiego cienia władcy. Uroczyście uchwalane, pozostawały w
znacznej mierze martwą literą, praktyka jakby szła dalej jagiellońskim torem.
W teorii król powinien był budować zamki obronne, łożyć na wojsko. A w
rzeczywistości nawet na zamorskie, w prywatnej przecież sprawie odbywane
wyprawy Zygmunta dawała grosz Rzeczpospolita. Dopiero potwierdzenie
wszystkich praw szlacheckich na sejmach porokoszowych stworzyło sytuację
politycznie katastrofalną, a to przez krańcowe skrępowanie zarówno władzy
wykonawczej, jak i parlamentu, który na dobre stał się kongresem suweren-
nych województw. Absurdalne postępowanie króla na „pamiętnym sejmie"
sprowokowało rokosz, ten zmusił Zygmunta do zwinięcia absolutystycznej
chorągiewki, po zwycięstwie nie było przykładu grozy i kary. To katastrofalne
doświadczenie zostało zapamiętane, stworzyło precedens historyczny jak naj-
gorszej natury.
  Odtąd nie można było niczego w państwie zmienić ani zreformować przy
pomocy prawa, obowiązującego na co dzień. Zakrzepło ono w istny marmur
grobowy. Jedyny sposób ratunku polegał - o ironio! - na kroczeniu tą samą
drogą, jaką sobie wybrali rokoszanie pod Sandomierzem. Należało zawiązywać
konfederacje, które mogły przecież stawać przy osobach oraz zamiarach kró-
lewskich, obejmować również sejmy. Dopiero ten środek umożliwiał praw-
dziwą robotę, bo pozbawiał mniejszość dyktatury. Wszelkie obrady konfede-
rackie rozstrzygały-większością głosów.
  Do czegoś można by było jednak dojść z tą szlachtą, która w chwili buntu
wyłoniła postanowienie rozumne.
  Ale tego samego oręża można było używać również przeciwko królom' i
naprawczym programom, w obronie „złotej wolności", prywaty. I w Targo-
wicy obwołano konfederację.
  Po rokoszu Zebrzydowskiego, kiedy potwierdzona została pełnia praw
szlacheckich, a kler, z zakonem jezuitów na czele, stał się wprost ideologiem
zierriiaństwa, zabrakło w ogromnej Rzeczypospolitej pola do pracy myśli.
207

Każdy krytyk istniejących stosunków stawał się śmiertelnym wrogiem uprzy-
wilejowanych, zarówno tych od delii i kontusza, jak i tamtych w fioletach,
sutannach, habitach. W szkołach uczono wielbić „złotą wolność", od mówców
i pisarzy wymagano przede wszystkim chwalby ustroju. Spętać krytykę, ode-
brać ludziom prawo swobodnego sądu i wnioskowania, to znaczy zarazić
paraliżem mózgi. Niewesołe zaiste położenie! - źle się dzieje w państwie, a
wskazywać zła nie wolno. Z reformą musieliśmy więc poczekać, aż ziści się coś
w rodzaju cudu - aż poważny odłam szlachty i kleru wystąpi z programem
ograniczenia własnych przywilejów. Taki był przecież polityczny rezultat
przewrotu umysłowego XVIII stulecia.
  Książkę nazwaną Srebrnym wiekiem należałoby właściwie na rokoszu
Zebrzydowskiego zakończyć. Opowiadanie doprowadzone zostało do począt-
kowej granicy samouwielbiającej się martwoty. Nie uległy jednak na razie
zmianie warunki codziennego bytowania. Jeszcze przez czas pewien nieźle się
żyło na żyznych, zagospodarowanych obszarach Rzeczypospolitej, która
odnosiła nawet poważne sukcesy w polu, rozszerzyła granice, z pozoru zali-
czała się do potęg europejskich. Trzeba więc dociągnąć narrację do chwil,
które zażądały natychmiastowej zapłaty za rachunek spraw nie załatwionych,
przedstawić ostatnie cztery dziesięciolecia pomyślności Obojga Narodów.
Względna to była pomyślność, lecz żadne z pokoleń późniejszych nigdy już nie
zaznało takiej chociażby.
VII
  Kircholm tak rozsławił Rzeczpospolitą, że nawet Anglię zaczął trochę nie-
pokoić wzrost potęgi państwa, którego żołnierz umie cudów dokazywać.
Wojna ze Szwecją ślimaczyła się w niemożliwy sposób, sukcesy w polu nie
przynosiły rozstrzygnięć strategicznych, a tym mniej politycznych.
  Kiedy Jan Karol Chodkiewicz uganiał po Polsce za Zebrzydowskim, w
Inflantach przepadł Biały Kamień, z takim trudem zdobyty kilka lat wcześniej
przez Zamoyskiego, obsadzony aż z Tykocina i Wilna sprowadzoną artylerią,
pełen zapasów. Andrzej Zborowski, młody i niedoświadczony dowódca załogi,
wyobraził sobie, że zdoła zaskoczyć i znieść ciągnące ku twierdzy wojsko
szwedzkie. Sam został otoczony i wzięty do niewoli, zamek bez obrońców stał
się łatwym łupem nieprzyjaciela, który wziął wkrótce Fellin, Kokenhauz i
Dyament.
208

  Kampania 1609 roku to jeden wielki popis talentu i energii Jana Karola
Chodkiewicza. Niepłatne, głodne i obdarte wojsko groziło buntem, hetman
skłonił je w same zapusty do heroicznego pochodu przez zawalone śniegiem
lasy, potem brzegiem zamarzniętego morza - ku Parnawie. Okryty tylko burką
przez półtorej doby sterczał konno na trzaskającym mrozie, czekając na chwilę
sposobną. Dawał przykład wytrwałości. Sam przecie zabronił palenia ognisk i
kazał stać bez ruchu, by zaskoczyć fortecę. Kiedy dobył szabli chcąc ruszyć na
czele, żołnierze chwycili go za poły, błagali, by się nie narażał. Spieszyła się i
poszła na mury cała kawaleria. Parnawę wziął Chodkiewicz szturmem, wysa-
dziwszy bramy petardami, zdobył w porcie dwa pokaźne okręty szwedzkie i
trochę drobiazgu, dokupił statków angielskich i holenderskich, obsadził tę
flotę swymi bitnymi szczurami lądowymi i odniósł zwycięstwo na morzu.
Puścił przodem wyładowane materiałem palnym łodzie, zniszczył ogniem dwie
duże nawy i „wiele pomniejszych z całym ich ludem, resztę do ucieczki
przymusił". Potem pobił pod Rygą Szwedów — raczej nie tylko ich samych,
lecz także zaciężnych Szkotów, Holendrów i Francuzów - odebrał Dyament i
wkrótce ujrzał się niemal bez wojska, które dłużej na żołd czekać już nie
chciało i po prostu się rozeszło.
  Na szczęście i w Szwecji zaczęły się perturbacje. Stany jej miały dość wojny i
ciężarów, sejm odmawiał podatków, czym przejęty Karol IX „wśród pioru-
nujących gniewów uczuł paraliżem odjętą sobie mowę i obłąkany umysł".
Zmarł 30 października 1611 roku, zostawiając tron siedemnastoletniemu
Gustawowi Adolfowi. Z uwagi na wiek nie przysługiwały mu jeszcze pełne
prawa, ale opiekunowie - wśród nich królowa-matka Krystyna — złożyli rządy
w ręce młodego i naprawdę bardzo obiecującego człowieka. Wkrótce po
objęciu władzy powołał Gustaw Adolf na kanclerstwo Axela Oxenstiernę,
męża stanu, który dorównywał swemu pianu geniuszem politycznym, a prze-
wyższał go rozwagą. Żółtodziób miał węch: w chwili nominacji liczył sobie
Oxenstierna lat dwadzieścia osiem.
  Wysiłki Chodkiewicza słabo wspierał król, potężnie za to nieświeska linia
Radziwiłłów. Stary Mikołaj Krzysztof Sierotka za własne pieniądze formował
roty i słał je do Inflant, to samo czynił jego syn oraz krewni. Bez tej pomocy
znakomity hetman nie dałby jednak rady. Był doskonałym wodzem, lecz nie
cudotwórcą.
  Wojna ze Szwecją rozpoczęła się w prywatnym właściwie interesie
Zygmunta III, który usiłował na dwóch stołkach siedzieć, stanowczo bardziej
nęcił go przy tym ów sztokholmski. Istnieją domysły, że niezbyt sobie życzył
opanowania Inflant przez Rzeczpospolitą, bo wolałby nimi władać jako dzie-
14 - Rzeczpospolita... l	209

dziczny król Szwedów, Gotów i Wandalów. Polska i Litwa znużyły się ju:
bezpłodną wojną, sejmy uchwalały podatki, ale podobno nie wszystkie sun y
zużyte zostały według przeznaczenia. Część zachowano na inne przedsięwzię-
cie.
  Podczas chwilowej przerwy w operacjach Jan Karol Chodkiewicz wyprawił
się osobiście przed oblicze monarchy, by kołatać o grosz na wojsko. Zastał
króla w Wilnie. Zygmunt ciągnął na wyprawę moskiewską.
  Poważną ulgę przynieść by nam mogło wystąpienie Danii, która wkrótce
rozpoczęła wojnę ze Szwecją. Lecz Rzeczpospolita z inicjatywy swego władcy
postarała się o nowy, dodatkowy front. Szczególnie ważne dla oceny położe-
nia, że uczyniła to - występując zaczepnie - o całe dwa lata wcześniej.
Chrystian duński dobył miecza w roku 1611, Zygmunt w 1609. Zabezpieczył
się w porę przed koniunkturą pomyślną. Ba! usiłował powstrzymać Danię od
akcji, mogącej wszak uszczuplić domeny szwedzkiego rodu Wazów.
  Jak się już wspomniało, Samozwaniec stracił życie 27 maja 1606 roku o
świcie. Uwiązawszy sznur do genitaliów zawleczono zmasakrowanego trupa
na Łobnoje Miesto i tam go porzucono na urągowisko. Twarz nieboszczyka -
jak opowiadano w Polsce - znajdowała się w takim stanie, że niepodobna było
zidentyfikować ciała. Stało się to zupełnym już niepodobieństwem nieco póź-
niej, kiedy wygrzebano zwłoki z jamy i po spaleniu ich na stosie nabito popioły
w wielkie działo, które wypaliło na zachód, w stronę granicy.
  Na tron wstąpił Wasyl Szujski, co wcale nie obdarzyło kraju spokojem. Inni
samozwańcy zaczęli się pojawiać jeden po drugim. Na niżu Wołgi nieoczeki-
waną karierę zrobił pewien wagabunda, imieniem Ilejko. Ponieważ znał
Moskwę, towarzysze-Kozacy wyznaczyli go pretendentem do jej berła. Został
przez nich mianowany „Piotrem", nigdy nie istniejącym synem cara Teodora
Iwanowicza Bezumnego. Narobił sporo zła i rejwachu, nie tylko wskutek
bezczelnych poczynań opozycji bojarskiej, która - znacznie przewyższając
naszych Zebrzydowskich - nie gardziła i takim narzędziem. Dopomogło mu i
to, że lud w państwie burzył się naprawdę. Dopiero w październiku 1607 roku
wojska carskie dostały w swą moc „Piotraszkę", zmusiwszy do kapitulacji
Tułę, a to przez zagrodzenie koryta rzeki Upy i groźbę zatopienia miasta.
  Od czterech miesięcy trwała już wtedy awantura równie ordynarna, a
znacznie groźniejsza. W lipcu 1607 roku jakiś zupełnie nie znany osobnik
„grubych i brzydkich obyczajów" dał się „poznać" jako cudownie ocalony z
rzezi moskiewskiej car Dymitr. Zaraz też pojawił się przy osobie jego nasz
rodak, Mikołaj Miechowiecki, zausznik i znawca sekretów Łżedymitra pier-
210

wszego. Pilnie a skutecznie zajął się on szkoleniem tudzież wtajemniczaniem
drugiego.
  Uwięzieni w Moskwie Polacy i Litwini porozsylani zostali grupami do
rozmaitych odległych grodów, gdzie marnie się im przeważnie powodziło. W
samej stolicy zatrzymano na dwa i pół roku oficjalne poselstwo Rzeczypos-
politej z kasztelanem Mikołajem Oleśnickim na czele. Jego kapelanem był
bernardyn, ksiądz Paweł Łęczycki, który ruszając w daleką podróż zatroszczył
się o lekturę.
  Zaopatrzył się mianowicie w słynną, na wszystkie niemal języki europejskie
przełożoną, książkę Jana Botero Relazioni universali, zawierającą cały rozdział
o Polsce. Mając teraz czas, przystąpił ojciec Paweł do pracy i powróciwszy do
kraju z gotowym już przekładem, wydrukował go w Krakowie. Zdaje się, że
jedyne prawdziwe zyski wyniesione przez Rzeczpospolitą z Łżedymitro-
wskich przedsięwzięć były natury literackiej. Oprócz wspomnianego prze-
kładu zostało nam po nich sporo fascynujących pamiętników oraz poezje
Sebastiana Petrycego.
  Zesłany do Jarosławia Jerzy Mniszech okazał się zwolennikiem prawa
mimikry. Zapuścił brodę po pas i włosy po ramiona, jak mógł, upodabniał się
do Moskwicina. Możności korespondowania nie utracił i znosił się z wrogami
cara Wasyla, wraz z nimi usilnie pracował nad rozpowszechnianiem pogłoski,
że pierwszy Samozwaniec wcale nie zginął i wkrótce upomni się o tron.
Wystąpienie drugiego szalbierza było przygotowywane starannie, poprze-
dzone szeroką propagandą. Upłynęło jednak sporo czasu, zanim udało się
znaleźć osobistość choć trochę przypominającą nieboszczyka.
  W lipcu 1608 roku nowe poselstwo Rzeczypospolitej zawarło z Wasylem
traktat na cztery lata, a właściwie na trzy i jedenaście miesięcy. Obie strony
poręczyły sobie pokój, obiecywały nie wtrącać się do wewnętrznych spraw
kontrahenta. Przedstawiciele króla przyrzekli ponadto wycofanie z ziem
moskiewskich wszystkich jego poddanych.
  Wasyl wypuścił teraz jeńców, nie bez obaw o ich lojalność. Mieli być
odprowadzeni aż do granicy, ale po drodze Mniszech wraz z córką odłączyli się
od części towarzyszy i tak manewrowali, by niebezpieczeństwa czasem nie
uniknąć. Jakoż zagarnął ich wysłany przez Samozwańca podjazd i odprowadził
pod Tuszyn w pobliże Moskwy, gdzie awanturnik stał obozem, wspierany
przez swych moskiewskich, polskich, litewskich i kozackich sojuszników.
Mniszech uznał go wkrótce za zięcia, zastrzegłszy sobie umową trzysta tysięcy
rubli. Pomimo początkowego ociągania się i wstrętu poszła w ślady rodzica i
Maryna, która dopiero po drodze do Tuszyna dowiedziała się o śmierci męża.
211

,,Rozpoznała" w Łżedymitrze drugim cudownie ocalałego małżonka, ale nie-
długo potem w największej tajemn:-y wzięła z nim ślub kościelny.
  Punkt traktatu, mówiący o wycofaniu z carstwa poddanych króla, nie mógł
być żadną miarą wykonany. Już ze Staroduba wezwał Samozwaniec Litwinów i
Polaków na służbę sobie, „Wielkiemu Caru Dmitru Iwanowiczu, przeciw
zdrajcom naszym". Obiecywał żołd w dwójnasób albo i trzy razy większy od
królewskiego. Na apel pierwszy przybył chorąży mozyrski Józef Budziło,
którego bardzo ciekawe wspomnienia ogłosiła Hanna Malewska w Listach
staropolskich z epoki Wazów. On też do spółki z Miechowieckim był autorem
pierwszego powodzenia wojennego, odniesionego w październiku 1607 roku
pod Kozielskiem.
  W obozie człowieka, który przeszedł do historii jako „złodziej tuszyński",
pojawiły się wielkie nazwiska litewskie i ruskie. Przybył Samuel Tyszkiewicz,
po nim kniaziowie Adam Wiśniowiecki i Roman Rożyński, ustawicznie zresztą
pijany. Witając „cara" zachowywali ceremoniał, całowali jego dłoń. W sierp-
niu 1608 roku stanął w Tuszynie starosta uświacki Jan Piotr Sapieha, brat
stryjeczny kanclerza litewskiego, Lwa. Z tą chwilą wmieszała się w aferę
polityka.
  Starosta — wojownik zdolny, mąż aż we Włoszech kształcony - to wierny
stronnik Zygmunta III, zasłużony w rozmaitych wojnach, kombatant spod
Guzowa. Poszedł na wschód za namową kanclerza, który spraw moskiewskich
ani na chwilę z oczu nie tracił. Ród Sapiehów dorabiał się dopiero, nieustannie
uzyskiwał od króla nowe dobrodziejstwa. W utraconej za Zygmunta Starego
Smoleńszczyźnie leżały jego dobra gniazdowe, Opaków i Jelna. Ich odzyskanie
podźwignęłoby familię na szczebel bardzo wysoki. I ten właśnie motyw poli-
tyki rodowej stale zabarwiał plany kanclerza Lwa, zarówno wojenne, jak
zmierzające do unii. Teraz objęły one osobę i działalność drugiego Samozwań-
ca.
  W roku 1608 siły jego wzmogły się bardzo. Rokosz wygasł w Polsce,
Zebrzydowski przeprosił króla, na wschód ruszyli eks-żołnierze z obu obo-
zów. Ci, którzy się uspokoić nie chcieli, oraz tacy, którym po prostu nie
zapłacono żołdu. Jedni szukali tylko łupu, inni - także pomocy w zamysłach
politycznych. Byli i tacy, co chcieli wprowadzić złodzieja tuszyńskiego na tron
wawelski. Na ogromnych, objętych wojną domową obszarach carstwa założona
została wyższa uczelnia rozboju i zdziczenia. Wychowankowie jej utracili z
czasem pole popisu nad Wołgą, powrócili na łono ojczyzny, której sejm wydać
musiał następujące prawo: „Wywołaniec z kraju, jeżeli zabija Lisowczyka, od
kary tym samym jest wolny i ma swobodny powrót do kraju."
212

  Aleksander Józef Lisowski był szlachcicem z rodziny pomorskiej, od dawna
osiadłej na Litwie. Zaczął jako porucznik chorągwi husarskiej, walczył pod
Kircholmem, w rokoszu stał przy Zebrzydowskim. Do Samozwańca zgłosił się
wcześnie, dowodził początkowo Kozakami Dońskimi, potem nadał swe imię
polskiemu bractwu wojennemu, składającemu się z żołnierzy niezrównanych,
łotrów gorszych od diabła. Nie zliczyć spalonych przez konnych piratów
Lisowskiego miast, zdobytych łupów i pomordowanych ludzi. Pole działania
jego samego i następców rozciągało się od Morza Białego po Multany, Włochy
i Szampanię. Nie było w Rzeczypospolitej, a pewnie i w Europie narodu,
którego by Lisowczycy nie bijali, nie obdzierali i nie krzywdzili. Wódz i patron
związku zmarł wczes'nie, w roku 1616, podobno otruty. Zyskał taką sławę, że
całe kolumny wojska rozbiegały się w panice na sam dźwięk jego imienia.
Zaskoczony raz w nocy na kwaterach przez siły kilkakroć większe, nie dał się
swym zabijakom nawet ubrać. Bosych i półnagich wsadził na nie osiodłane
konie, poprowadził do wściekłej szarży i wygrał. W malej, pułkowej skali był
dowódcą genialnym. Wykipiał nie tylko be~ż pożytku, lecz ku szkodzie Rze-
czypospolitej. Skoro polityką jej owładnęły chimery, to i obywatele chadzali na
przepadłe.
  W lutym 1609 roku car Wasyl zawarł ze Szwecją układ o wzajemnej pomocy.
Zygmunt III uznał to za złamanie przymierza i rozpoczął dawniej już zamie-
rzoną wojnę, która w jego rozumieniu była wyprawą krzyżową katolików
przeciwko prawosławnym. Papież Paweł V ogłosił jubileusz i odpust „dla
szczęśliwego zwycięstwa Najjaśniejszego Króla nad schizmatykami", pobło-
gosławił dar dla „rycerza Kościoła" - miecz i kapelusz - nuncjusz zaś nakazał
uroczyste nabożeństwa we wszystkich kościołach łacińskich Polski i Litwy.
„Propaganda katolicyzmu na wschodzie to był główny ceł króla w czasie tej
wyprawy" - stwierdził Wacław Sobieski i nie przysłonią tego pewne gesty
przychylne krajowemu prawosławiu. Zaraz na początku Zygmunt zwrócił się
do Rzymu o przyśpieszenie kanonizacji Ignacego Loyoli, którego upatrzył na
patrona przedsięwzięcia. Biskupi, kler świecki i zakonny, a zwłaszcza już
jezuici od dawna namiętnie zachęcali do wojny.
  Stanowczo był jej przeciwny Radziwiłł Sierotka, wzór pobożności katoli-
ckiej. Nowych okazji do zdobywania laurów wcale nie pragnął Jan Karol
Chodkiewicz. Z wyjątkiem rodu Sapiehów i paru dosłownie innych osobistości
cala Litwa opowiadała się za pokojem. W Koronie Stanisław Żółkiewski - w
dalszym ciągu hetman polny tylko - wierny pouczeniom Zamoyskiego pragnął
wyzyskać trudne położenie Moskwy dla układów, przymierza - aż do unii
włącznie. Wojny nie chciał, zwłaszcza zaś takiej, którą by rozpoczęto bez
213

zgody sejmu. Ruszając zażądał zapewnienia, że „Wasza Królewska Mość nic
swego prywatnego, jedno pomnożenia dobrego, rozszerzenia państw Rzeczy-
pospolitej szukasz".
  Decyzję powzięto w szczupłym gronie zauszników monarszych. Poparł ją na
tajnym posiedzeniu cały prawie senat - przy wtórze zachęt ze strony królowej
Konstancji, dbałej o dobro swej rodzinnej Austrii, która występowała jako
główny chorąży wojującego katolicyzmu. Wojna miała podporządkować mu
Moskwę, a zawrócona ze zdobytego Kremla na północny zachód - również
Szwecję. Żółkiewski słusznie podejrzewał zatem Zygmunta o szukanie
korzyści prywatnych. Spodziewano się ponadto, że poważne powodzenie na
wschodzie doprowadzi do zmiany wyznania panującego w Persji.
  Cóż tu się dziwić, że i mali ludzie nieprzytomnie rzucali się do awantur,
które ich naturalną rzeczy koleją musiały zdeprawować? Lisowczycy też
uważali się za nieugiętych szermierzy wiary.
  Olbrzymie plany królewskie dziwnie odbijały od mizerii przygotowań. Nie
mogło być zresztą solidnych, skoro zamiary aż do ostatniej chwili tajono nawet
przed sejmem. Zygmunt ruszył późno, u schyłku sierpnia, w październiku
obiegł Smoleńsk i utknął pod nim na dwa lata. Jeszcze Godunow opasał był
twierdzę murami wysokimi na siedem sążni, grubymi na dwa. Nie brakowało i
dodatkowych, ziemnych fortyfikacji. Dowódca załogi - Michał Szein - spalił
miasto oraz wszystkie suburbia. Miał pod sobą kilkadziesiąt tysięcy zdolnych
do walki ludzi. „Nie to najgorsze, że się Moskwa poddać nie chce, ale że my
nie mamy czym ich dobywać. Tak się wybrali na tę wojnę, jakby to z Krakowa
do Łobzowa" - biadał teraz gorzko Lew Sapieha.
  Nic dobitniej nie s'wiadczy o niedołęstwie króla, jego doradców, całej osła-
wionej „rady komornej", niż to, co dziać się zaczęło pod Smoleńskiem. Nie
było po prostu decyzji. Żółkiewski radził zostawić twierdzę na zapleczu, iść na
samą Moskwę i tam szukać rozstrzygnięcia -wcale nie tylko orężnego. Sapieha
trzymał się Smoleńska kurczowo. Z odległego Wilna do wszystkiego wtrącała
się pełna energii królowa Konstancja, przy której był nuncjusz, Piotr Skarga,
królewicze Władysław i niedawno narodzony Jan Kazimierz, a także panna
Urszula.
  Kotłowało się od intryg i sporów, gdy tymczasem i bez tego stan rzeczy na
szachownicy moskiewskiej przedstawiał się zawile. W Moskwie znajdował się
wróg oficjalny, car Wasyl. Tuż pod miastem dobywający go złodziej tuszyński,
przy nim około siedmiu tysięcy polskich i litewskich amatorów złupienia
Kremla, lecz także liczni bojarowie z wielkich wywodzący się rodów. Należał
do nich metropolita rostowski Filaret, mianowany przez Samozwańca patriar-
214

cha (drugi, a raczej pierwszy, bo prawdziwy patriarcha, Hermogenes, znaj-
dował się w Moskwie i ział nienawiścią do Lachów, Litwy, łaciństwa). Filaret,
zanim go car Borys postrzygl w mnichy, nazywał się Teodor Nikitycz Roma-
nów i uchodził za czołowego w stolicy ełeganta, wyrocznię mody.
  Bojarowie skupieni w Moskwie przy Wasylu bali się rzezi, jeżeli miasto
upadnie. Taki sam łoś groził i tym, co przebywali w Tuszynie. Wielkie
powstanie ludowe Iwana Bołotnikowa stłumione zostało w roku 1607, ale
chłop ni mieszczanin wcale do posłuchu nie powrócił, sprzyjał Samozwańcowi,
którego osoba rokowała odmianę. Dziedzice na prowincji ginęli od noży lub na
szubienicach, wojewoda z Wielkich Łuków skończył na palu. Bojarstwo prag-
nęło przede wszystkim ocalenia. Odzywały się ws'ród niego tęsknoty do panu-
jących w Rzeczypospolitej wolności, lecz nie zrozumie jego ówczesnych
decyzji, kto zapomni o wiszącej nad nim grozie. Wymusiła ona niejeden
zawierający piękne słowa pergamin.
  Pertraktacje ze wspierającymi szalbierza poddanymi Zygmunta III zakoń-
czyły się przejściem ich części pod rozkazy prawowitego pana. Żołd, należny
im za poprzednie „krwawe zasługi", miał być wypłacony z kasy carskiej, a
jeżeli takowa zdobyta nie zostanie - z królewskiej, w zmniejszonym, co
prawda, wymiarze.
  Samozwaniec, przerażony odstępstwem wielu dotychczasowych towarzy-
szy, uciekł teraz cichcem do Kaługi. Moskwa trochę odetchnęła, a car Wasyl
rozwinął na Kremlu sztandar obrony prawosławia.
  Z zachodu dostarczono mu poufnych wiadomości o wrogim stosunku
Zygmunta do Cerkwi. Państwo zaczynało zbierać owoce fanatyzmu wyzna-
niowego swego władcy. Car nie potrzebował, a w ciężkim swym położeniu nie
bardzo pewnie i mógł, werbować szpiegów na Litwie czy w Koronie. Tamtejsi
prawosławni z własnej inicjatywy słali do Moskwy informacje. Jednego z
takich dobrowolnych wywiadowców s'cięto publicznie w Wilnie wtedy właś-
nie, kiedy Zygmunt III zatrzymał się tam ciągnąc na Smoleńsk.
  Jan Szczęsny Herburt - pierwszy wydawca Jana Długosza, warchoł i roko-
szanin, lecz człowiek bardzo inteligentny - opublikował w roku 1611 broszurę
Zdanie o narodzie ruskim. Oto jej fragment, cytowany za Wacławem Sobie-
skim:
   Cóż wżdy za pożytek ma Król Jego Mość z tak wielu kłopotów, które zażył z narodem ruskim ?
Ten pożytek ma, że jest nas słowiańskich narodów różnych ośmnaście. Ci wszyscy składali
swobody swej ratunek na królach polskich, ci wszyscy rozumieli, że naród polski miał ich z
ciężkiego pogańskiego jarzma oswobodzić. Ci wszyscy na każdą potrzebę króla i narodu polskiego
gardła swe dać byli gotowi. A teraz, jako krzywdę poczęto czynić narodowi ruskiemu, są nam
215

głównymi nieprzyjaciółmi. Teraz wolą sami pomrzeć na wojnie, >.ony i dzieci popalić, jako w
Smoleńsku uczynili, niżby mieli do zgody jakiej przyjść z nami, krwią swoją. A cóż jest przeszkodą
do uspokojenia Moskwy? jeno ruska wiara...
  Przesady dużo - Bałkany widziały w królu Władysławie, synu i następcy
Zygmunta, prawie wcielenie świętego Jerzego, czekały nań jak na zbawiciela.
Ale prawdy w wywodzie Herburta też sporo.
  Informacje o ożywiającym króla duchu krucjaty wpłynęły również na
postawę bojarstwa zgromadzonego w Tuszynie. Przybyło pod Smoleńsk jego
poselstwo i ofiarowało tron moskiewski Władysławowi, ale pod znaczącymi
warunkami. Królewicz miał się dać ochrzcić w cerkwi i przyjąć koronę z rąk
patriarchy. Żadnej propagandy katolicyzmu nie wolno by było uprawiać.
Układy trwały dwa tygodnie, zanim Zygmunt wyraził zgodę - dwulicowo i
nieszczerze. Chciał otrzymać przysięgę wierności i zyskać na czasie. Obiecał
przysłać syna na Kreml nie wcześniej, aż dojdzie do „doskonałego tej monar-
chii uspokojenia". Bojarowie układ zaprzysięgli, król się od tego powstrzy-
mał.
  Zygmunt III - trzeba to jasno powiedzieć - pragnął panować sam w podbitej
Moskwie. Decyzje jego różniły się jaskrawo od marzeń Żółkiewskiego o
porozumieniu narodów i unii dynastycznej. Wieść o poczynionych przez króla
„ustępstwach" wzburzyła rezydującego w Wilnie nuncjusza, który wtedy
dopiero ucichł, gdy mu wyjaśniono, że chodzi tylko o taktykę. Zygmunt
znajdował się pod nieustanną presją, a był psychicznie ukształtowany w sposób
uniemożliwiający wyzwolenie. Zaliczał się do entuzjastycznych niewolni-
ków.
  Car Wasyl pchnął na zachód silną armię pod buławą brata, Dymitra Szuj-
skiego. Z małym korpusikiem-wyszedł mu na spotkanie Stanisław Żółkiewski.
Gdyby dowódcą został faworyzowany przez króla Potocki, wysyłane w kie-
runku Moskwy oddziały byłyby liczniejsze.
  3 lipca 1610 roku hetman dowiedział się od kilku zbiegłych najemników
niemieckich o położeniu nieprzyjaciela. Zostawił część swoich pod Carowym
Zajmiszczem, które oblegał, sam zaś na czele dwu i pół tysiąca kawalerzystów i
dwustu zaledwie piechurów ruszył wieczorem. Po drodze utracił uwięzie w
błocku jedyne dwa działka. 4 lipca, w niedzielę o świcie, zaskoczył Szujskiego
pod wsią Kłuszynem.
  „Ćma niezliczona, aże strach było pojrzeć na nie względem małej liczby
wojska naszego!" - pisze uczestnik tej bitwy, Samuel Maskiewicz, towarzysz
roty husarskiej kniazia Poryckiego. Ze stosunkiem sił było jeszcze gorzej niż
216

pod Kircholmem, nieprzyjaciel posiadał przewagę co najmniej sześciokrot-
ną.
  Jedna tylko chorągiew została w odwodzie, pozostałe po osiem i dziesięć
razy przychodziły do sprawy podczas pięć godzin trwającego boju. Chwila
przełomowa zaskoczyła tych, co sami rozstrzygnęli. Przeciwko przemęczo-
nym, zdesperowanym niemal ludziom wysunęły się dwa s'wieże kornety
najemnej rajtarii i rozpoczęły kunsztowny manewr, wynalazek taktyczny
Zachodu. Gdy pierwszy szereg, dawszy ognia z pistoletów, zaczął się wyco-
fywać przez luźny szyk własny, by zrobić pole następnemu - najbliższa
chorągiew husarska przypadła z szablami. Kopie, główna broń tej jazdy,
dawno już leżały potrzaskane. Złamana od jednego zamachu rajtaria wpadła w
bramę obozu, jadący na jej karku pościg przebił go na wylot. „I tak zwycię-
żonych już Pan Bóg zwycięzcami uczynić raczył; goniliśmy ich na milę i dalej"
- bez uniesień opowiada o własnych przewagach Maskicwicz.
  Zaniechały walki stojące w osobnym obozie zaciężne pułki cudzoziemskie.
Po pertraktacjach część z nich zmieniła nawet front, przeszła na służbę i żołd
Żółkiewskiego. Dymitr Szujski uciekł do stolicy, niechając własnej buławy i
chorągwi z czarnym orłem dwugłowym.
  Hetman zawrócił pod Carowe Zajmiszcze. Skłonił do kapitulacji jego załogę,
o wiele silniejszą od wojsk, które miał pod Kłuszynem. Poddających się
zaprzysiągł na wierność Władysławowi, przyjął pod własną komendę i potęż-
nie wzmocniony znowu ruszył w kierunku Moskwy. Okazał się nie tylko
wielkim wodzem, ale i politykiem znacznie bardziej przewidującym od kró-
lewskiej „rady komornej". Od dawna namawiał przecie do szukania rozstrzy-
gnięcia na drodze do Kremla.
   Zaledwo o kilka mil byliśmy - prawi Maskicwicz - alić przypadnie Moskwa do .p. hetmana z
stolicy, że cara Wasyla Szujskięgo postrzygli w czernce i Dymitra z Iwanem bracią jego rodzoną za
przystaw? dali, a na nas czekają z ochotą i wielce chcą królewica wziąć na państwo.
  Prostoduszny wojak nie wiedział, że jego przełożony nie tylko orężem
walczy, lecz i „praktykami czyni". Wspierany przez Jana Piotra Sapiehę
Samozwaniec znowu podstąpił pod Moskwę, a Żółkiewski przez tajnych
wysłanników obiecał bojarom obronę przed nim i w ten sposób przechylił
szalę. 5 sierpnia w cieniu murów „Białokamiennej" rozpoczęły się układy,
spod Smoleńska zaś szły do hetmana przykre listy. Król krytykował jego
postępowanie, zalecał ton ostry i rękę twardą. Nie podobało się misjonarzowi
w koronie i to nawet, że Żółkiewski wystąpił w obronie życia Szujskich, nie do
217

przyjęcia były dlań główne warunki strony moskiewskiej, która żądała abso-
lutnych gwarancji dla prawosławia, Władysława na carstwo i nie dopuszczała
myśli o ustępstwach terytorialnych. Szwed przypomniał sobie, że jako Jagiel-
lończyk po kądzieli pochodzi z krwi książąt ruskich - a mianowicie od naro-
dzonego z Julianny twerskiej Jagiełły i syna Sonki Holszańskiej, Kazimierza - i
zgłaszał prawa dziedziczne do Kremla. „Korona carska na głowie Zygmun-
ta III wydawałaby mi się najlepszą gwarancją odrodzenia religijnego Mo-
skali" - pisał do Rzymu nuncjusz i te słowa wyjas'niają... program poli-
tyczny.
  28 sierpnia Żółkiewski zawarł układ z bojarami. „Chrest całowała stolica",
to samo uczynił hetman. Spisano dokument obioru królewicza Władysława na
cara Moskwy.
  Dopiero w październiku załoga polsko-litewska usadowiła się na Kremlu.
Żółkiewski początkowo nie chciał jej tam wprowadzać, wolał trzymać wojsko
po wioskach, aby uniknąć podejrzenia o okupację. Nie życzył jej sobie
naprawdę. We własnoręcznie pisanych listach wyrażał pogląd, że z zamętu
chwili może się wyłonić nowy i lepszy rzeczy porządek. Wszakże i unia Polski z
Litwą formowała się i krzepła przez lat sto kilkadziesiąt...
  Dowództwo załogi Kremla objął Aleksander Gosiewski, referendarz Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego. Uroczys'cie i po części przynajmniej serdecznie
żegnany przez Moskwę hetman ruszył pod Smoleńsk, zabierając ze sobą
obalonego cara Wasyla oraz dwóch jego braci, Dymitra i Iwana.
  Zwycięstwo pod Kłuszynem i zajęcie Kremla utwierdziły Zygmunta III w
jego zamysłach. Król uznał oba te wypadki za sukcesy własne. Żółkiewskiego
przyjął dos'ć cierpko, „bardziej gniewliwą twarzą niż wdzięczną spojrzawszy
na hetmana, rzekł: «iż dla słusznych przyczyn synowi memu nie dopuszczę być
carem moskiewskim)) i dane dyploma ze wzgardą odrzucił". Tryumfator spod
Kłuszyna musiał jeszcze pełne osiem lat czekać na buławę wielką koronną.
„Zygmunt III zbyt się przestraszył i nakłopotał takim olbrzymem, jakim był
nieboszczyk Zamoyski, aby miał się śpieszyć z wskrzeszeniem drugiego
olbrzyma" - napisał Wacław Sobieski. Sztuka odpychania ludzi wybitnych
weszła u nas w stadium doskonałości.
  I pod Smoleńskiem, i w Wilnie wrzało od intryg, a twierdza odparła
wszystkie szturmy. Sławy Żółkiewskiego nie udawało się zaćmić. Z wiosną
hetman opuścił obóz, wsiadł na statek rzeczny i puścił się wodą do Kijowa
pilnować tamtejszych kresów. Odmówił powrotu do Moskwy i udziału w jej
pacyfikacji.
Zygmunt III uwięził posłów bojarskich, metropolitę Filareta i kniazia
218

Wasyla Golicyna, którzy obstawali przy Władysławie. Obaj na długie lata
powędrowali do Polski.
  Pozostawiony w Moskwie Aleksander Gosiewski postępował przezornie.
Kiedy jeden z żołnierzy upiwszy się strzelił do ikony Matki Boskiej, znajdu-
jącej się na Nikolskiej Bramie Kremla, dowódca kazał odrąbać mu ręce i nogi,
kadłub zaś' spalić żywcem na stosie wzniesionym w miejscu zbrodni. Dłonie
skazańca przybito ponadto bretnalami tuż pod znieważonym wizerunkiem
Bogurodzicy. Innego, który uderzył po twarzy popa, wyprosił od śmierci
patriarcha. Gosiewski ułaskawił winowajcę, poprzestał na rozkazie ucięcia mu
prawego ramienia. Rozstrzelał dwudziestu siedmiu Niemców spos'ród tych, co
po Kłuszynie przeszli do Żółkiewskiego, dwudziestu innych wydał na tortury.
Inteligentny a bezwzględny oficer zdawał sobie sprawę, że siedzi na podmi-
nowanej beczce prochu, tępił „swawoleństwo". Okoliczności od razu rozwiały
mit o wrodzonym rzekomo Polakom i Litwinom wstręcie do okrucieństwa. Bez
trudu dostroiliśmy się do europejskiej normy.
  Z czasem jednak Gosiewski poddał się, zaniechał usiłowań pływania pod
prąd.
Zanim jeszcze odjechał Żółkiewski, rozłożeni wokół stolicy żołnierze
   ...tak sobie bezpiecznie poczynali, że co się komu podobało i u największego bojarzyna, żona
albo córka, brali je gwałtem. Czym się wzruszyła Moskwa bardzo, a miała czym zaprawdę [...]
Żyjem z nimi [...] nie dufając sobie z obu stron; kumamy się z nimi, a kamień (jak oni mówią) za
pazuchą; bywamy u siebie na bankietach, a przecie myślą o nas. My też ostrożność wielką około
siebie miewać musieliśmy, straż we dnie i w nocy po bramach i na pewnych miejscach krzyżowych
ulic.
  W grudniu Piotr Urusow, „Tatarzyn krzczony", zamordował Samozwańca
podczas łowów i bojarstwo odetchnęło. Przestał mu grozić człowiek zdolny
wezwać lud do rzezi, „car kozacki". Mało strasznie wyglądały zabiegi po-
wtórnie owdowiałej Maryny, która w styczniu 1611 roku urodziła syna i
pragnęła uczynić go pretendentem do korony.
  Załoga Kremla podwoiła ostrożności, przetrząsała wszystkie wjeżdżające do
miasta sanie. Ilekroć wykryto „pałubie, jako długie i wielkie rusznic pełno
nałożonych, a z wierzchu zbożem jakimś przysutych, to się oddawało do
Gosiewskiego i z chłopy, a on ich pod lód kazał coraz sadzać".
  W marcu 1611 roku wybuchło w Moskwie powstanie. Walki trwały krótko,
miasto zdążyło jednak spłonąć, z rozmysłem podpalone przez naszych. Domy
nie chciały się jakoś zajmować, użyto więc smoły i wtedy dopiero,,ogień wziął
moc swoją".
219

  13 czerwca padł nareszcie Smoleńsk. Kawaler maltański Bartłomiej Nowo-
dworski wsadził minę w kanał odprowadzający z twierdzy nieczystości, Jakub
Potocki pierwszy wtargnął na mury. Doczekał się nareszcie laurów, których
tak bardzo zazdrościł Żółkiewskiemu.
  Stracony przed dziewięćdziesięciu siedmiu laty Smoleńsk wracał do Rze-
czypospolitej. Wszelkie plany szersze, zarówno unii, jak podboju, zostały
skreślone raz na zawsze. Pozostawała śmiertelna nienawiść rozpalona przez
ten drugi zmysł, wszystkie związane z nim hasła krucjaty i poprzednie afery
Samozwańców. Trzeba już teraz przytoczyć słowa, które w kilka lat później
wyrzekł Teodor Szeremietiew podczas pertraktacji pokojowych:
   Rozwięzty żołnierz wasz nie znal miary w obelgach i zbytkach: zabrawszy wszystko, co tylko
dom zawierał, złota, srebra, drogich zapasów mękami wymuszał. Niestety! Patrzeli mężowie na
gwałty lubych żon, matki na bezwstyd córek nieszczęsnych! Świeżą jeszcze rozpust i wyuzdań
waszych zachowujemy pamięć [...] Jątrzyliście serca nasze najobraźliwszą pogardą, nigdy rodak
nasz nie był przez was nazywany inaczej, jak psem Moskalem, złodziejem, zmiennikiem. Od
świątyń nawet Boskich nie umieliście rąk waszych powściągnąć. W popiół obrócona stolica, skarby
nasze, długo przez carów zbierane, rozszarpane są przez was, państwo cale ogniem i mieczem
okropnie zniszczone. Nie dosyć, że długo cierpieliśmy te wszystkie zniewagi i klęski?
  Stanisław Żółkiewski oraz wszyscy jego stronnicy chcieli, czuli i postępo-
wali inaczej. Dymy płonącej Moskwy zasłoniły postać hetmana.
  Załodze na Kremlu wkrótce powodzić się zaczęło zupełnie źle. Poszedł jej
na pomoc sam Jan Karol Chodkiewicz, którego Zygmunt zjednał dla swych
planów. Napotkał po drodze i zawrócił do Moskwy poselstwo bojarskie,
zdążające do Warszawy po Władysława. Nie zrażając się tym moskiewscy
zwolennicy królewicza wyprawili jeszcze jedno, bezskuteczne i już ostat-
nie.
  Chodkiewicz działał na wschodzie cały rok i mało wskórał. Nawet on nie
zdołał zapewnić dostatecznej aprowizacji Kremlowi, a kraj objęło wielkie
powstanie narodowe. Głównym jego ośrodkiem był niedosiężony Niżny
Nowogród, a przywódcami mieszczanin Kuźma Minin i kniaź Dymitr Pożar-
ski, których nie naruszony przez rewolucję pomnik stoi na Placu Czerwo-
nym.
  Część załogi odeszła na zachód, to samo zrobił Aleksander Gosiewski.
Dowódcą został gorąco popierany przez Potockich Mikołaj Struś, żądny sławy
„dotrzymania stolice królewicowi". Ostatnia Chodkiewiczowska próba do-
starczenia żywności zawiodła, hetman nie zdołał się przebić przez zażarcie
bronione pogorzeliska Aloskwy. Odciągnął ku granicy, a oblężeni - walcząc
uparcie nadal - zjedli najpierw pergaminowe księgi cerkiewne, świece, zwię-
220

dla trawę spod śniegu, rzemienie, siodła i pasy, zaczęli wreszcie zjadać pad-
linę, jeńców, trupy z szubienic i samych siebie nawzajem. Poddali się 7
listopada 1612 roku. Wielu „nad przysięgę" straciło życie, bo nie dotrzymano
warunków kapitulacji, cała piechota poszła pod nóż.
  Król, który długo marudził z odsieczą, utknął w śniegach pod Fiodoro-
wskiem, skąd wysłał do Moskwy poselstwo. Oznajmiał przybycie własne i
Władysława. Powrócił do Warszawy przez Smoleńsk.
  Wypada powiedzieć parę słów o losach wojewodzianki sandomierskiej.
Maryna związała się z Iwanem Zarudzkim, chłopem z Zarudzia pod Tarno-
polem, atamanem Kozaków Dońskich, człowiekiem niemałych zdolności i
jeszcze większych ambicji. ,,Rządy kozackie" dokuczyły wtedy Moskwie co
najmniej tak samo, jak łąckie. I Dońcy, i Zaporożcy rozhulali się po państwie
bez hamulca. Załatwiwszy się jako tako z Polakami oraz Litwinami zaczęto
robić porządek i z nimi. Rozruch coraz bardziej ustępował na południe.
Zarudzki i Maryna wraz z synem schwytani zostali 5 lipca 1614 roku na
Niedźwiedzim Ostrogu rzeki Ural, zwanej wtedy Jaikiem. W Moskwie czekał
atamana pal, trzyletnie dziecko szubienica. O Marynie zachowały się różne
podania. Jedni twierdzili, że zginęła na stosie, inni - że ją uduszono czy
utopiono. Prawdopodobnie skończyła inaczej. Zmarła uwięziona w Kolumnie,
w wieży warownej, której fotografia widnieje w poświęconej Mniszchównie
książce Aleksandra Hirschberga.
Wyroki te zatwierdził nowy car Moskwy.
  W lutym 1613 roku został nim siedemnastoletni Michał, syn Teodora,
Romanów. Obrał go sobór ziemski, a potwierdziły elekcję uroczyste pisma
większych miast, do których jeździły specjalne delegacje. Akt nosił wyraźny
charakter konsolidacji narodowej, aczkolwiek nie obyło się bez intryg wśród
arystokracji.
  Michał III - człowiek spokojny i skromny - pochodził z rodu starożytnego,
spowinowaconego z Rurykowiczami. Anastazja z domu Romanowów była
pierwszą żoną Iwana Groźnego i zostawiła po sobie dobrą pamięć. Nie uczest-
niczyła w żadnych represjach ani okrucieństwach, starała się nawet chronić
ludzi, pomagać im. Romanowowie nie ponosili odpowiedzialności za poczy-
nania Iwana czy Borysa, sami dużo ucierpieli i od tego ostatniego, i od kogoś
jeszcze... Ojciec młodego cara, metropolita Filaret, więziony był nadal w
Polsce, najpierw w Gostyninie, potem w Malborku. Po nowej dynastii spo-
dziewali się poddani uspokojenia państwa i... odwetu.
  Nie udało się Moskwie odzyskać Smoleńska, Szwedzi nadal trzymali Wielki
Nowogród, pochwycony w chwili sposobnej. Wojna trwała i jakby nie dość
221

jeszcze było krwi i ciężkich rachunków, chadzał po carstwie, czyniąc po
swojemu, Aleksander Lisowski. Sejm zdjął z niego banicję, król przyjął go na
służbę, Chodkiewicz wystawił list przypowiedni mieszczący zastrzeżenie, że
żołdu początkowo nie będzie - żyć należy zatem z łupu. Pod czarno-czerwoną
chorągiew Lisowskiego garnąć się potrafili ludzie określonej formacji moral-
nej, a bez względu na narodowos'ć - obok Litwinów i Kozaków także rodowici
Moskwicini - lecz większos'ć i sam rdzeń bractwa stanowili zawsze Polacy.
  Bojarowie moskiewscy nie tak od razu zawiadomili Wilno i Warszawę o
wyborze i koronacji Michała III, uważali bowiem, że mądrzej będzie zabez-
pieczyć się, notyfikując najpierw akt odleglejszym stolicom, na przykład
Stambułowi i Wiedniowi. Niezależnie od tych zabiegów, w Rzeczypospolitej
utrwalało s\ę widać przekonanie, że polityka królewska zawiodła. Zbigniew
Ossoliński nie wahał się twierdzić na piśmie, że stroną bardziej od Moskwy
poszkodowaną jest Polska.
  W 1613 roku złożył urząd kanclerski biskup Wawrzyniec Gembicki, ten z
regalistów, co w sposób najbardziej ostentacyjny popierał zamiar uszczęśli-
wienia Kremla osobą samego Zygmunta. Gembicki był wraz z królem pod
Smoleńskiem, potem sprawował nie lada funkcję, na czas nieobecności pana
został w kraju namiestnikiem. Teraz, wobec oczywistego fiaska, złożył pieczęć
w dłonie swego rywala, Feliksa Kryskiego, który również opowiadał się za
aktywnością na dość odległym od Warszawy wschodzie, czynił to jednak w
sposób o wiele bardziej giętki. Zaliczał się w ogóle do najwybitniejszych
indywidualności wśród regalistów.
  W dwa lata później Zygmunt III mianował Wawrzyńca Gembickiego pry-
masem. Arcybiskup do końca pozostał sztandarowym mężem kontrreformacji,
której nie przynosił wstydu swym wykształceniem, przychylnością dla nauki i
sztuki. W polityce wewnętrznej zawsze dawał pierwszeństwo interesom Koś-
cioła, na zewnątrz zaś - z cesarzem chciał żyć dobrze, z Turcją w pokoju, a siły
wytężać przeciwko Moskwie.
  7 kwietnia'1617 roku wystąpił jako koryfeusz majestatycznego widowiska,
zorganizowanego w katedrze warszawskiej. Zanim wręczył królewiczowi Wła-
dysławowi poświęcony miecz oraz chorągiew, wygłosił doń mowę, zakończoną
następującymi słowami:
   Jakie ci przeznaczenia gotują Nieba najwyższe, nie do ludzi jest badać. Jeżeli rozkażą, byi raz
obrany osiadł na tronie moskiewskim, sprawując cnotliwie to państwo ogromne, nie zapominaj
nigdy ziemi Jagiełłów i Piastów, ziemi, gdzieś powziął życie, gdzie spoczywają popioły macie-
rzyńskich naddziadów twoich, gdzie króluje sędziwy twój ojciec, słowem: gdzie żyją kochający
ciebie Polacy.
222

