PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Z. Radwański/J. Panowicz-Lipska • Zobowiązania - część szczegółowa W sprzedaży: Z. Radwański ZOBOWIĄZANIA - CZĘŚĆ OGÓLNA, wyd. 4 Podręczniki Prawnicze K. Soiński, J. Toczkowski PRAWO CYWILNE - ZOBOWIĄZANIA. TESTY. KAZUSY. TABLICE Repetytoria Becka J. Rajski (red.) PRAWO ZOBOWIĄZAŃ - CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA. Tom 7 System Prawa Prywatnego /. Panowicz-Lipska (red.) PRAWO ZOBOWIĄZAŃ - CZĘŚĆ SZCZEGÓŁOWA. Tom 8 System Prawa Prywatnego KODEKS CYWILNY. KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO. KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY. KOSZTY SĄDOWE, wyd. 4 Edycja Sądowa KODEKS CYWILNY. KODEKS POSTĘPOWANIA CYWILNEGO. KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY, wyd. 12 Teksty Ustaw Becka KODEKS CYWILNY, wyd. 22 Teksty Ustaw Becka KODEKS CYWILNY, wyd. 20 Twoje Prawo Zobowiązania część szczegółowa Zbigniew Radwański Janina Panowicz-Lipska 5. wydanie zmienione i zaktualizowane WYDAWNICTWO C.H. BECK WARSZAWA 2004 Redakcja Izabela Dorf © Wydawnictwo C.H.Beck 2004 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Gen. Zajączka 9, 01-518 Warszawa SHad i łamanie: T Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA ISBN 83-7387-571-9 Przedmowa Podręcznik ten, podobnie jak jego poprzednie wydania z 1996, 1998, 2001 i 2004 r., przeznaczony jest dla studentów wydziałów prawa. Obejmuje część szczegółową zobowiązań i wraz z podręcznikiem Z. Radwańskiego, Zobowiązania - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, wyd. 4., Warszawa 2003, zawiera kursowy wykład prawa zobowiązań. W podręczniku omawiane są podstawowe instytucje części szczegółowej zobowiązań, występujące w obrocie powszechnym, którego uczestnikami są także osoby fizyczne. W syntetycznie ujętych rozważaniach zwraca się uwagę na zagadnienia dyskusyjne, ze wskazaniem stanowiska piśmiennictwa i judykatury. Dokumentację zaktualizowano. Przede wszystkim jednak wymagały uwzględnienia liczne zmiany ustawodawcze dotyczące prezentowanych instytucji prawnych. Należy tu wspomnieć o nowych regulacjach w zakresie sprzedaży, wynikających z ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej, a odnoszących się także do innych umów (m.in. umowy o dzieło, komisu). Poważne modyfikacje nastąpiły w obrębie najmu, w tym zwłaszcza najmu lokali mieszkalnych, za sprawą ustawy o ochronie praw lokatorów. Aktem prawnym oddziałującym na różne instytucje prawa zobowiązań jest ustawa o kredycie konsumenckim. Uzupełnienia uwag o ubezpieczeniach gospodarczych pozostają w związku z uchwaleniem niedawno czterech ustaw ubezpieczeniowych i nowelizacją przepisów KC o umowie ubezpieczenia. Zmianom podlegały regulacje dotyczące wielu innych umów i stosunków zobowiązaniowych, takich jak dzierżawa, umowa składu, renty, spółka cywilna, gra i zakład. Jest oczywiste, że obszerna nowelizacja KC przeprowadzona ustawą z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408), która objęła szereg podstawowych instytucji części ogólnej prawa cywilnego, o znaczeniu dla całego prawa cywilnego, przesądzała o konieczności modyfikacji fragmentów tekstu w prawie każdym rozdziale podręcznika. Z kolei w rozdziałach poświęconych umowom regulującym stosunki kredytowe i zabezpieczeniom wierzytelności uwzględnione zostały dokonane w 2004 r. zmiany Prawa bankowego oraz KC w zakresie umowy rachunku bankowego. Z uwagi na zakres tematyczny i prezentację aktualnych zagadnień, książka może zainteresować także praktyków. VI Przedmowa Sposób przedstawienia materiału odpowiada zasadom przyjętym w podręczniku Z. Radwańskiego, Prawo cywilne - część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, wyd. 7., Warszawa 2004, oraz we wspomnianym już podręczniku dotyczącym części ogólnej prawa zobowiązań. Podstawę do przygotowania pierwszego wydania niniejszego podręcznika stanowiła część podręcznika Z. Radwańskiego, Prawo zobowiązań z 1986 r. Kolejne wydania, będące jej rozwinięciem, ukazują się w opracowaniu Autora i Janiny Panowicz-Lipskiej. Stan prawny, literaturę i orzecznictwo uwzględniono do lipca 2004 r. Zbigniew Radwański Janina Panowicz-Lipska Poznań, lipiec 2004 r. ••¦bo '\--AX: Przegląd treści Str. Nb. Przedmowa ............................................................................................................ V Wykaz skrótów ..................................................................................................... XIX Wykaz literatury ................................................................................................... XXIII Rozdział I. Wprowadzenie ................................................................................. 1 § 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań ....... 1 1 § 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych ................... 7 20' Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw ...................................... 12 § 3. Uwagi ogólne ........................................................................................... 12 31 § 4. Sprzedaż ................................................................................................... 13 32 § 5. Zamiana .................................................................................................... 74 183 § 6. Darowizna ................................................................................................ 75 185 § 7. Kontraktacja ............................................................................................. 85 215 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy ......................................... 92 § 8. Uwagi ogólne ........................................................................................... 92 233 § 9. Najem ....................................................................................................... 92 234 § 10. Dzierżawa ................................................................................................. 126 298 § 11. Użyczenie ................................................................................................. 133 319 § 12. Leasing ..................................................................................................... 136 332 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług ................. 147 § 13. Uwagi ogólne ........................................................................................... 147 351 § 14. Umowa zlecenia ....................................................................................... 149 354 § 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ............................................. 155 376 § 16. Umowa o dzieło ....................................................................................... 158 389 § 17. Przechowanie ........................................................................................... 166 412 § 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady ............... 170 427 § 19. Umowa składu ......................................................................................... 178 442 § 20. Umowa agencyjna ................................................................................... 185 463 § 21. Umowa komisu ........................................................................................ 194 478 § 22. Umowa przewozu .................................................................................... 199 494 § 23. Umowa spedycji ...................................................................................... 205 506 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe ..................................... 207 § 24. Uwagi ogólne ........................................................................................... 207 511 VIII Przegląd treści Str. Nb. § 25. Pożyczka .................................................................................................. 208 515 § 26. Depozyt nieprawidłowy ........................................................................... 214 537 § 27. Umowa kredytu ....................................................................................... 216 548 § 28. Umowa rachunku bankowego ................................................................. 224 569 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności ................................................... 237 § 29. Uwagi ogólne ........................................................................................... 237 598 § 30. Poręczenie ................................................................................................ 242 619 § 31. Gwarancja bankowa ................................................................................. 256 678 Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej ............................................. 267 § 32. Uwagi ogólne ........................................................................................... 267 701 § 33. Renta ......................................................................................................... 267 702 § 34. Dożywocie ................................................................................................ 273 725 Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze ..................................................... 281 § 35. Uwagi ogólne ........................................................................................... 281 750 § 36. Umowa ubezpieczenia ............................................................................. 284 755 Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym ......................................... 301 § 37. Uwagi ogólne ........................................................................................... 301 809 § 38. Spółka cywilna ........................................................................................ 302 811 Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe ................................................... 314 § 39. Uwagi ogólne ........................................................................................... 314 846 § 40. Przekaz ..................................................................................................... 315 848 § 41. Papiery wartościowe w ogólności .......................................................... 318 855 § 42. Wybrane postacie papierów wartościowych .......................................... 328 877 Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne .............................................................. 342 § 43. Przyrzeczenie publiczne .......................................................................... 342 915 Rozdział XII. Gra i zakład ................................................................................ 348 § 44. Umowa gry i zakładu .............................................................................. 348 936 Rozdział XIII. Ugoda ......................................................................................... 353 § 45. Umowa ugody .......................................................................................... 353 951 Indeks rzeczowy .................................................................................................. 359 Spis treści Str. Nb. Przedmowa ............................................................................................................ V Wykaz skrótów ..................................................................................................... XIX Wykaz literatury ................................................................................................... XXIII Rozdział I. Wprowadzenie ................................................................................. 1 § 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań ....... 1 1 I. Przedmiot ........................................................................................ 1 1 ' 1. Podstawy wyróżnienia ............................................................... 1 1 2. Stosowanie prawa ....................................................................... 2 4 II. Regulacja umów typowych ............................................................ 2 5 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 2 5 2. Systematyzowanie umów szczegółowych ................................. 3 7 3. Relacje między ustawowymi typami umów ............................. 4 11 4. Podtypy ....................................................................................... 5 13 III. Grupy umów ................................................................................... 5 14 1. Uwagi wprowadzające ............................................................... 5 14 2. Podstawy wyróżnienia grup umów ........................................... 6 16 § 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych ................... 7 20 I. Umowy nazwane ............................................................................ 7 20 II. Umowy nienazwane ....................................................................... 9 23 • III. Umowy mieszane ........................................................................... 9 25 IV. Związki umów ................................................................................ 10 26 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 10 26 2. Łańcuchy i zespoły umów ........................................................ 11 28 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw ...................................... 12 § 3. Uwagi ogólne ........................................................................................... 12 31 § 4. Sprzedaż ................................................................................................... 13 32 I. Uwagi wstępne ............................................................................... 14 32 II. Pojęcie ............................................................................................. 17 35 III. Zawarcie umowy ............................................................................ 19 40 1. Konsensualność .......................................................................... 19 40 2. Forma ......................................................................................... 19 41 3. Tryb ............................................................................................ 20 42 4. Minimalny (konieczny) zakres konsensu ................................. 21 46 5. Ograniczenia .............................................................................. 22 49 IV. Obowiązki sprzedawcy .................................................................. 25 56 1. Przeniesienie własności ............................................................. 25 56 2. Wydanie rzeczy ......................................................................... 25 57 § 5. Spis treści Str. Nb. V. Obowiązki kupującego ................................................................... 26 64 1. Odebranie rzeczy ....................................................................... 26 64 2. Zapłata ceny ............................................................................... 27 65 VI. Przedawnienie ................................................................................. 30 80 VII. Rękojmia ......................................................................................... 31 83 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 31 83 2. Wady fizyczne ........................................................................... 32 85 3. Wady prawne ............................................................................. 33 87 4. Odpowiedzialność ...................................................................... 33 89 5. Zawiadomienie o wadzie ........................................................... 35 94 6. Uprawnienia ............................................................................... 36 99 7. Terminy ...................................................................................... 40 118 8. Przejście uprawnień ................................................................... 41 121 9. Odpowiedzialność odszkodowawcza ........................................ 42 122 10. Modyfikacje odpowiedzialności ................................................ 44 125 VIII. Gwarancja jakości ......................................................................... 46 129 1. Pojęcie i charakter prawny ....................................................... 46 129 2. Gwarancja a rękojmia ............................................................... 47 132 3. Przesłanki odpowiedzialności ................................................... 48 134 4. Uprawnienia ............................................................................... 49 137 5. Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych ................................................................................. 51 142 6. Naprawienie szkody .................................................................. 53 147 IX. Szczególne rodzaje sprzedaży ....................................................... 54 149 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 54 149 2. Sprzedaż na raty ........................................................................ 57 151 3. Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej .......... 58 155 4. Sprzedaż na próbę ..................................................................... 59 157 5. Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu ................................. 59 160 6. Prawo pierwokupu ..................................................................... 61 161 X. Odpowiedzialność za niezgodność towaru z umową sprzedaży konsumenckiej ...................................................................................... 63 168 1. Charakterystyka wstępna ........................................................... 63 168 2. Niezgodność towaru z umową ................................................ 64 169 3. Odpowiedzialność ...................................................................... 66 172 4. Uprawnienia ............................................................................... 67 173 5. Terminy ...................................................................................... 68 174 6. Roszczenie zwrotne sprzedawcy ............................................... 71 179 XI. Gwarancja przy sprzedaży konsumenckiej ................................... 72 180 1. Pojęcie ........................................................................................ 72 180 2. Treść oświadczenia gwarancyjnego .......................................... 72 181 3. Powinności określone w ustawie .............................................. 73 182 Zamiana .................................................................................................... 74 183 I. Pojęcie ............................................................................................. 74 183 II. Regulacja ustawowa ....................................................................... 74 184 Darowizna ................................................................................................ 75 185 I. Pojęcie ............................................................................................. 75 185 II. Zawarcie umowy ............................................................................ 76 188 1. Strony ......................................................................................... 76 188 2. Forma ......................................................................................... 77 191 Spis treści XI Str. Nb. III. Skutki .............................................................................................. 78 195 IV. Polecenie ......................................................................................... 79 199 1. Pojęcie ........................................................................................ 79 199 2. Wypełnienie ............................................................................... 80 201 V. Odwołanie darowizny .................................................................... 81 203 1. Niewdzięczność obdarowanego ................................................ 81 203 2. Niedostatek darczyńcy ............................................................... 82 208 3. Tryb odwołania i skutki ............................................................ 83 209 4. Darowizna zgodna z zasadami współżycia społecznego ......... 83 211 VI. Obowiązek utrzymania darczyńcy w razie niedostatku ............... 84 212 VII. Rozwiązanie darowizny ................................................................. 84 213 § 7. Kontraktacja ............................................................................................. 85 215 I. Pojęcie ............................................................................................. 85 215 II. Obowiązki stron ............................................................................. 87 220 1. Producenta .................................................................................. 87 220 2. Kontraktującego ......................................................................... 88 224 III. Zasady odpowiedzialności ............................................................. 88 226 1. Producenta .................................................................................. 88 226 2. Kontraktującego ......................................................................... 90 230 IV. Zmiana w osobie producenta ......................................................... 90 231 V. Przedawnienie ................................................................................. 91 232 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy ......................................... 92 § 8. Uwagi ogólne ........................................................................................... 92 233 § 9. Najem ....................................................................................................... 92 234 I. Najem w ogólności ........................................................................ 93 234 1. Konstrukcja prawna ................................................................... 93 234 2. Zawarcie umowy ....................................................................... 96 240 3. Obowiązki wynajmującego ....................................................... 96 241 4. Obowiązki najemcy ................................................................... 97 246 5. Zbycie rzeczy najętej ................................................................ 99 251 6. Zakończenie najmu .................................................................... 99 254 J 7. Przedawnienie roszczeń ............................................................. 101 261 ;' II. Najem lokali ................................................................................... 102 262 1. Uwagi wprowadzające ............................................................... 102 262 ¦ : ¦ 2. Najem podlegający regulacji OchrLokU .................................. 104 263 : 3. Nawiązanie stosunku najmu ...................................................... 105 266 4. Najemca lokalu mieszkalnego ................................................... 108 270 5. Czynsz i inne opłaty .................................................................. 111 275 6. Pozostałe prawa i obowiązki stron ........................................... 115 281 ; 7. Sytuacja najemcy wobec osób trzecich .................................... 117 288 8. Ustanie najmu ............................................................................ 118 291 9. Skutki ustania najmu ................................................................. 122 295 § 10. Dzierżawa ................................................................................................. 126 298 I. Dzierżawa w ogólności .................................................................. 127 298 1. Pojęcie ........................................................................................ 127 298 2. Okres związania ......................................................................... 127 300 3. Prawa i obowiązki stron ............................................................ 128 301 4. Ustanie dzierżawy ...................................................................... 129 308 5. Dzierżawa nieruchomości rolnej ............................................... 130 314 XII Spis treści (j... Str. Nb. II. Umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków ............................................................. 132 317 1. Charakter prawny ...................................................................... 132 317 2. Skutki prawne ............................................................................ 133 318 § 11. Użyczenie ................................................................................................. 133 319 I. Pojęcie ............................................................................................. 133 319 II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 134 321 1. Użyczającego ............................................................................. 134 321 2. Biorącego w używanie .............................................................. 134 323 III. Ustanie użyczenia ........................................................................... 135 327 1. Przyczyny ................................................................................... 135 327 2. Skutki ......................................................................................... 135 329 3. Przedawnienie ............................................................................ 136 330 IV. Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków ....... 136 331 § 12. Leasing ..................................................................................................... 136 332 I. Wprowadzenie ................................................................................ 137 332 II. Pojęcie ............................................................................................. 138 334 1. Charakterystyka ogólna umowy ................................................ 138 334 . 2. Nabycie rzeczy .......................................................................... 139 338 3. Oddanie rzeczy do korzystania ................................•................ 140 339 4. Wynagrodzenie pieniężne ......................................................... 141 340 5. Umowy podobne ........................................................................ 141 341 III. Treść stosunku prawnego ............................................................... 142 342 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 142 342 2. Obowiązki finansującego .......................................................... 142 343 3. Sytuacja korzystającego ............................................................ 143 344 4. Skutki naruszeń .......................................................................... 144 345 5. Przeniesienie własności rzeczy ................................................. 145 346 IV. Zakończenie leasingu ..................................................................... 145 347 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług ................. 147 § 13. Uwagi ogólne ........................................................................................... 147 351 I. Pojęcie usług ................................................................................... 147 351 II. Umowy nazwane i nienazwane ..................................................... 148 353 § 14. Umowa zlecenia ....................................................................................... 149 354 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 149 354 II. Zawarcie umowy ............................................................................ 151 362 III. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 152 364 1. Przyjmującego zlecenie ............................................................. 152 364 2. Dającego zlecenie ...................................................................... 153 368 IV. Ustanie zlecenia .............................................................................. 154 371 1. Przyczyny ................................................................................... 154 371 2. Skutki ......................................................................................... 154 374 i 3. Przedawnienie ............................................................................ 154 375 § 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia ............................................. 155 376 I. Pojęcie ............................................................................................. 155 376 II. Skutki .............................................................................................. 157 382 III. Potwierdzenie ................................................................................. 157 386 8 16. Umowa o dzieło ....................................................................................... 158 389 I. Pojęcie ............................................................................................. 158 389 Spis treści XIII Str. Nb. II. Zawarcie umowy ............................................................................ 160 391 '¦¦' III. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 161 393 '"' 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 161 393 : 2. Sposób wykonania ..................................................................... 161 395 ¦ 3. Materiały .................................................................................... 162 397 ; 4. Współdziałanie ........................................................................... 