SESJE PLENARNE
Sesja pierwsza
Przewodniczący: prof. dr med. W. Dega i prof. dr med. J. Wawrzyńska-Pągowska
Prof. dr med. Wiktor Dega Przewodniczący Polskiego Towarzystwa Walki z Kalectwem
DROGI ROZWOJU I STAN. OBECNY REHABILITACJI LECZNICZEJ W POLSCE
POCZĄTKI I POTRZEBA ROZWOJU REHABILITACJI
Rehabilitacja jest procesem, który powstał z postępu przemian społecznych oraz rozwoju nauk biologicznych, humanistycznych i technicznych.
Dawną indywidualną pomoc filantropijną udzielaną z litości osobom biednym i bezradnym zastąpiła zorganizowana troska społeczna, uregulowana przepisami prawnymi.
Idea rehabilitacji zaczęła rozwijać się w pierwszych latach obecnego stulecia, a więc długo przed czasem, gdy pojawiło się słowo „rehabilitacja". Anglosasi pierwsi użyli określenia rehabilitacja, kiedy przystąpili do systematycznego przystosowywania inwalidów wojennych — ofiar pierwszej wojny światowej — do życia i pracy.
W Polsce rozwój rehabilitacji leczniczej jest dziełem minionego 25-lecia. Nie istniała ona w okresie przed 1939 r., a rozwinęła się z zerowego stanu w pierwszych latach powojennych. Rozwój jej rozpoczął się w lecznictwie ortopedycznym i wśród chorych na gruźlicę. Tłumaczy się to tym, że tutaj potrzeba rehabilitacji była największa w pierwszych latach po wojnie. Również w następnych latach rehabilitacja lecznicza rozpowszechniała się na j żywi ej w klinikach i oddziałach ortopedycznych na terenie kraju. Żywiołowość rozwoju rehabilitacji była wynikiem palących potrzeb terenów związanych z działaniami wojennymi i warunkami okupacji.
Epidemia choroby Heinego-Medina, która nawiedziła nasz kraj w 1950 r.
1 w latach następnych, utorowała drogę do uzyskania baz administracyjno--budżetowych dla kadry rehabilitacyjnej.
Tragedia kalectw zamykająca dzieciom drogę rozwoju indywidualnego, społecznego i zawodowego, a wytrącająca dorosłych z pozycji zawodowej
2 — Rehabilitacja...

18
i społecznej, nie ogranicza się do ułomności związanych z dysfunkcjami narządu ruchu, a więc natury ortopedycznej, neurologicznej czy reumatologicznej, ale wiąże się z nie mniejszą częstością z uszkodzeniami innych narządów, a przede wszystkim układu krążenia i oddychania.
Toteż rehabilitacja zdobyła szybko zwolenników w innych specjalnościach lekarskich, takich jak: pneumonologia, kardiologia, psychiatria, foniatria i audiologia, a spośród innych gałęzi naukowych wymienić należy: psychologię, socjologię i pedagogikę specjalną.
Rozwojowi rehabilitacji u nas sprzyja Konstytucja PRL, która przyznaje każdemu obywatelowi, a więc także dziecku kalekiemu i dorosłemu inwalidzie prawo do leczenia,- do nauki i do pracy, a właśnie to są trzy podstawowe elementy rehabilitacji.
KONCEPCJA REHABILITACJI W POLSCE
Rehabilitacja jest procesem wyrabiania lub przywracania sprawności fizycznej, psychicznej i społecznej człowiekowi, który tego potrzebuje dla uzyskania możliwości włączenia się w życie i w pracę.
Rehabilitacja jest troską o człowieka zagrożonego lub dotkniętego kalectwem bez względu na jego wiek i polega na usuwaniu przeszkód, które odgradzają chorego od życia społecznego i zawodowego. Ta troska istnieje we wszystkich specjalnościach lekarskich zabiegowych i niezabiegowych.
Rehabilitacja łączy wszystkie specjalności swym celem nadrzędnym i ostatecznym, który jest wszędzie ten sam, a mianowicie: włączenie chorego w miarę możliwości w życie społeczne i zawodowe.