  Zygmunt III zrezygnował już był nareszcie z własnej kandydatury i pozwolił
Władysławowi upomnieć się o tron carski... na podstawie traktatu Żółkie-
wskiego, który jednak udziału w obecnym przedsięwzięciu odmówił.
  Władysław i Jan Karol Chodkiewicz raz jeszcze zbliżyli się do Moskwy, ale
do niej nie weszli, aczkolwiek jednoręki kawaler Nowodworski znowu popisał
się męstwem, wysadził bramę petardą. Stali w miejscu osławionym - w
Tuszynie. W roku 1619 zawarto nareszcie rozejm, zwany dywilińskim. Wśród
jego warunków widniał punkt znamienny. Strona moskiewska stanowczo
żądała zwrotu ze szczerego złota odlanej, sadzonej klejnotami a naturalne
wymiary mającej figury św. Mikołaja Cudotwórcy. Car Szujski próbował
uratować ją swego czasu, przewożąc z Możajska na Kreml, lecz nie zdążył tego
wykonać i świętość wpadła w polskie czy też litewskie rączęta.
  Rzeczpospolita zatrzymywała Smoleńsk i Siewierszczyznę, kruczki dyplo-
matyczne pozwoliły obu rywalom zachować sporny tytuł. Michał pozostał
rzeczywistym, ukoronowanym carem, Władysław długo jeszcze pisał się jako
„obrany".
  A co by mogło nastąpić, gdyby to on zasiadł na Kremlu? Nie sposób wprost
wykręcić się od tego pytania.
  Ponieważ miał wielu wrogów, wcale nie wykluczone, że źle i rychło by
skończył, w ten czy inny sposób poszedł śladem Godunowa. Wykaz carobójstw
powiększyłby się o jedną pozycję. Odrzucając to przypuszczenie nie należy
jednak mniemać, że rządzona przez Władysława Moskwa zaczęłaby dmuchać
w naszą fujarkę, uprawiać politykę polską. Sam bohater zagadnienia niezbyt
się nią przejmował później, kiedy zaczął panować w Warszawie, za Polakami i
Litwinami wcale nie przepadał, o koronie szwedzkiej marzył bez przerwy.
Prawdopodobnie Rzeczpospolita uzyskałaby koniunkturalnego sojusznika
przeciwko Szwecji, na pewno zaś' - mniej byłoby złych wspomnień, powodów
do zemsty. Moskwa nie zostałaby spalona, Puszkinowi zabrakłoby jednego z
tematów! Stanisław Żółkiewski miał słuszność i dobrze radził, jeżeli nawet jego
ukochany pomysł unii był nierealny, zanadto szlachetny. Panowanie Włady-
sława na Kremlu musiałoby się przyczynić do zbliżenia narodów, szerzej
otworzyłoby drzwi przed wpływami kulturalnymi, ułatwiłoby wzajemne
poznanie. To znacznie lepsze od przepaści, którą wykopały błędy. A w Rze-
czypospolitej? Wcześniej zacząłby panować kolejny Waza - król Jan Kazi-
mierz.
  Zostawmy teraz w spokoju tryb warunkowy, bo pora ocenić to, co się
rzeczywiście stało.
Biskup Paweł Piasecki utrzymywał, że przeciągnięcie rycerzy Łżedymitra
223

do obozu królewskiego przyniosło szkodę, bo zmniejszyła się ilość czynników
siejących zamęt w domu sąsiada. Należy prześcignąć ekscelencję w cyniz-
mie.
  Tron Borysa Godunowa był podminowany, wygaśnięcie Rurykowiczów
rozpoczęło w Moskwie ciężki kryzys. Afery Samozwańców - niemoralne i
nieuczciwe - pogłębiły go wydatnie, dolały oliwy do ognia. Wasyl Szujski nie
mógł iobie poradzić z oszustami najrozmaitszych maści, zagrażały mu duże
ruchy ludowe, spiski bojarskie. Nasi magnaci wspierali impostorów, ale
poważnych przewrotów nigdy się znikąd nie importuje. I w danym wypadku
istotne przyczyny zamętu tkwiły wewnątrz carstwa. W oczywistym interesie
Rzeczypospolitej leżało, aby „smuta" trwała jak najdłużej, osłabiała sąsiada.
Katastrofalnie pod względem politycznym przeprowadzona wojna zaczepna,
którą Zygmunt III rozpoczął, skróciła bóle porodowe nowego porządku.
Ułatwiła Moskwie konsolidację narodową, dostarczyła jej hasła i sztandaru.
Zapisała ponadto złe wspomnienia na rachunek wroga zewnętrznego. Liczmy:
król ruszył na wschód w sierpniu 1609 roku, Michał Romanów - kandydat
narodowy! - został carem w lutym roku 1613. Niepełne cztery lata zakończyły
,,smutę". Wzięcie Smoleńska to żadna rekompensata za dostarczenie prze-
ciwnikowi fatalnego dla nas kapitału.
  Bardzo wcześnie senatorowie zaczęli mawiać królowi, że za część tylko tych
kosztów, jakie pochłonęło wspieranie pierwszego Samozwańca, można było
wytargować od Borysa znaczne ustępstwa. Fantazje Zygmunta narobiły więcej
szkody niż poczynania Mniszcha i Wiśniowieckich.
  Pomysły podboju carstwa moskiewskiego świadczą o głupocie swych auto-
rów. Polityka porywającego się na rzeczy niewykonalne należy po prostu
uznać za półgłówka. Nie wystarczyło wejść na Kreml i ułatwić przez to
Szwedom zajęcie Nowogrodu Wielkiego. Trzeba było jeszcze zdobyć Niżny
Nowogród, Kaługę, Astrachań, Archangielsk... wyludnić słowem Rzeczpos-
politą, a to w celu mobilizacji załóg okupacyjnych.
  Jeśli ośrodki rządzące popełniają błędy, to z reguły na koszt rządzonego
ogółu.
  Jesień 1611 roku obfitowała w uroczystości. 5 listopada elektor branden-
burski, Jan Zygmunt, klęknął na oba kolana przed królem Zygmuntem III,
zasiadającym na wysokim podium na Krakowskim Przedmieściu, przed Ber-
nardynami. Złożył przysięgę wierności, przyjął podaną sobie chorągiew czer-
woną z Białym Orłem pośrodku oraz pergaminowy dokument. Otrzymywał w
dziedziczne lenno Prusy Książęce. Ich obłąkany władca jeszcze żył, był ostat-
nim z tej linii rodu, której Zygmunt Stary przed stu prawie laty niepotrzebnie i
224

temyflnie oddał Królewiec. Gdyby jednak wykonano warunki tamtego hołdu
pruskiego, wspomniane miasto stałoby się wkrótce własnością Polski. Zy-
paunt III odstąpił lenno elektorom brandenburskim, książętom Rzeszy Nie-
mieckiej. Nasze Pomorze zaczynało przypominać... korytarz.
  Jak do tego dojść mogło, przecież poprzednio sejmy słuchać nie chciały o
przeniesieniu lenna! Ano, postarajmy się zrozumieć sytuację psychologiczną,
posmakować ówczesnej atmosfery.
  Tydzień wcześniej odbył się w Warszawie tryumf, jakiego nikt u nas jeszcze
nie oglądał. Przez to samo Krakowskie Przedmieście „szła kareta skórzana
otworzysta Króla Jego Mości, sześcią koni". Siedział w niej car Wasyl Szujski,
przybrany w szatę z białego złotogłowiu i wysoki szłyk futrzany. „Oczu
©parzystych, ponurych, surowych" - patrzył w ulicę, na której „konkurs był
większy ludzi". W sali senatorskiej zamku hetman Stanisław Żółkiewski oddal
go królowi, w pięknej i ludzkiej przemowie uszanował jeńców, polecił ich
łaskawości zwycięzcy. Wasyl pochylił odkrytą głowę, dotknął dłonią posadzki,
ucałował własne palce. Dymitr Szujski, niefortunny wódz spod Kłuszyna,
uderzył czołem raz jeden. Iwan uczynił to po trzykroć i płakał.
  Car w niewoli, Smoleńsk wzięty, referendarz litewski komenderuje na
Kremlu... Nie zauważyli upojeni ludzie, że Pomorze polskie upodabnia się do
cienkiej szyjki objętej ostrożną na razie dłonią Hohenzollerna.
  Elektor przyjął rozmaite zobowiązania, a doraźnie wygodził pustej kasie
królewskiej sumą 'trzystu tysięcy złotych.
  Turcja bez zachwytu patrzyła na moskiewskie poczynania rządu Rzeczy-
pospolitej. Dawne plany Stefana I nie były Stambułowi tajne. Działając na
pewno po myśli sułtana książę siedmiogrodzki Gabriel Batory zlikwidował
wpływy polskie w Mołdawii, wyrzucając stamtąd w 1612 roku Konstantego
Mobile. Na jego miejscu osadził niejakiego Stefana Tomszę, który poprzednio
służył u nas w piechocie węgierskiej. Przedsięwzięta przez Stefana Potockiego
prywatna próba interwencji skończyła się klęską. Przywódca na długo poszedł
do niewoli tureckiej.
  Zasięg wpływów Rzeczypospolitej na południowym wschodzie skurczył się
wtedy właśnie, gdy pole tamtejsze zaczynało nabierać wyjątkowego znaczenia.
Dymitriady oraz wojny moskiewskie ogromnie wzmogły siły i samopoczucie
Kozaczyzny ukraińskiej. Mołojcy, nawykli do szerokich lotów, bywali wszę-
dzie, także pod Smoleńskiem, w Moskwie i jeszcze dalej. Rozpoczęła się dla
nich heroiczna doba - zarówno na lądzie, jak i na morzu. Poczynając od roku
1606 ofiarami napadów kozackich stawały się kolejno: Warna, Perekop, Tra-
pezunt, Synopa, aż wreszcie osiemdziesiąt czajek wylądowało na przedmieś-
15 - Rzeczpospolita... l	225

ciach Stambulu-Konstantynopola. Archioka i Mizewna zostały doszczętnie
złupione i spłonęły, a przebywający opodal sułtan Ahmed I musiał się temu
bezsilnie przyglądać. Napad zaskoczył wszystkich. Wysłaną w pogoń flotę
wojenną Kozacy pokonali w bitwie morskiej, kapudana-paszę -czyli admirała
- wzięli do niewoli. Było to w roku 1615. Tylko front perski powstrzymał
wtedy Turcję od wojny. Dyplomaci królewscy przyrzekali powściągnąć Sicz,
ustawy i umowy ograniczyły ilość Kozaków rejestrowych, to znaczy pozosta-
jących na żołdzie Rzeczypospolitej. Lecz kiedy królewicz Władysław i Jan
Karol Chodkiewicz po raz ostatni uderzyli na Moskwę, przyszedł im na pomoc
Piotr Konaszewicz Sahajdaczny na czele dwudziestu tysięcy Zaporożców. W
roku poprzednim on sam podpisał układ w Olszanicy, zgodził się na ograni-
czenie rejestru do tysiąca głów! Teraz otrzymał od Władysława oznaki władzy
hetmańskiej - buławę, chorągiew i bębny. Nikt go oczywiście nie pytał, jakim
prawem zwerbował tylu zbrojnych, ani nie wypominał dowództwa w niedaw-
nej wyprawie czajek na Kaffę. Konaszewicz łupił w carstwie moskiewskim
nieludzko, palił miasta, wyrzynał ludność - nie chciał w ogóle wracać na
Ukrainę.
  Wyczyny Sahajdacznego znacznie przyśpieszyły rozejm dywiliński, zawarty
w styczniu 1619 roku. A w następnym -jak się już wspominało - hetman Piotr
bawił wraz z poselstwem kozackim w Moskwie, rozmawiał z diakami na temat
położenia prawosławia w Rzeczypospolitej, potem zaś odprowadzał do Buszy
patriarchę Teofanesa, klęczał przed nim i otrzymywał rozgrzeszenie za nie-
dawne dokonania w służbie króla.
  Rozrost Kozaczyzny, utrata przedpola mołdawskiego i rozjątrzenie Turcji
źle wróżyły o najbliższej przyszłości. Wszystko to zaszło podczas Dymitriad i
wojny moskiewskiej. Trwała ona jeszcze, kiedy rozebrzmiała w kraju pieśń,
śpiewana poprzednio w obozie drugiego Samozwańca.
Kto nam chce skarby wydrzeć,
Nie wydrze, nie wydrze, nie wydrze!
Trwogi się bać, trwogi się bać, trwogi się bać.
Nic nie bać!
Nic nie bać!
Brońmy, brońmy, brońmy!
Niechaj nas znają.
Nas niewiele,
A ich wiele.
Bić, bić, bić, siec, bronić,
A nieprzyjaciół gromić!
226

Kto wykroci, kto wykroci?
Nie ugiożą, nie ugrożą,
Ale się srozą.
Nie dbać, bronić,
A skarbów chronić!
Wygrają - nie wygrają!
Niechaj nas znają!
  Powróciły do kraju nie tyle chorągwie i pułki, co hordy rozbestwionych,
przywykłych do gwałtu i rozboju ludzi. Ściągnęli nie zapłaceni zaciężni z
Inflant i spod Smoleńska, ochotnicy, co wspierali Łżedymitrów, ci, którzy
wraz z Gosiewskim wyszli zawczasu z Kremla, sapieżyńscy wojownicy zmar-
łego „na pokojach carskich" starosty us'wiackiego, Jana Piotra. Polsko-lite-
wska okupacja kosztowała siedzibę monarchów moskiewskich dziewięćset
tysięcy rubli oraz trzysta czterdzieści tysięcy złotych. Od skarbu Rzeczypos-
politej żądał teraz zbuntowany żołnierz sumy dwudziestu milionów. Byli tacy,
co liczyli swe „zasługi" od roku 1604, to znaczy od chwili wyjścia z Łubniów
pod sztandarem pierwszego Samozwańca. Obrońcy Kremla domagali się żołdu
powiększonego, bo szlachcic uważał, że pomimo zaciągu nie obowiązuje go
służba „murowa". W nastający o pieniądze tłum wkręciło się wielu takich, co
nigdy za wschodnią granicą nie bywali i nie powąchali prochu.
  Zawiązały się konfederacje we Lwowie, Brześciu Litewskim i w Bydgosz-
czy, utworzyły państwo w państwie i zaczęły same wybierać sobie należności.
Ich rachmistrze obliczyli, że połowa dochodu rocznego z dóbr królewskich,
biskupich oraz opackich całkowicie wystarczy na pokrycie pretensji. Przystą-
piono zatem do dzieła według norm, przypominających obyczaje tuszyńskie.
Nikt nie był bezpieczny - miasta, dwory szlacheckie ani chłop na polu.
  Sejm uchwalił najpierw w trójnasób powiększone pobory, a kiedy i tego
okazało się za mało... obłożył Koronę sześciokrotnym, Litwę zaś pięciokro-
tnym podatkiem! Nigdy Stefan I nie otrzymał takich pieniędzy na swe zwy-
cięskie wojny.
  Do wysiłku finansowego państwa przyłożył się i kler skromną, jak na jego
możliwości, kwotą trzystu tysięcy złotych. A wyprawa na Moskwę nosiła
wszak charakter krucjaty... Duchowieństwo na pewno mogło dać więcej, skoro
Wawrzyniec Gembicki sam jeden wyłożył pięćdziesiąt tysięcy i wcale nie
zubożał, o czym świadczył przepych jego prymasowskiego dworu oraz dostatki
protegowanych usilnje krewniaków.
W roku 1613 sejm zbierał się dwa razy. Poważną rolę odegrał na nim
227

kasztelan poznański, Jan Ostroróg, polityk z grupy niezależnych, nie regalista
wcale. Skłonił posłów do zgody na uchwałę ciężką bardzo, lecz ratującą kraj
przed wojną domową. Dawały się już słyszeć głosy o potrzebie nowego rokoszu
i detronizacji.
  Zastrzeżono jednak wtedy, że w przyszłos'ci król nie ma prawa rozpoczynać
wojny bez zgody sejmu i wyjaśnienia sejmikom jej powodów. Polityce pańs-
twowej przybyło jedno więcej pęto, w które miał się beznadziejnie zaplątać syn
i następca Zygmunta. Zakamieniały pacyfizm szlachty nabrał cech alergii. Bo
też bodźce ujemne zaliczyć wypadnie do nie lada jakich.
  Na drugą sesję sejmową 1613 roku przybyło czterech „posłów" od konfe-
deratów, a wraz z nimi wiele zbrojnej braci. Noszono ich w Warszawie na
rękach, ze strachu pozwalając na wszystko.
   W nocy, o północy zbroić co, posiec, zabić wolno; żaden nie śmiał słowa rzec. Warty więc mimo
idą, a nasi, co takowego robią, nie rzekną nic, jakby nie widzieli; i już natenczas w przysłowie było
weszło, gdzie którego obaczono z naszych idąc albo brojąc, to „siedem tysięcy za nim chodzi, dać
mu pokój" - bo naszego wojska tak wiele było...
  Dość jednak łatwo udało się sterroryzować buńczuczną szlachtę, a także
magnatów. Czterem wspomnianym „posłom" przydzielił stanowniczy króle-
wski pięć izb w domu przy ulicy Mostowej, który przedtem wynajął dla siebie
książę Korecki. Królewię zawczasu zapłaciło i nic nie rzekło na „dokwatero-
wanie". Mikołaj Zebrzydowski przed rokoszem obraził się był śmiertelnie na
króla za usunięcie z kamienicy na Wawelu.
  Można wyrazić przypuszczenie, że gdyby Rzeczpospolitą rządził któryś z
Walezjuszy lub Burbonów, to stanąłby na czele skonfederowanego żołniers-
twa i przeprowadził zamach stanu. To samo uczyniłby zapewne Karol Suder-
mański czy Gustaw Adolf. Któż winien, że najmniej zdolny z Wazów dostał się
nam właśnie? Przecież Zygmunt III już w roku 1606 w sposób skrajnie
niedołężny próbował straszyć sejm wojskiem. Miał w Warszawie dwa tysiące
kawalerzystów Chodkiewicza i niemiecką infanterię Wejhera. Parter i sklepy
zamku zapchane były zbrojnymi. No, ale jeśli ktoś najpierw pyta o zdanie
jezuitów, prowokuje zerwanie sejmu, a potem nie potrafi nic zładzić, to
trudno... Polityka to technika także, jeśli nie przede wszystkim. Musi znaj-
dować odpowiedź na jednostajne zawsze pytanie: jak to wykonać?
  Wspomnijmy o jeszcze jednym czynniku, który władca energiczny mógł
wyzyskać z powodzeniem... byle w porę. Piotr Konaszewicz Sahajdaczny
chadzał pod Moskwę, pływał do Kaffy. Na wezwanie •królewskie znalazłby
drogę i do Warszawy. Dwadzieścia tysięcy Zaporożców, mała rzecz! Konfe-
228

deratów było zaledwie siedem, a zdołali wydusić fantastyczne pieniądze, które
już starożytni mędrcy ogłosili za główne narzędzie polityki.
  Pacyfistyczna szlachta wyłoniła spośród siebie tylu naprawdę strasznych
wojaków. Osobliwe zjawisko! Spójrzmy na spis tych, którzy kolejno dowodzili
bractwem czarno-czerwonego sztandaru. Lisowski, Czapliński, Rogowski,
Rleczkowski, Rusinowski, Strojnowski, Kalinowski, Noskowski, Gromadz-
ki... są wśród nich Mazowszanie, Łęczycanie, Sandomierzanie, urodzeńcy
najgęściej zamieszkałych prowincji Korony.
  Władysław Czapliński (profesor! nie lisowczyk) mówił w swych bardzo
cennych studiach o znacznym wzroście zaludnienia Polski i całej zresztą
Europy. Przybywało zwłaszcza dzieci szlacheckich, bo w warstwie zamożniej-
szej mniej niemowląt umierało. Szczupły nieraz zagon czy folwark ojcowy nie
mógł wystarczyć dla wszystkich synaczków. Faworyzowana przez politykę
królewską magnatem wykupywała tymczasem owe zagony, latyfundia roz-
pościerały się nie tylko na Rusi, lecz i w Małopolsce właściwej, a także gdzie
indziej. Książęta Zbarascy nabyli dobra w Pilicy, Końskowoli i Solcu, które
nie były wprawdzie metropoliami, ale do bezludzi żadną miarą się nie zaliczały.
Ktoś musiał zaniechać uprawy żyta i konopi, aby zrobić miejsce ogrodom w
stylu włoskim. Coraz więcej było młodej szlachty bez ziemi, zajęcia i chleba.
Szukała go ona, gdzie się dało, a przede wszystkim żołnierskiego. Nawet w
Turcji, nawet w walczącej z Janem Zamoyskim armii Michała Walecznego.
  Z młodych a bezrobotnych szlachciców rekrutował się na pewno znaczny
odsetek kremlińskich i tuszyńskich szeregowych junaków. Ten sam element
mógł potężnie wesprzeć króla, który by się zajął jego losem i werbunkiem,
czynnościami bardziej niewątpliwie opłacalnymi, niż darowywanie magnatom
myt, ceł tudzież podatków gdańskich. Syn szlachecki to kandydat na żołnierza,
wojsko to prawe ramię monarchy. Szaraka można było pozyskać dla złotówki
żołdu, wielmożny wymagał kroci.
  Przecież Zygmunt III znał omawiane zjawisko,, pisał do Zamoyskiego o
rojach niespokojnej młodzieży, co się w granicach państwa pomieścić nie
może. I jaki zrobił z niej użytek! Pozwolił jej iść za Samozwańcem, to znaczy
wyjść z zasięgu własnych rąk.
  Konfederaci otrzymali swoje pieniądze i w kwietniu 1614 roku uroczyście
spalili w katedrze lwowskiej akt związkowy. Grasowały już tylko luźne wata-
hy, ale z tymi nie robiono ceremonii. Jedną z nich rozdusił pod Haliczem
Stanisław Koniecpolski, kolejna z polskich gwiazd wojennych, na razie oboźny
koronny. Pochwytanych hersztów o nic nikogo nie pytając kazał powsadzać na
229

pale. Zdziczenie obyczajów trzeba też zaliczyć do spadku po zbyt szerokich,
bujnych a źle prowadzonych przedsięwzięciach wschodnich. Gruntowna
demoralizacja wojska należy tu również.
  Tak więc konfederaci ukoili swe żale i przed ostatecznym zakończeniem
spraw związkowych musieli się zastanowić nad losem głównego łupu. Raz
jeszcze posłuchajmy naszego znajomego spod Kłuszyna i z warszawskich
przygód sejmowych, imć pana Samuela Maskiewicza:
   Zastawę z Moskwy murowanych zasług mieliśmy spelna na kupie, z którą tęskno nam było, bo
woleliśmy pieniądze gotowe. Słaliśmy do króla, nie chciał; słaliśmy do cesarza chrześcijańskiego,
do książąt brandenburskich, do Rzeszy Niemieckiej, do gdańszczan i gdzieśmy jeno rozumieli,
żeby te klejnoty mógł kto kupić; nigdzie nic nie wskóraliśmy [...] i tak rezolwowaliśmy się łamać te
klejnoty między siebie. Połamano koron dwie: jedną Fiedorową, drugą Dymitrowa; siodło husar-
skie w złoto oprawne z kamieniami; jednorożców trzy, a posoch cały został; ten się dostał
Gosiewskiemu i Dunkowskiemu w zasługach murowych, z szafirem z korony, na dwa palce
wielkim, we dwadzieścia osiem tysięcy złotych. Kamień ten u nas szacowano cztery tysiące
złotych, a w Moskwie dziesięć tysięcy rubli, bo u nich drożej i nad dyjament [...] Mnie się dostało
dyjamentów ostrych trzy, rubinów cztery, złota na sto złotych, jednorożca łutów dwa [...] łut po
trzysta złotych...
  Zaraz potem eks-konfederat kupił na jarmarku w Rzeszowie parę „woźni-
ków szpakowatych" za złotych pięćset. Musiały to być tęgie konie, bo za
własne „żmudziny siwe" wziął pan Samuel złotych sto dwadzieścia.
  Na skroniach Michała Romanowa spoczęła w roku poprzednim korona nie
opromieniona tradycją. Po kapitulacji Kremla znaleziono ją w tobołach jed-
nego z polskich czy litewskich głodomorów.
VIII
   W całym rzymskim cesarstwie, we wszystkich królestwach i księstwach chrześcijańskich
uznano za czyn zły i karygodny, że osoby wywodzące się z Czech i z dwóch wyższych stanów
popełniły występek równie haniebny i w żadnej kronice świata niespotykany, bezlitośnie rzucając
z okna w głęboki rów dwóch namiestników Najjaśniejszego Pana, a do tego najwyższych dygni-
tarzy czeskich...
  Słynna defenestracja praska odbyła się 23 maja 1618 roku. Dała hasło do
powstania narodowego Czechów, które stało się pierwszym aktem wojny
trzydziestoletniej, stoczonej przede wszystkim na terytorium niemieckim. Pod
pozorem walki obozu katolickiego z protestanckim starły się ze sobą siły,
230

mające coś do powiedzenia w Europie i zdolne do czynnego zabrania głosu.
Nowoczesne państwa tworzyły sobie podstawy istnienia i działania na przy-
szłość.
  Oto dalszy ciąg cytowanego przed chwilą dokumentu, dający jakie takie
pojęcie o mentalności aktorów dramatu; Hrabia Martinic:
   ...w czasie spadania, wołając bezustannie imię Jezusa i Marii, tak cicho zleciał na ziemię, jakby
sobie usiadł i tak dzięki orędownictwu Panny Marii i opiece Bożej żadnego przy tym strasznym
upadku nie poniósł szwanku mimo swej otyłości. Byli też ludzie pobożni i wiarygodni, którzy
zeznali, że idąc wówczas wielkim mostem z procesją widzieli na własne oczy Najświętszą Pannę
Marię, jak płaszczem swym podtrzymała owego pana w powietrzu i zniosła go na ziemię. Sam
hrabia Martinic tego nie widział, ale podczas spadania miał widzenie, jakoby niebo się rozwarło a
Bóg miał go przyjąć do wiecznej radości. Jeden z rycerzy, a mianowicie Ulrych Kinsky, rzucając
go, zadrwił: „Otóż zobaczymy, czy mu jego Maria pomoże!", gdy zaś zobaczył przez okno, że
hrabia Martinic siedzi na ziemi żyw i cały, wykrzyknął: „Przysięgam na Boga, że jego Maria
przyszła mu z pomocą!"
  Czesi porwali się do powstania, kiedy niezbyt wprawdzie tolerancyjny, ale
znośny jeszcze cesarz Maciej dał im na króla Ferdynanda, rodzonego brata obu
polskich królowych, nieboszczki Anny i żyjącej Konstancji. Arcyksiążę - od
roku 1619 cesarz Ferdynand II - któremu od dzieciństwa „wszczepiano miłość
cnoty i pragnienie dóbr wiecznych", był człowiekiem o zdecydowanych
poglądach. Niech o tym zaświadczą urywki jego listów, pisanych grubo przed
koronacją.
   Wolałbym się raczej wyrzec kraju i ludzi i odejść w samej koszuli, zanimbym się miał zgodzić na
ustępstwa, mogące wyjść na niekorzyść religii. [...] Spis zwierzyny, którą ubito, również otrzy-
małem; dość tego dużo, ale mówiąc prawdę, to obawiałem się, że straty będą znacznie większe.
Pragnąłbym, by za to pozdychało tyluż predykantów lub buntowniczych przywódców.
  Wojna o znamieniu ideologicznym prowadzona też była w sposób właściwy.
Szwedzka rada państwa otrzymała obszerny raport o zdobyciu przez stronę
katolicką Magdeburga:
   Najgorzej obszedł się nieprzyjaciel z pastorami; pomordowawszy ich we własnych ich biblio-
tekach, spalił ich następnie wraz z książkami; żony i córki przywiązane do koni zawleczono do
obozu, gdzie je gwałcono i straszliwie okaleczano. Kościół Św. Jana był przepełniony kobietami,
które, jak mówią, zamknęli z zewnątrz, a przez okna podpalili wnętrze. Kroaci i Wallończycy
znęcali się w sposób okrutny, dzieci wrzucali do ognia, najdostojniejsze i najurodziwsze obywa-
telki przywiązywali do strzemion, że musiały tak za nimi pędzić z miasta; niemowlęta brali na
231

dzidy i kilkakrotnie zatoczywszy nimi miyrica w powietrzu, wrzucali następnie do płomieni.
Jednym słowem, Turcy, Tatarzy i poganie nie mogliby się gorzej pastwić.
  Ani lisowczycy, dodajmy. Strona przeciwna postępowała zresztą wcale nie
lepiej.
Gustaw Adolf szwedzki zaraz po bitwie pod Breitenfeld wygłosił mowę:
   Król [...] dziękował Bogu za tak wspaniałe zwycięstwo: pragnie, by wyszło ono na korzyść
sprawie ewangelickiej, jako że nie żywi żadnej innej ambicji i żadnej innej nie pożąda korzyści
krom chwały Bożej, utrzymania religii ewangelickiej, utrwalenia pokoju w państwie i zachowania
wolności niemieckiej, wolności nas wszystkich i dobrobytu naszych krajów, jeżeli tylko sami
będziemy sobie radzić i jemu powierzymy sprawę. Nie pożąda dla siebie ani piędzi ziemi i niechby
diabeł to porwał (od czego niechaj Bóg zachowa), jeśliby nawet najdrobniejsza cząstka przylepić
się miała do jego kaftana. (Bił się w piersi...)
  Szwecja zdobyła w wojnie trzydziestoletniej Wismar, ujścia trzech wielkich
rzek, płynących przez Niemcy ówczesne - Wezery, Łaby, Odry - a więc i
Szczecin. O innych korzyściach jeszcze się wspomni. Rozpoczynała rozbójni-
czy okres swych dziejów, wchodziła na drogę, która wprost zmuszała do życia z
łupu i szukania coraz to nowego.
  Opuszczając ojczyznę wygłosił Gustaw Adolf przemówienie, godne najbar-
dziej rygorystycznego pastora. Stanąwszy na kontynencie przyjął subsydium
od katolickiej Francji w kwocie miliona liwrów rocznie. Po jego śmierci
kardynał Mazarini, kierownik polityki „najstarszej córy Kościoła", tak pisał
oficjalnie:
   Zaufanie, jakie panowie Szwedzi pokładają w niezmiennym i doskonałym usposobieniu Francji
wobec sprawy sprzymierzonych, nie może być bardziej usprawiedliwione ni lepiej uzasadnione.
Możecie ich zawsze upewniać, że Najjaśniejszy Pan nigdy ich nie opuści i złoży broń jedynie przy
pokoju powszechnym...
  Przyniósł on olbrzymie korzyści Francji, wielkiemu państwu katolickie-
mu, które ostatecznie nawet orężnie wystąpiło po stronie prostestanc-
kiej. Był szczytowym, nigdy więcej nie powtórzonym tryumfem polityki
Paryża:
   ...za zgodą, radą i wolą elektorów, książąt i stanów Rzeszy, gwoli dobrego pokoju uchwalono:
po pierwsze, że największa władza, prawa zwierzchności i wszystkie inne nad biskupstwami Metz,
Toul i Verdun, miastami tejże nazwy tudzież diecezją tych biskupstw [...] tak jak dotąd należały do
cesarstwa rzymskiego, na przyszłość należeć mają do korony francuskiej i być do niej wcielone po
wsze czasy i nieodwołalnie...
232

  Oprócz tego Alzacja. Ale nabytki terytorialne nie były najważniejsze.
Trzeba teraz przytoczyć całkiem niedawno temu napisane słowa historyka
francuskiego, Piotra Lafue:
   Pokój Westfalski z 1648 roku stworzył [w Niemczech] więcej niż dwa tysiące enklaw, republik,
biskupstw, księstw, margrabstw, hrabstw, które stanowiły zespól tak skomplikowany, że zwano
go drogą krzyżową geografów.
Na korumpowanie Niemiec, na utrzymywanie plejady tamtejszych dworów i
dworków, na chaos u sąsiada wydal kardynał Mazarini nieprawdopodobną
sumę trzystu milionów liwrów.
  Habsburgowie utwierdzili swe panowanie w krajach dziedzicznych i w
wyludnionych Czechach, ale nie zdołali osiągnąć głównego celu, który polegał
na przetworzeniu Niemiec w monarchię jednolitą. Zygmunt III sprzyjał poli-
tyce cesarskiej, zmierzającej do rzeczy dla Polski najstraszniejszej. Nasze
właściwe miejsce było tam, gdzie się znalazła Francja. Powinniśmy byli stwo-
rzyć Habsburgom drugi front, a braliśmy na siebie dla nich przeznaczone
uderzenia Szwedów oraz przychylnych obozowi protestanckiemu Turków.
  Postawa większości szlachty uniemożliwiła przynajmniej jedno, ale najważ-
niejsze - czynne wystąpienie po stronie Austrii.
  Potencjalnie jednak Rzeczpospolita do obozu habsburskiego należała. Nie
licząc już dawniejszych oznak przyjaźni, których Zygmunt nie skąpił, dwu-
krotnego spokrewnienia się i godności szwagra cesarskiego, oficjalnie łączyło
ją z Wiedniem przymierze zupełnie świeże, bo zawarte w roku 1613. Prymas,
Wawrzyniec Gembicki, otwarcie opowiadał się przeciwko powstańcom cze-
skim, czyli po stronie cesarza oraz najmłodszego z jego licznych braci, arcy-
księcia Karola Habsburga, będącego wtedy biskupem wrocławskim. Wszyscy
wrogowie Ferdynanda musieli więc traktować Warszawę co najmniej nieufnie
i na wszelki wypadek zabezpieczać się. Król postarał się zresztą wkrótce o
wymowną zachętę.
  Dopiero teraz zaczynała Rzeczpospolita spłacać koszta tego, co zajść zdą-
żyło podczas trzydzieści lat już przeszło trwających rządów sługi doktryn.
Miała na karku wojnę ze Szwecją, którą protestanci pragnęli co rychlej ściąg-
nąć na niemiecki teatr operacyjny. Kontrreformacja i jej umiłowane dzieło,
unia brzeska, poważnie nadwątliły więź moralną, spajającą wielowątkowe
państwo. Lojalność różnowierców, niewątpliwa w zasadzie za Stefana, teraz
stała pod wielkim i nieustannie rosnącym znakiem zapytania. Wspólny front
prawosławnych i protestantów był już faktem. Jego przywódcy, a wśród nich
pozbawieni możności legalnego działania biskupi greccy, zaczynali bez żad-
233

nych ceremonii znosić się z zagranicą. W owych odległych czasach poczucie
wspólnoty wiary utożsamiało się często z narodowym, stanowiło motyw bar-
dzo silnie oddziaływający na postępki ludzkie. Było to szczególnie ważne tu, na
wschodzie, bo trudno by zaiste przyszło wykreślić wtedy granicę plemienną
czy „rasową", oddzielającą Ruś od Moskwy. I tu, i tam rozbrzmiewał po
s'wiątyniach dialekt bułgarski, zwany językiem cerkiewno-słowiaiiskim.
  Zbliżeniu pomiędzy różnowiercami w kraju doskonale - czyli groźnie -
sekundowało to, co dziać się zaczynało na zewnątrz. Występowały wyraźne
objawy porozumienia protestantyzmu z całym prawosławiem. Politycznie
wyrażało się to w projektach koalicji, mającej objąć Siedmiogród, Moskwę,
Szwecję oraz Turcję, a zwróconej przeciwko daleko na wschód wysuniętemu
bastionowi kontrreformacji - Rzeczypospolitej.
  Wyjeżdżający w tym czasie do Warszawy nuncjusz otrzymał od Sekretariatu
Stanu niedwuznaczną instrukcję:
   Polska jest zewsząd prawie przez nieprzyjaciół religii katolickiej, mahometanów, heretyków,
schizmatyków otoczona [...] Powinni tedy król, biskupi, senatorowie, ministrowie mieć ciągle
zwróconą uwagę na części skrajne, nie pozwalać herezji szerzyć się od granic ku środkowi, nie
dopuszczać zarażonych cudzoziemców, mianowicie kaznodziejów, wspierać misje i cokolwiek
stan duchowny dla pokrzepienia wiary obmyśli: pewną albowiem jest rzecz4, że z poróżnienia
umysłów zasianego przez sekty wylęgła się niezgoda pomiędzy obywatelami, z nią przyszło
nieposłuszeństwo, bunty, a na koniec ujma nie mniej potęgi, jak godności króla i Rzeczypospo-
litej.
  Zupełnie mylna diagnoza, aczkolwiek tu i ówdzie powtarzana aż do naszych
czasów. Zło zrodziło się z odstępstwa od naszego własnego, państwowego
wyznania wiary, które polegało na równouprawnieniu wyznań, a więc i naro-
dów, zapewniało zgodę pomiędzy nimi. Problemem głównym nie były wcale
niedawno powstałe „sekty", lecz omszałe, znacznie wszak od Lutra i Kalwina
starsze prawosławie. Prostym następstwem posłuchu wobec pouczeń sfana-
tyzowanego przez kontrreformację kleru było to chociażby, że w roku 1622
nielegalnie z musu wyświęcony władyka przemyski, Izajasz Kopiński, błagając
Kreml o wsparcie pieniężne dla pewnego klasztoru, przekazał jednocześnie
wiadomość następującą: „prawosławni chrześcijanie i wszyscy Kozacy Zapo-
roscy gotowi są przejść pod władzę Moskwy z powodu ucisku, jaki cierpią
prawosławni od Polaków". Jeszcze cztery lata i tę samą myśl podejmie Gustaw
Adolf! Pojawią się rychło pomysły oderwania Zaporoża od Rzeczypospolitej i
utworzenia z niego odrębnej republiki, pozostającej pod protektoratem
państw sąsiednich. Zakorzenił się u nas niefortunny nawyk uważania sprawy
234

kozackiej za odruchy ciemnej, zaściankowej czerni. Nic podobnegol Ta kwes-
tia żywo interesowała dyplomacje cesarską, holenderską, angielską, francu-
ską, szwedzką, siedmiogrodzką, turecką i moskiewską. Była poważnym pro-
blemem europejskim.
  A cóż Kreml na to? Właściwym jego kierownikiem był patriarcha Filaret, po
rozejmie dywilińskim uwolniony nareszcie z Malborka, całą duszą nienawi-
dzący łacinników, „suszczich akipsow, wiedomych wragow Bożiich". Kreml
słuchał przedłożeń i zachowywał się tak, jakby mówił: jeszcze nie pora, nieco
cierpliwości... Inni działali na jego korzyść.
  Dużą rolę grał podówczas Grek z Cypru, Cyryl Lukaris, patriarcha alek-
sandryjski, a od roku 1621 carogrodzki (kilkakroć obalany przez Turków,
znowu przywracany do godności i ostatecznie uduszony z rozkazu sułtana).
Znał on dobrze Rzeczpospolitą. Uczył w szkołach prawosławnych Ostroga i
Wilna, podczas zawierania unii przebywał w samym Brześciu, zwalczając ją
oczywiście. Lukaris należał do tych, co podsycali opór kniazia Konstantego
Ostrogskiego, cieszył się dużym mirem wśród Kozaków, a w głębi duszy i
jawnie niemal był ewangelikiem (sobory prawosławne potępiły później jego
pisma jako heretyckie). Tym łatwiej mu więc przychodziło dogadywać się z
rezydującymi w Stambule ambasadorami państw protestanckich. Im właśnie
przyrzekł Lukaris podburzać Zaporożców. Najważniejszym z owych dyplo-
matów był poseł holenderski, Korneliusz Haga, od lat dziesięciu przebywa-
jący nad Bosforem znawca stosunków miejscowych. W jego ręku zbiegały się
nici knowań antypolskich. Wrogiem niepodległości Holandii byli Habsburgo-
wie, którym król Zygmunt III sprzyjał. Należało więc działać przeciwko niemu
i jego państwu. Inny kierunek polityki warszawskiej uczyniłby z tegoż Hagi
naszego sojusznika.
  Niechęć, wrogość nawet szlachty polskiej wobec Austrii, zasada oddzielania
polityki od ideologii, zdecydowana nieufność względem dyplomacji papie-
skiej... to były całkiem słuszne pryncypia. Wyznawali je i uparcie głosili
mądrzejsi spośród rokoszan Zebrzydowskiego, nie chciała ich uznać oficjalna
polityka państwowa. Rzeczpospolita nie stworzyła Habsburgom drugiego
frontu. Wobec czego sama zaczęła spełniać jego rolę.
  Czesi powołali na swój tron elektora Palatynatu Fryderyka, któremu his-
toria nadać miała wkrótce przydomek „króla zimowego". Położenie zmieniło
się radykalnie na ich korzyść, odkąd lennik turecki Gabriel Bethlen, książę
235

Siedmiogrodu, wzniecił bunt w podległych cesarzowi Węgrzech północnych,
opanował Koszyce oraz Preszburg, ruszył na sam Wiedeń i obiegł go. Natu-
ralnie pośpieszyły mu z pomocą posiłki czeskie.
  Ratunek dla Ferdynanda przyszedł z Polski. Z uwagi na Turcję i opozycję
wewnętrzną Zygmunt III nie mógł wystąpić otwarcie. W porozumieniu z
częścią senatu pozwolił za to werbować lisowczyków i sam się groszem przy-
łożył. Hieronim Kleczkowski poprowadził za Karpaty dziesięć tysięcy tej
lekkozbrojnej, ale pod wszelkimi innymi względami arcyciężkiej konnicy i 13
listopada 1619 roku zniósł siły węgierskie pod Humiennem. Lisowczycy
umieli równie dobrze bić się, jak mordować, gwałcić i grabić. Położyli siedem
podobno tysięcy Madziarów i ocalili cesarza. Gabriel Bethlen wycofał się spod
Wiednia, oni zaś z Węgier do Małopolski, którą zaczęli pustoszyć niczym kraj
nieprzyjacielski. Pokrzywdzeni ziemianie podnieśli larum, a opozycja głowę.
Przewodzili jej książęta Zbarascy, Jerzy i Krzysztof, którzy cenili publicysty-
kę, a propagandę uprawiać umieli. Z jednej z broszur ówczesnych pochodzi
teza, że „posiędzie-li ten cesarz, do czego my mu pomagamy, i połamie te
Węgry i lutry, a z drugiej strony Angielski z Hiszpanem Niderland zajmie,
będziem mieli wiarę katolicką, ale też i niewolę niemiecką". Ta zagrażała w
dalszej perspektywie. Na razie przyszło się bronić przed turecką.
  Bethlen ledwie zdążył odejść spod Wiednia, a już wysłał do Stambułu list,
przedstawiający króla Polski jako sprzymierzeńca cesarza i Hiszpanii, zwo-
lennika wytępienia islamu. Stosunki z Turcją, od dłuższego czasu naprężone
do najwyższego stopnia, teraz się ostatecznie popsuły. Młody i krwiożerczy
sułtan Osman II zapowiedział na początku roku 1620, że powiesić każe
każdego, kto by mu odradzał wojnę z Lechistanem. W sierpniu Kozacy
ponownie zdobyli Warnę i puścili ją z dymem. Niedawna ugoda z Żółkiewskim
zabraniała im wypływania na morze, ale Zaporożcy twierdzili, zasłaniając się
literą tekstu, że nie wolno wypadać z ujścia Dniepru, z pomniejszych zaś rzek
można.
  Stanisław Żółkiewski - już nie tylko hetman, lecz i kanclerz wielki koronny
- miał siedemdziesiąt trzy lata i tak podupadał na siłach, że po raz ostatni
zabierając głos w sejmie musiał przeprosić króla i przemawiać siedząc. W
ówczesnym jego postępowaniu znać jakąś sztywność i brak konsekwencji.
Ostrzeżeniom przed potęgą turecką, daleko posuniętej, a przez wielu kryty-
kowanej ostrożności od tej strony towarzyszyła zgoda na procesarskie posu-
nięcia Zygmunta (z wyjątkiem wyprawy lisowczyków jednakże). Starzec szedł
już wiernie za otrzymywanymi z Warszawy „naukami". Zdaje się, że wywarły
one wpływ na jego decyzje, powzięte u schyłku lata 1620 roku.
236

  Iskander pasza przekroczył Dunaj i połączył się z Kantymirem murzą,
wodzem Tatarów budziackich. Z rozkazu padyszacha szli oni złożyć z godności
i ukarać sprzyjającego Rzeczypospolitej hospodara Mołdawii, Gaspara Gra-
tianiego. Wiedli armię, której potęga o wiele przerastała wspomniane zadanie.
Widoczne było, że po załatwieniu się z Gratianim zechcą coś jeszcze przed-
sięwziąć. List otwarty sułtana do Zygmunta zapowiadał zrównanie Krakowa z
ziemią i wykorzenienie w Polsce chrześcijaństwa.
  Szczupłe - dla braku pieniędzy, lecz także i czasu - siły Rzeczypospolitej
miały dwie możliwości. Obsadzić graniczny Dniestr i czekać - wysyłając na
przedpole chętnego do tej misji Stanisława Koniecpolskiego - albo przekro-
czyć rzekę i ruszać w głąb Mołdawii. Hetman wybrał to drugie.
  Rozmaite względy wpłynęły na jego decyzję, ale Paweł Piasecki - polityk
czynny - twierdzi, że najbardziej zaważyły rady „konsyliarzy dworskich".
Trwożyła ich myśl, że pasza nie zechce się kusić o forsowanie bronionego
Dniestru i „niezawodnie" obróci swe zastępy na zachód, przeciwko cesarzo-
wi. Gratianiego, który przejmował i odsyłał do Warszawy korespondencję
Gabriela Bethlena z sułtanem, skompromitował był wobec Turków podkanc-
lerzy koronny Jędrzej Lipski. Jeden z owych listów odesłał on z gorzkimi
wyrzutami Bethlenowi, wyjaśniając przy tym, jakimi drogami wszedł w posia-
danie pisma. Zadziwiająca naiwność u zawodowego polityka i dygnitarza!
Lipski, wyniesienie na podkanclerstwo „winien będąc królowej, mocno
Austriakom sprzyjał". Piasecki twierdzi, że Żółkiewski ruszył zaraz po otrzy-
maniu jego przynaglającego listu.
  2 września 1620 roku ośmiotysięczne wojsko przekroczyło Dniestr. Kozacy
zawiedli, gdyż chwilowo wzięło wśród nich górę niechętne Polsce stronnictwo
Jacka Nierodowicza, zwanego Borodawką. Do nielicznych Zaporożców, któ-
rzy poszli jednak z Żółkiewskim, należał młody Bohdan Chmielnicki. Zawiodła
również nadzieja na pomoc Gratianiego. Hetman spotkał .po drodze ucieka-
jącego do Polski hospodara i na własne nieszczęście skłonił go do zawrócenia i
wspólnego marszu. Zamiast spodziewanych piętnastu czy więcej nawet tysięcy
Mołdawian, zyskał ich sześciuset. Resztę sterroryzowała sama wieść o pocho-
dzie Iskandera paszy.
  Żółkiewski zaszedł w to samo miejsce, w którym przed ćwierćwieczem
zwyciężał przy boku Zamoyskiego. Rozbił obóz w starych umocnieniach pod
Cecorą i tutaj 18 września zaczął odpierać ataki. W dwa dni później Gratiani
uszedł nocą, namówiwszy do tego samego część wojska. Tabor polski rozpo-
czął odwrót ku Dniestrowi przez podpalane stepy. Z nieprzyjacielem walczył
dobrze, ale wrzał wewnątrz. Granica była już niedaleko, kiedy sterany
237

dowódca znalazł chwilę czasu na skreślenie listu, którego fragmenty brzmią
tak:
   Miłościwa jejmość pani, a pani małżonko ma sercem ukochana i wieczyście miła! [...] Tu w
obozie mym jakby jakowy rokosz powstał, tak się rycerstwo spiknęło, by na własną zgubę, i chcą
koniecznie odchodzić od sprawy, że onych ledwo uhamować mogłem. Skinderbasza i Gałga nie
chcą już wiedzieć o układach i gotują się dać stanowczą bitew. Przetoż nie turbuj się, w. miłość,
najukochańsza małżonko, Bóg czuwać będzie nad nami: a chociabym i poległ, też ja stary i na
usługi Rzeczypospolitej już niezdatny, a Pan Bóg wszechmocny da, że i syn nasz, miecz po ojcu
wziąwszy, na karkach pohan zaprawi, i chociażby tak było, jak rzekłem, pomści się krwie ojca
swego. Na wypadek jaki bądź zalecam w. miłości, najukochańszej małżonce, miłość dla dziatek,
pamięć na me zwłoki, bo je styrałem ku usłudze Rzeczypospolitej [...] Co Pan Bóg zechce z swej
łaski dać, niech się stanie; wola jego święta będzie nam miłościwa do ostatka życia naszego; z tym
mnie modlitwom i łasce w. miłości, najukochańszej jejmci, polecam i dziatki nasze na Pana Boga
pamiętać upominam. W obozie pod Cecorą die 6 Octobris. Jejmość do zgonu kochający małżonek i
ojciec, Stanisław Żółkiewski, hetman wielki koronny.*
  Zaraz po skreśleniu tych słów (które autor jakby symbolicznie datował spod
Cecory, znajdując się już w pobliżu Dniestru), w nocy z 6 na 7 października
nastąpił koniec. Wybuchł w taborze zamęt i panika, wzięto bowiem za Tatarów
własnych ludzi, którzy przyzostali, by nabrać siana z mijanych brogów, i
doganiali pochód. Ciurowie obozowi poodczepiali konie od wozów i rzucili się
ku Dniestrowi, unosząc łupy. Szlachta nieostrożnie odgrażała się przedtem,
obiecywała porachunek za splądrowane namioty i opróżnione sepety. Tabor
pękł, Tatarzy mieli już teraz łatwe zadanie.
  Głowę Stanisława Żółkiewskiego odesłał Kantymir murza do Stambułu.
Zawisła przy bramie, przez którą sułtan co dzień chadzał do meczetu na modły.
Mógł do woli oglądać trofeum, naznaczone nad prawym uchem szeroką raną.
Na pobojowisku zostało ciało z odrąbanym prawym ramieniem. Hetmań wielki
koronny poległ, walcząc do ostatka.
   19 października Tatarzy doszli do Lwowa. Ze szczuplutkimi, śmiesznymi
wręcz siłami przeciwstawiał się im Stanisław Lubomirski. Ojcowie bernardyni
stanęli na murach swego klasztoru uzbrojeni w muszkiety. Miasta orda nie
wzięła, za to okolice jego wymiotła do czysta.
   * Stanisław Żółkiewski i Regina z Herburtów przeżyli ze sobą lat trzydzieści i jeden. Jedynak
hetmański, Jan, ranny w końcowej fazie operacji cecorskiej, zmarł w roku 1623, wkrótce po
wykupieniu go z niewoli tureckiej. Dokonała tego matka, która rozstała się z życiem w rok po
synu. Starsza z córek, Zofia, wyszła za Jana Daniłowicza, młodsza - Katarzyna - za Stanisława
Koniecpolskiego.
238

  Nie doszło do tego, czego się tak bardzo bali „konsyliarze dworscy".
Iskander pasza na cesarza nie poszedł. W miesiąc po kiesce Żółkiewskiego - 8
listopada 1620 roku - wojska Ferdynanda II rozgromiły Czechów pod Białą
Górą, położoną o godzinę drogi od Pragi. Poważną rolę odegrali w tej bitwie
lisowczycy. Złamali jazdę węgierską, wpędzili ją na szyki czeskie, zdobyli
chorągiew „króla zimowego".
  Rezultat tryumfu cesarza i rozpoczętych zaraz represji był taki, że zalud-
nienie Czech skurczyło się z czterech milionów do ośmiuset tysięcy. Kontr-
reformacja administrowała nad Wełtawą w ten sposób, że podobieństwa miały
dostarczyć dopiero rządy Adolfa Hitlera w środkowej i wschodniej Euro-
pie.
  Listopadowy sejm obradował w Warszawie w atmosferze grozy. Było jasne,
że Osman ruszy w roku następnym dokończyć dzieła. Metafizyczne wprost
przerażenie ogarnęło stolicę, kiedy szlachcic Michał Piekarski zranił czeka-
nem króla, idącego do katedry Św. Jana na nabożeństwo niedzielne. Tortu-
rowany i wśród strasznych męczarni publicznie stracony zamachowiec nie
wydał żadnych wspólników, bo ich nie miał. Był człowiekiem nienormalnym,
urzędowo pozbawionym prawa zarządzania swym mieniem i o to właśnie
rozgniewanym na Zygmunta.
  Sejm uchwalił niebywałe, osiem razy podwyższone podatki. Zabiegi o
pomoc zagranicy, a w szczególności cesarza, nie dały oczywiście nic. Ferdy-
nandowi II całkiem dogadzało, że sułtan znalazł sobie zajęcie gdzie indziej niż
w austriackiej stronie. Papież przyrzekł subsydium w kwocie dziesięciu
tysięcy złotych miesięcznie, podczas gdy czterotygodniowy żołd wojska wyno-
sił milion. Pieniądze rzymskie przyszły zresztą już po wojnie.
  Sułtan - teoretyczny protektor, a niewątpliwy zwierzchnik polityczny
patriarchy carogrodzkiego - uderzyć miał od południowego wschodu, trafić
najpierw na ziemie Rzeczypospolitej zamieszkałe przez prawosławnych.
Zygmunt III zwrócił się więc z prośbą do tego samego Teofanesa, który
dopiero co nielegalnie wskrzesił w Kijowie hierarchię grecką. Prosił go
uprzejmie o wsparcie moralne. Teofanes nie odmówił, wystąpił z orędziem do
„przesławnego i przezacnego pana hetmana, przełożonych wojskowych i
wszystkiego przechrabrego rycerstwa" kozackiego. Wezwał do mężnej walki
w obronie chrześcijaństwa i zalecił upominać się głośno o zatwierdzenie
„podniesionej przez nas w św. Cerkwi waszej ruskiej hierarchii".
  W sejmie posłowie prawosławni wołali, że pora zaniechać dotychczasowej
polityki, kiedy połowa chyba wystawianego przeciwko Turkom wojska skła-
dać się ma z Rusinów. Wypominali krzywdy i poniżenie. Izba gotowa była do
239

zadośćuczynienia, ale... „pilność nuncjusza i pobożność króla sprawiły, że
dyzunici nic nie dokazali".
  W czerwcu 1621 roku tłumna rada kozacka w Fastowie uchwaliła wesprzeć
Rzeczpospolitą. Były to wielkie dnie Siczy. Poseł królewski wstąpił na przy-
kryte dywanem podium z beczek, przemawiał w imieniu monarchy, grzmiały
salwy z dział, a upojony Jacek Borodawka krzyczał: „Przed wojskiem zapo-
roskim drży ziemia polska, turecka, świat cały!" Kto takie chwile przeżył, tego
już żadna siła nie skłoni do zgody na role chłopa pańszczyźnianego. Stosunek
Rzeczypospolitej do Kozaczyzny nacechowany był fałszem i bezmyślnością. W
godzinach prób odwoływano się do niej, gdy tylko potrzeba się skończyła,
zaczynano Zaporoże gnębić, a już co najmniej ograniczać.
  W naradzie fastowskiej uczestniczyły setki duchownych. Przez cały pier-
wszy dzień zebrani słuchali ich skarg, potem dopiero Piotr Konaszewicz
Sahajdaczny sytuację opanował i przeciągnął Kozaków na swoją, to znaczy i
Rzeczypospolitej stronę. On też wraz z trzema towarzyszami wyruszył w
poselstwie do Warszawy. Nie znamy treści jego rozmowy z królem. Józef
Tretiak, autor Historii wojny okocimskiej, słusznie na pewno wątpi, czy to
wtedy właśnie Zygmunt III oświadczył, że prędzej koronę utraci, niż pozwo-
li metropolicie prawosławnemu osiąść w Kijowie. Powiedział to zapewne
innym razem i przy innych świadkach. Sahajdacznemu dać musiał odpo-
wiedź nieszczerą, bo Zaporożec „z wielkim ukontentowaniem" opuścił
stolicę.
  Tymczasem Jacek Borodawka wykrył w Białej Cerkwi świętokradztwo. W
domu najbogatszego z tamtejszych Żydów „znaleziono" sprofanowany wize-
runek Chrystusa! Oburzony ataman pozwolił więc molojcom grabić Izraelitów
po całej Ukrainie.
  Tak więc wojsko kozackie skierował przeciwko Turkom Sahajdaczny. Na
czele pułków pozostałych dwóch prowincji trójdzielnego de facto państwa
postawił król Litwina. Noc z 6 na 7 października 1620 roku pozbawiła bowiem
Koronę obu wodzów. Hetman wielki zginął. Hetman polny, Stanisław Koniec-
polski, który też bił się do ostatka, raniony strzałą trafił do niewoli.
  Jan Karol Chodkiewicz młodszy był znacznie od Żółkiewskiego. Miał lat
sześćdziesiąt i całkiem sterane zdrowie. Trudy wojenne, porywy szalonego
gniewu wyczerpały siły epileptyka, któremu w dzieciństwie duchowny
wychowawca zwykł był zasłaniać oczy, ilekroć zauważył pierwsze oznaki pasji.
Reszty dokonało pewnie świeże małżeństwo. 24 listopada owdowiały hetman
pojął liczącą sobie dwadzieścia wiosen Annę Alojzję Ostrogską. Nie chciał zejść
ze świata nie zostawiając na nim potomka płci męskiej. Jedyny jego syn -
240

Hieronim - zmarł w wieku chłopięcym. Niebiosa nie zaspokoiły jednak prag-
nień starego wojownika.
  Chodkiewicz poprowadził wojsko nad Dniestr i zrobił tam rzecz nader
ryzykowną. Przeprawił się na prawy brzeg i okopał półkolem przed zamkiem
chocimskim. Rzeka pozostała więc tuż za plecami, odcinała drogę odwrotu.
Dziwny postępek miał cel ściśle określony. Gwarantował Zaporożcom, że
Polacy i Litwini zamierzają bić się naprawdę i nie uchylą się od niebezpie-
czeństwa kozackim kosztem.
  Przeprawę ogromnie ułatwił jakiś nie znany z nazwiska Rusin, człek „na
postać prosty i lichy", który ofiarował się w przeciągu kilku dni wznieść most
stały i dotrzymał słowa. „Nogi ciężkie dosyć na ukos parami w wodę stawiał, u
dołu je przecie trzecią jakoby też nogą spajając dosyć cienką", na tym usłał
pomost. Za pracę swą domorosły inżynier otrzymał sto złotych. Towarzysz
husarski brał wówczas trzydzieści złotych żołdu miesięcznego, rajtar piętnaś-
cie. Szeregowym Kozakom dano w Fastowie po złotówce na dwóch. Ale dla
nich najważniejszy był łup.
  Zaporożcy nadciągnęli niemal jednocześnie z Turkami. Sahajdaczny przez
pomyłkę natknął się nawet na obóz sułtanski i odniósł ranę postrzałową, która
nie przeszkodziła mu uczestniczyć w działaniach, lecz zaraz potem kosztowała
życie. Obrona Chocimia była wielkim popisem męstwa Niżowców. Niełatwo
im laury przyszły, bo oddziały pozostałych dwóch narodów państwa biły się też
bardzo dobrze. Lisowczycy stawali mężnie, podobnie zresztą jak w roku
poprzednim pod Cecorą. (Bo część z nich tylko poszła na Węgry i pod Białą
Górę; lepszych, tych, co pozostali w kraju, Walenty Rogawski poprowadził
pod rozkazy Żółkiewskiego.)
  24 września 1621 roku zmarł w zamku chocimskim Jan Karol Chodkiewicz,
wyczerpany ciągle się powtarzającymi atakami epilepsji, które mu jednak nie
przeszkodziły dowodzić i walczyć osobiście. Na kilka dni przed zgonem stał się
jednak niezdolny do żadnego działania - oprócz myśli. W przededniu śmierci,
nie mogąc już nawet mówić, milcząco podał Stanisławowi Lubomirskiemu swą
buławę, co oznaczało przekazanie dowództwa. Przydała się teraz obecność w
obozie dwudziestopięcioletniego królewicza Władysława. Litwinom nie u-
śmiechała się służba pod rozkazami koroniarza, nie mającego w dodatku szarży
hetmańskiej. Niezadowolonych skłoniła jednak do posłuchu powaga syna kró-
lewskiego. Objaw godny zastanowienia. Władysław nie był przecież następcą
tronu, bo Rzeczpospolita nie znała takiej godności. Nie przysługiwały ma
żadne uprawnienia... z wyjątkiem moralnych. U Kozaków cieszył się on mirem
powszechnym. Znali go dobrze z czasów wyprawy moskiewskiej i lubili.
16 - Rzeczpospolita... l	241