163 399 >¦ 5. Wydanie i odebranie dzieła ...................................................... 163 400 '¦." 6. Rękojmia za wady dzieła .......................................................... 163 401 7. Wynagrodzenie .......................................................................... 164 403 '¦¦,. IV. Zakończenie stosunku prawnego ................................................... 166 408 1. Przyczyny ................................................................................... 166 408 2. Przedawnienie ............................................................................ 166 411 § 17. Przechowanie ........................................................................................... 166 412 I. Pojęcie ............................................................................................. 167 412 II. Zawarcie umowy ............................................................................ 167 415 III. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 168 417 1. Przechowawcy ............................................................................ 168 417 2. Składającego .............................................................................. 169 421 IV. Zakończenie stosunku prawnego ................................................... 170 424 § 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady ............... 170 427 I. Uwagi wstępne ............................................................................... 171 427 II. Podmioty odpowiedzialne .............................................................. 172 428 III. Powstanie odpowiedzialności ........................................................ 173 429 1. Podstawa ..................................................................................... 173 429 2. Rzecz wniesiona ........................................................................ 173 430 IV. Zasady odpowiedzialności ............................................................. 175 432 1. Przesłanki ................................................................................... 175 432 2. Zakres odszkodowania ............................................................... 176 435 V. Rozszerzenie odpowiedzialności na inne zakłady.......................... 177 438 VI. Przedawnienie ................................................................................. 177 439 VII. Prawo zastawu ................................................................................ 178 441 § 19. Umowa składu ......................................................................................... 178 442 I. Pojęcie ............................................................................................. 179 442 II. Zawarcie umowy; dokumenty ....................................................... 180 448 III. Czas trwania ................................................................................... 181 450 IV. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 182 452 1. Przedsiębiorcy składowego ....................................................... 182 452 2. Składającego .............................................................................. 183 458 V. Odpowiedzialność przedsiębiorcy składowego ............................. 184 459 VI. Przedawnienie i wygaśnięcie roszczeń ......................................... 184 461 § 20. Umowa agencyjna ................................................................................... 185 463 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 185 463 II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 189 468 III. Zakończenie stosunku prawnego ................................................... 191 473 § 21. Umowa komisu ........................................................................................ 194 478 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 195 478 ! II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 196 483 1. Komisanta .................................................................................. 196 483 2. Komitenta ................................................................................... 197 487 III. Zakończenie stosunku prawnego ................................................... 197 489 XIV Spis treści Str. Nb. IV. Stosunki między komisantem a osobą trzecią .............................. 197 491 § 22. Umowa przewozu .................................................................................... 199 494 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 200 494 1. Regulacja kodeksowa ................................................................ 200 494 2. Ustawy szczegółowe .................................................................. 200 495 II. Przewóz osób .................................................................................. 201 496 : 1. Strony i zawarcie umowy ......................................................... 201 496 . 2. Treść ........................................................................................... 202 498 3. Przedawnienie ............................................................................ 203 502 4. Zbieg roszczeń odszkodowawczych ......................................... 204 503 ¦i III. Przewóz rzeczy ............................................................................... 204 504 1. Strony ......................................................................................... 204 504 2. Zawarcie umowy ....................................................................... 204 505 § 23. Umowa spedycji ...................................................................................... 205 506 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 205 506 II. Rola regulacji kodeksowej ............................................................. 206 510 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe ..................................... 207 § 24. Uwagi ogólne ........................................................................................... 207 511 § 25. Pożyczka .................................................................................................. 208 515 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 209 515 II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 210 521 1. Dającego pożyczkę .................................................................... 210 521 2. Biorącego pożyczkę ................................................................... 211 525 , III. Przedawnienie ................................................................................. 212 529 IV. Pożyczka bankowa ......................................................................... 212 531 V. Pożyczka w świetle przepisów o kredycie konsumenckim ......... 213 536 § 26. Depozyt nieprawidłowy ........................................................................... 214 537 I. Pojęcie i cechy ............................................................................... 215 537 II. Treść stosunku prawnego ............................................................... 216 543 § 27. Umowa kredytu ....................................................................................... 216 548 I. Pojęcie i charakterystyka ogólna ................................................... 217 548 II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 219 557 1. Banku .......................................................................................... 219 557 2. Kredytobiorcy ............................................................................ 223 563 III. Przedawnienie ................................................................................. 224 568 § 28. Umowa rachunku bankowego ................................................................. 224 569 I. Charakterystyka ogólna .................................................................. 225 569 1. Pojęcie ........................................................................................ 225 569 2. Strony ......................................................................................... 226 570 3. Cechy .......................................................................................... 227 571 4. Rodzaje rachunków bankowych ............................................... 227 573 II. Prawa i obowiązki stron ................................................................ 229 575 ' 1. Banku .......................................................................................... 229 575 2. Posiadacza rachunku .................................................................. 231 584 III. Ustanie stosunku prawnego ........................................................... 231 586 IV. Przedawnienie ................................................................................. 232 589 V. Rachunki bankowe oszczędnościowe ............................................ 232 590 1. Umowa ....................................................................................... 232 590 2. Rachunki oszczędnościowe osób małoletnich ......................... 233 592 Spis treści / XV Str. Nb. 3. Ochrona środków pieniężnych przed zajęciem ........................ 233 593 4. Skutki śmierci posiadacza rachunku ........................................ 234 594 5. Skutki nieuprawnionych wypłat lub przelewu ......................... 235 596 6. Przedawnienie ............................................................................ 236 597 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności ................................................... 237 § 29. Uwagi ogólne ........................................................................................... 237 598 I. Wprowadzenie ................................................................................ 237 598 II. Zabezpieczenia rzeczowe ............................................................... 238 601 1. Uwagi ogólne ............................................................................. 238 601 2. Kaucja ........................................................................................ 239 606 3. Blokada rachunku bankowego .................................................. 239 608 III. Zabezpieczenia osobiste ................................................................. 239 610 1. Uwagi ogólne ............................................................................. 239 610 2. Typy zabezpieczeń osobistych .................................................. 240 611 § 30. Poręczenie ................................................................................................ 242 619 I. Pojęcie ............................................................................................. 243 619 1. Uwagi ogólne ............................................................................. 243 619 2. Akcesoryjność ............................................................................ 243 620 3. Równorzędna odpowiedzialność ............................................... 244 621 4. Odpłatność .................................................................................. 244 624 5. Kauzalność ................................................................................. 245 626 6. Podporęczenie ............................................................................ 245 627 7. Poręczenie a awal ...................................................................... 245 628 II. Zawarcie i treść umowy poręczenia ............................................. 245 629 1. Strony ......................................................................................... 245 629 v 2. Forma ......................................................................................... 247 633 3. Treść umowy .............................................................................. 247 635 III. Skutki prawne poręczenia .............................................................. 249 642 [ 1. Uwagi wstępne ........................................................................... 249 642 2. Nieważność i niezaskarżalność długu głównego ..................... 249 643 3. Wygaśnięcie poręczenia ............................................................ 249 646 4. Zakres odpowiedzialności poręczyciela ................................... 250 653 5. Realizacja odpowiedzialności poręczyciela ............................. 251 656 6. Zarzuty przysługujące poręczycielowi ..................................... 252 660 IV. Następstwa zaspokojenia wierzyciela ........................................... 254 669 1. Wstąpienie poręczyciela w miejsce zaspokojonego wierzyciela 254 669 2. Roszczenia zwrotne między poręczycielami ............................ 255 675 § 31. Gwarancja bankowa ................................................................................. 256 678 I. Pojęcie i funkcjonowanie ............................................................... 256 678 1. Uwagi ogólne ............................................................................. 256 678 2. Regulacja prawna ....................................................................... 258 680 3. Gwarancja i regwarancja ........................................................... 259 681 II. Zawarcie i treść umowy ................................................................ 259 684 1. Tryb i forma .............................................................................. 259 684 2. Treść ........................................................................................... 260 686 3. Prowizja banku .......................................................................... 261 688 4. Przeniesienie gwarancji ............................................................. 261 689 III. Samodzielność gwarancji ............................................................... 261 690 1. Zasada ogólna ............................................................................ 261 690 XVI Spis treści Str. Nb. 2. Zobowiązanie niezależne i abstrakcyjne .................................. 262 691 3. Zarzuty przysługujące gwarantowi ........................................... 263 692 4. Nadzwyczajne środki ochrony .................................................. 264 695 IV. Skutki wykonania zobowiązania gwarancyjnego ......................... 265 697 V. Potwierdzenie gwarancji ................................................................ 265 698 VI. Przedawnienie ................................................................................. 265 699 VII. Gwarancja a ubezpieczenie kredytu .............................................. 266 700 Rozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej ............................................. 267 § 32. Uwagi ogólne ........................................................................................... 267 701 § 33. Renta ......................................................................................................... 267 702 I. Umowa renty .................................................................................. 268 702 1. Pojęcie i cechy ........................................................................... 268 702 2. Forma ......................................................................................... 269 709 3. Prawa i obowiązki stron ............................................................ 270 710 4. Wygaśnięcie prawa do renty ..................................................... 270 712 5. Przedawnienie ............................................................................ 270 715 II. Renta ze źródeł pozaumownych .................................................... 271 716 -x 1. Stosunek do renty umownej ...................................................... 271 716 2. Podstawa ..................................................................................... 271 717 3. Modyfikacja świadczeń ............................................................. 271 720 4. Przedawnienie ............................................................................ 273 724 § 34, Dożywocie ................................................................................................ 273 725 I. Umowa o dożywocie ...................................................................... 273 725 1. Pojęcie ........................................................................................ 273 725 2. Treść prawa dożywocia ............................................................. 274 729 3. Ochrona prawa dożywocia ........................................................ 275 732 4. Zmiana treści ............................................................................. 275 734 5. Rozwiązanie umowy .................................................................. 276 738 6. Bezskuteczność względna ......................................................... 277 740 II. Dożywocie a umowa z następcą ................................................... 277 741 1. Uwagi wstępne ..................................................................... """ """ 2. Umowa z następcą ............................................................... 277 741 278 743 § 35. Uwagi ogólne .................................................................................... I. Wprowadzenie ......................................................................... II. Źródła regulacji ....................................................................... III. Ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe .................................. 283 753 § 36. Umowa ubezpieczenia ............................................................................. 284 755 I. Pojęcie ............................................................................................. 285 755 II. Podmioty ......................................................................................... 286 760 III. Wypadek ubezpieczeniowy ............................................................ 288 764 IV. Przedmiot ubezpieczenia i świadczenie ........................................ 289 765 V. Zawarcie umowy ............................................................................ 290 770 1. Tryb ............................................................................................ 290 770 2. Forma ......................................................................................... 293 775 VI. Powstanie odpowiedzialności ........................................................ 293 776 Spis treści XVII Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze ..................................................... 281 ......................................................................... 281 750 ......................................................................... 281 750 ......................................... 282 751 Str. Nb. VII. Obowiązki stron ............................................................................. 294 780 1. Znaczenie regulacji ustawowej ................................................. 294 780 2. Obowiązki ubezpieczającego .................................................... 294 781 3. Obowiązki zakładu ubezpieczeń ............................................... 295 785 VIII. Wygaśnięcie stosunku ubezpieczenia ............................................ 299 800 IX. Przedawnienie ................................................................................. 300 806 Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym ......................................... 301 § 37. Uwagi ogólne ........................................................................................... 301 809 § 38. Spółka cywilna ........................................................................................ 302 811 I. Pojęcie ............................................................................................. 303 811 1. Umowa spółki ............................................................................ 303 811 2. Cel gospodarczy ......................................................................... 303 813 3. Podmioty .................................................................................... 304 815 II. Stosunki majątkowe i odpowiedzialność za zobowiązania .......... 306 818 1. Wkład ......................................................................................... 306 818 2. Wspólny majątek wspólników .................................................. 307 820 3. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki .............................. 308 821 4. Zyski i straty .............................................................................. 308 823 ¦ III. Prowadzenie spraw spółki ............................................................. 309 825 i IV. Reprezentacja .................................................................................. 310 829 : V. Zmiana składu osobowego spółki ................................................. 310 831 VI. Rozwiązanie umowy ...................................................................... 311 837 VII. Rozliczenia ...................................................................................... 312 841 Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe ................................................... 314 § 39. Uwagi ogólne ........................................................................................... 314 846 § 40. Przekaz ..................................................................................................... 315 848 I. Konstrukcja prawna przekazu ........................................................ 315 848 1. Pojęcie ........................................................................................ 315 848 2. Odwołalność ............................................................................... 317 851 II. Przyjęcie przekazu .......................................................................... 317 852 1. Pojęcie ........................................................................................ 317 852 2. Abstrakcyjność ........................................................................... 317 853 3. Przedawnienie ............................................................................ 318 854 § 41. Papiery wartościowe w ogólności .......................................................... 318 855 I. Charakterystyka ogólna .................................................................. 319 855 1. Pojęcie ........................................................................................ 319 855 2. Powstanie zobowiązania ............................................................ 321 857 3. Rodzaje papierów wartościowych ............................................ 322 860 4. Zasady wykonania zobowiązań ................................................. 325 869 5. Umarzanie papierów wartościowych ........................................ 326 873 II. Papiery wartościowe a znaki legitymacyjne ................................. 327 874 § 42. Wybrane postacie papierów wartościowych .......................................... 328 877 I. Uwagi wstępne ............................................................................... 329 877 II. Weksel ............................................................................................. 329 878 1. Pojęcie ........................................................................................ 329 878 2. Weksel własny ........................................................................... 330 880 3. Weksel trasowany ...................................................................... 331 882 XVIII Spis treści Str. Nb. 4. Poręczenie wekslowe ................................................................. 332 884 5. Indos ........................................................................................... 332 885 6. Abstrakcyjność ........................................................................... 333 887 7. Protest ......................................................................................... 334 888 8. Odpowiedzialność ...................................................................... 334 889 9. Weksel in blanco ....................................................................... 334 890 10. Znaczenie gospodarcze .............................................................. 335 892 III. Czek ................................................................................................ 335 893 1. Pojęcie i cechy ........................................................................... 335 893 2. Odpowiedzialność ...................................................................... 337 902 IV. Obligacje ......................................................................................... 338 903 1. Pojęcie i rodzaje ........................................................................ 338 903 2. Emitenci ..................................................................................... 339 908 3. Emisja ......................................................................................... 340 910 4. Obrót obligacjami i wykup ....................................................... 340 911 5. Umarzanie obligacji ................................................................... 341 913 6. Znaczenie gospodarcze .............................................................. 341 914 Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne .............................................................. 342 § 43. Przyrzeczenie publiczne .......................................................................... 342 915 I. Przyrzeczenie publiczne w ogólności ........................................... 342 915 1. Pojęcie ........................................................................................ 342 915 2. Treść stosunku prawnego .......................................................... 343 920 3. Odwołanie przyrzeczenia publicznego ..................................... 345 926 II. Przyrzeczenie nagrody konkursowej ............................................. 346 930 1. Pojęcie ........................................................................................ 346 930 2. Cechy .......................................................................................... 346 933 Rozdział XII. Gra i zakład ................................................................................ 348 § 44. Umowa gry i zakładu .............................................................................. 348 936 I. Pojęcie i źródła regulacji ............................................................... 348 936 1. Uwagi ogólne ............................................................................. 348 936 2. Regulacja ustawowa .................................................................. 349 939 II. Skutki prawne ................................................................................. 350 943 1. Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia ............. 350 943 2. Gry i zakłady zakazane ............................................................. 352 947 3. Inne gry i zakłady ..................................................................... 352 949 Rozdział XIII. Ugoda ......................................................................................... 353 § 45. Umowa ugody .......................................................................................... 353 951 I. Pojęcie i cechy ............................................................................... 353 951 II. Zawarcie ugody .............................................................................. 354 956 III. Skuteczność .................................................................................... 355 957 1. Zasady ogólne ............................................................................ 355 957 2. Wady oświadczenia woli ........................................................... 355 959 IV. Ugoda sądowa ................................................................................ 356 961 Indeks rzeczowy .................................................................................................. 359 Wykaz skrótów 1. Źródła prawa AgRU ...................... ustawa z 19.10.1991 r. o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 57, poz. 603 ze zm.) DSkładU ................. ustawa z 16.11.2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz.U. Nr 114, poz. 1191 ze zm.) GospNierU .............. ustawa z 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.) GZU ........................ ustawa z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.) KC .......................... ustawa z 23.4.1964 r. - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KH ........................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.6.1934 r. -Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) KM .......................... ustawa z 18.9.2001 r. - Kodeks morski (Dz.U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.) KPC ........................ ustawa z 17.11.1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KRO ........................ ustawa z 25.2.1964 r. - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KKS ........................ ustawa z 10.9.1999 r. - Kodeks karny skarbowy (Dz.U. Nr 83, poz. 930 ze zm.) KSH ........................ ustawa z 15.9.2000 r. - Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) KW ......................... ustawa z 20.5.1971 r. - Kodeks wykroczeń (Dz.U. Nr 12, poz. 114 ze zm.) KWU ...................... ustawa z 6.7.1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) KZ ........................... rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27.10.1933 r. - Kodeks zobowiązań (Dz. U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) KredKonsU ............. ustawa z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.) NajLokU ................. ustawa z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787 ze zm.) NierCudzU .............. ustawa z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758) NBPU ..................... ustawa z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 140, poz. 938 ze zm.) ObligU .................... ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.) XX Wykaz skrótów OchrKonsU ............. ustawa z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.) OchrLokU ............... ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm.) PrAut ....................... ustawa z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 ze zm.) PrBank .................... ustawa z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) PrCzek .................... ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) PrPapW ................... ustawa z 21.8.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447 ze zm.) PrPrzew .................. ustawa z 15.11.1984 r. - Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) PrSpółdz ................. ustawa z 16.9.1982 r. - Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) PrUpNapr ................ ustawa z 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm.) PrWeksl .................. ustawa z 28.4.1936 r. - Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282) SpMieszkU ............. ustawa z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.) SprzedKonsU ......... ustawa z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.) SwobGospU ............ ustawa z 2.7.2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173, poz. 1807) UbezpU ................... ustawa z 22.5.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151 ze zm.) UbezpObowU ......... ustawa z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczy-cieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) UbezpSpołRolU ..... ustawa z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) UstrójRU ................ ustawa z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592) WłLokU .................. ustawa z 24.6.1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) ZNKU ..................... ustawa z 16.4.1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) 2. Organy orzekające GKA ....................... Główna Komisja Arbitrażowa NSA ........................ Naczelny Sąd Administracyjny SA ........................... Sąd Apelacyjny SN ........................... Sąd Najwyższy SN (7) .................... Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów TK ........................... Trybunał Konstytucyjny Wykaz skrótów XXI 3. Czasopisma ĄUL ........................ Acta Universitatis Lodziensis AUNC ..................... Acta Universitatis Nicolai Copernici AUWr ..................... Acta Universitatis Wratislaviensis GdSP ....................... Gdańskie Studia Prawnicze ^ ......................... Kwartalnik Prawa Prywatnego ........................ Monitor Prawniczy NP ........................... Nowe Prawo OSN ........................ Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Cywilna oraz Izba Adminir stracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych / OSP ......................... Orzecznictwo Sądów Polskich OTK ........................ Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego ' Pal........................... Palestra pip .......................... Państwo i Prawo PPH ......................... Przegląd Prawa Handlowego PPP ......................... Problemy Prawa Przewozowego ¦ ¦ PS ............................ Przegląd Sądowy PUG ........................ Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego PiZS ........................ Praca i Zabezpieczenie Społeczne RPEiS ..................... Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzeczposp............... Rzeczpospolita SC ........................... Studia Cywilistyczne SIS .......................... Studia Iuridica Silesiana SP ............................ Studia Prawnicze ZNIBPS .................. Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNUGd ................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego ZNUJ ...................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZNUŁ ..................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego ZNUS ...................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego ZNUWr ................... Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego 4. Literatura Czachórski, Zobowiązania Kodeks cywilny. Komentarz ........ Kodeks cywilny z komentarzem, t. I ....... Kodeks cywilny z komentarzem ....... W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. VIII, przy współudziale A. Brzozowskiego, M. Sąfjana, E. Skowrońskiej-Bocian, Warszawa 2002 Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Księga trzecia, Zobowiązania, pod red. Z. Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J. I. Bielskiego, Warszawa 1972 Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, pod red. J. Winiarza, wyd. U, Warszawa 1989 Kodeks cywilny z komentarzem, t. II, pod red. J. Winiarza, wyd. II, Warszawa 1989 Komentarz, t. I ....... Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. I, pod red. G. Bieńka, wyd. IV, Warszawa 2002 XXII Wykaz skrótów Komentarz .............. Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. II, pod red. G. Bieńka, wyd. IV, Warszawa 2002 Pietrzykowski, KC. Komentarz, t. I... Kodeks cywilny. Komentarz, t. I, pod red. K. Pietrzykowskiego, wyd. III, Warszawa 2002 Pietrzykowski, KC. Komentarz ...... Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, pod red. K. Pietrzykowskiego, wyd. III, Warszawa 2003 Gniewek, KC. Komentarz, t. I... Kodeks cywilny. Komentarz, 1.1, pod red. E. Gniewka, Warszawa 2004 Prawo umów .......... Prawo gospodarcze i handlowe, t. 5, Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Wlodyki, Warszawa 2001 System, t. III, cz. 1 ... System prawa cywilnego, t. III, cz. 1. Prawo zobowiązań, część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Ossolineum 1981 System, t. III, cz. 2 ... System prawa cywilnego, t. III, cz. 2. Prawo zobowiązań, część szczegółowa, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1976 System Pr. Pryw., t. 2 .......................... System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne - część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2002 System Pr. Pryw., t. 7, wyd. 1 ............. System prawa prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, pod red. J. Rajskiego, wyd. 1, Warszawa 2001 System Pr. Pryw., t. 7 .......................... System prawa prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, pod red. J. Rajskiego, wyd. 2, Warszawa 2004 System Pr. Pryw., t. 8 .......................... System prawa prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, pod red. J, Panowicz-Lipskiej, Warszawa 2004 K. Kruczalak, Umowy w obrocie K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym. Komentarz. Wzory. Objaśnienia, Warszawa 1996 Uwaga: Literatura specjalistyczna podawana do poszczególnych paragrafów cytowana jest w tekście skrótowo poprzez podanie nazwiska autora i pierwszych słów tytułu. 5. Inne cyt........................... cytowany (a, e) Dz.U....................... Dziennik Ustaw M.P......................... Monitor Polski Nb........................... numer brzegowy NBP ........................ Narodowy Bank Polski orz........................... orzeczenie podkr. aut............... podkreślenie autora RM .......................... Rada Ministrów tekst jedn................ tekst jednolity uchw....................... uchwała z.............................. zeszyt ; Wykaz literatury 1. Komentarze i monografie Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, 1.1, pod red. G. Bieńka, wyd. IV, Warszawa 2002; t. II, pod red. G. Bieńka, wyd. IV, Warszawa 2002 Kodeks cywilny. Komentarz, 1.1—III, pod red. Z Resicha, J. Ignatowicza, J. Pietrzykowskiego, J. I. Bielskiego, Warszawa 1972 Kodeks cywilny. Komentarz, pod red. K. Pietrzykowskiego, t. I, wyd. III, Warszawa 2002; t. II, wyd. III, Warszawa 2003 Kodeks cywilny z komentarzem, pod red. J. Winiarza, t. I i II, wyd. II, Warszawa 1989 System prawa cywilnego, t. III, cz. 1, pod red. Z. Radwańskiego, Ossolineum 1981; t. III, cz. 2, pod red. S. Grzybowskiego, Ossolineum 1976 System prawa prywatnego, red. naczelny Z. Radwański, t. 2, Prawo cywilne - część ogólna, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa 2002 System prawa prywatnego, red. naczelny Z. Radwański, t. 7, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, pod red. J. Rajskiego, wyd. 2, Warszawa 2004 System prawa prywatnego, red. naczelny Z. Radwański, t. 8, Prawo zobowiązań - część szczegółowa, pod red. J. Panowicz-Lipskiej, Warszawa 2004 2. Podręczniki W. Czachórski, Prawo zobowiązań w zarysie, Warszawa 1968 W. Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, wyd. VIII, przy współudziale A. Brzozowskiego, M. Sajjana, E. Skowrońskiej-Bocian, Warszawa 2002 A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970 Z. Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986 Rozdział I. Wprowadzenie § 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 1 i 2; Czachórski, Zobowiązania, § 4; L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 1 i n.; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; M. Sośniak, Zagadnienie typologii i systematyki umów obligacyjnych, Katowice 1990; tenże, Grupy i rodzaje umów obligacyjnych w europejskiej doktrynie i ustawodawstwie, SIS, 16, Katowice 1991. I. Przedmiot 1. Podstawy wyróżnienia W nauce powszechnie przyjmuje się podział prawa zobowiązań na część ogólną i część szczegółową. Ta ostatnia - w przeciwieństwie do części ogólnej - obejmuje normy regulujące poszczególne rodzaje stosunków zobowiązaniowych, takie jak np. sprzedaż, najem, pożyczka itp. Wprawdzie formalnie księga 111 KC nie wyodrębnia wspomnianych dwóch części prawa zobowiązań, to jednak kolejność regulowanych tam materii wskazuje, że kodyfikatorzy kierowali się takim rozróżnieniem. Na tej podstawie można do zakresu części ogólnej prawa zobowiązań zaliczyć tytuły I-X księgi III KC (art. 353-534 KC), a do części szczegółowej tytuły XI-XXXVII (art. 535-92116 KC). Ciąg tych ostatnich przepisów rozpoczyna regulacja umowy sprzedaży (art. 535 i n. KC). W odniesieniu do tego podziału formułowane są niekiedy uwagi krytyczne dotyczące zakwalifikowania instytucji bezpodstawnego wzbogacenia (art. 405 i n. KC) i czynów niedozwolonych (art. 415 i n. KC) do części ogólnej zamiast szczegółowej. W części szczegółowej uregulowane są przede wszystkim typy zobowiązań umownych, stanowiące model dalszego wykładu. Poza tym jednak znaleźć tam można również instytucje szczególne kreujące zobowiązania wynikające z jednostronnych czynności prawnych (np. przyrzeczenie publiczne, art. 919 i n. KC), a nawet z zachowań niemających charakteru czynności prawnych (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, art. 752 i n. KC). Nb. 1-2 Rozdział I. Wprowadzenie § 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań 3 Do części szczegółowej prawa zobowiązań należą instytucje uregulowane nie tylko w Kodeksie cywilnym, ale również w pozakodeksowych aktach normatywnych. Można wręcz stwierdzić, że w związku z postępującym podziałem pracy i specjalizacją obrotu gospodarczego mnożą się pozakodeksowe regulacje szczegółowych stosunków zobowiązaniowych. Por. np. przepisy Prawa bankowego dotyczące czynności bankowych, Prawa wekslowego, Prawa czekowego, ustawę z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.). 2. Stosowanie prawa 4 Reżim szczegółowych instytucji prawa zobowiązań (np. zespół norm regulujących typ umowy sprzedaży, art. 535 i n. KC) uzupełniają najpierw odpowiednie przepisy części ogólnej prawa zobowiązań (np. dotyczące umów wzajemnych), a następnie części ogólnej prawa cywilnego zawarte w księdze I KC (np. dotyczące formy czynności prawnej). Ta sama zasada odnosi się także do szczegółowych instytucji prawa zobowiązań uregulowanych poza Kodeksem cywilnym. W pozakodeksowych aktach normatywnych spotyka się niekiedy odesłania do Kodeksu cywilnego. Nie jest to jednak przesłanka konieczna zastosowania zawartych tam norm. Jeżeli bowiem analiza treści instytucji uregulowanej w pozakodeksowym akcie normatywnym prowadzi do wniosku, że jest to szczegółowa instytucja prawa zobowiązań, wówczas bez względu na to, czy znajduje się tam odesłanie do KC, zawsze należy uzupełniająco stosować kodeksowe normy części ogólnej prawa zobowiązań, a następnie części ogólnej KC. Jeżeli przepisy zawarte w akcie normatywnym pozakodeksowym modyfikują jedynie szczegółową instytucję prawa zobowiązań uregulowaną w KC, wtedy stosować należy także normy zawarte w owej szczegółowej instytucji KC. Przykład: Ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów (Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm., dalej: OchrLokU) modyfikuje szczegółową instytucję prawa zobowiązań, jaką tworzy zespół przepisów KC o najmie. II. Regulacja umów typowych 1. Uwagi wstępne 5 Należy jasno odróżnić zespól norm (instytucję prawną) regulujący pewien typ (rodzaj) umowy zobowiązaniowej od konkretnej umowy zobowiązaniowej, do której stosuje się wspomniane normy prawne. Nb. 5-5 Por. np. zespół norm wyrażonych w przepisach o sprzedaży (art. 535 i n. KC) oraz czynność prawną, w której X zobowiązuje się przenieść na Y własność określonej rzeczy za ustaloną cenę. Jednakże między tymi różnymi zjawiskami często występuje więź genetyczna. Zwykle bowiem ustawodawca reguluje umowy szczegółowe zgodnie z ujawnionymi w praktyce społecznej potrzebami, uwzględniającymi typowe w określonych sytuacjach interesy stron. Z punktu widzenia pragmatycznego nie zaleca się wszakże stanowienia abstrakcyjnych i generalnych norm, jeżeli nie przewiduje się, że będą one dotyczyć zjawisk masowych. Nie opłaca się bowiem tworzyć odrębnych instytucji prawnych dla przypadków tylko sporadycznych. Instytucja prawna kreująca typ umowy szczegółowej z reguły opatrzona 6 jest swoistą nazwą (np. sprzedaż, zamiana, najem), co ułatwia wskazanie właściwego dla konkretnej umowy zespołu norm prawnych. Nazwanie w przepisach prawnych nie jest jednak przesłanką konieczną dla wyróżnienia ustawowego typu umowy; wystarczy, że przepisy te określają cechy charakterystyczne danego typu umowy i wskazują określone skutki prawne (por. np. art. 708 KC). 2. Systematyzowanie umów szczegółowych Przy porządkowaniu jakiegokolwiek zbioru można posłużyć się nie tylko 7 klasyfikacją, ale i typologią. Funkcja pojęć klasyfikujących polega na wyróżnieniu obiektów ze względu 8 na posiadane przez nie cechy oraz na łączeniu tak wyróżnionych przedmiotów w klasę. Pojęcia klasyfikujące służą do konstruowania poprawnego z punktu widzenia logicznego podziału - to znaczy podziału rozłącznego i wyczerpującego zarazem. Natomiast nie orzekają one o tym, w jakim stopniu określone właściwości przysługują wyróżnionym ze względu na nie obiektom. Z kolei typologiczna metoda systematyzowania pozwala porządkować okres- 9 lony zbiór ze względu na podobieństwo konkretnego obiektu do jakiegoś przedmiotu wzorcowego. Uwzględnia więc ona relacje (równości, wyprzedzenia) między określonymi cechami. Metoda ta każe przyporządkować rozważany obiekt, biorąc pod uwagę całokształt, a zarazem i intensywność określonych cech. Duży stopień intensywności jednych cech kompensuje przy tym brak innych. Na tej koncepcji opiera się np. wyróżnianie stylów w architekturze (gotyk, renesans, barok itd.). - Metoda typologiczna pozwala na ogół w sposób bardziej adekwatny do rzeczywistości dokonać porządkowania zbioru. Jest ona jednak mniej pewna Nb. 6-9 4 .••¦.•¦.• Rozdział I. Wprowadzenie - głównie ze względu na brak precyzyjnych metod pomiaru, pozwalających określać na obszarze stosunków społecznych intensywność występowania określonych cech danego obiektu. 10 Konstruowane przez ustawodawcę modele umów szczegółowych w zasadzie przybierają postać pojęć typologicznych, a nie klasyfikujących. Tylko bowiem część dopuszczalnych w systemie prawnym umów zobowiązaniowych da się przyporządkować ustawowym typom umownym. Systematyzacja ta nie spełnia więc przesłanek poprawnego podziału logicznego. 3. Relacje między ustawowymi typami umów 11 Tradycyjny pogląd skłonny był rozważać relacje między ustawowymi typami umów wyłącznie przez porównanie zakresów ich essentialia negotii. Zastosowanie takiej metody prowadzi do wniosku, że ustawowy typ umowy X stanowi podklasę ustawowego typu umowy Y, jeżeli essentialia negotii typu umowy X w całości mieszczą się w zakresie essentialia negotii typu umowy Y. W następstwie takiej klasyfikacji reżim prawny typu umowy X należy uzupełniać przepisami nadrzędnego typu umowy Y, stosując maksymę lex specialis derogat legi generali. Na tej zasadzie S. Grzybowski uważał, że: umowa przewozu, uregulowana w art. 774-793 KC jest tylko szczególnym rodzajem umowy o dzieło z art. 627-646 KC; umowa składu, uregulowana w art. 853—8599 KC, jest szczególnym rodzajem przechowania z art. 835-845 KC; umowa o roboty budowlane, uregulowana w art. 647-658 KC, jest szczególnym rodzajem umowy o dzieło1. 12 Jednakże nie wydaje się, aby taka sztywna metoda, oparta na prostym rachunku logicznym, ograniczonym zresztą tylko do analizy essentialia negotii, znajdowała dostateczne uzasadnienie normatywne - nie mówiąc o funkcjonalnym. Raczej należy wyjść z założenia, że typy umów zostały uregulowane jako odrębne i równorzędne instytucje prawne, a normy jednej instytucji stosuje się do drugiej nie bezpośrednio, lecz per analogiam. W modelowym układzie wskazuje na to systematyczne ich wydzielenie w osobne jednostki redakcyjne, opatrzone swoistymi nazwami, a także przepisy nakazujące stosować odpowiednio normy jednej instytucji do drugiej (np. art. 604, 612, 694 KC). W tym świetle bardziej prawdopodobne jest założenie, że ustawodawca określa odrębne reżimy prawne dla umów typowych - bez względu na to, w jakich relacjach pozostają do siebie ich essentialia negotii. Zresztą umowy typowe nie tylko różnią się między sobą elementami przedmiotowo istotnymi, ale niekiedy także cechami podmiotowymi. § 1. Przedmiot i systematyka części szczegółowej prawa zobowiązań 5 Przykład: Stroną może być tylko: przedsiębiorca (art. 853 KC), bank (art. 725 KC), producent rolny (art. 613 KC). 4. Podtypy Polski system prawny konstruuje jednak nie tylko równorzędne typy umów, 13 ale ponadto - w obrębie niektórych z nich - pewne ich podtypy - rzeczywiście podporządkowane ustawowym typom nadrzędnym na zasadzie lex specialis - lex generalis. Kodyfikatorzy znaleźli właściwe sposoby wyrażenia wspomnianego ich usytuowania w systemie norm prawnych, bądź to przez użycie tych samych nazw z dodatkowym oznaczeniem, bądź to przez umieszczenie odpowiednich przepisów wewnątrz instytucji regulującej ustawowy typ umowy. Przykład: Przy „sprzedaży na raty" (art. 583 i n. KC) wskazanie nadrzędnego reżimu prawnego „sprzedaży" dokonano wyraźnie nie tylko przez użycie tego samego słowa „sprzedaż" z odpowiednim dodatkiem, ale ponadto przez ulokowanie wspomnianych przepisów w dziale IV zatytułowanym „Szczególne rodzaje sprzedaży", stanowiącym część tytułu XI nazwanego „Sprzedaż". III. Grupy umów 1. Uwagi wprowadzające Kodeks nie łączy regulacji poszczególnych typów umów w jakieś większe 14 całości. Przeważa pogląd, że kodyfikatorzy zrezygnowali z takiej koncepcji uznając, że większą doniosłość ma wzgląd na pełnione przez poszczególne typy umów funkcje społeczne i gospodarcze, niż ich pojęciowe pokrewieństwa1. Takie stanowisko ustawodawcy polskiego nie wyłącza wszakże systema-tyzacji na owym „wyższym piętrze" dokonywanej przez naukę2. Zabiegi takie są wręcz pożądane przede wszystkim z dwóch powodów. Po pierwsze, z uwagi na pożytek dydaktyczny stąd płynący. Najłatwiej można bowiem przyswoić sobie informacje o cechach charakteryzujących poszczególne typy umów przez porównanie ich z typami podobnymi. Po drugie, dla celów praktycznych. Grupowanie instytucji podobnych ułatwia bowiem stosowanie procedury analogiae legis, a niekiedy wręcz wspólnych reguł prawnych. I 1 S. Grzybowski, Umowa kontraktacji w systemie kodeksu cywilnego, RPEiS z. 1/1967, s. 38 i n. 1 S. Grzybowski, Nowe oraz istotnie zreformowane w k.c. rodzaje umów, NP Nr 1/1965, s. 3 i n.; por. też Z. Radwański, Teoria, s. 229 i n. 2 Por. Z. Radwański, Prawo zobowiązań, Warszawa 1986, s. 317; obszernie wyjaśnił tę kwestię M. Sośniak, Zagadnienie typologii, s. 73 i n. Nb. Nb. 13-14 6 .. - , Rozdziali. Wprowadzenie 15 Dla oznaczenia owych jednostek łączących ustawowe typy umów używa się w literaturze polskiej określenia grupy umów. Nie odstępując od tej konwencji językowej, stosować ją wszakże będziemy w nieco szerszym znaczeniu, obejmującym także pozaumowne szczegółowe stosunki zobowiązaniowe - do umownych zbliżone (np. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, stosunki zobowiązaniowe powstałe z jednostronnych oświadczeń woli). Pozwoli to w szerszej mierze uwzględniać podobieństwa treści i funkcji, jakie między wspomnianymi instytucjami zachodzą. 2. Podstawy wyróżnienia grup umów 16 Wychodząc z założenia, że ustawowe typy umów systematyzuje się wedle metody typologicznej, należy dojść do wniosku, iż w ten sam sposób powinno się wyróżniać również grupy umów. Nie muszą więc one obejmować całego zbioru umów. W konsekwencji mogą funkcjonować i takie ustawowe typy umów, których nie da się przyporządkować jakiejkolwiek wyróżnionej grupie umów. Taka metoda porządkowania ustawowych typów umów przez to, że jest bardziej elastyczna od klasyfikacji (podziału w sensie logicznym), okazuje się w praktyce przydatniejsza i nie wywołuje tych obaw, które powstrzymywały polskich kodyfikatorów przed łączeniem ustawowych typów umów w większe całości. 17 W literaturze zgłaszane są różne propozycje systematyzacji ustawowych umów typowych1. 18 Niektóre z nich prowadzą do wyróżnienia nielicznych grup umów na podstawie apriorycznie przyjętych cech, zmierzając do objęcia systematyzacją wszystkich typów umów, co bardziej przypomina ich klasyfikację niż typologię. Por. zwłaszcza zaproponowane przez M. Sośniaka następujące 3 grupy umów: 1) dotyczące rzeczy, 2) w których podstawową rolę odgrywa czynność, 3) w których najistotniejszy jest cel ekonomiczny: zabezpieczenie i współdziałanie. Jednakże wątpić należy w przydatność praktyczną takiego zabiegu porządkującego. Łączy on bowiem typy umów zobowiązaniowych, których reżimy prawne często niewiele mają ze sobą wspólnego. 19 Użyteczniejsza wydaje się bardziej rozbudowana typologia grup umów, która uwzględnia z jednej strony podobieństwo świadczeń charakterystycznych dla poszczególnych typów umów, a z drugiej strony - bliskość pełnionych przez nie funkcji społecznych lub gospodarczych. Z tymi cechami wiąże się 1 Referuje je M. Sośniak, Zagadnienie typologii, s. 38 i n. Nb. 15-19 § 2. Systematyzacją szczegółowych umów zobowiązaniowych 7 zwykle pewna zbieżność konstruowanych przez system prawny reżimów normatywnych w obrębie grupy umów (lub innych szczegółowych stosunków zobowiązaniowych). Na tym założeniu opiera się wyróżnienie dalszych rozdziałów tego podręcznika. § 2. Systematyzacją szczegółowych umów zobowiązaniowych Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 2; tenże, Systematyka umów o świadczeniu usług w legislacyjnym ich układzie, [w:] Z zagadnień prawa cywilnego, Białystok 1991; Czachórski, Zobowiązania, § 23, IV; A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970; B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, SC, t. XVIII, 1971; tenże, Umowy mieszane - konstrukcja i ocena prawna, Pal. Nr 5/1974; M. Neste-rowicz, Odpowiedzialność cywilna biur podróży, Warszawa 1974; A. Olejniczak, Transakcje kompensacyjne w handlu międzynarodowym. Studium cywilnoprawne, Poznań 1994; J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1994, cz. IV. 1; Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977; tenże, Uwagi o umowach mieszanych, ZNUJ z. 41/1985; M. Sośniak, Zagadnienie typologii i systematyki umów obligacyjnych, Katowice 1990; tenże, Przekształcenia umowy przewozu na tłe doktryny umów mieszanych, Problemy prawa przewozowego, t. 3, Katowice 1982; tenże, Kwalifikacja prawna świadczeń mieszanych i perspektywy zastosowania jej w umowach przewozowych, Problemy prawa przewozowego, t. 4, Katowice 1982; A. Stelmachowski, Kontraktacja produktów rolnych, Warszawa 1960. I. Umowy nazwane Konkretną umowę, którą można przyporządkować jakiemuś ustawowemu typowi umowy - ze względu na to, że ma ona cechy charakteryzujące dany typ umowy - określa się mianem umowy nazwanej. Przykład: Umowa, w której strony zobowiązują się, że jedna zapłaci określoną cenę w zamian za przeniesienie własności określonej rzeczy przez drugą stronę, jest umową nazwaną - w szczególności umową sprzedaży, ponieważ wspomniana treść umowy ma cechy swoiste dla ustawowego typu umowy sprzedaży (art. 535 KC). Jeżeli umowa taka zostanie zawarta, stosuje się do niej ogół norm o sprzedaży, a w tym i normy regulujące sprawy przez strony pominięte, np. odpowiedzialność za wady rzeczy sprzedanej. W procesie kwalifikowania konkretnej umowy, jako umowy nazwanej, jedynie w ograniczonej mierze można uwzględnić postulat metody typologicznej zalecającej, aby w toku przyporządkowywania poszczególnych obiektów wyróżnionym typom całościowo rozpatrywać znamionujące typ cechy. Inaczej zakwestionowana zostałaby kompetencja ustawodawcy do wiążącego ustalania koniecznych, a zarazem wystarczających cech, jakie konkretna umowa Nb. 20 20 8 . .. ¦ Rozdział I. Wprowadzenie powinna mieć, aby podlegała przyporządkowaniu ustawowemu typowi umowy (w tym użyteczność pojęcia essentialia negotii). Mimo to metoda typologiczna okazuje się przydatna, gdy ustawowa definicja jednego typu umowy nie daje dostatecznej podstawy do odróżnienia go od innego typu. W przypadku takim organ stosujący prawo powinien mieć na względzie całość regulacji prawnej - a w tym i cechy zaliczane do tzw. naturalia negotii. Oto przykład metody typologicznej zastosowanej przez SN w orz. z 20.3.1965 r. (OSP 1965, poz. 253). Najpierw SN stwierdził, że „Kwalifikacja prawna umów o świadczenie usług (...) nasuwa zwykle dość znaczne trudności, gdyż brak jest jednej najistotniejszej, decydującej, a określonej przepisami prawa lub uznanej w teorii prawa bądź w orzecznictwie, cechy charakterystycznej, która wyraźnie odróżnia zatrudnienie na podstawie umowy o pracę od innych umów o świadczenie usług". Następnie wskazuje na następujące charakterystyczne cechy umowy o pracę: 1) skooperowany i podporządkowany kierownictwu podmiotu zatrudniającego charakter pracy, 2) osobiste wykonywanie pracy, 3) obciążenie ryzykiem działalności podmiotu zatrudniającego, 4) odpłatny charakter pracy, 5) ciągłość świadczenia usług. W konkluzji SN stwierdza, że „Konieczne jest (...) wzięcie pod uwagę całego zespołu cech charakterystycznych odróżniających umowę o pracę od innych umów o świadczenie usług oraz rozważenie, czy cechy charakterystyczne dla umowy o pracę są przeważające" (podkr. aut.). Powołując się na metodę typologiczną SN w orz. z 18.6.1998 r. (OSP 1999, poz. 184), stwierdził ponadto, że „Jeżeli umowa wykazuje wspólne cechy dla umowy o pracę i umowy prawa cywilnego z jednakowym ich nasileniem, o jej typie (rodzaju) decyduje zgodny zamiar stron i cel umowy, który może być wyrażony także w nazwie umowy". Orzeczenie wskazuje na rozstrzygające wówczas znaczenie woli stron, ustalonej według kryteriów podanych w art. 65 KC, z uwzględnieniem zasady swobody umów (art. 3531 KC). 21 Ponadto jako umowy nazwane należy również zakwalifikować takie czynności prawne, w których pojawiają się elementy nieswoiste dla danego typu umowy (obce), ale funkcjonalnie podporządkowane głównemu zobowiązaniu (zobowiązaniom) odpowiadającemu cechom ustalonym w typie ustawowym. Właśnie koncepcja typologiczna umów nazwanych stwarza metodologiczną podstawę dla takiego poglądu, pozwalając ważyć doniosłość cech charakteryzujących konkretną umowę1. 22 Reżim prawny umowy nazwanej wyznaczają przede wszystkim normy wyrażone w zespole przepisów regulujących dany typ umowy, a więc przepisów usytuowanych w części szczegółowej księgi III KC lub w ustawach odrębnych oraz w opartych na nich rozporządzeniach wykonawczych. Niekiedy przepisy dotyczące określonego typu umowy nazwanej przewidują stosowanie do niego odpowiednio norm innej umowy nazwanej (np. art. 694 KC). Poza tym dopuszczalne jest również analogiczne stosowanie norm regulujących jeden ustawowy typ umowy do umowy przyporządkowanej innemu typowi, jeżeli wskazuje na to podobieństwo obu stosunków prawnych, a zarazem normy § 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych 9 właściwego typu umowy lub postanowienia konkretnej umowy nie określają w dostatecznej mierze jej skutków prawnych1. Uzupełniająco odnoszą się oczywiście do tych umów normy części ogólnej prawa zobowiązań i części ogólnej prawa cywilnego. II. Umowy nienazwane Zgodnie z zasadą swobody umów strony mogą także zawierać umowy, 23 których nie da się przyporządkować jakiemukolwiek typowi ustawowemu. Umowy takie określa się mianem umów nienazwanych. Do umów takich stosuje się bezpośrednio normy dotyczące umów w ogólności oraz ewentualnie w drodze analogiae legis szczegółowe normy prawa zobowiązaniowego (ustawowe typy umów), w zakresie, w jakim uzasadnione jest to podobieństwem regulowanych zachowań. Wśród umów nienazwanych można wyróżnić ich typy empiryczne. Kształ- 24 tują się one w następstwie masowego zawierania umów o podobnej treści i zwykle w obrocie określa sieje swoistymi nazwami (np. know-how,franchi-sing). Tego rodzaju wyróżnienie może być zabiegiem pożytecznym, ułatwiając ujednolicenie stosowania prawa w odniesieniu do umów przyporządkowanych określonemu typowi empirycznemu. Jednakże nie wydaje się, aby typy empiryczne mogły mieć ten sam walor prawny, co typy normatywne2. Z tego względu pożądane byłoby zachować określenie „umowy nazwane" wyłącznie dla umów, które można przyporządkować ustawowym typom umów. III. Umowy mieszane W praktyce często pojawiają się umowy, które charakteryzują się tym, że 25 treść ich zawiera elementy swoiste dla umów nazwanych, lecz występujące w odmiennych układach strukturalnych lub obok elementów niespotykanych w umowach nazwanych. Przykład: Umowy zawierane z przedsiębiorstwem hotelowym lub biurem podróży3. 