Nie może być mowy o tym, że rehabilitacja jako specjalność dominuje nad jakąś inną specjalnością lub zgoła ją sobie podporządkowuje. Rehabilitacja jest procesem, który we wszystkich dyscyplinach lekarskich i innych, mających do czynienia z chorymi zagrożonymi kalectwem, uzupełnia leczenie chorych, wzbogacając je o elementy psychologiczne, społeczne i zawodowe.
Każda specjalność lekarska prowadzi rehabilitację w sposób odrębny, bo dostosowany do specyfiki swych chorych, a jednak wszystkie specjalności posługują się tymi samymi elementami rehabilitacji.
We wszystkich specjalnościach — w cięższych przypadkach — pomoc psychologa jest nieodzowna dla opanowania załamania psychicznego i uzyskania maksymalnej akceptacji kalectwa, jeśli jest ono nieodwracalne;
a wiemy, że bez tej akceptacji nie może być mowy o skutecznej rehabilitacji.
We wszystkich specjalnościach konieczne jest ułożenie spraw socjalnych i zawodowych po wypisaniu chorego ze szpitala. Często trzeba mu odpowiednio przygotować środowisko domowe i zawodowe, do którego wróci. Należy to do zadań psychologa i asystenta socjalnego.
Wszystkie specjalności posługują się ruchem jako lekiem, przy czym istotny jest właściwy dobór rodzaju ćwiczeń ruchowych czy chodu i właściwe dawkowanie wysiłku oraz spoczynku, odpowiednie połączenie leczenia ruchem z podstawowym leczeniem chorego.
To samo dotyczy terapii zajęciowej, która w niektórych specjalnościach, jak np. w psychiatrii, spełnia dominującą rolę w rehabilitacji chorych tego rodzaju.
ig^SSisi1': • .3

19
U wszystkich dzieci bez względu na rodzaj kalectwa nauka szkolna jest podstawą wszelkiej rehabilitacji. Toteż ośrodki, oddziały bądź sanatoria rehabilitacyjne dla dzieci posiadają własne szkoły i przedszkola prowadzone przez pedagogów specjalnych. Pedagogika specjalna ma fundamentalne znaczenie dla skuteczności procesu rehabilitacji dzieci.
We wszystkich dyscyplinach lekarskich musi być ustalony program rehabilitacji. Ustala go lekarz, który odpowiada za leczenie chorego, przy doradczym współudziale zespołu rehabilitacyjnego. Program ten obejmuje nie tylko okres leczenia podczas pobytu chorego w szpitalu, ale powinien przewidywać sposób kontynuowania rehabilitacji po wypisaniu chorego ze szpitala.
Koncepcja rehabilitacji zmieniała się z czasem.
W okresie drugiej wojny światowej i w pierwszych latach po wojnie rehabilitację określono jako trzecią fazę leczenia. Za pierwszą fazę w leczeniu uważano rozpoznanie, drugą fazą nazywano samo leczenie.
Zgodnie z tą koncepcją rehabilitacja rozpoczynała się po zakończeniu leczenia i odbywała się w specjalnych ośrodkach rehabilitacyjnych, do których przekazywano chorego.
W pierwszych latach po wojnie nie mieliśmy w Polsce żadnych ośrodków rehabilitacyjnych, toteż rozpoczęliśmy rehabilitację naszych chorych już w czasie leczenia w szpitalu, wykorzystując w tym celu pokoje chorych, korytarze i wszelkie dostępne pomieszczenia szpitalne.
Rehabilitacja przesunęła się u nas z trzeciej fazy w drugą, tj. w fazę samego leczenia.
Fakt ten stał się drugim kamieniem milowym w rozwoju rehabilitacji w Polsce, jeśli za pierwszy kamień milowy uważamy uznanie rehabilitacji jako procesu związanego z leczeniem chorego.