  O zgonie Chodkiewicza wojsko dowiedziało się od Turków, którzy przez
szpiegów przeniknęli i zaraz rozgłosili tajoną nowinę. Lubomirski odparł
jeszcze dwa szturmy, podczas których działa nieprzyjacielskie biły z obu stron
Dniestru, i 9 października stanął traktat, zawierający beznadziejne warunki:
sułtan przyrzekał powstrzymać od najazdów ordę, Polska zaś Kozaków.
Rzeczpospolita milcząco wyrzekała się zwierzchnictwa nad Mołdawią, przy-
rzekała nadal płacić „żołd" Tatarom, stanowczo za to odrzuciła domagania się
określonych z góry „upominków" dla sułtana, czyli grzecznej formy haraczu.
Na zakończenie posłowie jej poszli przywitać padyszacha, ale odmówili odkry-
cia głów przed nim. Ocalały zarówno granice, jak honor.
  Armie rozeszły się każda w swoją stronę. Brnące przez wczesny śnieg wojsko
Lubomirskiego przedstawiało widok żałosny. Głodowało już w Chocimiu od
dawna. A jeśli chodzi o zapasy bojowe - w chwili przerwania ognia rozporzą-
dzało jedną beczką prochu.
  Nie pomógł lekarz francuski, którego królewicz Władysław przydał Sahaj-
dacznemu. Hetman kozacki zmarł na wiosnę 1622 roku.
  Tak więc na południu Rzeczpospolita wyszła z opałów obronną ręką. Za to
na północy Gustaw Adolf wyzyskał sposobność. Wylądował w dwadzieścia
tysięcy ludzi, zdobył Rygę, Dyament i Mitawę. Tę ostatnią odebrał wkrótce
Szwedom Krzysztof Radziwiłł, hetman polny litewski. Nic więcej zrobić nie
mógł - miał dwa tysiące żołnierzy, bo reszta poszła z Chodkiewiczem. Ujście
Dźwiny, o które walczyć zaczął Zygmunt August, przepadło dla Wielkiego
Księstwa na zawsze.
  Mogło być znacznie gorzej, gdyby Kreml poszedł za radą Cyryla Lukarisa i
uderzył jednocześnie z sułtanem. Moskwa czuła się jeszcze zbyt słaba i odpo-
wiedziała patriarsze, że wystąpi tylko w takim razie, jeśli król pokój naruszy.
Na razie Rzeczpospolita uniknęła trzeciego frontu.
  Pokój z Turcją, z trudem utrzymywany od czasów Zygmunta Starego, został
naruszony i zielony sztandar Proroka pojawił się na długo w programie
zatrudnień wojennych Rzeczypospolitej. Warto więc rzucić z lekka okiem na
egzotyczny świat, który coraz więcej uwagi polskiej na siebie ściągał, nęcił
kolorem i już przez to samo wywierał wpływ kulturalny. Rozporządzamy, na
szczęście, aż trzema oryginalnymi diariuszami działań poselstwa, wyprawio-
nego przez Rzeczpospolitą nad Bosfor, aby tam zatwierdzić traktaty chocim-
skie. Dwa z tych opisów są prozatorskie, trzeci używa mowy wiązanej. Dwo-
rzaninem ambasadora był bowiem poeta, Samuel ze Skrzypny Twardowski,
autor Przewoźnej legacji Jainie Oświeconego Książęcia Krzysztofa Zbaraskie-
go, koniuszego koronnego... od Najjaśniejszego Zygmunta III... do Cesarza
242

Tureckiego Mustafy... (wznowionej we fragmentach ostatnio przez PIW w
pierwszym tomie Poetów polskiego baroku}. Możemy wiec podziwiać pejzaże
ottomańskie oczyma współczesnych.
  Uczeń Galileusza „literackim podawał się zatrudnieniom" w swej po pań-
sku urządzonej Końskowoli i tam zastał go rozkaz monarszy. Książę już
wiedział, że przyjdzie mu stanąć przed obliczem nowego sułtana, gdyż dotych-
czasowego - a z nim razem i wezyra - sprzątnął przewrót pałacowy. Postpo-
nowani przez władcę janczarowie nagle otoczyli seraj, wywlekli pady szacha z
kryjówki, którą znalazł w ustępie, i wydali na śmierć. Podobno własnoręcznie
ściął Osmana jego następca, imieniem Mustafa.
  Zebrawszy odpowiednie zasoby tudzież orszak jechał Zbaraski przez Buł-
garię, której mieszkańcy „za jeden ród z Polakami się mają". Cierpiał w wę-
drówce od straszliwego fetoru, bo przy drogach pełno było nie pogrzebionych
trupów ludzkich. Panowała epidemia, ,,a tak zaślepionymi są Turcy, że
morową zarazę za pospolitą uważają chorobę, śmierć zaś z niej wynikającą za
zwyczajny koniec życia lub przeznaczenie, którego nikt uniknąć nie może".
Oglądał nad Morzem Czarnym krainy, „niegdyś uprawne i ludne, dziś głuche
i puste, okryte rdzą wszystko pożerającego wszechwładztwa". W Adrianopolu
podziwiał potężne słupy kamienne, które Osman kazał był niedawno wycio-
sać, aby je ustawić na nowej granicy imperium - nad Bałtykiem. W samym
Stambule z daleka tylko spojrzeli przybysze na Aję Sofię oraz na meczet
Sulejmana, zbudowany i ozdobiony z łupów zdobytych pod Mohaczem na
Ludwiku Jagiellończyku.
  Wjazd posła zaimponował stolicy, wspaniałe dary olśniły dostojników i
samego sułtana. Inteligentny człowiek umiał błysnąć przepychem, kiedy było
potrzeba, wiedział też, że nie ma „na dumę bez odwagi pewniejszego ukró-
cenia sposobu, jak niezatrwożenie i śmiałość". Wrogo usposobionemu wezy-
rowi przypomniał niedawne spiski i rzezie w Stambule i zapowiedział, że
potrafi znaleźć drogę do... janczarów. W rzeczywistości mieli oni zagrozić
najpierw jemu, ambasadorowi.
  Wielki wezyr szepnął domagającej się żołdu gwardii, że wszystkiemu złemu
winien poseł Lechistanu, ociągający się z zapłatą haraczu. Żołdactwo z wyciem
wyległo na ulicę, legacja zabarykadowała się w zajmowanym przez się domu.
Nastał wieczór,
   ...gotowano się, by drogo przędąc życie. Wśród tak ciężkiego zamieszania, gdy wielu przed
kapłanami usprawiedliwia się Bogu, przyjemna muzyka pod oknami słyszeć się daje: otwierają się
drzwi, wchodzi dwie dziewic czerkaskich, opuszcza na ziemie opony, okazuje najpiękniejsze lica i
hoże ciała postacie, pod cienkimi muśliny śnieżne przebijały się piersi, na głowie misiurki i bindy
243

złote, farbowana twarz, farbowane nawet rzęsy dużych i czarnych oczu, małe stopy w cienkich
ozute safianach. Wzięły one cytary i przygrywając jęły śpiewać dumę o siedzącej nad morzem i
opłakującej ojczyznę swą królewnie. Spokojnie książę Zbaraski poglądal na ich śpiewania i tańce i
nagrodziwszy odesłał.
  Nie wiadomo, kto i w jakim celu przysłał owe hurysy - na pociechę
przedzgonną, urągowisko czy na wabika dla zaprzątnięcia uwagi.
  Rano przypadł pod wrota konny Turek, wołając o bakczysz za dobrą
nowinę. Janczarowie zmusili sułtana do zmiany wezyra, wynieśli na tę godność
przychylnego Lachom Husejna paszę. Nowy dostojnik złożyć już zdążył
padyszachowi hołd powinny. Pochylił się do ziemi i własnoręcznie odsunął
zasłonę, za którą „nabalsamowane głowy pościnanych i poduszonych wezy-
rów na bawełnie leżały".
   „Niech i moja głowa tu legnie, jeżeli ci - cesarzu - wiernie służyć nie będę"
- powiedział.
Sułtan wręczył mu pieczęć i obdarzył kaftanem na znak łaski.
  Samuel ze Skrzypny Twardowski obszernie opisał zabawy, odprawiane w
Stambule z racji objęcia władzy przez nowego wezyra.
Które ceremonije do trzech dni więc trwają,
Skądże żart i przypowieść one Turcy mają,
Lekkość swoje subtelnym wyrażając tyrem,
Że dosyć wezyrowi trzy dni być wezyrem.
Jakoż i rzadko który na tym się urzędzie
Zabawi; ledwie drugi Dywanu dosiędzie,
Aż za lada przyczyną zrzucają go snadnie
I zabiją, gdzie łodzi, a w czas, nie dopadnie.
Przetoż i ten Husseim, w rzeczach swoich czuły,
Na Proponcie gotowe miał zawsze gonduły,
Które, gdy przeczuł tumult, naważywszy złotem,
Do Egiptu za morze wionął prędko potem.
  Z tym to Husejnem doszedł Zbaraski do zgody na warunkach chocimskich.
Powrócić miały stosunki, jakie panowały za ostatnich Jagiellonów. Dniestr
stanowi granicę pokojowo usposobionych monarchii.
  Podczas końcowej narady kazał Zbaraski wydobyć ze złocistej teki oryginały
dawnych umów, w które się był przezornie zaopatrzył. Stłoczyli się wzruszeni
dostojnicy tureccy. Każdy chciał przyłożyć palce do pergaminu, którego
dotykała ongi dłoń Sulejmana Wspaniałego. Oto ostatnie zdania traktatu
zawartego przez Dawcę Praw z Zygmuntem Starym:
244

   Ja kończę już lat siedemdziesiąt i tyś już sędziwy, dowijają się nici życia naszego, wkrótce
ujrzymy się w szczęśliwszych krainach, gdzie pełni tryumfów i sławy oba siedzieć będziem obok
Najwyższego, ja po prawej ręce, a ty po lewej, i rozmawiać będziem o naszej tutaj przyjaźni. Poseł
twój, Opaliński, powie ci, w jakim szczęściu widział siostrę twą, a żonę moją. Polecam go
majestatowi twojemu uprzejmie. Bądź zdrów.
  Owa „siostra" Zygmuntowa to Roksolana, piękna popadianka z Rohatyna,
na arkanie tatarskim zawleczona do kariery z tysiąca i jednej nocy.
  Husejn pasza musiał być rozsądnym człowiekiem, skoro powiedział Zbara-
skiemu:
   I cóż by dla nas za korzyść więcej pustyń przyczyniać, wszakże z nich najwięcej ottomańskie
składa się państwo, osadźmy je wprzódy ludźmi niż o cudze kusić się mamy [...] Żyjmy więc w
zgodzie.
  Iluż wrażeń dostarczył jednemu i temu samemu człowiekowi bujny wiek
XVII! Od pracowni Galileusza po dwór sułtana...
  Posłowi Rzeczypospolitej poważnie dopomogli ambasadorowie Anglii oraz
Francji, którzy maczali palce w nagłym przewrocie pałacowym. Rządy ich
wolały, aby Turcja zostawiła Polskę w spokoju i zajęła się cesarzem. Wojna
trzydziestoletnia trwała.
  Po powrocie do kwatery zastał w niej Zbaraski ku wielkiej swej radości kilku
wynędzniałych, długobrodych ludzi o nogach pokaleczonach przez kajdany.
Byli to najważniejsi z jeńców, wziętych przez Turków podczas klęski Żółkie-
wskiego, teraz uwolnieni - wcale nie za darmo. Trzeba było dać za nich
pięćdziesiąt tysięcy bitych talarów, a poseł opróżnił już kiesy. Kazał więc
zgarnąć resztę swych ruchomości - zastawy stołowe oraz temu podobne
sprzęty - i odnieść do mennicy.
   Żal było patrzeć - powiada świadek naoczny - jak pod ciężkimi młoty pękały kosztowne
roztruhany, złociste, sadzone nomizmami kubki, nalewki, miednice, konewki, stoły, tyle innych
zbiorów starożytnego rodu Zbaraskich, jak tyle starożytności, tyle kunsztownej roboty pod
•adętymi topniało miechami.
  Zarzucano Zbaraskiemu, że zanadto się wysadził i zdemoralizował Turków,
którzy oczekiwali później takich samych hojności od innych naszych poselstw.
Bajeczną swą legację odprawił książę przeważnie na koszt własny. Król da)
tylko prezenty przeznaczone dla sułtana i jego matki. Mnogie soroki soboli,
kompas morski „cudnie oprawny", zegary, z nich jeden w „złotopiórej
papudze", flasze srebrne, puchary złote, tysiąc „koronatów" indyjskich
245

gotówką, szuby złotolite, zwierciadła, jaspisy, białe bursztyny, „drogie
wonie, wyborne soki", dla dam z haremu cenne szachy, tace do słodyczy,
kubki do sorbetów i kawy, dla miłośników łowów charty podolskie, strzelby o
hebanowych łożach i mnóstwo innych kosztowności rozdał opozycyjny magnat
sumptem własnym. Sam utrzymywał i ubierał orszak sług, diet nie brał. Co
zresztą nie stanowiło wyjątku, bo Zamoyski, Chodkiewicz, Żółkiewski czy
Radziwiłłowie nieraz płacili z własnej kieszeni na przykład wojsku. I z najjaś-
niej wielmożnych mogła być pociecha... pod ręką dobrego kierownictwa.
  Wśród wykupionych jeńców znajdował się hetman polny koronny, Stanis-
ław Koniecpolski. Miał się on wkrótce bardzo krajowi przydać na froncie
północnym.
  Opowieść niniejsza idzie wiernie w ślad za ówczesnymi losami Rzeczypos-
politej. Z jednego pola bitwy przeskakuje na drugie.
  Mogło owego frontu północnego od dawna nie być, utrata Inflant i Rygi nie
stanowiła żadnej konieczności. Gustaw Adolf gotów był zawrzeć pokój pod
warunkiem zrzeczenia się przez Zygmunta III roszczeń do korony szwedzkiej i
zaniechania propagandy w Skandynawii. Protestanci zachodni gorąco pragnęli
wciągnąć do Niemiec wojownika, który miał się wkrótce okazać największym
wodzem w dziejach Europy. Już Henryk IV usilnie pracował nad pogodzeniem
Rzeczypospolitej ze Szwecją, po tragicznym jego zgonie dyplomacja francuska
szła dalej wytyczoną rozumnie drogą. Kardynał Richelieu, który w roku 1624
został pierwszym ministrem, wyznawał pogląd, że Szwecja nie oddzieli się
nigdy od Francji, może więc być uważana za narzędzie do załatwiania sporów z
cesarzem i książętami niemieckimi. Polska i Moskwa - twierdził wielki mąż
stanu - są Francji prawie nieużyteczne. Można najwyżej krzyżować przy ich
pomocy zamiary cesarza, sprzedawać im sukna oraz jedwabie, a kupować
futra.
  Francuskim usiłowaniom pośredniczenia przyszły w sukurs brytyjskie.
Pokój jednak nie stanął, zawierano najwyżej rozejmy.
   Zygmunt III - twierdzi Wacław Sobieski - wróg protestantyzmu a zwolennik propagandy
jezuickiej, nie mógł w żaden sposób zrzec się swych pretensji do tronu szwedzkiego, gdyż przez to
by aprobował utratę Szwecji dla katolicyzmu.
  Był psychicznie ukształtowany w ten sposób, że naprawdę nie mógł. Dok-
tryny zakorzeniają się najlepiej w umysłach z natury tępawych i dokonywają
tam strasznych spustoszeń. Kardynał Richelieu sprzyjał protestanckiej Szwe-
cji przeciwko katolickiemu cesarzowi. To samo czynił pomocnik, a może i
mentor znakomitego Francuza - człowiek, od którego pochodzi samo pojęcie

szarej eminencji - ojciec Józef, zakonnik, kapucyn! W Rzeczypospolitej też nie
brakowało ludzi umiejących odróżniać religię od polityki. Nie do nich jednak
sakżała władza i prawo decyzji. W sprawach wymagających giętkości
Zygmunt postępował ze sztywną powagą człowieka ograniczonego.
  Ryga mogłaby dłużej wytrwać i doczekać pomocy pilnie się starającego
Kadziwiłła. Wielu jednak obywateli luterańskiego miasta,
tak z urzędników, jako i z gminnych osób życzyło sobie nowego rzeczy porządku, udręczeni
*tdąc nieznośną pienią, jakiej doznawali w ciągłych zatargach i sporach prawnych z jezuitami
nepcowego kolegium, ustawicznie pociągającymi ich do sądów królewskich...
  Podczas oblężenia malkontenci owi „łatwo lud zniechęcony od posłuszeńs-
twa swojej zwierzchności i od wiernos'ci królowi odwiedli". Wojewodę, kaszte-
hna i załogę wypus'cił Gustaw Adolf z bronią i honorami, wszystkich jezuitów
aatychmiast z Rygi wypędził.
  Warto wsłuchać się w słowa, które później nieco król szwedzki poświęcił
Rzeczypospolitej, a raczej istocie jej nieszczęść. Wiele treści w zwięzłej opinii
genialnego technika wojny i polityki:
   W wojsku polskim jest wielu ludzi rycerskich, ale Bóg sam zna, jak ich prowadzą.
Jmi to nie ten dawny naród wolny i niepodległy: winą króla swego stali się igrzyskiem Rakusza-
•ów.
  Dalej wielki wódz pofolgował swemu obyczajowi, dorzucił parę grubiaństw
żołdackich.
  W kraju znowu wiązał konfederacje i grasował nie zapłacony żołnierz,
ttsowczycy łupili całe miasta, chłop cierpiał dotkliwą nędzę, sejmy zagłuszały
każdego, kto się ośmielił zalecać wojnę, żądały zaprzestania pościgu za nieo-
siągalnymi celami, odmawiały podatków na zbrojenia przeciw Szwecji, z którą
chciały zawrzeć pokój. Para monarsza oraz ich cudzoziemscy przeważnie
doradcy woleli słuchać podszeptów cesarza i Hiszpanii, obiecującej pomoc
swej floty na Bałtyku! Zwycięstwa strony katolickiej w Niemczech napawały
tasze kierownictwo polityczne otuchą. Zygmunt nie dał zdolnemu Krzyszto-
fowi Radziwiłłowi buławy wielkiej litewskiej, ponieważ książę był herety-
kiem. Obdarzył nią osiemdziesięcioletniego Lwa Sapiehę, dobrego w młod-
szych latach polityka i zawsze kiepskiego oficera. Przydał mu, co prawda, do
boku wojownika sprawnego, Aleksandra Gosiewskiego, tego z Kremla, ale
sędziwy Lew wolał zatrzymać splendory we własnym rodzie. Mianował swym
zastępcą nieudolnego syna.
  
247
246
 

  Gdy w roku 1625 rozejm wygasł, Gustaw Adolf, nie poprzestając już na
Inflantach, wtargnął na Żmudź i wziął Birże. Sześćdziesiąt zdobytych tam dział
oraz inne dobra natychmiast wyprawił za morze. Był nie tylko znakomitym
żołnierzem, lecz i łupieżcą na rzadko spotykaną miarę.
  Jak za najgorszych dni przed wyprawami Stefana Litwie pozostał już tylko
Dyneburg. Obronił go Aleksander Gosiewski rotami najętymi za pieniądze
Lwa Sapiehy i Krzysztofa Radziwiłła, który zapomniał urazy.
  Gustaw Adolf miał stały zwyczaj osobiście'świecić podkomendnym przy-
kładem, rzucać się w najgorętszy ogień. Tym razem zabito pod nim konia.
  Wobec tego, co zaszło na północnym wschodzie, sejm uchwalił podatki na
wojnę, lecz senatorowie nie przestawali błagać króla o zrzeczenie się roszczeń i
wytargowanie tą drogą ustępstw terytorialnych. Zygmunt był nieugięty.
Pomimo paktów konwentów i potwierdzenia ich po rokoszu monarcha znaczył
coś jednak w Rzeczypospolitej, i to dlatego, że był pomazańcem. Nie rzucał
słów na wiatr Jan Ostroróg, kiedy mówił sejmowi w roku 1605: „Bo albo trzeba
było pana ze Szwecji nie brać, albo, wyniósłszy go tak wysoce, teraz w
przeciwnościach nie odbiegać." Szlachta nie chciała i moralnie nie mogła
poniżyć własnego króla, pozbawiając go praw dziedzicznych wbrew jego woli.
Uznawała je za nieosiągalną i szkodliwą mrzonkę, ale na zasadę legitymizmu
się nie porywała. Rzeczpospolita nie tylko formalnie była monarchią.
  Oczekiwano wystąpień wroga od strony Inflant i zlekceważono doniesienia
Gdańska, który lojalnie i zawczasu ostrzegł Warszawę o podejrzanych ruchach
szwedzkich na Bałtyku. Już i przedtem Gustaw Adolf demonstrował i bloko-
wał port, przeszkadzając pracom przy budowie marynarki wojennej. Uznano,
że znowu zajął się tym samym.
  W lipcu 1626 roku flota szwedzka wysadziła silny desant na wybrzeżu
pruskim. Działa Pilawy dały ognia ślepymi nabojami, port i miasto skapitu-
lowały. W przeciągu dwudziestu dni wziął Gustaw Adolf, przeważnie bez
wystrzału, szesnaście grodów, wśród nich Frombork, Elbląg, Braniewo, Puck
i Malbork! Twardy opór postawił Gdańsk, który wytrwał w wierności i białej
chorągwi nie wywiesił. (Niezły to argument przeciwko tym wszystkim, którzy
twierdzą, że Stefan I mógł był złamać metropolię bałtycką. Nie poradził jej
Gustaw Adolf, wódz genialny, rozporządzający flotą, a nie mający na karku
żadnego Iwana Groźnego.)
  Zbrojni, którzy wylądowali pod Piławą, bardziej podobno przypominali
„kopaczów" niż żołnierzy. W Prusach Gustaw Adolf odkuł się, mocno stanął
na nogach. Zaciągał pod swe sztandary licznych Niemców, bez litości wyci-
skane kontrybucje i rabunki dostarczały środków pieniężnych. Z Braniewa
248

natychmiast wywieziono za morze wielki i cenny księgozbiór jezuitów, katedra
we Fromborku została splądrowana po barbarzyńsku. Nie ostały się nawet
grobowce kanoników, komunikanty poniewierały się na stopniach ołtarzy.
Ofiarą grabieży padły Oliwa i Pelplin.
  Zygmunt III zebrał około ośmiu tysięcy wojska i ruszył z odsieczą. Pod
Gniewem doszło do bitwy, w której uczestniczyli obaj blisko spokrewnieni
królowie. Polski też poczynał sobie mężnie, dowiódł odwagi, był w ogniu.
Jeszcze gorszy wojownik niż polityk nie wyznaczył naczelnego dowódcy i
każdy działał na własną rękę. Kiedy lewe skrzydło brało już górę, marszałek
Wolski kazał zatrąbić na odwrót.
  Odbyło się to l października. W dwa tygodnie później forsownym marszem
nadciągnął z Ukrainy hetman polny, Stanisław Koniecpolski, i zaczęła się
robota poważna, a nadzwyczajnie ciężka. Minęło dwadzieścia lat od Kirchol-
mu, czterdzieści od bitwy nad Jeziorem Lubieszowskim, broń palna uległa
znacznym udoskonaleniom. Już nie tak bardzo nasza jazda pancerna górowała
nawet nad kawalerią szwedzką. Na szczęście Koniecpolski potrafił nie tylko
manewrować i szarżować husarią, równie dobrze operował piechotą i wojował
„po holendersku", to znaczy, rył się w ziemię. Umiał także kombinowć
działania sił lądowych z akcją okrętów i w ten sposób w roku 1627 odzyskał
Puck. W dwa lata później, już u samego schyłku wojny, dokazał sztuki, która
nie udawała się najsłynniejszym dowódcom europejskim owego czasu. W
bitwie pod Trzcianą pokonał Gustawa Adolfa. Przy pomocy własnych chorą-
gwi lekkich oraz posiłków austriackich związał go od czoła, sam zaś dokonał
dalekiego obejścia* i uderzył husarią na artylerię i lewe skrzydło.
  Była jeszcze zwycięska bitwa morska pod Oliwą, stoczona 28 października
1627 roku. Eskadra szwedzka zrejterowała, tracąc admirała i dwa wielkie
okręty. W roku następnym flota polska marnie skończyła pod Wismarem,
zagarnięta przez Duńczyków i Szwedów. Król wysłał ją tam w porozumieniu z
dyplomacją habsburską, która łudziła go wielkimi wizjami. Wyobraźnia już
oglądała żagle hiszpańskie na Bałtyku, desant w Szwecji i krocie talarów
zasiłku. Tak porywające widoki udaremniły - rzecz jasna - pokój z Gustawem
Adolfem. Tym razem żądał on już zwrotu kosztów wojennych, ale zobowią-
zywał się oddać wszystkie zdobycze terytorialne z wyjątkiem Estonii. Ani
jeden okręt z Kadyksu nie pokazał się na naszych zimnych wodach, ani jeden
dukat nie zabrzęczał. Nic więc Szwedzi nie oddali, wskutek zdrady francu-
skiego dowódcy załogi zajęli za to Brodnicę, pobili Stanisława Potockiego pod
Gorznem i zagrozili Toruniowi, na szczęście, bezskutecznie.
Obfitowała ta wojna w zwycięstwa i klęski, a także w dramatyczne wyda-
249

rżenia. Wodzowie stron obu walczyli w pierwszych liniach i doznawali sen-
sacyjnych przygód, mogących wpłynąć nawet na los kampanii. W pewnej
potyczce Koniecpolski zwalił się wraz z koniem i nie zdołał utrzymać pory-
wającego się na nogi wierzchowca, który pobiegł sobie prosto do obozu
nieprzyjacielskiego. Przekonany o śmierci hetmana Gustaw Adolf uderza
wkrótce potem osobiście, a zaczajony w jakiejś' chałupce piechur polski pakuje
mu kulę muszkietową w same piersi, pod lewy obojczyk. Była to już druga rana
odniesiona przez walecznego Szweda. Pierwszą zadał mu z pistoletu w
pachwinę żołnierz gdański podczas obrony fortyfikacji na Żuławach. O tym, co
się stało pod Trzcianą, długo krążyły legendy. Gustaw Adolf dwukrotnie
cudem jakimś uniknął śmierci. Pochwycony już za pendent od szpady zrzucił
go przez głowę i uszedł bez kapelusza. Niedługo potem... jedni opowiadali, że
rajtar szwedzki w ostatniej chwili strzelił w ucho husarzowi, który już podniósł
szablę nad królem, inni, że schwytany i prowadzony na śmierć monarcha udał
ciurę i jakoś' się wykręcił.
  Żadne przewagi Koniecpolskiego ani opowies'ci o perypetiach wodzów nie
przesłonią nieprzyjemnej prawdy. Cała ta wojna była z naszego punktu widze-
nia szczytem absurdu dziejowego.
  Gustaw Adolf rwał się do Niemiec, na główny teatr wojny trzydziestoletniej.
Bić się tam miał o cel dla Rzeczypospolitej, zwłaszcza już samej Polski,
pożyteczny w stopniu najwyższym, o to włas'nie, do czego ze wszystkich
umysłowych, pieniężnych, a ostatecznie i orężnych sil dążyła Francja. O
utrzymanie Rzeszy Niemieckiej w stanie rozproszkowania i słabości. Chcąc
przystąpić do dzieła musiał najpierw Szwed borykać się z Polską, której król
zagradzał mu drogę. Sztokholm nadawał się na sojusznika Warszawy i na
wschodzie, i na zachodzie. Od trzech już prawie dziesięcioleci walczył z nią,
przyczyniając Rzeczypospolitej strat coraz to większych.
  Gustaw Adolf okazał się głębokim myślicielem politycznym, kiedy zadrwił:
„Bóg sam zna, jak ich prowadzą."
  W końcowej fazie wojny pojawiły się w Prusach i na Pomorzu posiłki
austriackie, chętnie zresztą przysłane. Pomogły w bitwie pod Trzcianą i w
innych operacjach. Wódz ich zachowywał się tak dwuznacznie, że trzeba było
zażądać odwołania go. Rozbestwiony w Niemczech żołnierz zawodowy pusto-
szył kraj, knechtowie nieraz po prostu przechodzili na stronę szwedzką.
Obecność tych posiłków była pod względem politycznym zjawiskiem wprost
groźnym, z czego zawczasu zdawano sobie sprawę w Polsce. Habsburgowie
zamierzali poddać swej władzy absolutnej całe Niemcy aż po Morze Północne i
Bałtyk. Pod Gdańsk, Toruń i Malbork przychodzą regimenty niemieckie
250

będące ramieniem dynastii, która rości sobie pretensje do zwierzchnictwa nad
Prusami w całej ich rozciągłości oraz nad Pomorzem. W razie generalnego
zwycięstwa strony cesarskiej perspektywy przerażającel Rodzeni bracia Fer-
dynanda II (i polskiej królowej) piastowali godności komturów, nawet wiel-
kich mistrzów Zakonu Niemieckiego.
  W wojnie o Pomorze polskie Korona działała w pojedynkę, Litwa uchyliła
się całkiem. Miała zawarty poprzednio na własną rękę rozejm ze Szwecją i
przedłużała go ciągle. Ponadto jeszcze nie chciała zaniechać wywozu zboża i
ziarno jej żywiło armię Gustawa Adolfa.
  Okoliczność ta dowodzi wielu rzeczy. Tego przede wszystkim, jak solidnie a
niezachwianie ugruntowane są twierdzenia, że unia lubelska odebrała wiel-
kiemu Księstwu osobowość. W najbardziej krytycznej fazie wojny - gdy tylko
niebezpieczeństwo odsunęło się od granic litewskich - Wilno podejmowało
decyzje samodzielnie, zostawiając niejako Warszawę własnemu jej losowi.
Zważmy, że zdarzyło się to mniej więcej na ćwierćwiecze przed wydarzeniami,
które w tak niezrównany sposób rozsławił Henryk Sienkiewicz w Potopie.
KUkakroć tu wspomniany Krzysztof Radziwiłł był ojcem znanego z tej
powieści Janusza.
  Dynastyczno-misjonarska polityka Zygmunta III nie tylko od strony kwestii
wyznaniowych poważnie naruszyła spoistość państwa. Wynikłe z niej wojny
szwedzkie - wyniszczające kraj i w najwyższym już stopniu niepopularne -
naraziły na kryzys strukturę Rzeczypospolitej. Przecież powstrzymanie się
Litwy od pomocy Koronie to powrót niejako do czasów Kazimierza Jagiel-
lończyka, kiedy to Kraków sam łamał się z Krzyżakami o ujście Wisły i
wspólną przyszłość. Ale wtedy było się dopiero na początku drogi, teraz stawał
pod znakiem zapytania dorobek lat stu kilkudziesięciu!
  W roku 1629 za pośrednictwem Francji - popieranej przez Anglię, Holandię
i Brandenburgię - stanął w Altmarku koło Sztumu rozejm na lat sześć, który
pozbawił Polskę części zdobyczy, wywalczonych ongi przez króla Kazimierza,
a przypieczętowanych w Toruniu. Tylko Gdańsk i Puck zostawały przy nas,
Szwedzi zatrzymali w swym ręku Elbląg oraz porty pruskie z wyjątkiem
Królewca. Elektor brandenburski, na własną korzyść przez cały czas działa-
jący lennik Rzeczypospolitej, brał w sekwestr Malbork, Sztum i Żuławę
Wielką. Zobowiązał się wydać te miasta i ziemie Skandynawom, gdyby po
upłynięciu terminu rozejmu nie doszło do pokoju trwałego. Inflanty aż po
Dźwinę miały być naturalnie szwedzkie, książę kurlandzki dostawał Mitawę.
Na wiosnę roku 1630 Gustaw Adolf i Axel Oxenstierna, który podczas wojny
pełnił obowiązki gubernatora okupowanych prowincji, zawarli dodatkowy
251

układ z Gdańskiem. W porcie pobierano cło, wynoszące 5,5%. Odtąd trzy i pól
zagarniała Szwecja, resztę przeznaczono dla miasta, króla i księcia pruskiego.
Polskimi pieniędzmi finansował więc Gustaw Adolf swe późniejsze operacje w
Niemczech, które przyczyniając się do osłabienia Rzeszy oraz cesarza wycho-
dziły i nam na korzyść. Można było osiągnąć tę samą albo i większą nie oddając
podatków gdańskich ani ziem pomorskich.
Za pomoc austriacką przyszło zapłacić pół miliona złotych gotówką.
  W końcowej fazie pertraktacji w Altmarku, kiedy pełnomocnicy stron obu
rozmawiali już ze sobą bezpośrednio, wszedł raz do namiotu obrad Stanisław
Koniecpolski. Axel Oxenstierna i wszyscy Szwedzi podnieśli się natychmiast z
miejsc i z oznakami wielkiego szacunku przywitali hetmana. Słaba stąd pocie-
cha, że wojsko zarobiło sobie na dobrą opinię u nie lada specjalistów.
  Sejm ostro krytykował warunki rozejmu, a kanclerz wielki koronny - biskup
Jakub Zadzik - odpowiedział posłom w tym duchu: jeżeli uważacie, że państwo
może dalej prowadzić wojnę, to wydajcie Szwedom nas, którzyśmy podpisali
układ, i ruszajcie w pole.
Nie znaleziono na to kontrargumentu, izby zatwierdziły traktat.
  Rzeczpospolita była rzeczywiście do działania na razie niezdolna, musiała
zaczerpnąć tchu. Jeszcze właściwie nie zaznak pokoju w wieku XVII, który
liczył już sobie trzy lat dziesiątki. Obywatele jej najpierw przysłuchiwali się z
oddala echom wojny toczonej w Inflantach oraz Łżedymitrowskich przedsię-
wzięć, ale mieli spokój u siebie. „Pamiętny sejm" i „noc jezuitów" popchnęły
kołowrót rokoszu, który zaburzył wnętrze kraju wojną domową. Rok 1606 to
naprawdę data graniczna. Naruszenie chwiejnego ładu zalicza się niekiedy do
zadań zdumiewająco łatwych. Dwudziestu czterech godzin aż nadto wystar-
czy. Lepszy jednak ład chwiejny niż żaden.
  Po rozejmie spore połacie ziemi pomorskiej pozostały pod okupacją. W
ostatniej chwili Zygmunt pisał do Jakuba Zadzika, że nieustępliwość w kwes-
tiach wyznaniowych jest ważniejsza od uwolnienia Fromborka czy Braniewa.
Zagrzewał w tej mierze... biskupa. Pryncypia, które głęboko naruszyły lad,
utrzymywały się zatem w mocy.
  Specjalne komisje zajęły się spisywaniem strat na obszarach oswobodzonych
od nieprzyjaciela, ale spustoszonych. Okazało się, że w każdej spalonej wiosce
kościelnej ofiarą wojny padła szkoła. Dotychczas istnienie ich było rzeczą
powszechną, zdumiewającą tylko cudzoziemców. Szalała po kraju zawleczona
z obozu szwedzkiego epidemia, gnębił całe państwo ciężki kryzys ekonomicz-
ny. Dzisiejsi ekonomiści utrzymują, że u podstaw jego leżał fakt niewłaściwego
podziału dochodu społecznego. Warstwą wszechstronnie, a przede wszystkim
252

materialnie uprzywilejowaną byli magnaci, którzy na rynku wewnętrznym
kupowali mało, bo potrzebne im towary dostarczała zagranica, resztę wytwa-
rzali poddani w latyfundiach i miastach prywatnych. Trudności, wynikające ze
stałego obniżania się wartości pieniądza, przezwyciężali wzmożonym wywo-
zem zboża, oczywiście kosztem pańszczyźnianego chłopa, ten zaś popadał w
bkdę i również na rynku wewnętrznym mniej kupował, bo cóż miał począć.
Nie będzie więc może błędu w domniemaniu, że kryzys gospodarczy spowo-
dowało, a już co najmniej pogłębiło, zjawisko natury czysto politycznej -
świadome protegowanie magnatów przez rząd, stawka na największą własność
ziemską. Herbowi musieli wówczas rej wodzić w naszym państwie, skoro
wodzili w tylu innych, lepiej rozwiniętych. Jeśli tak, to niechby przynajmniej
poparciem władzy cieszyli się ci pomniejsi, bezpośrednio zainteresowani jar-
markiem w miasteczku powiatowym. Nie tylko rozum stanu, lecz i głos rynku
opowiadał się za poniechaną, niestety, jagiellońską tradycją sojuszu króla ze
średnim i drobnym ziemiaństwem. Podczas rokoszu Zebrzydowskiego mą-
drzejsi ze szlachty brali w obronę stan mieszczański.
  Po zawarciu rozejmu altmarskiego wojsko koronne powróciło na Ukrainę i
od razu rozhulała się po całym wschodzie wielka propaganda. Wykrzykiwano,
że dominikanie lwowscy poświęcili u siebie szablę Stanisława Koniecpol-
skiego i w uroczystej procesji obnosili ów oręż, który miał teraz posłużyć do
wytępienia wiary prawosławnej i narodu ruskiego. Odchodząc przed trzema
laty na Pomorze oderwał hetman ręce od tych samych zatrudnień, co go teraz,
niczym zły magnes, znowu ściągały nad Dniepr. Trzeba więc zawrócić nieco w
czasie i bardzo zwięźle przedstawić dzieje południowego wschodu po bitwie
chocimskiej.
  Uczestniczyło w niej około czterdziestu tysięcy Kozaków, którzy powróci-
wszy do domów ani myśleli wtłaczać się w ciasne ramy ustawodawstwa. 20
kwietnia 1622 roku zmarł Piotr Konaszewicz Sahajdaczny, zabrakło autory-
tetu. W dwa lata później Tatarzy urządzili taki najazd, że otrzaskana przecież z
podobnymi niespodziankami ludność jakby zapomniała o dawniejszych nie-
szczęściach. Zaczęło się odtąd na nowo liczyć napady, poczynając od „pier-
wszych Tatarów", czyli tych, co się pojawili w czerwcu 1624 roku i spalili aż
Iwonicz. Koniecpolski rozbił ich pod Martynowem koło Halicza, uwolnił
mnóstwo jasyru, po czym zabrał się do pacyfikowania Kozaczyzny, której
wypady morskie i konszachty ze zbuntowanym przeciwko Turcji Krymem
groziły sprowokowaniem wojny. Doszło na Ukrainie do krótkiego i nie roz-
strzygniętego starcia, zakończonego tak zwaną ugodą kurukowską. Rzeczpos-
polita zobowiązała się płacić żołd sześciu tysiącom Kozaków rejestrowych.
253

Mieli oni stanowić legalną siłę zbrojną powołaną do strzeżenia pokoju i spo-
koju, zapobiegać najazdom ordyriskim oraz... wyprawom Zaporożców na
Morze Czarne. Rejestrowi utworzyli więc uprzywilejowaną elitę, poza obrę-
bem której znalazły się dziesiątki tysięcy czerni kozackiej. Kogo nie wpisano
do rejestru, ten pozostawał człowiekiem wolnym - jeżeli zamieszkiwał w
królewszczyznach. W dobrach prywatnych obowiązywała coraz to cięższa
pańszczyzna. Uładzono więc sprawy... na papierze. A w życiu realnym - zaraz
po ugodzie kurukowskiej Sicz zaczęła wprost pęcznieć od nowo przybyłych.
Koniecpolski ruszał na Pomorze dokładnie zdając sobie sprawę, od wentyli
jakiego kotła dłoń odejmuje.
  Hetman docierał właśnie do teatru wojny głównej, kiedy w opuszczonych
przezeń stronach rozegrał się piękny akt podrzędnej, lecz kto wie czy nie
potrzebniejszej w tym sensie, że bardziej logicznej. Pozostał na Ukrainie
Stefan Chmielecki, regimentarz, wojownik mniej wybitny od Żółkiewskich,
Zamoyskich, Chodkiewiczów czy Koniecpolskich, ale także znakomity. Do
spółki z Kozakami rejestrowymi pokonał on w kilkudniowej bitwie pod Białą
Cerkwią o wiele od siebie mocniejszych Tatarów. W decydującej fazie spo-
tkania lunął rzęsisty, październikowy deszcz. Rozmiękły cięciwy łuków
ordyńskich, żołnierzom proch przemienił się w papkę. Pod Białą Cerkwią
rozstrzygnęła biała broń. Kozakami dowodził w tym spotkaniu Michał Doro-
szeńko, który w trzy lata później zginął na Krymie, dokąd poszedł bronić
Mechmeta i Szahina Girejów przeciwko wiernemu Turcji Kantymirowi.
Zawiłe perypetie dostarczyły Rzeczypospolitej niewyzyskanej okazji. Za jej
powtórzenie się wiele by dał Władysław IV w mizerne dwadzies'cia lat póź-
niej.
  Krótko mówiąc - pozbawiony przez Turków władzy chan Mechmet-Girej
zażądał od Polski pomocy, zobowiązując się zostać jej lennikiem. Swoistą
formą przychylnej odpowiedzi było udzielenie mu chwilowego schronienia na
Ukrainie. Jeszcze wyraźniejszą - trzy duże wyprawy kozackie na Krym,
odbyte za wiedzą i zgodą zastępcy hetmana, Stefana Chmieleckiego, oraz
Jerzego Zbaraskiego i Mikołaja Potockiego. Doroszeńko - zanim zginął uwal-
niając Bachczysaraj - zdobył i zburzył twierdzę Islam-Kermen, którą Turcy
ku wspólnemu niezadowoleniu i szkodzie Zaporoża oraz Rzeczypospolitej
wybudowali nad dolnym Dnieprem. Ale cóż! - na północy toczyła się wojna
rozpoczęta przed trzydziestu niemal laty z motywów familijno-wyznaniowych.
Nie można było wesprzeć Kozaków. Nie było czym i kim.
  Wolno wątpić, czy absolutną słuszność mają ci, którzy twierdzą, że „kon-
cepcja podporządkowania Krymu Rzeczypospolitej nie była realna, gdyż feu-
254

(Mowie tatarscy byli zainteresowani w napadach łupieskich na ziemie ruskie,
skąd osiągali zdobycze w jeńcach i lupach". Czy to aby nie za daleko posunięty
determinizm? Trudno uznać dotychczasowe przyzwyczajenia „feudałów
marskich" za dyktatora dziejów. Nie sama tylko Ukraina mogła zresztą
dostarczać zarówno jeńców, jak łupów, nie brakowało w pobliżu innych
asobnych w nie krajów. Historia widywała większe znacznie odwrócenia
przymierzy i nicprzyjaźni.
  Ukraina wchodziła w skład Rzeczypospolitej. Magnaci ruscy kulturalnie,
wyznaniowe, a więc i narodowo przeszli na stronę polską, przedstawiciels-
twem z natury odrębnego kraju stało się bractwo wojenne, Sicz Zaporoska. Z
tych względów czynne występowanie na południowym wschodzie było dla
państwa koniecznością. Tylko konsekwencje akcji wspólnych mogły narzucić
•ejmowi przekonanie, że Kozak to jednak cos* innego niż kandydat na parobka,
•mysłowic problem polityczny w całej jego rozciągłości i grozie. Występować
czynnie, dostarczając przez to możliwości rozwoju Kozaczyźnie, wiązać ją ze
•oba albo brać rozwód z Ukrainą - innych dróg nie było. Podział kraju
pomiędzy Polskę a Moskwę stanowiłby tylko wstęp do nowego rozwodu i
wielu jeszcze gorszych rzeczy. Historia* dowieść miała tego wszystkiego w
sposób aż nazbyt wyrazisty.
  Jesienią 1629 roku Koniecpolski powrócił zatem na Ukrainę, gdzie kotło-
wało się jeszcze bardziej niż przed odmarszem hetmana. Państwa różnowier-
cze, półksiężycem od północy, południa i wschodu opasujące Rzeczpospolitą,
•prawiały wielką propagandę, grały na rozjątrzonych uczuciach religijnych.
Pokój ze Szwecją stanął, lecz mimo to Zygmunt III przyjacielem Habsburgów
być nie przestał. Zaraz po wojnie pruskiej niektóre oddziały polskie za wiedzą
swego króla poszły do Niemiec wspierać stronę katolicką; Należało nadal
przyczyniać Rzeczypospolitej trudności, a najlepiej pchać do wojny wewnęt-
rznej, wiążącej jej siły.
  W marcu 1630 roku Zaporożcy zamordowali lojalnego wobec Polski
dowódcę rejestrowych, Hryćka Sawicza z przydomkiem Czarny. Zaczęło się
nowe powstanie, na czele którego stanął Taras Fedorowicz. Wojska koronne
poniosły porażki, straciły Korsuń. Mieszkańcy miasta opowiedzieli się przy
Kozakach. Koniecpolski ruszył z Baru na czele korpusu głównego, przeprawił
się przez Dniepr i 17 maja uderzył na obwarowany obóz pod Perejasla-
wiem.
  Wódz, który potrafił sobie radzić z Gustawem Adolfem, z Zaporożcami nie
przegrał, ale też nie zdołał ich pokonać. Paweł Piasecki zapewnia, że pod
Perejasławiem - nie licząc już szeregowego żołnierza - poległo do trzechset
255

„szlachetnego rycerstwa [...] a rzadko który koni co lepszych nie stracił".
Walki zakończyły się układem. Obie strony zachowały twarz - palące pro-
blemy paliły nadal. Hetman przestał się domagać wydania Tarasa, podniósł
rejestr do ośmiu tysięcy. Zaporożcy ponownie przysięgli słuchać króla, żyć w
zgodzie z rejestrowymi, na Morze Czarne „z Dniepru nie chodzić i cesarza
tureckiego nie najeżdżać", a nawet popalić czajki...
  Głęboko się omyli, kto przypisze kompromis łagodności, wielkoduszności
hetmana. To Stefan Chmielecki - syn ubogiego dzierżawcy, człowiek, który z
chudopacholskiej mizerii wspiął się na szczebel regimentarza i wojewody
kijowskiego - to on umiał żyć z Kozakami i ludem, był oględny i wyrozumiały.
Koniecpolskiego cechowała srogość. Właściciel ogromnych latyfundiów w
Bracławszczyźnie, a rdzenny Polak z pochodzenia, potrafił uspokoić plebs
bezwzględnie, także stryczkiem, toporem i palem. Wysoki, brodaty, okazałej
postaci rycerskiej, silny tak, że z dużej odległości przebijał strzałą pancerz,
jąkał się - szlachta ukuła więc powiedzonko: „Pan Stanisław wprzód uderzy,
niż wymówi." Nie wprzód jednak niż pomyśli... Groźny żołnierz i twardy
dziedzic nigdy w sprawach polityki i wojny niczego nie uczynił bez gruntownej
rozwagi. Atakował obóz kozacki i wysnuwał widać wnioski z własnych
doświadczeń, a wyrazem tego był w porę zawarty kompromis. W osiemnaście
lat później Mikołaj Potocki i Jeremi Wiśniowiecki, klasowi towarzysze
Koniecpolskiego, tacy sami jak on obszarnicy, działając w tych samych kor-
suńsko-perejasławskich stronach rozumem nie zaświecili.
  Bohdan Chmielnicki, który trafił do niewoli tureckiej jednocześnie z
Koniecpolskim, cierpiał w niej dwa lata i już od dawna znajdował się na
wolności.
  Przed chwilą była mowa o sposobach załatwienia sprawy Ukrainy. Teore-
tycznie rzecz biorąc istniał jeszcze jeden: zgnieść Sicz przemocą, wypalić
Kozaczyznę czerwonym żelazem. Perejasławskie doświadczenia Koniecpol-
skiego pouczają, czy łatwo było kroczyć po tej drodze. Raz jeszcze trzeba
przypomnieć, że Rosja odniosła na niej sukcesy dopiero w stuleciu XVIII.
  We wrześniu 1631 roku „starszy" Kozaków rejestrowych, Iwan Kułaha
Petrażycki, zawiadomił przebywającego w Barze hetmana o przyjeździe do
Kaniowa dwóch „Niemców", odesłał też w nie rozpieczętowanym stanie
przywiezione przez nich listy. Tajemniczy Germanowie okazali się Francu-
zami i agentami Gustawa Adolfa. Podróż do Kaniowa odbyli drogą dziwnie
okrężną, przez Siedmiogród, Stambuł i Moskwę. Nad Bosforem opiekował się
nimi znany nam już Holender, Korneliusz Haga. Kazimierz Chodynicki tak
streścił poglądy polityczne niestrudzonych wędrowców: „głównym sprawcą
256

wszystkiego zła w Europie jest król polski, który ulega jezuitom i występuje
Itko sprzymierzeniec Austrii". Gustaw Adolf chciał za pośrednictwem tych
emisariuszy wejść w styczność z Kozakami. Obiecywał im opiekę nad prawo-
sławiem oraz podwyższenie żołdu, jeżeli zostanie w niedalekiej przyszłości
ukoronowany na Wawelu. Żądał poparcia w tej właśnie sprawie i wysłania
wojska cesarzowi.
  Koniecpolski uznał w głębi ducha, że najlepiej by było obu agentów koza-
ckim obyczajem „podbrodzić", to znaczy zakończyć aferę w Dnieprze. Z
myśli tej zwierzył się jednak tylko kanclerzowi. Petrażyckiemu poradził ode-
słać zatrzymanych do Warszawy i tak też się stało. Kanclerz przekazał ich z
kolei Oxenstiernie, nie omieszkawszy pożalić się na knowania.
  Francuzi przywieźli również z Moskwy skierowane do duchowieństwa
prawosławnego orędzia cara i patriarchy ze Stambułu, Lukarisa. Archimand-
ryta Ławry Peczerskiej, Piotr Mohiła, zatrzymał oba pisma, unieszkodliwił je.
Oddawcy powiedział: „Wart jesteś pala za te listy."
  Było jeszcze z kim gadać i politykować na Ukrainie w Roku Pańskim 1631.
Ale nie na warunkach przemiany jej w jeden wielki folwark pańszczyźnia-
ny.
  Gustaw Adolf zamyślał więc o koronie polskiej. Pora już było zastanawiać
się nad jej losem. Zygmunt III ukończył sześćdziesiąty piąty rok życia.
  Para królewska zawsze starała się dawać poddanym przykład pobożności, w
procesjach Bożego Ciała uczestniczyła bez względu na pogodę. Także i tym
razem otyła królowa Konstancja, nie zważając na ciężki upał, z odkrytą głową
kroczyła u boku małżonka ulicami Warszawy. ,,Dostała zapalenia", lekarze
zastosowali zimne kąpiele, ale gorączka się wzmagała. 10 lipca Urszula Gien-
ger codziennym obyczajem zajrzawszy rano do sypialni pani ujrzała ją mar-
twą.
  Zeszła ze świata główna, obok samego króla, podpora polityki austriackiej u
nas. Zbiegiem okoliczności wkrótce potem - i również podczas snu - opuścił
ten padół najważniejszy owej polityki przeciwnik, Jerzy Zbaraski. Książę
czekał zresztą na zgon Zygmunta, od którego był młodszy, bo zamyślał o
koronie dla siebie. Brat Jerzego, Krzysztof, uczeń Galileusza i poseł do
Stambułu, już nie żył. Wielki ród wygasł, włości jego wzięli Wiśniowieccy.
Życie trwało, rozpoczęte jego dzieła i procesy zahamowania nie doznały.
  Sprawy państwa załatwiane były teraz domowym trybem. Król nie oczeki-
wał, że przeżyje młodszą od siebie o lat przeszło dwadzieścia małżonkę. Od
dawna przygotowany testament czynił z niej główną spadkobierczynię. Ude-
rzony znienacka, a zawsze zamknięty w sobie, Zygmunt odosobnił się prawie
l" - Rzeczpospolita... l	257

całkiem, odgrodził od ludzi. Najważniejsze dokumenty stanu docierały doń
niemal wyłącznie za pośrednictwem Urszuli Gienger. Oczekującym dostojni-
kom przynoszono z komnat monarszych już podpisane pergaminy.
  Powszechne w kraju współczucie dla władcy sprawiało, że przymykano oczy
na to wszystko. Animozje wyraźnie słabły, urazy jakby szły w niepamięć.
Wkrótce król pojednać się miał z samym Krzysztofem Radziwiłłem, opozy-
cjonistą i przywódcą heretyków.
  W tym też czasie Stanisław Koniecpolski otrzymał nareszcie buławę wielką
koronną, która od czasu śmierci Żółkiewskiego nie należała do nikogo. Nie-
szczęście jakby rozluźniło hamulce, skłoniło do postanowień od dawna
potrzebnych.
  Nikt nie wątpił, że w niedalekiej przyszłości pole pod Wolą zaroi się znowu.
Zygmunt III gas?. Zdawał sobie z tego sprawę, skoro się zgodził na odpychane
dotychczas ze wstrętem porady lekarskie. Zaczęto radykalnie zwalczać gnę-
biącą pana podagrę. Polegało to na przypiekaniu schorzałych części ciała
rozpalonym żelazem.
  Rozważano kwestię uporządkowania elekcji. W październiku 1630 roku
kanclerz Jakub Zadzik przypomniał sejmowi... zmarnowany przed czterdzie-
stu przeszło laty projekt Jana Zamoyskiego. Znowu słychać było o zapewnie-
niu następstwa tronu królewiczom lub ludziom „krwie i języka słowiańskie-
go", o głosowaniu większością. Szlachta zareagowała na te wnioski bardzo
rozmaicie, lecz tylko na Rusi słyszeć się dały chóralne protesty. Małopolska i
Wielkopolska zachowały się raczej spokojnie. Mówiło się o wyłonieniu spe-
cjalnej komisji sejmowej, o odłożeniu sprawy na później.
  Ostatni za Zygmunta III sejm dostarczył widowiska, które wiele wyjaśnia.
Obrady zaczęły się l kwietnia 1632 roku. Schorowanego pana wniesiono do
izby w lektyce, usadzono na tronie. Sala tonęła w czerni. Wszyscy senatorowie
i posłowie przywdziali żałobę po królowej Konstancji. Zaledwie marszałek
zdążył odczytać przedłożenie dotyczące zaopatrzenia potomstwa monarszego,
gdy zgodny głos stanów jął prosić Zygmunta, aby zawezwać raczył swoje
dzieci. W kolejności starszeństwa weszli i zasiedli u podnóży tronu: Jan
Kazimierz, Jan Olbracht, Karol Ferdynand, Aleksander Karol i trzynastolet-
nia Anna Katarzyna Konstancja.
Uroczyste milczenie izby przerwał słaby glos króla:
   Oto są dzieci zrodzone na ziemi polskiej, oto potomstwo razem moje i wasze, nie ma ono już
matki, a wkrótce i ojca postrada. Poruczam je Rzeczypospolicie całej, kiedy mnie nie stanie, niech
troskliwość wasza czuwa nad nimi, niech hojność wspiera!
258