1 Odmiennie J. Poczobut, Umowa leasingu, s. 246. Nb. 21-22 ' Por. Z. Radwański, Teoria, s. 222 i n.; J. Poczobut, Umowa leasingu, s. 239. 2 Por. bliżej Z. Radwański, Teoria, s. 221. 3 M. Nesterowicz, Odpowiedzialność, s. 72 i n. Nb. 23-25 10 Rozdział I. Wprowadzenie W literaturze prawniczej szerokim uznaniem cieszy się pogląd, który traktuje je jako trzeci - obok umów nazwanych i nienazwanych - rodzaj umów, określony mianem umów mieszanych. Wyróżnienie takie ma służyć stosowaniu poszczególnych norm wziętych z ustawowych typów umów i przez odpowiednią ich kombinację lub absorpcję jednych przez drugie doprowadzić do ustalenia pełnej reglamentacji prawnej dla danej umowy mieszanej. Procedury takie - oparte na formalnych tylko przesłankach - nie prowadzą jednak do pożądanych rezultatów powodując rozbicie jedności prawnej i funkcjonalnej umownego stosunku prawnego. Lepiej więc zrezygnować z koncepcji trójpodziału umów na nazwane, nienazwane i mieszane, poprzestając na podstawowym wyróżnieniu umów nazwanych i nienazwanych1. W obrębie tych ostatnich znajdą się między innymi umowy mieszane. Tak jak we wszystkich umowach nienazwanych konsekwencje prawne umów mieszanych przede wszystkim określająjej postanowienia ujęte całościowo. Natomiast pojawienie się w nich elementów charakteryzujących jakieś umowy nazwane uzasadni analogiczne stosowanie norm dotyczących takich umów. IV. Związki umów 1. Uwagi wstępne 26 O związku umów mówi się wyłącznie w odniesieniu do dwóch lub więcej umów odrębnych. Za umowę odrębną można uznać tylko taki zestaw postanowień (oświadczeń woli), który zdolny jest wyznaczyć konieczne dla istnienia umowy elementy2. W przeciwieństwie więc do umów mieszanych nie chodzi tu o strukturę umowy unitarnej (odrębnej), lecz o relacje między takimi umowami - niekoniecznie zawartymi między tymi samymi osobami. Nie należy więc związku umów określać nazwą „umowa kompleksowa". 27 Nie ulega wątpliwości, że pojęcie związku umów odnieść można tylko do umów sprzężonych więzami prawnymi, a nie tylko gospodarczymi. Natomiast bliższy charakter tych więzi jest przedmiotem dyskusji naukowej. Wyraźnie związki te występują w razie uzależnienia skuteczności jednej umowy § 2. Systematyzacja szczegółowych umów zobowiązaniowych 11 1 Tak B. Gawlik, Umowy, s. 30-32; Z. Radwański, Teoria, s. 241-247; A. Stelma-chowski, Kontraktacja, s. 115-118; J. Poczobut, Umowa leasingu, s. 247, 248; J. Rajski, Prawo o kontraktach w obrocie gospodarczym, wyd. 2., Warszawa 2000, s. 27. 2 Por. bliżej Z. Radwański, Teoria, s. 230 i n.; A. Olejniczak, Transakcje, s. 132. od drugiej1. Jednakże reprezentowany jest również pogląd definiujący to pojecie znacznie szerzej. Według niego dwie lub większa liczba umów tworzą związek już wtedy, jeżeli umowy te wywołują inne skutki prawne, niż gdyby ustalało się ich konsekwencje prawne, jako izolowanych czynności prawnych2. Nie kwestionując poprawności logicznej takiego rozróżnienia, pojawia się wątpliwość, czy dla potrzeb praktycznych jest ono dostatecznie ostre. 2. Łańcuchy i zespoły umów Idąc za wzorem nauki francuskiej3 wyróżnia się dwa podstawowe typy 28 wspomnianych związków: łańcuch umów i zespoły (kompleksy umów). Przez łańcuch umów rozumie się związki sukcesywnie następujące -jako 29 w pewnym sensie „przedłużenie" umowy pierwotnej. Przykład: Umowa o dzieło, a następnie umowa o podwykonawstwo; najem i podnajem. Użyteczność praktyczna wyróżnienia tego rodzaju związków jest w prawie polskim ograniczona ze względu na obszerną regulację prawną odnoszącą się do tej kwestii. Przykład: Pochodne nabycie praw, podnajem, substytucja, umowa przedwstępna, reasekuracja itp. Natomiast istotne problemy praktycznej natury pojawiają się przy analizie 30 związków przybierających postać zespołów (kompleksów) umów. Są to umowy odrębns (jak wszystkie umowy związane), które łączy jednak wspólny cel. Musi on być wyrażony w umowach tworzących zespół umów, albo rekonstruowany na podstawie reguł interpretacyjnych odnoszących się do czynności prawnych (art. 65 KC). Związki te mogą przybierać postać relacji równorzędnych - gdzie nieskuteczność którejkolwiek umowy związanej powoduje nieskuteczność pozostałych, jak i relacji nierównorzędnych, gdzie tylko nieskuteczność umowy głównej wpływa na nieskuteczność umowy podrzędnej, a nie odwrotnie. Przykład: Zespół umów równorzędnych z reguły tworzyć będzie wspólnie podjęte przez różnych wykonawców przedsięwzięcie inwestycyjne lub zespół umów reklamowych. Z kolei przykładem umowy podrzędnej może być poręczenie wobec pożyczki, umowa o usługi serwisowe wobec umowy sprzedaży, przechowania lub najmu rzeczy albo lokalu wobec pracownika, związanego umową o pracę. 1 A. Ohanowicz, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys, s. 83, 84; Z. Radwański, Teoria, s. 230, 231; J. Poczobut, Umowa leasingu, s. 249-255. 2 A. Olejniczak, Transakcje, s. 125, 126. 3 B. Teyssie, Les groupes de contrats, Paris 1975, s. 37 i n., s. 102 i n. Nb. 28-30 § 4. Sprzedaż § 4. Sprzedaż 13 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 3. Uwagi ogólne 31 W rozdziale niniejszym jako kryterium wyróżnienia ustawowych typów umów przyjęto przeniesienie praw podmiotowych. Cecha ta w pewnej mierze pozwala wskazać na zbliżone funkcje społeczne tych umów oraz na podobne problemy prawne, jakie się tu pojawiają, a które można niekiedy rozwiązać w zbliżony sposób. W szczególności do takich wspólnych zagadnień należy relacja między czynnościami zobowiązaniowymi a rozporządzającymi. Omawiane w tym rozdziale typy umów kreują bowiem stosunki obligacyjne, które zawierają zobowiązanie do rozporządzenia prawem. W związku z tym należy przypomnieć ogólną zasadę polskiego prawa cywilnego, według której zobowiązanie do rozporządzenia wywołuje na ogół ex legę także skutek rozporządzający (tzw. podwójny skutek). Taki charakter czynności nasuwa dalsze - często dyskusyjne - zagadnienia, dotyczące zwłaszcza odstąpienia od umowy oraz jej rozwiązania. Szczegółowo omawia te kwestie uchw. SN (7) z 30.11.1994 r. (OSP 1995, poz. 159), której teza brzmi: „Strona może odstąpić od umowy zobowiązująco-rozporządzającej, na podstawie której nastąpiło przeniesienie własności nieruchomości, w ramach ustawowego uprawnienia. Umowa taka może być przez strony rozwiązana, jeżeli nie została w całości wykonana". Ponadto w uchwale tej SN zaaprobował koncepcję, według której odstąpienie od umowy, a także jej rozwiązanie nie wywołują automatycznie skutku rzeczowego, a jedynie skutek obligacyjny, polegający na obowiązku przeniesienia własności nieruchomości z powrotem na rzecz zbywcy. Zob. jednak E. Drozd, glosa krytyczna, PS Nr 10/1995; tenże, Rozwiązanie umowy przenoszącej własność nieruchomości, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997, s. 5 i n., a także A. Pyrzyńska, Rozwiązanie umowy przez strony, wyd. 2., Warszawa 2003, s. 81 i n. W ramach tego rozdziału zostały przedstawione następujące uregulowane ustawą umowy typowe, odpowiadające wspomnianym na wstępie cechom: sprzedaż, zamiana, darowizna, kontraktacja. Natomiast pominięto umowę dostawy (art. 605-612 KC), chociaż odpowiada ona także przyjętemu kryterium. Jednak rola tej umowy, jakkolwiek po nowelizacji KC w 1990 r. nie obowiązują co do niej ograniczenia podmiotowe, polega głównie na organizowaniu obustronnie profesjonalnej działalności gospodarczej. Z tego względu umowa dostawy jest przedmiotem wykładu prawa gospodarczego (handlowego). Nb. 31 Literatura: J. Skąpski, [w:] System, t. III. cz. 2, § 4-13; W. J. Katner, [w:] System PrPryw, t. 7, rozdz. I, § 1-13; J. Pisuliński, [w:] System Pr.Pryw., t. 7, rozdz. I, § 14; Czachórski, Zobowiązania, § 71, 72; Z. Banaszczyk, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s 4 i a; S. Bogucki, Prawo odkupu, Rejent Nr 9/1995; tenże, Charakter czynności zastrzeżenia prawa odkupu, Rejent Nr 4/1997; J. Brol, Umowa sprzedaży i dostawy. Wiadomości podstawowe, wyd. 3., Warszawa 1995; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s, 46 i n.; S. Buczkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1251 i n.; J. Dąbrowa, Rękojmia za wady a odpowiedzialność ex contractu w stosunkach między jednostkami gospodarki uspołecznionej, [w;] Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985; E. Drozd, Zagadnienie dopuszczalności ochrony uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu przy pomocy art. 59 k.c, Pal. Nr 5/1974; K. Gandor, Sprzedaż na raty, Warszawa 1966; B. Gnela, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1998; J. Górecki, Prawo pierwokupu. Komentarz do art. 596-602 k.c. i innych przepisów regulujących prawo pierwokupu, Kraków 2002; S. A. Graczyk, Umowa sprzedaży na raty na tle dyrektyw europejskich, cz. 1-2, Glosa Nr 3^/1998; J. A. Hermanowski, J. D. Jastrzębski, Konwencja wiedeńska. Komentarz, Warszawa 1997; tychże, Umowy sprzedaży i dostawy w obrocie międzynarodowym, Warszawa 1999; M. Jagielska, Odpowiedzialność za produkt. Dostosowanie prawa wewnętrznego państw Unii Europejskiej do wymogów dyrektywy 374/85, Kraków 1999; M. Jagielska, P. Wagner, Sprzedaż, wada, reklamacja - odpowiedzialność za wady fizyczne rzeczy, Katowice 1997; W. J. Katner, Umowne nabycie własności ruchomości w prawie polskim, wyd. 2., Warszawa 1995; tenże, [w:] Prawo umów, rozdz. 10; W. J. Katner, M. Stahl, W. Ny-kiel, Umowa sprzedaży w obrocie gospodarczym. Zagadnienia prawa cywilnego, administracyjnego i podatkowego, Warszawa 1996; A. Koch, Wadliwość rzeczy sprzedanych w świetle Konwencji ONZ o międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH Nr 10/1998; J. Kocot, Zawieranie umów sprzedaży według Konwencji Wiedeńskiej, Warszawa 1998; J. Krauss, Europejska konwencja (Nr 91) o odpowiedzialności za szkody na osobie lub śmierć wyrządzone przez produkt a regulacja prawa polskiego, [w:] Standardy prawne Rady Europy. Teksty i komentarze, t. II, Prawo cywilne, pod red. M. Safjana, Warszawa 1995; tenże, Rękojmia za wady i gwarancja, PPH Nr 1/1997; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 33 i n.; W. Kubala, Prawa i obowiązki stron umowy sprzedaży według Konwencji Wiedeńskiej z 1980 r., Prawo Spółek Nr 9/1999; A. Kunicki, Zakres skuteczności prawa pierwokupu, NP Nr 7-8/1966; tenże, Skutki prawne zastrzeżenia własności, RPEiS z. 2/1967; Z. Kwaśniewski, Wydanie przesyłki stanowiącej przedmiot sprzedaży, Rejent Nr 3/1998; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, wyd. 2., Warszawa 2002; taż, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, wyd. 3., Warszawa 2001; M. Manowska, Rękojmia i gwarancja, Prawo Spółek Nr 10/1997; J. Napierała, Odpowiedzialność odszkodowawcza sprzedawcy w świetle postanowień Konwencji wiedeńskiej, RPEiS z. 4/1993; tenże, Źródła praw i obowiązków stron umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, RPEiS z. 4/1996; tenże, Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, Prawo Spółek Nr 1/1997; tenże, Odpowiedzialność dłużnika według konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, RPEiS z. 3^/1998; tenże, Odpowiedzialność eksportera i importera za naruszenie umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, Warszawa 1998; tenże, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, rozdz. XIII; J. P. Naworski, Cena. Obowiązek zapłaty w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, s. 542 i n.; tenże, Gwarancja przy sprzedaży w kodeksie cywilnym (ocena i wnioski), SP Nr 2/1990; M. Pazdan, Bezwarunkowa sprzedaż nieruchomości wbrew umownemu prawu pierwokupu, Nb. 31 14 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 15 [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; tenże, Konwencja Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, Przedmowa, Kraków 1998; M. Pecyna, Ustawa o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej. Komentarz, Kraków 2004; Prawo obrotu nieruchomościami, pod red. S. Rudnickiego, wyd. 2., Warszawa 1997; E. Radomska, Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości, Toruń 1979; J. Rajski, Jednolite prawo międzynarodowej sprzedaży towarów, PPH Nr 3/1996; tenże, Jednolite zasady wykładni przepisów Konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, KPP Nr 3/1999; M. Sajjan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 77 i n.; J. Skąpski, Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne, NP Nr 11/1967; S. Solty-siński, Odpowiedzialność producenta wobec konsumenta za szkody wyrządzone wprowadzeniem do obrotu rzeczy z wadami, SC 1970, t. XV; Z. Świderski, Pojęcie wady fizycznej rzeczy przy sprzedaży, AUŁ Nr 9/1982; R. Szostak, Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych na tle konsumenckiego prawa europejskiego, Warszawa 1994; A. Szpunar, Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, PiP z. 6/1993; tenże, Uwagi o rękojmi za wady prawne przy sprzedaży, Rejent Nr 6/1997; tenże, Uwagi o sprzedaży skradzionych samochodów, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1999; R. Sztyk, Ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości, Rejent Nr 5/1992; G. Tracz, Odpowiedzialność sprzedawcy za wady rzeczy na gruncie prawa polskiego oraz Konwencji wiedeńskiej o międzynarodowej sprzedaży towarów. Uwagi prawnoporównawcze, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; Z. Wasiak, Ochrona nabywcy na tle przepisów o rękojmi za wady fizyczne w k.c, ZNUŁ Nr 77/1971; A. Wiśniewski, Sprzedaż na próbę, NP Nr 11-12/1978; S. Włodyka, Rękojmia za wady fizyczne towarów jako środek ochrony interesów konsumenta, [w:] Problemy funkcjonowania systemu ochrony konsumenta w Polsce, Warszawa 1977; tenże, Ochrona interesów konsumenta przez rękojmię za wady fizyczne towarów, PiP z. 10/1978; tenże, Wykonanie zastępcze jako sposób sanowania wadliwości rzeczy, PPH Nr 6/1999; K. Wyżyn-Urbanek, Sposoby ochrony uprawnionego z tytułu umownego prawa pierwokupu, Rejent Nr 10/1996; M. A. Zachariasiewicz, Zawarcie umowy w Konwencji wiedeńskiej o międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r., Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Nr 13, Katowice 1989; L. Zalewski, Konwencja o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów - uwagi krytyczne, RPEiS z. 4/1991; C. Zieliński, Charakter uprawnień kupującego z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, NP Nr 7-8/1988; C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 9 i n.; taż, Gwarancja jakości. Studium prawne, Kraków 1973; taż, Gwarancja przy sprzedaży, Warszawa 1975; taż, Zabezpieczenie jakości świadczenia, SC Nr 29/1978; taż, Ewolucja odpowiedzialności za jakość świadczenia, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; taż, Obrót z udziałem konsumenta. Ochrona prawna, Ossolineum 1987; taż, Uwarunkowania odpowiedzialności za jakość (ujęcie dynamiczne), SP Nr 2/1990. I. Uwagi wstępne 32 Typ umowy sprzedaży ukształtował się w prawie rzymskim pod nazwą „kupno-sprzedaż" (emptio-venditio). Model ten, przyjęty we współczesnych systemach prawnych z wieloma modyfikacjami, określa formę obrotu związaną z istnieniem rynku towarowo-pieniężnego. Stymulowana jego rozwojem i potrzebami gospodarczymi sprzedaż jest instytucją prawną o rozbudowanej regulacji, podlegającą ponadto ustawicznym zmianom. Obecnie można mówić typie umowy sprzedaży jako postaci realizowanej także w różnych szczególnych jej rodzajach, jak i o dokonującej się przebudowie niektórych elementów sprzedaży, w związku z ogólnymi procesami transformacji gospodarczej w Polsce i dostosowaniem prawa polskiego do europejskich standardów prawnych. W obrocie konsumenckim doniosłe znaczenie ma ustawa z 27.7.2002 r. 33 o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.). Ustawa zmierza do zapewnienia ochrony interesów konsumentów, wzorując się na postanowieniach dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej Nr 99/44 w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancjach oraz dyrektywy Nr 98/6 o ochronie konsumentów przy podawaniu ceny oferowanych im wyrobów. Znajduje zastosowanie do sprzedaży rzeczy ruchomych dokonywanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa, gdy kupującym jest osoba fizyczna, która nabywa rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą. Po stronie sprzedawcy występuje więc prowadzący przedsiębiorstwo, a po stronie kupującego konsument (por. definicję konsumenta w art. 221 KC, dodanym ustawą z 14.2.2003 r., Dz.U. Nr 49, poz. 408). Nabywaną przez niego rzecz ruchomą ustawa określa jako towar konsumpcyjny (art. 1 SprzedKonsU). Z zakresu przedmiotowego ustawy wyłączona została sprzedaż energii elektrycznej, gazu i wody - chyba że są sprzedawane w ograniczonej ilości lub określonej objętości. Ustawy nie stosuje się do sprzedaży w postępowaniu egzekucyjnym, upadłościowym albo w innym postępowaniu sądowym. Wobec kodeksowej regulacji sprzedaży przepisy SprzedKonsU stanowią lex specialis, co w odniesieniu do działu I - „Przepisy ogólne" (art. 535-555 KC) znalazło wyraz w art. 53 5' KC o stosowaniu tych przepisów do sprzedaży konsumenckiej w takim zakresie, w jakim nie jest uregulowana odrębnymi przepisami. Natomiast całkowicie wyłączone zostało stosowanie do sprzedaży konsumenckiej przepisów działu II i III (art. 556-581 KC), traktujących o rękojmi za wady i gwarancji jakości. Stwierdza to wyraźnie art. 1 ust. 4 SprzedKonsU, chociaż i bez tego postanowienia byłoby oczywiste, że wspomniane instytucje utraciły znaczenie w zakresie sprzedaży konsumenckiej. Zastąpiły je bowiem nowe zasady odpowiedzialności za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową i dotyczące gwarancji, określone w SprzedKonsU ściśle według wymagań dyrektywy Nr 99/44. Do sprzedaży konsumenckiej może mieć zastosowanie dział IV - „Szczególne rodzaje sprzedaży" (art. 583-602), z zastrzeżeniem, że niektóre przepisy - w świetle SprzedKonsU - są nieaktualne (np. art. 584 KC). W rezultacie implementacja powołanych dyrektyw spowodowała istotne zmiany w regulacji sprzedaży, aczkolwiek nie zostały one wprowadzone do Nb. 33 16 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw KC, lecz zamieszczone w odrębnej ustawie. Będzie ona omawiana w toku niniejszego wykładu. 34 W obrocie międzynarodowym szczególna rola przypada Konwencji Narodów Zjednoczonych o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzonej w Wiedniu 11.4.1980 r. Rzeczpospolita Polska ratyfikowała Konwencję wiedeńską 13.3.1995 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 286). Konwencja znajduje zastosowanie do umów sprzedaży towarów zawartych przez strony, które mają siedziby handlowe w różnych państwach będących uczestnikami konwencji. Ma także zastosowanie, gdy normy międzynarodowego prawa prywatnego wskazują jako prawo właściwe ustawodawstwo państwa, które ratyfikowało konwencję. Kontrahenci mogą jednak wyłączyć stosowanie konwencji do zawartej przez nich umowy, np. poddając sprzedaż przepisom wewnętrznym danego państwa. Dopuszczalne jest także uchylenie zastosowania poszczególnych postanowień konwencji (art. 6). Przykład: Ponieważ decydujące znaczenie ma fakt posiadania przez strony siedzib handlowych w różnych państwach konwencyjnych, Konwencja wiedeńska może być stosowana w odniesieniu do umowy sprzedaży zawartej między polskimi kontrahentami, jeżeli jeden z nich ma siedzibę za granicą; wyłączenie konwencji może nastąpić np. przez poddanie umowy polskiemu Kodeksowi cywilnemu. W ujęciu konwencji sprzedaż jest umową, w której sprzedawca zobowiązuje się do dostarczenia towarów i przeniesienia ich własności na kupującego, a kupujący do zapłaty ceny i odebrania towarów. Konwencja ma na względzie sprzedaż w profesjonalnym obrocie gospodarczym. Nie dotyczy towarów zakupionych do użytku osobistego, rodzinnego lub w gospodarstwie domowym, chyba że sprzedawca nie wiedział (i nie powinien był wiedzieć) o takim ich przeznaczeniu. Z unormowania konwencyjnego zostały wyłączone transakcje sprzedaży udziałów, akcji, papierów wartościowych, pieniędzy, okrętów, poduszkowców, statków powietrznych, energii elektrycznej. Z zastrzeżeniem tych wyjątków, konwencja reguluje sprzedaż różnego rodzaju „towarów". Pojęcie to nie zostało w konwencji zdefiniowane, ale powszechnie przyjmuje się, że oznacza ono przedmioty ruchome materialne (np. artykuły spożywcze, wyroby rzemieślnicze, urządzenia techniczne). Za umowy sprzedaży według konwencji uważa się także umowy na dostawę towarów, które mają być wytworzone lub wyprodukowane, jeżeli strona je zamawiająca nie dostarcza zasadniczej części materiałów niezbędnych do ich wykonania. Natomiast konwencji nie stosuje się do umów, w których przeważającą część zobowiązań (w sensie ich wartości) stanowi zapewnienie przez dostarczającego towar siły roboczej lub innych usług. We wspomnianych przypadkach pojawia się więc zagadnienie odróżnienia sprzedaży od takich umów, jak np. umowa o pracę, świadczenie usług, umowa o dzieło. Nb. 34 § 4. Sprzedaż 17 Celem konwencji nie była harmonizacja krajowych porządków prawnych w dziedzinie międzynarodowej sprzedaży towarów, ale wyłączenie stosowania prawa krajowego na rzecz regulacji zawierającej powszechnie aprobowane normy międzynarodowe. Konwencja wiedeńska objęła wszakże tylko część problematyki sprzedaży, a mianowicie jedynie zawarcie umowy sprzedaży (i to w zakresie tzw. trybu ofertowego) oraz uprawnienia i obowiązki stron wynikające z umowy. W szczególności poza zasięgiem konwencji znalazły się takie zagadnienia jak inne procedury zawierania umów (np. przez negocjacje, przetarg, licytację, w trybie egzekucji), zobowiązania przedkontraktowe (np. w związku ze stosowaniem tzw. letters of intent), ważność umowy, przeniesienie własności, odpowiedzialność za produkt (zwłaszcza odpowiedzialność sprzedawcy za śmierć lub utratę zdrowia spowodowane komukolwiek przez towary). Zagadnienia te podlegają więc właściwym prawom krajowym, co ma istotne znaczenie w związku z możliwością wyboru prawa, w granicach określonych normami prawa prywatnego międzynarodowego. W kwestii formy umowy konwencja przyjęła całkowitą swobodę stron (art. 11). Umowa sprzedaży nie wymaga zachowania formy pisemnej i jej zawarcie może być udowodnione w jakikolwiek sposób, także przez zeznania świadków. Państwa przystępujące do konwencji mogą jednak zastrzec, że tymi postanowieniami nie będą związane. Polska nie należy do grupy państw (dość licznej), które skorzystały z tej możliwości. Szczególne warunki przedawnienia roszczeń wynikających z umowy międzynarodowej sprzedaży towarów, a także dotyczących jej naruszenia, zakończenia lub unieważnienia określa Konwencja o przedawnieniu w międzynarodowej sprzedaży towarów, sporządzona w Nowym Jorku 14.6.1974 r. (ze zm. z 1980 r.), ratyfikowana przez Polskę 13.3.1974 r. (Dz.U. z 1997 r. Nr 45, poz. 282-285). Termin przedawnienia wynosi cztery lata, a w razie przerwania jego biegu lub przedłużenia, nie może upłynąć później niż po dziesięciu latach, licząc od daty rozpoczęcia biegu przedawnienia. II. Pojęcie W myśl art. 535 i 555 KC treść umowy sprzedaży znamionują następujące elementy przedmiotowo istotne {essentialia negotii). a) Pierwszym jest zobowiązanie jednej strony, a mianowicie sprzedawcy, 35 do przeniesienia na drugą stronę (kupującego) własności rzeczy oraz wydania rzeczy (art. 535 KC). Takie pojęcie zobowiązania sprzedawcy, odpowiadające tradycyjnemu modelowi rzymskiemu, zostało jednak rozszerzone przez art. 555 KC. Przepis ten każe uznawać za sprzedaż umowy mające na względzie przeniesienie innych Nb. 35 18 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw niż własność, zbywalnych praw podmiotowych (np. ograniczonych praw rzeczowych, praw na dobrach niematerialnych, wierzytelności, prawa do spadku). Przedmiotem sprzedaży może być także zespół składników materialnych i niematerialnych tworzących przedsiębiorstwo (por. art. 55' KC i art. 75' KC). Z kolei obowiązek wydania został rozszerzony na inne - poza rzeczami - przedmioty, a zwłaszcza na różne postaci energii (np. elektrycznej, cieplnej). Opisując zobowiązanie sprzedawcy z uwzględnieniem tego szerszego ujęcia należy zatem powiedzieć, że dotyczy ono przeniesienia na kupującego określonego prawa podmiotowego oraz wydania rzeczy lub innego przedmiotu objętego umową. 36 b) Kolejnym składnikiem przedmiotowo istotnym jest zobowiązanie kupującego do zapłaty ceny, tj. oznaczonej sumy pieniężnej. 37 Ponadto art. 535 KC stanowi o obowiązku odebrania rzeczy od sprzedawcy. Wbrew panującemu poglądowi należy jednak stanąć na stanowisku, że nie jest to świadczenie kupującego stanowiące przedmiot jego zobowiązania wzajemnego, lecz przyporządkowany funkcjonalnie świadczeniu sprzedawcy obowiązek zachowania się kupującego. Uchybienie temu obowiązkowi należy w konsekwencji traktować jako zwłokę wierzyciela (art. 486 KC), a nie zwłokę dłużnika1. Za taką kwalifikacją przemawia najpierw definicja art. 486 § 2 KC, która wyraźnie za zwłokę wierzyciela uznaje uchylenie się od przyjęcia zaofiarowanego świadczenia, a ponadto definicja umowy wzajemnej (art. 487 § 2 KC), której żadną miarą nie można odnieść do obowiązku odbioru rzeczy (innego przedmiotu) przez kupującego. 38 c) Trzeci element polega na istnieniu między obowiązkami stron takiej zależności, która przesądza o zakwalifikowaniu umowy sprzedaży do klasy umów wzajemnych. Strony sprzedaży zobowiązują się bowiem w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 § 2 KC). 39 Według KC sprzedaż jest umową zobowiązującą. Nie oznacza to jednak, że do wystąpienia skutku w postaci przejścia własności (innego prawa podmiotowego) zawsze konieczne jest dokonanie ponadto czynności rozporządzającej, przenoszącej dane prawo na kupującego. Jeżeli bowiem spełnione są określone przesłanki (por. art. 155, 510, 1052 KC), sprzedaż może zarazem wywołać bezpośrednio skutki rozporządzające. W przypadku takim chodzi o czynność prawną o tzw. podwójnym skutku. § 4. Sprzedaż 19 Inaczej W. J. Kutner, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 120. Nb. 36-39 III. Zawarcie umowy 1. Konsensualność Umowa sprzedaży ma charakter konsensualnej czynności prawnej. Wyda- 40 nie rzeczy nie jest więc konieczną przesłanką jej zawarcia, lecz elementem wykonania zawartej umowy. Także wówczas, gdy wydanie następuje równocześnie z zawarciem umowy (tzw. sprzedaż odręczna), traktuje się je jako wykonanie zaciągniętego zobowiązania. 2. Forma Kodeksowe przepisy o umowie sprzedaży nie zastrzegają dla niej żadnej 41 formy szczególnej. Natomiast na mocy innych przepisów wymagana jest forma aktu notarialnego dla sprzedaży nieruchomości (art. 158 KC), użytkowania wieczystego (art. 237 KC) oraz spadku (art. 1052 KC). Zbycie przedsiębiorstwa powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, z zachowaniem wszakże formy aktu notarialnego, gdy w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość (art. 75' KC). Przy sprzedaży rzeczy ruchomych forma umowy jest w zasadzie dowolna. Po zmianie KC ustawą z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408) nie obowiązuje przewidziana w art. 75 KC, uchylonym przez nowelizację, forma pisemna ad probationem dla czynności prawnych dotyczących świadczeń o wartości ponad dwa tysiące złotych, co miało znaczenie m.in. w przypadku zawarcia umowy sprzedaży. Przekraczająca dwa tysiące złotych cena towaru konsumpcyjnego (w rozumieniu SprzedKonsU), decyduje natomiast o obowiązku sprzedawcy potwierdzenia na piśmie wszystkich istotnych postanowień umowy, zgodnie z art. 2 SprzedKonsU. Pisemnego potwierdzenia o takiej treści ustawa ta wymaga także przy sprzedaży na raty, na przedpłaty, na zamówienie, według wzoru lub na próbę. W pozostałych przypadkach sprzedaży konsumenckiej pisemne potwierdzenie zawarcia umowy sprzedawca wydaje na żądanie kupującego. Ma ono zawierać oznaczenie sprzedawcy, jego adres, datę sprzedaży, określenie towaru konsumpcyjnego, z podaniem ilości i ceny towaru, a więc nie całą treść umowy. Z kolei jeżeli przedmiotem sprzedaży jest wierzytelność, dla jej przeniesienia na osobę trzecią przepisy o przelewie zastrzegają formę pisemną (ad probationem), gdy wierzytelność była stwierdzona pismem (art. 511 KC). Skutek rozporządzający sprzedaży wierzytelności związanej z dokumentem na okaziciela zależy od przeniesienia własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie (art. 517 § 2 KC). Zachowania określonej formy umowy sprzedaży wymagają często przepisy pozakodeksowe. Nb. 40-41 20 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 21 Przykład: W formie aktu notarialnego powinna być zawarta umowa zbycia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (art. 172 ust. 4 SpMieszkU), forma pisemna z podpisem notarialnie poświadczonym przewidziana jest dla przeniesienia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką (art. 31, 79 KWU), do przeniesienia autorskich praw majątkowych potrzebna jest forma pisemna pod rygorem nieważności (art. 53 PrAut). 3. Tryb Do zawarcia umowy sprzedaży może dojść w wyniku zastosowania różnych technik (trybów). 42 Najczęściej zawiera się ją w sposób określony ogólnymi przepisami prawa cywilnego - przez przyjęcie oferty, w drodze negocjacji, aukcji lub przetargu (art. 66 i n. KC). 43 Szczególne znaczenie w obrocie ma przepis art. 543 KC, w myśl którego wystawienie rzeczy w miejscu sprzedaży na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży. Istnieje obowiązek uwidocznienia cen towarów przeznaczonych do sprzedaży detalicznej (art. 12 ustawy z 5.7.2001 r. o cenach; Dz.U. Nr 97, poz. 1050 ze zm.), w miejscu ekspozycji i w miejscu sprzedaży, w zasadzie na towarze, a jeśli w sklepie samoobsługowym towar opatrzony jest kodem kreskowym, na odpowiedniej wywieszce, co precyzuje rozporządzenie Ministra Finansów z 10.6.2002 r. (Dz.U. Nr 99, poz. 894 ze zm.)1. W połączeniu z regułą art. 543 KC niepomiernie upraszcza to zawieranie umów. W sytuacji takiej oświadczenie woli kupującego o przyjęciu oferty, złożone w dowolnej postaci, decyduje już o zawarciu umowy. Przykład: W sklepach samoobsługowych wzięcie przedmiotu z półki i zapłacenie ceny; przy sprzedaży z automatów wprowadzenie pieniędzy do aparatu. Jednakże powołany art. 543 KC wyraża regułę interpretacyjną, która traci swą aktualność w razie złożenia wyraźnego oświadczenia o odmiennej treści, np. przez zamieszczenie informacji: „dekoracja", „sprzedane". Por. uchw. SN z 31.7.1985 r. (OSN 1986, poz. 89), według której oświadczenie nabywcy, że kupuje encyklopedię wystawioną w księgarni nie powoduje zawarcia umowy sprzedaży w sytuacji, gdy wymieniony tytuł zaopatrzony był klauzulą: „sprzedaż zamknięta - przydział dla nauczycieli". 