Wczesna rehabilitacja okazała się bardzo korzystna, bo poprawiała szybko wyniki leczenia i skracała jego okres. Następnie rehabilitacja stała się kompleksowa. Obok lekarzy w realizację procesu rehabilitacji włączyli się inni specjaliści, tzw. zespołu rehabilitacyjnego, a więc psycholodzy, pedagodzy specjalni (u dzieci), instruktorzy gimnastyki leczniczej, fizykoterapeuci, technicy fizjoterapii, terapeuci zajęciowi, pracownicy socjalni, technicy ortopedyczni, nauczyciele i instruktorzy zawodu.
Każdorazowy skład zespołu rehabilitacyjnego jest dobierany według indywidualnych potrzeb chorego.
Problemowo dzieli się rehabilitację na medyczną, społeczną i zawodową.
Przyjęcie zasady kompleksowości rehabilitacji można uznać za trzeci kamień milowy na drodze rozwoju rehabilitacji.
Zaczęty proces rehabilitacji powinien być prowadzony do końca, tj. do czasu, aż chory zdobędzie zdolność do życia codziennego i pracy, a przez to możliwość do zajęcia właściwego stanowiska w społeczeństwie.
Przezawodowanie, jeśli zachodzi potrzeba, odbywa się w specjalnych szkołach inwalidzkich.
Sektor spółdzielczości inwalidów daje inwalidom, którzy nie mogą pracować w zwykłych zakładach pracy, możliwość zatrudnienia w zakładach pracy chronionej lub w mieszkaniu inwalidy w formie zajęcia chałupniczego.
Powiązanie rehabilitacji w lecznictwie zamkniętym z rehabilitacją w lecznictwie otwartym ma odbywać się poprzez wojewódzkie bądź terenowe poradnie rehabilitacyjne.

20
Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej o utworzeniu wojewódzkich poradni rehabilitacyjnych wydane w grudniu 1970 r. reguluje tę sprawę, zamykając tym samym lukę w zachowaniu ciągłości rehabilitacji.
Rehabilitacja w Polsce rozwijała się początkowo w nielicznych wysoko wyspecjalizowanych klinikach i szpitalach, lecz stopniowo zaczęła wkraczać w wojewódzkie wielospecjalistyczne szpitale, które otwierały wydzielone oddziały rehabilitacyjne, kierowane przez specjalistów II stopnia w rehabilitacji. Oddziały te ma'ją zapewnić rehabilitację tym chorym, którzy jej potrzebują, a którzy leczą się w szpitalu, na poszczególnych oddziałach specjalistycznych.
W 1969 r. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej nakreślił wytyczne rozwoju rehabilitacji leczniczej. Wytyczne te przyczynią się do upowszechnienia rehabilitacji w służbie zdrowia. Stanowi to następny kamień milowy w rozwoju rehabilitacji w naszym kraju.
Koncepcję rehabilitacji w Polsce charakteryzują następujące cechy:
1) powszechność, tzn., że obejmuje ona główne dyscypliny w lecznictwie zamkniętym i otwartym;
2) wczesne zapoczątkowanie, możliwie jeszcze w okresie leczenia;
3) kompleksowość, tj. uwzględnianie od początku wszystkich aspektów rehabilitacji;
4) ciągłość, tzn. że rehabilitacja lecznicza ma zabezpieczoną ciągłość z rehabilitacją zawodową i społeczną.
ROZWÓJ KADRY REHABILITACYJNEJ, JEJ SZKOLENIE I DOKSZTAŁCANIE
Rehabilitacja wymaga kadry wyspecjalizowanej. Początkowo musieliśmy we własnym zakresie przy łóżku chorego szkolić personel, który miał zająć się rehabilitacją.
Rozwijająca się rehabilitacja stawiała coraz większe wymagania kadrowe, którym musiało sprostać regularne szkolenie kadry wielospecjali-stycznego zespołu rehabilitacyjnego.
Jako osiągnięcie można uważać uznanie odrębnej specjalizacji lekarskiej w rehabilitacji. Bez udziału lekarzy specjalistów w rehabilitacji nie byłoby możliwe wprowadzenie rehabilitacji w lecznictwie powszechnym i uzdrowiskowym w kraju. Polska była jednym z pierwszych krajów, który tę specjalność wprowadził do programu specjalizacji lekarzy.