  Wniosek dotyczący rozdania wysokich dygnitarstw i wielkich domen pańs-
twowych przyjęto jednomyślnie.
  Scena na zamku warszawskim, jej patriarchalna, religijna niemal atmosfera
oznaczała dokonany fakt historyczny. Dynastia Wazów umocniła się na tronie
polskim. W pełni odziedziczyła po Jagiellonach wielkie dobrodziejstwo: przy-
wiązania poddanych do monarchii, do jej formy oraz idei. Było jasne, że berło
weźmie po ojcu syn. W tych warunkach zabrakło podniety do uregulowania
przyszłych elekcji ustawą. Jan Zamoyski chciał kuć żelazo, dopóki gorące od
ognia bitwy pod Byczyną.
  W izbie sejmowej pojawiło się potomstwo zmarłej niedawno Konstancji.
Zabrakło najstarszego z Zygmuntowiczów, zrodzonego z Anny, Władysława.
Bo też nie było go w Warszawie. Bawił w okolicach Płońska na łowach.
Pierworodny przyczyniał dogasającemu ojcu wielu trosk. Szalona rozrzutnos'ć
trzydziestosiedmioletniego już człowieka osiągnęła ten stopień, że w roku
poprzednim pewni ludzie poszli do króla ze skargą. Zygmunt III wysłuchał ich
i kazał niezwłocznie... opieczętować sławny pałac Adama Kazanowskiego przy
Krakowskim Przedmieściu.
  Władysław otrzymywał rocznie od rodzica czterdzieści tysięcy florenów,
oprócz tego oficjalnie, za zgodą stanów, czerpał dochody z księstwa siewier-
skiego i ośmiu starostw, a mimo to „w ustawicznym był niedostatku". Nie
żałował sobie, o przyzwoitą gospodarkę w swych apanażach nie dbał - przede
wszystkim zaś nie umiał niczego odmówić ulubieńcom i pozwalał się po prostu
okradać.
  Działo się to w państwie, któremu stale brakowało grosza na żołd dla
zaciężnych, wskutek czego marnowały się takie wiktorie, jak Kircholm, a
konfederacje nie zapłaconego żołnierstwa pustoszyły i anarchizowały kraj. Dla
pełni obrazu warto więc dopuścić się niedyskrecji i nieco zawczasu zajrzeć do
testamentu Zygmunta III, sporządzonego w roku 1624. Dokument ów wymie-
nia precjoza, które przyzwyczailiśmy się oglądać oczyma wyobraźni przede
wszystkim w skarbach maharadżów. Mówi więc o szesnastu szczerozłotych, na
hebanowych podstawach osadzonych posągach świętych (dodając, że, być
może, znajdą się jeszcze inne, na razie nie ukończone), o srebrnych ołtarzach.
O tarczach złotych, sadzonych diamentami, o bardzo znacznej liczbie takimiż
kamieniami, rubinami i perłami, ozdobionych łańcuchów. Oto niektóre
przykłady:
   Łańcuch zapisany nam przez Najjaśniejszą Królową Annę, ciotkę naszą, z diamentami w
róże[...] potrójny łańcuch z diamentów, w nim cztery znacznej wielkości[...] potrójny łańcuch
pierwszemu podobny, w każdym ogniwie cztery rubiny mający[...] trzydzieści dwa sznurków
259

diamentów, w każdym po dziewiętnaście diamcntów[...] łańcuch z wielkich pereł uriariskich w
liczbie stu pięćdziesięciu[...] łańcuch diamentowy w podługowate wiązania, w każdym wiązaniu,
oprócz pomniejszych diamentów, wprawione są trzy wielkie, trójgraniaste[...] podobnyż łańcuch z
rubinów[...] złoty łańcuch z diamentami, rubinami i perłami, u którego wisi noszenie związane w
litery S.A., na wierzchu korona, u spodu zaś ogromna perła...
  Dosyć o łańcuchach. Pomińmy szpady inkrustowane złotem i klejnotami,
drogocenne sprzęty, obicia, pierścienie, ozdoby kapeluszy i tak dalej. Dodaj-
my, że na same tylko „pobożne legata" przeznaczył testator pięćdziesiąt
tysięcy florenów brzęczącą gotówką, nie licząc już takich darów, jak złotem i
perłami szyte ornaty.
    Zastanawiając się nad bogactwami, jakie z testamentu tego widzimy, iż posiadali królowie
polscy - pisze Julian Ursyn Niemcewicz - naturalnie wypada zapytanie, gdzie się to wszystko
podziało?... Niech odpowiedzą najezdnicy.
  A kto odpowie za rozgrodzenie granic Rzeczypospolitej przed najezdnika-
mi?
                Nie warto udawać niewiniątka. O losie ,,jednorogów", posochów i koron
h	moskiewskich już się w tej książce wzmiankowało. Musiał być owych koron na
l Kremlu zasób znaczny, skoro jeszcze jedną zapisał Zygmunt Władysławowi, w
|; innej zaś sam spoczął na katafalku.
Na pilną uwagę zasługuje następujący zapis króla:
   Sumę także pięćdziesięciu florenów, w której zastawione były niektóre klejnoty koronne u
elektora brandenburskiego, a to na prowadzenie wojny inflanckiej, nam potem przez tegoż
elektora darowaną, temuż królewicowi dajemy.
  Przynajmniej to można było dać państwu, a nie synowi na własność pry-
watną.
  Cóż za styl szafowania pieniądzem! Sejmy skąpią na wojsko i hojną ręką
darzą dynastię. Magnaci rwą dobra publiczne każdy w swoją stronę, niekiedy
jednak - lecz zawsze dobrowolnie - z własnych szkatuł łożą krocie na cele
państwowe. Jedno pewne: fatalny przykład pierwszeństwa interesu prywat-
nego szedł od góry. Antoni Maria Graziani twierdził, że ze wszystkich naro-
dów s'wiata Polacy najbardziej królów swoich naśladować przywykli.
  Wracajmy jednak do opieczętowanego pałacu przy Krakowskim Przedmieś-
ciu. Właściciel jego, Adam Kazanowski, lepiej niż ktokolwiek z licznych
zresztą pochlebców wkradł się w łaski królewicza i korzystał z nich bez
skrupułów. Zagarniał dochody Władysława, wypraszał cenne podarki, w
260

końcu zaczął potajemnie przenosić z zamku do swego domu precjoza, nawet
dzieła sztuki. Zawiadomiony o decyzji monarszej powrócił z Królewca do
Warszawy, gorączkowo poszukiwał protekcji, giął się przed ludźmi, „którzy
potem za szczęśliwych się mieli, kiedy od odźwiernych jego postrzeżonymi
byli".
  Los wybawił Kazanowskiego z opresji. 23 kwietnia 1632 roku Zygmunt III
zasłabł w Opaczu, dokąd się był wybrał, aby wypróbować siły. Chciał się
przekonać, czy zdoła odprowadzić do Krakowa zwłoki żony, dotychczas spo-
czywające w Warszawie. Najwcześniejsze objawy s'miertelnej słabos'ci do-
strzegł na obliczu króla nuncjusz papieski.
  Nie przyczyniająca zbytnich cierpień agonia trwała przez tydzień. Paraliż
unieruchomił lewą połowę ciała, zniekształcił twarz, pozbawił niemal Zy-
gmunta mowy. Z ust Urszuli Gienger dowiedzieli się zebrani wokół łoża
dygnitarze o ostatnich nominacjach, wysłuchawszy ponadto pouczeń ochmi-
strzyni na temat wyświadczonych przez konającego dobrodziejstw i obowiązku
wdzięczności. Na zapytanie kanclerza, czy taka jest istotnie jego wola co do
awansów, król odpowiedział przytwierdzającym skinieniem dłoni i niewyraź-
nym szeptem: „Tak... daję..." Tegoż wieczoru 25 kwietnia zdołał pobłogosła-
wić Władysława i włożyć mu na głowę koronę szwedzką.
  Ostatnie namaszczenie najpobożniejszy z panujących już przyjął, wszystkie
obrzędy religijne były dopełnione. Kiedy 28 kwietnia obaj kanclerze, Jakub
Zadzik i Albrecht Radziwiłł, weszli do komnaty, aby po raz ostatni - na czele
całego dworu aż do najlichszego pachołka - ucałować dłoń pana, ujrzeli przy
łożu kilkunastu jezuitów, krzyczących konającemu „w obie uszy, aby za
grzechy żałował".
  W tej scenie jest cała kontrreformacja. Bezwzględna, brutalna i patetycz-
na.
Zygmunt III umarł 30 kwietnia 1632 roku nad ranem.
  We wczesnej młodości przyjął ster państwa, które w przeciągu poprzednich
czternastu lat uporało się z kryzysami trzech bezkrólewi, wygrało trzy kam-
panie moskiewskie i jedną austriacką, było całkowicie zdolne do reform i
działania, w dziedzinie swobody myśli wyprzedzało inne kraje kontynentu. W
czterdziestym piątym roku panowania odumarł Rzeczpospolitą tkniętą bez-
władem, rozprzęgającą się wewnętrznie, fizycznie wyczerpaną, mocno ujętą w
kleszcze dyktatury sumień.
  Widok złej roboty, partackiego wykonawstwa, demoralizuje ludzi szybko,
gruntownie i trwale. Jedni ze szlachty pochwalali wojnę moskiewską, inni
oburzali się na nią: Nie mogło być takich, co by nie zakipieli na wieść o tym, że
261

pod Smoleńsk poszła kawaleria i piechota, artyleria zaś pozostała w Warsza-
wie, w Tykocinie i w Wilnie. Ludzie kipią przez czas krótki, obojętnieją na
dobre. Przywykają do pracy na niby.
  Całe długie panowanie Zygmunta III było jednym wielkim przykładem złej
roboty. Władza usiłowała płynąć pod prąd najbardziej nawet słusznych żądań
ogółu, a w dodatku wykonywała to byle jak, nieudolnie i niedbale. Ani jedno z
olbrzymich jej przedsięwzięć nie przyniosło rezultatów na miarę poniesionych
kosztów. Zdobyto Smoleńsk i Siewierszczyznę, lecz zaraz potem własny żoł-
nierz przez lat parę pustoszył kraj, wycisnął z niego miliony kontrybucji.
Przeciętny obywatel musiał się więc w praktyce uważać za tę stronę, która
wojnę przegrała.
  A jednoczes'nie - żadne chyba z dotychczasowych panowari nie oglądało
takiego pasma oszałamiających tryumfów doraźnych. Jako jeniec wojenny
przebywał w Rzeczypospolitej arcyksiążę austriacki, brat rodzony cesarza
niemieckiego. Ten sam los spotkał później obalonego cara Moskwy oraz ojca
jej nowego władcy. Żołnierz polski i litewski okupował Kreml, osadzał hos-
podarów w Jassach i Bukareszcie, wygrał pod Byczyną, Kircholmem, Kłu-
szynem, Chocimiem, Trzcianą, odniósł mnóstwo zwycięstw pomniejszych,
także i na morzu, zdobył dziesiątki twierdz. To daje miarę zmarnowanego
wysiłku Obojga Narodów. Wielkie czyny, które Mikołaj Machiavelli zalecał
władcom, muszą być osiągnięciami przynoszącymi korzys'ć rzeczywistą,
widoczną i trwałą. Nie mogą przypominać fajerwerków.
  Obok katafalku Zygmunta III leżała na stoliku korona szwedzka. Moskie-
wska zdobiła głowę zmarłego. Imponującemu widowisku zupełnie nie odpo-
wiadała rzeczywistość dziejowa. Gubernator szwedzki zarządzał dużymi poła-
ciami Pomorza polskiego, wielu obywateli Rzeczypospolitej przywykło oglą-
dać się w stronę Kremla, opiekuna wiary prawosławnej.
  W przeciągu czterdziestu pięciu minionych lat Rzeczpospolita dostarczyła
swemu rządowi wielkich środków, które mogły posłużyć do prawdziwego
wzmocnienia wiązań i ścian wspólnego zamieszkałego przecie i zagospodaro-
wanego domu. Taki sens wynika z tasiemca dopiero co przytoczonych nazw
miejscowości i czynów, oznaczających duże zwycięstwa orężne. Marnotraw-
stwo jest grzechem śmiertelnym, bo tak zwany dorobek dziejowy to po prostu
suma skutecznych wysiłków. Nie sposób sumować tego, co poszło w próż-
nię.
  Podczas długiego panowania Zygmunta III dzieje nasze przekroczyły punkt
zwrotny. Od roku 1606 zaczęły wyraźnie staczać się w dół.
  
BABIE LATO RZECZYPOSPOLITEJ
„Szczęśliwość nasza wszystka w tym jest, abyśmy
w granicach naszych cali zostawali, a zdrowie
każdego człowieka i swoje jest najmilsze."
Stanisław Łubienski, biskup płocki, 1634 i.
I
  Czwarta z kolei wolna elekcja miała przebieg nieoczekiwany. Głosowanie
trwało pół godziny. Pierworodny zmarłego Zygmunta obrany został jedno-
myślnie. Nie przeszkodziło, że nie można już wtedy było nazwać Władysława
królewiczem, gdyż natychmiast po zgonie ojca przybrał on tytuł dziedzicznego
króla Szwecji. Nie stanął na zawadzie ryzykowny nietakt kandydata, który
ośmielił się zawczasu przyjechać do Warszawy i z pobliża asystować obradom.
Magnaci niepotrzebnie przyprowadzili siły większe od wszystkiego, co
dotychczas widywano pod Wolą. Powszechna podczas bezkrólewia trwoga
przed zamieszkami wewnętrznymi okazała się zbyteczna.
  Wyszło na jaw, że główne, lecz nie spisane, niestety, prawo Rzeczyposolitej
zgodne jest z zasadą monarchii dziedzicznej. Zygmunt III sprzyjał bardziej
dzieciom z drugiego swego małżeństwa, Konstancja zdecydowanie forytowała
Jana Kazimierza. Szlachta jednomyślnie oddala władzę pierworodnemu.
  „Szczytem jego marzeń było odzyskać utraconą koronę szwedzką, a tron
polski odstąpić jednemu ze swych braci" - napisał o Władysławie IV Włady-
sław Czapliński. Studia tego historyka to mają do siebie, że kto ich nie zna, ten
mało wie o naszym stuleciu XVII.
  Zapatrywania tradycyjne darzyły żywą sympatią króla, który panował na
obszarze dziewięciuset tysięcy kilometrów kwadratowych, zmarł zaś dosłow-
nie w chwili zachodu słońca szczęśliwości kraju. Badania profesora z Wrocła-
wia zretuszowały tu i ówdzie wizerunek Władysława. Wydobyły na przykład z
ukrycia jego wyznanie, złożone cesarzowi wcześnie, bo w maju 1632 roku. W
instrukcji dla wysłannika powiedziane było wyraźnie, że królewicz polski „od
pierwszej młodości obrzydził sobie Polskę i marzył o Niemczech". Polityk,
człowiek dojrzały, zbliżający się do czterdziestki, może w chwili zdenerwo-
wania słowa takie na wiatr rzucać, pisać byle czego nie będzie.
263

  W szes'ć miesięcy później - 8 listopada 1632 roku - autor owego wyznania
został monarchą niezbyt przez się umiłowanego kraju. Kandydaturę jego
zgodnie poparły głosy wszystkich trzech członów Rzeczypospolitej, wysłu-
chano jednak tylko dwóch - opinii Polski i Litwy. Ukrainę wypchnięto z koła
obrad, do którego dostać się chciała dobrowolnie, bez niczyjego przymusu.
  Na sejm konwokacyjny przybyło poselstwo Wojska Zaporoskiego. Kozacy
os'wiadczyli, że będąc ludźmi rycerskimi i członkami Rzeczypospolitej pragną
uczestniczyć w wyborze jej władcy, a kreski swoje oddają królewiczowi Wła-
dysławowi. Otrzymali odpowiedź literacką niemal. Owszem - powiedziano im
- jestes'cie członkami wspólnego organizmu, podobnie jak są nimi paznokcie,
które się od czasu do czasu przycina. Konwokacja i elekcja to sprawy szla-
checkie. Pospólstwo ma siedzieć cicho, słuchać i nie mędrkować.
  Starszym kozackim był wtedy nadal Iwan Kułaha Petrażycki, ten sam, co
niedawno złożył piękne dowody lojalności, oddając agentów szwedzkich kanc-
lerzowi, przywiezione zaś przez nich pisma hetmanowi. A najmożniejszy,
najbogatszy podówczas pan w Rzeczypospolitej to właściwie rodak atamana,
książę Władysław Dominik Zasławski, który odziedziczył po wygasłych
pobratymcach Ostrogskich ich ogromną ordynację. Jego votum znaczyło jed-
nak, niestety, w koncercie politycznym dokładnie to samo co głos Koniecpol-
skiego. Było łąckie, a nie ukraińskie.
  Latem tegoż 1632 roku Ruś i prawosławie przeżyły u nas gorzką chwilę.
Zmienił wyznanie, przystąpił do katolicyzmu dwudziestoletni Jeremi Michał
książę Wiśniowiecki (Wiszniowiecki - pisał w pamiętniku jego dworzanin),
ostatni już z trwających dotychczas przy cerkwi panów naprawdę wielkich.
Jedyny, który wolał mieszkać na Zadnieprzu niż w Koronie, a stylem życia i
zamiłowaniami pasował do Kozaków raczej niż do wertujących księgi łacińskie
statystów i oratorów nadwiślańskich. Nie wyrzekli się błahoczestja Czetwer-
tyńscy ani Kisielowie, dochowało mu wierności wiele innej szlachty, ale cóż
oni wszyscy znaczyli przy Wiśniowieckich czy Zasławskich! Każdy z tych
dwóch rodów przewyższał potęgą materialną samych Radziwiłłów - zarówno
birżańskich, jak nieświeskich.
  Metropolita Izajasz Kopiński usiłował powstrzymać księcia Jeremiego,
zaklinał go na pamięć zmarłych rodzicieli:
    ...plącze i lamentuje Cerkiew Boża, matka nasza, że Wasza Książęca Mość gardzić nią raczysz
[...] - pisał. - Mówią, że wiara grecka jest chłopską wiarą: jeśli tak jest, tedy chłopskiej wiary byli i
cesarze greccy, i wielcy monarchowie, i apostołowie...
264

  Używał czasu przeszłego. Nie mógł zaprzeczyć, że w granicach Rzeczypos-
politej prawosławie stawało się naprawdę „chłopską wiarą".
  Nie byłoby gadania o paznokciach, gdyby o prawa Ukrainy upomniał się w
sejmie Wiśniowiecki albo Zasławski. Szanowano odrębność Litwy, w której
imieniu przemawiał Radziwiłł. Lecz niechby go tylko spróbował zastąpić w tej
mierze jakiś'... Mickiewicz.
  Władysław Tomkiewicz, biograf Jeremiego, stwierdza, że od chwili zmiany
wyznania książę zawsze pilnie akcentował swą polskość i iacińskość, kance-
laria zaś jego pisywała nie inaczej niż po polsku. Nawet wtedy, kiedy adre-
satem był klasztor prawosławny. A dokumenty króla, jeśli szły do wschodniej
połaci państwa, po dawnemu używały mowy ruskiej. Nikt nie przymuszał
kresowych królewiąt. Brakowało nawet siły, która by ich do czegokolwiek
przymusić mogła.
  Ordynarną złośliwością skwitować żądanie, zgodne z najistotniejszym
dobrem federacji państwowej! Biadania nad głupotą sejmu świadczyłyby jed-
nak o zamiłowaniu do łatwiutkich systemów myślenia.
  W lutym 1615 roku młodociany Ludwik XIII zwołał do Paryża Stany
Generalne. Przedstawicielom narodu niezbyt było wygodnie w obszernej sali
Palais-Bourbon, bo najlepsze miejsca zajął dwutysięczny tłum dworzan. Zgod-
nie z zasadami ustroju Francji, pierwszy zabrał głos reprezentant duchowieńs-
twa. By? nim Armand du Plessis de Richelieu, biskup Lucon. Zanim zaczął
mówić, uczcił majestat ukłonem, z lekka przypominającym przyklękanie.
Przywódca szlachty, baron de Sancy, czynić tego nie potrzebował. Łaskawym
skinieniem dłoni król zawczasu zapobiegł jego fatydze. Za to stary burmistrz
Paryża, Robert Miron, musiał uklęknąć na oba kolana. Przez bite trzy godzi-
ny, wśród nieznośnej wrzawy dworaków na klęczkach czytał skargi... w teorii
ludu, a w praktyce elity mieszczaństwa. Nazajutrz monarcha zabronił delega-
tom stanu trzeciego wszelkich zgromadzeń osobnych. I taka forma demokracji
uznana jednak została za szkodliwą dla państwa. Następne zebranie Stanów
Generalnych zwołano w sto siedemdziesiąt cztery lata później, w przededniu
Wielkiej Rewolucji.
  Tam klęczący pokornie, lecz nadaremnie, stary, zamożny i światły bur-
mistrz Paryża, tutaj pogardliwie odesłani z kwitkiem waleczni i rzutcy Zapo-
rożcy. Pomiatanie plebsem stanowiło podówczas regułę na całym naszym
kontynencie. Ale sprawy tej połaci Wschodu, którą obejmowały granice Rze-
czypospolitej, były nieskończenie bardziej skomplikowane od zachodnich, o
czym aż nazbyt łatwo raczymy zapominać. Problematyka socjalna nie wystę-
powała u nas w postaci czystej. Splatały się z nią kwestie różnych wiar, kultur i
265

języków, tradycji historycznych, dotyczących określonych terytoriów... to
wszystko, słowem, co wchodzi w skład pojęcia narodu, tworzy patriotyzmy
odrębne.
  Wynik podsumowania wydaje się niewątpliwy: w ówczesnym stadium
rozwoju dziejowego Europy wielkim dla nas nieszczęściem było spolszczenie
się magnatów ukraińskich. Zabrakło tych, co zdolni by byli skutecznie zażądać
przebudowy państwa na Rzeczpospolitą Trojga Narodów. Wielcy panowie
zostali skazani na wiernos'ć wobec niej. Nie mogliby się poddać carowi ani
sułtanowi, bo w Moskwie i Stambule nie czekały ich swobody równe polsko-
-litewskim.
  Fiasko poselstwa kozackiego wywołało wzburzenie na Ukrainie. Utonęło
ono w niepamięci, bo współczesność miała jeszcze większe zmartwienia, a
potomność bardziej fascynujące widowisko.
  Podczas bezkrólewia uderzyły na wschodnią granicę wojska moskiewskie.
Car Michał pragnął wyzyskać sposobną chwilę i zerwał rozejm. W bardzo
krótkim czasie zdobyte zostały liczne grody. 14 listopada Michał Szein jął
szturmować te same mury, których przed dwudziestu laty zajadle bronił.
Rozpoczęło się oblężenie Smoleńska. W lipcu 1633 roku padł Połock, a oprócz
niego Wieliż, Uświat i Ozierzyszcze. Siły Rzeczypospolitej skupiały się grun-
townie, lecz wolno, urażeni Kozacy niezbyt się kwapili do wojaczki, strony
tatarskiej też należało pilnować. Ciężkie zadanie spadło na barki hetmana
litewskiego, Krzysztofa Radziwiłła, który mu całkowicie sprostał. Dwukrot-
nie przerwał pierścień oblężniczy i wsparł posiłkami słabą, lecz z nadzwyczaj-
nym męstwem broniącą się załogę Smoleńska. Szein wysadził minami jedną z
wież i długi odcinek muru, ze swych dwustu dział dotkliwie nękał twierdzę,
ale wziąć jej nie mógł.
  4 września 1633 roku nadciągnął z odsieczą sam król. Przyszło z nim
dwadzies'cia tysięcy wojska i drugie tyle nieodzownych w każdym wschodnim
działaniu Zaporożców. Władysław nie marnował czasu i do spółki z Krzyszto-
fem Radziwiłłem popisał się talentem dowódcy. Wystarczyło jednego miesiąca
do radykalnej zmiany położenia. Ściśnięte ze wszystkich stron wojska Szeina
znalazły się w oblężeniu, już w listopadzie car Michał zaczął marzyć o przy-
wróceniu pokoju. Latem Tatarzy spustoszyli południowe połacie jego pańs-
twa, przednie straże ordyńskie pokazały się o dziesięć mil od Moskwy. Żoł-
nierze pochodzący z najechanych stron po prostu opuszczali obóz Szeina, a
bezsilny samodzierżca musiał na to odpowiedzieć amnestią dla dezerterów.
Kasa była pusta, podatki wpływały tak opieszale, jakby rzecz się działa w
Polsce lub na Litwie. Pod Smoleńskiem wodzowie moskiewscy nie mogli dojść
266

ze sobą do lądu, spierali się i kłócili, przeciwnik zaś działał energicznie.
  Adam Kersten zalicza ową kampanię smoleńską do najlepiej przeprowadzo-
nych naszych przedsięwzięć wojennych. Zwraca uwagę na doskonałe przygo-
towanie materiałowe wyprawy oraz na jeszcze jedną okoliczność, którą szcze-
gólnie łatwo przes'lepić ze względu na geograficzne położenie teatru operacji.
W owych czasach Zachód z reguły górował nad Rzecząpospolitą pod wzglę-
dem technicznym, ona zaś' przeważała w tej mierze nad Wschodem. Czynna
pod Smoleńskiem artyleria Szeina wywodziła się z Anglii. Kronikarze twier-
dzą, że najcięższych moździerzy dostarczyły mu ludwisarnie amsterdamskie.
Najemny żołnierz pieszy i konny gadał rozmaitymi językami Europy i repre-
zentował militarne umiejętności krajów dobrze rozwiniętych. Wojska Rzeczy-
pospolitej musiały nad górnym Dnieprem sprostać potędze moskiewskiej,
wspartej przez technikę Zachodu.
  Państwo polsko-litewskie nie liczyło się zbyt poważnie jako siła zaczepna.
Przyciśnięte przez okoliczności nieraz zdobywało się na zdumiewające doko-
nania obronne. Pacyfizm rządzącej w tym państwie szlachty wyjaśnia chyba
zagadkowe zjawisko.
  25 lutego 1634 roku Michał Szein złożył broń, uderzył czołem przed sie-
dzącym na koniu Władysławem IV. Z wysokości siodła spoglądał król na
rozesłane po ziemi sztandary, na setkę przeszło dział i moździerzy, nieprze-
liczony sprzęt wojenny. „Obrany car moskiewski" doczekał się wielkiego
tryumfu, ale o wstąpieniu na Kreml już nie marzył. Wolał porozumieć się z
pokonanym wrogiem i w jego towarzystwie ruszyć po koronę umiłowanej
Szwecji. Upajał się tymi myślami w samotności. Słowa, użyte za motto do
niniejszego rozdziału, napisał biskup Łubieński w dwa tygodnie po kapitulacji
Szeina, 11 marca 1634 roku. Rzeczpospolita pragnęła odzyskać straty Wiel-
kiego Księstwa Litewskiego i cel ten osiągnęła. Żadne dalsze podboje jej nie
nęciły. Dynastyczne rojenia Władysława były szlachcie obojętne, nawet nie-
miłe. W paktach konwentach zażądała wszak zrzeczenia się roszczeń do tronu
szwedzkiego. A Moskwa? Ta w cichości ducha wzruszała ramionami na pro-
pozycje, aczkolwiek tajni wysłannicy królewscy obiecywali jej zwrot wszys-
tkich zdobyczy Gustawa Adolfa, więc dostęp do Bałtyku!
  Obie strony zdecydowanie chciały już nie rozejmu, lecz pokoju wieczyste-
go, który rzeczywiście zawarto 14 czerwca 1634 roku na uroczysku nad rzeką
Polanówką. Przed ćwierćwieczem w tym samym miejscu dokonano wymiany
jeńców wojennych. I tym razem układ przewidywał ich uwolnienie, ale wyko-
nanie tego właśnie warunku napotkało nieprzezwyciężone przeszkody. Nie
pomogły starania i żądania, daremnie przedkładano długie spisy, sporządzone
267

na podstawie mozolnych wywiadów, nie odniosły skutku rozkazy samego cara,
uparcie sabotowane na niższych szczeblach władzy. Moskwa nie chciała się
pozbywać mężczyzn w sile wieku, dobrych żołnierzy, fachowców-rzemieśl-
ników, obznajmionych z orką i siejbą chłopów... Zatrzymała również - wbrew
układowi - pobranych na Litwie do niewoli własnych bojarów, stronników
Władysława, ale mimo wszystko była to już całkiem inna sprawa.
  Pokój polanowski oddawał Rzeczypospolitej po wieczne czasy Smoleńsk,
Siewierszczyznę i Czernihowszczyznę. Z tą chwilą obszarowi państwa mało już
brakowało do liczby miliona kilometrów kwadratowych. Władysław Godzi-
szewski, który poświęcił tym sprawom i czasom specjalną książkę, doszedł do
wniosku, że z punktu widzenia Kremla ustępstwa czy zdobycze terytorialne
mniej znaczyły. Najważniejsze było zrzeczenie się tytułu carskiego przez
Władysława. Jeden z punktów zaprzysiężonego pokoju żądał tego wyraźnie.
Dokument elekcji, spisany ongi pod murami Moskwy przez bojarów i Stanis-
ława Żółkiewskiego, miał być teraz zwrócony.
  W marcu 1635 roku przybyło do Warszawy „wielkie poselstwo" guberna-
tora suzdalskiego, kniazia Grzegorza Michajłowicza Lwowa. W nie lada
zakłopotanie popadli urzędujący w stolicy senatorowie, kiedy wyszło na jaw,
że bezcennego pergaminu nie sposób odszukać. Zygmunt III - jak się już
wspomniało - wręczone sobie przez Żółkiewskiego ,,dyploma ze wzgardą
odrzucił" - i od tej pory wszelki ślad po dokumencie przepadł. Kanclerz
poufnie powiedział ambasadorom o tym, a
   Lwów, jak piorunem uderzony, zdrętwiał i zbledniat, i potem głęboko westchnąwszy rzeki:
„Panie biskupie, ja tobie jako aniołowi Bożemu wierzyłem, a tyś zełgał (i ten jest termin polityki
moskiewskiej), krzywoś przysiągł i z drugimi komisarzami, iż mieliście oddać pomieniony
skrypt."
  Pojechał do cara specjalny goniec i ostatecznie - 3 maja 1635 roku -
Władysław IV, klęcząc przed wielkim ołtarzem katedry Św. Jana, uroczyście
zaprzysiągł, że się zrzeka tytułu, a zagubionego dokumentu zwrócić nie jest w
stanie. Wypowiedziawszy wszystko ucałował krzyż. Po nim to samo wymówili
i uczynili senatorowie. Wstrzymując dech z napięcia przyglądali się temu i
przysłuchiwali posłowie moskiewscy.
  Nie mogąc spełnić ich żądania w sprawie aktu elekcji, dokonał król innego
przyjaznego gestu. Wydał i pozwolił wywieźć do Moskwy prochy zmarłych w
Polsce braci Szujskich, spoczywające dotychczas w wybudowanej na ten cel
kaplicy naprzeciwko kos'cioła Św. Krzyża w Warszawie. To samo zrobił ze
zdobiącą ów grobowiec tablicą pamiątkową.
268

  W pięć dni po przysiędze monarszej „posłowie moskiewscy z Warszawy
wyjechali, których służebnicy niektórzy pouciekali zasmakowawszy wolności
polskiej; lecz którzy są znalezieni, dobrze skórą przypłacili..."
  Nie tylko Moskwa miała podczas minionej wojny duże trudności z Tatarami.
Istniały rozmaite ordy, zresztą w świecie muzułmańskim ruchy lewicy wcale
nie zawsze pozostawały w zgodzie z poczynaniami prawicy. Od roku 1627
egzystował tajny układ Kremla ze Stambułem, dotyczący wspólnego działania
przeciwko Rzeczypospolitej. Dojrzewał w ukrytości i stopniowo wcielał się w
czyny.
  Pierwsze najazdy tatarskie przypadły na czas bezkrólewia, lecz dopiero w
roku następnym, kiedy na północnym wschodzie bój rozpalił się na dobre,
zdołała dyplomacja moskiewska skłonić sojusznika do poważnych wystąpień. Z
pozoru działania prowadził na własną rękę Abazy, sturczony Rusin, pasza
Widynia: (Imponujące pozostałości jego warownej rezydencji obejrzeć dziś
można na samej północnej granicy Bułgarii. Z murów, których stopy malow-
niczo omywa Dunaj, piękny widok na południowe rubieże Rumunii. W cza-
sach, którym poświęcony jest ten rozdział, po chatach uciemiężonych wieś-
niaków bałkańskich pojawiać się zaczęły oryginalne ikony. Wyobrażone na
nich oblicze św. Jerzego dziwnie przypominało wyraziste rysy Władysława IV.
W Widyniu zwiedzić jeszcze warto zamczystą, dobrze zachowaną bramę oraz
zakratowane nisze turemne tak w niej umieszczone, aby przejeżdżający wiel-
korządca mógł się bez przeszkód przypatrywać więźniom.)
  Abazy pasza działał przeciwko Polsce z rozkazu sułtana Murada, zajętego na
razie frontem perskim. Dyplomacja moskiewska i tam sięgnęła, pośrednicząc i
zabiegając o pokój. Padyszachowi obiecywał Kreml wynagrodzenie w postaci
spornych dotychczas ziem nad Morzem Kaspijskim. Carowi istotnie mniej
zależało na zdobyczach czy ustępstwach terytorialnych, bo zaiste miał czym
szafować. Utrwalenie władzy było celem najwyższym.
  Latem 1633 roku Tatarzy przekroczyli Dniestr w okolicach Chocimia i
wtargnęli na Podole. Stanisław Koniecpolski odpłacił im za to, zaskoczywszy
nie spodziewający się już niczego obóz. Sasowy Róg, gdzie orda poniosła
klęskę, leży bowiem nad Prutem, w głębi Mołdawii. Zapamiętajmy sobie ten
szczegół: hetman wyprawił się z wojskiem poza granice państwa, lecz prawa
przez to nie naruszył. Postępki jego nosiły wszak charakter zdecydowanie
obronny. Nie on zaczął! Musiał natomiast pouczyć napastnika i odebrać mu
jasyr.
  Abazy pasza ruszył jesienią. Koniecpolski czekał go w doskonale ufortyfi-
kowanym obozie pod Paniowcami, opodal Kamieńca Podolskiego, w miejscu
269

wyniosłym, skąd dobrze widać było Chocim i zakole Dniestru. Natychmiast
rozpoczęte szturmy skończyły się niepowodzeniem. Muzułmanie mężnie
sobie poczynali, „Multariczykowie zaś z Wołoszą, których uchylających się oc1
walki groźnymi bułatów zamachami napędzali do boju Turcy, nie chcąc z
sprawę pohańców bić się z chrześcijanami, tył natychmiast podali".
  Koniecpolski nie ścigał cofającego się paszy. Miał mało wojska i pamiętał i
drugim froncie. Rzecz się działa w październiku 1633 roku, pod Smoleńskieir
daleko jeszcze było do rozstrzygnięcia. Pościg za Abazym mógł przesądzić c
wojnie z samym sułtanem, a do przyjęcia odpowiedzialności za taką sprawę nie
było hetmanowi pilno. Wyznawał on pewną zasadę polityczną, od której nie
odstępował nigdy, zważając ponadto, by inni jej przestrzegali. Sprzeciwiał się
wszelkim przedsięwzięciom nielegalnym, to znaczy podjętym bez zgody sej-
mu. Chciał działać w ramach ustroju, autorytet zaś zdobył sobie tak wielki, że
opinia jego mogła poważnie wpływać na uchwały. Stanisław Koniecpolski był
w tym względzie prawdziwym spadkobiercą metod politycznych obu swych
znakomitych poprzedników na urzędzie hetmana wielkiego koronnego. Jan
Zamoyski i Stanisław Żółkiewski myśleli i postępowali tak samo.
  Abazy pasza przegrał pod Paniowcami, zdobył jedynie twardo bronioną
przez chłopów wieś Studzienkę. W dowód swych przewag posłał do Stambułu
jeńców, a piękną dziewczynę, która się między nimi znalazła, kazał przedsta-
wić sułtanowi jako córkę hetmana Koniecpolskiego. Mydlił swemu panu oczy,
wyzyskiwał normalne podówczas trudności w rozpowszechnianiu informacji.
Z tego samego powodu, nie wiedząc o radykalnej zmianie położenia na pół-
nocnym wschodzie, Murad osobą własną ruszył na wyprawę, gdy tylko zawarł
pokój z Persją, to znaczy w kwietniu 1634 roku. Przybył do Adrianopola i
zaczął gromadzić tam armię. Pod Kamieniec ściągały tymczasem pułki spod
Smoleńska, siły Koniecpolskiego rosły, doszły wkrótce do trzydziestu pięciu
tysięcy samego wojska, nie licząc Kozaków. Sejm dał pieniądze także i na
zapłacenie należnego za kampanię moskiewską żołdu. Uczynił to tym skwap-
liwiej, że idące na południe chorągwie starym obyczajem obdzierały obywateli,
łupiły mijane miasta, nawet klasztory.
  Nad Dniestrem zaniosło się na rzeczy bardzo poważne. Szlachta żądała, aby
sejm zasiadł tym razem we Lwowie, do czego jednak nie doszło. We wrześniu
przyjechał do tego miasta król.
  Sułtan Murad, który niedawno jeszcze porywał się do szabli na ambasadora
Rzeczypospolitej, Aleksandra Trzebińskiego, i domagał się od Lechistanu
przyjęcia islamu, teraz przysłał Sehina agę i gorączkowo zabiegał o pokój.
Spostrzegł, że zręczna dyplomacja moskiewska wystrychnęła go na dudka. Nie
270

nęciła padyszacha rozprawa sam na sam, dalszy ciąg akcji wojennej, przez
niego samego już rozpoczętej.
  W październiku zawarto układ korzystniejszy od tego, który przed niewielu
laty podpisał nad Bosforem Krzysztof Zbaraski. Turcja zobowiązywała się do
usunięcia Tatarów ze stepów budziackich i białogrodzkich, obiecywała
ponadto mianować hospodarami Mołdawii i Multan osoby miłe królowi.
Rzeczpospolita odnosiła zatem sukces... zdecydowanie pyrrusowy. Na samym
początku panowania los obdarzył Władysława IV szansą, której brak w. czter-
naście lat później, u schyłku jego życia i panowania, przyniósł katastrofę.
  W końcu października Władysław wyjechał ze Lwowa do Warszawy, a do
Koniecpolskiego napisał: „Panu Bogu winne dzięki oddajemy, tak życzemy,
aby ten pokój długotrwały zostawał." W tym samym czasie biskup Piasecki
zwierzał się listownie nuncjuszowi, że układ przynosi wprawdzie znaczne
korzyści, ale go Polacy „nieradzi podpisali i dlatego tylko, że za rok wychodzi
rozejm ze Szwedami i że nie byłoby wygodnie nie zagodzić wprzód zajścia z
Turkami".
  Sztokholm, Moskwa, Stambuł... od ściany do ściany tego trójkąta wędro-
wała uwaga Rzeczypospolitej. Władca zaś jej interesował się w głębi ducha
wyłącznie Szwecją i własną karierą.
  Car Michał bardzo uhonorował powracających z uroczyska nad Polanówką
dyplomatów, którzy przynosili pokój i umocnienie władzy założyciela dynastii
Romanowow. Michała Szeina, mężnego, lecz niefortunnego wodza, skazał na
śmierć. W Stambule z rozkazu sułtana uduszono Abazego paszę, rzekomego
yinowajcę niepokojów od strony Rzeczypospolitej.
  Od elekcji minęły dwa lata zaledwie. Żadnego jeszcze z naszych królów nie
opromieniła na samym wstępie panowania gloria zwycięstw nad dwoma wiel-
kimi mocarstwami. Oczy całej Europy obróciły się na Władysława IV.
   Jak od czarnego różne jest białe, tak od Zygmunta jest różny jego syn, Władysław - prawił
pewnemu Francuzowi potentat gdański, Zygmunt Kerschenstein. - W Zygmuncie pycha była
okrutna; nikomu z ludu on nigdy nie oddał pozdrowienfa. Przy zdaniu swym, czy słuszne ono było,
czy niesłuszne, trwał z.zaciektym uporem i nigdy go nie zmieniał. Jeśli mu ktoś raz do upodobania
nie przypadł, łaski jego już nigdy nie odzyskał. Tego, co raz przyobiecał, czy w czym wolę swą
choćby chwilowo dał do zrozumienia, tego dotrzymywał [...] Lubił on czy też obawiał się
Austriaków, swoich powinowatych, i dlatego nie chciał, aby Władysław jechał do Francji [...] Był
Zygmunt wreszcie bardziej do sztuk pokoju sposobny niż do sztuki wojennej, w której dość mało
miał szczęścia. Władysław, przeciwnie, ogromną odznacza się dzielnością i szczęściem [...] Bardzo
on jest ludzki i ludowi miły, do śmiechu chętny, gdy ojciec jego nie śmiał się nigdy. Chętnie słucha
rad czy to ulubieńców, czy dostojników, przed rozumnymi racjami ustępuje, obraz sobie do serca
271

raczej nie bierze i za nie się nie mści. Bardzo zawsze rad widział on lud i żołnierze, ale nie
duchowieństwo...
  Opinia ta wygłoszona została wcześnie i nie wiadomo, czy i o ile zmienił
później zdanie uczony ławnik gdański. Wiele w jego słowach prawdy, ale
zdecydowanie brakuje stwierdzeń dotyczących spraw najbardziej istotnych.
  Ze sposobu życia, z wyglądu i charakteru Władysław nie przypominał
rodzica. Wolny był od jego kompleksów, bigoterii, klerykalizmu i przesadnie,
po parweniuszowsku arystokratycznych nawyków. Ale Austriaków, „powi-
nowatych swych", krzywdzić ani odpychać wcale nie zamierzał. Już wiemy, co
napisał w instrukcji dla wysłannika, do jakiej nacji sympatię deklarował.
Wczes'niej, jako młody królewicz, wynurzał przed Filipem IV swe gorące
afekty dla „naszego wspólnego domu" Habsburgów. Już w styczniu 1633 roku
- czyli w miesiąc po elekcji - odnowił zawarty przez ojca traktat, przynoszący
korzys'ci wyłącznie Wiedniowi. Cesarz nadal miał spokój od strony Polski,
możnos'ć werbowania w niej żołnierzy oraz przyrzeczenie powstrzymania się
od zabiegów o przyłączenie do Rzeczypospolitej którejkolwiek z prowincji
austriackich. A zaliczał się do nich wtedy Śląsk, zarówno Górny, jak Dolny.
Władysław nie mógł się ukoić, kiedy zmarła w Warszawie Urszula Gienger, aż
do końca zachowująca wpływy i znaczenie. Zabrakło osoby, która i za
Zygmunta, i za jego syna pośredniczyła w stosunkach z Austrią oraz z Hisz-
panią, w imieniu króla polskiego korespondowała z domem cesarskim.
  Ale to, co za poprzedniego panowania widoczne było gołym okiem i jątrzyło,
teraz znikło za przesłoną przyjemnych pozorów. Nowego władcę wyposażyła
natura we wdzięk osobisty, obdarzyła go zdumiewającą umiejętnością zjedny-
wania serc ludzkich. Lubili go Kozacy, dla których nic właściwie nie zrobił.
Ale na gesty zdobywał się wcześnie: przydał Sahajdacznemu swego lekarza
przybocznego, uprzejmie przyjmował w Warszawie wysłanników Zaporoża.
Władysław umiał gadać i dogadać się niemal z każdym, równie dobrze z
Krzysztofem Radziwiłłem, jak z nędznym chłopem, którego gościnnością nie
pogardzał. Wykształcony, znający Europę, bardzo biegły w łacinie, niemie-
ckim, włoskim i szwedzkim, rozmiłowany w naprawdę dobrym teatrze i bale-
cie, wzbudzał sympatię, imponował swoim i obcym. Tylko najinteligentniejsi
odgadnąć umieli, że kordialny i rubaszny nawet król jest w gruncie rzeczy
nieprzenikniony, nieobliczalny a zaciekły w uporze. Wstępując na tron wie-
dział dobrze, czego chce, i nigdy od umiłowań swoich nie odstąpił, aczkolwiek
polityka jego sprawia wrażenie dziwnie zygzakowatej. Wiktor Czermak posta-
wił przed siedemdziesięciu laty diagnozę naukową, której słuszności nie
negowali późniejsi historycy: „ambicja zwrócona ku temu, aby dla imienia
272

własnego wyrobić jak największą sławę, dla domu Wazów jak największą
potęgę..." Rzeczpospolita posłużyć miała za odskocznię tylko swemu panu,
który snuł oszałamiające plany osobiste, lecz nie posiadał żadnych koncepcji
państwowych. Wspomniane już zygzaki jego polityki o tym właśnie dowodnie
świadczą.
  Zygmunt III rad rozwijał skrzydła do orlich lotów, syn odziedziczył po nim
to zamiłowanie w stopniu o wiele wzmożonym. Jeśli niektóre zamiary rodzica
były po prostu niewykonalne, to porywy potomka grzeszyły znacznie bardziej
- nie nadawały się do poważnego traktowania. Swego czasu władca Madrytu
mianował Władysława el capitano general armady hiszpańskiej, mającej
powstać na Bałtyku. Królewicz bardzo poważnie potraktował ów awans, rwał
się do roli admirała północy. Pomysły te, jak pamiętamy, opłaciła Rzeczpos-
polita utratą swej jedynej, lecz już wsławionej pod Oliwą eskadry. Siedem jej
okrętów pomnożyło flotę króla Szwecji. Przykra lekcja nie ostudziła zapałów.
W przyszłości roił Władysław o sławie arbitra Europy, zdobywcy i oswobo-
dziciela Konstantynopola, dziedzica korony cesarskiej. Zmieniał pomysły i
plany jak rękawiczki, wlokąc za galopującym rumakiem własnej fantazji los
kraju, którym rządził.
  Od razu na początku panowania zaświecił mu w oczy pozór niebywałej
okazji.
  Wojna trzydziestoletnia trwała nadal i 16 listopada 1632 roku - czyli w osiem
dni po zakończeniu u nas elekcji - na polach pod niemieckim miastem Liitzen
doszło do kolejnej bitwy. Kawalerii szwedzkiej zawadzały przecinające teren
głębokie rowy. Gustaw Adolf osobiście stanął na czele pułku szmalandzkiego,
pierwszy przesadził przeszkody, odniósł powodzenie i ciężką ranę. Z prze-
strzelonego na wylot lewego ramienia uchodziła krew. Król zwrócił się więc do
księcia saskiego z prośbą:
...by go z wiru walki usunął w bezpieczne miejsce. Tedy książę go zabrał, lecz wśród mgieł,
zmieszanych z kurzem, dymem i parą, oddaliwszy się nieco od szwedzkich wojsk królewskich,
przypadkowo natknął się na oddział cesarskiej konnicy, a ci dwoma strzałami, z których jeden
ugodził króla w brzuch, drugi w głowę, do reszty go uśmiercili, i nie wiedząc, kogo mają przed
sobą, niepoznanego, zostawili na pobojowisku.
  Dziedziczką poległego była sześcioletnia Krystyna. Władysław IV zaraz po
zgonie ojca przybrał tytuł króla Szwecji, teraz zaś uznał drogę do Sztokholmu
za łatwiejszą niż kiedykolwiek. Nie uwzględnił dwóch rzeczy: tego, że olbrzy-
mia większość polskich i litewskich jego poddanych stanowczo żąda zaniecha-
nia awantur dynastycznych na północy oraz tego, że Szwedzi słuchać nie chcą o
18 - Rzeczpospolita... l	273

polskiej linii Wazów. Za Bałtykiem zabrakło ponadto jakiegoś Zygmunta III,
który by się skutecznie zajął odpychaniem od władzy osób wybitnych. Axtl
Oxenstierna pozostał kanclerzem i w szesnaście lat po zgonie Gustawa Adolfa
przypieczętował jego zdobycze układem pokojowym. Miał więcej szczęścia niż
Jan Zamoyski, który przeżył Stefana I o lat dziewiętnaście, lecz wcześnie
utracił możność służenia krajowi swym wyjątkowym talentem i charakterem.
Historia nie jest abstrakcją, sama się nie realizuje bez ludzi. Miernoty nie
poradzą jej trudnościom.
  Rozejm ze Szwecją wygasnąć miał we wrześniu 1635 roku. Zawiązywały się
pertraktacje, podczas których Rzeczpospolita zamierzała na drodze pokojowej
odzyskać straty - porty pomorskie i pruskie, Inflanty. Król chciał wojny i do
niej się szykował. Dlatego właśnie dzięki składał Bogu za załagodzenie spraw
tureckich. Ściągał na północ wojsko, Stanisław Koniecpolski znowu musiał
opuścić Ukrainę i powędrować na pola dawnych bojów z Gustawem Adol-
fem.
  Rokowania w Sztumdorfie, położonym pomiędzy Sztumem a Prabutami,
dotyczyły kwestii żywo obchodzących Europę. Cesarz marzył o ich zerwaniu,
inne państwa pragnęły czegoś wręcz przeciwnego. Zjawili się na naszym
wybrzeżu przedstawiciele Anglii, Holandii i Francji. Drugim sekretarzem
poselstwa tej ostatniej był Karol Ogier, autor bezcennego Dziennika, który
wkrótce stał się sensacją europejską i rzadkością bibliograficzną. Piętnaście lat
temu wydano go u nas w Gdańsku w bardzo dobrym przekładzie Edwina
Jędrkiewicza.
  Wylądowali Francuzi w Gdańsku, mieście zaliczającym się „do najprzed-
niejszych w Europie" i zdziwiło ich, że od tej chwili wszelkie rozmowy
odbywały się już wyłącznie po łacinie, całkiem jak w starożytnym Lacjum.
Mową Rzymian swobodnie władali i niektórzy rzemieślnicy na Pomorzu, i
szeregowi żołnierze polscy. Przybysze mogli się do syta napatrzeć wojowni-
kom różnych nacji, bo obie strony ściągnęły na Pomorze i do Prus znaczne siły.
Zdumiewały widzów świetne, egzotyczne dla nich stroje jazdy polskiej, a także
gospodarskie wprost obyczaje zaciężnej piechoty niemieckiej u przeciwnika.
Obozowiska knechtów przypominały porządnie zabudowane wioski, żony
towarzyszyły podczas wyprawy mężom, dziatki również nie pozostawały w
domu. Jak szewc żyje z szydła i dratwy, tak zaciężnik niemiecki żył z wojny.
Ona była jego warsztatem pracy. W odróżnieniu od germańskiego, biwak
szkocki wziąć można było łatwiej za cmentarz niż za obóz, szwedzki zaś
prezentował „prawdziwy obraz ludzkiej nędzy i obłąkania". Wojak skandy-
nawski otrzymywał żołd marny, chleb mokry, zakalcowaty i ościsty racjono-
274

wano mu na wagę. Między innymi dlatego właśnie Szwedzi okazywali się tak
strasznymi zdobywcami krajów tudzież łupów.
  Ostatnio gorzej im się powodziło, doznawali klęsk w Niemczech, żądali więc
od Rzeczypospolitej, jeśli nie pokoju, to rozejmu na lat pięćdziesiąt. Włady-
sław IV godził się na dwanas'cie. Pośrednicy mozolnie przedłużali wygasające
zawieszenie broni-o poszczególne doby. Nie uwiadomione w porę odległe
działobitnie nieraz rozpoczynały ogień na szańce wroga, widniejące za Wisłą
czy gdzie indziej. Wojna wisiała na włosku, a pewnego dnia sierpniowego omal
nie doszło do jej wybuchu i to z wielce oryginalnego powodu. Komisarze
polscy z trudem powstrzymali rozpędzoną husarię, sami narażając się na
stratowanie. Nie słuchającą już nawet kija oficerskiego infanterię skandyna-
wską uspokoił dopiero sam feldmarszałek Herman Wrangel.
  Szwedzi w żaden sposób nie chcieli się zgodzić na swobodę praktyk kato-
lickich w Inflantach. O to rozpalił się spór, rychło przeniesiony poza gmach
obrad delegacji. Trzeba przyznać, że przedstawiciele małoletniej królowej
Krystyny znaleźli się w położeniu naprawdę trudnym, bo za ustępstwo w
sprawie wyznaniowej groziła im na mocy praw ich ojczyzny kara śmierci.
  Książka poświęcona naszej Rzeczypospolitej, krajowi zamieszkałemu prze-
ważnie przez katolików, a przez nich przede wszystkim rządzonemu, siłą faktu
musi rozprawiać o grzechach ludzi tego wyznania. Stwarza to duże niebez-
pieczeństwo sfałszowania panoramy. W państwach innowierczych zaciekłość
bywała znacznie gorsza, trąciła nieraz grubym barbarzyństwem. Nie wolno
ukrywać, że Polska i Litwa cofały się wyraźnie, odstępowały od swych włas-
nych znakomitych tradycji. Ale pomimo was'ni i starć wytworzył się u nas stan
rzeczy, któremu Karol Ogier przypatrywał się z uwagą. W Malborku na
przykład luteranie podczas niedawnej wojny intromitowali się do kościoła,
należącego poprzednio do katolików, których było w mieście kilka rodzin
zaledwie. Przywłaszczyli sobie jeden z ołtarzy, dwa inne pozostawiając papis-
tom. Od świtu do godziny dziewiątej władali świątynią lacinnicy, po czym
sługa uderzał w dzwon i nastawała era protestancka, trwająca aż do południa.
Zabawne to trochę, ale ludzkie. A dla ówczesnych obserwatorów francuskich
nader zaskakujące.
  Ludzka i kulturalna była też opinia Jakuba Sobieskiego, który w imieniu
komisarzy Rzeczypospolitej odmawiał zgody na warunki szwedzkie. Nie
wystarczała mu taka tylko wolność wyznania,
...której człowiekowi nikt wydrzeć nie może, mianowicie, by wierzył w to, co chce, i w myślach
Boga uwielbiał. Ale taka religia to za mało i trzeba kultu zewnętrznego, aby chwalić Boga i duszą, i
ciałem [...] Jeśli przeto [Szwedzi] pozwalają na swobodę sumienia, to niechże pozwolenie to będzie
275

skuteczne, mianowicie takie, by przynajmniej w domach prywatnych mogły być wykonywane
obrzędy katolickie.
  W Sztokholmie - opowiada Ogier - nawet Francuzów odpędzano od drzwi
domu ich własnego ambasadora, „aby nie mogli być na mszy". Teraz - w
Sztumdorfie - pamiętnikarz nie wytrzymał i przypomniał Skandynawom te ich
praktyki. „Jednak nie zdarzyła się w Sztokholmie nigdy taka rzeź, jak owa
paryska" —odpalił z miejsca Jan Nikodemus, dyplomata szwedzki. „Nie była
to żadna rzeź - poważnie replikował uczony sekretarz - ale akt sprawiedli-
wość, albowiem w tym czasie wyznawcy nowej religii byli u nas uważani za
jedno z mordercami i trucicielami."
  Wątpliwe, czy taki wywód mógł przekonać Szwedów, zachęcić ich do
tolerancji. I jeszcze jedna uwaga ciśnie się pod pióro: liczmy pilnie kontrre-
formacyjne grzechy Rzeczypospolitej, ale nie przesadzajmy w ich ocenie. Nie
fałszujmy panoramy. Rozmówka w stylu powyższym byłaby u nas niemożliwa.
Zabrakłoby realiów na argumenty.
  Pod presją własnych obywateli Władysław IV dorzucił nieco lat do propo-
nowanej przez się dwunastki, Szwedzi obniżyli wymagania i 12 września 1635
roku podpisano w Sztumdorfie układ na dwadzieścia sześć wiosen. Był to
jednak rozejm tylko, a nie trwały pokój! Porty oraz okupowane ziemie pomor-
skie wracały do Rzeczypospolitej, przeciwnik zatrzymywał Inflanty. Jeden z
punktów traktatu mówił: „Spław towarów z Wielkiego Księstwa Litewskiego
nie dozna żadnej przeszkody na rzece Dźwinie, na której będzie ten sam
wymiar opłat co przed wojną."
  Taki finał znalazło szerokie działanie, rozpoczęte przed osiemdziesięciu bez
mała laty przez Zygmunta Augusta i w nader niefortunny sposób zagmatwane
przez jego siostrzeńca. Ostatni z Jagiellonów zamierzał zagrodzić Moskwie
drogę do Bałtyku. Cel ten został osiągnięty... przez Szwedów i na ich korzyść.
Ofiary w ludziach, ogromne środki materialne, które wyłożyła Rzeczpospo-
lita, należało odpisać na straty. A można było wszak zatrzymać Rygę, wyrze-
kając się pretensji do korony szwedzkiej.
  Biadania nad przegraną nie wystarczą. W całej sprawie tkwi bowiem tra-
giczny absurd, niewybaczalny błąd w rachunku generalnym. Tyle krwi i
grosza w walce o Inflanty i ani jednego naboju muszkietowego dla Kłajpedy,
portu położonego przy ujściu Niemna! Dla takiego litewskiego Gdańska...
  Litewski handel wywozowy zapewniał dobrobyt zarówno Kłajpedzie, jak
Królewcowi. Akcję inflancką rozpoczął król, wywodzący się z litewskiego
rodu, sama ona dotyczyła przede wszystkim Litwy. Błąd w rachunku poli-
tycznym był niewątpliwy.
276