44 Przyjęcie oferty nie musi w każdym wypadku polegać na pozytywnych czynnościach oblata. Wskazuje na to art. 682 KC w odniesieniu do sytuacji, gdy przedsiębiorca otrzyma ofertę zawarcia umowy w ramach swej działalności od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych. Brak niezwłocznej odpowiedzi adresata oferty uważa się wówczas za przyjęcie oferty. 1 Rozporządzenie w sprawie szczegółowych zasad uwidaczniania cen towarów i usług oraz sposobu oznaczania cen towarów przeznaczonych do sprzedaży. Przepis art. 682 KC, dodany w nowelizacji z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408), jest odpowiednikiem uchylonego art. 386 KC. Na tle tego przepisu por. uchw. SN z 5.2.1992 r. (OSP 1994, poz. 81), z glosą K. Korzana, podjętą w sprawie dotyczącej sprzedaży, według której „art. 386 KC nie wyklucza możliwości przyjęcia w innych także sytuacjach, że milczenie adresata oferty wyraża jego wolę przyjęcia tej oferty; w sytuacjach nie objętych tym przepisem znaczenie milczenia adresata oferty podlega ocenie na podstawie art. 60 KC". W odróżnieniu od zasady, według której przyjęcie oferty z zastrzeżeniem 45 zmiany lub uzupełnienia jej treści poczytuje się za nową ofertę (art. 68 KC), inna reguła obowiązuje w stosunkach między przedsiębiorcami. Wtedy bowiem, w myśl art. 681 KC, dodanego we wspomnianej nowelizacji, odpowiedź na ofertę z zastrzeżeniem zmian lub uzupełnień niezmieniąjących istotnie treści oferty poczytuje się za jej przyjęcie, a strony związane są umową o treści określonej w ofercie, z uwzględnieniem zastrzeżeń oblata. Zastosowanie tej reguły może być jednak wyłączone przez odpowiednie oświadczenie każdej ze stron (art. 681 § 2 KC). 4. Minimalny (konieczny) zakres konsensu Do zawarcia umowy sprzedaży niezbędne jest porozumienie stron w za- 46 kresie elementów konstytuujących jej treść, do których należą: określenie przedmiotu sprzedaży oraz ceny. Elementy te muszą być wyznaczone przez same strony; sąd nie ma kompetencji do ich ustalenia. W okolicznościach szczególnych powstałych po zawarciu umowy może natomiast dojść do sądowej modyfikacji określonych umową świadczeń (por. art. 3571 KC, art. 3581 KC). Nie jest jednak nieodzowne, aby już przy zawarciu umowy wspomniane elementy zostały dokładnie sprecyzowane. Przedmiot świadczenia sprzedawcy musi być ustalony w takim zakresie, 47 w jakim jest to potrzebne do jego indywidualizacji i to dopiero w chwili wykonania umowy. Sprzedawane rzeczy mogą być oznaczone co do tożsamości albo tylko gatunkowo. Sprzedaż może też dotyczyć rzeczy lub praw przyszłych. Por. uchw. SN z 8.3.1986 r. (OSN 1987, poz. 12), w myśl której w wypadku omyłkowego oznaczenia nieruchomości w umowie sprzedaży, nabywca może domagać się wyjaśnienia przez sąd rzeczywistej woli kontrahentów w drodze powództwa o ustalenie stosunku prawnego (art. 189 KPC). Z kolei określenie ceny nie wiąże się z koniecznością wskazania w umo- 48 wie oznaczonej liczbowo konkretnej kwoty pieniężnej. Wystarczy, jeśli strony wskażą tylko podstawy do ustalenia ceny (art. 536 § 1 KC). Rozumie się przez to zbieżność intencji stron co do odpłatności i uzgodnienie danych pozwalających na ustalenie wysokości ceny, a w szczególności określenie sposobu jej obliczenia, elementów składających się na kalkulację ceny. Można też odwołać się do ceny płaconej przez określoną instytucję, do opinii biegłe- Nb. 42-44 Nb. 45-48 22 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw go lub innej osoby trzeciej. Kwestie te mogą być nawet w treści umowy pominięte; wystarczy, aby z okoliczności wynikało, że strony miały na względzie cenę przyjętą w stosunkach danego rodzaju. Należy wówczas w razie wątpliwości uznać, że chodziło o cenę w miejscu i czasie, w którym rzecz ma być kupującemu wydana (art. 536 § 2 KC). W praktyce powstało zagadnienie zawierania umów sprzedaży z prowizorycznym tylko określeniem ceny, której ostateczne ustalenie miałoby nastąpić po dostarczeniu towaru. W orz. SN z 18.6.1985 r. (OSP 1988, poz. 5, z glosą J. Górowskiego), uznano za niedopuszczalne wprowadzenie i narzucenie praktyk polegających na konstruowaniu koncepcji „cen orientacyjnych", „sprzedaży zaliczkowych", umów obwarowanych warunkiem ceny przyszłej i niepewnej co do wysokości. 5. Ograniczenia 49 Zawieranie umów sprzedaży podlega z różnych przyczyn pewnym ograniczeniom. Przejawiają się one w wyłączeniu niektórych dóbr z obrotu cywilnoprawnego, reglamentacji towarów w obrocie krajowym (zezwolenia, koncesje) i zagranicznym (kontyngenty), w szczególnych przesłankach sprzedaży odnoszących się do niektórych podmiotów i dóbr materialnych. 50 Ograniczenie zawierania umów sprzedaży może też wynikać z zastrzeżonej umownie na rzecz kupującego wyłączności nabywania albo odprzedaży rzeczy określonego rodzaju (art. 550 KC). 51 Doniosła funkcja ekonomiczna nieruchomości i inne ważne względy powodują, że sprzedaż nieruchomości należących do Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego może nastąpić przy zachowaniu szczególnych wymagań, takich jak obowiązkowy przetarg, pierwszeństwo wskazanych w ustawie nabywców, odpowiednia kalkulacja ceny, a w przypadku nieruchomości rolnych ponadto wymagań dotyczących maksymalnej powierzchni 500 ha użytków rolnych, stanowiących własność nabywcy (por. GospNierU i AgRU). 52 Swoiste ograniczenia wiążą się z nabywaniem nieruchomości w Polsce przez cudzoziemców. Regulująca tę problematykę ustawa z 24.3.1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 54, poz. 245 ze zm.) przewiduje uprzednie zezwolenie ministra właściwego do spraw wewnętrznych, pod rygorem nieważności nabycia nieruchomości. Zezwolenie wydawane jest w drodze decyzji administracyjnej, na wniosek cudzoziemca, jeżeli w określonym ustawą terminie nie wniesie sprzeciwu Minister Obrony Narodowej, a w przypadku nieruchomości rolnych również minister właściwy do spraw rozwoju wsi (art. 1 ust. 1 i la NierCudzU, w brzmieniu nowelizacji z 20.2.2004 r., Dz.U. Nr 49, poz. 466; poprzednio wymagana była zgoda tych organów). Podstawowe przesłanki udzielania zezwoleń określa ustawa. Konieczne jest ustalenie, czy nabycie nieruchomości nie spowoduje zagrożenia obronności, Nb. 49-52 § 4. Sprzedaż 23 bezpieczeństwa państwa lub porządku publicznego, a także czy nie sprzeciwiają się nabyciu względy polityki społecznej i zdrowia społeczeństwa; ponadto od cudzoziemca wymaga się wykazania jego więzi z RP. Do okoliczności potwierdzających tę więź należą w szczególności: polskie pochodzenie, związek małżeński z obywatelem RP, zezwolenie na zamieszkanie w RP, wykonywanie na terytorium RP działalności gospodarczej. W zezwoleniu mogą być wskazane specjalne warunki, od spełnienia których uzależniona będzie możliwość nabycia nieruchomości. W odniesieniu do nabycia nieruchomości rolnych zastrzega się zachowanie przepisów ustawy z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592) (por. Nb. 316). Nabyciem nieruchomości, w znaczeniu przyjętym w NierCudzU, jest nabycie prawa własności nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego, na podstawie każdego zdarzenia prawnego. Przepisów ustawy nie stosuje się jednak do przekształcenia spółki handlowej i do nabycia nieruchomości w drodze dziedziczenia przez osoby uprawnione do dziedziczenia ustawowego (art. 7 NierCudzU). Ponadto zezwolenie jest zbędne w przypadkach wskazanych w art. 8 NierCudzU. Zakres wyjątków od zasady, że nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia, rozszerzyły zwłaszcza nowelizacje z 1996, 1997 i 2004 r. Pierwsza miała przede wszystkim na uwadze sytuację inwestorów zagranicznych oraz przypadki występujące w stosunkach rodzinnych. Następnie wprowadzono ułatwienia dla banków. Zmiany z 2004 r. dotyczą wyłączenia zezwoleń na nabycie nieruchomości przez cudzoziemców będących obywatelami lub przedsiębiorcami państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego - co pozostaje w związku z przystąpieniem Polski do UE — z zastrzeżeniem tzw. okresów przejściowych, obowiązujących w odniesieniu do nieruchomości rolnych i leśnych, a także przy nabyciu drugiego domu (bliżej art. 8 ust. 2, 2a oraz ust. 2b NierCudzU). Zrezygnowano również z zezwolenia na nabycie samodzielnego lokalu użytkowego o przeznaczeniu garażowym (bliżej art. 8 ust. 1 pkt la NierCudzU); dotychczas bez zezwolenia można było nabyć lokal mieszkalny. Przewidzianych w ustawie zwolnień, określonych w art. 8 ust. 1, nie stosuje się jednak, gdy nieruchomość położona jest w strefie nadgranicznej oraz do gruntów rolnych o powierzchni przekraczającej 1 ha. Z kolei ochronę majątku przedsiębiorstw państwowych mają na względzie 53 przepisy o sprzedaży środków trwałych przez te przedsiębiorstwa. Ograniczenia polegają w tym wypadku na obowiązku przeprowadzenia publicznego przetargu według dokładnie określonych zasad, w tym dotyczących ceny sprzedaży. Szczególne rozwiązania reglamentujące sprzedaż stosowane są w warun- 54 kach niezrównoważonego rynku, charakteryzującego się przewagą popytu nad podażą. Konieczne okazują się wówczas instrumenty prawne zapewniające repartycję brakujących towarów. W Polsce łagodzeniu takich trudności służył w przeszłości m.in. system kartkowy, w którym sprzedaż określonej ilości produktów (np. artykułów żywnościowych) uzależniona była od posiadania zezwolenia administracyjnego na ich nabycie. Sprzedaż wielu towarów trwałego użytku odbywała się w systemie przedpłat połączonym z losowaniem albo w drodze zapisów, według kolejności ustalonej na liście. Znane były też systemy preferencji nabycia towarów dla pewnych kategorii osób, np. dla młodych małżeństw. Nb. 53-54 24 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 25 Podobne ograniczenia sprzedaży, wymuszone niedostatkiem towarów, aktualnie nie występują. Producenci i sprzedawcy, poszerzając asortyment, starają się raczej różnymi sposobami pozyskać nabywców, np. przez reklamę, sprzedaże promocyjne, sprzedaż z losowaniem nagród. 55 Przybierająca różne formy konkurencja, będąca zjawiskiem pożądanym, nie może jednak naruszać uzasadnionych interesów uczestników obrotu. Jej ramy zakreśla ZNKU, regulująca zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej - w interesie publicznym, przedsiębiorców oraz klientów, a zwłaszcza konsumentów (art. 1 ustawy). Przewidując sankcje cywilne i karne w razie dopuszczenia się czynów nieuczciwej konkurencji, ustawa ogranicza dowolność zachowań w działalności gospodarczej, w tym m.in. handlowej. Ograniczenia dla sprzedaży wynikają z wielu przepisów ustawy, definiujących poszczególne czyny nieuczciwej konkurencji. Przykład: Czynem takim jest np. utrudnianie innym przedsiębiorcom dostępu do rynku (art. 15 ZNKU) w szczególności przez sprzedaż towarów poniżej kosztów ich wytworzenia albo ich odprzedaż poniżej kosztów zakupu w celu eliminacji innych przedsiębiorców, wymuszanie na klientach wyboru określonego przedsiębiorcy jako kontrahenta. Nowe typy czynów nieuczciwej konkurencji, związane m.in. ze sprzedażą, zostały uregulowane w ZNKU w wyniku jej nowelizacji w 2002 r.1 W szczególności wprowadzono zakaz przyznawania przy sprzedaży towarów konsumentom nieodpłatnej premii w postaci towarów odmiennych niż będące przedmiotem sprzedaży, z pewnymi wyjątkami dotyczącymi np. towarów o niewielkiej wartości, próbek towaru (art. 17a). Celem tego ograniczenia jest ochrona interesów małych i średnich przedsiębiorców. Za czyn nieuczciwej konkurencji zostało uznane organizowanie systemu sprzedaży lawinowej (art. 17c), w którym nabywcom przyznaje się korzyści materialne „w zamian" za nakłonienie innych osób do nabycia danych towarów, przy czym osoby te miałyby uzyskać podobne korzyści, jeżeli zapewnią udział kolejnych osób w systemie. Dodano (budzący zastrzeżenia) przepis zabraniający wprowadzania do obrotu przez sieć sklepów dyskontowych towarów w ilości przewyższającej 20% wartości obrotów z markami należącymi do właściciela sieci lub podmiotów zależnych. Szczególne znaczenie ochronne ma także regulacja dotycząca nieuczciwej reklamy (art. 16 ZNKU), np. reklamy wprowadzającej klienta w błąd, odwołującej się do jego uczuć przez wywoływanie lęku, wykorzystywanie przesądów lub łatwowierności dzieci, reklamy sprawiającej wrażenie neutralnej informacji, reklamy uciążliwej, ingerującej w sferę prywatności. Ze względu na potrzebę ochrony prywatności, swoboda informacji handlowej (także rekla- 1 Omawia je szczegółowo J. Szwaja, Ostatnie nowelizacje ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, cz. I, MoP Nr 24/2002, s. 1113 i n. Nb. 55 my) może ponadto podlegać ograniczeniom na zasadach ogólnego reżimu ochrony dóbr osobistych, określonego przepisami Kodeksu cywilnego1. IV. Obowiązki sprzedawcy 1. Przeniesienie własności Jak już wspomniano, zobowiązanie sprzedawcy polega na przeniesieniu 56 własności lub innego prawa na kupującego. Jeżeli więc sama umowa sprzedaży nie wywiera skutku rozporządzającego, sprzedawca obowiązany jest do dokonania dalszych czynności niezbędnych do wywołania tego skutku. 2. Wydanie rzeczy Następnie - w razie sprzedaży rzeczy - do obowiązków sprzedawcy nale- 57 ży wydanie jej kupującemu. Przepisy dotyczące wydania rzeczy stosuje się odpowiednio do wydania innych dóbr (por. art. 555 KC). Problematyka wydania rzeczy wymaga bliższego omówienia. a) Rzecz musi być oznaczona w umowie sprzedaży, a sprzedawca powi- 58 nien wydać rzecz zgodnie z treścią umowy. Kupujący może jednak zastrzec, że dopiero po zawarciu umowy określi bliżej cechy rzeczy kupionej (np. kształt, kolor, wymiar, inne właściwości). Konsekwencje zwłoki kupującego w dokonaniu specyfikacji wskazuje art. 549 KC. Sprzedawca może wówczas: 1) wykonać uprawnienia, jakie przysługują wierzycielowi w razie zwłoki dłużnika ze spełnieniem świadczenia wzajemnego (por. art. 491 KC), albo 2) dokonać sam oznaczenia; staje się ono dla kupującego wiążące po bezskutecznym upływie terminu do odmiennego oznaczenia, jaki sprzedawca obowiązany jest wyznaczyć kupującemu. b) Termin i miejsce wydania rzeczy z reguły określa umowa stron. Do- 59 puszczalne jest jednak zastrzeżenie kupującego, że elementy te zostaną przez niego wskazane po zawarciu umowy sprzedaży (art. 549 KC). Wiążą się z tym - w razie jego zwłoki - takie skutki, jak w wypadku nieoznaczenia cech rzeczy. Jeżeli jednak czas i miejsce wydania rzeczy nie zostały przez strony oznaczone, stosuje się ogólne przepisy KC o wykonaniu zobowiązań, a mianowicie art. 455 KC co do terminu i art. 454 KC co do miejsca spełnienia świadczenia. Przepisy szczególne określają wydanie rzeczy w razie jej przesłania za pośrednictwem przewoźnika (art. 544, 545 § 2 KC). Poczytuje się wówczas 1 E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 172-173. Nb. 56-59 26 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 27 w razie wątpliwości, że wydanie nastąpiło z chwilą powierzenia rzeczy sprzedanej przewoźnikowi trudniącemu się przewozem rzeczy danego rodzaju. Kupującemu zapewnia się wszakże ochronę przez umożliwienie zbadania rzeczy po jej nadejściu na miejsce przeznaczenia. 60 c) Wydanie rzeczy powinno nastąpić wraz z odpowiednimi dokumentami związanymi z rzeczą (art. 546 § 1 KC), a także z potrzebną do prawidłowego korzystania z rzeczy instrukcją (art. 546 § 2 KC), jak i z wszelkimi innymi niezbędnymi informacjami. Do obowiązków związanych z wydaniem rzeczy należy także udzielenie kupującemu potrzebnych wyjaśnień o stosunkach prawnych i faktycznych dotyczących rzeczy sprzedanej. 61 d) Z wydaniem rzeczy wiąże się obowiązek sprzedawcy należytego opakowania i zabezpieczenia rzeczy oraz zapewnienie odpowiedniego przewozu, stosownie do właściwości rzeczy (art. 545 § 1 KC). 62 e) Koszty wydania rzeczy (do których w szczególności należą koszty zmierzenia, zważenia, opakowania, ubezpieczenia na czas przewozu, koszty przesłania) obciążają sprzedawcę (art. 547 KC), chyba że co innego wynika z umowy albo z odrębnych przepisów. 63 f) Z momentem wydania rzeczy wiąże norma dyspozytywna art. 548 KC dwa szczególne następstwa prawne, a mianowicie na kupującego przechodzą: 1) korzyści i ciężary związane z rzeczą, a także 2) niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy. Konsekwencje te występują tylko we wzajemnych stosunkach stron, dlatego mogą być przez strony odmiennie uregulowane. Jeżeli jednak strony ustaliły inny moment przejścia korzyści i ciężarów, a nie postanowiły co do przejścia ryzyka uszkodzenia lub utraty rzeczy, to norma interpretacyjna art. 548 § 2 KC każe przyjąć, że skutek ten nastąpi wraz z przejściem korzyści i ciężarów. V. Obowiązki kupującego 1. Odebranie rzeczy 64 W nawiązaniu do omówionego już wydania rzeczy jako obowiązku sprzedawcy zaznaczyć należy, że niezbędny do wydania jest współudział kupującego, który powinien rzecz odebrać (art. 535 KC). Naruszenie tego obowiązku, jak już wspomniano, powoduje skutki związane ze zwloką wierzyciela. Konsekwencje prawne zwłoki wierzyciela określone w art. 486 § 1 KC zostały jednak w odniesieniu do sprzedaży zaostrzone. Sprzedawca jest bowiem upoważniony także do oddania rzeczy na przechowanie na koszt i niebezpie- Nb. 60-64 czeństwo kupującego (art. 551 § 1 KC), a nawet do sprzedaży rzeczy na jego rachunek, w okolicznościach opisanych bliżej w art. 551 § 2 KC. 2. Zapłata ceny Wzajemny charakter umowy sprzedaży wiąże się z zobowiązaniem kupu- 65 jącego do zapłaty ceny, będącej oznaczoną sumą pieniężną. Stosownie do art. 358 KC cena, jako zobowiązanie pieniężne, może być na obszarze RP wyrażona tylko w pieniądzu polskim, poza wyjątkami przewidzianymi w przepisach ustawowych (por. PrDew). Cena jest kategorią ekonomiczną i prawną, a w obrębie tych kategorii moż- 66 na wyróżnić poszczególne rodzaje cen, składające się na określony ich system. W ujęciu ekonomicznym występuje cena producenta, cena hurtowa i cena detaliczna. W zakresie sprzedaży cenę określa treść umowy sprzedaży (cena umowna), 67 jednak swoboda ustalenia wysokości cen podlega pewnym ograniczeniom, z uwagi na reglamentację cenową. W razie jej naruszenia umowa sprzedaży, jakkolwiek zawiera treść niezgodną z prawem, uznawana jest za ważną, natomiast dostosowaniu do wymagań ustawowych podlega treść stosunku prawnego sprzedaży. Przesłanki oraz skutki owej modyfikacji określają bliżej przepisy KC 68 (art. 537-541). Nawiązują one do dawniejszego systemu cen reglamentowanych, co wywołuje określone problemy interpretacyjne na gruncie aktualnie obowiązujących w tym względzie przepisów. Podstawowym aktem prawnym dotyczącym tej problematyki jest ustawa z 5.7.2001 r. o cenach (Dz.U. Nr 97, poz. 1050 ze zrn.). Z uwagi na konsekwencje cywilnoprawne, jakie wywołuje naruszenie przepisów o reglamentacji cen („zarządzeń" kompetentnych organów), w KC wyróżnione zostały trzy rodzaje cen: 1) cena sztywna (art. 537 KC) - wyłączająca wszelką swobodę stron w usta- 69 laniu cen w umowie. W razie zapłaty ceny wyższej niż cena sztywna, sprzedawca obowiązany jest do zwrotu kupującemu różnicy. Jeśli natomiast w umowie ustalono cenę niższą od ceny sztywnej, obowiązek jej zapłaty doznaje złagodzenia, przy wzięciu pod uwagę interesów kupującego (art. 537 § 3 KC); 2) cena maksymalna (art. 538 KC) - ogranicza tylko jednokierunkowo swo- 70 bodę decyzji stron. Nie mogą one bowiem skutecznie ustalić ceny wyższej od reglamentowanej. Jeżeli cenę taką ustaliły, kupujący nie jest obowiązany do jej zapłaty, a sprzedawca, który otrzymał już cenę wyższą, obowiązany jest zwrócić kupującemu różnicę; Nb. 65-70 28 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 29 71 3) cena minimalna (art. 539 KC) - także ogranicza jednokierunkowo swo- bodę decyzji stron, lecz w odwrotnym w porównaniu z ceną maksymalną kierunku. Strony nie mogą bowiem skutecznie ustalić ceny niższej od ceny reglamentowanej. Jeżeli to nastąpiło, sprzedawca, który otrzymał cenę niższą, może żądać od kupującego stosownej dopłaty. 72 Z kolei ze względu na metodę reglamentacji cen można na tle KC wyróżnić: 1) oznaczenie ceny w jednostkach pieniężnych, 2) wskazanie sposobu obliczenia ceny za rzeczy określonego rodzaju (np. elementów kalkulacji, takich jak: koszty materiałów, robocizny, marża itp.). 73 Cenę ustaloną tą drugą metodą nazywa KC ceną wynikową (art. 540). Ponieważ prawidłowość jej obliczenia może budzić zastrzeżenia kupującego, otwarta jest droga sądowa dla sprawdzenia tej okoliczności (art. 540 § 2 KC). Cena wynikowa, z uwagi na skutki cywilnoprawne, może mieć charakter ceny sztywnej, maksymalnej albo minimalnej. 74 Natomiast wspomniana już ustawa o cenach wprowadziła następujący podział cen: 1) ceny uzgadniane przez strony zawierające umowę (art. 2), nazywając je również cenami umownymi; 2) ceny urzędowe, ograniczające swobodę uzgadniania cen, co jest dopuszczalne wyłącznie w przypadkach wskazanych w ustawie (art. 2 i art. 4, 5, 8). Są to ceny ustalane w rozporządzeniu wydanym przez właściwy organ administracji rządowej lub w uchwale wydanej przez organ stanowiący właściwej jednostki samorządu terytorialnego (radę gminy, powiatu, a w mieście stołecznym Warszawie przez Radę Warszawy). 75 Ceny urzędowe mają, w myśl art. 9 ustawy, charakter cen maksymalnych. Organ administracji publicznej w przepisach wydanych na podstawie ustawy może jednak postanowić inaczej. Wykaz towarów lub usług, na które ustala się ceny urzędowe (i marże handlowe urzędowe), może określić rozporządzenie Rady Ministrów w razie szczególnych zagrożeń dla właściwego funkcjonowania gospodarki państwa, uwzględniając towary i usługi o podstawowym znaczeniu dla kosztów utrzymania konsumentów, z podaniem okresu stosowania tych ograniczeń. Ustalanie cen (i marż) na wymienione w wykazie towary i usługi następuje w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw finansów publicznych (art. 4). Ponadto ustawa o cenach stanowi, że obowiązują ceny urzędowe hurtowe i detaliczne na określone środki farmaceutyczne i materiały medyczne, przyznając ministrowi właściwemu do spraw zdrowia kompetencje do ustalania Nb. 71-75 tych cen w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych (art. 5). Wspomniane organy jednostek samorządu terytorialnego mogą ustalać ceny urzędowe za usługi przewozowe transportu zbiorowego oraz za przewozy taksówkami (art. 8). Są to zawsze ceny maksymalne. W rozumieniu ustawy cena oznacza wartość wyrażoną w jednostkach pie- 76 niężnych, którą kupujący jest obowiązany zapłacić przedsiębiorcy (sprzedawcy) za towar lub usługę; w cenie uwzględnia się obciążający sprzedaż podatek od towarów i usług oraz podatek akcyzowy. Ustawa definiuje też cenę jednostkową jako cenę ustaloną za jednostkę towaru (usługi), którego ilość lub liczba jest wyrażona w jednostkach miar. Wymaga uwidocznienia cen jednostkowych w miejscach sprzedaży detalicznej i świadczenia usług oprócz oznaczenia towaru ceną. Z kolei marża handlowa stanowi wynagrodzenie sprzedawcy. Roszczenie o zwrot nadpłaconej ceny, z racji odrębnej regulacji (art. 13 77 ustawy o cenach i art. 538 KC) nie podlega przepisom o bezpodstawnym wzbogaceniu. Wobec tego nie stosuje się art. 409 KC, który uchyla obowiązek zwrotu korzyści utraconych lub zużytych przez wzbogaconego będącego w dobrej wierze; por. orz. SN z 21.1.1981 r. (OSP 1981, poz. 138). Według ustawy o cenach, przedsiębiorca ma obowiązek zwrotu kupującemu kwoty nienależnej, osiągniętej w razie stosowania cen albo marż handlowych z naruszeniem przepisów ustawy, a także jeżeli nie obniżył ceny (umownej, urzędowej), gdy towar nie ma cech określonych w jego charakterystyce jakościowej, ma wady polegające na zmniejszeniu ilości, masy, objętości albo uszkodzenia. Jeżeli zwrot tej kwoty nie nastąpił albo uprawniony do jej otrzymania nie jest znany, przedsiębiorca narażony jest na sankcję w postaci obciążenia go obowiązkiem wpłaty do budżetu państwa kwoty dodatkowej w wysokości 150% kwoty nienależnej; w przypadku drugim, przekazaniu do budżetu podlega również kwota nienależna. Sposób zapłaty ceny, termin i miejsce zapłaty określają ogólne przepisy KC 78 o spełnieniu świadczeń pieniężnych oraz przepisy dotyczące umów wzajemnych. W szczególności do sprzedaży stosuje się zasadę jednoczesnego spełnienia świadczeń wzajemnych (art. 488 KC), jeżeli z umowy, ustawy, orzeczenia sądu albo decyzji innego właściwego organu nie wynika, że jedna ze stron obowiązana jest do wcześniejszego świadczenia. W kwestii wymagalności roszczenia o zapłatę ceny orzecznictwo przyjmuje, że roszczenie to staje się wymagalne z chwilą spełnienia przez sprzedającego świadczenia niepieniężnego, chyba że strony oznaczyły w umowie sprzedaży inny termin uiszczenia ceny; por. orz. SN z 2.9.1993 r. (OSN 1994, poz. 158, z glosą W. J. Katnera, Glosa Nr 1/1995, s. 14). Nb. 76-78 30 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 79 Pewne dodatkowe uprawnienia sprzedawcy w przypadku zwłoki z zapłatą ceny za dostarczoną część rzeczy sprzedanych (por. art. 491 § 2 KC) przewiduje art. 552 KC. Sprzedawca może wówczas powstrzymać się od dostarczenia dalszych części rzeczy sprzedanych, wyznaczając kupującemu odpowiedni termin do zabezpieczenia zapłaty, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić. Podobnie może postąpić sprzedawca, gdyby ze względu na stan majątkowy kupującego było wątpliwe, czy zapłata za część rzeczy, które mają być dostarczone później, nastąpi w terminie. VL Przedawnienie 80 Roszczenia kupującego względem sprzedawcy ulegają przedawnieniu z upływem ogólnych terminów przedawnienia (art. 118 KC). 81 Także roszczenie sprzedawcy o zapłatę ceny przedawnia się z upływem tych terminów, z doniosłym wszakże wyjątkiem dotyczącym roszczeń osób zawodowo trudniących się sprzedażą. Zgodnie z art. 554 KC, szczególny - dwuletni - termin przedawnienia ma zastosowanie do roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy, roszczeń rzemieślników z takiego tytułu oraz roszczeń prowadzących gospodarstwo rolne z tytułu sprzedaży płodów rolnych i leśnych. Według uchw. SN z 17.6.2003 r. (OSN 2004, poz. 70, z glosą kryt. E. Rott-Pietrzyk, OSP 2004, poz. 57) z upływem lat dwóch (art. 554 KC) przedawnia się roszczenie o odsetki za opóźnienie w zapłacie ceny wynikającej z umowy sprzedaży zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy. Ta kontrowersyjna teza odbiega od dotychczasowej linii orzecznictwa SN, które przyjmowało, że roszczenie o odsetki przedawnia się w terminie przewidzianym dla świadczeń okresowych (trzy lata, art. 118 KC), a nie według reguł dotyczących świadczenia głównego. Por. też J. P. Naworski, Przedawnienie roszczenia sprzedawcy o statusie przedsiębiorcy o zapłatę ceny oraz o odsetki za opóźnienie w jej zapłacie, PPH Nr 4/2000, s. 33 i n. Pojęcie „sprzedaży w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy" obejmuje zwłaszcza transakcje podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa handlowe. Nie należy jednak zawężać zastosowania art. 554 KC do podmiotów, które zajmują się zawodowo tylko sprzedażą. Nie jest też konieczne, aby w ramach prowadzonego przedsiębiorstwa dla celów sprzedaży zostały utworzone odrębne placówki. Zagadnienia te omawia uchw. SN z 29.2.1996 r. (OSN 1996, poz. 71), która wyjaśnia, że art. 554 KC ma zastosowanie także do roszczeń z tytułu sprzedaży wyrobów, dokonanej przez ich producenta, niezależnie od organizacyjnej formy tej sprzedaży. Aprobując to stanowisko w orz. z 27.1.1997 r. (OSN 1997, poz. 58), SN przyjął, że dwuletni termin przedawnienia przewidziany w art. 554 KC (a nie trzyletni termin określony w art. 118 KC) ma zastosowanie do roszczeń Agencji Rynku Rolnego z tytułu sprzedaży dokonanej w za- Nb. 79-81 § 4. Sprzedaż 31 kresie jej działalności ustawowej, polegającej m.in. na interwencyjnym skupie oraz sprzedaży produktów rolnych i ich przetworów. W uzasadnieniu wskazano, że podejmując obrót artykułami rolnymi Agencja czyni to „w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa". Nie ma natomiast znaczenia, że Agencja nie organizuje własnych placówek do prowadzenia sprzedaży, lecz wykorzystuje w tym celu system pośrednictwa handlowego. Szczególny, roczny termin przedawnienia, liczony od dnia zapłaty ceny, 82 obowiązuje co do roszczeń o dopłatę lub zwrot nadpłaconej ceny, wynikających z przepisów o cenie sztywnej, maksymalnej lub wynikowej (art. 541 KC). VII. Rękojmia 1. Uwagi wstępne Dla rękojmi za wady rzeczy sprzedanej podstawowe znaczenie mają prze- 83 pisy art. 556-576 KC. Nie znajdują one zastosowania, co już sygnalizowano (Nb. 33), do sprzedaży podlegającej regulacji ustawy z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie KC (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.), która wprowadziła nowy reżim odpowiedzialności sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową. Wyłączenie to sprawia, że instytucja rękojmi pozostaje aktualna dla stosunków sprzedaży innych niż te, w których kupujący jest osobą fizyczną, przedmiotem sprzedaży jest rzecz ruchoma nabyta przez niego w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą, a sprzedawcą- osoba dokonująca sprzedaży w zakresie działalności przedsiębiorstwa. Sprzedaż o takich cechach została bowiem objęta odrębnym, wskazanym w SprzedKonsU, systemem odpowiedzialności sprzedawcy. W pozostałych przypadkach sprzedawca odpowiada za wady rzeczy sprzedanej na podstawie przepisów KC o rękojmi. Wobec tego przepisy te stosuje się w szczególności, jeżeli po stronie kupującego występuje osoba prawna; gdy dokonująca zakupu osoba fizyczna działa w charakterze przedsiębiorcy; sprzedaż następuje między niebędącymi przedsiębiorcami osobami fizycznymi; przedmiotem sprzedaży jest nieruchomość. Według wyraźnego zastrzeżenia zawartego w art. 1 ust. 2 SprzedKonsU, ustawy nie stosuje się do sprzedaży energii elektrycznej, gazu i wody (co oznacza możliwość „reklamowania" w ramach rękojmi za wady), chyba że są sprzedawane w ograniczonej ilości lub w określonej objętości (np. butla z gazem, woda mineralna w butelkach). Jest to wówczas towar konsumpcyjny w rozumieniu ustawy, którego niezgodność z umową uzasadnia odpowiedzialność według jej przepisów, przy spełnieniu przesłanek podmiotowych sprzedaży konsumenckiej. Obszernie problematykę rękojmi omawia uchwała pełnego składu Izby Cywilnej i Administracyjnej SN z 30.12.1988 r. (OSN 1989, poz. 36), zawierająca wytyczne w zakresie wykładni prawa i praktyki sądowej w sprawach rękojmi i gwarancji (art. 556-582 KC). Uchwała ta, w związku ze zmianami Nb. 82-83 32 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 4. Aprzeaaz stanu prawnego, tylko częściowo zachowała aktualność; dalej będzie powoływana jako „uchwała ICiA SN". Wytyczne utraciły wprawdzie swój dawniej wiążący charakter, ale dając wyraz ustalonym poglądom judykatury odgrywają nadal w praktyce znaczącą rolę i mogą służyć zapewnieniu jednolitości wykładni i stosowania prawa; por. uchw. pełnego składu SN z 5.5.1992 r. (OSN 1993, poz. 1). 