Trafność tej decyzji uznała Światowa Organizacja Zdrowia na swej konferencji odbytej na Malcie w 1970 r., polecając ustanowienie odrębnej specjalizacji lekarskiej w rehabilitacji.
Polskie programy specjalizacji w rehabilitacji przewidują, że również lekarze innych specjalności, jak: kardiolodzy, pneumonolodzy, neurolodzy, ortopedzi, specjaliści medycyny fizykalnej i in., mogą uzupełnić swą podstawową specjalność specjalizacją w zakresie rehabilitacji i stać się specjalistami w rehabilitacji kardiologicznej, neurologicznej itd.
Dokształcanie podyplomowe jest objęte działalnością Centrum Medycznego Kształcenia Podyplomowego.

21
Szkoleniem instruktorów gimnastyki leczniczej (magistrów wf) zajmują się akademie i wyższe szkoły wychowania fizycznego.
Szkoły pomaturalne techników fizjoterapii i pracowników socjalnych kształcą średni fachowy personel dla placówek rehabilitacyjnych (techników fizjoterapii i pracowników socjalnych).
Utworzenie wyższych szkół dla obu rodzajów pracowników stworzyłoby możliwość awansu i przyczyniłoby się do podniesienia poziomu pracy.
Szkolenie terapeutów zajęciowych, aktualnie prowadzone w' ramach jednej szkoły instruktorów terapii zajęciowej, jest niewystarczające w stosunku do zapotrzebowania na ten typ pracownika.
Jedyna Szkoła Techników Ortopedycznych w Poznaniu, która działała przez 5 lat, została zamknięta, a inna forma szkolenia czeka na rozwiązanie.
Nie wszystkie jeszcze kategorie pracowników zespołu rehabilitacyjnego doczekały się wprowadzenia do nomenklatury zawodów fachowych pracowników służby zdrowia (np. mgr wf, psycholog).
Tak więc obok niewątpliwych osiągnięć na odcinku kadrowym, dzięki którym mogła rozwinąć się rehabilitacja w polskiej służbie zdrowia, pozostaje jeszcze wiele do zrobienia i naprawy.
NADZÓR SPECJALISTYCZNY Z ZAKRESU REHABILITACJI
Powołanie przez Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej do działania wojewódzkich specjalistów do spraw rehabilitacji okazało się zarządzeniem nadzwyczaj skutecznym. Zwłaszcza kiedy placówki rehabilitacji z powodu ich nowości pracowały jeszcze w pewnej izolacji, a władze terenowe nie były oswojone z ideą i potrzebami rehabilitacji chorych.
Niejedna inwestycja szpitalna zawdzięcza swe urządzenia rehabilitacyjne przezorności wojewódzkiego specjalisty do spraw rehabilitacji, który zawczasu wykrył braki w planach budowy szpitala. Duże znaczenie mają również wojewódzcy specjaliści w naborze młodej kadry z zakresu rehabilitacji, przez bezpośredni kontakt w terenie z kandydatami i przez układanie im programu specjalizacji w sposób dostosowany do miejscowych wymogów i warunków pracy.
AKADEMIE MEDYCZNE
W Akademiach Medycznych w Poznaniu (w 1960 r.) i w Warszawie--Konstancinie (w 1961 r.) utworzono katedry i kliniki rehabilitacji. Kliniki te mają doniosłe znaczenie dla wypracowania „filozofii" rehabilitacji, dla ujednolicenia metod rehabilitacji stosowanych w kraju, dla prowadzenia badań naukowych oraz dla szkolenia kadry z zakresu rehabilitacji.
W poszczególnych akademiach medycznych kliniki różnych specjalności prowadzą prace badawcze i dydaktyczne z zakresu rehabilitacji, obok praktycznego jej stosowania.
Sprawą czekającą na rozwiązanie przez akademie medyczne jest wprowadzenie wykładów z zakresu rehabilitacji dla studentów medycyny.
Jest rzeczą nieodzowną, by każdy lekarz miał zrozumienie dla rehabilitacji, znał jej podstawy i organizację.