  Hetman Krzysztof Radziwiłł usiłował zatrzymać Inflanty dla Wielkiego
Księstwa. Proponował, aby rzucić chciwym Szwedom odczepne w postaci
portów na Pomorzu polskim. Na to się Korona nie zgodziła. Byli jednak w
Rzeczypospolitej tacy, co szanowali logikę. Tenże Radziwiłł pozostawał w
doskonałych stosunkach z elektorem, niemieckim panem Kłajpedy.
  Władysław IV długo nie wierzył w pomyślny wynik rokowań i nie życzył go
sobie wcale. Szykował się do wojny, a przygotowania jego objęły również
Prusy Książęce. Król polski miał w tym kraju więcej do powiedzenia niż
zazwyczaj myślimy. Jego faktyczne uprawnienia grubo przekraczały to, co
wynikało z litery traktatów. Władysław Czapliński celnie podkreśla, że roz-
strzygały nie pergaminy, lecz dysproporcja sił, ogromna przewaga fizyczna
Rzeczypospolitej. Ta sama okoliczność wyjaśnia poniekąd owo katastrofalne
lekceważenie przez szlachtę niebezpieczeństwa, jakie wynikało z istnienia na
przymorzu odrębnego księstwa, posiadającego własny ośrodek władzy poli-
tycznej. Trzeba było wielkiej przenikliwości, aby przewidzieć, co się z tego
układu warunków w przyszłości może wywikłać. Zresztą pożywką dla pru-
skiego embrionu zaborczej niemczyzny nowoczesnej stały się klęski militarne,
jakie spadły na Rzeczpospolitą i osłabiły ją beznadziejnie.
  Władysław IV stworzył fakt dokonany, doraźnie zagarnął władzę wojskową
w Prusach Książęcych, a Brandenburgia musiała się z tym pogodzić. Część
ludności pruskiej sprzyjała bardziej Warszawie niż Berlinowi, Królewiec
uprawiał zdecydowaną opozycję w stosunku do elektora.
  W lipcu 1635 roku, w asys'cie dwóch tysięcy żołnierza i o połowę tylko mniej
licznego dworu, Władysław osobiście ruszył nad Pregołę. Jechał na Olsztyn i
Pruską Iławę, a towarzyszyli mu w wędrówce nie lada ludzie - hetman
Stanisław Koniecpolski i podskarbi Jerzy Ossoliński, nie licząc innych sena-
torów. Wkrótce przyłączył się do orszaku i Krzysztof Radziwiłł. Cała śmie-
tanka polityczna Rzeczypospolitej spłynęła do Królewca.
Pisze Władysław Czapliński:
   Na osiem dni siedziba mistrzów krzyżackich, założona niegdyś pod patronatem słowiańskiego
władcy, Ottokara Mons Regia, zmieniła się na stolicę Polski. Stare gotyckie izby krzyżackie i
nowsze, czasy Zygmunta I pamiętające komnaty renesansowe, rozbrzmiewały mową polską i stały
się siedzibą majestatu Rzplitej. Tu, nad Pregołą, w murach potężnego zamku górującego nad
miastem miaty zapadać dalsze decyzje w sprawie losów Rzeczypospolitej i membrum jej - Księstwa
Pruskiego.
  Władysław wyjechał do skupionych pod Grudziądzem wojsk, w Prusach zaś
pozostawił jako swego namiestnika Jerzego Ossolińskiego, dając mu prawo
rozstrzygania o wszystkim, co tylko dotyczyło dobra kraju. Podskarbi - jeden z
277

najzdolniejszych naszych mężów stanu, równie dobry dyplomata, jak i admi-
nistrator - rychło dokonał wielce obiecujących rzeczy. Wydobył pieniądze i
mądrze je zużył. Wśród regimentów zaciężnych, dowodzonych przez cudzo-
ziemskich oficerów, znalazł się silny, tysiąc dwustu ludzi liczący, a czysto
polski pułk Żółtowskiego. W sierpniu zawitali do Prus gos'cie w tych stronach
rzadcy. Na rozkaz królewski ataman Konstanty Wołk przyprowadził - drogą
przez Grodno - tysiąc Zaporożców, dla których specjalista kozacki zawczasu
już przyszykował na wybrzeżu czajki. Kiedy w Sztumdorfie rozpalił się spór o
swobodę wyznaniową dla Inflant, Niżowcy wypłynęli na Zalew Świeży i zaraz
opanowali transportowiec szwedzki, który to wypadek wywarł niejakie wra-
żenie na Skandynawach.
  Jerzy Ossoliński rządził w Królewcu bardzo krótko, tylko do 17 września
tegpż roku. Na urzędzie namiestnika, „legata" monarszego zastąpił go kaszte-
lan parnawski, Magnus Ernest Denhoff, lecz nie zmieniło to położenia.
Rzeczpospolita silnie stanęła w samym Królewcu, na jej korzyść przemawiało
teraz bardzo ważkie prawo polityki: beatus qui tenet. Rozkazów króla słuchało
kilka tysięcy zaprzysiężonego, w samych twierdzach pruskich rozlokowanego
wojska, istniała możność czerpania z zaporoskiego skupiska niezrównanej
piechoty. Składające się ze szczurów lądowych sejmy nasze wtedy właśnie
zaczęły przejawiać niejakie zainteresowanie sprawami przymorza. Nie widać
było na całym horyzoncie potęgi, która by mogła lub zechciała zająć się
wypieraniem Polski znad Pregoły. Po rozejmie sztumdorfskim Władysław
uzyskał tak sobie niemiły spokój od strony Szwedów, cesarz i Francja ciągnęły
go do swych obozów. Współzawodnik zaś, elektor brandenburski, akurat
mocno się wplątał w zamęt wojny trzydziestoletniej i na wschodnim froncie
działać by nie mógł. Rzeczpospolita powinna była wynieść z ówczesnej roz-
grywki europejskiej zysk w postaci Prus Książęcych. Mogła tego dokonać,
opierając się po prostu na prawie silniejszego. Dosyć tutaj doświadczyła
rozmaitego rodzaju przeniewierstw krzyżackich i brandenburskich, by z tego
przywileju bez ceremonii zrobić użytek. Okupacja Pomorza zaczęła się od
wkroczenia do Gdańska „pomocy" krzyżackiej...
  Rękawiczka poleciała w kąt, kierownik polityki polskiej sięgnął po świeżą,
jego zdaniem, bardziej efektowną. Władysławowi zamarzyła się wielka rola
pośrednika w sporze europejskim. Przestał się więc po prostu kwestią pruską
interesować, zniósł nawet prowokacyjne i zuchwałe postępki elektora, któ-
rego w zmienionej sytuacji zrażać sobie nie chciał. Wszystko ostatecznie
zostało po staremu.
W kilka lat później - 7 października 1641 roku - kolejny książę pruski złożył
278

hołd Władysławowi na dziedzińcu zamku warszawskiego. Nikt nie przewidy-
wał, że będzie to już ostatnia z tasiemca uroczystości tego rodzaju, zapocząt-
kowanego ongi za Zygmunta Starego. Hohenzollern, który pokornie przed
Władysławem IV ukląkł i ostentacyjnie ustępował lepszego miejsca królewi-
czowi Janowi Kazimierzowi, nosił imiona Fryderyka Wilhelma, a historia
obdarzyła go przydomkiem Wielkiego Elektora. On sam osobiście, skwapliwie
wyzyskując dobrodziejstwo chwili, uwolnił w kilkanaście lat później swe
księstwo od zobowiązań lenniczych wobec Polski. Syn jego i następca, Fry-
deryk, to pierwszy „król w Prusach" - Kónig in Preussen. Prawnuk - Fry-
deryk II Wielki - był właściwym sprawcą pierwszego rozbioru Rzeczypospo-
litej, której rządy stanowczo zbyt uparcie pozwalały sobie na luksus marno-
wania wyjątkowych koniunktur na północy.
  Wracając do Władysława IV powiedzieć trzeba od razu, że funkcja media-
tora i dawcy pokoju europejskiego nie przypadła mu w udziale. Oba zwaśnione
obozy łudziły go tylko, bez skrupułów grając na strunie jego niepohamowanej
a naiwnej ambicji osobistej.
  Nie tylko w historiografii, lecz i w literaturze pięknej dotyczącej tych
czasów, łatwo usłyszeć pewien tradycyjny ton: zawiódł spragniony świętego
spokoju naród, który nie poparł swego uzdolnionego władcy, spętał jego
energię. Wszystkie siły żywotne Europy wywalczały sobie podówczas przy-
szłość, jedna tylko Rzeczpospolita kisła w gnuśnym bezładzie.
  Postarajmy się ocenić te wyroki w perspektywie rzeczywistej historii, to
znaczy faktów spełnionych, nie zapomnijmy o potrzebie przywołania w sukurs
zwyczajnej arytmetyki. Należało więc - głosi pogląd tradycyjny - czynnie się
wmieszać w wojnę trzydziestoletnią po jednej lub drugiej stronie. Diagnoza
słuszna może, ale dla samiutkiego owej wojny początku, wtedy jedynie jako
tako wykonalna.
  U schyłku rządów Zygmunta III Rzeczpospolita zaprzestała nareszcie swo-
jej własnej trzydziestoletniej wojaczki. Ze Szwecją zaczęło się w roku 1600,
zakończyło rozejmem altmarskim w 1629. Rachunek równy, lecz wcale nie
wyczerpujący. Dorzucić wszak doń trzeba kampanie moskiewskie i tureckie.
Zarówno zwycięstwo pod Kluszynem, jak klęska pod Cecorą coś niecoś
kosztowały, ludzie ginęli i tu, i tam. Później - za Władysława - przyszła wojna
smoleńska i z Abazym paszą, obie wygrane. XVII wiek przekroczył już
Chrystusowe lata, a Rzeczpospolita Obojga Narodów jeszcze w nim nie
posmakowała pokoju. Amunicja została wystrzelana, należało odsapnąć,
ponownie nabić akumulatory. Biadania nad ówczesnym pacyfizmem szlachty
to nic innego, jak żałosne teoretyzowanie przy biurku. Wiadomo przecież z
279

praktyki, że zmęczenie społeczeństwa wojną, a tym bardziej wielu wojnami,
potrafi decydująco zaważyć na przebiegu dziejów. Pod koniec epopei napo-
leońskiej chłop francuski musiał oddać armii piątego już z kolei syna i to
właśnie zalicza się do powodów, dla których wściekle złorzeczył wywożonemu
na Elbę Korsykaninowi, własnemu dobroczyńcy. Zawiedli też cesarza jego
właśni marszałkowie, którzy porobili na wojnach zawrotne kariery i mieli
nareszcie dosyć. Podczas pierwszej wojny światowej Francja walczyła wspa-
niale, a w roku 1940 wykazała bezwład, który wyszydzano może zbyt pochop-
nie. Nawet metalurgia liczy się ze zjawiskiem zmęczenia materiału.
  Rzeczpospolita utraciła Inflanty, mało w gruncie rzeczy obchodzące jej
obywateli, odzyskała straty na Pomorzu, nad Dniestrem granic swych ustrze-
gła, otrzymała tam nawet obietnice poprawy położenia. Poczyniła zdobycze na
północnym wschodzie, ogromnie rozszerzyła tam swój obszar. W Sztumdorfie
komisarze jej klękali publicznie przed własnym królem, błagając go, by raczył
obniżyć swe osobiste wymagania i przestał przeć do nowej wojny. Zupełnie
logiczne widowisko.
  „Nigdy nie było sposobniejszej pory do odzyskania nad Bałtykiem - i może
poprawienia - tej pozycji, jaką zajmowała Polska za Batorego" - napisał
Władysław Konopczyński, który nie może darować szlachcie, że walki ze
Szwecją nie wznowiła. Spór z tak wielkim autorytetem naukowym to zuch-
walstwo, ale... Można było istotnie ogromnie wzmocnić pozycję Polski nad
Bałtykiem i naprawić ciężki błąd Stefana I. W tym celu nie trzeba jednak było
strzelać do Szwedów. Należało natomiast pozostać w Królewcu, którego
władca właśnie się ze Szwedami pokłócił, przeszedł do obozu ich wrogów.
  Fakt nie podlegający zakwestionowaniu: wszystkie - ile ich tylko było! -
wojny polsko-szwedzkie ułatwiały książętom pruskim emancypację spod wła-
dzy Polski.
  Prusy Książęce byłyby dla Rzeczypospolitej idealnym zyskiem, zdobytym
przy okazji wojny trzydziestoletniej, a bez potrzeby mieszania się w jej
okropności. O inne dla nas korzyści solidarnie zabiegali Francuzi i Szwedzi,
którzy skutecznie kawałkowali Niemcy i udaremniali zamierzenia cesarza.
II
Zbytek w domu jako suchoty ciału: powoli
stęka, ale pewna śmierć.
Anzelm Gostomski, Gospodarstwo, 1589 rok.
  Król zabronił bicia w dzwony z powodu zawarcia rozejmu. Sejm uwinął się w
dwa tygodnie i traktat zatwierdził. Władysław ani na chwilę nie rozstawał się z
280

planami, jeśli już nie odzyskania korony szwedzkiej, to przynajmniej uzyskania
za nią rekompensaty w postaci dziedzicznego księstwa — szlachta całej Rze-
czypospolitej odsapnęła i roztasowywala się do życia w pokoju. Pragnienia
majestatu i poddanych rozchodziły się wyraźnie, a obie strony były tego w
pełni s'wiadome. Król politykował, używając za pośredników przede wszyst-
kim cudzoziemców, obywatele patrzyli na to nieufnie, tym bardziej zazdrośni
o swe prawa i przywileje.
  Kraj zdobił się i uświetniał tak, jak przystało na monarchiczną „republikę",
w której teoria demokracji szlacheckiej coraz słabiej przysłaniała praktykę
omnipotencji magnackiej.
  Młoda stolica rosła. Zamek Zygmunta III pozostał główną siedzibą pana, ale
opodal - przy Krakowskim Przedmieściu, gdzie się dawniej znajdował zwie-
rzyniec książąt mazowieckich - stał nowy pałac, nazwany z czasem Kazimie-
rzowskim. Warszawa zważała wówczas na to, o czym zapomniała później, a
mianowicie, że leży nad rzeką. Od kamiennego tarasu - na którym para
monarsza jadała w porze letniej lub grywała w bilard - stopniami opadały ku
niej dwa ogrody. Górny, kwiatowy, zdobiły rzeźby oraz kryte pozłacaną
miedzią baszty, skąd otwierał się piękny widok na Wisłę. Dolny ogród przy-
pominał raczej park. Snuły się po nim jelenie i daniele, biły fontanny, istniała
zasilana wodą bieżącą sadzawka. Jeszcze dalej na południe—w podmiejskim już
Ujazdowie - obok starej, drewnianej rezydencji Anny Jagiellonki ostatecznie
wykończono nowy, murowany gmach. Za to Nieporęt pozostał takim, jakim
był za Zygmunta III - zamkiem wzniesionym „wspaniałą robotą ciesielską".
Niczego tam nie brakuje - notował przejezdny Francuz - izb wiele i bardzo
pięknych, jest duży podwórzec, ogród i kaplica. „Słowem, nic nie pozostawia
do życzenia, jak tylko, aby był z materiału bardziej trwałego: bo to niby okręt,
który trzeba często odnawiać."
  Gdyby się nie wiedziało, że ujęte w cudzysłów zdanie mówi o konkretnej
budowli, można by je wziąć za przenośnię, odnoszącą się do całej Rzeczypo-
spolitej.
  Swoi i obcy starannie wymieniali zdobiące owe pałace i zamki precjoza.
Więc na przykład posągi, sprowadzone do Ujazdowa prosto z Florencji,
alabastry i marmury, sprzęty z kutego srebra. Olśniewały one krajowców,
stanowiły dla północnych i wschodnich sąsiadów przedmiot zazdrości (a z
czasem i łupu), lecz nie mogły dorównać temu, w co obfitowały Włochy
chociażby. W jednym tylko względzie komnaty monarchy polskiego oraz co
możniejszych jego poddanych dzierżyły na pewno prym. „Obicia królewskie -
stwierdził bywały cudzoziemiec - są nie tylko najpiękniejsze w Europie, ale
281

nawet w Azji." Kochano się u nas w „oponach", arrasach, makatach i dywa-
nach. Izby pałacu w Ujazdowie krył niderlandzki złotogłów, cystersi w Oliwie
byli w interesującym nas tu czasie skromnymi posiadaczami stu sześćdziesię-
ciu bajecznych kobierców.
  Zdaje się, że jednego tylko rodzaju ścian nie osłaniało wtedy u nas tak
dobrze, jak nic. Tych granicznych.
  Zamków magnackich przybywało i one właśnie, a nie monarsze, nadają
piętno epoce. Wsławiony pod Chocimiem wojewoda, Stanisław Lubomirski, u
schyłku życia oddalił propozycję królewską i nie przyjął najwyższej godnos'ci
świeckiej - kasztelami krakowskiej. Nie pożądał awansu - pisze o nim Wiktor
Czermak - bo „czuł się takim panem przy królu, że żadnej odeń łaski nie
pragnął i nie potrzebował - powiedzmy więcej — czuł się nawet panem nad
królem".
  Wojewoda, dzierżyciel pięciu przebogatych starostw, wzniósł w kraju dwa-
dzieścia kościołów, a dla siebie kupił od Stadnickich Łańcut wraz z całym
kluczem, świetnie rozbudował przez wygasłych Kmitów założony Wiśnicz.
Żył w nim jak pan udzielny i za takiego był uważany, skoro cesarze dwukrotnie
nadali mu tytuł książęcy.
  A przecież Lubomirscy zaczęli się wspinać całkiem niedawno, za Zygmunta
III dopiero. Już w tej książce wspomniany Sebastian, skromny ongi właściciel
czterech wiosek, to ojciec wojewody po dwakroć obdarzonego mitrą.
  Więc zamiast zastanawiać się nad potęgą Radziwiłłów, przyjrzyjmy się
lepiej blaskom i splendorom roztaczanym przez ludzi w środowisku magna-
ckim nowych. To nas pouczy o możliwościach materialnych, które nie tylko w
Rzeczypospolitej istniały, ale dawały się ponadto wyzyskać, swoiście zmobi-
lizować w czasie stosunkowo krótkim. Podziwiajmy zatem żniwo luksusu,
zebrane z łask, hojną ręką Zygmunta III rozsianych pomiędzy stronników
dworu.
  Istnieją dwa podania o smutnym końcu, jaki w XIX stuleciu spotkał zamek
w Ossolinie, z którego do dziś przetrwał tylko most-arkada. Według pier-
wszego, dziedzic kazał go zburzyć, aby ustrzec syna przed pokusą przywra-
cania zabytkowi dawnej świetności. Inna wersja głosi, że właściciel rozebrał
mury w poszukiwaniu skarbów. Rezydencję ową wzniósł Jerzy Ossoliński,
krótkotrwały gubernator Królewca, później kanclerz wielki koronny. Miał on i
w Warszawie siedzibę, wypełnioną dziełami sztuki i tak wygodną, że aparta-
menty pana i pani obsługiwały oprócz schodów windy (przeznaczone jednak
tylko do zjeżdżania). W Ossolinie zadowolił się dwupiętrowym zameczkiem o
dwudziestu dwu pokojach i dwu wielkich salach. Dach zdobiły attyki oraz
282

wyniosłe, z dala widoczne posągi Mądrości i Cnoty, zaopatrzone na postu-
mentach w nieprawdopodobnie długie napisy o treści filozoficznej.Wnętrze
zawierało rzeźby, obrazy. Kanclerz nabywał i sprowadzał do Polski płótna
Rafaela, Veronesa, Guido Renniego, Tycjana, sztychy Diirera... Może nie
wszystkie przeznaczył dla Warszawy. (Z Wiśnicza Lubomirskich wywieźli
później Szwedzi dzieła tych samych oraz podobnych mistrzów. Gobelin her-
bowy Jakuba Zadzika, założyciela do dziś istniejącego pałacu biskupiego w
Kielcach, również powędrował do Sztokholmu.) W owych czasach stolica
kraju wcale niekoniecznie musiała być przedstawicielką całej jego świetności.
A już szczególnie w Rzeczypospolitej, gdzie Gdańsk miał tyleż dochodu
rocznego co skarb państwowy, poszczególny senator bogatszy bywał od kró-
la.~
  Bez porównania wspanialszy od Ossolina był zamek Krzyżtopór we wsi
Ujazd w pobliżu Opatowa, wzniesiony przez wojewodę sandomierskiego,
Krzysztofa Ossolińskiego, kanclerskiego brata. ,,Kamienny rok" posiadał
trzysta sześćdziesiąt pięć okien, pięćdziesiąt dwa pokoje, dwanaście sal i
cztery baszty. Na zewnętrznych ścianach widniały malowane alfresco wielkie
portrety przodków właściciela, umieszczone na marmurowych tablicach
napisy opiewały ich czyny i zasługi. Marmurowe również były żłoby w staj-
niach.
  Krzyżtopór ufortyfikowany został według najlepszych wskazań techniki
ówczesnej. A jednak panu jego przyświecać musiała myśl o długotrwałym
przez pokolenia całe zażywaniu owoców pokoju. W północnej części zamku
ośmioboczna rotunda mieściła salę jadalną o szklanym suficie, który stanowił
dno akwarium. Widok egzotycznych ryb umilał uczty gościom wojewody.
Fundator nie przewidywał więc pewnie odwiedzin ze strony moździerzy,
strzelających osiemdziesięciofuntowymi kulami.
  Ukończony w roku 1644, przetrwał Krzyżtopór w pełnej krasie przez lat
jedenaście. A kosztował podobno trzydzieści milionów złotych. Jego charak-
ter, przeznaczenie i rzeczywiste, acz nieoczekiwane losy to zwięzły skrót
omawianego teraz rozdziału naszych dziejów.
  Wzniesiony przez księcia Sierotkę Nieśwież Radziwiłłowski zdążył się już
trochę spatynować, podobnie jak Baranów czy Krasiczyn. Ale świeże zupełnie
były Podhorce Stanisława Koniecpolskiego, najwspanialszy gmach na całym
południu kraju, i dziesiątki innych rezydencji. Mizerny w porównaniu z
wielmożami ród Gładyszów też miał swój piękny Szymbark nad Ropą. Nie-
naruszony przeważnie dorobek średniowiecza i Złotego Wieku wzbogacał się
o nowe dokonania, mapa Rzeczypospolitej wyglądała coraz ozdobniej. A ci,
283

którym żyć wypadło w nie powtórzonym już nigdy spokoju, splendorze i
błogostanie zachowywali się niczym wyposzczone żbiki.
  Pod koniec dni Władysława IV dwaj nababowie krajowi - Jeremi Wiśnio-
wiecki i Aleksander Koniecpolski, syn hetmana - rozpoczęli spór o Hadziacz,
który należał wprawdzie do państwa, ale bywał stale wydzierżawiany owym
rodom, gwałtownie widać wsparcia potrzebującym. Odbyła się lokalna wojen-
ka. Książę Jeremi obiegł przedmiot kłótni swym kilkutysięcznym wojskiem
prywatnym i - „strasznym strzelaniem z dział i hakownic miasta dobywając" -
wziął je szturmem. Do jeszcze ciekawszych rzeczy omal nie doszło później, na
sejmie, kiedy kazano Wis'niowieckiemu przysiąc, że na poprzedni termin
sądowy naprawdę nie dopuściła go choroba.
   Z wieczora przed sprawą - opowiada jego dworzanin - książę Wiszniowiecki zebrał wszystkich
siug, których byto z nim, to jest wszystkiego ludu, blisko cztery tysiące. Zebrawszy tedy okrom
piechoty i drobniejszego ludu, uczynił przedmowę do wszystkich, prosząc, aby wszyscy przy nim
stali i na jego początek patrzeli, a potem kończyli to, co on zacznie. Bo się z tym deklarował, że jeśli
przysięże, zaraz wstawszy chorążego [Koniecpolskiego] szablą miał ciąć i wszystkich siec, którzy
by się przy nim oponowali, by i króla samego. „A wy - powiada - wszyscy co do jednego dworni
słudzy i młódź do senatorskiej izby wciśnijcie się a posiłkujcie mię."
  Do rąbaniny nie doszło, bo pod presją senatorów Koniecpolski przestał się
domagać przysięgi. A Wiśniowiecki z łaski pańskiej wcale nie wypadł. Wkrótce
otrzymał nową donację - dnieprową wyspę Chortycę, gdzie się ongi mieściła
założona przez jego przodka najpierwsza Sicz kozacka. Rzeczywistemu obję-
ciu daru w posiadanie przeszkodziły wypadki, o których napomknie samo
zakończenie tej książki.
. Nie wszyscy magnaci zabiegali o miłe „starostweczka" w sposób równie
bezceremonialny, jak Wiśniowiecki o Hadziacz. Ale czynili to stale, nienasy-
ceni dostatkiem, niestrudzeni w wyścigu bez końca. Hamulca materialnego w
ogóle brakowało i być go nie mogło, bo sami zainteresowani stanowili główną
siłę w państwie. Oddziaływały przy tym na nich poważne bodźce psychiczne,
moralne nawet.
  W kilka lat po koronacji nowego króla musiała Rzeczpospolita zapłacić jego
ogromne, czteromilionowe długi. A druga połowica Władysława orzekła
wkrótce po ślubie, że małżonek mógłby szybko zgromadzić znaczny majątek,
gdyby tylko zechciał mniej groszem szastać. Gospodarka w dobrach monar-
szych wołała o pomstę do nieba, wcale raczej na miano gospodarki nie zasłu-
giwała. Krocie kosztowali faworyci płci obojej - ci dostojni, jak Adam Kaza-
nowski, którego pałac warszawski pękał od przepychu, i ci mali, z nazwiska
284

nawet nie znani. Król „kochał się" kolejno przez czas pewien w dwóch
ładnych mieszczkach grodzieńskich, rodzonych siostrach. Obie potem wyswa-
tał, dając każdemu z mężów po starostwie. Nie dziwne więc, że i błazen
nadworny księcia Zasławskiego nosił się „ryśno, sobolno, bławatno, czeladzi
kilka w barwie, bankiety częste czynił" i trzymał dzierżawą nieco wiosek.
  Nasi uprzejmi historycy zwykli przypisywać Władysławowi czułość na
wdzięki niewieście. Jego bezpośredni znajomi, a także i on sam wyrażali się
niekiedy w sposób nieco bardziej dosadny. Pewien dyplomata szwedzki dono-
sił do Sztokholmu, że wojowniczy monarcha polski stosunkowo najmniej
pieniędzy wydatkuje na armię, wiele natomiast na urządzanie swych rezyden-
cji, na teatr, na pomnik ojca, „ale najwięcej rozrzuca na nierządnice". Kiedy
sejm sprzeciwił się planom królewskim i kazał rozpuścić zwerbowane regi-
menty, zdenerwowany Władysław powiedział do dworzan: „Niech to tak
będzie, żem ja te kilkakroć sto tysięcy kurwom moim rozdał."
  „Bo się w nich ten pan kochał, lubo miał ciała na sobie z potrzebę" -
rzeczowo wyjaśnia pamiętnikarz.
  Król ciągle gonił za pieniądzem, a zdobyty natychmiat rozpylał. Oba pro-
cesy głęboko bruździły w poprzek polityki. Zaraz po rozejmie sztumdorfskim,
na mocy porozumienia z mocarstwami morskimi, zamierzono obłożyć handel
gdański cłem. Byłoby niższe od tego, które zdzierali poprzednio Szwedzi, ale
tęgo wsparłoby skarb. Operacja rokowała pomyślny skutek, oporne miasto
znalazło się w przededniu ustępstwa, lecz spróbowało jeszcze jednego środka:
zaproponowało Władysławowi osiemset tysięcy złotych okupu. Król przystał i
od razu nazajutrz zainkasował połowę. Dalsze pięćdziesiąt tysięcy miał wziąć
w roku następnym, resztę zaś wybrać z kasy Rzeczypospolitej, która tyle
właśnie winna była Gdańskowi.
   Ogromną się ten władca odznacza uprzejmością i ogładą, ogromną także hojnością, tylko że u
niego tej hojności źródła najczęściej są wyschnięte [,..] jak sobie ludzie mówią, niewiele mu
przyjdzie z tej sumy, na którą czy to prawni wierzyciele, czy ulubieńcy już ręce położyli
- notuje przyglądający się wszystkiemu bacznie Karol Ogier.
  Było to w roku 1636. W następnym zaś, kiedy sytuacja uległa zmianie, a
porozumienie z pośrednikami ze Sztumdorfu mniej już znaczyło, Władysław
do sprawy ceł nagle powrócił i kazał je wybierać przymusowo, l grudnia
interweniowała w Gdańsku eskadra duńska. W noc księżycową okręty Chry-
stiana IV wpłynęły do portu i rozpoczęły ogień do statków polskich, których
cudzoziemskie załogi poddały się bez wystrzału. W niedługi czas potem
gdariszczanie otrzymali od Ludwika XIII pismo z obietnicą pomocy, a poseł
285

paryski nie wahał się oficjalnie oświadczyć w sejmie, że król Francji „prosi i
napomina [...] Waszą Królewską Mość i Wielmożności Wasze, by zważywszy
jego interwencję zechcieli na przyszłość pobierania tych ceł zaprzestać".
Francja, zrażona proaustriacką polityką Władysława, przeszkadzała nam wte-
dy, jak i gdzie tylko mogła.
  I pieniądze przepadły, i państwo publicznie dostało po nosie. A wszystko
przez łapczywość na zysk prywatny oraz przez zamiłowanie do gwałtownych
zmian pomysłów.
Kiedy niebieskie losy ten świat podzielały,
Polszcze najwiętszą korzyść z roli zostawiały:
Jakoby rzekąc: „Już wszystko drudzy ludzie miejcie,
Wy, Polacy, z rolą się sprawować umiejcie..."
  Tak się zaczyna rymowany utwór, wytłoczony na tytułowej karcie pier-
wszego wydania Gospodarstwa Anzelma Gostomskiego (ojca wspomnianego
powyżej regalisty Hieronima). W roku 1644, za Władysława IV, ukazało się w
Krakowie już trzecie wydanie tego klasycznego u nas podręcznika gospodarki
pańszczyźnianej. Autor, wojewoda rawski, był wiernym wyznawcą doktryn
Jana Kalwina, co w dość nieoczekiwanym świetle stawia twierdzenie, że
reakcja katolicka przemogła w Polsce, bo była zgodna z interesami klasowymi
szlachty. Najzacieklejsi papiści wiele zapewne skorzystali z pouczeń Gostom-
skiego, który zalecał na przykład pilnować, aby przy ładowaniu zboża na
szkuty rzeczne poddani pracowali nie inaczej niż boso. Wszelkie obuwie
niszczy bowiem ziarno, aczkolwiek zsypywać się je powinno na maty słomiane,
przygotowane zawczasu, zimą, „kiedy najwiętszą noc: bo to przy świetle z
wieczora i przede dniem zrobi doma".
  Jedna zwłaszcza ze wskazówek Gostomskiego dotyczy kwestii znacznie
szerszej niż gospodarstwo ziemiańskie:
   Robota kmiotków, to dochód albo intrata najwiętszą w Polsce wszędy, którą robotę gospodarz
tak ma szafować, coby kmiotków nie zubożył, a ku więtszemu pożytku co rok przywodził...
  Literatura ówczesna zostawiła nam przejmujące opisy rugów - chłopów
wyrzucanych ze swych siedzib, pozbawianych całego dorobku. Dzisiejsi his-
torycy twierdzą, że zdarzało się to raczej rzadko. Pragnąc zaokrąglić folwark
wolał dziedzic dać usuwanemu z dziedziny wieśniakowi dotychczasowy nieu-
żytek lub gorszy spłacheć roli. Wypędzanie na cztery wiatry nie opłacało się,
gdyż pozbawiało dwór siły roboczej.
286

  Ci sami historycy nie wątpią jednak o postępującym ubożeniu chłopa. Pilnie
przystrzygała mu wełnę pańszczyzna, wzrost zaludnienia przyczyniał się do
karłowacenia gospodarstw. Kmieć miał coraz mniej koni, ale nadal przodował
w dziedzinie hodowli bydła rogatego. Nabiał nie tylko sprzedawał, ale i sam go
jadał. Gostomski zaleca dawać czeladzi dworskiej masło i ser do chleba, lecz w
s'ciśle wymierzonych porcjach. Szafarz powinien mieć na podorędziu cały
zestaw skopków drewnianych, aby sprostać każdej kombinacji rozdziału: na
dwóch, na czterech, na jednego... Dla flisaków, spławiających zboże do
Gdańska, należy zawczasu szykować słoninę.
  Nie wszyscy dziedzice tak karmili służbę, nie w każdej chacie jadano do syta.
Szalone kontrasty majątkowe, jakie istniały wśród herbowych, występowały i
wśród „pracowitych". Zdarzali się chłopi gospodarujący u siebie na skalę
prawie folwarczną, tacy, co donajmowali siłę roboczą, i tacy nawet, co zmu-
szeni dzień w dzień posyłać na pańskie jeden albo i dwa zaprzęgi, mimo to
wychodzili na swoje i mieli się wcale dobrze. Inni za to cierpieli nędzę, o czym
rozstrzygała nie sama tylko chciwość dziedzica, lecz i warunki lokalne. Jan
Pazdur, wybitny znawca przedmiotu, utrzymuje, że do połowy XVII wieku w
uprzemysłowionych połaciach dzisiejszej Kielecczyzny jakieś czterdzieści
procent ludności wiejskiej żyło w dobrobycie, pomimo ogromnych powinności
pańszczyźnianych.
  Rozmaitość stosunków i zjawisk nie wyklucza, jak się wydaje, istnienia
pewnej reguły, ogromnie ważnej pod względem ogólnym. Lepiej wiodło się
chłopu w królewszczyznach, gdzie istniała możność apelowania do sądu pańs-
twowego, oraz w tych włościach, którymi zarządzał lub których przynajmniej
doglądał sam dziedzic osobiście. Dokładnie według przysłowia o pańskim oku i
jego wpływie na tuszę konia. Najwięcej krzywd cierpiała wieś od dzierżawców
i wszelkiego rodzaju oficjalistów. Każdy z nich przecie „z pańskiego niemały
na swą stronę pożytek przywodzić! [...] kazał pierwej sobie oranim zaprawić i
zasiać niż pańskie dworskie role [...] żona zaś jego lny przysiewała u kmiotó-
wien". Powiernik szlachecki, sam bardzo często wcale nie będący szlachcicem,
ani dbał o roztropną radę Gostomskiego, „coby kmiotków nie zubożył".
  Na Ukrainie średniego ziemiaństwa było mało. Przeważały latyfundia,
administrowane właśnie przez oficjalistów różnych narodowości z żydowską
włącznie. Tajniki praktyki pańszczyźnianej miały się fatalnie odbić na losach
wielkiej polityki.
  Minęło pełne stulecie qd chwili, w której Zygmunt Stary oświadczyć raczył,
że nie chce w żaden sposób stawać pomiędzy szlachtą a jej poddanymi. Państwo
od dawna zrezygnowało z władzy nad jakimiś sześćdziesięciu procentami
287

kandydatów na obywateli. Ziemiaństwo objęło w tym zakresie jej pełnię.
Sprawowało rządy typowo policyjne. W książce Gostomskiego łatwo znaleźć
wskazówki dotyczące po prostu organizacji konfidencjonalnego nadzoru,
szpiegostwa, donosicielstwa. Nie wolno było chłopu grać w karty, ani...
zostawać na noc w mieście. Wstęp do karczmy miał ten tylko, co już opędził się
z robotą i sprzęt cały, pański i swój własny, uporządkował należycie. Takiemu,
który w porę nie opatrzył chałupy, winien był włodarz podziurawić ją do
reszty, aby opieszalec musiał zimować po cudzych kątach i nauczył się zapo-
biegliwości. Winowajców należało dawać „na praszczęta", pędzić przez rózgi
sąsiadów, „aby go każdy uderzył: a srom tam bardziej niż plaga chłopa
boli".
  Jedyny dowód zainteresowania ustawodawstwa państwowego dolą wieśnia-
ków z dóbr prywatnych to mnożące się konstytucje o ściganiu zbiegów. Sama
ilość zarządzeń wymownie świadczy o ich bezskuteczności. Nadal jeszcze byto
dokąd uciekać w przeogromnej Rzeczypospolitej. Jeśli nie na Ukrainę, to w
dobra sąsiedniego wielmoży, który miał dość potęgi, by nie lękać się prawa.
Jeśli nie do pana wojewody, to pod opiekuńcze ramię księdza biskupa.
  Czynny i bierny opór, odmowa posłuszeństwa, bunty nawet zdarzały się.
Walczył chłop na Podlasiu i na Podhalu, dojrzewały poważne rzeczy w reszcie
kraju, ale z wyjątkiem jednej tylko Ukrainy daleko było temu wszystkiemu do
miary znanej z historii innych państw, Moskwy chociażby. Ucisk był nie tyle
może słabszy, co bardzo zróżnicowany w nasileniu i formach, wielu wieśnia-
kom wiodło się jeszcze nieźle. Najbardziej przedsiębiorczy i bezwzględni
mogli liczyć na „wszrobowanie się" w szeregi stanu szlacheckiego, co wobec
braku u nas instytucji heroldii łatwiejsze było, niż myślimy.
  Władysław Czapliński zwrócił ponadto uwagę na zjawisko natury czysto
życiowej. Tłumacząc mowę statystyki na potoczną powiedzieć można, że na
każdych sześciu czy siedmiu chłopów przypadał u nas jeden stróż z karabelą u
pasa. To w teorii. Wzgląd na praktykę pamiętać każe o czeredzie plebejskich
famulusów, w zamian za polepszenie doli osobistej wysługującej się każdemu z
owych nadzorców.
  Szlachta stanowiła dziesięć procent zaludnienia w Rzeczypospolitej, która
była w tej mierze bezsporną posiadaczką rekordu Europy. Co dziesiąty oby-
watel policjantem, strażnikiem nie tyle państwowego, co swego własnego,
prywatnego dobra! Zaiste, niełatwo naruszyć ustrój społeczny takiego pańs-
twa. Zwłaszcza jeśli ten, który stoi na samiuteńkim szczycie i wiele może, ani
myśli o odmianie. Liczna kasta uprzywilejowanych to kamień u szyi społe-
czeństwa.
288

  Istniejącego porządku pilnował też ktoś znacznie od szlachty potężniejszy,
bo bez porównania lepiej zorganizowany i posługujący się całą gamą środków
bogatych. W Polsce rdzennej posiadłości kleru na wsi zdecydowanie przewa-
żały nad majętnościami króla. Na Mazowszu, które dzierżyło w tej mierze
prym, było ich niemal dwa razy więcej niż monarszych. Z czego bynajmniej nie
wynika, że duchowieństwo nic nie znaczyło po miastach. Biskupi i klasztory
posiadali je całe na własność. Kielce, dziś stolica województwa, należały do
kurii krakowskiej, która władała również niezbyt odległą Iłżą.
  Kanclerz Ozenstierna, z zupełnie zrozumiałych względów pilnie obserwu-
jący Rzeczpospolitą, głosił, że mogłaby ona stać się straszna wszystkim sąsia-
dom, gdyby miała bogatsze mieszczaństwo i zabrała na rzecz państwa dobra
Kościoła. W ówczesnych warunkach realniej wyglądał warunek pierwszy.
Wierzycielami królów bywali i u nas przede wszystkim sławetni.
  Przed stoma laty Marcin Zborowski uknuł był spisek, do którego przystą-
piło podobno siedmiuset ziemian. Poprzysięgli sobie oni, wobec rychło wyglą-
danego bezkrólewia, nie wcześniej uznać panem, już zresztą ukorowanego,
Zygmunta Augusta, aż się zobowiąże skonfiskować i obrócić na cele wojskowe
jedną trzecią majątków Kościoła, „martwej ręki". A po śmierci Zygmunta III
nawet gorliwi katolicy podnieśli larum na konwokacji i elekcji:,,Bać się trzeba,
aby się Polska z świeckiego w duchowne państwo nie zamieniła." Wysłany do
Rzymu Jerzy Ossoliński otrzymał zlecenie starania się o zakaz nabywania dóbr
ziemskich przez kler.
  Poseł, wychowanek jezuitów z Pułtuska i Gratzu, kleryka! z premedytacji,
polityk zamierzający oprzeć się na silnym stronnictwie katolickim, nie dopuś-
cił do umieszczenia owego punktu w instrukcji spisanej. Olśnił Rzym prze-
pysznym wjazdem. Sam świecił naszytym diamentami żupanem, konie jego
gubiły szczerozłote podkowy, z rozmysłem słabo poprzytwierdzane do kopyt.
Przywiózł znad Tybru postanowienie, które rozczarowało szlachtę. Jedynie
zakonom nie wolno było od tej pory nabywać nowych folwarków. Znaleźli się
zaraz interpretatorzy, głoszący, że zakaz odnosi się tylko do kupna, lecz nie do
jałmużny.
  Kanclerz Oxenstierna mógł się nie obawiać zbytniego spotężnienia Rzeczy-
pospolitej. Nadal jednak martwiło go to, że bezrolni młodzi szlachcice, a także
poszukujący kariery plebeje nasi, nie znajdując zatrudnienia w kraju, zaciągali
się licznie „na cesarską", szli do Niemiec wojować po stronie Ferdynanda II, a
potem Trzeciego. W tym względzie powód troski szwedzkiego męża stanu
powinien był martwić i rząd polski. Ale nie martwił.
Jedne tylko sąmsonowskie i suchedniowskie kuźnice dawały sto kilkadzie-
19 - Rzeczpospolita... l	289

siat tysięcy złotych dochodu rocznie. W dzisiejszym Biatogonie stanął na
początku XVII wieku pięciopiecowy, a więc niespotykanych naówczas roz-
miarów zakład metalurgiczny. Staropolski Okręg Przemysłowy, rozpościera-
jący się pomiędzy Wisłą, Nidą a Pilicą, zdecydowanie górował wtedy nad
Śląskiem. Stanowił domenę biskupa krakowskiego. Nie cały oczywiście. Nad
Bobrzycą, tam gdzie rzeka przecina dziś szosę wiodącą z Kielc do Końskich,
już w 1598 roku stanęła królewska wytwórnia sprzętu wojennego. Ale Sam-
sonów, Suchedniów, Białogon były biskupie.
  W pierwszej połowie XVII wieku zaczęto u nas wyrabiać stal, rozwijało się
hutnictwo metali kolorowych. Swoista regionalizacja gospodarcza kraju spra-
wiła, że Wielkopolska odznaczała się w dziedzinie eksportu zboża, Litwa
dostaręzała przede wszystkim drewna i produktów leśnych, Ukraina zaś parała
się hodowlą. Nie przeszkadzało to wcale odchyleniom od normy. Stanisław
Koniecpolski założył u siebie w Brodach fabrykę tkanin, która z powodzeniem
korzystała z wzorów i doświadczeń zarówno perskich, jak niderlandzkich.
Wsławiony wojownik nie uchylał się, jak widzimy, od przedsiębiorczości
przemysłowej. Staropolski Okręg stanowił główne nasze zagłębie, ale hutnic-
two rozwijało się poważnie koło Częstochowy i gdzie indziej.
  Pewien ruch panował jednak w tej rolniczej Polsce, skoro już u Kochano-
wskiego ,,Satyr albo dziki mąż" żali się, że nie ma gdzie mieszkać:
A to mój dom był zawżdy, gdzie najgęstsze lasy.
Aleście je tak długo tu, w Polszcze, kopali,
Żeście z nich ubogiego Satyra wygnali.
Gdzie pojźrzę, wszędy rąbią: albo buk do huty,
Albo sośnią na smołę, albo dąb na szkuty.
  Trudno zaprzeczyć, że opalane drewnem kuźnice potężnie przetrzebiały
lasy. Wielu ze szlachty szczerze podzielało poglądy wielkiego poety, innym
troska o bory posłużyła za pretekst. Już od schyłku XVI wieku, od kiedy sejm
za Zygmunta Augusta unieważnił wszelkie umowy wieczyste, widać dwa
rodzaje zamachów na kuźnice. Jedne niszczeją albo są niszczone siłą i prze-
mieniane na zwykłe folwarki, inne - znacznie liczniejsze - przechodzą na
własność ziemian. Struktura społeczna kraju ubożała wskutek tego. Wolni
dawniej kuźnicy spadali do rzędu ludności zależnej, pańszczyźnianej. Chłopu,
który poprzednio zarabiał pieniądze, spełniając przy hutach funkcje pomoc-
nicze, przybyło teraz mnóstwo dniówek do odpracowania za darmo.
  Pomimo wszystko kraj wytwarzał i w dziedzinie metalurgii, czysto rolniczy
wcale nie był. Miał dość rozległe możliwości, wśród własnych obywateli liczył
290

ludzi domagających się rozumnej gospodarki, o czym za chwilę nieco obsze-
rniej.
  Fakty historyczne bywają rozmaitej natury i oddziaływają wzajem na siebie
w różnorodnych kierunkach. Zdarza się i tak, że zjawisko zrodzone z ludzkich
pasji i porywów, nawet najbardziej niewczesnych, powoduje skutki natury jak
najpoważniej materialnej. Tylko teoria twierdzi, że wyrzeka się stawania na
głowie. Historia uprawia czasem tę sztukę jawnie.
  Wojny, które Rzeczpospolita od samego początku XVII wieku staczała
niemal bez przerwy, wynikały bądź z konieczności państwowych, bądź też ze
zgoła zbytecznych zapędów misjonarskich i dynastycznych pożądań. Wszys-
tkie bez wyjątku wymagały sprzętu. W związku z tym dos'ć silnie rozwinął się w
kraju przemysł zbrojeniowy - królewski i prywatny, kierowany przez cudzo-
ziemskich fachowców i przez rodzimych magnatów. Do właścicieli fabryk
broni należał i Stanisław Koniecpolski, który się znał, jeśli nie na wytwarza-
niu, to na gotowym produkcie na pewno. Część przynajmniej muszkietów oraz
pistoletów sprowadzano z zagranicy, działa i oręż biały wytwarzano przeważ-
nie na miejscu. Słyszy się tezy, że tylko najbogatszych stać było na zaopatry-
wanie się u obcokrajowych płatnerzy, szara zaś masa kawalerii musiała
poprzestawać na wytworach swojskich majstrów. Pewną rolę odegrywało tu
jednak i oryginalne uzbrojenie jazdy naszej, która używała szabel, a nie
rapierów, posługiwała się kopią, koncerzem, skrzydłem husarskim, czyli
przedmiotem mało znanym w takich Niemczech na przykład. A trudno było z
owych skrzydeł zrezygnować, bo służyły one nie tylko do płoszenia koni
nieprzyjacielskich. Żołnierza, któremu zza karku i aż nad głowę wysterczały
dwa takie najeżone lotkami przedmioty, niepodobna niemal było ułowić na
arkan. Towarzyszami husarskimi bywali najczęściej bogaci szlachcice - szcze-
gólnie pożądana odmiana jasyru. Hetman Koniecpolski ze wszystkich rodza-
jów oręża najbardziej umiłował luk i we władaniu nim doszedł do mistrzostwa.
Nie stanowił wyjątku. Łuk był w tym czasie często używany przez kawalerię
polską. .
  Z tych wszystkich powodów powstawały w kraju liczne „szabelnie", sejmy
nakazywały magistratom dbać pilnie o „rzemieślnik! do rynsztunków wojen-
nych sposobne".
  Władysław IV wybrał się raz do Jarosławia specjalnie po to, aby zwiedzić
osobliwość: jarmark - największy w kraju i drugi po frankfurckim w całej
Europie środkowej. Monarsza biegłość w językach obcych pozwoliła pewnie
na swobodne rozmowy z kupcami włoskimi, od których się tu zaczynały
291

czeredy przybyszów z Zachodu. Z Persami jeśli król gawędził, to przez tłu-
maczy.
  Odwiedziny te odbyły się już po pożarze, który w roku 1625 zniszczył
miasto. Jarosław podupadł, ale nie tak już do reszty chyba, skoro sławna do
dziś' istniejąca kamienica Orsettich stanęła w osiem lat po nieszczęściu i nie
była jedyną znaczną robotą murarską. Wtedy wszak mniej więcej zbudowano
bądź wykończono kościoły i klasztory dominikanów oraz benedyktynek. A
pamiętać warto, że w Jarosławiu właśnie znajduje się jeden z najwcześniej-
szych u nas kościołów jezuickich.
  Sławne, ciągle podziwiane i opisywane kamienice - Prałatówka w Krako-
wie, Baryczkowska przy Rynku warszawskim, Celejowska, pod św. Mikoła-
jem oraz pod św. Krzysztofem w Kazimierzu Dolnym—pochodzą wszystkie z
pierwszych dziesięcioleci XVII wieku. Na pewno ma słuszność badacz, który
twierdzi, że i-przed wielkim najazdem Szwedów ,,nasze największe nawet i
względnie najbogatsze miasta nie mogły dorównać wspaniałym miastom
Flandrii, Rzeszy Niemieckiej, republik włoskich i Francji". Dorównać by
zresztą mogły jedynie cudem. Tylko Gdańsk, zaliczony przez Karola Ogier do
najprzedniejszych metropolii Europy, wyglądać łaski niebios nie potrzebo-
wał.
  Odepchnięte od polityki, upośledzone pod względem prawa miasta nasze
pomimo wszystko wciąż jeszcze reprezentowały poziom, o jakim czasy póź-
niejsze mogły tylko marzyć. Utrzymywały się w nich tradycje i organizacja
dawnych rzemiosł, nie zanikła specjalizacja. Taki Opatów, któremu z wielo-
wiekowego dorobku pozostała dziś tylko romańska kolegiata i renesansowa
Brama Warszawska, słynął wtedy z koronkarstwa. Przykłady podobne można
by mnożyć dziesiątkami.
  W pierwszej połowie XVII wieku licznie wyrastają nowe miasta. Na Ukrai-
nie, co prawda, osiedla owe zawdzięczały szumną nazwę najczęściej tylko
swym obwarowaniom, bo mieszkańcy trudnili się przeważnie rolnictwem. Ale
w Polsce rdzennej były to miasta lub nowe dzielnice miejskie całkiem praw-
dziwe i bardzo często konkurencyjne w stosunku do dawniej istniejących.
  Sejmy próbowały, z właściwym ziemiaństwu zrozumieniem rzeczy, po
swojemu opiekować się stanem miejskim. Pragnęły na przykład zakazami
ograniczyć rozrzutność i zbytek. Nie brakowało go, o czym zaświadczył wier-
szem Adam Jarzębski, pisząc o warszawiankach:
Jedna chodzi jak laleczka;
Druga białe sznurowane
Ma buciki, bramowane;
292

Trzecia nosi pludereczki,
Ochraniając koszuleczki,
A pończoszki u niej złotem
Haftowane - wiedzże o tem!
Rękawiczki: perły drogie
Okryty je wkoło srogie...
  Zarządzenia sejmowe okazały się oczywiście daremne. W tej samej Warsza-
wie coraz większym przepychem nęciły oczy pałace, stroje, pojazdy i obyczaje
magnackie. Normalnie tak bywa, że uprzywilejowani stwarzają wzór stylu
życia, ku któremu doły .spoglądają, wzdychają i który ostatecznie per fas et
nefas usiłują sobie przyswoić. Nie może tak być, żadne napominania i egzor-
cyzmy zgody na to nie wyczarują, by w jednej i tej samej wspólnocie pańs-
twowej jednym służyły wszelkie dogodności, innym zaś pozostawała asceza,
przymusowa zresztą.
  Do pewnego znaczenia na Rusi Czerwonej doszedł wtedy chłop z Wikto-
rowa, niejaki Ihnat Wysoczan, później czynny uczestnik powstania kozackie-
go. Zdobywał łupy na Tatarach, rozbijał, w końcu osiadł w pobliżu Bednarowa
i wcale się nie przetworzył w demokratycznego przywódcę. Pobudował sobie
dwór i został ,,magnatem chłopskim, tak samo udzielnym jak każdy możny
szlachcic owego czasu" - napisał o nim Walery Łozińsk-i.
  Przykład idzie z góry. Ihnat Wysoczan to Jeremi Wiśniowiecki skopiowany
w miniaturze. Kupiec amsterdamski potrafił podczas jarmarku w Jarosławiu
znaleźć nabywców na klejnoty wartości sześciuset tysięcy złotych, dlaczegóż
by zatem mieszczka warszawska nie miała pragnąć rękawiczek naszytych
perłami?
  Nieobca była sejmowi i troska o handel krajowy tudzież o kupców rodzi-
mego pochodzenia. Wydano więc ustawę, regulującą wysokość zysku. Stale
zamieszkały w kraju chrześcijanin miał pobierać siedem procent ceny towaru.
Prawowierny, ale przybysz - pięć. „Niewierny, to jest Żyd", już tylko trzy
procent. Nie trzeba wyjaśniać, jakie skutki spowodowało to rozporządzenie.
Przywilej wszechwładzy prowadzi prosto do wiary we własną wszechwiedzę.
Szlachta padła ofiarą tej reguły.
  Nakazano również, aby wszyscy kupcy - importerzy i eksporterzy - pod
przysięgą podawali w granicach wartość towarów i opłacali od nich cło... bez
rewizji. Tego rodzaju prawo wydać mógł tylko sejm czysto szlachecki. Było to
naiwne, szkodliwe, ale i charakterystyczne zarazem. Przypomnijmy sobie tezę
Grazianiego, że w Polsce przysięga sądowa rzeczywiście stanowi wystarcza-
jący dowód prawdy. Uczony dyplomata na pewno nie miał jednak na my-
293