84 Przepisy o rękojmi wyróżniają dwa rodzaje wad rzeczy sprzedanej - wady fizyczne i wady prawne. 2. Wady fizyczne 85 Wada fizyczna (art. 556 § 1 KC) polega na tym, że: 1) rzecz ma cechy zmniejszające jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy; 2) rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewnił kupującego, np. przez deklarowanie jakości w postaci oznaczenia gatunku, dołączenie certyfikatu, zamieszczenie znaku bezpieczeństwa, określenie czasu przydatności, wydanie dokumentu gwarancyjnego zawierającego zapewnienie o dobrej jakości, niekiedy nawet przez reklamę; 3) rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym, w tym także bez niezbędnej instrukcji obsługi lub innej informacji potrzebnej do prawidłowego korzystania z rzeczy. Nie uważa się za wady fizyczne braków ilościowych, np. co do liczby, miary lub wagi rzeczy wydanych kupującemu. Znajdą wówczas zastosowanie ogólne zasady dotyczące nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n. KC). Dla oceny wad fizycznych rzeczy podstawowe znaczenie mają względy funkcjonalne, czy to określone w umowie, czy związane z wymaganiami „normalnego" użytku. Zgodność z normą techniczną nie wyłącza skutecznego dochodzenia uprawnień z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy; por. uchwała ICiA SN, teza 2. Kodeksowe określenie wad fizycznych rzeczy sprzedanej dotyczy zarówno rzeczy fabrycznie nowych, jak i używanych. Co do tych ostatnich należy jednak zastrzec, że nie stanowi wady fizycznej takie zmniejszenie ich wartości lub użyteczności, które jest następstwem zwykłej, dotychczasowej eksploatacji rzeczy. Por. zwłaszcza dotyczące sprzedaży używanych samochodów orz. SN z 19.11.1973 r. (OSN 1974, poz. 169); uchw. SN z 21.3.1977 r. (OSN 1977, poz. 132); orz. SN z 13.3.1981 r. (OSN 1981, poz. 219). Zob. M. Nesterowicz, Ochrona prawna nabywcy pojazdu mechanicznego z wadami, Warszawa 1988, s. 27, 28. Nb. 84-85 Za wadę fizyczną w rozumieniu art. 556 § 1 KC uznaje się wcześniejszą datę produkcji pojazdu, niż data wymieniona w dowodzie rejestracyjnym albo w umowie sprzedaży. Wtedy bowiem samochód, w rzeczywistości starszy, nie nia właściwości, o której sprzedawca zapewnił kupującego, o istotnym znaczeniu dla jego rynkowej wartości. Por. orz. SN z 15.1.1997 r. (OSP 1997, poz. 144, z glosą W. J. Katnera); orz. SA w Katowicach z 8.12.1998 r. (OSA Nr 5/1999, poz. 20). Pojęcie wad fizycznych rzeczy należy odnieść odpowiednio do dóbr nie- 86 będących rzeczami, w szczególności do sprzedaży energii. 3. Wady prawne Wada prawna sprzedanej rzeczy (art. 556 § 2 KC) istnieje wówczas, gdy 87 rzecz: 1) stanowi własność osoby trzeciej albo 2) jest obciążona prawem osoby trzeciej. Wada prawna występuje nie tylko wtedy, gdy sprzedawca nie jest właścicielem rzeczy, ale także gdy jest jedynie współwłaścicielem. Z kolei przez „obciążenie" należy rozumieć nie tylko ograniczone prawa rzeczowe (np. zastaw, służebność), ale i prawa obligacyjne, jeżeli są skuteczne względem nabywcy (np. najem - art. 678 KC, dzierżawa - art. 694 KC). Za obciążenie uważa się też zajęcie rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym. Pojęcie wady prawnej odnosi się także do sprzedaży praw. 88 Przykład: Sprzedaż wierzytelności, praw na dobrach niematerialnych, praw związanych z papierami wartościowymi, udziału w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością. Obejmuje ono, analogicznie do sprzedaży rzeczy, wady w zakresie stanu prawnego polegające na tym, że prawo będące przedmiotem sprzedaży przysługuje innej osobie albo jest obciążone (np. zastawem). Poza tym w odniesieniu do sprzedaży praw pojęcie wady prawnej zostało rozszerzone (w wyniku nowelizacji KC ustawą z 23.8.1996 r., Dz.U. Nr 114, poz. 542) przez uwzględnienie sytuacji, gdy sprzedane prawo nie istnieje (art. 556 § 2 infine KC). Oznacza to m.in. wzmocnienie ochrony nabywcy wierzytelności (por. art. 516 KC). Szerzej omawia te zagadnienia A. Szpunar, Uwagi o rękojmi, s. 9 i n. 4. Odpowiedzialność a) Sprzedaż wadliwej rzeczy lub prawa zawsze należy ocenić jako niena- 89 leżyte wykonanie zobowiązania, które naraża sprzedawcę na odpowiedzialność odszkodowawczą, jeżeli można sprzedawcy lub osobie, za którą on odpowiada, przypisać winę (art. 471 i n. KC). Nb. 86-89 34 Rozdział U. Umowy regulujące przeniesienie praw 90 Jednakże ten typ odpowiedzialności okazuje się niewystarczający dla skutecznej ochrony interesów kupującego. Powinien on bowiem, działając w zaufaniu do sprzedawcy i płacąc odpowiednią sumę pieniędzy, bezwzględnie uzyskać adekwatne do jego oczekiwań świadczenie wzajemne. Z tych powodów prawo cywilne konstruuje swoisty system odpowiedzialności sprzedawcy w razie sprzedaży przedmiotu wadliwego, nazywany rękojmią za wady. Znamionują go zaostrzone przesłanki odpowiedzialności oraz szerszy zakres uprawnień przysługujących kupującemu w porównaniu z ogólnymi zasadami wyrażonymi w art. 471 i n. KC. Odpowiedzialność ta opiera się na zasadzie ryzyka; sprzedawca nie może przeto zwolnić się od niej wykazując, że ani on, ani osoba, za którą odpowiada, nie ponosi winy spowodowania wady przedmiotu sprzedanego. Sprzedawca odpowiada więc nawet wtedy, gdy o wadzie nie mógł wiedzieć. Przykład: Gdy w sklepie sprzedawane są zepsute konserwy, a nie upłynął jeszcze termin ich przydatności. 91 b) Rękojmią objęte są wady fizyczne, które powstały przed przejściem na kupującego niebezpieczeństwa utraty lub uszkodzenia rzeczy, a więc z reguły decydujące znacznie ma chwila wydania rzeczy (por. art. 548 KC). Za wady powstałe później sprzedawca odpowiada wówczas, gdy wynikły one z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej (art. 559 KC). Przykład: Zepsucie się maszyny z powodu zastosowania niewłaściwego metalu do jej wykonania. Są to zwykle wady ujawniające się w związku z używaniem rzeczy. Wykazanie istnienia wad obciąża kupującego, natomiast nie wymaga się od niego udowodnienia, że wada powstała z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej. Zob. uchwała ICiA SN, teza 2, w której stwierdza się, że uzasadnione jest posługiwanie się domniemaniem, iż wady wynikły z przyczyny tkwiącej już poprzednio w rzeczy sprzedanej. Przeciwko przyjęciu takiej reguły generalnej występuje C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 53; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 53; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 399, ze wskazaniem jedynie na domniemania faktyczne związane np. z charakterem wady, rodzajem towaru. 92 c) Odpowiedzialność sprzedawcy uzasadniona jest ochroną zaufania kupującego i dlatego sprzedawca nie odpowiada za wady, o których kupujący wiedział. Decyduje w tym względzie chwila zawarcia umowy (art. 557 § 1 KC), chyba że przedmiotem sprzedaży są rzeczy przyszłe lub oznaczone co do gatunku, których indywidualizacja następuje dopiero w momencie wydania ich kupującemu (art. 557 § 2 KC). Nb. 90-92 § 4. Sprzedaż J3 d) Odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie powstaje w razie sprzedaży li- 93 cytacyjnej w postępowaniu egzekucyjnym (art. 879 KPC), a także w postępowaniu upadłościowym (art. 313 ust. 1 PrUpNapr). 5. Zawiadomienie o wadzie Zaostrzony system odpowiedzialności sprzedawcy z tytułu wad wymaga 94 wzięcia w pewnej mierze pod uwagę również i jego interesów. Służy temu zawiadomienie sprzedawcy o wadzie (tzw. akt staranności, art. 563 KC). * *~a) W odniesieniu do wady fizycznej rzeczy jest to przesłanka bezwzględna 95 dochodzenia uprawnień z tytułu rękojmi. Kupujący traci te uprawnienia, jeżeli nie zawiadomi sprzedawcy o wadzie w ciągu miesiąca od jej wykrycia, a gdy '„zbadanie rzeczy jest w danych stosunkach przyjęte - w ciągu miesiąca po upływie czasu, w którym przy zachowaniu należytej staranności mógł ją wykryć. Terminy te, zwane terminami reklamacyjnymi, mogą być krótsze w odniesieniu do artykułów żywnościowych (por. art. 563 § 1 KC). W sprzedaży między osobami prowadzącymi działalność gospodarczą sta- 96 wia się bardziej rygorystyczne wymagania; kupujący traci uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli nie zbadał rzeczy w czasie i w sposób przyjęty przy rzeczach danego rodzaju i niezwłocznie nie zawiadomił sprzedawcy o dostrzeżonych wadach (art. 563 § 2 KC). Jeżeli jednak sprzedawca wadę podstępnie zataił lub zapewnił kupującego, że jej nie ma, kupujący nie traci uprawnień z tytułu rękojmi, choćby nie zbadał rzeczy i nie zawiadomił sprzedawcy w terminach wyżej wskazanych (art. 564 KC). Podstępnym zatajeniem wady będzie celowe jej ukrycie, zamaskowanie. Natomiast zapewnienie o niewadliwości może być zarówno działaniem w złej wierze (sprzedawca wie o wadzie), jak i w dobrej wierze. Pojęciu „zapewnienie" odpowiadają stosowane w praktyce sformalizowane potwierdzenia dobrej jakości rzeczy, np. znak jakości, certyfikaty, postanowienia dokumentu gwarancyjnego. Do zachowania terminów zawiadomień wystarczy wysłanie przed upły- 97 wem terminu listu poleconego (art. 563 § 3 KC). b) Natomiast do dochodzenia uprawnień z tytułu-wad prawnych nie jest 98 konieczny akt staranności w postaci zawiadomienia o nich sprzedawcy. """Jedynie gdy osoba trzecia dochodzi od kupującego roszczeń dotyczących rzeczy sprzedanych, powinien on niezwłocznie zawiadomić o tym sprzedawcę, aby umożliwić mu wzięcie udziału w sprawie i wykazanie, że roszczenie osoby trzeciej nie jest uzasadnione (art. 573 KC). Nb. 93-98 5b Rozdział U. Umowy regulujące przeniesienie praw 11 Jeżeli kupujący nie zawiadomił w tym przypadku sprzedawcy, to wprawdzie nie traci uprawnień z tytułu rękojmi, ale naraża się na zarzut ze strony sprzedawcy, że jego udział w postępowaniu doprowadziłby do wykazania, iż roszczenie osoby trzeciej było bezzasadne. 6. Uprawnienia Jeżeli spełnione zostaną wskazane wyżej przesłanki odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, kupującemu przysługują wobec sprzedawcy następujące wzajemnie wyłączające się uprawnienia, polegające na: 99 1) odstąpieniu od umowy, chyba że sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wady usunie (art. 560 § 1 i 2 KC); jest to uprawnienie typu prawokształtującego; 100 2) żądaniu obniżenia ceny (art. 560 § 1 i 3 KC); należy podzielić pogląd, że uprawnienie to ma postać roszczenia; 101 3) żądaniu dostarczenia rzeczy wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 561 § 1 KC); roszczenie to ma zastosowanie wyłącznie do sprzedaży rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku; 102 4) żądaniu usunięcia wady rzeczy (art. 561 § 2 KC), jeżeli przedmiotem sprze- daży jest rzecz określona co do tożsamości, a sprzedawca jest jej wytwórcą. Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne, gdy rzecz objęta jest zarazem gwarancją co do jakości, mogą być wykonywane niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji (art. 579 KC, por. dalej Nb. 133). 103 Także w razie wady prawnej przedmiotu sprzedaży kupującemu przysługują wskazane wyżej uprawnienia. Kupujący może ich dochodzić, choćby osoba trzecia nie wystąpiła przeciw niemu z tytułu przysługujących jej praw (art. 5721 KC). Odpowiedzialność sprzedawcy powstaje więc przez sam fakt istnienia wady prawnej. Powołany przepis, dodany nowelą z 1996 r., oznacza potwierdzenie przyjmowanej dotychczas zasady, że w prawie polskim tzw. ewikcja nie jest przesłanką dochodzenia uprawnień wynikających z rękojmi za wady prawne. Ponadto należy podzielić pogląd o dopuszczalności korzystania przez kupującego z rękojmi za wady prawne, choćby przysługiwała mu ochrona na podstawie przepisów o nabyciu własności od nieuprawnionego (zwłaszcza art. 169 KC, art. 38 KRO, art. 5 KWU). Celem tej regulacji, jak podkreśla się w literaturze, nie jest bowiem ochrona zbywcy, a w szczególności zwolnienie sprzedawcy od odpowiedzialności z tytułu rękojmi. Zob. zwłaszcza J. Skąpski, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 131; A. Szpunar, Uwagi o rękojmi, s. 16 i n.; tenże, Nabycie własności ruchomości od nieuprawnionego, wyd. II, Kraków 1999, s. 148; por. jednak C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 47. 104 a) Odstąpienie od umowy następuje w drodze złożenia przez kupującego oświadczenia woli w formie w zasadzie dowolnej; forma pisemna (adproba- Nb. 99-104 § 4. Sprzedaż 37 donem) powinna być zachowana wówczas, gdy umowa sprzedaży została zawarta na piśmie albo w innej formie szczególnej (art. 77 § 2 i 3 KC). Z odstąpieniem od umowy z powodu wady rzeczy sprzedanej łączy się obowiązek zwrotu otrzymanych świadczeń według przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej (art. 560 § 2 KC). Stosownie do art. 494 KC, strona odstępująca obowiązana jest zwrócić drugiej stronie wszystko, co otrzymała na mocy umowy; może żądać zwrotu tego, co świadczyła, a także naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Kupujący ma zatem obowiązek zwrotu rzeczy dotkniętej wadą, a sprzedawca powinien przede wszystkim zwrócić kupującemu cenę. Ustalone orzecznictwo przyjmuje, że kupujący obowiązany jest zwrócić rzecz w takim stanie, w jakim znajduje się ona po normalnej eksploatacji. Nie ma obowiązku wynagrodzenia za normalne zużycie rzeczy, które nastąpiło przy prawidłowym jej używaniu do chwili odstąpienia od umowy; por. np. orz. SN z 3.7.1980 r. (OSN 1981, poz. 18), uchwała ICiA SN, teza 8. Kwestionuje te kryteria E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 404, ponieważ nie powinny one odnosić się do nabywcy, który włada rzeczą jako właściciel. Z kolei w odniesieniu do obowiązków sprzedawcy utrwaliło się stanowisko, że zwrot zapłaconej przez kupującego ceny powinien nastąpić w kwocie nominalnej, bez uwzględniania ewentualnego wzrostu cen na dane towary. Ponadto jednak, na podstawie art. 560 § 2 w zw. z art. 494 i 471 KC sprzedawca obowiązany jest do naprawienia szkody z powodu niewykonania zobowiązania, a obowiązek ten obejmuje także stratę wynikającą z późniejszego wzrostu cen; por. uchw. SN (7) z 13.5.1987 r. (OSN 1987, poz. 189) i uwagi E. Łętow-skiej, Prawo umów konsumenckich, s. 404. Odstąpienie od umowy nie będzie skuteczne, jeżeli sprzedawca niezwlocz- 105 nie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie usunie wady. Po wykorzystaniu przez sprzedawcę którejkolwiek z tych możliwości - to znaczy w razie jednokrotnej wymiany albo naprawy - odstąpienie od umowy nie podlega już dalszym ograniczeniom, z wyjątkiem gdy kolejne zgłoszone wady są nieistotne. Dla takich przypadków przepisy KC nie wyznaczają limitu napraw bądź wymian, po wyczerpaniu którego odstąpienie od umowy nie doznawałoby już przeszkód. Końcowy fragment art. 560 § 1 KC „chyba że wady są nieistotne" wywołuje wątpliwości interpretacyjne. Dotyczą one kryterium oceny wad (według mierników obiektywnych czy subiektywnego przekonania kupującego), a także przedmiotu podlegającego ocenie (rzecz sprzedana, czy wymieniona albo naprawiana); por. C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 59; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 403. Zabezpieczenie interesów kupującego, w związku z możliwością hamowania jego uprawnienia do odstąpienia od umowy przez sprzedawcę, wyraża się w zakreśleniu - co prawda nieostrym - terminu do wymiany i naprawy rzeczy. W myśl art. 560 § 1 KC, wymiana albo usunięcie wad powinny być „niezwłoczne". Jeżeli sprzedawca nie sprosta tym wymaganiom, wspomniane ograniczenia nie mają zastosowania. Nb. 105 38 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 39 Znaczenia zwrotu „niezwłoczna" wymiana lub usunięcie wad przepisy KC bliżej nie objaśniają. Można rozumieć, że działania te powinny być podjęte „bez nieuzasadnionej zwłoki", niekoniecznie natychmiast. Za odpowiadający temu określeniu, orientacyjny termin dawniejsze orzecznictwo na tle przepisów o rękojmi uznawało okres do dwóch tygodni (por. uchwała ICiA SN, teza 7), uzasadniając jego przyjęcie względami praktycznymi, pewnością obrotu handlowego, interesem nabywców. Według orz. SN z 10.1.2002 r. (OSP 2002, poz. 144, z glosą częściowo krytyczną B. Gneli), „niezwłoczne" usunięcie wady w rozumieniu art. 560 § 1 KC oznacza naprawę rzeczy w krótkim czasie, którego ramy wyznaczają okoliczności konkretnego przypadku. Z dokonaną wymianą łączy się obowiązek pokrycia przez sprzedawcę związanych z tym kosztów, jakie poniósł kupujący (art. 560 § 4 KC). Uprawnienie do odstąpienia od umowy z powodu wad rzeczy doznaje pewnych modyfikacji w sytuacjach wskazanych w art. 562, 565, 567 KC. 106 O ograniczonym prawie odstąpienia (art. 565 KC) można mówić wówczas, gdy wadami dotknięte są niektóre tylko rzeczy spośród rzeczy sprzedanych, dające się - bez szkody dla obu stron - odłączyć od pozostałych, wolnych od wad rzeczy (np. niektóre elementy sprzedanego przedsiębiorstwa). Uprawnienie kupującego do odstąpienia od umowy odnosi się w takich przypadkach tylko do rzeczy wadliwych. 107 W sposób szczególny uregulowane zostało prawo odstąpienia w związku z umową sprzedaży zastrzegającą dostarczenie rzeczy sprzedanych częściami (art. 562 KC). Kupujący może odstąpić od umowy także co do części rzeczy, które mają być dostarczone później, jeśli wcześniejsza partia była wadliwa, a sprzedawca, mimo żądania kupującego, nie dostarczył zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad. 108 Z odstąpieniem od umowy (a także z żądaniem wymiany na rzecz niewadliwą) art. 567 KC łączy szczególne obowiązki korzystającego z tych uprawnień, polegające na aktach staranności w interesie sprzedawcy. Należą do nich: odesłanie rzeczy za porozumieniem ze sprzedawcą, zapewnienie niezbędnego przechowania rzeczy, w sytuacjach wyjątkowych sprzedaż rzeczy. 109 b) Zasady dotyczące obniżenia ceny rzeczy wadliwej zostały w sposób ogólny określone w art. 560 § 3 KC. Obniżenie ceny następuje w takim stosunku, w jakim wartość rzeczy wolnej od wad pozostaje do jej wartości obliczonej z uwzględnieniem istniejących wad. Obniżenie ceny następuje w stosunku do ceny zapłaconej i późniejszy wzrost ceny nie ma w tym wypadku znaczenia; por. uchwała ICiA SN, teza 9. Zasadę tę potwierdza orz. SN z 15.1.1997 r. (OSP 1997, poz. 144, z glosą W. J. Kutnera). W danej sprawie określona w opinii biegłych realna wartość samochodu w czasie sprzedaży odbiegała od ceny ustalonej w umowie, przy czym jedna opinia wskazywała wartość znacznie niższą, druga zaś wyższą od tej ceny. W powołanym orzeczeniu SN wyjaśnił, że uprawnienie z rękojmi polegające na żądaniu obniżenia ceny dotyczy ceny ustalonej przez strony w umowie, a nie zobiektywizowanej (abstrakcyjnej) ceny rynkowej. Za wadę Nb. 106-109 f zyczną uzasadniającą dochodzenie uprawnień z tytułu rękojmi zostało uznane istotne zaważenie w umowie sprzedaży daty produkcji pojazdu, w porównaniu z datą rzeczywistą. c) Według art. 561 § 1 KC, żądanie dostarczenia zamiast rzeczy wadli- 110 wych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad odnosi się wyłącznie do rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku. Natomiast w razie sprzedaży rzeczy określonej co do tożsamości może znaleźć zastosowanie art. 561 § 2 KC, który przewiduje roszczenie o usunięcie wady. Na gruncie tych przepisów pojawiło się pytanie, jak kwalifikować rzeczy 111 oznaczone w sposób pozwalający na ich identyfikację (np. numery, symbole), niewyróżnione jednak ze względu na im tylko właściwe, jednostkowe cechy i dlatego dające się zastąpić innymi, o podobnych cechach. Po pewnych wahaniach w judykaturze SN został przyjęty pogląd, że o zaliczeniu do rzeczy oznaczonych gatunkowo (w rozumieniu art. 561 § 1 KC) powinno decydować kryterium zastępowalności. Przykład: Produkowany seryjnie, nowy samochód należy uznać za rzecz oznaczoną co do gatunku, chociaż indywidualizuje go oznakowanie nadwozia i numer silnika. W rezultacie nabywcy wadliwego samochodu służy roszczenie z art. 561 § 1 KC o wymianę samochodu. Inaczej należałoby ocenić sytuację, gdyby sprzedany samochód charakteryzował się swoistymi właściwościami. Por. orz. SN z 20.1.1977 r. (OSP 1977, poz. 167, z glosą C. Żuławskiej i glosą M. Nesterowicza, NP Nr 6/1978) oraz uchwała ICiA SN, teza 10. Stosowane rozróżnienie przypomina znany z KZ (art. 325 § 2) podział na rzeczy zamienne i niezamienne. Żądanie wymiany obejmuje rzecz jako całość, nie ulega jednak wątpliwości, że może być zgłoszone w węższym zakresie, ograniczonym do zastąpienia określonego składnika rzeczy innym, niewadliwym elementem. Nie jest też wyłączona możliwość nakazania przez sąd wymiany jednego tylko elementu lub podzespołu rzeczy na wolny od wad, w razie dochodzenia wymiany rzeczy sprzedanej; por. uchwała ICiA SN, teza 4. Do wymiany za towar wadliwy powinien być użyty towar bez wad i fa- 112 brycznie nowy, chyba że przedmiotem sprzedaży była rzecz używana. Nabywca rzeczy wadliwej, następnie wymienionej, nie może być obciążo- 113 ny skutkami wzrostu cen. Żądanie przez sprzedawcę dopłaty byłoby nieuzasadnione, podobnie jak i żądanie wynagrodzenia za zgodne z przeznaczeniem zużycie rzeczy wymienionej; por. uchwała ICiA SN, teza 5 i 6. Z wymianą łączy się obowiązek zwrotu wadliwych rzeczy przez kupują- 114 cego. Podstawę roszczenia sprzedawcy o zwrot stanowią przepisy o nienależnym świadczeniu (art. 410 KC). Przykład: Jednakże kupujący może żądać od sprzedawcy dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych takiej samej ilości rzeczy wolnych od wad, chociażby zwrot towaru wadliwego okazał się niemożliwy, wskutek jego przetworzenia; por. orz. GKA z 7.6.1988 r. (OSP Nb. 110-114 40 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 4. Sprzedaż 41 1990, poz. 242, z glosą B. Gneli), wydane na tle stanu faktycznego, w którym sprzedany towar - cement - jak okazało się po jego użyciu do prac budowlanych, nie miał odpowiednich właściwości wiążących. 115 W razie wymiany kupującemu służy roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z opóźnienia (art. 561 § 1 infine KC). Sprzedawca jest więc traktowany jak dłużnik, który nie wykonał należycie zobowiązania i odpowiada w granicach pozytywnego interesu umowy. Celem tego unormowania jest pełniejsze zabezpieczenie interesów kupującego, a także skłonienie zobowiązanego do szybkiego dostarczenia rzeczy niewadliwej. 116 d) Żądanie usunięcia wady z zagrożeniem odstąpienia od umowy art. 561 § 2 KC łączy z sytuacją gdy wadą dotknięta jest rzecz wyprodukowana przez sprzedawcę, oznaczona co do tożsamości. Pojęcie to na gruncie wspomnianego przepisu należy w myśl wskazań judykatury SN interpretować w sensie niezastępowalności; por. uchwała ICiA SN, teza 10. Ponieważ możliwości sprzedawcy też wymagają uwzględnienia, termin do usunięcia wady - którego wyznaczenie należy do kupującego - powinien być „odpowiedni". Dopiero po jego bezskutecznym upływie aktualizuje się możliwość odstąpienia od umowy. Kupujący może jednak spotkać się z odmową usunięcia wady, uzasadnioną nadmiernymi kosztami (art. 561 § 2 zd. 2 KC). W takim wypadku kupujący będzie mógł odstąpić od umowy na podstawie art. 561 § 3 KC. Jeśli zaś kupujący nie realizuje prawa odstąpienia, może wystąpić z żądaniem obniżenia ceny wadliwego towaru. Uprawnienie polegające na żądaniu usunięcia wad rzeczy sprzedanej przysługuje wobec sprzedawcy, który jest wytwórcą rzeczy, ma zatem znaczenie ograniczone. 117 Z uwagi na obecność na rynku wielu towarów pochodzenia zagranicznego, dla ich nabywców duże znaczenie ma ustalone w judykaturze SN stanowisko, że w odniesieniu do wad fizycznych towarów importowanych z zagranicy uzasadniona jest ochrona kupujących i odpowiedzialność importujących towary według tych samych zasad, które mogą mieć zastosowanie do nabywców rzeczy produkcji krajowej (por. uchwała ICiA SN, teza 11). 7. Terminy 118 Uprawnienia kupującego z tytułu wad fizycznych wygasają z upływem rocznego terminu, a przy wadach budynku po trzech latach; bieg tych terminów rozpoczyna się od dnia wydania rzeczy (art. 568 § 1 KC). Może się więc zdarzyć, że kupujący utraci uprawnienie, zanim dowie się o wadzie. 119 Natomiast przy wadach prawnych przewidziany jest termin roczny, którego bieg liczy się od dowiedzenia się o wadzie (art. 576 KC). Jeżeli jednak Nb. 115-119 wiadomość o istnieniu wady kupujący powziął na skutek powództwa osoby trzeciej, termin ten biegnie od daty uprawomocnienia się orzeczenia wydanego w sprawie. Wymienione terminy są terminami zawitymi. Nie jest wyłączona możli- 120 wość umownej modyfikacji rękojmi przez określenie innych terminów1. Terminy do wykonania uprawnień z tytułu rękojmi nie wiążąjednak kupującego, gdy sprzedawca wadę podstępnie zataił (art. 568 § 2, art. 576 § 2 KC). Natomiast zarzut z tytułu rękojmi może być podniesiony także po upływie wskazanych terminów, jeżeli przed ich upływem kupujący zawiadomił sprzedawcę o wadzie (art. 568 § 3, art. 576 § 3 KC). Skorzystanie z zarzutu jest możliwe wówczas, gdy sprzedawca dochodzi wobec kupującego roszczeń z danej umowy, np. zapłaty ceny. W kwestii nieuwzględnienia upływu omawianych terminów - na zasadach podobnych jak w razie przedawnienia roszczeń, tzn. na podstawie art. 5 KC - w judykaturze i doktrynie wyrażane są rozbieżne opinie. Możliwość taką zaaprobował SN w uchw. z 10.3.1993 r. (OSN 1993, poz. 153). Budzi to jednak zastrzeżenia, ponieważ konstrukcja nadużycia prawa (art. 5 KC) miałaby być stosowana w sytuacji, gdy upływ terminu uwzględniany jest z urzędu (inaczej niż przy przedawnieniu). Krytyczną analizę uchwały zawiera glosa F. Zoila, PS Nr 5/1994; aprobatę wyraził W. J. Katner, [w:] Prawo umów, s. 183. 8. Przejście uprawnień Uprawnienia wynikające z rękojmi stanowią element stosunku prawnego, 121 jaki łączy kupującego i sprzedawcę, przysługują zatem kupującemu jako stronie umowy sprzedaży. Mogą one przejść na następców prawnych kupującego według zasad dotyczących wierzytelności. Przeniesienie ich na dalszych nabywców rzeczy może więc nastąpić w drodze cesji, i to bez zgody podmiotu zobowiązanego (art. 509 KC). Przykład: A kupił samochód i w okresie obowiązywania rękojmi sprzedał go B. Między stronami może wówczas dojść do zawarcia umowy przelewu wierzytelności, na podstawie której B mógłby realizować uprawnienia z tytułu rękojmi bezpośrednio wobec pierwszego sprzedawcy. Por. jednak orz. SN z 5.4.1974 r. (OSP 1975, poz. 64), według którego uprawnienia z tytułu rękojmi przechodzą na dalszych nabywców, ponieważ są związane z własnością rzeczy. Mimo zgłoszonych zastrzeżeń (J. Krauss, glosa opubl. w OSP 1976, poz. 92), uchwała ICiA SN, teza 13, od koncepcji tej w zasadzie nie odstąpiła. Omawiając stanowisko uchwały, w uzasadnieniu uchw. z 28.9.1995 r. (OSN 1996, poz. 11), SN stwierdził, że sprowadzało się ono „w gruncie rzeczy do przyjęcia dorozumianego przelewu uprawnień z tytułu rękojmi na kolejnego nabywcę rzeczy". Por. też krytyczne uwagi C. Żuławskiej, [w:] Komentarz, s. 66-67. 1 Tak trafnie S. Buczkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1302 i 1309; M Ne-sterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, s. 567 i 572. Nb. 120-121 42 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 4. Sprzedaż 43 Jeżeli kolejna sprzedaż nie łączy się ze wspomnianym przejściem uprawnień, każdy z kupujących może realizować swe uprawnienia z tytułu rękojmi względem sprzedawcy z właściwej umowy sprzedaży. Taka sytuacja była rozpatrywana w orz. SN z 15.1.1997 r. (OSP 1997, poz. 144, z glosą W. J. Katnera). W uzasadnieniu orzeczenia SN odwołał się do poglądu wyrażonego przez J. Górskiego, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowiązania. Część szczegółowa, Warsza-wa-Poznań 1966, s. 49: „Sprzedawca, przeciwko któremu kupujący dochodzi swych roszczeń z tytułu rękojmi za wady fizyczne lub prawne przedmiotu sprzedaży, może ze swej strony na tych samych zasadach realizować w drodze regresu swoje uprawnienia w stosunku do swego sprzedawcy, a ten z kolei do swego dostawcy". Należy podzielić zgłoszoną przez glosatora wątpliwość co do potrzeby sięgania do konstrukcji regresu. 9. Odpowiedzialność odszkodowawcza 122 a) Niezależnie od uprawnień przysługujących kupującemu z tytułu rękojmi, może on żądać odszkodowania za szkodę spowodowaną wadami rzeczy (fizycznymi lub prawnymi), na podstawie ogólnych zasad rządzących odpowiedzialnością z tytułu nienależytego wykonania zobowiązań (art. 471 i n. KC w zw. z art. 566 § 1 zd. 1 i art. 574 KC), a więc gdy szkoda jest następstwem okoliczności, za które sprzedawca ponosi odpowiedzialność. W szczególności roszczeń tych kupujący może dochodzić także po utracie uprawnień z tytułu rękojmi za wady; por. uchw. SN z 30.1.1970 r. (OSN 1970, poz. 176). Stanowisko to potwierdza uchw. SN z 28.9.1995 r. (OSN 1996, poz. 11), uznając za ugruntowany w orzecznictwie SN pogląd, w myśl którego kupujący może dochodzić na podstawie art. 471 KC odszkodowania w pełnym zakresie, bez względu na to, czy uprawnienia z tytułu rękojmi wygasły, czy nie. Uchwała odniosła tę możliwość do sytuacji, gdy nabywca samochodu dokonał jego przewłaszczenia na rzecz banku w celu zabezpieczenia kredytu, a samochód, jako pochodzący z kradzieży, został zwrócony uprawnionemu. b) Natomiast z odpowiedzialnością w ramach rękojmi związane jest roszczenie przewidziane w art. 566 § 1 zd. 2 KC (art. 574 zd. 2 KC) o wyrównanie szkody w granicach tzw. negatywnego interesu umownego. Przysługuje ono wówczas, gdy szkoda jest następstwem okoliczności, za które sprzedawca nie ponosi odpowiedzialności, a obejmuje naprawienie szkody poniesionej przez to, że kupujący zawarł umowę nie wiedząc o istnieniu wady. Dochodzenie tego roszczenia uzależnione jest od wykonania uprawnień przewidzianych w art. 560, 561 KC i podlega reżimowi rękojmi. Ogranicza się ono do takich elementów, jak: koszty zawarcia umowy, koszty odebrania, przewozu, przechowania rzeczy, nakłady, z których kupujący nie odniósł korzyści. Przedstawiona interpretacja art. 566 KC (odpowiednio art. 574 KC), budzącego przez dłuższy czas kontrowersje, nawiązuje do poglądu panującego obecnie w nauce i judykatu-rze, w myśl którego przepis ten w § 1 zd. 1 wyraża normę kolizyjną. Jego znaczenie polega na usunięciu ewentualnych wątpliwości co do dopuszczalności kumulacji uprawnień z tytułu rękojmi i odpowiedzialności kontraktowej; por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 13.5.1987 r. Nb. 122 (OSP 1988, poz. 135, z glosami M. Nesterowicza i M. Jędrzejewskiej), oraz uchwała ICiA SN, teza 18. Szerzej problematykę tę omawia Czachórski, Zobowiązania, § 71, s. 393-394. c) W razie wprowadzenia do obrotu rzeczy wadliwych, które stwarzają 123 niebezpieczeństwo spowodowania szkód, w grę może wchodzić odpowiedzialność na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC); tzw. odpowiedzialność za produkt1. Oprócz odpowiedzialności wytwórcy, odpowiedzialność deliktową ponosi także sprzedawca, który wbrew swym profesjonalnym obowiązkom dopuścił do obrotu towary niebezpieczne ze swej natury lub z powodu wad fizycznych, stwarzających zagrożenie dla nabywcy i innych osób (por. uchwała ICiA SN, teza 19). Dotyczy to również importera rzeczy sprowadzanych zza granicy. Roszczenia odszkodowawcze na podstawie przepisów o odpowiedzialności deliktowej przysługują niezależnie od uprawnień z tytułu rękojmi. Mogą być też podniesione przez poszkodowanego, który nie jest stroną umowy sprzedaży. d) Dodatkową podstawę odpowiedzialności za produkt określają przepisy 124 art. 449'-449" KC, w brzmieniu OchrKonsU. Regulacja ta, wzorowana na dyrektywie europejskiej Nr 85/374, ustanawia odrębny reżim odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka, za szkodę wyrządzoną komukolwiek przez wprowadzony do obrotu produkt o właściwościach niebezpiecznych (niekoniecznie wadliwy). Wyłączenie lub ograniczenie tej odpowiedzialności jest niedopuszczalne. Odpowiedzialność ponosi przede wszystkim producent, przy czym domniemywa się, że produkt został wytworzony i wprowadzony do obrotu w zakresie jego działalności gospodarczej. Tak jak producent i solidarnie z nim odpowiadają: wytwórca materiału, surowca, części składowej produktu, osoba podająca się za producenta, importer. Jeżeli osoby te nie są znane, naprawienia szkody można żądać od zbywcy produktu (np. sprzedawcy), gdy zbycie nastąpiło w zakresie jego działalności gospodarczej. Zbywcę zwalnia jednak od odpowiedzialności wskazanie poszkodowanemu, w określonym terminie, kto jest producentem lub osobą ponoszącą odpowiedzialność solidarną; jeśli nie może tego uczynić - zwalnia wskazanie osoby, od której sam nabył produkt (art. 4495 KC). W ramach nowej regulacji odszkodowania można dochodzić na dogodnych zasadach, co dotyczy zwłaszcza kwestii dowodowych, ale jego zakres jest ograniczony. Szkoda na mieniu spowodowana przez produkt niebezpieczny nie obejmuje uszkodzenia samego produktu ani korzyści, jakie poszkodo- 1 Zob. zwłaszcza M. Nesterowicz, Odpowiedzialność za produkt, KPP z. 4/1993, s. 481 i n.; J, Skąpski, Odpowiedzialność za wadliwe produkty, KPP z. 4/1995, s. 583 i n.; A. Py-rzyńska, Odpowiedzialność za produkt w orzecznictwie sądów polskich, MoP Nr 8/1996, s- 276 i n.; B. Gnela, Odpowiedzialność za produkt, Kraków 1998. Nb. 123-124 44 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw wany mógłby osiągnąć w związku z jego używaniem (art. 4497 KC). Wśród rzeczy zniszczonych (uszkodzonych) uwzględnia się tylko te, które zwykle t *. przeznaczane są do osobistego użytku i w taki przede wszystkim sposób korzystał z nich poszkodowany (art. 4492 KC). Ponadto w systemie odpowiedzialności za produkt odszkodowanie nie przysługuje, gdy szkoda na mieniu nie przekracza kwoty będącej równowartością 500 euro (art. 4497 § 2 KC). Należy jednak zaznaczyć, że system ten nie wyłącza odpowiedzialności według reżimu deliktowego, jak również odpowiedzialności za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, a także z tytułu rękojmi za wady i gwarancji jakości, przy spełnieniu wymaganych przesłanek. Możliwość zbiegu uprawnień (art. 44910 KC) oznacza w szczególności, że przepisy o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC) pozostają po nowelizacji z 2.3.2000 r. właściwą podstawą odpowiedzialności w zakresach nieobjętych przedmiotowo i podmiotowo odpowiedzialnością za produkt niebezpieczny1. 10. Modyfikacje odpowiedzialności Przedstawione ogólne zasady odpowiedzialności z tytułu rękojmi mogą ulec modyfikacji albo przez szczególne przepisy prawne, albo w drodze umowy stron. 125 a) Przepisy szczególne (art. 570-572 KC) odnoszą się do odpowiedzialności za wady fizyczne zwierząt wymienionych w rozporządzeniu wydanym na podstawie art. 570 KC. Zob. rozporządzenie Ministra Rolnictwa z 7.10.1966 r. (Dz.U. Nr 43, poz. 257), które wymienia konie, owce i norki. Sprzedawca zwierzęcia, które w rozporządzeniu nie jest wymienione, odpowiada z tytułu rękojmi za wady fizyczne tego zwierzęcia na zasadach ogólnych; por. uchw. SN z 22.3.1974 r. (OSN 1975, poz. 19, z glosą Z. Policzkiewicz--Zawadzkiej, OSP 1974, poz. 254, oraz glosą C. Żuławskiej, NP Nr 5/1975); orz. SN z 11.8.1978 r. (OSN 1979, poz. 125). Szczegółowo omawia te zagadnienia C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 80 i n. Odpowiedzialność sprzedawcy według przepisów szczególnych (art. 570-572 KC oraz cyt. rozp.) ograniczona jest do wad głównych i powstaje tylko wtedy, gdy wady te wyjdą na jaw przed upływem oznaczonego terminu od wydania zwierzęcia. Za wady niestanowiące wad głównych sprzedawca ponosi odpowiedzialność wówczas, gdy zostało to wyraźnie w umowie zastrzeżone (art. 571 KC; por. orz. SN z 14.9.1977 r., OSN 1978, poz. 112). Od ogólnych zasad rękojmi odbiega też termin do dochodzenia uprawnień z tytułu wad głównych zwierząt (art. 572 KC); uprawnienia te wygasają z upływem trzech 1 Zmiany wprowadzone pod wpływem dyrektywy Nr 85/374 o odpowiedzialności za wadliwe produkty omawia szerzej E. Łetowska, Prawo umów konsumenckich, s. 91 i n. § 4. Sprzedaż 45 miesięcy, licząc od końca terminu rękojmi wskazanego w cytowanym rozp. Obowiązuje także szczególny termin powiadomienia sprzedawcy o wadzie głównej - siedem dni od upływu terminu rękojmi. b) Modyfikacje wprowadzone umową stron, dopuszczalne w myśl art. 558 126 KC, mogą polegać na rozszerzeniu, ograniczeniu lub wyłączeniu odpowiedzialności z tytułu rękojmi, co nadaje traktującym o tym normom cechy norm względnie obowiązujących. Jednakże zasada ta uległa istotnym modyfikacjom, ponieważ ograniczenie lub wyłączenie wspomnianej odpowiedzialności jest bezskuteczne, jeżeli: 1) sprzedawca podstępnie zataił wadę przed kupującym, a więc celowo ją ukrył (art. 558 § 2 KC); ^ .;^_......_ 2) zawierane są umowy z udziałem konsumentów; w takim przypadku normy odpowiedzialności z tytułu fękojmi przyjmują postać norm semiimperatyw-nych działających tylko na korzyść konsumenta, chyba że przepisy szczególne w określonych sytuacjach zezwolą na ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności sprzedawcy (art. 558 § 1 KC; por. np. art. 770 KC). Ochrona konsumenta na podstawie art. 558 § 1 KC ma ograniczone znaczenie, w związku z wyłączeniem - co do zasady - stosowania przepisów o rękojmi przez SprzedKonsU (por. Nb. 83). Należy zaznaczyć, że zgodnie z art. 221 KC, wprowadzonym przez nowelizację z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408), za konsumenta uważa się osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z działalnością gospodarczą lub zawodową. c) Z umownym wyłączeniem odpowiedzialności za wady prawne łączy 127 się szczególne unormowanie (art. 575 KC) przewidziane na wypadek, gdy kupujący zmuszony jest wydać rzecz osobie trzeciej (z reguły jej właścicielowi). Mimo wyłączenia odpowiedzialności sprzedawca nie będzie wtedy zwolniony od obowiązku zwrotu otrzymanej ceny, chyba że kupujący wiedział, iż -' prawa sprzedawcy były sporne albo że nabył rzecz na własne niebezpieczeństwo; ciężar dowodu tych okoliczności spoczywa na sprzedawcy. Obowiązek zwrotu ceny nie wynika z rękojmi, która została wyłączona, lecz jest uzasadniony wzajemnym charakterem umowy sprzedaży. d) Modyfikację odpowiedzialności za wady prawne wprowadził art. 575' KC, 128 dodany nowelą z 1996 r. Uwzględniona została sytuacja, gdy kupujący ponosząc wydatki uniknął utraty dotkniętego wadą przedmiotu sprzedaży albo skutków jego obciążenia (np. przez zapłatę albo inne świadczenie pokrył wartość rzeczy). Sprzedawca może wówczas zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, zwracając kupującemu zapłaconą sumę lub wartość spełnionego świadczenia (facultas alternativa). Nb. 125 Nb. 126-128 46 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw VIII. Gwarancja jakości 1. Pojęcie i charakter prawny 129 Udzielona kupującemu gwarancja co do jakości rzeczy sprzedanej polega na zobowiązaniu się gwaranta (sprzedawcy albo wytwórcy rzeczy) do spełnienia odpowiednich świadczeń na wypadek, gdyby w oznaczonym terminie (okres gwarancyjny) ujawniły się wady fizyczne rzeczy sprzedanej (art. 577 KC). Przepisów KC o gwarancji jakości, podobnie jak przepisów o rękojmi za wady nie stosuje się do sprzedaży konsumenckiej uregulowanej w ustawie z 27.7.2002 r. (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.), w której zamieszczone zostały szczególne przepisy dotyczące gwarancji (art. 1 ust. 4 i art. 13). Będą one uwzględnione w dalszej kolejności. Gwarancja w ujęciu art. 577 i n. KC, tak jak rękojmia za wady rzeczy sprzedanej, może po wejściu w życie Sprzed-KonsU występować w obrocie z udziałem konsumentów tylko w zakresie nieobjętym regulacją tej ustawy (por. Nb. 83). 130 Gwarancja jakości (art. 577-581 KC) ma względem sprzedaży charakter akcesoryjny; uzależniona jest od istnienia ważnej umowy sprzedaży. W odróżnieniu od rękojmi, gwarancja nie powstaje ex legę, lecz na podstawie czynności prawnej. Udzielenie gwarancji jest dobrowolne. W literaturze dyskutowany był problem, czy źródłem zobowiązania gwarancyjnego jest jednostronna czynność gwaranta, czy umowa stron stosunku gwarancji. Koncepcja umowy jest bardziej uzasadniona, jako zgodna z ogólną zasadą prawa obligacyjnego, według której podstawowym źródłem zobowiązań są czynności dwustronne. Uwzględnia ona także związane z gwarancją określone obowiązki kupującego (por. art. 580 § 1 KC). Gwarancja sprzedawcy powstaje w wyniku umowy będącej zastrzeżeniem dodatkowym do umowy sprzedaży. Co do gwarancji producenta można podzielić pogląd, że wynika ona z umowy między wytwórcą rzeczy a jej nabywcą, zawartej przy udziale sprzedawcy, który wydaje kupującemu dokument gwarancyjny wystawiony przez wytwórcę1. 131 Do zawarcia umowy gwarancyjnej potrzebne jest_wręczenie kupującemu dokumentu gwarancyjnego określającego treść gwarancji (art. 577 § 1 KC). Oświadczenie woli gwaranta wymaga więc formy pisemnej {ad probationem), natomiast oświadczenie woli drugiej strony (kupującego) może być złożone w sposób dowolny. Charakter prawny dokumentu gwarancyjnego (karty gwarancyjnej) nie jest w doktrynie objaśniany jednolicie. Jak się wydaje, dokument ten należy zakwalifikować jako znak legitymacyjny stwierdzający obowiązek świadczenia, do którego stosuje się odpowiednio § 4. Sprzedaż 47 przepisy o papierach wartościowych (art. 92115 KC), co dotyczy w szczególności realizacji praw z gwarancji i przenoszenia ich na inne osoby. W razie utraty dokumentu gwarancyjnego może być wydany duplikat; nie ma jednak przeszkód do wykazania praw nim stwierdzonych za pomocą innych dowodów. 2. Gwarancja a rękojmia Gwarancja jakości została ukształtowana w KC jako odrębna od rękojmi 132 instytucja prawna, stanowiąca formę zabezpieczenia interesów kupującego tylko w razie wystąpienia wad fizycznych rzeczy. Określa ona samodzielnie zasady odpowiedzialności za wady, normami na ogół dyspozytywnymi. Do kręgu potencjalnych gwarantów należą nie tylko sprzedawcy, ale i wytwórcy rzeczy (producenci), przy czym w praktyce częściej występuje gwarancja producenta. Uprawnienia z tytułu gwarancji kupujący może wtedy wykonać tylko wobec producenta, a wobec sprzedawcy służą kupującemu tylko uprawnienia z rękojmi. W razie udzielenia gwarancji przez sprzedawcę, kupującemu przysługują względem niego także uprawnienia z rękojmi. Ponieważ gwarancja jakości odnosi się do rzeczy objętych zarazem rękoj- 133 mią, istotne znaczenie ma określenie wzajemnego stosunku uprawnień z tytułu rękojmi i gwarancji. Według KC kupującemu służy wybór między tymi systemami ochrony. Daje temu wyraz art. 579 KC, który pozwala kupującemu na wykonywanie uprawnień z tytułu rękojmi, niezależnie od możliwości korzystania z uprawnień wynikających z gwarancji. Takie określenie relacji między rękojmią i gwarancją wprowadziła nowelizująca KC ustawa z 23.8.1996 r. (Dz.U. Nr 114, poz. 542). Niezależność obydwu reżimów zastąpiła zasadę pierwszeństwa gwarancji, przyjętą w pierwotnym brzmieniu art. 579 KC, a oznaczającą zawieszenie wykonywania uprawnień z rękojmi przez czas, w którym gwarant powinien był wykonać obowiązki wynikające z gwarancji. Termin do realizacji uprawnień z tytułu rękojmi nie mógł się jednak skończyć wcześniej niż w trzy miesiące po upływie terminu gwarancji, czego po wspomnianych zmianach przepisy KC nie przewidują. Nowelizacja z 1996 r. zniosła ograniczenie polegające na uzależnieniu korzystania z rękojmi od uprzedniego wyczerpania możliwości ochrony na podstawie gwarancji. Nabywca wadliwej rzeczy może więc zadecydować, czy realizuje uprawnienia, jakie daje mu rękojmia, czy uprawnienia przysługujące z gwarancji. Możliwość ta istnieje co do poszczególnych wad fizycznych rzeczy sprzedanej, które ujawniają się w czasie, gdy obowiązuje rękojmia i gwarancja1. Przykład: Z powodu nieszczelnych drzwi w samochodzie kupujący korzysta z gwarancji; następnie po ujawnieniu się wady silnika dochodzi uprawnień z tytułu rękojmi. 1 Zob. przegląd stanowisk R. Szostak, Umowa o przejęcie obowiązku, s. 49 i n., a także uwagi C. Żuławskiej, [w:] Komentarz, s. 90. 1 Zob. E. Łętowska, Każda wada z osobna, Rzeczposp. z 11.12.1997 r.; taż, Prawo umów konsumenckich, s. 434 i n.; A. Brzozowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 73-75. Nb. 129-131 Nb. 132-133 48 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw Uprawniony z rękojmi i zarazem z gwarancji nie mógłby natomiast wystąpić z roszczeniem „mieszanym", złożonym z elementów obydwu tych instytucji prawnych. Taka konstrukcja byłaby nie do pogodzenia z zasadami dotyczącymi zbiegu roszczeń1. Z kolei realizując odpowiednie uprawnienia - na podstawie rękojmi bądź gwarancji - kupujący nie mógłby dowolnie zmienić wybranego reżimu, np. po zgłoszeniu roszczeń przysługujących z gwarancji zrezygnować z ich dochodzenia na rzecz poszukiwania ochrony w ramach rękojmi. Mogąjednak wystąpić sytuacje, w których zmiana byłaby usprawiedliwiona, np. gwarant nie wywiązał się w odpowiednim terminie ze swych obowiązków (por. art. 580 § 2 KC). Zagadnienie zastosowania gwarancji, gdy kupujący skorzystał z rękojmi, omawia orz. SN z 12.2.1997 r. (OSN 1997, poz. 85). Nabywca wadliwego samochodu wybrał w ramach rękojmi odstąpienie od umowy sprzedaży (art. 560 § 1 i 2 KC), ale nie doszło do zwrotu samochodu i ceny. Kupujący wystąpił wówczas przeciwko wytwórcy samochodu o wydanie pojazdu wolnego od wad, powołując się na udzieloną przez niego gwarancję. Wobec skutecznego odstąpienia od umowy sprzedaży żądanie to nie mogło być uwzględnione, chociaż strony umowy sprzedaży nie dokonały zwrotu wzajemnych świadczeń. Takie stanowisko zajął SN, z uzasadnieniem, że odstąpienie od umowy prowadzi do unicestwienia umowy sprzedaży i akcesoryjnej względem niej gwarancji. Skutek ten oświadczenie o odstąpieniu wywołuje wstecz, co oznacza powrót do stanu sprzed zawarcia umowy sprzedaży, a tym samym bezzasadność sięgania do gwarancji. Można dodać, że także nieodwołalność odstąpienia od umowy sprzeciwia się przywróceniu możliwości wyboru między uprawnieniami z rękojmi i gwarancji; por. E. Łętowska, Każda wada z osobna, Rzeczposp. z 11.12.1997 r. Podobnie w orz. SN z 26.11.1997 r. (OSN 1998, poz. 84, z glosą częściowo krytyczną R. Szostaka, OSP 1998, poz. 162), jako skutek odstąpienia przez kupującego od umowy sprzedaży ze względu na wady rzeczy (art. 560 § 1 KC) wskazano wygaśnięcie gwarancji jakości (art. 577 § 1 KC), powołując się na akcesoryjny charakter umowy gwarancyjnej. Ponadto SN przyjął, że oświadczenie o odstąpieniu złożone przez nabywcę rzeczy ruchomej powoduje skutek rzeczowy, tzn. przejście jej własności z powrotem na sprzedającego. Zagadnienie to należy do spornych; zob. T. Wiśniewski, [w:] Komentarz, t. I, s. 568; por. stanowisko SN w kwestii skutków odstąpienia od umowy dotyczącej nieruchomości (Nb. 31). 3. Przesłanki odpowiedzialności 134 Gwarancja odnosi się tylko do wad fizycznych. Jeżeli w umowie gwarancyjnej nie zastrzeżono inaczej, gwarant odpowiada tylko wtedy, gdy wada powstała z przyczyny tkwiącej w rzeczy sprzedanej (art. 578 KC). Udowodnienie wady obciąża kupującego; gwarant nie będzie ponosił odpowiedzialności gdy wykaże, że wada powstała z innych przyczyn, np. że wskutek niewłaściwej eksploatacji silnik źle funkcjonuje. 1 Por. Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, wyd. 4., Warszawa 2003, s. 340. Nb. 134 § 4. Sprzedaż 49 ^ Dyspozytywny\charakter powołanego przepisu umożliwia szersze określenie odpowiedzialności gwaranta, przez uwzględnienie także innych wad. Natomiast wyłączenie z zakresu gwarancji wad, których przyczyna tkwi w rzeczy sprzedanej, uważa się za niedopuszczalne, jako sprzeczne z naturą gwarancji i wynikającej z niej odpowiedzialności (art. 3531 KC)1. Odpowiedzialność wynikająca z gwarancji oparta jest na zasadzie ryzyka. Przesłankę odpowiedzialności gwarancyjnej stanowi ujawnienie się wady 135 w ciągu terminu określonego w gwarancji (art. 577 § 1 KC); jeżeli innego terminu nie zastrzeżono, w czasie jednego roku od wydania rzeczy kupującemu (art. 577 § 2 KC). Nie wymaga się dopełnienia przez kupującego żadnych tzw. aktów staranności (np. zbadania rzeczy przy odbiorze, zawiadomienia o dostrzeżonych wadach). Pod tym względem sytuacja uprawnionego z tytułu gwarancji jest korzystniejsza niż uprawnionego z tytułu rękojmi. Realizacji swych uprawnień kupujący może domagać się także po upływie 136 terminu gwarancji, byleby udowodnił, że w okresie gwarancji wada się ujawniła. Dla dochodzenia uprawnień (roszczeń) z tytułu gwarancji ustawa nie przewiduje szczególnego terminu. Przyjąć więc należy, że podlegają one ogólnym terminom przedawnienia (art. 118 KC). Zob. orz. SN z 8.1.1970 r. (OSN 1970, poz. 187, z glosą W. Jaślana, OSP 1971, poz. 119). Termin przedawnienia również korzystnie wyróżnia pozycję osoby powołującej się na gwarancję w porównaniu z uprawnionym z tytułu rękojmi. 4. Uprawnienia a) Z tytułu gwarancji przysługują kupującemu-skromniejsze uprawnienia 137 niż z tytułu rękojmi; nie może on bowiem odstąpić od umowy ani żądać obniżenia ceny. Gwarancja ma na celu zapewnienie niezakłóconego korzystania z rzeczy sprzedanej i obejmuje odpowiednie - ze względu na ten cel - uprawnienia na wypadek, gdyby rzecz okazała się wadliwa. Według art. 577 § 1 KC - w razie wątpliwości - poczytuje się, że wystawca dokumentu gwarancyjnego jest obowiązany: 1) do usunięcia wad fizycznych lub 2) do dostarczenia rzeczy wolnej od wad. Obowiązki gwaranta mogą być inaczej (węziej albo szerzej) określone w dokumencie gwarancyjnym. Kodeksowa regulacja tych kwestii nie zakłada minimalnego zakresu ochrony uprawnionego z gwarancji. C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 98. Nb. 135-137 50 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw W ujęciu KC o wyborze świadczeń z tytułu gwarancji nie decyduje kupujący, lecz gwarant; konstrukcja przyjęta w art. 577 § 1 KC ma cechy zobowiązania przemiennego (por. art. 365 KC)1. Takie rozwiązanie jest poniekąd uzasadnione, przypuszczać bowiem można, że nawet w razie drobnych, łatwo usuwalnych usterek kupujący byłby skłonny domagać się wymiany rzeczy, chociaż do zaspokojenia jego interesów wystarczyłaby naprawa. Jednak pozostawienie wyboru gwarantowi prowadzi w praktyce do podejmowania decyzji raczej o naprawach, niż o wymianie, co naraża kupującego na utrudnienia, często pozbawia go używania rzeczy przez dłuższy czas i nie zawsze zapewnia jej całkowitą sprawność. W orzecznictwie formułowano w związku z tym wskazania ograniczające dowolność zobowiązanych z tytułu gwarancji. W szczególności przyjęto, że w razie długotrwałych bądź kilkakrotnych napraw, które praktycznie pozbawiają nabywcę korzystania z rzeczy i świadczą o wadzie nieusuwalnej, uprawnionemu z gwarancji służy roszczenie o wymianę rzeczy na wolną od wad. Nieskuteczność napraw, jak i wymiany rzeczy w ramach gwarancji była też uznawana za okoliczność uzasadniającą zwolnienie z obowiązku zachowania pierwszeństwa gwarancji przed rękojmią; por. np. orz. SN z 3.3.1980 r. (OSN 1980, poz. 196). Po zmianie art. 579 KC (por. Nb. 133 i Nb. 141) sytuacja uległa uproszczeniu, wobec wzmocnienia ochrony kupującego, który uzyskał prawo wyboru między gwarancją a rękojmią. Poza tym niektóre umowy gwarancyjne precyzują, w jakich przypadkach, bądź po ilu naprawach gwarant obowiązany jest wymienić rzecz wadliwą na wolną od wad. Proponowane przez sprzedawcę albo wytwórcę warunki gwarancji stanowią zresztą istotny element marketingu i reklamy. 138 b) W wypadku dostarczenia kupującemu rzeczy wolnej od wad zamiast wadliwej, wymiany części rzeczy albo dokonania istotnych napraw rzeczy, termin gwarancji biegnie na nowo od chwili dostarczenia rzeczy (jej części) wolnej od wad albo od chwili zwrócenia rzeczy naprawionej. Przy drobniejszych naprawach termin gwarancji ulega przedłużeniu o okres, w ciągu którego kupujący nie mógł z rzeczy korzystać (art. 581 KC). 139 Za zgodne z przeznaczeniem zużycie rzeczy podlegającej wymianie kupujący nie ma obowiązku zapłaty wynagrodzenia. Nie mogą go też obciążać skutki wzrostu cen, podobnie jak przy korzystaniu z odpowiednich uprawnień z tytułu rękojmi (por. Nb. 113). 140 c) Wykonywanie uprawnień przysługujących z gwarancji wymaga przedstawienia gwarantowi przedmiotu sprzedaży w celu oględzin i dalszych działań polegających na naprawie albo wymianie. Rzecz powinna być gwarantowi 1 W literaturze objaśnia się tę konstrukcję także jako upoważnienie przemienne (facul-tas alternativa); por. C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 95; E. Łętowska, Prawo umów konsumenckich, s. 430. Nb. 138-140 i1 t- W dostarczona - ale na jego koszt - do miejsca wskazanego w gwarancji (np. do zakładu świadczącego usługi gwarancyjne) lub miejsca wydania rzeczy przy udzieleniu gwarancji (do sklepu). Zasady tej nie stosuje się, gdy z okoliczności wynika, że usunięcie wady powinno nastąpić w miejscu, w którym znajdowała się rzecz w chwili ujawnienia wady (art. 580 KC). Z kolei po naprawie bądź wymianie do miejsc tych gwarant na swój koszt dostarcza rzecz uprawnionemu z gwarancji. Przez czas od wydania rzeczy gwarantowi do jej odebrania przez uprawnionego ryzyko uszkodzenia lub utraty rzeczy ponosi gwarant. Z obowiązku spełnienia świadczeń gwarancyjnych gwarant powinien wy- 141 wiązać się w „odpowiednim" terminie (art. 580 § 2 KC). Można przyjąć, że jest to czas niezbędny w normalnym toku postępowania do dokonania naprawy (wymiany) rzeczy, w zasadzie nie krótszy od zastrzeżonego w dokumencie gwarancyjnym. Przy jego określeniu mogą mieć znaczenie także inne okoliczności, np. potrzeby nabywcy. W razie nienależytego wypełnienia tych obowiązków (np. nieskuteczna naprawa, wymiana na rzecz dotkniętą wadami), usunięcia wad można nadal domagać się na podstawie gwarancji, a jeżeli nie upłynął termin do wykonania uprawnień z tytułu rękojmi, istnieje możliwość wyboru między gwarancją a rękojmią. Korzystając z rękojmi kupujący mógłby w szczególności odstąpić od umowy sprzedaży albo żądać obniżenia ceny. Zgodnie z art. 560 § 1 KC, sprzedawca może jednak udaremnić - ale w zasadzie jednorazowo - odstąpienie od umowy przez niezwłoczną naprawę rzeczy albo jej wymianę. Nasuwa się pytanie, czy wspomniane ograniczenie dotyczące odstąpienia od umowy odpada tylko w związku z naprawą albo wymianą rzeczy w trybie rękojmi, czy także w przypadku podobnych działań w ramach gwarancji. Wydaje się, że na gruncie art. 560 § 1 zd. 3 KC można uwzględnić zwłaszcza naprawę (wymianę) rzeczy przez gwaranta będącego sprzedawcą. Przyjęcie takiej korzystnej dla kupującego wykładni nie jest wyłączone, ponieważ powołany przepis nie przesądza, że decydujące znaczenie ma wymiana (naprawa) jedynie w ramach rękojmi. Warto odnotować pogląd (E. Łętowska, Każda wada z osobna, Rzeczposp. z 11.12.1997 r.), że „brzmienie art. 560 § 1 zd. ostatnie nie wiąże wymiany i naprawy z określonym reżimem, lecz tylko z osobami stosunku prawnego". 5. Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych W praktyce świadczenia gwarancyjne często wykonywane sanie przez same- 142 go gwaranta, lecz przez innąjednostkę, z którą gwarant zawiera w tym względzie stosowną umowę. W ten sposób gwarant - za odpowiednią zapłatą - zwalnia się od ciężaru realizacji swych obowiązków, zastrzegając zarazem w treści gwarancji, że świadczenia gwarancyjne będą spełniane przez daną jednostkę. Tak zorganizowana obsługa gwarancyjna może polegać na przejęciu obowiązku wykonywania wszelkich świadczeń gwarancyjnych albo świadczeń Nb. 141-142 52 Rozdział U. Umowy regulujące przeniesienie praw w zakresie ograniczonym np. do napraw wadliwych towarów bądź tylko do ich wymiany. Umowy tego typu zawierane są w szczególności przez gwarantów będących producentami z wyspecjalizowanymi przedsiębiorstwami usługowymi, a także z przedsiębiorstwami handlowymi. Ani KC, ani inne przepisy umów takich nie regulują, ale ich dopuszczalność nie budzi wątpliwości. Występują pod rozmaitymi nazwami, jako np. umowy serwisowe, umowy o przekazanie obsługi gwarancyjnej, umowy zlecenia obsługi gwarancyjnej. Kwalifikacja prawna tych umów nie jest ostatecznie wyjaśniona; wykazują pewne podobieństwo do umowy o dzieło, ale mają też cechy swoiste, uzasadniające raczej zaliczenie do umów nienazwanych; zob. R. Szostak, Umowy o przejęcie obowiązku, s. 136 i n. Z zawieraniem tych umów - zważywszy na ich związek z gwarancją- łączy się zagadnienie trójstronnych stosunków zobowiązaniowych, a mianowicie między gwarantem, wykonawcą świadczeń gwarancyjnych i uprawnionym z gwarancji. 143 Według dominującego w doktrynie i w orzecznictwie poglądu, w umowie między gwarantem a przejmującym wykonywanie świadczeń gwarancyjnych występuje konstrukcja umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, to znaczy uprawnionej z tytułu gwarancji. Na tej podstawie (art. 393 KC) uprawnionemu z tytułu gwarancji przysługuje bezpośrednio roszczenie o wykonanie obowiązków gwarancyjnych wobec osoby, której gwarant „przekazał" lub „zlecił" ich wykonanie. Należy przy tym uznać, że uprawniony z tytułu gwarancji wyraża wolę skorzystania z zastrzeżenia uczynionego na jego rzecz (art. 393 § 2 KC) przez samo przyjęcie dokumentu gwarancyjnego, w którym określony został - inny niż gwarant - wykonawca świadczeń gwarancyjnych; por. zwłaszcza orz. SN z 29.3.1979 r. (OSP 1979, poz. 197, z glosą J. Kufla). 144 Z kolei zawarte w umowie gwarancyjnej postanowienie, że świadczenia z tytułu gwarancji będzie spełniała inna osoba, odpowiada konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC). Nabywca wadliwego towaru powinien w rezultacie wykonywać uprawnienia wynikające z gwarancji wobec przedsiębiorstwa wyręczającego gwaranta. Jeżeli jednak świadczenia gwarancyjne nie zostaną należycie wykonane, gwarant ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą na mocy art. 391 KC, od której może się uwolnić spełniając przyrzeczone świadczenie osobiście. Więź prawna między kupującym a udzielającym gwarancji jest więc utrzymana. Orzecznictwo przyjmuje, że w sprawach o naprawę gwarancyjną bądź o wymianę rzeczy na wolną od wad nie jest wyłączona bierna legitymacja procesowa gwaranta, mimo skutecznego wobec nabywcy rzeczy przejęcia przez przedsiębiorstwo obsługi gwarancyjnej obowiązku napraw i innych usług gwarancyjnych; por. uchw. SN z 6.1.1981 r. (OSN 1981, poz. 163); orz. SN z 17.6.1985 r. (OSN 1986, poz. 38). Gwarant nie jest bowiem w takim przypadku zwolniony z odpowiedzialności z tytułu gwarancji w stosunku do uprawnionego. Nb. 143-144 § 4. Sprzedaż 53 Do objaśnienia treści stosunku prawnego łączącego gwaranta z wykonawcą 145 świadczeń gwarancyjnych należałoby ponadto, kierując się celem zawartej między nimi umowy, zastosować przewidzianą w art. 392 KC konstrukcję umowy 0 zwolnienie dłużnika od obowiązku spełnienia świadczenia. Na tej podstawie gwarant mógłby wystąpić z odpowiednimi roszczeniami wobec wykonawcy, gdyby niespełnienie przez niego świadczeń gwarancyjnych naraziło gwaranta na odpowiedzialność odszkodowawczą względem uprawnionego z gwarancji1. Natomiast odrzucona została, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, kwalifikacja umowy między gwarantem a wykonawcą świadczeń gwarancyjnych jako umowy o przejęcie długu. Koncepcja taka pozostaje w sprzeczności z podstawowymi funkcjami gwarancji. Przede wszystkim zaś przemawia przeciwko niej to, że przy zawieraniu umów o wykonywanie świadczeń gwarancyjnych pomijana jest kwestia zgody uprawnionego z gwarancji na zmianę strony zobowiązanej (por. art. 519 KC). Według innej koncepcji przedstawionej w piśmiennictwie, do opisu powiązań 146 prawnych między gwarantem a wykonawcą świadczeń gwarancyjnych i uprawnionym z gwarancji należy wykorzystać instytucję przekazu (art. 921'-9215 KC; por. Nb. 848 i n.). W dokumencie gwarancyjnym gwarant (przekazujący) upoważnia bowiem przedsiębiorstwo obsługi gwarancyjnej (przekazanego) do spełnienia określonych świadczeń na rachunek przekazującego, a zarazem upoważnia kupującego (odbiorcę przekazu) do przyjęcia świadczenia. Zob. E. Łętowska, W sprawie możliwości zastosowania przekazu do kwalifikacji stosunków powstających na tle gwarancji, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Sołtysińskiego, Poznań 1990, s. 342 i n. Jednak odwołanie się do konstrukcji przekazu pozwala na wycinkową tylko charakterystykę omawianych stosunków; w rezultacie kwestie uprawnień i obowiązków należałoby ustalać przy zastosowaniu innych instytucji. 