śli handlu, który zawsze i wszędzie przejawia skłonność do ulegania po-
kusom.
  W trzecim dziesięcioleciu XVII wieku, za rządów Zygmunta III, zatroskani
o swe interesy handlowcy wykupywali i niszczyli pewien traktat ekonomiczny,
który ze znajomością rzeczy rozprawiał o rozmaitych nadużyciach, podawał
sposoby zabezpieczenia skarbu przed nimi, żądał rozumnych reform, między
innymi podatków, obciążających duchowieństwo i szlachtę. Atak na uprzywi-
lejowanych mógł widać grozić poważniejszymi konsekwencjami niż pokątne
palenie broszury, toteż autor jej wolał pozostać w ukryciu i dzieło swe opu-
blikował anonimowo. Tradycja przypisuje je Wojciechowi Gostkowskiemu,
szlachcicowi z ziemi liwskiej, który rzeczywiście był zdolnym publicystą
ekonomicznym, potrzebnej zaś wiedzy i doświadczenia nabył w kraju, pracu-
jąc jako pisarz Skarbu Koronnego. Za granicą, jak się zdaje, nie bywał. On
pierwszy bodaj u nas zwrócił uwagę na sprawę bilansu płatniczego stwierdza-
jąc, że poważne sumy wypływają na zewnątrz, jako wydatki na cele - według
dzisiejszej terminologii — nietowarowe. A więc chociażby na studia w obcych
uczelniach, na opłaty i daniny kościelne, na wykup jeńców z niewoli tureckiej i
tatarskiej.
  Herbowy herbowemu wcale nie zawsze był rówien i rozprawianie o „men-
talności szlacheckiej" polega najczęściej na operowaniu ogólnikami. Naiwna
ustawa sejmowa charakteryzuje tylko izbę, która ją uchwaliła, ulegając - być
może - presji czynników możnych, a w utrzymaniu dotychczasowego stanu
rzeczy zainteresowanych, nie świadczy jednak o kompletnym wśród szlachty
zaniku myśli. Jednym z urodzonych wystarczało hreczkosiejstwo, inni intere-
sowali się tymi samymi problemami, które nie dawały spać intelektualistom
krajów przodujących Europie.
  W pierwszej połowie XVII wieku toczyła się w Polsce długotrwała, powa-
żna debata publicystyczna na tematy ekonomiczne. Obok sygnowanych pozo-
stały po niej utwory anonimowe. Zabierał głos Szymon Starowolski i wspo-
mniany już Wojciech Gostkowski, Niemcy z Gdańska oraz z Prus przemawiali
jak patrioci zatroskani o naprawę samych fundamentów pomyślności wspól-
nego domu - Rzeczypospolitej. Bodźcem do rozważań stał się gnębiący kraj
kryzys monetarny, rzeczywisty ich sens i cel był o wiele szerszy, polegał na
wołaniu o reformę ekonomiki.
   Postępowi ekonomiści polscy początków XVII wieku, dostrzegając tendencje regresywne w
gospodarce kraju, postawili przed sobą ideał bogacącego się społeczeństwa [...] - pisze Zdzisław
Sadowski w wydanej niedawno temu książce Pieniądz a początki upadku Rzeczypospolitej to XVII
wieku. - Ich główną zasługą jest to, że zaczęli rozumieć, iż rozwój wymaga uprzemysłowienia
294

kraju, uprzemysłowienie zaś wymaga bardziej racjonalnego, bardziej efektywnego handlu zagra-
nicznego. O tym właśnie zaczęło im się marzyć, aby wyrwać Polskę z zaklętego kręgu eksportu
zboża i importu gotowych towarów przemysłowych, aby przystąpić do budowy przemysłu w
oparciu o surowce krajowe, aby zaktywizować ludzi do pracy w tym kierunku.
   Na Zachodzie parło do tego liczne, gospodarczo silne mieszczaństwo, u nas
mógł je w tej mierze zastąpić jeden tylko czynnik - świadoma celu polityka
rządowa, królewska. W rozprawach Gostkowskiego nie brak zawoalowanej
krytyki postępowania Zygmunta III, treść ich zwraca się wyraźnie przeciwko
uprzywilejowanym przez panujące stosunki, czyli magnatom.
  Władza Rzeczypospolitej miała możność wyboru, lecz dokonała go wcześnie
i źle. Zamiast opowiedzieć się po stronie tych, co wybiegali myślą naprzód,
zamiast wzmacniać i organizować elementy społeczne zainteresowane w
postępie sama popadła pod wpływy takich, którzy najmniej odczuwając skutki
zastoju gospodarczego wmawiali w naiwnych, że winowajcami drożyzny na
przykład są niesumienni kupcy oraz Żydzi. Wojewoda Hieronim Gostomski,
filar oficjalnej polityki państwowej, głosił, że kramarze mogą sobie wyemi-
grować z kraju, jeśli się im nie podoba prawo szlachty do stanowienia taks na
towary. Sklepikarzy wyznania mojżeszowego nienawidził ponadto ze wzglę-
dów zasadniczych, w jego mniemaniu nadprzyrodzonych.
  Wspomniana już ustawa o rozmaitych stopach zysku nosiła wyraźną cechę
antysemityzmu. Prawodawcy nie mogli natomiast zdawać sobie sprawy, że
antysemityzm podsycają. Chcieli upośledzić Żydów, a dali im faktyczny przy-
wilej, który musiał jątrzyć kupiectwo chrześcijańskie. Zupełnie celowo działali
za to autorzy i u nas ukazujących się książek o mordach rytualnych. W roku
1618 Zygmunt III kazał skonfiskować jedną z nich. Wydarzenie znamienne, bo
Zygmunt był przecież katolikiem bardzo agresywnym... jak na miejscowe
stosunki. Nie mieliśmy na tronie większego odeń fanatyka.
  Kiedy umarł lekarz przyboczny Marii Medycejskiej, przyszło sprawić mu
pochówek aż w Amsterdamie, bo w całej Francji nie było ani jednego czynnego
cmentarza żydowskiego. Wojna trzydziestoletnia to ponury rozdział dziejów
Izraela. Walczyły w Niemczech armie wzajem na siebie rozjątrzonych, reli-
gijnymi sztandarami wymachujących chrześcijan, którzy tym chętniej gotowi
byli mścić ukrzyżowanie, że Żydzi nie uchodzili na ogół za nędzarzy. Armie te
składały się z żołnierzy zaciężnych, gotowych za pieniądze bić się z każdym,
łupić i obdzierać każdego, kto się tylko nawinął pod rękę. Pretekst natury
ideologicznej bywa jednak przy takich zatrudnieniach pożądany zawsze i
wszędzie.
Przed kilkudziesięciu laty Radziwiłł Sierotka doświadczył był w Egipcie
295

przygody pięknej i chyba znamiennej. Wraz z towarzyszami popłynął Nilem do
Kairu, incognito, podając się za kupca francuskiego. Celnicy sułtańscy sta-
rannie zrewidowali wędrowców, szperali im po kieszeniach i za pazuchami,
Francuzi uchodzili bowiem wtedy za wysoce uzdolnionych i zamiłowanych
przemytników. Ceremonia skończyła się bezowocnie i jakoś wtedy dopiero
naczelnik komory usłyszał rozmowę podejrzanych. Natychmiast kazał celni-
kom odstąpić i przemówił do Radziwiłła po polsku. Przedstawił się jako Żyd,
„ziomek z Chełma ruskiego", a przeprosiwszy za rewizję „ofiarował się nam
zatem, w czym by mógł służyć, i często potem bywał u nas".
  Przytrafiło się to w roku 1582. W kilka lat później Rzeczpospolita wprost
zgorszyła kardynała-legata Hipolita Aldobrandiniego i cały jego orszak. Żydzi
nie nosili u nas żadnych strojów ani oznak specjalnych, odróżnić ich można
było jedynie „z twarzy, nie obmytych wodą chrztu świętego" - jak się wyraził
włoski autor diariusza owej legacji.
  Wiele z dawniej rozpowszechnionych po świecie opinii i utrwalonych w
kraju obyczajów pomimo wszystko przetrwać musiało również w dobie kontr-
reformacji, skoro podczas wojny trzydziestoletniej ludzie wyznania mojżeszo-
wego uciekali z Niemiec nad Wisłę i osiedlali się po całym państwie.
  Na Ukrainie los izraelski w niedobry sposób związał się z łąckim. Żydzi
odznaczyli się jako twardzi arendarze. Jakoby to bierali w pacht nawet klucze
cerkiewne, które wydawali prawosławnym parafiom dopiero za opłatą. Może
to bajka. Ale przecież w całym państwie zakorzeniał się system używania
żydowskich pośredników do takich funkcji wyzysku, których szlachcic oso-
biście jąć się nie mógł ze względu na prawo lub opinię. Fortuna magnata,
fortunka ziemianina i kiesa starozakonnego powiernika pęczniały jednocześ-
nie. Sprzyjały im te same koniunktury, zagrażały jednakie niebezpieczeńs-
twa.
  Kiedy Jeremi Wiśniowiecki rozpoczął przymusowy odwrót z Zadnieprza, za
chorągwiami „Paleja", za husarią Skrzetuskiego i dragonią pana Michała
ciągnął długi tabor, uwożący pięćset rodzin żydowskich oraz ich mienie.
Mieścił szczęśliwców, którzy zdołali się ocalić.
III
  W lipcu 1636 roku, w wileńskim "kościele akademickim, Władysław IV
mocno uhonorował poetę, którego łacińskie utwory znane były całej ówczesnej
„uczonej Europie" i na czas bardzo długi pozostały w jej pamięci. Maciej
Kazimierz Sarbiewski otrzymał biret doktora teologii, laur poetycki, a ciepłą
296

ręką kosztowny pierścień. Asystował temu senat akademicki, liczny dwór,
nuncjusz papieski obecnością swą też czcił mistrza, już wcześniej uwieńczo-
nego w Rzymie przez Urbana VIII.
  Dla spraw kultury miał Władysław szeroki gest. Jeszcze ważniejszą rolę
grały jego osobiste zamiłowania w tym względzie. Krajowcy z naiwnym często
podziwem przyglądali się królewskiemu teatrowi oraz baletowi. Cudzoziemcy
uznawali je za stanowczo najlepsze w całej Europie. Kiedy w roku 1640 umarł
Rubens, a rodzina urządziła w Amsterdamie wyprzedaż jego zbiorów i nie-
których dzieł, do licytacji zgłosili się pośrednicy, reprezentujący cztery dwory
monarsze. Polski dal się wyprzedzić w zakupach tylko hiszpańskiemu. W
komnatach zamku warszawskiego można się było natknąć na artystów rozmai-
tych narodowości i poprzednio dobrze tu znanych, lecz także na przystrojo-
nych w szerokie pludry malarzy holenderskich, co stanowiło nowość. Król nie
żywił ojcowskich uprzedzeń i bez obawy o skażenie zapraszał niderlandzkich
kacerzy.
  Wkrótce po uwieńczeniu Sarbiewskiego uczestniczył Władysław w uroczy-
stości przeniesienia relikwii św. Kazimierza. Mieszczące je kaplica wileńska,
toruński grobowiec Anny Wazówny oraz kolumna Zygmunta III uchodzą
wśród znawców za najlepsze dzieła tej epoki. Wszystkie trzy los oszczędził,
pozwolił im przetrwać względnie cało i kto wie, czy nie ta właśnie okoliczność
zapewnia im czołowe miejsce w dzisiejszych ocenach. Pomnika Zygmunta
Piotr I zabrać do Petersburga nie zdołał, ale zrabował wszystkie rzeźby,
których nie zdążyli zagarnąć w pałacu Kazimierzowskim Szwedzi. Niepo-
dobna przysiąc, jak wyglądała prawdziwa hierarchia wartości dzieł sztuki,
zgromadzonych w Polsce przez ojca i syna - Zygmunta i Władysława - zbie-
raczy i mecenasów zamiłowanych.
  Anna Katarzyna Konstancja, siostra królewska, poszła za elektora Palaty-
natu, Filipa Wilhelma. Gotówką dostała blisko czterysta pięćdziesiąt tysięcy
talarów, wywiozła jako wiano niejedną cenność artystyczną.
  W kieleckim pałacu biskupim, który i bez malarskich dodatków zalicza się
do cenniejszych osiągnięć owej doby, obejrzeć można freski, wykonane - jak
oględnie mówią fachowcy - przez „warsztat" Tomasza Dolabelli, więc może i
przy współudziale uczniów, lecz na pewno pod nadzorem mistrza. Jeden z tych
plafonów przedstawia scenę sądu nad arianami.
  20 kwietnia 1638 roku król, działając na podstawie wyroku trybunału
senatorskiego, kazał zamknąć w Rakowie szkołę, drukarnię i świątynię braci
polskich. Była to kara za to, że uczniowie rakowscy jakoby to sprofanowali
krzyż przydrożny. Taki był koniec założonej w roku 1602 uczelni, którą bez
297

ooawy o przesadę uznać można za wyższą. Liczyła ona kilkuset uczniów, miała
bardzo dobrych profesorów i słynęła na całym kontynencie. Uczniem jej był
Stanisław Lubieniecki, historyk i astronom, autor Historiae Reformationis
Polonicae oraz traktatu Theatrum cometicum. Zamknięcie szkoły, stanowiącej
duchowy ośrodek stolicy arianizmu polskiego, należało do rzędu przyczyn,
które sprawiły, że pole do rozwoju talentu znalazł później Lubieniecki aż w
Danii. Doskonałą znajomos'ć łaciny wywiózł oczywiście z Polski. Nauka tego
języka zaliczała się w Rakowie do głównych punktów programu.
  Na razie studenci rakowscy nie musieli koniecznie emigrować. Mogli sobie
powędrować na Podkarpacie, do Lusławic albo do wołyńskiego Kisielina,
gdzie istniały i przetrwały szkoły ich wyznania. Praktyki religijne odprawiały
się po majętnościach i siedzibach szlachty ariańskiej, której nikt zabronić tego
nie był w stanie. Prawo o wygnaniu braci polskich obowiązywało jedynie na
papierze. Przecież nawet na dworze Jeremiego Wiśniowieckiego, gorliwego
neofity, rodzina Domaradzkich nie tylko sama wyznawała arianizm, ale go
otaczała opieką i protegowała wedle sil. Gabriel Domaradzki organizował
nawet nabożeństwa publiczne w dzierżawionej od kniazia Warwie na Zadnie-
przu.
  Dotyczący Rakowa dekret to wstydliwy i szeroko rozgłoszony szczegół
naszej historii. Ale nawet po tym dekrecie znienawidzeni przez wszystkie
wyznania arianie mieli w Rzeczypospolitej znacznie więcej praw niż katolicy w
Szwecji oraz w Inflantach. Bo we wspomnianych krajach nie przysługiwały im
żadne.
  Dziedzicem Rakowa był Jakub Sienieński. Wyrok królewski zagroził mu -
na wypadek nieposłuszeństwa - bardzo wysoką grzywną, ale nie śmiercią! W
innym państwie protektora skazanej herezji potraktowano by na pewno ina-
czej. Wiadomo, czemu dyplomaci szwedzcy byli w Sztumdorfie tak nieustę-
pliwi wobec minimalnych zresztą żądań katolików.
  Raków odjęto więc arianom reskryptem władzy, przemocą. Fakt niewątp-
liwy, stwierdzony i znamienny, lecz jeszcze nie wystarczający za syntetyzujące
wyjaśnienie szybkich postępów kontrreformacji w Polsce.
  W trzy lata po krzywdzącym wyroku proboszczem Rakowa został ksiądz
Bonawentura Dzierżanowski, reformat. Chłopi okoliczni uzyskali protektora i
opiekuna w mnichu, który pieszo uwijał się po wioskach, nauczał, interesował
się życiem parafian, pomagał. Ksiądz Dzierżanowski odwiedzał również kraje
odległe, uczestnicząc w zgromadzeniach swego zakonu. Cztery razy był w
Rzymie i raz jeden w Toledo. Docierał tam pieszo. Wzorem św. Franciszka z
Asyżu, nie brał na drogę nawet zapasu chleba.
298

  Kontrreformacja umiała zdobywać i wprzęgać w swą służbę imponujące
charaktery: Ksiądz Dzierżanowski wcale wyjątku nie stanowił, inni też umieli
samych siebie poświęcać umiłowanej sprawie. Piotr Skarga wywierał wpływ na
politykę wielkiego państwa, a żył jak żebrak. Charaktery i talenty! Nie zdo-
będzie tłumów żadne hasło, którego nie wesprą ludzie, wyposażeni i w jedno, i
w drugie. Pierwsze pokolenia jezuitów polskich szczyciły się takimi gwiazda-
mi, jak Jakub Wujek, Piotr Skarga i Maciej Sarbiewski.
  Szukając przyczyn wielkich sukcesów kontrreformacji między wybitnymi
ludźmi, natrafi się na tajemnicę, którą zwłaszcza zakon jezuitów znał dosko-
nale, na wylot. Od członków jego wymagano ślepego posłuszeństwa. Każdy z
nich wobec przełożonych winien być „jak laska w ręku starca, jak rzecz
martwa". Posłuch doktrynie i założeniom, lecz swoboda inicjatywy w ich
służbie! Ten ostatni przywilej pozwalał działać skutecznie i nie tylko nie
odstraszał, ale musiał przynęcać nietuzinkowe mózgi.
  Kontrreformacja nie lękała się ani nowatorstwa w sztuce, ani tęgich indy-
widualności wśród własnych zwolenników.
  Podczas elekcji panowała za to w jej szeregach pewna obawa przed indy-
widualnością kandydata na króla. Władysław wcale się nie odznaczał gorli-
wością, w tej mierze bardzo się od ojca odrodził. Podejrzewano go nawet o
indyferentyzm, uważnie się przyglądając jego zażyłości z przywódcami róż-
nowierstwa, Rafałem Leszczyńskim i Krzysztofem Radziwiłłem. Władysław
rzeczywiście nie nadawał się na misjonarza w koronie, wolny od rodzicielskich
urazów i zahamowań psychicznych. Wiktor Czermak powiedział ponadto
wnikliwie, że nie mógł przecie prześladować protestantów człowiek trzeźwy,
dla którego szczytem marzeń było wstąpienie na tron szwedzki. Zarówno
zewnętrzną, jak i wewnętrzną swą politykę stale podporządkowywał Włady-
sław owemu nadrzędnemu z jego punktu widzenia celowi. Gorzko to miała
Rzeczpospolita w niedalekiej przyszłości opłakać, ale w danym konkretnym
wypadku zyskała. Szef rządu przestał jątrzyć i prowokować różnowierców.
Usiłował nawet przyhamować wzbierającą nietolerancję. Czynił to i wtedy,
kiedy musiał firmować niesprawiedliwość. Ustępował z musu, lecz zarazem
śpieszył chociaż coś niecoś naprawić.
  W rok jeden 'po wyroku rakowskim wybuchły w Wilnie zamieszki na tle
religijnym. Miejscowych kalwinów oskarżono o strzelanie z łuku do obrazu
świętego, umieszczonego na frontonie kościoła benedyktynek. Wyrokiem
królewskim usunięto zbór helwecki poza mury stolicy litewskiej. Spokój nie
powrócił jednak, bo studenci jezuiccy napadali na duchownych ewangelickich,
odwiedzających wiernych w samym mieście. Teraz monarcha zareagował
299

ostro. Zagroził biskupowi ograniczeniem praw akademii, wojewodę wezwał do
pilnowania porządku.
  Jeżeli losy koniecznie musiały obdarzyć nas Władysławem IV, uczyniły to za
późno. Władca tego pokroju nie dopuściłby nigdy do beznadziejnego zabag-
nienia kwestii religijnych w wielowyznaniowej federacji. Jego na wskroś poli-
tyczny umysł spory teologiczne nudziły. Konieczność doprowadzenia do
jakiejś ugody życiowej król pojmował, ale cóż stąd... Wstępując na tron zastał
aż nazbyt wiele faktów dokonanych pod patronatem i błogosławieństwem
zmarłego rodziciela.
  Podczas bezkrólewia różnowiercy zażądali rozmaitych gwarancji i po dłu-
gich sporach usłyszeli wreszcie od katolików, że
kacerstwo jest wędrownym przechodniem, który w Polsce wyżebrany mając przytułek, na właś-
ciwych tej ziemi panach i starożytnych dzierżawcach nic przemocą wymusić nie zdoła, że cokol-
wiek, aczby najmniejszego dozwala się kacerzom, od dających z dobrej woli wdzięcznym umysłem
przyjmować to mają; jeśli zaś iść w zapasy wolą, nie zbędzie Rzeczypospolitej na umyśle i siłach do
utrzymania się przy ojczystych prawach i ocalenia starożytnej wiary.
  Co gorliwsi łacinnicy doradzali nawet połączenie wszystkich wojsk magna-
tów katolickich w celu zrobienia nareszcie porządku z heretykami.
  Dysydenci dowiedzieli się więc nowości, a mianowicie, że są obywatelami
drugiej klasy, wszelkie zaś prawa posiadają tylko z łaski „właściwych tej ziemi
panów". Na skutki wcale nie trzeba było czekać, wystąpiły zaraz. 6 sierpnia
1632 roku hetman Krzysztof Radziwiłł na własne żądanie spotkał się w Piszu z
elektorem brandenburskim. Rozjątrzony do żywego, proponował w imieniu
różnowierców formalne przymierze, do którego wciągnąć pragnął prawosław-
nych z Kozakami włącznie. Chciał ponadto interwencji ze strony Anglii,
Holandii, Danii, nawet Szwecji.
  Tego rodzaju wystąpienia były oczywiście dla elektora łaską niebios. Ase-
kurowały go w samej Rzeczypospolitej, znakomicie ułatwiały żmudną pracę
wyzwalania się spod jej hegemonii.
  Nie osądzajmy tylko postępku Radziwiłła wedle dzisiejszych norm. Ludzie
XVII wieku w znacznej mierze utożsamiali poczucie religijne z narodowym,
nie uważali za ojczysty takiego rządu, który ich wyznanie krzywdził. Żarliw-
com katolickim interesy cesarza wydawały się dobrem nadrzędnym, a nikt
jakoś z tego powodu zarzutów zdrady nie czynił i nadal nie czyni. Hetman
Stanisław Koniecpolski znał słabość militarną kraju, o zaciąganiu się naszych
ludzi „na cesarską" wiedział i wyrażał na to zgodę. Zdrajcą na pewno nie był.
Krzysztof Radziwiłł ma prawo do tej samej skali ocen.
300

  Państwo, którym Władysław IV rządził, znajdowało się na równi pochyłej.
Zbyt już głęboko naruszyła kontrreformacja jego wewnętrzny ład. Obywatele
nauczyli się spozierać na ideologiczne sztandary wywieszone poza granicami
Rzeczypospolitej. Król nie mógł odrobić zła dokonanego. Postępując toleran-
cyjnie hamował jednak nieco proces zanikania więzi wewnętrznej.
  Radziwiłła i Leszczyńskiego miał Władysław po swojej stronie tak dalece, że
oni właśnie wspierali jego zamysły wojny przeciwko protestanckiej Szwecji,
pragnąc wzmocnić tą dwgą znaczenie obozu różnowierczego u nas. Owa wojna
była celem całkowicie zbytecznym, ale odciągnięcie przywódców dysydenc-
kich od ponadpaństwowych tęsknot uznać trzeba za zjawisko dodatnie.
  Do znamiennej rzeczy doszło, kiedy w roku 1633 Jerzy Ossoliński wybierał
się w poselstwie do Rzymu. Poprzednio sejmy toczyły nieustępliwe spory z
Zygmuntem III o arrasy ostatniego Jagiellona. Król bowiem uważał je za swoją
własność, stany zaś za część składową skarbu Rzeczypospolitej. A teraz nie
sprzeciwiono się wydzieleniu trzech sztuk z ogólnej liczby pięciu, składają-
cych się na cykl Mojżesz, Ossoliński zawiózł je papieżowi w prezencie!
  Później senat i szlachta wzięli stronę Władysława w jego sporze z kurią
rzymską. Rozgoryczyła herbowych nie załatwiona sprawa zakazu nabywania
ziemi przez kler, Urban VIII nazbyt już lekceważąco pana Polski traktował,
nie uznając go za równego monarchom dziedzicznym, nuncjusz w przykry
sposób próbował szarogęsić w Warszawie. Sprzeciwiał się zburzeniu kilku
domostw, wykupionych od bernardynek w celu uzyskania miejsca pod
kolumnę Zygmunta. Gmachy owe usunięto, pomnik stanął, a Mariusz Filo-
nardi musiał z Polski wyjechać nie dopuszczony do pożegnania z królem. Aż do
zgonu Urbana VIII, czyli do roku 1645, Rzeczpospolita nie utrzymywała
stosunków dyplomatycznych z Rzymem. Ostre, obelżywe odezwania się nun-
cjusza, formalny rozkaz Władysława przejmowania jego listów oraz warty
królewskie przed rezydencją wziętego właściwie w areszt domowy biskupa,
stanowiły zewnętrzne, przez wszystkich dostrzegane objawy sporu o rzeczy
bardzo zasadnicze. Urban VIII żądał cofnięcia dysydentom i prawosławnym
wszelkich praw, zaprowadzenia katolickiego jednowierstwa, a więc po prostu
sprowokowania wojny domowej. Tego Rzeczpospolita sobie nie życzyła i
nawet biskupi krajowi z prymasem Gembickim na czele opowiedzieli się przy
Władysławie. Już wyrok na arian był właściwie ustępstwem ze strony króla,
usunięcie kalwinów z Wilna drugim, wymuszonym i przez krajowych także
gorliwców. Władysław bez oporu nie ustępował, ale uprawiał defensywę,
inaczej nie mógł. Zgon Urbana VIII był prawdziwym szczęściem dla Rzeczy-
pospolitej, bo następca jego - Innocenty X - nacisku na nią zaniechał.
301

  Lepiej się u nas działo niż gdzie indziej we względzie swobód religijnych, bo
prześladowań było znacznie mniej, a rozlew krwi zdarzał się rzadko. Lecz jeśli
pamiętać o koniecznościach, wynikłych z federacyjnego charakteru państwa,
trzeba bez ogródek stwierdzić, że działo się źle. Cofaliśmy się od zasady
równości, będącej warunkiem istnienia Rzeczypospolitej.
  W roku 1632 Kozacy przysłali delegatów na ostatni sejm, odprawiony za
życia Zygmunta III. Oświadczali królowi wierność, a prosili o zaniechanie
prześladowań religijnych, których oni sami wprawdzie jeszcze nie doświad-
czali, lecz które
   Naród nasz Ruski cierpi... niemal po wszystkiej ziemi Litewskiego Państwa, w krajach zaś
Ruskich, w ziemi Przemyskiej na Wołyniu, na ostatek teraz świeżo ku nam się zbliżając, w ziemi
Siewierskiej koło Czernihowa i gdzie indziej.
   W odpowiedzi Zygmunt obiecał zbadać położenie i upomniał petentów, aby
się nie wtrącali do spraw wewnętrznych Wielkiego Księstwa Litewskiego.
  Formalnie miał rację: Kozaczyzna wchodziła w skład Korony. Ale objaw był
bardzo znamienny: Zaporoże zaczynało się uważać za przedstawicielstwo
narodowe całej Rusi w granicach Rzeczypospolitej. Już nie samej tylko Ukrai-
ny, lecz i Białorusi.
  Dwa procesy rozchodzące się w dwie różne strony. Położenie wewnętrzne
komplikuje się, poczucie narodowe na wschodzie coraz wyraźniej dojrzewa, a
jagiellońska, z praktyki zrodzona zasada równości narodów i wiar idzie w
niepamięć.
  Błędy popełnione wobec prawosławia tak biły w oczy, że nawet Zygmunt III
zmitygował się nieco w ostatnich latach swego życia i panowania. Otrzymywał
ostrzeżenia od katolików żarliwych i niepodejrzanych, od Albrechta Radzi-
wiłła i Stanisława Koniecpolskiego. Obaj mężowie stanu zwracali uwagę na to,
że dotychczasowe postępowanie pcha wszystkie atuty w ręce Moskwy, jątrzy
Kozaków, których zagranica podszczuwa, jak tylko może. O potrzebie „u-
spokojenia religii greckiej" głośno było na sejmach i w całym kraju. Ale
odkładano sprawę z jednej sesji na drugą i ostatecznie aż do zgonu doktryn nie
zmieniło się w zasadzie nic.
  Pierwsze lata panowania Władysława przyniosły ustępstwa ważne, ale
doraźne, orzeczone przez samego króla lub przez działające w jego imieniu
komisje. Niejeden spór lokalny rozstrzygnięty został na korzyść „Greków",
zapadło postanowienie o potrzebie ustanowienia w Wielkim Księstwie dwóch
metropolii. Na stolicę dla prawosławnej upatrzono Mohylew, dla unickiej
302

Polock. W roku 1635 wskrzeszono nareszcie metropolię w Kijowies powie-
rzając ją Piotrowi Mobile.
  Synowiec hospodara mołdawskiego złożył był już dowody lojalności i przy-
jaznego usposobienia wobec króla i Rzeczypospolitej. Ale to wcale jeszcze nie
wyczerpywało zalet człowieka, który trafił na właściwe miejsce. Piotra Mohiłę
cechowało porzywiązanie do tego typu kultury, jaki dominował w całym
państwie. Wykształcony, znający Zachód, biegły w łacinie, wcale nie zamierzał
zdradzać prawosławia i Rusi, o co podejrzewali go zwolennicy tradycyjnego
bezwładu. Wręcz przeciwnie - pragnął je wyrwać z dotychczasowego poni-
żenia i doskonale pojmował, że tego się nie da osiągnąć inaczej niż doganiając
Lachów i Litwinów we względzie oświaty, wiedzy i twórczości. Przeżył cięż-
kie chwile, obawiał się nawet o życie, zanim udało mu się ocalić własną
koncepcję szkoły, fundamentu późniejszej akademii.
  Niewesołe panowały na Rusi stosunki, skoro poprzednik Mohiły, nielega-
lny jeszcze metropolita, Jan Borecki, żalił się gorzko, że w jego otoczeniu
człowiek jako tako wykształcony to „drogi diament między kamieńmi i złoto
między kruszcami". Borecki napisał te słowa tak, jak zostały przed chwilą
przytoczone — po polsku. Język nasz dominował w wyższych sferach Ukrainy,
także i wśród starszyzny kozackiej, wywodzącej się z drobnej szlachty. Nad
Dnieprem zachodził ten sam proces, który od dawna występował na Litwie.
Ale przyjmowanie kultury oraz mowy polskiej ani tu, ani tam wcale nie
oznaczało zanikania odrębności narodowych w granicach Rzeczypospolitej.
Szkoła Piotra Mohiły uczyła łaciny, wzory organizacyjne zapożyczała od
jezuitów, lecz pozostawała prawosławna i ruska. Właśnie dlatego rozwój jej i
cała działalność zgodne były z najistotniejszym dobrem federacji, którą na
Ukrainie urzeczywistniały, oblekały w ciało.
  Możność legalnego działania uzyskał Piotr Mohiła w roku 1635. Nic, nie-
stety, nie mogło odrobić klęski poprzednich lat czterdziestu, podczas których
na Ukrainie i Białorusi prawo upierało się przy absurdzie i fikcji. Prawosławie
istniało, państwo nie chciało tego faktu uznać.
  W roku 1623 Krzysztof Zbaraski poruszył te kwestie w mowie sejmowej,
która wystawiła świetny pomnik jego inteligencji.
   Bo jeśli tego cncą, żeby Rusi nie byto w Rusi, to jest rzecz niepodobna [...] Żaden tego rozum,
żaden gwatt przemóc tego nie może [...] - mówił koniuszy koronny. - Ten zadaje ranę w serce
ojczyźnie naszej, ktokolwiek prawo lamie, zgodę między narody, z których jest polska Rzecz-
pospolita złożona, rozrywa, ten w sercu ojczyznę zabija. Taka jest kłótnia, którą zaczęli z narodem
ruskim, bracią i krwią naszą.
303

   Pięknie i słusznie przemawiał Krzysztof Zbaraski, syn wojewody bracła-
wskiego Janusza i Anny z książąt Czetwertyńskich. Ale dla Ukrainy był to głos
dolatujący z zewnątrz. Innej wagi politycznej nabrałoby wystąpienie wielkiego
pana, gdyby w ostatnim z przytoczonych zdań orator musiał inaczej ustawić
liczbę mnogą. Gdyby powiedział: taka jest kłótnia, którą zaczęto z nami,
narodem ruskim, bracią i krwią waszą, panowie Polacy. Tej kłótni nikt by się
wszcząć nie ośmielił, gdyby Zbarascy, Zasławscy, Ostrogscy pozostali tym,
czym byli ich przodkowie za Jagiellonów. Przed pięćdziesięciu czterema laty
zaledwie, podczas sejmu lubelskiego, Konstanty Wiśniowiecki zwrócił się do
Zygmunta Augusta słowami, określającymi warunek zgody: „Iżeśmy są różnej
religii, a zwłaszcza Grekowie, abyśmy tam nie byli poniżani, aby nikt do innej
religii nie był pociągany."
  Teraz, w XVII wieku, Krzysztof Zbaraski oświadczał, że protestując prze-
ciwko temu, aby wolno było „pozwami na trybunał trapić, popy łapać, czerńce
wyganiać", zgadza się jednak chętnie na perswadowanie prawosławnym:
„bądźcie, prosimy, naszej papieskiej wiary, bo jest niewątpliwie sama jedna
dobra i pewna, i dowody ma nieomylne..."
  Polskość i katolicyzm wchłonęły księcia pana całkowicie. Dokonały tego
podboju ku swej oczywistej szkodzie, gdyż zabrały z południowego wschodu
materiał na podporę własnego dzieła, związku wielu narodów.
IV
  Lata po rozejmie sztumdorfskim, które tyle blasku przyniosły rodom mag-
nackim i spokój zwykłej szlachcie, o wiele mniej okazały się łaskawe dla króla,
a więc i dla państwa. Zamiast sukcesów przychodziły rozczarowania, równa-
jące się niekiedy dotkliwym kompromitacjom.
  Była nią niewątpliwie fatalnie, w nieopisanie lekkomyślny sposób rozegrana
sprawa ceł gdańskich. Król oraz jego doradcy postąpili wbrew przysłowiu,
które każe kuć żelazo, póki nie ostygło. W rezultacie Dania orężnie, Francja
zaś dyplomatycznie wtrąciły się do spraw wewnętrznych Rzeczypospolitej i
postawiły na swoim. A o rok wcześniej miało się już prawie te cła w ręku, to jest
raczej w kasie.
  Mało poważne w gruncie rzeczy były, tylekroć z namaszczeniem opisywa-
ne, usiłowania budowy floty na Bałtyku. Zaczęło się wszystko pod złą wróżbą,
w sposób żałośnie śmieszny, kiedy pewien Szkot, zausznik królewski, pojechał
na Zachód obdarzony zaufaniem i obarczony misją specjalną, lecz zamiast
304

kupować okręty dla Władysława skradł powierzone pieniądze i więcej się nie
pokazał. Za wielu się przy tej wymarzonej flocie kręciło cudzoziemców,
szukających tylko własnej kariery, a całkowicie obojętnych wobec spraw
państwa. Rąk i serc krajowych nic jednak zastąpić nie mogło.
  Najlepsza i jedyna bodaj droga do umocnienia się na morzu wiodła lądem: z
Warszawy do Królewca, z Wilna do Kłajpedy. Wprowadziła tam Rzeczpos-
polita gubernatora oraz żołnierza, obydwaj hetmani - koronny i litewski -
przybyli nad Pregołę. A potem dla królewskich marzeń o roli dobroczyńcy
Europy, czyli dla typowych gruszek na wierzbie, wszystko przepadło ku
niewątpliwej uciesze duchów komturów krzyżackich, z których żaden nie
zwykł był za życia wycofywać się bez ostatecznego przymusu stamtąd, dokąd
raz z wojskiem przyszedł. Bardzo prawdopodobne, że duchy owe przebywały
w piekle. Ale dzieło polityczne Zakonu nie zostało zniszczone i w przyszłości
sprowadzić miało piekło na ziemię.
  Nie należy się lękać powtórzenia tezy, że Polska i Litwa mogły zrobić
karierę morską jedynie w ten sam sposób co Rosja. Wymusić dla siebie
respekt, jako dla prawdziwego mocarstwa kontynentalnego, i dopiero roze-
pchnąć się łokciami. Rosyjska ranga państwa morskiego zatwierdzona osta-
tecznie została pod Połtawą, położoną w stepach. Carowie posiadali flotę
bałtycką i czarnomorską. Tę ostatnią zafundowali sobie nie wcześniej, aż
zdobyli Krym.
  Król budował nad morzeni forty Władysław i Kazimierz, wziął od bogacza
gdańskiego Jerzego Hewela na kredyt statki, które w czasie wolnym od innych
zatrudnień dość niedołężnie parały się handlem. Potem, kiedy Hewel oczy
zamknął, a opiekunowie małoletniego spadkobiercy upomnieli się o pieniądze,
przyszło okręty sprzedać ze stratą.
  Władysław nie rozstawał się z marzeniami o tronie szwedzkim lub odszko-
dowaniu zań, a to w postaci dziedzicznego księstwa dla polskiej linii Wazów.
Najpierw chciał posiąść taką domenę w Inflantach, potem odwrócił wzrok na
inne regiony Europy. Pragnął odegrać rolę siewcy pokoju, licząc, że tą drogą
dobije się sławy, autorytetu oraz swego księstwa. Jako mężów zaufania,
wysłanników i pośredników używał w licznych swych działaniach niemal
wyłącznie cudzoziemców.
  Osobiste i dynastyczne zamysły króla wpłynęły na jego postawę podczas
rokowań sztumdorfskich, z nimi także wiązały się ściśle plany morskie. One
również decydowały przy dość urozmaiconych projektach matrymonia-
lnych.
Władysław zamierzał ożenić się z protestantką, córką zmarłego na wygnaniu
20 - Rzeczpospolita... l	305

„króla zimowego", Elżbietą. Miało to ułatwić sojusz z Anglią i przynieść
poparcie z jej strony, a dostarczyło oczywiście biskupom krajowym powodu do
niezadowolenia i krytyki. Jeden tylko z hierarchów nie przyłączył swego głosu
do tego chóru. Był nim wielekroć w tej książce cytowany kronikarz, Paweł
Piasecki. Jako kandydatki na królowe brane też były pod uwagę matka i córka:
wdowa po Gustawie Adolfie, Maria Eleonora, oraz młodziutka i ekstrawa-
gancka władczyni Szwecji, Krystyna. Skończyło się na trafieniu w utartą od
wieku koleinę. 12 września 1637 roku Władysław poślubił członkinię domu
Habsburgów - Cecylię Renatę - własną siostrę cioteczną, rodzoną zaś -
Ferdynanda III, który niedługo przedtem objął rządy w Wiedniu. Tak więc
król polski został szwagrem cesarskim, co dostarczyło podniety do rojeń o
imperatorskim spadku, a w oczach Europy miało zupełnie określoną wymowę
polityczną.
  Cecylia Renata ukoronowana została w warszawskiej katedrze Św. Jana.
Najbliższy sejm zaprotestował przeciwko niczym nie uzasadnionemu gwałce-
niu tradycji i obwarował konstytucją koronacyjne prawa Krakowa.
  Cioteczne małżeństwo nie okazało się wzorowym stadłem. Król żony nie
lubił, ona miała słuszne powody do niezadowolenia z obyczajów małżonka.
Samo przez się zrozumiałe, za Cecylia Renata poszła w ślady swych babek,
połowic Zygmunta Augusta, oraz obu ciotek, które kolejno dzieliły łoże z
Zygmuntem III. Była w Warszwie nieoficjalną, lecz rzeczywistą przedstawi-
cielką interesów austriackich. Misję swą spełniała jednak w sposób o wiele
mniej ostentacyjny niż nieboszczka Konstancja.
  Rok 1637 przyniósł układ, zwany zazwyczaj „paktem familijnym" Włady-
sława IV z Habsburgami. Pewne jego punkty znamionuje polot, fantazja śmiała
aż do zuchwalstwa. Tak więc gdyby polscy Wazowie wygaśli, ich prawa do
tronu szwedzkiego przejść miały na ród cesarski. Autorom traktatu nie prze-
szkadzało, że po śmierci Gustawa Adolfa sejm szwedzki, uchwałą jak najbar-
dziej legalną, raz na zawsze odsądził Zygmuntowiczów od Sztokholmu, skazał
ich na moralną i faktyczną banicję ze Skandynawii. „Pakt familijny" stwarzał
również sojusz zaczepny przeciw Turcji. Kraje, zdobyte w przyszłości wspól-
nym orężem na sułtanie, miały się stać dziedziczną własnością Wazów „pol-
skich" z wyłączeniem jednak tego z nich, który akurat panuje w Pols-
ce.
  Dyplomacja cesarska zgodziła się na śmiałe projekty, z czego wcale jeszcze
nie wynika, że zamierzała się do ich urzeczywistnienia przyczyniać. Austria
chciała utrzymać Rzeczpospolitą w bezruchu i móc nadal bez przeszkód
werbować w niej żołnierza. Bała się, że sąsiadka zechce się zbliżyć do Francji,
306

posłuchać jej zachęt i poszukać sobie zysków terytorialnych na Śląsku. Traktat
miał przede wszystkim oddalić politycznie Warszawę od Paryża, który
wszystko trafnie pojął, a ręce miał długie i natychmiast zaczął nimi działać. Od
tej pory na wszystkich swych drogach napotykał Władysław kłody francu-
skiego pochodzenia. Nie z platonicznych wcale względów obiecywał Ludwik
XIII Gdańskowi pomoc, a poseł króla arcychrześcijańskiego w samej War-
szawie zuchwale i zupełnie jawnie wtrącał się do naszych spraw wewnętrz-
nych.
  Za wiedzą i zgodą dwóch kolejnych władców - Zygmunta i Władysława -
znaczne, z bardzo groźnych żołnierzy się składające oddziały polskie chadzały
„na cesarską". Wobec takiego stanu rzeczy polityka francuska zmierzała do
zupełnie jasnych i zrozumiałych celów. Starała się przeszkodzić wzmocnieniu
władzy królewskiej w Rzeczypospolitej i zapobiec werbunkom.
  Już w maju 1622 roku chorągwie lisowczyków pokazały się nad Renem,
niedługo później aż we Włoszech północnych. W roku 1635 Mazowszanin
Paweł Noskowski i z Sandomierszczyzny się wywodzący Jan Gromadzki
zabrnęli w strony dość odległe od swych rodzinnych pieleszy. Dowodzone
przez nich pułki przeprawiły się pod Wormacją przez Ren, wtargnęły do
Szampanii, odnosiły zwycięstwa nad Francuzami. Był to jeden z ostatnich
wyczynów lisowczyków, którzy wkrótce znikli nareszcie z historii.
  W tych właśnie czasach jeden z nich, wysłany pewnie w jakiejś' sprawie do
Amsterdamu, zwrócił na siebie uwagę Rembrandta. Przedstawiający pol-
skiego kawalerzystę obraz to takie arcydzieło, którego narodzinom należy
złorzeczyć.
  Jeśli Francuzi bruździli Polsce, mieli po temu rzeczowe i słuszne powody.
Przyjaźń z Austrią i świadczona jej pomoc zysków nam nie przynosiły.
  W sierpniu 1638 roku Władysław IV przekroczył granice swego państwa.
Jechał do Baden w Dolnej Austrii, aby skorzystać z tamtejszych cieplic i
poratować zdrowie. A w istocie chciał się osobiście spotkać z cesarzem i
wyjaśnić wzajemne stosunki. Sejm pytany o zgodę nie był, liczne sprzeciwy
senatorskie - wśród nich głos hetmana Koniecpolskiego - nie odniosły skutku.
Grono znacznych osób towarzyszyło panu w wędrówce: królowa Cecylia
Renata, kanclerz wielki koronny, Piotr Gembicki, obydwaj podkanclerzowie,
Jerzy Ossoliński i Stefan Pac, Jakub Sobieski, nieodstępny powiernik Adam
Kazanowski i rezydent brandenburski Jan Hoverbeck, że się już pominie
pomniejsze gwiazdy. W październiku monarchowie spotkali się w Nikolsbur-
gu. Przyjmując królewskiego szwagra na własnej ziemi, Ferdynand III -
wbrew warunkom dopiero co ułożonego ceremoniału - ostentacyjnie brał
307

pierwsze miejsce. Polskiej parze koronnej przeznaczono apartamenty pośled-
nie, od podwórza.
  Rozmowy nie dały nic, Austria życzyła sobie utrzymania istniejącego stanu,
to znaczy bezwładu Polski i wikłania się jej w kłopoty. W ponurym nastroju
powrócił Władysław z wyprawy, która zrodziła dwojaki skutek polityczny:
dotkliwą kompromitację i uchwałę sejmową, zabraniającą monarchom wyjeż-
dżania z granic Rzeczypospolitej. Szlachta nabierała rutyny w chwytaniu
swych panów za poły.
  Cesarz odmówił szwagrowi pomocy w innej ienującej sprawie, której w
dodatku sam był w znacznej mierze winowajcą. Od 9 maja tegoż 1638 roku
królewicz polski Jan Kazimierz siedział w więzieniu francuskim, traktowany
ostro, bezwzględnie. Dozorcy pozwalali mu rozmawiać tylko po francusku, i
to na cały głos. Poprzednio, w chwili aresztowania go, tłum demonstrował,
zadowolony z decyzji swych władz.
  Przyrodni brat Władysława IV służył był poprzednio w armii cesarskiej w
randze pułkownika, uczestniczył w kampanii lotaryńskiej, jeździł do Wiednia
po Cecylię Renatę. Jego bliskie i serdeczne związki z Habsburgami nie były
tajne nikomu, a zwłaszcza już Francji, mającej dobry węch i wywiad. W
styczniu 1638 roku Jan Kazimierz rozpoczął interesującą podróż. W Genui -
dokąd dotarł z Warszwy drogą przez Wiedeń oczywiście - wsiadł na statek
„Diana"i pożeglował w kierunku Hiszpanii. Grał rolę skromną - jako pry-
watna osoba towarzyszył posłowi polskiemu, Janowi Karolowi Konopackie-
mu. Właściwa misja królewicza miała się rozpocząć dopiero po przybyciu na
Półwysep Iberyjski. Na mocy porozumienia z Ferdynandem III czekało tam na
Jana Kazimierza stanowisko wicekróla Portugalii oraz admirała floty hiszpań-
skiej. Wiedział nasz wędrownik, jakie stopnie ma wkrótce otrzymać i czym się
zająć, nie zapomniał o tym i wtedy, kiedy się kręcił w pobliżu portów w
Tulonie i w Marsylii. Kardynał Richelieu nie wykroczył więc chyba przeciwko
prawidłom zdrowego rozsądku, podejrzewając Jana Kazimierza o szpiegostwo
na rzecz Hiszpanii. Ale pewności naukowej mieć nie można, bo instrukcji
wywiadowczej przy aresztancie nie znaleziono.
  Na rozkaz namiestnika Prowansji komendant portu Tour de Bouc uwięził
królewicza, osadzanego potem kolejno w twierdzach Salon i Cisteron. Dopiero
w sierpniu 1639 roku przeniesiono go w lepsze warunki, do zamku Bois de
Yincennes pod Paryżem. Wolność wyjednało dlań w lutym 1640 roku posels-
two wojewody smoleńskiego, Krzysztofa Gosiewskiego. Musiał on w imieniu
Rzeczypospolitej podpisać cyrograf, zawierający zobowiązanie powstrzymy-
308

wania się od przymierzy z państwami wrogimi Francji oraz przerwania akcji
werbunkowej w Polsce.
  Ludwik XIII dopuścił teraz Jana Kazimierza przed swe oblicze, przyjął go
według ceremoniału przewidzianego dla książąt „drugiego rzędu". Audiencja
odbyła się w sypialni monarszej.
  O wolnos'ć dla niedoszłego admirała zabiegał papież Urban VIII, król
angielski Karol I, Wenecja i Genua. Tylko Ferdynand III, szwagier i sojusz-
nik, palcem nie ruszył i nawet obiecać niczego nie chciał. Rozważając polsko-
-litewskie losy pod rządami Wazów, chciałoby się raz za razem powtarzać
słowa Gustawa Adolfa: Bóg sam zna, jak ich prowadzą.
  W trzy lata po uwolnieniu Jan Kazimierz wpadł na nowy pomysł. Przeby-
wając w Loreto nagle poczuł powołanie i wstąpił do zakonu jezuitów. Papież
Urban VIII na złość Władysławowi zatwierdził to. Niefortunny kandydat na
wicekróla Portugalii otrzymał niebawem kapelusz kardynalski.
  Niewątpliwą pociechę dla seniora dynastii stanowiło, że od Niedzieli Pal-
mowej 1640 roku, która przypadła l kwietnia, żył na świecie przypuszczalny
następca tronu, królewicz Zygmunt Kazimierz. Na rodziców chrzestnych
zaproszono parę cesarską, Ferdynanda III wraz z małżonką. Podczas uroczy-
stości w Warszawie zastąpili ich stryj i ciotka nowo narodzonego, uczty zaś nie
wyprawiono, bo szalejący z radości król nie mógł podnieść się o własnych
siłach. Gnębiła go podagra, i to tak ostra, że chwilami krzyczał z bólu na cały
zamek, a kiedy rozpoczął swe obrady sejm, trzeba było pana wraz z jego łożem
przynosić do izby.
  Władysław liczył sobie czterdzieści pięć lat dopiero, lecz niedobrze było z
jego zdrowiem. Roztył się wcześnie, ociężał, słabował często. Zaprzestał uży-
wania stroju polskiego, bo cudzoziemski mniej dokuczał pobrzękniętym
nogom. W jaskrawym przeciwieństwie do ojca lubił długo się wylegiwać i
nawet sprawy państwowe załatwiał w sypialni, jadał w pościeli, bo mu
podobno taki tryb życia na zdrowiu pomagał. Cierpiał na jakąś bardzo złośliwą
odmianę reumatyzmu oraz na kamicę. Nie jest pewne, czy mieli słuszność ci,
co dopatrywali się przyczyn zła w samych tylko „zbytkach" młodego, a także i
dojrzałego wieku pomazańca. Rozejrzyjmy się po pamiętnikach ówczesnych...
Przecież ciągle ktoś z ich bohaterów choruje, zapada na febry zwykłe czy
„tercjanny", na oczy, na drgawki i rozmaite dziwne gorączki. Dzisiejsze
stowarzyszenia lekarskie i ministerstwa fachowe stanowczo powinny zająć się
publikowaniem owych memuarów, aby ludzie, dla których zdrowie jest regu-
łą, a choroba stanem wyjątkowym, ludzie nam współcześni nauczyli się cenić
zdobycze medycyny, jej zawrotny rozwój. W roku 1624 zmarł nagle w Hisz-
309

panii arcyksiążę Karol Habsburg, biskup wrocławski, podróżujący w towa-
rzystwie naszego królewicza Władysława. Zasłabł od „picia mocnego wina" i
żywot rychło zakończył, ponieważ „lekarze hiszpańscy, nie znając się na
chorobach ludzi północnych, zbyt wiele krwi z niego wypuścili".
  Higiena znajdowała się wówczas w stanie potwornym, sam Paryż cuchnął
jak kloaka. Panowało nieprawdopodobne obżarstwo i pijaństwo. To niepraw-
da, że Polacy i Litwini odróżniali się w tym względzie od sąsiadów. Jeśli mogli
kogoś zadziwić, to jednych chyba Włochów. Anglia, kraje skandynawskie i
niemieckie, Wiedeń i Moskwa - wszędzie było mniej więcej jednako. Elektor
brandenburski, przyjmując Władysława w Szczytnie, tak sobie pozwolił, że
dworzanie musieli go prędko wywlec do sąsiedniej komnaty, by współbiesiad-
ników nie opaskudził. W gdańskim Dworze Artusa od rana do nocy trwało
jedno ciągłe żłopanie piwa - bez zakąski. Podczas przyjęć po rozmaitych
dworach zawczasu ustawiano na schodach i w sieniach kubły-womitoria.
Nawykowo chciałoby się przypuścić, że we Francji było inaczej. Ludwik XIII
- opowiada Emil Magne - musiał zagrozić amatorom uczt zbyt obfitych karą
dopasowaną do charakteru wykroczenia. Konfiskatą zastawy stołowej tudzież
całego urządzenia sali jadalnej. Jedyny ówczesny paryski wynalazek kulinarny
polegał na perfumowaniu jadła i na zaprawianiu go szkodliwymi dla zdrowia
korzeniami, w których - dodajmy - Polacy od dawna namiętnie się lubowali.
Nikogo nie raziło obmacywanie podanych na stół potraw palcami ani odkła-
danie na półmisek kąsków, które nie uzyskały uznania.
  Władysław okazywał żywe niezadowolenie, jeśli czasem poprzestać musiał
na kilku zaledwie daniach. Nie był żadnym wyjątkiem wśród sobie współczes-
nych. W domu jego brakowało jednak niekiedy pieniędzy na prowiant. O
Cecylii Renacie opowiadano, że w krótkim czasie uciułała osiem milionów, z
czego połowę przekazała rodzinie.
  Czas upływał, król dobiegał pięćdziesiątki, a sukcesy pierwszych lat pano-
wania nie powtarzały się. Nie sposób i nie warto zresztą streszczać tu dziejów
rozmaitych fantastycznych pomysłów, wśród których nie zabrakło i próby
sprowokowania wojny ze Szwecją. Szlachta coraz lepiej uczyła się nieufności,
podejrzewała, że nawet w sprawie ceł morskich Władysław działa z podu-
szczenia cesarza i dla jego dobra, domagała się, aby pieniądze - jeśli się je w
ogóle uzyska - wpływały do kasy państwowej, a nie dworskiej. Rozprawa z
arianami zaniepokoiła wielu katolików nawet, ponieważ proces przeprowa-
dzono w sposób dotychczas nie praktykowany i nie określony prawem. Każdy
lękał się posądzenia o sprzyjanie kacerzom, więc Raków nie znalazł obrońcy,
ale podejrzliwość wyraźnie wzrosła.
310

  Upadł i pogrzebany został projekt zaprowadzenia „elity orderowej", jak się
wyraził Władysław Konopczyriski, który bardzo słusznie zauważył, że znacz-
nie potrzebniejsza od niej była oświata polityczna. Tej nie mogły dać szkoły,
zajęte nauczaniem retoryki, chwalby panujących stosunków i bigoterii.
  „Kawaleria Orderu Niepokalanego Poczęcia", mająca się składać z siedem-
dziesięciu dwóch mianowanych przez króla braci krajowych i dwudziestu
czterech zagranicznych, stałaby się pewnie w praktyce jakąś nową odmianą
stronnictwa regalistów Zygmunta III, które przecież istniało, lecz żadnych
błogosławieństw na kraj nie sprowadziło. Dwaj najpoważniejsi senatorowie -
Stanisław Lubomirski i Stanisław Koniecpolski - grzecznie podziękowali za
zaszczyt, lecz zrzekli się go; Krzysztof Radziwiłł rozpoczął namiętną opozy-
cję, bo członkiem Kawalerii mógł być tylko katolik. Oglądany od tej strony
projekt wygląda na naprawdę sprzeczny z charakterem Rzeczypospolitej, a
więc tym samym z jej dobrem. Wprowadzenie go w życie zatwierdziłoby
podział szlachty na obywateli pierwszej i drugiej klasy. I bez „elity orderowej"
daleko, stanowczo za daleko już postąpiono u nas w tym katastrofalnym
kierunku.
  Zwolennikiem Kawalerii i co najmniej współautorem projektu jej założenia
był Jerzy Ossoliński, mąż stanu wybitnie zdolny, w sztuce dyplomacji mistrz
nad mistrze, o wiele mniej szczęśliwy w poczynaniach krajowych. Ludwik
Kubala, jego znakomity biograf, twierdzi, że nie przekonania i zamiary Osso-
lińskiego, przekonanego monarchisty, ale stosowane przezeń środki prowa-
dziły do stałych niepowodzeń. „Lekceważenie i systematyczne gwałcenie
praw i tradycji Rzeczypospolitej było główną przyczyną upadku władzy kró-
lewskiej w Polsce" - powiada Kubala i ta jego diagnoza w sposób idealnie
trafny określa najcięższy z grzechów, popełnionych w epoce Wazów i przez
nich samych.
  Władysław IV odziedziczył niejako po ojcu dwóch pomocników, wyposa-
żonych w indywidualności zupełnie nietuzinkowe - Jerzego Ossolińskiego i
Stanisława Koniecpolskiego. Działacz cywilny gotów był zawsze iść politycz-
nym przebojem, łamać prawo, terroryzować posłów nawet kijem, lekceważyć
sejm. To on był głównym w kraju winowajcą wyroków w sprawach rakowskiej i
wileńskiej. Wojownik - człowiek bezwzględny aż do okrucieństwa - unikał
nielegalności niczym ognia. I dlatego on właśnie mógł odegrać rolę męża
opatrznościowego w chwili krytycznej, która nadchodziła wielkimi kroka-
mi.
  Na razie miał Koniecpolski sporo zatrudnień na Ukrainie. Działał tam na
mocy prawa, lecz takiego, które pozostając w zgodzie z ogólną sytuacją
311

społeczną owej doby, jaskrawo kolidowało z koniecznością polityczną federa-
cji, formy państwowej śmiałej, nowatorskiej, wyprzedzającej swój czas.
  Ustrój pańszczyźniany krzepł na Rusi, kończyły się lata „wolnizny", hojnie
ongi udzielanej ściąganym zewsząd przybyszom. Znośniejsze stosunki pano-
wały na Zadnieprzu, co z natury rzeczy wynikało. „Ład", którego kodyfika-
torem i chwalcą był Anzelm Gostomski, nasuwał się stopniowo od zachodu, po
prostu od stron wcześniej i gęściej zaludnionych. Magnacki i szlachecki
nieustający pęd ku bogactwu coraz cięższą czynił dolę plebsu. Abyśmy jednak
nie popadli w zarozumialstwo, sami siebie uznając za odkrywców tej prawdy
dziejowej, posłuchajmy słów Pawła Piaseckiego, napisanych ówcześnie:
   Gdy rozmaici panowie polscy we włościach kijowskich, głównym Kozaków siedlisku, bądź
przez kupno, bądź z hojnego szafunku obszernych dóbr stali się posiadaczami, dla powiększenia
swoich dochodów starali się wmówić w senat i króla, że zbyteczną wolność Kozaków, która
zamiarom ich zdawała się być zawadą, należało powściągnąć.
   Niechaj nikt nie próbuje wmawiać w naiwnych, że brakowało wtedy ludzi
rozumiejących interesy państwa. Komplikowały się one na Ukrainie w sposób
tragicznie zawiły, tym potrzebniejsza była polityka na długiej fali, w pełni
świadoma swoich celów i trzeźwa. Dla ziemian Kozacy nierejestrowi byli
materiałem na chłopstwo pańszczyźniane, dla państwa pogotowiem mobiliza-
cyjnym, rezerwuarem siły, nadającej się do skierowania wszędzie... nawet nad
Zalew Świeży. A jednocześnie - to samo państwo nie mogło się obojętnie
przyglądać podejmowanym bez żadnej kontroli „chadzkom" morskim. Tym
bardziej, że po roku 1635, po zawarciu pokoju z Turcją, za który oglądający się
na Sztokholm król tak gorąco Bogu dziękował, południowy wschód winien był
ucichnąć, nie przeszkadzać.
  Traktaty z Moskwą, sułtanem i Szwecją do pewnego stopnia ustabilizowały
położenie dwóch wielkich.regionów Rzeczypospolitej, Polski i Litwy. W
trzecim, to znaczy na Ukrainie, najważniejsze sprawy nadal czekały na zała-
twienie i ta właśnie okoliczność powinna była teraz pochłaniać uwagę rządu,
zajmującego się ciągle, niestety, czymś zgoła innym.
  Korona odzyskała po Sztumdorfie swe porty, Wielkie Księstwo utwierdziło
się w posiadaniu Smoleńska, Siewierszczyzny i Czernihowszczyzny, mogło
spławiać towary Dźwiną. Ten stan rzeczy wolno było uznać za zadowalający.
Na Ukrainie granica wisiała gdzieś w Dzikich Polach, Zaporoże twierdziło, że
może u siebie przyjmować wszelkiego rodzaju gości, zarówno komisarzy
królewskich, jak posłów mocarstw obcych. Na dzisiaj kreślonych mapach
widnieją linie, wyznaczające stałe szlaki pochodów tatarskich - Wołoski,
312

Kuczmeński i Czarny. Każdy z nich wiódł daleko na zachód, aż w okolice
Zbaraża, Krzemieńca, Lwowa, Sanoka, Iwonicza nawet! Stanowczo za wcześ-
nie szlachta marzyła o zażywaniu trwałego pokoju. Na Ukrainie nie dojrzały
dlań jeszcze warunki. Potrzebny był tutaj wysiłek, pokierowany przewidującą
myślą, dobrze wsparty środkami materialnymi.
  Magnackiej Rzeczypospolitej nie stać było na sprawiedliwość socjalną. Na
twardy porządek państwowy zdobyć by się mogła na pewno.
  W roku 1635 sejm postanowił wznieść nad Dnieprem fortecę Kudak. Załoga
jej pilnować miała Zaporoża, przecinać jego łączność z resztą Ukrainy, a przez
to zapobiegać „swawoleństwu".
  Ustawa była rozsądna. Z punktu widzenia techniki politycznej można jej to
tylko zarzucić, że przewidywała budowę jednej twierdzy zamiast tuzina.
Kudak sygnalizował koncepcję, lecz jej jeszcze nie oblekał w ciało. Drażnił i
niepokoił, na terrorystę był za słaby, bo samotny. A kłuł w oczy nie tylko
Zaporożców, lecz i Tatarów. O jeden dzień marszu zaledwie od jego murów
Dniepr zwężał się, orda miewała tam dogodne miejsce do przeprawy.
  Można długo się spierać, czy Kazimierz Wielki dobrze postąpił, zajmując
Ruś Czerwoną. W każdym razie dokonawszy tego zaczął natychmiast kraj
fortyfikować, co zresztą czynił z całym swym państwem. Wiele się można
nauczyć, zwiedzając raz już w tej książce wspomniany Sobień nad Sanem. U
podnóża skały, która dźwiga ruiny zamku, wymurowali Niemcy podczas
ostatniej wojny przepotężny bunkier, ryglujący ogniem dolinę rzeki. Dobry
punkt upatrzył sobie sześćset lat wcześniej król czy też jego doradcy wojsko-
wi.
  Budowę Kudaku poważnie wsparł swym prywatnym groszem hetman Sta-
nisław Koniecpolski. Państwo, którego poseł gubił po brukach rzymskich kute
złoto, było za ubogie, by nastarczyć własnymi środkami. Rachując długi
Władysława IV, prawdziwe czy też wyolbrzymione przez plotkę oszczędności
jego żony, rozprawiają dziejopisarze o milionach złotych. Żołd dla Kozaków
rejestrowych wynosił sto kilkadziesiąt tysięcy rocznie. Rząd zalegał z nim,
zrażając sobie ukraińską „elitę" żołnierską, której członkowie nieraz cierpieli
niedostatek.
  Z wielu głębokich przyczyn Rzeczpospolita okazywała się ciągle niezdolna
do przebudowy swej dwoistej formy na trialistyczną. Wydaje się jednak, że
materialnie stać by ją było na wymuszenie przemocą posłuchu, aż do czasu
nieuniknionej rozprawy z Tatarami, która stworzyłaby możliwość rozumniej-
szego rozstrzygnięcia kwestii.
Na znajdującą się w budowie twierdzę kudacką uderzyli Kozacy pod
313

dowództwem Sulimy. Napastnicy rekrutowali się spośród „czerni", ataman
ich - w oczach ludzi XX wieku - automatycznie wprost wygląda na przywódcę
ludowego. Na Ukrainie ówczesnej panowały jeszcze stosunki dość mgławi-
cowe i od jakichkolwiek schematów odległe. Władysław Tomkiewicz wy-
szperał rewelacyjną wiadomość, że tenże Sulima był wierzycielem księcia
Jeremiego Wiśniowieckiego, któremu pożyczył cztery tysiące złotych.
  Lud ukraiński był na pewno nieszczęśliwy. Ale ci, co go podrywali do walki,
myśleli raczej o własnych pożytkach i awansach niż o sprawiedliwości socjal-
nej. Ciężki błąd popełniła Rzeczpospolita nie uczyniwszy całej starszyzny
kozackiej po prostu szlachtą. Herby, folwarki i prawo do pańszczyzny ode-
grałyby rolę potężnego pacyfikatora.
  Sami rejestrowi dopomogli w stłumieniu buntu Sulimy, który jednak zbu-
rzył mury kudackie, strzegący budowy oddział wojska wytępił, dowódcę jego,
zaciężnego oficera francuskiego nazwiskiem Morion, wbił na pal. Schwytany
wkrótce, został ścięty w Warszawie. Wdowa po Sulimie nadal dzierżyła w
zastawie położoną pod Łubniami wieś Pulińce, a towarzysz broni straconego,
darowany w Warszawie życiem Paweł Pawluk, wzniecił w roku 1637 powsta-
nie bardzo poważne.
  Tuż przed jego wybuchem komisarzom królewskim z Adamem Kisielem na
czele udało się przejednać część rejestrowych, wypłacając im zaległe pienią-
dze. Okoliczność ta z góry skazała zryw na niepowodzenie. Operacje przeci-
wko zbuntowanym prowadził Mikołaj Potocki, hetman polny koronny. Chory
Koniecpolski patronował z oddali przedsięwzięciu, prowadzonemu dokładnie
według jego wskazówek. Uniwersał hetmana wielkiego nakazywał bezlitośnie
traktować tych, którzy w przeciągu dwóch tygodni nie złożą broni i nie uderzą
w pokorę. Mieli być karani także „na żonach i dzieciach", siedziby zaś ich
wniwecz obracane, „gdyż lepsza jest rzecz, ażeby pokrzywa na tym miejscu
rosła, aniżeli żeby się zdrajcy Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej tam
mnożyli".
  Po zdobyciu Kudaku Sulima i jego ludzie nie poprzestali na wybiciu żoł-
nierzy. Wymordowali ich żony i dzieci. Koniecpolski zawczasu zapowiedział
takiż sam odwet. Nie przynoszący mu zaszczytu uniwersał wydał jednak
dopiero wtedy, kiedy zawiodły próby pertraktacji z Pawlukiem.
  Ten ostatni również wrogów nie oszczędzał. Ujął i kazał stracić całą niemał
starszyznę rejestrowych, przede wszystkim pułkownika, Sawę Kononowicza,
i pisarza wojskowego, Teodora Onuszkiewicza. Odezwa atamana, opubliko-
wana 12 sierpnia 1637 roku, zwracała się do Kozaków nierejestrowych i
chłopstwa. Wzywała do walki z panami oraz ze zdrajcami. Osoby królewskiej
314

nie atakowała wcale. Wręcz przeciwnie! Pawluk przyrzekał monarsze wszelką
pomoc w razie potrzeby. Nie należy wysnuwać z tego zbyt daleko posuniętych
wniosków. Chłopi i pospólstwo zaporoskie coraz uparciej oglądali się już w
tym czasie w stronę Moskwy. Rzeczpospolita liczyć mogła na szczupłą,
względnie uprzywilejowaną elitę kozacką. Ci jej członkowie, którym udało się
ujść rąk Pawluka, schronili się do obozu wojsk koronnych.
  Kampania przeciwko Pawlukowi miała przebieg błyskawiczny. Wolno
przypuszczać, że odniesiony tryumf przewrócił Potockiemu w głowie, uczynił
wojownika miernych zdolności zanadto pewnym siebie. Drogo za to hetman
zapłacił po latach dziesięciu, kiedy przyszło mu się spotkać z przeciwnikiem,
który sam jeden wart był więcej niż wszyscy przywódcy dawniejszych powstań
kozackich razem wzięci. Pamiętajmy, że na scenie dziejowej zaczęły się już
ukazywać postacie doskonale wszystkim znane z Ogniem i mieczem.
  Groźny uniwersał Koniecpolskiego wydany został we wrześniu - więc po
odezwie Pawluka - a dopiero w listopadzie wojsko ściągnęło znad Dniestru,
gdzie strzegło granicy przed spodziewanym napadem Tatarów. Chorągwie
przybyły nad Dniepr i natychmiast zawiązały konfederację, żądając zapłaty
zaległego żołdu. Potocki musiał pertraktować z własnymi podkomendnymi,
czapkować im na mrozie i obiecywać zaspokojenie pretensji. 10 grudnia ruszył
z Rokitna na Bohusław i Korsuń, 16 grudnia wygrał bitwę pod Kumejkami, w
cztery doby później obiegł w Borowicy niezdolne do oporu niedobitki, które
skapitulowały, wydatac hetmanowi Pawluka. Dziesięć dni kampanii zimo-
wej!
  Pod Kumejkami wojsko koronne dokazało niebywałej sztuki. Atak jazdy
rozerwał tabor kozacki. Straty były duże, lecz skutek piorunujący. Inżynier
francuski Beauplan - autor technicznego planu budowy Kudaku - zostawił
nam rozsławione przez Henryka Sienkiewicza świadectwo, pozwalające oce-
nić ów wyczyn militarny. Twierdził mianowicie, że dwustu kawalerzystów
polskich bez trudu rozprawiało się w polu z dwoma tysiącami konnych Zapo-
rożców, za to stu Kozaków potrafiło z powodzeniem bronić się zza wozów
taborowych dziesięciokrotnej przewadze polskiej. Tym razem husaria roze-
rwała tabor.
  Duch do tego stopnia upadł w pokonanych, że przestali myśleć o walce.
Pawluk próbował uciec chyłkiem z Borowicy, ale pochwycony przez własnych
towarzyszy znalazł się w ręku Potockiego. Adam Kisiel, który szczerze pragnął
zgody, własnym słowem zaręczył Kozakom za jego życie. W roku następnym
stracono Pawluka w Warszawie.
Pokorny, uniżony akt kapitulacji sygnował w Borowicy pisarz Wojska
315

Zaporoskiego, Bohdan Chmielnicki. W jedenaście lat później pertraktował z
nim o pokój ten sam Adam Kisiel, którego słowo honoru zostało zlekceważone
i złamane.
  Mikołaj Potocki nie poprzestał na zwycięstwie wojskowym. Terroryzował,
ścinał, a głowy straconych kazał wystawiać na widok publiczny. Hetman
poczynał tak sobie w znaczniejszych miastach i w samym Kijowie, poszcze-
gólni dziedzice w swoich prywatnych włościach.
  Koniecpolski i Władysław IV postępowanie Potockiego pochwalali. Wio-
senny sejm 1638 roku uczynił to samo, dogadzając - jak to określił Władysław
Konopczyński - „mściwym instynktom ziemian kresowych". Rejestr kozacki
ograniczony został do liczby sześciu tysięcy głów, odgrodzony starannie od
chłopów i mieszczan, poddany ponadto władzy komisarza i oficerów, wywo-
dzących się ze szlachty i mianowanych, „nakaźnych". (Nawiasem zauważyć
warto, że wywodzący się z polszczyzny termin „nakaźnego" został żywcem
przejęty przez terminologię rosyjską, był używany aż do roku 1917 i łatwo się z
nim spotkać na stronicach Cichego Donu. Kwieciem stepowym, czarnomor-
skimi limanami i namokłym w wodzie drewnem czajek woniejący tytuł atamana
pochodzi od pludrackiego: Hauptmann.}
  Wszystkich nierejestrowych uznał sejm za „w chłopy obrócone pospóls-
two". Władysław IV, powszechnie uważany za niezłomnego przyjaciela Koza-
ków, już przed sejmem aprobował pomysły Koniecpolskiego. Dowiódł tego
Adam Kersten w swej niedawno wydanej i już szeroko znanej książce o
Stefanie Czarnieckim, który jako porucznik chorągwi husarskiej walczył z
Pawlukiem i uczestniczył w szarży pod Kumejkami.
  Atamana ścięto w Warszawie, zwłoki poćwiartowano, na Ukrainie zaś
rozegrał się drugi, bodaj jeszcze bardziej krwawy akt powstania, prowadzo-
nego teraz przez Jakuba Ostranicę, Dymitra Hunię i Karpa Skidana. Tym
razem zbuntowanych ludzi Rzeczypospolitej wsparli poddani cara Moskwy,
Kozacy Dońscy. Kilkuset ich służyło pod rozkazami Putywleca w oddziale,
który mocno przyciśnięty przez Stanisława Potockiego poddał się i - wbrew
dopiero co danemu słowu regimentarza - został natychmiast wymordowany.
Obyczaje, zdające się świadczyć o wrodzonej Polakom odrazie do okrucieńs-
twa, od dawna już poszły w zapomnienie.
  W tłumieniu nawrotu powstania nader czynny udział wziął Jeremi Wiśnio-
wiecki. W roku poprzednim książę odznaczyć się nie zdążył, zajęty był bowiem
sprawami osobistymi. Ubiegał się o rękę młodziutkiej Gryzeldy Konstancji
Zamoyskiej. Tym razem przyprowadził swe prywatne wojsko, wielekroć
316

dowiódł umiejętności dowodzenia i męstwa, zdobył tym sobie znaczny mir
wśród szlachty.
  Ostranica i H unia kolejno opuścili towarzyszy i uszli na wschód, za granicę,
gdzie wespół z Dońcami mieli niebawem naprawdę po bohatersku zasłaniać
Azów przed Turkami. 10 sierpnia 1638 roku skończyło się długotrwałe oblę-
żenie obozu kozackiego przy ujściu Suły do Dniepru, broniącego się z nad-
zwyczajnym męstwem. Niedobitki musiały bez żadnych warunków skapitulo-
wać przed Mikołajem Potockim. Hetman polny przeżył jeszcze jeden tryumf,
stanowczo przerastający miarę zwycięzcy.
  Twierdzę w Kudaku zbudowano. Komendantem jej został wkrótce Krzy-
sztof Grodzicki, artylerzysta i inżynier wojskowy wykształcony w Niderlan-
dach, a wypróbowany w Niemczech, „na cesarskiej", pod okiem samego
Wallensteina.
  Wygrane z Kozakami były jedynymi sukcesami, jakie Władysław IV mógł
zapisać na swe „dobro" po rozejmie sztumdorfskim. Wszystkie inne przed-
sięwzięcia zawiodły. Groźnie podminowany spokój powrócił na Ukrainę... aż
do czasu, kiedy naruszyła go polityka królewska, co najmniej o dziesięć lat za
późno powracająca na szlak południowo-wschodni. Nie wystarczy zabrać się
do rzeczy słusznej, należy jeszcze zrobić to w porę, a zwłaszcza - umiejęt-
nie.
   Władysława IV plan wojny tureckiej to temat, którym aż do ostatnich
czasów często się zajmowała nasza historiografia i literatura piękna. Zwłaszcza
ta ostatnia przyczyniła się do ugruntowania poglądu, że mądry i energiczny
król chciał rzeczy zbawiennej, zawiódł zaś pogrążony w gnuśnym pacyfizmie
naród szlachecki.
  Z tymi planami było po trosze jak z wężem morskim: od czasu do czasu coś
się ukaże na powierzchni fluktów, ginie z oczu i nie wiadomo w końcu, czy sam
obiekt w ogóle istnieje. Tak się działo za Władysława przez lat trzynaście.
Dopiero u schyłku rządów zamysł rozprawy z Półksiężycem wynurzył się na
dobre i niemal natychmiast spęczniał do rozmiarów o wiele przerastających
granice trzeźwości, gigantycznych, zdolnych przerazić nie tylko ziemiańskich
domatorów, ale wszystkich w kraju ludzi przytomnych.
  Gdyby ukoronowany szef rządu posiadał koncepcje państwowe, a nie oso-
biste ambicje zaledwie, powróciłby na szlak południowo-wschodni zaraz po
317

Sztumdorfie, czyli po zabezpieczeniu północnych i północno-wschodnich
granic państwa, po zupełnie znośnym załatwieniu spraw Litwy i Korony
właściwej. Nie zapomnijmy, że na samym wstępie panowania sułtan dał „o-
kazję", a sejm odpowiedział na to uchwaleniem znacznych podatków. I później
przychodziły doniesienia Koniecpolskiego, że od strony Turcji „pogodna
pora", co w języku hetmańskim oznaczało sposobność do działania. Polityka
państwowa gubiła się w fantazjach, po całej Europie poszukiwała blasków i
efektów. Sprawę pruską zaprzepaściła karygodnie, turecką, a właściwie tatar-
ską, na dobre przypomniała sobie w ostatniej chwili, kiedy na Ukrainie -
zawsze obfitującej w materiał wybuchowy - znowu zatliły się lonty.
  Władysław Konopczyński przytoczył w swych Dziejach Polski nowożytnej
gorzkie słowa króla: „gdyby Polacy byli podobni do Hiszpanów, którzy na
wiele lat przed wyprawą, przygotowują plan, gromadzą środki i czekają na
sposobność..." Słowa te powinien był Władysław IV skierować pod własnym
adresem.
  W sprawach polityki międzynarodowej i wojny naród nie może działać
inaczej niż za pośrednictwem swej władzy. W bardzo wielu innych, zbioro-
wości dotyczących kwestiach także zresztą.
  Pakta konwenta wyraźnie zobowiązywały króla do obrony dobra Rzeczy-
pospolitej własnymi jego środkami. Dodawały przy tym czarno na białym, że
chodzi o Tatarów. Każdy najazd ordy mógł więc być natychmiast pokwitowany
działaniem szerokim, sięgającym Budziaku, nawet Krymu, obrona - przetwo-
rzyć się w uderzenie na matecznik napastnika. Wszakże Koniecpolski raz już
poszedł z wojskiem koronnym aż pod Sasowy Róg, do Mołdawii. Zaraz potem i
prawo międzynarodowe stanęło po naszej stronie, bo sułtan zobowiązał się
usunąć Tatarów z pól budziackich, lecz nie wykonał tego.
  Trzeba było dwóch rzeczy. Przede wszystkim koncepcji... nienowej wcale,
bo wznawiającej omszałe plany Jana Zamoyskiego, których spadkobiercą i
wyznawcą był Koniecpolski. Koncepcji zapewnienia Ukrainie pokoju od
zewnątrz. A po drugie - rezerw finansowych. Pieniędzy na wojsko, które by
działało w pierwszej fazie, zanim sejm uchwali podatki. Sum, pozwalających
na stworzenie faktu dokonanego.
  Kiedy w dobie rokowań sztumdorfskich Władysfaw odpływał statkiem z
Warszawy, na Pradze mógł dojrzeć tylko dachy co wyższych domostw, bo
Wisła sięgnęła pod Radzymin. Patrząc na monarsze i magnackie luksusy
ówczesne, ma się wrażenie, że bogactwa zalewały kraj falą równie szeroką.
Zdaniem dyplomaty francuskiego - nie było w całej Europie drugiej tak hojnie
uposażonej przez poddanych królowej, jak polska. Powziąwszy decyzję woinv,
318

gorączkowo zabiegał Władysław o subsydia weneckie i papieskie. Pieniędzy
nie było.
  Po niefortunnych wyczynach Abazego paszy Tatarzy zachowywali się bar-
dzo rozmaicie. Walki wśród samych wyznawców Proroka sprawiać i to umiały,
że chan krymski gotów był chwilami współdziałać z Rzeczpospolitą, nawet
podporządkować się jej. Ordy siedziały wtedy tak cicho, „że jedna kokosz w
państwie Waszej Królewskiej Mości nie zginęła". Innymi razy działo się zgoła
inaczej.
  Zakorzenił się pogląd, że Tatarzy urządzali najazdy tylko wiosną i latem,
kiedy zazieleniły się stepy, a ludność łatwo było zaskoczyć w polach podczas
sianokosów lub żniw. Tak często bywało na szlakach Wołoskim i Kuczmeń-
skim, ale Szlak Czarny służył przede wszystkim do najazdów zimowych.
Czambuły, które wtargnęły tędy w roku 1640, uprowadziły dziesiątki tysięcy
jasyru. Pościg doszedł na odległość wzrokową, już prawie właził ordyńcom na
pięty, kiedy nagła zadymka czy mgła sparaliżowała chorągwie. Najazd zasko-
czył je, gdyż było wiadomo, że posłowie polscy bawią w Stambule i zgodnie
gadają z sułtanem, który awantur sobie akurat nie życzy.
  W cztery lata później Koniecpolski zawczasu wiedział przez szpiegów, co
się święci, skupił siły i czekał na znacznie przeważającego Tuhaj-beja. Starł się
z nim 30 stycznia 1644 roku pod Ochmatowem nad rzeką Tykicz, bezbłędnie
wyliczywszy, którędy tamten pójdzie. Wsparty w krytycznej chwili przez
Wiśniowieckiego odniósł hetman pełne zwycięstwo. Komisarz Wojska Zapo-
roskiego, Mikołaj Zaćwilichowski, ścigał pokonanych i nacisnął ich swą lekką
jazdą niemiłosiernie nad Siniuchą. Lód nie wytrzymał ciężaru uciekających,
wielu Tatarów utonęło, resztki przeprawiały się podobno po ciałach topielców
niczym po moście.
  Turcja nie ujęła się za swymi wasalami. Cztery lata wcześniej w ogóle nie
wiedziała o ich zamierzeniach. Wojna z Tatarami groziła sprowokowaniem
sułtana, ale w konieczny sposób od razu do niej nie wiodła, możliwości
manewru politycznego istniały.
  Oba wspomniane napady zaliczały się do znacznych. Wypadów drobnych na
wołowej skórze pewnie by nie spisać. Tatarzy budziaccy żyli, utrzymywali się
z upuszczania Rzeczypospolitej małych potoczków krwi, ciągle wpadali w jej
granice.
  Ochmatów dostarczył pozornego bodźca. Plan wojny, o którym poprzednio
wspominał król nieraz, odkładając go na później, teraz wypłynął wyraźnie. W
roku 1645 mówiły już o nim instrukcje na sejmiki.
319

  Od niejakiego czasu w polityce Władysława znać było chęć dokonania
zwrotu w kierunku Francji.
  Zamiar ten ułatwiła okoliczność nieoczekiwana - zgon liczącej sobie nie-
spełna trzydzieści trzy lata Cecylii Renaty. Ciężarna królowa aż do końca była
czynna, nie odrywała uwagi od polityki. 23 marca 1644 roku wydała na świat
nieżywe dziecko, nazajutrz umarła, prawdopodobnie z zakażenia krwi. Wdo-
wiec od razu pomyślał o powtórnym ożenku. Habsburgowie przysłali mu
szesnaście portretów księżniczek do wyboru. Francja zaledwie jedną czwartą
tej liczby. Jerzy Ossoliński namawiał jednak do paryskich swatów, rozmaite
racje podszeptywały to samo.
  Władysław wcale nie zamierzał kłócić się z Habsburgami, naruszać przy-
jaźni familijnej. W roku 1645 dogadał się nawet z nimi co do przyjęcia na lat
pięćdziesiąt Raciborza i Opola w zastaw za dotychczas nie wypłacone wiana
nieboszczki żony, matki tudzież macochy. W dwa lata później księstwa te
objął, ale dla dynastii Wazów, nie dla Rzeczypospolitej. Zastrzeżono to
wyraźnie w umowie. Żadne polskie urządzenia nie mogły być zaprowadzone
na Śląsku.
  Król zbliżył się do Francji, ponieważ liezył, że przy jej pomocy uda się
urzeczywistnić miraże szwedzkie. Rachuby, oczywiście, zawiodły, jak i
wszystko w ogóle, za czym Władysław uganiał w przeciągu minionego dzie-
sięciolecia. Pozostawała już jedna tylko droga do wielkich czynów i upragnio-
nej sławy - południowy wschód. Władysław zwrócił się w tamtą stronę, party
niepohamowaną, w manię prześladowczą przemienioną ambicją starzejącego
się, schorowanego, bliski koniec czującego człowieka. Ten splot warunków
odegrał rolę fatalną, zwichnął cały zamysł. Skłonił bowiem do wyboru zupełnie
niedopuszczalnych środków działania.
  Trzeba jednak przyznać, że i los okazał się złośliwy, jak bodaj nigdy jesz-
cze.
  W sprawie matrymonialnej wybór padł na Ludwikę Marię Gonzaga, książ-
niczkę Mantui, Montferratu i Nevers, wyw odzącą się z Paleologów, którzy
ongi władali Konstantynopolem, dziedziczkę ich tradycji. Taka narzeczona
czy raczej wiążące się z jej rodem wspomnienia i tytuły moralne uskrzydlały
myśl Władysława, nadawały marzeniom zakres niebezpiecznie szeroki. Nie
bez znaczenia dla zabobonnego pana były i wróżby, zapowiadające księżniczce
koronę grecką. Ojciec Ludwiki Marii, Karol Gonzaga de Nevers, działał był
przed laty wśród podległych padyszachowi chrześcijan, nakłaniał ich do
powstania.
Wybranka, dama o dość urozmaiconej przeszłości, starsza o rok od nie-
320

boszczki Cecylii Renaty, zachowała się wśród tego wszystkiego wcale trzeźwo.
Spieniężyła swe posiadłości, sprzedała je królowi Francji. Uzyskaną su-
mę ośmiuset tysięcy talarów miała do rozporządzenia jako królowa Pols-
ki. Pojmowała, że żaden najlepszy nawet rzemieślnik nie poradzi bez
narzędzia.
  Prąc do wojny rozmaitymi sposobami zatroszczył się król o rzecz słuszną i
jak najbardziej potrzebną - o zbliżenie do Moskwy, nawet o ścisły sojusz z nią.
Przy regulowaniu granicy nie cofnął się przed drobnymi zresztą ustępstwami
terytorialnymi. Na protesty litewskie nie zważał, a z pomocą przyszła mu
Korona, która zgodziła się dać rozżalonemu Wielkiemu Księstwu rekompen-
satę. Traktat polanowski przyniósł nie tylko pokój. Po jego zawarciu zaczęły
występować zapowiedzi przyszłej współpracy. Po obu stronach granicy dora-
stało pokolenie, już tylko z opowiadań lub lektury znające czasy Łżedymitrów,
rzezi moskiewskiej i okupacji Kremla. U starszych racje polityczne zaczynały
brać górę nad uczuciami. Car Michał zmarł 23 lipca 1645 roku. Na łożu
śmierci, pod groźbą utraty błogosławieństwa, przykazał synowi Aleksemu
troskę o pokój z Rzecząpospolitą.
  Moskwa nadawała się na znakomitego sojusznika przeciwko Tatarom.
Wolała za to dopłacić, oddać zdobycz, byle tylko nie zadrzeć z sułtanem.
Kazała Kozakom wycofać się ze zdobytego przez nich i z fantastycznym
męstwem bronionego Azowa. Wspomagani przez licznych Zaporożców od-
parli Dońcy dwadzieścia cztery szturmy tureckie, kilkaset Horpyn walczyło
na murach razem z mołojcami. Car wolał twierdzę zburzyć, a terytorium
zwrócić.
  W zimie 1645 orda uderzyła na ziemie moskiewskie. Z pomocą ruszył
Mikołaj Potocki na czele silnego korpusu polskiego. Nic nie wskórał, bo
straszne mrozy zdziesiątkowały mu wojsko, ale ten jego wymarsz więcej
znaczył od krążących między Kremlem a Warszawą poselstw. Współpraca
zaczynała się urzeczywistniać w dziedzinie faktów. Potocki działał z rozkazu
króla i w myśl jego celowych zamierzeń.
  W styczniu 1646 roku - kiedy hetman polny marzł w stepach - przybył do
Warszawy niecierpliwie tam wyglądany hetman wielki, Stanisław Koniecpol-
ski. Zawitał na krótko, bo pilno mu było na własny, trzeci już z kolei, ślub.
Starszy, w poprzednim roku owdowiały, pan zapłonął namiętnym uczuciem do
szesnastoletniej Zofii Opalińskiej.
  Uniesienia miłosne nie przeszkodziły mu jednak w poważnym zajmowaniu
się kwestiami publicznymi. Koniecpolski przywiózł starannie opracowany
„Dyskurs" o wojnie z Tatarami i „lidze" z Moskwą. Przedłożył go królowi,
21 -Rzeczpospolita... l	321

kanclerzowi Ossolińskiemu i kilku najbardziej zaufanym senatorom na tajnej
naradzie.
  „Co się tyczy przymierza zbrojnego z Moskwą przeciwko Tatarom, jak
potrzebne i podobne, zwłaszcza teraz, gdy im pół państwa niemal zniesiono,
kto nie widzi?" Od tych słów zaczynał się historyczny dokument, w całości
przytoczony przez Ludwika Kubalę w jego książce o Ossolińskim.
  Hetman, dokładnie tak samo jak przed kilkudziesięciu laty Jan Zamoyski,
nie ufał egzotycznym sojuszom, nie wierzył w ich realność. Za to współpracę z
carem uznawał za pożyteczną. W euforię nie popadł, zdawał sobie sprawę, jak
bardzo niebezpieczna może stać się spotężniała sąsiadka, ale rozważywszy
wszelkie za i przeciw doradzał zdobyć Krym i w zamian za przymierze oraz
jakąś rekompensatę - „włość" - odstąpić go Moskwie. Lepiej bowiem „mieć
w Krymie Moskwę, podejrzanego przyjaciela, niż poganów, jawnych nieprzy-
jaciół". A Rzeczpospolita? Zabezpieczeni od wschodu i Perekopu
zrobilibyśmy sobie granicę po Dunaj i wyżej. Wszak mamy na to sposoby. Nagrodziłby się nam
Krym wołoską i multańską ziemią, a co wiedzieć, czy nie siedmiogrodzką, prowincjami tak
bogatymi, które by mogły same przez się z Tutki wojnę prowadzić, zaczym by ojczyzna nasza i
bezpieczna od nieprzyjaciela, i wolna od kontrybucji i od wojsk swoich wewnątrz zostawała.
I znowu w ślady Zamoyskiego! Opanować przedpole, stworzyć zderzak
pomiędzy sobą a Turcją!
  Jakeśmy widzieli, pan hetman wielki koronny militarystą nie był. Zdobył na
wojnach sławne imię, zdolnościami wybitnego wodza się odznaczył, i uznawał
armię za zło konieczne. Tak rozumujący mąż stanu i wojownik mógł się zaiste
dogadać ze szlachtą.
  Przed Władysławem IV otwierała się droga do rozsądnych czynów i sławy na
miarę krajową. Ossoliński również opowiadał się za działaniem, co prawda
inaczej trochę nakierowanym. Wolałby od razu uderzać na Mołdawię i Mul-
tany zamiast na Krym. Na czym innym jednak polegała różnica pomiędzy
hetmanem a kanclerzem. Różnica już raz tu wspomniana - zasadnicza i jas-
krawo kolidująca z charakterem sprawowanych przez tych ludzi funkcji pańs-
twowych. Żołnierz słuchać nie chciał o żadnych poczynaniach sprzecznych z
wolą sejmu. Pieczętarz takimi drobiazgami się nie przejmował, gotów był iść
przebojem... przez prawo.
  Koniecpolski zawczasu spenetrował urządzenia militarne Krymu i miał ich
szkice. Osiągnął to za pośrednictwem szpiega, Mazowszanina, który udawał
kupca, a był inżynierem. Hetman - pisze Kubala - „obiecywał i zapewniał o
szczęśliwym skutku, byle się do wojny z Krymem zabrać zręcznie, prawnie, w
322

swoim sposobie i porządku, to jest za wiadomością, zgodą i uchwalą Rzeczy-
pospolitej". Wyłożywszy swe zapatrywania, co rychlej odjechał do Rytwian,
gdzie 16 stycznia 1646 roku gody małżeńskie odprawił.
  Głośno się stało, że „pan krakowski niesłychanie z żony kontent", bo
hetman i w jednej osobie kasztelan, wojewoda oraz wielokrotny starosta,
człowiek pod sześćdziesiątkę, „w bród" rozpisywał się o tym w listach do
przyjaciół.
  Tymczasem brat oblubienicy, wojewoda Krzysztof Opaliiiski, i biskup
Jerzy Leszczyński przywieźli z Paryża Ludwikę Marię. Władysław IV znowu
zapadł na podagrę, więc Francuzka musiała tydzień cały wyczekiwać w
Falentach, aż mu się polepszy. 10 marca, wciąż jeszcze schorzały, król zasiadł
w fotelu, ustawionym przed portalem katedry Św. Jana. Był w żółciowym
usposobieniu, już doniesiono mu z Paryża o dawniejszych romansach narze-
czonej.
  - To jest ta piękność, o której tyle opowiadaliście mi cudów? - ordynarnie
odezwał się do wicehrabiego de Bregy, posła francuskiego. Tyle tylko usły-
szała Ludwika Maria na przywitanie od króla, w którego imieniu przemówił do
niej dwornie, nadrabiając nietakt pana, Ossoliński. „Korona polska otoczy
nowym blaskiem prześwietny ród twój, w którym drga ostatnia kropla Paleo-
logów, z pewną, przy pomocy boskiej, nadzieją odzyskania dawnej potęgi" -
powiedział.
  Znaczące słowa wygłoszone zostały 10 marca w dzień. Najbliższej nocy
zmarł w Brodach Stanisław Koniecpolski.
   Wy, Polacy, nie wiecie jeszcze, coście stracili - orzekł hospodar mołdawski - ale nie miną dwa,
a najdalej trzy lata, kiedy nie tylko wy, ale całe chrześcijaństwo żałować będzie straty tak wielkiego
senatora i hetmana.
   Dwa lata! A dokładnie: dwa lata i dwa miesiące trzeba było czekać na
ostateczny dowód, że wbrew przysłowiu bywają na świecie ludzie niezastą-
pieni.
  Śmierci hetmana nie spowodowała ani trutka, ani epidemia. Wysilił się
zanadto, przesadził. Umarł „ze zbytniej miłości". Miał około pięćdziesięciu
sześciu lat. Wojna nie jest specjalnie strasznym zadaniem dla mężczyzny w tym
wieku, zwłaszcza dla sztabowca. Czyhają nań - jak widać - niebezpieczeństwa
gorsze, pełne powabu. Rzadko jednak posługuje się nimi historia.
  Na progu wojny zabrakło wodza. W przededniu działania, ściśle związanego
z przyszłością Ukrainy, przestał istnieć groźny wprawdzie, lecz dlatego właś-
323

nie uznawany na całym Niżu autorytet. Rozhulana fantazja monarsza pozbyła
się hamulca.
  Zgon Stanisława Koniecpolskiego to jedno z najbardziej tragicznych wyda-
rzeń naszych dziejów. Nie znane ogółowi zupełnie, bo... akcja Ogniem i mie-
czem rozpoczyna się od przygód o dziewiętnaście miesięcy późniejszych. Nie
miałby ten zgon fatalnego znaczenia, gdyby przedsięwzięć południowo-
-wschodnich nie odkładano w nieskończoność - dla chimer. Gdyby się nimi
zajęto wcześniej. To znaczy - najpóźniej za życia poprzedniej małżonki het-
mana, pani Krystyny z Lubomirskich. Losy narodów można niekiedy prze-
tłumaczyć na nazwiska jednostek. W danym wypadku w grę wchodziło nawet
dobro nie jednej, lecz trzech nacji. Śmierć hetmana pozwoliła innym ludziom
na rozpętanie takiego kołowrotu niedorzeczności i błędów, że współżycie z
Ukrainą, a więc i przyszła przebudowa Rzeczypospolitej na twór troisty stały
się po prostu niemożliwe. Z wiosną 1646 roku rozpoczął się kryzys niezwykle
ciężki.
  9 maja król wrócił z łowów do Warszawy i obwieścił swój zamiar rozpoczęcia
wojny z Turcją. Ostateczny cel działania znajdował się nie na Krymie i nie
w Mołdawii czy na Multanach. Celem tym był Konstantynopol, Stambuł.
Stolica Imperium Ottomańskiego.
Kampania zacząć się miała natychmiast, w tym samym 1646 roku.
  Stanisław Koniecpolski zaliczał się do dziwnej rasy polskich i litewskich
wojaków Srebrnego Wieku. Zamoyski, Chodkiewicz i Żółkiewski też radzi
widywali rozpęd kawaleryjski, lecz tylko w polu. W materiach stanu nieraz
oblewali polityków zimną wodą. Odejście hetmana zabrało z drogi marzeń
królewskich barierę, wielki autorytet, i Władysław IV od razu popełnił sza-
leństwo, samobójstwo polityczne.
  Złamał prawo w sposób brutalny i jaskrawy. Nie wolno mu wszak było
rozpoczynać wojny ani czynić zaciągów bez zgody stanów. Mógł, postępując
oględnie, skłonić sejm do pozwolenia na rozprawę z Tatarami, którzy nie
dawali żyć województwom ruskim. Zaczepna wojna z samym sułtanem była dla
Rzeczypospolitej nie do pomyślenia, bo musiałaby się zakończyć przegraną.
Kto przeciwko niej protestował, ten miał słuszność. Największy z dotychcza-
sowych sukcesów na froncie tureckim - Chocim - na tym polegał, że udało się
cudem prawie obronić granicę. Wszystkim wiadomo, że i dzisiaj - po tylu
wysiłkach carów rosyjskich, po niepomyślnej dla Turcji pierwszej wojnie
światowej - bez wizy tureckiej nikt legalnie do Stambułu nie zajedzie.
  Uwiodły Władysława perspektywy krucjaty. Zamysły jego sięgały aż
Maroka i Persji, jako kandydatów na sprzymierzeńców. Wenecja walczyła
324

wtedy z sułtanem o Kretę, agent republiki, Jan Baptysta Tiepolo, kręcił się po
Warszawie, jakby go kto pokrzywą podniecał, zachęcał z dawna znanego sobie
króla na wszystkie sposoby. Naturalnym patronem wyprawy krzyżowej
musiałby by_ć papież.
  Nie mógł on poważnie wesprzeć nas groszem, bo go nie miał. Dochody
Stolicy Apostolskiej szły na obsługę jej astronomicznych długów. Wenecja
obiecywała pewne sumy, ale w gruncie rzeczy tylko czekała na wybuch
upragnionej przez Władysława wojny z sułtanem, aby natychmiast zawrzeć z
nim pokój. Królowa Adriatyku wyglądała od nas dywersji, gdyż chciała się
zręcznie wycofać.
  Pieniądze, potrzebne na pierwsze zaciągi, pożyczył Władysław od żony.
Wybierał się na podbój świata prawie, a kieskę miał pustą.
  Doradcami króla stali się w tym czasie niemal wyłącznie cudzoziemcy.
Senatorowie widzieli zamknięte drzwi gabinetu monarszego i wiedzieli, że
najważniejsze dla państwa sprawy rozstrzygane są bez ich udziału. Głęboko
cierpiały wybujałe ambicje magnackie, lecz także i poczucie praworządności,
niestety. Król naradzał się tajnie, postanowienia konwentykli urzeczywistniał,
wojsko zaciągał jawnie. Obrażona została zasada: „nic o nas bez nas". Stano-
wiła ona sam fundament ustroju Rzeczypospolitej.
  Jerzy Ossoliński był jedynym krajowcem w gronie doradców. Kanclerz
skrupułów zbytnich nie miewał. Wyniósł ze szkół jezuickich typowe nawyki
prymusa, którym bywał tam zawsze, pamiętał o wyróżniających faworach
arcyksiążąt habsburskich. W demokracji szlacheckiej się nie mieścił, ludzi z
góry traktował, zawsze gotów do narzucenia innym swych własnych decyzji.
Pomysł kampanii popierał, ale w najśmielszych marzeniach dalej niż po
Budziaki i Multany nie sięgał. „Totalnej" wojny z samym sułtanem nie
pragnął. Jerzy Ossoliński miał liczne wady, lecz był mężem stanu z prawdzi-
wego zdarzenia.
  „Zdradził mię kanclerz, jak Judasz Chrystusa, nie przez złość ani niena-
wiść" - skarżył się król Wenecjaninowi. Rzeczywiście - nie sentymenty wcale
kierowały postępowaniem Ossolińskiego, który tym razem przed naruszeniem
prawa się cofnął i odmówił pieczętowania patentów werbunkowych.
  Władysław został sam. Dalej iść przebojem nie mógł. Nie miał za co. Wojsku,
przy którego pomocy mógłby nawet zamach stanu przeprowadzić, trzeba było
płacić.
  Senatorowie wystąpili przeciwko pomysłom królewskim. Ofiarą wzburzo-
nych namiętności padł Jakub Sobieski, ojciec Jana, przyszłego króla, świeżo po
325

śmierci Koniecpolskiego mianowany kasztelanem krakowskim. Zachorował z
alteracji i zdążył zaledwie dojechać do swej Żółkwi, gdzie umarł.
  Nacisk skłonił Władysława do nagłej zmiany chorągiewki. Zaczął on znowu
głosić, że chce rozprawy z Tatarami jedynie, ale do Lwowa pojechał i kazał tam
ciągnąć artylerii. Od dawna już rozgłaszano po kraju, że to właśnie oznaczać
będzie początek działań przeciwko sułtanowi.
  6 grudnia 1646 roku sejm postanowił nie tylko rozpuścić zaciągi, ale
zmniejszyć gwardię królewską. Głoszą niektórzy, że Władysław nie upierał się
zanadto, bo chciał zaskarbić łaski szlachty synowi, Zygmuntowi Kazimierzo-
wi, przypuszczalnemu następcy tronu. 9 sierpnia 1647 roku królewicz zmarł
nagle po kilkudniowej chorobie.
  Wcześniej, w maju, izby zebrały się znowu. Pozwoliły rządowi sięgnąć do
pewnych sum rezerwowych, przygotowanych na wypadek niebezpieczeństwa
najazdu. W praktyce równało się to zgodzie na powiększenie wojska kwarcia-
nego. Sejm zatwierdził ponadto decyzję o odmowie „upominków" Tatarom,
co oznaczało niemal wyzwanie pod adresem ordy. Nie wysłano poselstwa do
Turcji.
  Nie ulega kwestii, że zręczniejsza, bardziej prostolinijna i zrozumiała, a
przede wszystkim przytomniejsza gra zaoszczędziłaby poprzednich nieszczęść
i umożliwiła wyprawę na Krym czy Budziaki. Rzeczpospolita była z zasady
niechętna wojnom. Zamiast skłonić ją do koniecznego, w granicach jej możli-
wości utrzymanego wysiłku zbrojnego, wskazano jej jako cel słońce, a wręczyć
zamierzano motykę.
  W sierpniu przybył do Moskwy w charakterze posła kasztelan kijowski,
Adam Kisiel. Orszak jego liczył pięćset osób i składał się wyłącznie z prawo-
sławnych. Ambasadorowi udało się doprowadzić do prowizorycznego układu o
wzajemnej pomocy przeciwko grożącemu najazdowi Tatarów. Wojska carskie
gromadzić się zaczęły w Putywlu. Rozkazy dla nich brzmiały wyraźnie. Po
przekroczeniu granicy Rzeczypospolitej za wszystko płacić należy gotowym
pieniądzem, nie stroić żadnych „drak", prowadzić się pod każdym względem
wzorowo, jak przystało na sprzymierzeńców.
  Zapowiedź pomocy przyszła i z przeciwległego krańca Europy. Kardynał
Mazarini przyrzekł płacić dwieście tysięcy talarów rocznie poczynając od
chwili wybuchu wojny z Turcją. Wkrótce obniżył jednak wymagania. Obiecał
te same pieniądze już tylko przeciwko Tatarom. Paryż wolał, aby energia
Władysława IV oraz niektórych jego poddanych znalazła ujście w stronach
odleglejszych od granic Francji i jej bezpośrednich interesów. Żadnej polskiej
kawalerii oglądać już więcej w Szampanii nie chciał. Późną jesienią Aleksander
326

Koniecpolski i Jeremi Wiśniowiecki na rozkaz królewski dokonali głębokich
wypadów w stepy. Pierwszy z nich dotarł aż w pobliże Perekopu, zagarnął
jakieś' stada i kilkudziesięciu ludzi. Drugi zwiedził darowaną sobie niedawno
Chortycę, kazał na niej ułożyć kopiec kamienny, ale na nieprzyjaciela nie
natrafił. Tatarzy nie dali się sprowokować. Należało czekać na okazję, której
każdy mógł rozsądnie się spodziewać. Od niedługiego czasu rządził Krymem
porywczy i okrutny Islam Girej.
  Rok 1647 jak gdyby zaczął wyprostowywać ścieżki, rozplątywać węzeł,
fatalnie zagmatwany w poprzednim. Tak wyglądały pozory. W gruncie rzeczy
było już za późno.
  Powracając z wyprawy Aleksander Koniecpolski uwięził i zamierzał ukarać
śmiercią Bohdana Chmielnickiego. Rada wojenna sprzeciwiła się temu, ponie-
waż obwiniony, jako pisarz Wojska Zaporoskiego, podlegał jurysdykcji het-
mańskiej.
  Był ten człowiek rówieśnikiem króla Władysława, przekroczył już pięćdzie-
siątkę, lecz niczym szczególnym dotychczas się nie odznaczył. Ale Stanisław
Koniecpolski dobrze wiedział o nim i pamiętał, kiedy w styczniu 1646 roku
przyjechał do Warszawy na naradę.
  Hetman poparł wtedy swe wywody ważkim argumentem. Zdawał sobie
sprawę, że próba zgniecenia Kozaczyzny siłą zawiodła, że Ukraina znowu
zaczyna kipieć. Miał ponadto wiadomości o szykującym się sojuszu Zaporoża z
Tatarami. Należało zatem, jego zdaniem, uderzać na Krym, póki pora, także i
dla zapobieżenia owej groźnej „lidze". Z tego samego powodu radził Koniec-
polski puścić czajki kozackie na Morze Czarne. Autor terrorystycznego uni-
wersału, wydanego w dobie powstania Pawluka, troszczył się teraz o pole do
wyładowania energii pokonanych. Chciał ją skierować na zewnątrz, który to
zamiar z dobrem państwa był stanowczo zgodny. Opanowanie Krymu i
Budziaków uwolniłoby Ukrainę od ciągle nad nią wiszącej grozy najazdów, a
tym samym odjęłoby rację bytu zbrojnemu pogotowiu na Niżu. Po wygranej,
równającej się przecież otwarciu szerokich perspektyw gospodarczych, biegli
w rozmaitych kunsztach Zaporożcy może znaleźliby sobie miejsce w nowym
ładzie. Ci, co mieli herby, jako ziemianie, inni w stanie kupieckim, rzemieśl-
niczym i w ogóle mieszczańskim. Zdobyto by ukraińskie przymorze, co
musiałoby w ten lub w inny sposób wywrzeć dodatni wpływ na los Rusi
południowo-wschodniej. Koniecpolski pojmował, że car Moskwy i przyszły
pan Krymu otrzyma poważne szansę przeciągnięcia współwyznawców na
swoją stronę, mówił o tym podczas narady warszawskiej. Takie ze wszech miar
327

słuszne przekonanie to bodziec do zabiegów o rozsądne rozwiązanie kwestii
ukraińskiej w granicach Rzeczypospolitej.
  Nici wszystkich spraw Zaporoża i Kijowszczyzny zbiegały się dotychczas w
ręku Koniecpolskiego, który, wyjeżdżając z Warszawy na swój fatalny s'lub,
wiózł jakieś' nie znane nam zlecenia działań. Człowieka dos'wiadczonego zabra-
kło i teraz zabrał się do roboty sam król, który w rzeczach kozackich był
nowicjuszem, nie dotykał ich poprzednio właściwie wcale.
  W kwietniu 1646 roku przybyło do Warszawy tajne i w największym
sekrecie utrzymywane poselstwo Wojska Zaporoskiego. Sprowadził je do
stolicy zapewne Hieronim Radziejowski, działający z rozkazu Władysława. W
nocy stanęło na zamku przed panem czterech ludzi: Iwan Barabasz, Iwan
Eliaszeńko, Nestoreńko i Bohdan Chmielnicki. Monarcha rozmawiał z nimi w
obecnos'ci siedmiu s'wiadków, z których bodaj jeden tylko - Adam Kazano-
wski - był krajowcem. Nawet Ossolińskiego nie zawezwano do narady (której
przebieg usiłowano w trzy lata później odtworzyć, torturami wydobywając z
jeńców kozackich zeznania na temat tego, co słyszeli od innych osób i o czym na
Niżu w tej materii plotkowano).
  Czterej wymienieni Zaporożcy dowiedzieli się o zamyśle wojennym. Otrzy-
mali osiemnas'cie tysięcy złotych na budowę czajek oraz dwa dokumenty
pisane. Jeden zawierał pozwolenie wypłynięcia na morze, drugi zgodę na
powiększenie rejestru w dwójnasób, do dwunastu tysięcy głów.
  Z pozoru nie było to zbyt wiele. Ale każdy przecież z „w chłopy obróco-
nych" Kozaków nierejestrowych mógł marzyć, że i dla niego znajdzie się
miejsce ws'ród szes'ciu tysięcy szczęśliwców lub na wypływających po sławę i
łup czajkach. Samo istnienie przywilejów monarszych było faktem politycz-
nym ogromnej wagi, bo puszczona w tłumy wieść o nich musiała rodzić
legendy.
  Król zażądał zachowania tajemnicy, kontrahenci jego przez czas długi
zachowywali się lojalnie. Aż do zimy następnego roku oba dokumenty cicho
leżały w skrzyni pułkownika Iwana Barabasza.
  Nocna narada odbyła się najpóźniej 20 kwietnia 1646 roku, kiedy brało się
pod uwagę wyprawę na Tatarów. W trzy tygodnie później król obwieścił, że
pragnie iść na Stambuł. Sytuacja zmieniła się radykalnie, a dokumenty pozo-
stały... Zawierały jednak teraz kuszące i cofnięte de facto obietnice, zamiast
stanowczych pozwoleń. Litera pergaminów ta sama, treść - od czasu likwi-
dującej plany uchwały sejmu - już różna.
  Szeroko rozgłoszone i zniweczone zaraz potem projekty wzburzyły umysły
w państwie. Wbrew łatwiutkim mniemaniom wcale nie wszyscy „feudałowie"
328

dyszeli żądzą wojen zaborczych. Większość stanowczo wolała w spokoju ciąg-
nąć soki z tego, co już miała. Tak rozumowali przede wszystkim dzierżawcy i
wszelkiego rodzaju oficjaliści, zajęci wyzyskiwaniem chłopa na pański, lecz
także i na swój własny, chudopacholski rachunek. Dla nich wojna mogłaby się
stać nieszczęściem, zażegnanie jej było osobistym tryumfem, który znalazł
wyraz w pełnych upojenia uczynkach.
  Arendarze i urzędnicy ziemiańscy rozhulali się tak, że sam król uznał za
konieczne napisać do Aleksandra Koniecpolskiego o potrzebie powściągnięcia
samowoli „namiestników". Nic to nie pomogło, napływające do Warszawy
skargi wypełnić były zdolne „pudło cale". Jerzy Ossoliński otrzymał list,
pochodzący od człowieka, którego nikt nie mógł podejrzewać ani o miękką
rękę, ani o zbytnią miłość do pospólstwa:
   Wojsko Zaporoskie mało nie codziennie suplikuje mi, iż niesłychaną i niewypowiedzianą
krzywdę od panów podstarościch i sług JM.PP. dzierżawców ponosi: sianożęci, pasieki, gumna i
cokolwiek się tylko u Kozaka podoba, odbierają, samych zaś biją, zabijają; zaledwie nie przyjdzie
do tego, że ta milicja zginie albo więc jaką na ojczyznę z przyczyny wojny domowej zwali burzę, bo
zaprawdę uprzykrzyć się im takowe bezprawia muszą i z żalu do ostateczności przyjdą albo się
dzierżawcom swoim w poddaństwo oddadzą, albo też do jakiego rzucą się buntu.
  List ten napisał Mikołaj Potocki, hetman wielki koronny i kasztelan krako-
wski, zwycięzca spod Kumejek, niemiłosierny pacyfikator Ukrainy. Data jest
równie wymowna, jak nazwisko autora: 21 listopada 1647 roku.
  Szczyty polityczne pertraktowały wtedy z Moskwą i Francją, posłuchawszy
nareszcie głosów rozsądku zamierzały działać we współpracy z Kozakami.
Uprzywilejowane i od jakiejkolwiek rzeczywistej kontroli wolne doły hierar-
chii krzyżowały wszystko. Doraźne, osobiste korzyści ludzi w ogóle niezdol-
nych do mys'lenia kategoriami politycznymi sprowokowały katastrofę pańs-
twową. Patent na nieodpowiedzialność, dany ludziom małym i głupim, musi
doprowadzić do nieszczęścia. Tak wygląda jeden z niezawodnych mechaniz-
mów historii.
  Stanisław Koniecpolski w ostatnich godzinach życia popadł w odrętwienie,
w „letarg", a skończył tak szybko, że nie zdążył rozporządzić mieniem, co
ludziom ówczesnym zdarzało się bardzo rzadko. Pomimo to znalazł podobno
czas na wyrażenie żalu, że pozostawił przy życiu Bohdana Chmielnickiego.
Poprzednio, znajdując się w pełni sił i zdrowia, sam go ponownie awansował, z
mizernej rangi setnika- pułku czehryriskiego podniósł do stopnia pisarza Woj-
ska Zaporoskiego. „Wielkie rzeczy przez tego człowieka stać się muszą albo
dobre, albo złe, bardzo się trza obawiać" - powiedział o nim. Przekonanie to
329

powziął hetman od chwili, w której Chmielnicki zapytany, co myśli o świetnie
umocnionym Kudaku, odpowiedział: ,,Miłosti pana, ręka ludzka zbudowała,
ręka ludzka może zepsować."
  Maksyma niby prosta. Nie znamy jednak tonu, w jakim została wygłoszona.
Domyślać się tylko możemy, co zdolny wódz, więc znawca ludzi, wyczytał w
oczach Zaporożca.
  Widocznie hetman bardzo był pewien siebie samego. Czuł, że da rady z
Chmielnickim, potrafi z nim współpracować. Dlatego nie sprzątnął człowieka,
przez którego „wielkie rzeczy stać się musiały". A schodząc ze świata pojął
przerażony, że nie zostawia spadkobiercy talentu.
  W przeciwieństwie do Koniecpolskiego niejaki Daniel Czapliński ani nawet
przeczuwał, z kim go fatalny los zetknął. Był to Litwin z pochodzenia, sługa
chorążego Aleksandra Koniecpolskiego, podstarości czehryński i rotmistrz.
Henryk Sienkiewicz pokazał go na samym początku Ogniem i mieczem, potem
ani już wspomniał, nie chcąc się widocznie babrać w paskudztwach. Życiorys
Czaplińskiego zasługuje jednak na uwagę, bo w sposób jaskrawy potwierdza
tezę, że cnoty obywatelskie i żołnierskie lubią chadzać całkiem odmiennymi
drogami.
  Nie jest wykluczone, że Czapliński zarządzał poprzednio jedną z majętności
rodu Kiszków w Wielkim Księstwie i osobiście zajmował się torturowaniem
odmawiających posłuszeństwa chłopów. Po wybuchu powstania Chmielnicki
we wszelkich, najpoważniejszych pertraktacjach politycznych domagał się
wydania swego wroga, kładł to między warunki porozumienia. Strach pomy-
śleć, co by zrobił z podstarościm, dostawszy go w ręce. Czapliński z Ukrainy
nie uciekł. Wespół ze Skrzetuskim, Wołodyjowskim, Podbipiętą i Zagłobą
bronił Zbaraża, potem walczył pod Beresteczkiem, ocalał z koszmaru w
Batohu i dopiero gdzieś się bez śladu zaprzepaścił.
  Pasje grały w ludziach ówczesnych z siłą nam dziś niepojętą. Czapliński
zabrał owdowiałemu Chmielnickiemu ukochaną kobietę, Komorowską z
domu, i ożenił się z nią. Później hetman zaporoski znowu dostał piękność w
swoje ręce i za zezwoleniem władzy cerkiewnej poślubił. Z czasem pani zaczęła
zdradzać groźnego małżonka. Chmielnicki nakazał więc swemu pierworodne-
mu, Tymoteuszowi, przeprowadzić śledztwo i w razie wykrycia winy obyd-
woje wiarołomców powiesić. Syn stwierdził krzywdę ojcową i wyrok wykonał
w bramie rodzinnego Subotowa, związawszy cudzołożną parę powrozami, aby
umierała tak, jak grzeszyła.
Nie lekceważmy potęgi odruchów ludzi XVII stulecia, jeśli chcemy właś-
330

ciwie ocenić rolę dziejową prywatnego sporu, który w roku 1647 rozgorzał w
okolicach Czehrynia.
  Osobiste przeżycia Chmielnickiego nie byiy przyczyną powstania na Ukrai-
nie. Uczestniczyiy jednak arcypoważnie w ogólnym splocie wypadków. Roz-
jątrzyły i pchnęły do działania silnego człowieka, który aż dotychczas zacho-
wywał się oględnie, po hreczkosiejsku raczej aniżeli po wodzowsku. Paweł
Pawluk tępił takich włas'nie jak Bohdan Chmielnicki... z czasów poprzedzają-
cych zatarg z podstarościm, lojalną wobec Rzeczypospolitej starszyznę Koza-
ków rejestrowych.
  Chmielnicki był szlachcicem i względnie dostatnim ziemianinem, gospoda-
rzem dobrym. Prawosławie nie przeszkodziło mu w ukończeniu kolegium
jezuickiego, skąd wyniósł znajomość łaciny i biegłość w retoryce. Niewola, z
której wykupiła go matka, dostarczyła sposobność do nauczenia się po turecku
i po tatarsku. Języki ruski i polski były mu jak chleb powszedni.
  Warszawę i króla znał od dawna. We wrześniu 1638 roku - po stłumieniu
powstania, w którym nie uczestniczył - jako członek kozackiej deputacji
hołdowniczej jeździł do stolicy bić panu czołem.
  Jeszcze w sierpniu 1647 roku - zapewnia Miron Korduba - nie chciał
niczego ryzykować. W tajemniczej misji pojawił się wtedy na Ukrainie Jerzy
Ossoliński. Trudno uwierzyć, by kanclerz ograniczył się w takiej chwili do
rozmów na temat pojednania katolicyzmu z prawosławiem. Po cichu próbował
pewnie skłonić Kozaków do wypadu na Morze Czarne. Z jego zachęty
Chmielnicki zajął się „ostrożną agitacją".
  Daniel Czapliński zabrał mu kobietę, najechał i zniszczył majętność. Za
skargę do Aleksandra Koniecpolskiego zemścił się nieludzko. Kazał tak zbić
nahajami syna Chmielnickiego, dziesięcioletniego Ostapa, że chłopak po kilku
dniach umarł. Potem oskarżył Bohdana przed chorążym o bunt. Za podstawę
do donosu posłużyło to właśnie, co Chmielnicki wykonywał na zlecenie kanc-
lerza wielkiego koronnego. Agitacja w sprawie wyprawy morskiej.
  Krzywda osobista! Wolno przypuszczać, że człowiek wyposażony przez
naturę w genialne, aż dotychczas uśpione zdolności organizacyjne, przecknął
się z bólu, spostrzegł, w jakie bagno staczają się losy Ukrainy. Pojął w pełni, że
po śmierci Stanisława Koniecpolskiego nie ma z kim gadać poważnie, na czyje
słowo liczyć i kogo się bać. Postanowił więc sam ster uchwycić. Nie myślał
jeszcze o zerwaniu z królem, a więc i z Rzecząpospolitą. Stanowcze wystą-
pienie Zaporoża mogło się nawet stać dla niej deską ratunku, ostro stawiając na
porządku dziennym kwestię praw Księstwa Ruskiego i coś ponadto jeszcze...
331

Chmielnicki powiedział wszak wkrótce, że pragnie, aby król królem być
zaczął, by „ścinał diuki i kniazie".
  Rada wojenna przeszkodziła Aleksandrowi Koniecpolskiemu skazać
Chmielnickiego na s'mierć. Oddano go na porękę pułkownika czehryńskiego,
nazwiskiem Krzyczewski, a ten, nie zważając na nadesłany wkrótce przez
hetmana rozkaz uwięzienia, pozwolił swemu kumowi uciec.
  Wcale nie jest pewne, czy Chmielnicki raz jeszcze odwiedził króla Włady-
sława i usłyszał od niego sławne słowa o szabli, najlepszym narzędziu zemsty.
Nie ulega za to wątpliwości, że dobrze pamiętał o przywilejach monarszych,
uzyskanych podczas kwietniowej narady w roku poprzednim. Zaprosił na
ucztę i spoił Iwana Barabasza, uśpionemu przez gorzałkę odpiął pas. Pani
Barabaszowa rozpoznała szczegół garderoby męża, w pełnym zaufaniu wydała
wysłannikom Bohdana pergaminy królewskie.
17 grudnia Chmielnicki uszedł z Czehrynia na Sicz.
  Nikogo to specjalnie nie obeszło. Rok 1647, ostatni rok babiego lata Rze-
czypospolitej, zakończył się spokojnie, aczkolwiek rozmaite,,znaki "a niebie i
na ziemi", jak na przykład niezwykle łagodna zima, kazały ludziom zabobon-
nym wyglądać nadzwyczajności. Niektórzy z nich źle zresztą wróżyli już od
chwili zgonu Stanisława Koniecpolskiego, dzieląc na dwa osobne rzeczowniki
nazwisko hetmana.
  Ale listy szlacheckie, wymieniane na samym przełomie epok, tchną ufnością
w przyszłość. Zawierają wiadomości o sprawach majątkowych, rodzinnych, o
zamiarach wznoszenia nowych budowli w roku nadchodzącym. Jeden z nich,
napisany przez senatora wielkopolskiego, mieści zwrot, w którym słychać
chichot historii:
- „Atośmy z łaski Bożej wszystko feliciter skończyli..."
VI
  Chmielnicki spędził z Siczy pełniący tam swą kolejkę służby pułk czerkaski i
zaczął urzeczywistniać układ z Tatarami, który już co najmniej od trzech lat
Rzeczypospolitej zagrażał. Król jej za późno i w sposób przestępczo lekko-
myślny zabrał się do przygotowań wspólnego z Kozakami marszu na Krym i
Budziaki. Sprawę zaprzepaścił, daremne nadzieje na Niżu rozbudził i rozpalił,
a przez to wszystko znakomicie ułatwił koalicję swych zaporoskich poddanych
z zagrożonym nieprzyjacielem.
Teraz jednak dały o sobie znać niezaprzeczalne zdolności Władysława.
332

Wydany został rozkaz powstrzymania się od wymarszu w Dzikie Pola. Król
zamierzał jechać z Litwy do Warszawy, stamtąd na Ukrainę i powagą osoby
własnej, widokiem wojska i pospolitego ruszenia rozpoczynający się bunt
uciszyć. Chciał przy tym niezwłocznie pus'cić Kozaków na Morze Czarne.
  Najpoważniejsi ludzie zasypywali hetmana Potockiego mitygującymi lista-
mi. Sam zwycięzca spod Chocimia, sędziwy Stanisław Lubomirski, odradzał
wyprawę przeciwko Chmielnickiemu. Świeże wspomnienia pouczały, że
Koniecpołski próbował najpierw układów z Pawlukiem.
   Ruszyłem, abym strachem wojnę zakończył - pisał do króla wódz armii koronnej - i dotąd
Kozacy jednej kropli krwi od wojsk Waszej Królewskiej Mości nie uronili i nie uronią, jeśli się
upokorzą.
  Nie bardzo „ruszył". W końcu kwietnia 1648 roku poszedł w stepy słaby,
trzy i pół tysiąca ludzi najwyżej liczący korpusik. Dowodził nim syn hetmana,
starosta niżyński Stefan Potocki, młodzieniec w dwudziestej czwartej wiośnie
życia. Dnieprem popłynęły posiłki. Składały się z samych Kozaków rejestro-
wych, towarzyszy broni Bohdana Chmielnickiego. Wielu Ukraińców służyło
także w ciągnących lądem regimentach starosty. Z nich przede wszystkim
składała się dragonia.
  Hetman uzasadniał swe postępowanie rozmaitymi argumentami. Posłuchał
krzyku rozpaczy, jaki się podniósł wśród szlachty i jej sług po spędzeniu z
Siczy pułku czerkaskiego. Nie mógł wpuścić zbuntowanych w gęściej zamie-
szkałe strony, gdzie i jego, i Wiśniowieckiego ludzie konfiskowali po wioskach
dziesiątki tysięcy samopałów, zabierali z miasteczek działa. (Stale zagrożony
przez Tatarów kraj był uzbrojony od stóp do głów. Oręż musiał mieć każdy,
kto chciał żyć, komu się nie paliło do wiosłowania na galerach tureckich.)
Wyprawa na morze była i hetmańskim zdaniem potrzebna, ale w swoim czasie.
Najpierw należało przygotować czajki, a przyszłe ich załogi przywieść do
posłuchu. Więc skoro inaczej nie można... „upraszam uniżenie, abyś Wasza
Królewska Mość ode mnie przyjął wieniec zbawcy ojczyzny" - kończył swe
wywody Mikołaj Potocki, najzupełniej - jak widać - pewny zwycięstwa.
  Były to argumenty dla króla i kanclerza, te polityczne. Ale postępowanie
hetmana zdradzało szaloną pychę zwycięzcy w błyskawicznej kampanii prze-
ciwko Pawlukowi, wielkiego pana, który słuchał pod Borowicą pokornych
suplik zdeptanej czerni, w widłach Suły i Dniepru przyjmował bezwarunkową
kapitulację pokonanych. Mikołaj Potocki oczadział przed dziesięciu laty i w
odróżnieniu od Koniecpolskiego ostygnąć nie zdążył.
333

  Poszedł na Chmielnickiego syn hetmański. Stary, Cecorę pamiętający Zapo-
rożec miał się ze strachu upokorzyć przed dzieciakiem.
  Oddział Stefana Potockiego zetknął się z Kozakami i ordą 29 kwietnia u
Żółtych Wód i pomimo że w końcowej fazie walki przeciwnik posiadał dzie-
sięciokrotną przewagę w ludziach, bił się zajadle przez trzy tygodnie niemal -
do 16 maja - najpierw w polu, potem w okopach obozu i wreszcie w odwrocie.
Płynący Dnieprem rejestrowi wymordowali pułkowników i przeszli do
powstania, w ślady ich wstąpili wkrótce dragoni i Kozacy z wojsk lądowych.
Nieprzyjaciel, jes'li żartował, to tylko z własnego słowa (dokładnie tak samo,
jak Polacy za czasów Nalewajki, Pawluka i Ostranicy). Tuhaj-bej zapropono-
wał układy i natychmiast uwięził posłów, wśród których znajdował się Stefan
Czarniecki, przydany młodemu Potockiemu za „dyrektora". Chmielnicki
zażądał wydania dział, jako warunku zwolnienia 'zatrzymanych i przedwstęp-
nej gwarancji układu, i zaraz jął „oppugnować" z nich tabor starosty.
  Hetman otrzymał raport o położeniu. Podjazd doniósł mu ponadto, że w
stepach słychać armaty. Odsiecz nie przyszła, korpus Stefana Potockiego
został doszczętnie zniesiony. Dowódca zmarł z ran, wielu jego podkomend-
nych znalazło się w niewoli.
  Tego samego dnia, w którym młody Potocki zetknął się u Żółtych Wód z
Chmielnickim, Władysław IV wyruszył z Wilna do Warszawy. Wiktor Czer-
mak słusznie przypuszczał, że król późno połapał się w niebezpieczeństwie.
Nie przeczuwał go, nie przewidywał wcale, kiedy na początku roku -
schorowany, bezwładny niemal - opuszczał stolicę, oddalał się od Ossoliń-
skiego, pętał nogi własnym decyzjom. Wysłany z Wilna ostateczny rozkaz
wstrzymania się od działań przeciwko Chmielnickiemu nie doszedł w porę do
rąk hetmana. Goniec musiał zawieźć najpierw dokument do Warszawy, ponie-
waż potrzebny był podpis kanclerski... Do wszystkiego złego przybyła jeszcze
strata czasu. Nieobecność króla w stolicy powiększyła miarę nieszczęścia, lecz
jej jeszcze nie dopełniła.
  Władysław utknął w Mereczu, gdzie go zatrzymała nagła choroba żony.
Czuł się znacznie lepiej niż zimą i na przedwiośniu, kiedy lękano się o jego
życie. Ustała dyzenteria, ustąpił bezwład nóg. 5 maja król wybrał się o świcie
na łowy. Polował przez cały dzień, a niezadowolony z ostrożnej jazdy zepchnął
woźnicę z kozła i postąpił tak, jak przez całe swe panowanie postępował w
polityce: sam ujął lejce i ganiał cwałem po chaszczach i wertepach.
  W nocy chwyciły go dolegliwości w boku, po dwóch dniach straszny ból
ogarnął nerki. Medyk przepisał dziewięć gramów „antymonium", ponieważ
jednak nie było tego środka w apteczce podróżnej, wzięto go z torby jakiegoś
334

nikomu nie znanego cyrulika-wagabundy. Żołądek zareagował ostro. W prze-
ciągu trzech dni lekarz przyboczny narachował sto pięćdziesiąt wypróżnień.
Porwała króla „febra maligna" i nieustająca czkawka. Puszczono naturalnie
krew. Popłynęła gęsta i „nie najlepszej oznaki".
  Otoczenie bało się powiedzieć panu prawdę w oczy. W końcu ważył się na to
przybyły świeżo do Merecza podkanclerzy litewski, Kazimierz Leon Sapieha,
ulubieniec konającego.
   - Tak jest - odrzekł na zapytanie - nie masz, Miłos'ciwy Królu, od s'mierci
doktora.
  Władysław kazał mu przyłożyć pieczęć Wielkiego Księstwa do testamentu,
wyspowiadał się, lecz ze względu na czkawkę długo nie mógł przyjąć komunii.
20 maja o godzinie drugiej w nocy „z wielkim nabożeństwem i skruchą Panu
Bogu ducha oddał".
  Podczas sekcji „wydobyto z lędźwi prawej znaczny kamień podługowaty i
innych kilka pomniejszych".
  Korpus Stefana Potockiego już wtedy nie istniał. Hetman wielki, zawiado-
miony przez komendanta Kudaku o klęsce, cofał się ku Korsuniowi i słał do
nie żyjącego już pana oraz do kanclerza o pomoc, o pułki zaciężne i pospolite
ruszenie.
  Zginęło w stepach, przeszło do nieprzyjaciela lub poszło do niewoli jakieś
cztery tysiące zbrojnych. Trwała nadal, nienaruszona właściwie, potęga dwu-
nastomilionowej Rzeczypospolitej. Główne siły koronne jeszcze się z Chmiel-
nickim nie starły, na Zadnieprzu stał książę Wiśniowiecki ze swymi nadwor-
nymi pułkami, wojsko litewskie dotychczas nie potrzebowało ruszać się z
leży.
  Bezkrólewie paraliżowało główny ośrodek władzy. Armia osłonić musiała
bezwładne politycznie państwo, w ręku hetmana wielkiego koronnego znalazł
się teraz jego los.
  Do niczego nie zaprowadzą rozważania, co by nastąpiło, gdyby wiosną 1648
roku dowodził na Ukrainie zmarły przed dwoma laty ze zbytniej miłości
wojownik, który w swoim czasie stawiał czoło Gustawowi Adolfowi, a całkiem
niedawno rozbił na głowę pod Ochmatowem idącego teraz z Chmielnickim
Tuhaj-beja. Jedno nie ulega kwestii: owej czarnej wiosny wydane zostały takie
rozkazy, powzięte takie decyzje, jakich Koniecpolski nie zatwierdziłby na
pewno.
  Z pychy płynąca pewność siebie ustąpiła miejsca panice. Pamiętnikarz
ówczesny napisał o Mikołaju Potockim: „Z powodu pijaństwa ustawicznego
335

zatracił wojsko, uczynił hańbę i niesławę wieczną Koronie Polskiej, potracił
synów koronnych, żołnierzy starych i czeladzi niemało."
  Kto wie, czy nie słuszna diagnoza... Medycyna dzisiejsza uczy, że alkohol
działa przede wszystkim na najwyższe funkcje psychiki ludzkiej, rozluźnia
hamulce i pozbawia człowieka możności kontrolowania własnych postęp-
ków.
  Hetman nie dał pomocy ginącemu w stepach synowi, o którego tragicznym
położeniu wiedział. Potem, wbrew zdaniu rady wojennej, nie chciał trzymać
się w Korsuniu, czekać tam na księcia Wiśniowieckiego, który już był przysłał
z zapytaniem, dokąd ma iść i co poczynać z sześcioma tysiącami swoich bardzo
bitnych wojaków. Połączone razem siły koronne i prywatne utworzyłyby armię
dwunastotysięczną blisko, zasobną we wszelkie rodzaje broni, składającą się z
żołnierzy zaprawnych w swoim rzemiośle. Chodkiewicz miał ich pod Kirchol-
mem trzy razy mniej.
  Potocki postanowił cofnąć się do Bohusławia, lecz nie natychmiast — w
poniedziałek - bo uważał ten dzień za feralny. Poszedł nazajutrz, 26 maja, w
szczęśliwy wtorek. Cały obóz znał decyzję wymarszu, jego kierunek i datę,
dowiedzieli się o niej i Kozacy. Pośpieszyli więc „nocą zachodzić drogę od
Bohusławia, gdzie w szczerych polach nieszczęsna dolina, nazwana Kruta
Bałka, w mili od Korsunia była". Przekopali ją w poprzek, umocnili cały teren,
po czym „Chmielnicki ze wszystką potęgą zasiadł w chruście i czekał na
naszych".
  Nie tylko Koniecpolski, ale każdy dowódca przy zdrowym rozumie pozo-
stający pchnąłby w jar przodem patrol kawaleryjski.
   I diabla tam miał być dobry rząd, kiedy pan krakowski, hetman wielki koronny, Mikołaj
Potocki, ustawnie się opił gorzałki, jako i w te czasy pijany w karycte siedział, a drugi polny
hetman, Kalinowski, choć chciał co począć, nie barzo go posłuchano, a do tego wzroku dobrego
nie miał, bo na staje nie widział dobrze, i kiedy na strzelanie z łuku kto od niego był, ledwo
rozeznał, że to człowiek stoi.
  W boju spotkaniowym oraz w zasadzce trzeba postanawiać błyskawicznie i
na podstawie tego, o czym zmysły doniosą. Marcin Kalinowski poczynał sobie
przynajmniej mężnie. Odniósł dwie rany.
  Poszła w jar nie ubezpieczona piechota zwartymi kolumnami, tuż za nią, na
jej karku zjeżdżać zaczęły ze stromej pochyłości działa i tabory. Rów, którego
w dniu poprzednim jeszcze tu nie było, zatrzymał nagle czoło pochodu,
zaprzęgi werżnęły się od tyłu, parły siłą bezwładu i rozpędu. Salwy samopałów
336

kozackich cięły po kłębowisku ludzi, poprzewracanych wozów i armat. Bitwa
trwała cztery godziny. Ocalały z niej chorągwie Krzysztofa Koryckiego,
Konstantego Kłobukowskiego i kilka innych, które złamaiy rozkaz hetmański,
dosiadły koni i wyrąbały sobie drogę przez tłum tatarski. Potocki zabronił
zaskoczonej kawalerii odpowiedzieć iście rodzimym, a w danym położeniu
zbawiennym uczynkiem - szarżą. Czemuż zapomniał o Kumejkach!
  Uchodzących nie s'cigano zbyt natarczywie, bo w taborze znajdował się
niezawodny, złoty i srebrny magnes. „Panowie koronni, jako wysokiego ani-
muszu ludzie ze wszystkimi dostatkami wybrali się byli na wojnę..." Zwłaszcza
młody Hieronim Sieniawski, który odbywał dopiero „prymicje wojenne",
ciągnął za sobą na wozach istne skarby. „Co wszystko nieprzyjaciel w godzinie
jednej tak uchodził, że i pamiątki nie zostało." Obydwaj hetmani i liczni,
bardzo liczni ich podkomendni znaleźli się w niewoli.
  Jeszcze przed bitwą wysłannik kniazia „Jaremy" tylko dlatego dotarł
zdrowo do obozu Potockiego, że w porę spostrzegł dziurę w pewnym płocie
ogrodowym i na rączym koniu wypadł przez nią w step. Osiedla, które mijał,
były albo puste, jak po dżumie, albo przepełnione uzbrojonymi tłumami.
Teraz, po klęsce wojsk koronnych, cały lud ruszył do powstania. Wiśniowiecki
został na Zadnieprzu niczym „w klatce ptaszej". Wszystkie promy znikły z
rzeki jak zaklęte. Jedno już tylko pozostawało - rejterada na północ, co też
książę uczynił.
  Daleko na zapleczu sterczała ciągle, biła z muszkietów i dział smutna
pamiątka po władztwie Rzeczypospolitej w Dzikich Polach - osamotniony
Kudak. Załoga jego po mężnej obronie zaprzestała walki w końcu września.
Krzysztof Grodzicki trzymał na sobie kilka pułków kozackich, dopóki mógł.
Zahamować powodzi nie był zdolny. Na szerokiej drodze wiodącej do Wisły
miał właściwie Chmielnicki dwie tylko poważne przeszkody - Lwów i
Zamość.
  A w Warszawie musiała się odbyć elekcja, z łaski nuncjusza Hannibala z
Kapui oraz króla Zygmunta III nadal pozostająca „w dotychczasowych
warunkach i swobodzie". Pole pod Wolą czekało na zbrojnych elektorów, na
kłótnie stronnictw, intrygi zagranicy. Prymasem-interrexem był stary Maciej
Łubieński. Kanclerza Ossolińskiego winiono o rozmyślne sprowokowanie
Kozaków, o wszystkie nieszczęścia. W tych warunkach należało sprostać
wojnie domowej, która już zwaliła jedną ze ścian wspólnego domu, ogarnąwszy
całe Księstwo Ruskie toczyła się niepowstrzymanie ku ziemiom polskim,
rwała od południa granice Litwy. W tej chwili państwo stało się naprawdę
22 - Rzeczpospolita... l	337

Rzecząpospolitą już dwóch tylko, nad tą samą przepaścią stojących, naro-
dów.
  Logiczne żądanie historii nie zostało zaspokojone i przyszło za to zapła-
cić.
  Skupione koło Putywla sprzymierzeńcze wojska moskiewskie już były roz-
poczęły ruch ku Dnieprowi. Tatarzy pokazali się w granicach Rzeczypospo-
litej, od początku roku wyglądano wtedy najazdu ze strony Islam Gireja, casus
foederis zachodził. Wieść o śmierci królewskiej i klęsce korsuńskiej wstrzymała
pochód pułków cara Aleksego. Stanęły w miejscu, potem z wolna odpłynęły ku
wschodowi, w tył.
  W przeciągu czterech tygodni, które minęły od chwili wymarszu Stefana
Potockiego, obraz naszej połaci Europy odmienił się zasadniczo, dla jednych
pomroczniał, innym zaś ukazał nęcące kolory. Brutalnie odsłoniło się to, co
kryła dotychczas dawna sława, pozór błyszczący i groźny. Wkrótce wszystkim
stało się jasne, że rozległe państwo polsko-litewskie to olbrzym o niedoroz-
winiętym kośćcu i systemie krwionośnym. Że mając wszystko, czego potrzeba
mocarstwu, nadaje się to królestwo nie na wartościowego sprzymierzeńca czy
na respekt zasługującego wroga nawet, lecz na łup dla sąsiadów.
  Wiosna 1648 roku obfitowała w tragiczne dla nas wydarzenia. Władysław IV
zeszedł ze świata zaraz po pierwszej klęsce jego chorągwi w polu, a tuż przed
drugą, stokroć gorszą. Ale najstraszniejsza ze wszystkiego zapowiedź kryła się
w wahadłowym poruszeniu wojsk carskich. Cofnęły się od przymierza, to
znaczy, brały rozpęd do skoku.
  
LUDZIE Z ZEWNĄTRZ
Dobrze dzieje się w królestwie, jeśli
dobro króla jest równoznaczne z do-
brem kraju.
Jean de la Bruyire, Charaktery, 1688 r.
I
    Historycy wyliczyli, że skarb państwa za Kazimierza Wielkiego miał te
same wpływy co za Władysława IV. Brali, oczywis'cie, pod uwagę siłę kupna, a
nie liczbę jednostek monetarnych, których realna wartość zmieniała się rady-
kalnie.
  Za Kazimierza miała Polska dwieście kilkadziesiąt tysięcy kilometrów
kwadratowych, grubo mniej niż dwa miliony mieszkańców, była pozbawiona
dostępu do morza i nabierała sił po długotrwałym, bardzo ciężkim kryzysie
rozbicia dzielnicowego. Dopiero co zrosła się przecie, odzyskała godność
królestwa. Państwo Władysława należało do najrozleglejszych w Europie,
władało Pomorzem polskim. Wnętrze kraju od stuleci cieszyło się spokojem,
dobrobytem i pomyślnością.
  Od czasu wygas'nięcia Piastów pfzybyło moc chwały, sławy, kultury, ludzi,
ziemi, blasku, ale nie pieniędzy skarbowi. Od dni Kazimierza Wielkiego, czyli
od lat dwustu siedemdziesięciu, nie było ani jednej reformy wojskowej, której
powaga i rozmiary stałyby w proporcji do potrzeb państwa.
  Kościec olbrzymiego cielska Rzeczypospolitej był naprawdę niedorozwi-
nięty, arterie stanowczo za wątłe. I jedno, i drugie wystarczało, ale przed
wiekami i na mniejszą znacznie skalę wymagań. Starczyło do Grunwaldu, a
potem już nie.
  Cóż za koniunktury międzynarodowe służyły nam przez wieki, jeżeli kata-
strofa nastąpiła aż tak późno! Do Pana Boga pretensji nikt mieć nie może.
Nadużyto Jego cierpliwości.
  Zestawienia dotyczące skarbu i wojska tłumaczą właściwie wszystko. Abne-
gacja w dwu podstawowych dziedzinach pracy państwowej musiała doprowa-
dzić do nieszczęścia. Pozostaje jednak kwestia najbardziej zasadnicza. Dlacze-
go? W jaki sposób do tak wielkich zaniedbań dojść mogło?
Odpowiedź uświęcona nimbem tradycji oskarży charakter narodowy, ska-
339

żony wrodzoną skłonnością do anarchii, a pozbawiony zdolności organizator-
skich. Dziwne, że tego rodzaju opinie mogą się utrzymywać w społeczności,
która od dawna słynie z wybitnych matematyków i równie tęgich logików.
  Niech się PT prokuratorzy nareszcie zdecydują, którą z narodowości
umieścić pragną na ławie podsądnych - polską, litewską, białoruską czy
ukraińską? Zamoyskiego, Radziwiłła, Sapiehę, Wiśniowieckiego w charakte-
rze przedstawiciela nacji? Każdy bezstronny trybunał zwróci uwagę na
konieczność pociągnięcia do odpowiedzialności jeszcze i dwóch Szwedów oraz
wcale pokaźnego grona Niemców. Znane i zasłużone w naszej historii rody
Bażeriskich i Czemów piszą się inaczej: von Beisen i von Zehmen. W ręku
Weiherów i Dónhoffów znajdowały się godności starostów puckich, człucho-
wskich, kościerzyńskich, wałeckich..., wojewodów pomorskich, malborskich,
chełmińskich..., kasztelanów gdańskich i parnawskich... Wywodzący się z
mieszczan krakowskich Szembekowie wspinali się od tradycyjnego w ich
rodzinie burgrabstwa starej stolicy ku kasztelaniom sanockiej i bieckiej. (Emi-
lia Plater, patronka wszystkich walecznych Polek, nie od Piasta ani innego
kołodzieja się wywodzi. Konstanty Pobiedonoscew biadał w przyszłości, że
nabrało się rozmaitych Zyberków i Weyssenhoffów, którzy bezczelnie polo-
nizują rdzennie rosyjską Litwę.)
  Pomorska, pruska oraz inflancka szlachta germańska znajdowała sobie
wygodne miejsca w nie uznającej dyskryminacji Rzeczypospolitej, uważana
była za równouprawnionych obywateli, a w końcu całkiem za swoich. Nasi
Niemcy polszczyli się szybko, przyjmowali język. Wojewoda pomorski Gerard
Denhoff został po długich sporach mianowany marszałkiem dworu Cecylii
Renaty. Widząc tłok w apartamentach pani, upominał cisnących się: „Nie
łaźcie, waszmość, na królową. Król Jego Mość się o to gniewa, kiedy waszmość
tak łazicie na królową." O godność dworską zabiegał długo, ponieważ nie-
chętna mu była sama monarchini - Niemka. Niektórzy ze współczesnych
zarzucali mu brak ogłady i „grubość jakąś olenderską", lecz bynajmniej nie
szwabską.
  Rzeczpospolita należała do magnatów i szlachty wszystkich zamieszkują-
cych ją narodowości. Wewnątrz stanu rycerskiego nie było różnicy uprawnień,
wynikającej z pochodzenia plemiennego. Twierdzenie, że w tej Rzeczypos-
politej rządy należały tylko do Polaków, dowodziłoby nieuctwa lub nieuczci-
wości.
  Mistyka, czyli rozważania o charakterach narodowych nie wyjaśniają nam,
czemu nieduże, z części Polski i z Rusi Czerwonej złożone, państwo Kazi-
mierza Wielkiego mogło się zabezpieczyć mnóstwem twierdz, a przerozległej,
340

o Litwę, Pomorze, Białoruś i Kijowszczyznę pomnożonej Rzeczypospolitej
nie stać już na to było. Odpowiedzi trzeba poszukać w konkrecie historycz-
nym, nie w formułkach.
  Rozpatrzmy urywki dokumentu napisanego za Władysława IV, ale daleko
na zachodzie, we Francji. Czynnos'ć ta pomoże w wyjas'nieniu wcale nie
ostatniej z przyczyn, dla których państwo to okrzepło i rozwinęło się harmo-
nijnie, umożliwiając tym samym własnym obywatelom i nieskończonemu
mnóstwu przybyszy pracę na polu kultury.
  Testament polityczny kardynała Richelieu zawiera wywody, pobrzmiewa-
jące dla nas nutą dziwnie znajomą. Dotyczą one stosunków wewnętrznych
Galii:
   ...chorobą Francji byta swawola. Kochano godność królewską, ale nie władze. Król obawiał
się poddanych, ci zaś grzeszyli, by wzbudzić postrach: płacił im za usługi należące się darmo;
złotem okupywano występki, za które należało karać gardłem, dawano pensje, by powstrzymać od
rokoszu. Swawola była sumienia, a konieczność zbrodni. Głaskano chorobę podarkami, a ona
wzmagała się dzięki takiej łagodności.
  „Uczyłem ślepego posłuszeństwa - powiada wielki mąż stanu -by było ono
dla Francuzów niemal religią."
  Uczyl, uczył, owszem. Ścinał diuki i kniazie. Zbyt gruntownie jednak nie
nauczył. I po śmierci kardynała zdarzały się rzeczy zastraszające, znakomici
Francuzi walczyli orężem przeciwko królowi Francji. Ludwik XVI w prze-
dedniu rewolucji potknął się o rebelię uprzywilejowanych, którzy nie chcieli
się zgodzić na reformy, zamierzone przez całkiem rozsądny rząd.
Słuchajmy dalej:
   Pierwszą moją myślą był zatem majestat królewski, drugą: wielkość państwa. Znalazłem
Francję mniejszą od samej siebie. Wszystko dawne zmniejszyło się z wyjątkiem języka, który
przekraczając granice Francji pozostał nadal francuskim. Narody niegdyś nam podległe teraz
wyrzekały się nas - w naszym języku. Byli Francuzami, a wrogami Francji; zbroiła się Francja -
przeciwko samej sobie: wróg posługiwał się nami przeciwko nam, a Francuz był r<5wnoczes'nie
zwycięzcą i zwyciężonym, równie waleczny na cudzą chwałę jak własną zgubę.
  Taki był przeto cel mojej polityki: przywrócić Galii granice, które jej ustaliła sama natura,
Francuzom dać z powrotem króla francuskiego, utożsamić Galię z Francją i gdziekolwiek roz-
ciągała się Galia starożytna, wskrzesić tam nową.
  Trzy przeszkody stawały w poprzek moim pragnieniom: opierała się Francja, wroga sama sobie,
przeciwstawiała się Hiszpania, która zamyślała zrobić cały s'wiat jednym domem, gdyby zdołał
uczynić Francję częścią tego domu, sprzeciwiały się narody pograniczne, które dlatego były
przyjaciółmi Hiszpanii, że nie mogły być jej wrogami.
Chcąc złamać te przeszkody, pojednałem Francję ze sobą, aby wroga widziała na zewnątrz,
341

zatrudniłem Hiszpanię w domu, by nie mogta być czynną za granicami, pokazałem sprzymie-
rzeńcom wolność i zmusiłem niektórych, wbrew ich woli, by zostali wolnymi.
  Trudno nie zauważyć okoliczności, która wprost bije w oczy. Pod kwinte-
sencją wywodów Armanda du Plessis de Richelieu nie raziłby podpis Karola de
Gaulle. Monarsza szkoła myślenia politycznego pozostawiła s'lady trwałe.
  Główną cechą pryncypiów, zawartych w cytowanym testamencie, jest przy-
ziemny realizm, swoista ciasnota horyzontów, to wszystko słowem, co wzbu-
dza niesmak w naszych nadwiślańskich snobach, komicznych „Francuzach
północy", którzy lubią do Paryża jeździć, lecz nie myśleć, dlaczego, jakim
cudem stał się on tym, czym jest. Ideologia polityczna kardynała Richelieu
streszcza się w jednym krótkim słowie: Francja.
  Wiele napisano książek na temat upadku naszego państwa, mało jednak
słychać rozważań, jak rzadko po wygaśnięciu Piastów Polska, a później
Rzeczpospolita, była podmiotem swojej własnej polityki
państwowej. Od czasów, w których Kazimierz Jagielloriczyk zajął się
rozmieszczaniem synów po stolicach sąsiednich, wypadki takie każdy policzyć
może na palcach swych dłoni. Stało się wyjątkiem to, co powinno było stanowić
regułę. W tym zasadniczym zjawisku szukać chyba należy przyczyn owej
strasznej i tragicznie zapłaconej abnęgacji w najważniejszych dla życia zbio-
rowości dziedzinach.
  Okrutny, podstępny i chytry, nie z Gniezna, lecz z piekła zapewne się
wywodzący ród Piastów spajał z państwem ten sam związek, jaki zazwyczaj
moralnie jednoczy polskiego chłopa z jego dziedzicznym gospodarstwem.
Humanitarni, wspaniali, wielkoduszni Jagiellonowie - zwłaszcza późniejsi -
uprawiali swój własny patriotyzm rodowy, zimno się odnosili du reformator-
skich wysileń szlachty, która nie tylko chciała naprawiać, ale sama program
naprawy stworzyła. Tego, co dziać się zaczęło za Wazów, inaczej niż prze-
stępstwem i koszmarem politycznym nazwać nie można. Zwycięstwo kontr-
reformacji w Europie i zmiana na tronie szwedzkim stały się wytycznymi
wszelkiej roboty. Rzeczpospolita przez wiele dziesięcioleci poświęcała krew i
ogromne środki na ściganie celów z jej własnym dobrem idealnie sprzecznych.
Sama została poświęcona teoriom, które dla jednych tylko Habsburgów były
pożytecznym orężem, dla nas zaś i dla wielu innych państw europejskich -
otumaniającą propagandą. Nie zabłądziła w tym wirze Francja, bo rząd jej w
nią tylko patrzył. Możemy być pewni, że w Paryżu nie pozwolono by nun-
cjuszowi storpedować już prawie gotowej ustawy o sposobie odbywania elek-
cji, nie poddano by uchwały sejmowej rozstrzygającemu osądowi przed nikim
w kraju nie odpowiedzialnych zakonników.
342

  Błąd bezkarny to szczęście, które uśmiecha się rzadko. A jeśli cale postę-
powanie kierownictwa politycznego jest jednym wielkim, nieustającym błę-
dem...
  U najtęższych historyków przeczytać można orzeczenia: naród zawiódł, nie
potrafił, okazał się niezdolny...
  Ten „naród", podobnie jak inne jemu współczesne, pojęcia nie miał, że
mogą istnieć zwarte stronnictwa polityczne ze sztabami stale i zawodowo
pracującymi w stolicy, z zarządami po województwach i powiatach, z listą
członków, składkami miesięcznymi i dyscypliną organizacyjną. Ten „naród"
szlachecki żył rozproszony po folwarkach, a jeśli zdarzyło się gdzie dwudzie-
stu pięciu ludzi na kilometrze kwadratowym, dzielnica uchodziła za szczegól-
nie gęsto zaludnioną. Żaden naród spraw dotyczących zbiorowości, takich
zwłaszcza jak wojsko i skarb, inaczej niż za pośrednictwem władzy załatwiać i
prowadzić nie może także i dziś, a cóż dopiero wtedy.
  Wszystkie cztery dotychczas przedstawione wolne elekcje zakończyły się
dodatnio, to znaczy zwycięstwem większości, jeśli nie postanowieniem jed-
nomyślnym nawet. Mając swobodę wyboru, szanowały zasadę dziedziczności
tronu także w linii żeńskiej, która to okoliczność dziwnie jakoś uchodzi naszej
uwadze. A rozstrzygał o tym wszystkim „naród", doraźnie bezpański, zgro-
madzony pod Kamieniem lub Wolą. Tenże „naród", reprezentowany przez
izbę poselską, już od początku XVI wieku dobijał się o wszechstronną reformę
państwa, gotów był ograniczyć nieco na rzecz skarbu zanadto wybujałe majęt-
ności kleru. Znakomita większość Obojga Narodów protestowała przeciwko
aferze Samozwańca, która jednak faktem się stała i przyniosła wiadome skutki.
Pomysł wojny zaczepnej z Moskwą popierały jednostki, jednakże doszło do
niej. W najwyższym stopniu niepopularne, niepotrzebne i szkodliwe wojny ze
Szwecją ogół opłacał podatkami, podwyższonymi w końcu do dwunastokrot-
nego wymiaru. A przecież tylko władza tych wojen chciała, ona je sprowoko-
wała.
  I ona zawiodła, a nie narody Rzeczypospolitej, traktowane przez swych
monarchów jako przedmiot rządzenia lub nawet przetargu.
  Szlachta zazdrośnie strzegła przysługujących jej wolności, „swobód".
Twierdzenie na pewno słuszne, należy jednak wyśledzić ówczesny zakres tych
pojęć. Mieściły się w nich wszystkie, co do jednego, przywileje stanowe oraz
troska o suwerenność państwa. Herbowi bali się wzmocnienia władzy królów
nie tylko dlatego, że drżeli o własne prawa pańskie. Przecież widzieli, że
władza ta nawet w istniejącej postaci z uporem służy celom przynoszącym
343

ojczyźnie szkodę, że gotowa jest samą koronę przehandlować na inną, sobie
milszą.
  Posłowie głos'no wołali, że się „gwałt swobodom ich stawa", kiedy król
wbrew woli ogółu postanowił się ożenić z Austriaczką, uprawiał tajne spiski z
arcyksięciem.
  Coś niecoś' osiągnęły jednak narody Rzeczypospolitej pod rządami Stefa-
na I, z którym porozumiewać się mogły wyłącznie po łacinie. Batory jeszcze
bardziej niż Wazowie był człowiekiem z zewnątrz, należał za to do moralnej
rasy ludzi rzetelnych. Zygmunt III zaprzęgał wielowyznaniowy kraj do służb
misjonarskich, jego bezcenny dorobek, utrwaloną już harmonię wewnętrzną
bez skrupułów niszczył. Władysław IV hołdował swojej własnej osobie i sławie.
Obaj w rozmaity sposób, lecz z jednakim skutkiem, rozpraszali istniejące
zasoby materialne. Na swój własny, monarszy albo magnacki luksus.
  Gdzież tu warunki do pracy, która powinna każdy grosz rachować i nie
opuszczać żadnej sposobności naprawy istniejącego stanu rzeczy, choćby o
grubość włosa?
  Gdzie konsekwentne myślenie? Zygmunt August rozpoczął był operację
inflancką, aby odepchnąć Moskwę od Bałtyku. Wydał siostrę do Szwecji,
rozmaite - niezbyt, zdaje się, legalne - rzeczy co do tronu sztokholmskiego
zamyślał, bo chciał się z tamtej strony podeprzeć przymierzem. Stefan odzie-
dziczył spadek po poprzedniku i podporządkował się temu faktowi. Tak długo
wojował na wschodzie, aż uzyskał całe Inflanty. Ze Szwecją nie zadzierał,
wolałby nawet szanować jej interesy. Zygmunt idzie na Moskwę, aby z nią
razem móc potem pomaszerować na Sztokholm. Władysław pragnie tego
samego i obiecuje carowi zwrot zdobyczy Gustawa Adolfa, czyli dostęp do
Bałtyku (wyprzedzając w ten sposób o lat kilkadziesiąt najgorętsze pragnie-
nia... Piotra Wielkiego). Od zgonu Zygmunta Augusta zaledwie sześćdziesiąt
zim, zmiana orientacji o sto osiemdziesiąt stopni. Zmiana, nie biorąca w ogóle
pod uwagę realnych interesów państwa!
  Kardynał Richelieu uważał za dobre te granice, które nadał Galii Juliusz
Cezar, zmarły w roku jeszcze nawet nie Pańskim, bo w 44 przed Chrystusem, i
do ich odtworzenia nieustępliwie dążył.
  Kiedy Zygmunt III postanowił pójs'ć na Moskwę, Stanisław Żółkiewski
żądał zapewnienia, że król szuka pożytku państwa, a nie swego prywatnego.
Podczas obrad sejmu, który kazał Władysławowi rozpuścić zwerbowane regi-
menty, jeden z posłów perorował w ten sposób: chcesz Wasza Królewska Mość
zdobyć Konstantynopol? a czyj on będzie po zwycięstwie, Rzeczypospolitej
czy Waszej Królewskiej Mości?
344

  Nie można tej oracji uważać za pozbawioną znaczenia retorykę. Wiemy
przecież, co przewidywał pakt familijny, zawarty przez tegoż Władysława z
Habsburgami. Zdobyte na Turcji kraje miały utworzyć księstwo dziedziczne,
należące do Wazów „polskich", z wyłączeniem tego z nich, który aktualnie
zasiada w Warszawie jako król. Inaczej mówiąc, państwo winno było wdać się
w straszną wojnę z sułtanem i nic w zamian nie otrzymać. Zrobić to, co
Richelieu określał jako waleczność na cudzą sławę, a własną zgubę.
  Istniała pełna świadomość rozchodzenia się dróg władzy i Obojga Narodów.
Politykę zagraniczną w imieniu króla Polski i Wielkiego Księcia Litwy pro-
wadzili przede wszystkim ludzie obcy, przybysze z zewnątrz, poszukiwacze
karier. Wolności przywilejów magnackich Wazowie wcale nie obrażali, wol-
ność w znaczeniu suwerenności interesów państwa - na każdym niemal kro-
ku.
  Dwaj ostatni Jagiellonowie lubili uprawiać wyniosłą, olimpijską obojętność.
Ci ludzie Renesansu jakby się zarazili doktryną starożytnego mędrca, który
nauczał, że szczęście polega na unikaniu kłopotów. Wazowie traktowali
Rzeczpospolitą w sposób wybitnie nieuczciwy. Ona ich po prostu mało
obchodziła.
  Nie stwarzało to warunków niezbędnych do pracy gruntownej, rodziło za to
tragiczne absurdy. Prawdziwie i szczerze szanując własnych monarchów,
hojną dłonią dawała szlachta pieniądze na ich oraz ich małżonek, rodzeństwa i
dzieci prywatne potrzeby. Skąpiła na cele państwowe. Nastała doba politycz-
nej fantastyki.
  Zjawiska podobne nie doprowadziłyby może do zguby państwa takiego,
jakim była Polska przed unią z Litwą. Niewielkiego królestwa, o zdecydowa-
nej przewadze jednej narodowości i niezbyt skomplikowanej problematyce.
Rzeczpospolita Obojga Narodów była tworem jedynym w swoim rodzaju,
wspaniałym, twarzą obróconym w przyszłość, lecz trudnym, wymagającym
nieustannej, zegarmistrzowskiej troski o wielorakie we wnętrzu jej obracające
się kółka, trybiki i całe koła napędowe. Dokonała ogromnej rzeczy, osiągną-
wszy równouprawnienie i zgodną już na ogół współpracę Korony i Wielkiego
Księstwa, zapewniwszy życiową harmonię pomiędzy katolikami, ewangeli-
kami i prawosławnymi. W ten ostatnio wzmiankowany mechanizm własna
władza Rzeczypospolitej nasypała piasku.
  Wszystkie plemiona Rzeczypospolitej uczestniczyły w próbie stworzenia i
umocnienia wielonarodowego państwa i praca ta uświetnia dzisiaj indywi-
dualną już historię każdego z nich. Niezwykle trudne zadanie było rozwiązy-
wane z częściowym powodzeniem, dopóki szanowano wnioski wypływające z
345

T
własnej praktyki i doświadczenia. Katastrofę przyniosły doktryny i ambicje
ludzi, którzy włas'ciwie tylko z tytułu prawa, lecz nie sercem, byli królami
Polski, wielkimi książętami Litwy i Rusi.
   Pisałem w Warszawie i kasztelami sanockiej województwa ruskiego - w Solinie nad Sanem, w
osiedlu budowniczych zapory, 1964-1965.
   
Stan posiadania ....
Panowie bracia u steru . .
Król Henryk .....
Właściwy człowiek . . .
Sługa doktryn .....
Babie lato Rzeczypospolitej
Ludzie z zewnątrz . . .

SPIS RZECZY

7
22
47
61
109
263
339
  ... Esej historyczny według określenia Jasienicy to literatura stroniąca od zmyśleń i
fikcji. Innymi słowy mówiąc: literatura faktu. Materią jej są fakty, relacjonuje ona
zdarzenia rzeczywiste - i pod tym względem zakres jej działania pokrywa się z zakresem
dziejopisarstwa naukowego. Będąc jednak sztuką, nie nauką, pozostaje w prawie do
swobodnego budowania hipotez i reprezentowania indywidualnych poglądów piszące-
go. „Kardynalną cechą eseju - mówi Jasienica - nie jest naukowa beznamiętność, lecz
jej przeciwieństwo - ton osobisty, bezpośrednie, jak najmocniejsze zaangażowanie się
autora, przemawiającego wprost i na własną odpowiedzialność."
  Nie chodzi tu jednak o subiektywizm rozumiany jako prywatność, dowolność sta-
nowiska, lecz o tak mocno podkreślone przez Jasienie? osobiste, bezpośrednie zaan-
gażowanie się autora w sprawy historii. Esej przecież ma nie tylko dać wyraz owemu
zaangażowaniu, ale również narzucić je czytelnikowi, zasugerować mu odczucie his-
torii nie jako zapisu, teorii, poglądu, lecz jako jednolitego procesu, nieprzerwanego
ciągu zdarzeń determinujących życie i świadomość zarówno zbiorowości jak i jednos-
tek. Piękne literacko malowidło fragmentu przeszłości to nie cel artystyczny eseju, to
jedynie środek oddziaływania na naszą wrażliwość i wyobraźnię, po to zastosowany,
aby obudzić w nas nie tylko intelektualne przekonanie, lecz i moralno-emocjonalne
przeświadczenie o naszym żywym i zobowiązującym współuczestnictwie w ciągłym,
nieustannie rozwijającym się procesie dziejowym, jednym i tym samym od najdawniej-
szych czasów po dzień dzisiejszy. Słowem: środek, za pomocą którego autor przekonuje
nas jako artysta, że jesteśmy nie biernymi widzami historii, nie jej przedmiotem, ale
zdolnym do skutecznego brania udziału w jej procesach podmiotem. Subiektywizm
eseju wiedzie więc, w ostatecznych swoich konsekwencjach, do obiektywizacji naszego
poglądu na świat wartości i do wyjścia poza obserwatorstwo - ku świadomemu akty-
wizmowi obywatelskiemu.
   Podobnie, gdyby esej historyczny był tylko literaturą faktu, stanowiłby swoistą,
mówiącą o wydarzeniach dawno minionych odmianę reportażu. Wystarczy jednak
sięgnąć po Rodowód słowiański Jasienicy, by zorientować się, jak daleko odbiegły
  
349
 

zamieszczone w tej książce „reportaże" od dziennikarskich swoich pierwowzorów, jak
głębokiej uległy „eseizacji", jak skomplikowała się ich budowa: każdy reportaż ,,włas'-
ciwy", będący zapisem wydarzenia aktualnego (jak np. prace wykopaliskowe w Wiś-
licy), to przecież tylko punkt wyjścia esejowej nadbudowy dociekań, paralel, hipotez,
rzutowanych w daleką przeszłos'ć, otwierających rozległe perspektywy oglądu nie tego
pojedynczego wydarzenia, lecz owego splotu wydarzeń i determinacji historycznych,
ku jakim zwraca naszą myśl znalezisko archeologiczne.
  Dla reportażysty faktem będzie ważna konferencja międzynarodowa, wybuch woj-
ny, zamach stanu, ale także wylew rzeki, obsunięcie się góry, tajemnicza epidemia
niszcząca drób czy nierogaciznę. Reportażysta może traktować na równi tematy obu
tych kategorii. Eseista historyczny natomiast, jeśli nawet będzie pisał o klęskach
żywiołowych czy wielkich zarazach, to jedynie ze względu na historyczne, humani-
styczne ich konsekwencje. Tworzywem tego pisarstwa są wyłącznie fakty o znaczeniu
humanistycznym, dotyczące w jakikolwiek sposób dziedziny wartości. Wszystkie inne
mogą być tylko materiałem pomocniczym.
  Faktografia eseju historycznego nie jest więc faktografią naturalistyczną, ale huma-
nistyczną, nie czysto opisową, ale krytyczną, bo mającą za swój przedmiot nie przed-
stawione po kronikarsku wypadki, ale ich dziejowe znaczenie, a więc ujawniające się w
nich konflikty, dezintegracje czy krystalizacje wartości. Nie chodzi tu oczywiście o
krytykę w sensie oceny, cenzurki, o pochwałę czy naganę, lecz o konieczne i nieunik-
nione zjawisko wartościowania, jakie wyraża się w samym zestawieniu sytuacji histo-
rycznej jako zadania z jego rozwiązaniem, mnóstwa możliwości, wśród których się
wybiera - z dokonanym wyborem. Ta faktografia, słowem, nie przeobraża człowieka w
przedmiot gry pozaludzkich bezimiennych potęg, ale umieszcza go w centrum proce-
sów historycznych jako reprezentanta świadomości i sumienia dziejów, ujmuje historię
jako sprawę integralnie ludzką...
Stefan Lichariski

             PRINTED IN POLAND
Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985
                     Wydanie trzecie
Nakład 100000 + 290 egz. Ark. wyd. 23,6 Ark. druk 22
Oddano do składania 10 maja 1983 r.
Podpisano do druku we wrześniu 1984 r.
Zakłady Graficzne w Gdańsku
   Nr zam. 920 M-25
Cena t. lilii zł 1050-