6. Naprawienie szkody Gwarancja, podobnie jak i rękojmia, nie ogranicza ogólnych uprawnień 147 kupującego z tytułu nienależytego wykonania zobowiązania (art. 471 i n. KC). Por. orz. SN z 3.10.1978 r. (OSN 1979, poz. 151); orz. SN z 14.8.1985 r. (OSN 1986, i poz. 123). Z kolei niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczeń gwarancyjnych może uzasadniać odpowiedzialność odszkodowawczą na podstawie art. 471, 474 KC (np. zniszczenie rzeczy oddanej do naprawy gwarancyjnej). 1 Zob. M. H. Koziński, Relacje podmiotowe w ramach stosunku prawnego gwarancji, NP Nr 11-12/1983; A. Kędzierska-Cieślak, Charakter stosunków prawnych związanych z gwarancją producenta, [w:] Prace cywilistyczne. Księga pamiątkowa ku czci Profesora J. Winiarza, Warszawa 1990. Nb. 145-147 54 Rozdział II Umowy regulujące przeniesienie praw 148 Z wadą przedmiotu objętego gwarancją może łączyć się odpowiedzialność według przepisów o czynach niedozwolonych (art. 415 i n. KC), jak i przepisów o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art. 4491 i n. KC), por. Nb. 123 i 724. Niedopuszczalne byłoby wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności za produkt w treści gwarancji. Ponadto treść gwarancji podlega kontroli co do zgodności z ogólną regulacją dotyczącą niedozwolonych postanowień umownych (art. 385' i n. KC w brzmieniu OchrKonsU). W nawiązaniu do katalogu klauzul niedozwolonych (art. 3853 KC) za niewiążące należałoby uznać np. postanowienie gwarancji ograniczające odpowiedzialność gwaranta względem konsumenta za szkody na osobie spowodowane wadą rzeczy sprzedanej, wyłączenie lub istotne ograniczenie odpowiedzialności względem konsumenta za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z gwarancji. IX. Szczególne rodzaje sprzedaży 1. Uwagi wstępne 149 Szczególne rodzaje sprzedaży zostały wyróżnione w KC jako podtypy umowy sprzedaży (art. 583-602), jednakże ich podstawę mogą stanowić także inne akty normatywne. Do uregulowanych w KC rodzajów sprzedaży należą: sprzedaż na raty, sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej do uiszczenia ceny, sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy, z prawem odkupu, przy zastrzeżeniu prawa pierwokupu. W SprzedKonsU wymienia się w szczególności sprzedaż na przedpłaty, na zamówienie, według wzoru. Są to rodzaje sprzedaży wykształcone przez praktykę obrotu, które od postaci modelowej różnią się charakterystycznym sposobem zawarcia umowy i pewnymi elementami jej treści. Ustawa wymienia też sprzedaż na raty oraz sprzedaż na próbę i przy tych wszystkich rodzajach sprzedaży, a także w razie sprzedaży za cenę powyżej dwóch tysięcy złotych, nakłada na sprzedawcę obowiązek potwierdzenia na piśmie istotnych postanowień zawartej umowy (art. 2 ust. 2 SprzedKonsU). Obowiązek ten według SprzedKonsU dotyczy sprzedaży rzeczy ruchomych, dokonywanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa, gdy kupującym jest osoba fizyczna, nabywająca rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą, a więc jako towar konsumpcyjny. Przy innych postaciach sprzedaży o takich cechach, nazwanej w ustawie sprzedażą konsumencką, pisemne potwierdzenie zawarcia umowy sprzedawca wydaje na żądanie kupującego. Nb. 148-149 Z kolei sprzedaż konsumencka bez względu na jej postać podlega dalszym, szczególnym unormowaniom. Uwzględniając postanowienia dyrektywy Nr 98/6 o ochronie konsumentów przy podawaniu cen oferowanych im wyrobów, SprzedKonsU wprowadziła wymaganie opatrzenia towaru nie tylko jego ceną, ale także ceną jednostkową- za jednostkę miary (np. za 1 kg, za 1 sztukę). Obowiązek ten co do sprzedaży detalicznej wynika już z ustawy 0 cenach (ustawa z 5.7.2001 r., Dz.U. Nr 97, poz. 1050 ze zm.; art. 12). Ponadto, według SprzedKonsU, taki sam sposób podawania cen towarów konsumpcyjnych powinien być stosowany w reklamie. Wskazanie obydwu cen stanowi istotny dla konsumenta element informacji o towarze, pozwala bowiem porównać ceny podobnych produktów i ułatwia dokonanie właściwego wyboru. W interesie konsumentów ustawa nakłada na sprzedawcę liczne inne obowiązki informacyjne, przy czym informacja ma być jasna, zrozumiała, niewprowa-dzająca w błąd, udzielona w języku polskim, wystarczająca do prawidłowego 1 pełnego korzystania ze sprzedanego towaru konsumpcyjnego (art. 3 ust. 1 i 6). W szczególności sprzedawca powinien podać nazwę towaru, wskazać producenta lub importera, znak zgodności wymagany przez odrębne przepisy, informacje o dopuszczeniu do obrotu w Polsce, określenie energochłonności, inne dane stosownie do odrębnych przepisów, np. dotyczących znakowania produktów włókienniczych, obuwia, kosmetyków, bezpieczeństwa zabawek. Informacje te, jak precyzuje ustawa, mają znajdować się na towarze albo być z nim trwale połączone, jeżeli towar jest sprzedawany w opakowaniu jednostkowym lub w zestawie. W pozostałych przypadkach odpowiednia informacja powinna być umieszczona w miejscu sprzedaży. Do obowiązków sprzedawcy należy zapewnienie w miejscu sprzedaży „warunków techniczno-organizacyjnych", które umożliwiają dokonanie wyboru towaru konsumpcyjnego, sprawdzenie jego jakości, kompletności, funkcjonowania. Kupujący wraz z towarem powinien otrzymać wszystkie elementy jego wyposażenia, a także sporządzone w języku polskim instrukcje obsługi, konserwacji i inne wymagane dokumenty. Obowiązkiem sprzedawcy jest wyjaśnienie konsumentowi, na jego żądanie, znaczenia poszczególnych postanowień umowy. O wyodrębnieniu sprzedaży konsumenckiej jako szczególnego rodzaju sprzedaży, przesądza jednak przede wszystkim, przewidziana w SprzedKonsU samodzielna regulacja odpowiedzialności sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową w chwili jego wydania (art. 4-12) i odpowiedzialności z tytułu gwarancji, gdy właściwość sprzedanego towaru nie odpowiada właściwości wskazanej w oświadczeniu gwarancyjnym (art. 13), przez co wyłączone jest stosowanie dotyczących sprzedaży kodeksowych przepisów o rękojmi za wady i gwarancji jakości (por. Nb. 83 i 129). Nb. 149 56 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 150 Dla umów zawieranych z konsumentami poza lokalem przedsiębiorstwa, a także zawieranych na odległość szczególny reżim prawny, wzorowany na dyrektywach europejskich Nr 85/577 i 97/7, wprowadziła OchrKonsU. Regulacja ta, niewłączona do Kodeksu cywilnego, obejmuje różne umowy (w tym sprzedaż), aczkolwiek z ograniczeniami przedmiotowymi (art. 5 i 16 OchrKonsU). Ustawa przewiduje szereg instrumentów ochrony konsumenta, z uwzględnieniem etapu zawierania umowy, jej treści, sytuacji stron po zawarciu umowy1. W szczególności szeroko zostały ujęte obowiązki informacyjne przedsiębiorcy, który zawiera umowę poza miejscem prowadzenia działalności gospodarczej (np. w mieszkaniu kupującego) bądź bez jednoczesnej obecności obu stron - przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, np. katalogu, telefonu, telewizji, poczty elektronicznej. Istotne znaczenie ochronne ma zastrzeżone na rzecz konsumenta ustawowe prawo odstąpienia od umowy, bez podania przyczyn. Jego wykonanie nie może być uzależnione od zapłaty odstępnego. Oświadczenie o odstąpieniu powinno być złożone w formie pisemnej {adprobationem), w terminie 10 dni od zawarcia umowy poza lokalem przedsiębiorstwa, a w przypadku umowy zawartej na odległość - w terminie 10 dni od wydania rzeczy albo od zawarcia umowy, gdy dotyczy ona świadczenia usług (art. 2, 7 i 10 OchrKonsU). Termin będzie dłuższy, jeśli przedsiębiorca nie poinformował na piśmie o prawie odstąpienia (art. 4 i 10 OchrKonsU). Przepisy o umowach zawieranych na odległość określają ponadto bliżej zasady wykonania umowy, m.in. termin spełnienia świadczenia, dopuszczalność świadczenia zastępczego, ochronę przed niewłaściwym wykorzystaniem karty płatniczej. W odniesieniu do takich umów przyjęto - z korzyścią dla konsumenta - akcesoryjność kredytu (pożyczki) wobec umowy głównej, a mianowicie odstąpienie od tej umowy jest skuteczne także wobec zawartej w celu jej wykonania umowy kredytu lub pożyczki (art. 13 ust. 2 OchrKonsU). Zwraca uwagę postanowienie o spełnieniu przez przedsiębiorcę świadczenia niezamówionego (art. 15 OchrKonsU) - takie działanie następuje „na ryzyko" przedsiębiorcy i nie powstają wtedy żadne zobowiązania po stronie konsumenta. Znaczenie ochronne ustawy podkreśla zakaz wyłączenia lub ograniczenia w drodze umowy wskazanych w przepisach ustawy praw konsumenta, także w razie wyboru prawa obcego (art. 17 OchrKonsU). W dalszych uwagach będą uwzględnione instytucje działu IV tytułu XI Kodeksu cywilnego, składające się na pojęcie szczególnych rodzajów sprzedaży. 1 Problematykę tzw. umów konsumenckich omawia Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, wyd. 4., Warszawa 2003, s. 149 i n. Nb. 150 § 4. Sprzedaż 57 2. Sprzedaż na raty a) Sprzedaż na raty została skonstruowana jako umowa o funkcji kon- 151 sumpcyjnej (art. 583 i 587 KC). Zawiera ją prowadzący przedsiębiorstwo (sprzedawca) i osoba fizyczna (kupujący), a przedmiot umowy stanowi rzecz ruchoma, nabyta na własne potrzeby kupującego. Cena płatna jest w ratach (w umowie występuje więc element „kredytowania"), przy czym rzecz sprzedana ma być wydana kupującemu przed całkowitym zapłaceniem ceny. Przy sprzedaży na raty niezbędne jest odpowiednie zabezpieczenie intere- 152 sów sprzedawcy, narażonego na niewypłacalność kupującego. Należy też zapewnić ochronę nabywcy, względem którego sprzedawca łatwo mógłby wykorzystać swą silniejszą pozycję ekonomiczną, narzucając uciążliwe warunki umowy. W myśl art. 586 KC dopuszczalne jest zastrzeżenie natychmiastowej wymagalności całej ceny na wypadek uchybienia terminom płatności rat, ale jego skuteczność zależy od zachowania formy pisemnej {ad eventum), a ponadto kupujący musi być w zwłoce z zapłatą co najmniej dwóch rat na łączną sumę przewyższającą 1/5 część ceny. Możliwość odstąpienia od umowy z powodu niezapłacenia rat poddana została podobnym ograniczeniom, przy czym sprzedawca powinien wyznaczyć kupującemu odpowiedni termin do uiszczenia zaległych rat. W obydwu wspomnianych kwestiach postanowienia umowy nie mogą być dla kupującego mniej korzystne (art. 586 § 3 KC); ustawa chroni więc kupującego normami semiimperatywnymi. Taki też charakter mają normy o odpowiedzialności z tytułu rękojmi przy sprzedaży na raty, z tym że dopuszcza się wyłączenie lub ograniczenie tej odpowiedzialności w wypadkach przewidzianych przez przepisy szczególne (art. 584 KC). Istnieje więc zbieżność z ogólną zasadą przyjętą dla rękojmi przy umowach sprzedaży z udziałem konsumentów (por. art. 558 § 2 KC). W odniesieniu do sprzedaży na raty zastrzega się ponadto (art. 584 § 2 KC), że umowa nie może utrudniać kupującemu wykonania uprawnień z tytułu rękojmi (np. przez wprowadzenie obowiązku zbadania rzeczy). Należy jednak zaznaczyć, odwołując się do uwag poczynionych wcześniej {Nb. 33, 126), że przepis art. 584 KC nie jest aktualny w zakresie sprzedaży uregulowanej w SprzedKonsU. Termin płatności rat przez kupującego jest, zgodnie z art. 585 KC, terminem zastrzeżonym na korzyść dłużnika (por. art. 457 KC). Z przedterminową zapłatą wiąże się możliwość odliczenia przez kupującego od długu kwoty odpowiadającej wysokości stopy procentowej obowiązującej dla danego rodzaju kredytów NBP. b) Oprócz sprzedaży na raty o opisanych cechach zawierane są umowy 153 sprzedaży, przy których kredytowanie kupującego odbywa się na innych za- Nb. 151-153 58 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw sadach. Kredytu na zakupy ratalne udziela bank na podstawie umowy kredytu (art. 69 PrBank), a kupujący zawiera ze sprzedawcą „zwykłą" umowę sprzedaży, płacąc oddanymi mu do dyspozycji - jako kredytobiorcy - środkami pieniężnymi, zazwyczaj w formie bezgotówkowej. Natomiast w ratach spłaca bankowi uzyskany od niego kredyt. W takim wypadku należy stosować odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty (art. 588 § 1 KC), co dotyczy stosunku między bankiem a kredytobiorcą. Postanowienia umów kredytu podlegają więc ocenie co do ich zgodności z art. 586 KC. Bankowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczy sprzedanej (art. 588 § 2 KC). Zabezpieczenie to, skuteczne dopóki rzecz znajduje się u kupującego, ma znaczenie ograniczone. Banki korzystają zwykle z dogodniejszych postaci zabezpieczeń, takich np. jak: poręczenie, weksel gwarancyjny, zastaw umowny. 154 c) Przepisów o sprzedaży na raty nie stosuje się, gdy kupujący nabywa rzecz w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, a cena ma być płacona w ustalonych umową ratach (art. 587 KC). Sprzedaż taka nie jest uważana za szczególny rodzaj sprzedaży i sytuacja prawna stron kształtuje się stosownie do zasad ogólnych obowiązujących przy sprzedaży. Ponadto także w obrocie z udziałem konsumentów znaczenie przepisów KC o sprzedaży na raty jest aktualnie poważnie ograniczone, ponieważ nie mają one zastosowania do umów, które zostały objęte przepisami ustawy z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm., art. 18; por. Nb. 514 i Nb. 536). 3. Sprzedaż z zastrzeżeniem własności rzeczy sprzedanej 155 Ta postać sprzedaży może znaleźć zastosowanie w razie sprzedaży rzeczy ruchomej, gdy zapłata ceny ma nastąpić w przyszłości. Sprzedawca może wówczas zastrzec sobie własność rzeczy aż do uiszczenia ceny (art. 589 KC). Jest to dogodny sposób zabezpieczenia interesów sprzedawcy, zapobiegający swobodnemu rozporządzaniu rzeczą przez kupującego. W obrocie może mieć duże znaczenie ze względu na przypadki niewypłacalności kupującego. Przy zastrzeżeniu własności rzeczy sprzedanej kupujący uzyskuje własność nie w chwili zawarcia umowy (por. art. 155 § 1 KC), lecz dopiero z momentem zapłaty całej ceny. W razie wątpliwości uważa się, że przeniesienie własności na podstawie umowy zawierającej podobne zastrzeżenie nastąpiło pod warunkiem zawieszającym (art. 589 w zw. z art. 89 KC). 156 Zastrzeżenie własności może odnosić się do rzeczy, która po zawarciu umowy sprzedaży pozostaje jeszcze u sprzedawcy. Najczęściej jednak dotyczy rzeczy wy- § 4. Sprzedaż 59 danej kupującemu (np. w razie sprzedaży na raty, art. 583 KC; sprzedaży z zapłatą ceny częściami). W takim wypadku, w myśl art. 590 KC, zastrzeżenie własności powinno mieć formę pisemną {adprobationem), a jeżeli ma być skuteczne wobec wierzycieli kupującego, wymagana jest data pewna (forma ad eventum). Z odebraniem rzeczy przez sprzedawcę, gdy cena nie została uiszczona, łączy się jego uprawnienie do żądania od kupującego wynagrodzenia za zużycie lub uszkodzenie rzeczy (art. 591 KC). 4. Sprzedaż na próbę a) Sprzedaż na próbę albo z zastrzeżeniem zbadania rzeczy przez kupującego 157 jest w ujęciu KC umową warunkową. W razie wątpliwości poczytuje się ją za zawartą pod warunkiem zawieszającym, że kupujący uzna przedmiot sprzedaży za dobry (art. 592 KC). Decydujące znaczenie ma w tym względzie subiektywne przekonanie kupującego. Występuje więc przy takiej umowie tzw. warunek potestatywny, zależny całkowicie od swobodnej oceny jednej ze stron. Korzystanie z tej postaci sprzedaży, dogodnej dla kupującego, jest wszakże - w warunkach rozwiniętego rynku - przede wszystkim sposobem pozyskiwania klientów i zbytu towarów, istotnym ze względu na konkurencję. Ostatecznie więc znaczenie sprzedaży na próbę w praktyce obrotu wyznacza interes sprzedawcy. Uzasadnione jest przy tym, aby zbyt długo nie utrzymywała się niepew- 158 ność co do skuteczności umowy sprzedaży. Jeżeli strony nie oznaczyły terminu próby lub zbadania rzeczy, odpowiedni termin może wyznaczyć sprzedawca (art. 592 § 1 KC). Po odebraniu rzeczy przez kupującego i braku jego oświadczenia we właściwym terminie (oznaczonym umownie lub przez sprzedawcę), uważa się, że uznał on przedmiot sprzedaży za dobry (art. 592 § 2 KC). b) Od sprzedaży na próbę należy odróżnić sprzedaż z możliwością wymia- 159 ny zakupionego towaru na inny towar na życzenie kupującego albo sprzedaż z zastrzeżeniem dla kupującego prawa odstąpienia od umowy w określonym terminie. Umowa sprzedaży jest wówczas bezwarunkowa (definitywna) i przejście prawa własności na kupującego następuje w zasadzie w chwili zawarcia umowy. 5. Sprzedaż z zastrzeżeniem prawa odkupu Prawo odkupu umożliwia ponowne nabycie rzeczy sprzedanej, dzięki czemu 160 umowa sprzedaży zawierająca zastrzeżenie odkupu zaspokaja jakiś szczególny interes sprzedawcy w wyzbyciu się prawa własności tylko na pewien czas. Przykład: Sprzedaż pamiątki rodzinnej, którą sprzedawca chce odzyskać, gdy polepszy się jego sytuacja finansowa. I Nb. 154-156 Nb. 157-160 60 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw Wykonanie prawa odkupu polega na złożeniu przez sprzedawcę odpowiedniego oświadczenia woli osobie, która od niego rzecz uprzednio kupiła (art. 593 § 2 KC). Ma ono charakter prawokształtujący. Trudno zgodzić się z zapatrywaniem, że zastrzeżenie prawa odkupu w umowie sprzedaży jest równoznaczne z ofertą ze strony kupującego, a oświadczenie o wykonaniu prawa odkupu oznacza przyjęcie tej oferty; tak zwłaszcza Czachórski, Zobowiązania, s. 402. Zastrzeżenie prawa odkupu jest postanowieniem umownym. Konstrukcja prawa odkupu i ocena konsekwencji jego wykonania należą jednak do zagadnień spornych, zob. M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 97 i n.; S. Bogucki, Prawo odkupu, Rejent Nr 9/1995; tenże, Charakter czynności zastrzeżenia prawa odkupu, Rejent Nr 4/1997. Dla oświadczenia o wykonaniu prawa odkupu nie jest przewidziana żadna forma szczególna. Jeżeli jednak zachowanie określonej formy było wymagane do zawarcia umowy sprzedaży, powinno być ono złożone w tej samej formie (art. 593 § 2 zd. 2 KC). Przez wykonanie prawa odkupu dochodzi do skutku tzw. sprzedaż powrotna. Po stronie kupującego (z pierwotnej umowy sprzedaży) powstaje obowiązek przeniesienia własności rzeczy z powrotem na sprzedawcę. Ten zaś obowiązany jest do zwrotu ceny i kosztów sprzedaży oraz poczynionych przez kupującego nakładów (art. 594 KC). W umowie sprzedaży strony mogą cenę odkupu ustalić inaczej, przy czym w razie ceny zbyt wygórowanej, uprawniony do odkupu może żądać jej obniżenia w granicach określonych przez art. 594 § 2 KC. Prawo odkupu może być wykonane w oznaczonym terminie, który określa umowa. Chroniąc interesy kupującego ustawa zastrzega, że prawo to nie może być ustanowione na okres dłuższy niż pięć lat (art. 593 § 1 KC). Prawo odkupu jest skuteczne w zasadzie tylko względem kupującego. W wypadku zatem zbycia rzeczy albo jej obciążenia, kupujący ponosi wobec uprawnionego z tytułu odkupu jedynie odpowiedzialność odszkodowawczą z powodu niewykonania zobowiązania (art. 471 i n. KC). Wyjątek dotyczy prawa odkupu nieruchomości, które zostało ujawnione w księdze wieczystej, uzyskując przez to skuteczność względem praw nabytych przez czynność prawną po jego ujawnieniu (art. 16 i 17 KWU). Ponadto w ograniczonym zakresie uprawniony z tytułu odkupu mógłby znaleźć ochronę na podstawie instytucji bezskuteczności względnej umowy (art. 59 KC); M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 100-101. Prawo odkupu jest niepodzielne (dotyczy całości przedmiotu sprzedaży) i niezbywalne, podlega natomiast dziedziczeniu. Z uwagi na niepodzielność prawo odkupu może być wykonane w całości przez niektórych spośród uprawnionych, jeśli pozostali prawa tego nie wykonują (art. 595 KC). Przykładem prawa odkupu uzyskanego ex legę jest przysługujące Agencji Nieruchomości Rolnych prawo odkupu nieruchomości na rzecz Skarbu Państwa w okresie 5 lat od Nb. 160 § 4. Sprzedaż 61 dnia jej nabycia od Agencji (z wyjątkiem nieruchomości położonych w granicach specjalnych stref ekonomicznych), z ujawnieniem tego prawa w księdze wieczystej (art. 29 ust. 5 AgRU, dodany ustawą z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, Dz.U. Nr 64, poz. 592). 6. Prawo pierwokupu Prawo pierwokupu (art. 596 i n. KC) polega na tym, że określonemu pod- 161 miotowi przysługuje pierwszeństwo kupna oznaczonej rzeczy, w razie gdyby jej właściciel zawarł umowę sprzedaży z innym podmiotem. Prawo pierwokupu może też odnosić się do sprzedaży praw (por. art. 555 KC). Nie dotyczy natomiast innych - niż przez sprzedaż - rozporządzeń rzeczą (prawem). Por. uchw. SN z 16.2.1996 r. (OSN 1996, poz. 59), o niedopuszczalności umownego rozszerzenia prawa pierwokupu nieruchomości na wypadek, gdyby nabywca darował ją osobie trzeciej. Jak wyjaśnia uchwała, w ramach swobody umów (art. 3531 KC) można jednak zastrzec pierwszeństwo nabycia rzeczy (praw) na wypadek innej czynności niż sprzedaż, które nie będzie prawem pierwokupu ani jego odmianą, lecz uprawnieniem samoistnym (swoistym prawem „pierwonabycia"). Źródłem prawa pierwokupu może być: 1) czynność prawna, w szczególności umowa, 2) przepis ustawy, przy czym poważne znaczenie ma w praktyce prawo pierwokupu powstające ex legę, zwane ustawowym prawem pierwokupu. Por. np. art. 166 KC; art. 109-111 GospNierU; art. 29 ust. 4 AgRU; art. 3 UstrójRU. Jeżeli przepisy szczególne nie stanowią inaczej, do ustawowego prawa pierwokupu stosuje się przepisy KC (art. 596 KC). Uprawniony może skorzystać z prawa pierwokupu tylko wtedy, gdy zobo- 162 wiązany sprzedaje rzecz innej osobie. W związku z tym właściciel rzeczy obowiązany jest zawrzeć umowę sprzedaży z osobą trzecią pod warunkiem, że uprawniony nie skorzysta z prawa pierwokupu (art. 597 § 1 KC) oraz niezwłocznie zawiadomić uprawnionego o treści warunkowej umowy sprzedaży (art. 598 § 1 KC). Według art. 110 ust. 3 GospNierU obowiązek takiego zawiadomienia ciąży na notariuszu sporządzającym umowę. Ustawowe prawo pierwokupu przewidziane w tej ustawie przysługuje gminie w razie sprzedaży: 1) niezabudowanej nieruchomości nabytej uprzednio od Skarbu Państwa albo jednostek samorządu terytorialnego; 2) prawa użytkowania wieczystego niezabudowanej nieruchomości gruntowej; 3) nieruchomości położonej na obszarze przeznaczonym w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego na cele publiczne; 4) nieruchomości wpisanej do rejestru zabytków lub prawa użytkowania wieczystego takiej nieruchomości (art. 109 GospNierU). Prawo pierwokupu jest jednak wyłączone w przypadku sprzedaży między niektórymi podmiotami; dotyczy to sprzedaży nieruchomości lub prawa użytkowania wieczystego na rzecz osób bliskich sprzedawcy (pojęcie Nb. 161-162 62 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw osób bliskich - art. 4 pkt 13 ustawy), a także między osobami prawnymi tego samego kościoła lub związku wyznaniowego. Ponadto prawo pierwokupu nie przysługuje, gdy prawo własności lub prawo użytkowania wieczystego zostało ustanowione jako odszkodowanie lub rekompensata za utratę własności nieruchomości; ustanowione w wyniku zamiany własności nieruchomości; a w odniesieniu do nieruchomości wymienionych wyżej pod pkt 3 i 4 -jeżeli prawo pierwokupu nie zostało ujawnione w księdze wieczystej. Wykonanie prawa pierwokupu należy do kompetencji wójta, burmistrza albo prezydenta miasta. 163 Jeżeli nie zastrzeżono innego terminu, uprawniony może skorzystać z prawa pierwokupu w ciągu jednego miesiąca - w razie sprzedaży nieruchomości, a jednego tygodnia - w razie sprzedaży rzeczy ruchomych, od zawiadomienia o sprzedaży (art. 598 § 2 KC). Są to terminy zawite. Artykuł 110 ust. 2 GospNierU przewiduje termin 2 miesięcy od dnia otrzymania przez wójta, burmistrza albo prezydenta miasta zawiadomienia o treści umowy sprzedaży. 164 Uprawniony wykonuje prawo pierwokupu składając właścicielowi rzeczy oświadczenie woli o charakterze prawokształtującym. Powinno ono być złożone w takiej formie, jaka jest przewidziana dla sprzedaży danej rzeczy. Przykład: Dla sprzedaży nieruchomości - w formie aktu notarialnego (art. 597 § 2 w zw. z art. 158 KC; art. 110 ust. 4 GospNierU). 165 W następstwie złożenia wspomnianego oświadczenia woli dochodzi do skutku umowa sprzedaży wiążąca właściciela rzeczy z uprawnionym z tytułu pierwokupu. Ma ona z reguły tę samą treść, jak niezrealizowana umowa warunkowa zawarta między właścicielem rzeczy a osobą trzecią (art. 600, 601 KC). W odniesieniu do ceny art. 111 GospNierU wyraźnie stanowi, że prawo pierwokupu wykonuje się po cenie ustalonej między stronami w umowie sprzedaży. Według art. 3 ust. 8 UstrójRU, wykonujący prawo pierwokupu (dzierżawca albo Agencja Nieruchomości Rolnych, jeśli brak uprawnionego dzierżawcy bądź nie korzysta on z tego prawa) może w razie rażącej różnicy między ceną sprzedawanej nieruchomości a jej wartością rynkową wystąpić do sądu o ustalenie ceny nieruchomości. Zawyżona cena mogłaby być również kwestionowana na podstawie art. 600 § 1 zd. 2 KC, stanowiącego o bezskuteczności względem uprawnionego z tytułu prawa pierwokupu postanowień umowy z osobą trzecią, które mają na celu udaremnienie tego prawa. 166 Niedopełnienie obowiązku zawarcia z osobą trzecią umowy warunkowej oraz powiadomienia o niej uprawnionego z tytułu pierwokupu, a także poinformowanie o istotnych postanowieniach umowy niezgodnie z rzeczywistością z reguły naraża właściciela rzeczy tylko na odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 599 § 1 KC). Jest zagadnieniem spornym, czy w razie zawarcia bezwarunkowej umowy sprzedaży może znaleźć zastosowanie art. 59 KC. W szczególności rozważana jest możliwość uznania bezskuteczności tej umowy wobec uprawnionego w takim zakresie, w jakim ma ona charakter bezwarunkowy. Zob. zwłaszcza M. Pazdan, Bezwarunkowa sprzedaż, s. 166 i n.; C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 123-124; J. Górecki, Prawo pierwokupu, s. 144-145; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 119-121. Nb. 163-166 § 4. Sprzedaż 63 Natomiast jeżeli prawo pierwokupu przysługuje z mocy ustawy Skarbowi Państwa, jednostce samorządu terytorialnego, współwłaścicielowi (art. 166 KC) albo dzierżawcy (art. 3 ust. 1 UstrójRU), to sankcja jest znacznie surowsza; bezwarunkowa umowa sprzedaży zawarta przez właściciela rzeczy z osobą trzeciąjest nieważna (art. 599 § 2 KC). Uprawniony z tytułu prawa pierwokupu nie traci swojego prawa, ale nie może go zrealizować w konkretnej sytuacji. Według innego poglądu nieważność nie dotyczy całej umowy, lecz tylko jej bezwa-runkowości; istnieje więc możliwość skorzystania z prawa pierwokupu w terminie biegnącym od dowiedzenia się o zawarciu umowy (por. art. 598 § 2 KC). Szerzej M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 122; Czachórski, Zobowiązania, s. 406. Według art. 9 ust. 1 UstrójRU, nieważna jest także sprzedaż nieruchomości rolnej dokonana bez zawiadomienia uprawnionego do prawa pierwokupu. Podobnie jak prawo odkupu, również prawo pierwokupu jest niezbywal- 167 ne i w zasadzie niepodzielne (art. 602 KC), ale jest ono dziedziczne. Jeżeli przysługuje kilku osobom, a niektóre z nich prawa tego nie wykonywają, inni uprawnieni mogą wykonać je w całości. X. Odpowiedzialność za niezgodność towaru z umową sprzedaży konsumenckiej I. Charakterystyka wstępna Wyłączenie stosowania do sprzedaży konsumenckiej przepisów KC o rękojmi 168 za wady rzeczy sprzedanej stanowi konsekwencję wprowadzenia w SprzedKonsU reżimu odpowiedzialności sprzedawcy wzorowanego na dyrektywie europejskiej Nr 99/44. Celem dyrektywy jest usuwanie przeszkód w rozwoju handlu na wspólnym rynku przez eliminację zróżnicowanych przepisów dotyczących rękojmi. Odpowiada to koncepcji samodzielnego kształtowania niektórych elementów sprzedaży, zrealizowanej wcześniej dla stosunków sprzedaży między profesjonalistami przez Konwencję wiedeńską o międzynarodowej sprzedaży towarów (por. Nb. 34). W zakresie sprzedaży konsumenckiej rękojmia za wady fizyczne i prawne przedmiotu sprzedaży została w rezultacie zastąpiona odpowiedzialnością sprzedawcy wobec kupującego za niezgodność towaru w chwili jego wydania z umową. Konstrukcja ta ma zastosowanie, gdy osoba prowadząca przedsiębiorstwo sprzedaje w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa rzecz ruchomą osobie fizycznej, która nabywa tę rzecz w celu niezwiązanym z działalnością zawodową lub gospodarczą. Tylko do sprzedaży o takich cechach odnosi się ustawowe określenie „sprzedaż konsumencka". Wyłączenia przedmiotowe ustawy są nieliczne (por. Nb. 83). Zwraca uwagę, że ustawa nie przewiduje wyłączeń ani szczególnego reżimu odpowiedzialności przy sprzedaży zwierząt (por. Nb. 125). Z przyczyn oczywistych ustawa nie ma zastosowania do sprzeda- Nb. 167-168 64 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 169 170 ży w postępowaniu egzekucyjnym, upadłościowym albo innym postępowaniu sądowym; w takich przypadkach nie powstaje również odpowiedzialność z tytułu rękojmi (por. Nb. 93). Obowiązuje bezwzględny zakaz umownego wyłączenia albo ograniczenia uprawnień kupującego unormowanych w SprzedKonsU, co nadaje tej regulacji charakter semiimperatywny. Przepis art. 11 SprzedKonsU precyzuje, że umowy naruszające ten zakaz nie mogą być zawarte przed zawiadomieniem sprzedawcy o niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową sprzedaży. Dotyczy to zarówno wyraźnych wyłączeń lub ograniczeń, jak i postanowień zmierzających do obejścia zakazu, w szczególności przez wybór prawa obcego albo oświadczenie kupującego, że wie o wszelkich niezgodnościach (wiedza taka, jak stanowi art. 7 SprzedKonsU, decyduje o wyłączeniu odpowiedzialności sprzedawcy). Jako wyjątek przedstawia się możliwość ograniczenia terminu, w ciągu którego sprzedawca odpowiada za niezgodność towaru z umową, co dotyczy sprzedaży rzeczy używanych (art. 10 ust. 1 SprzedKonsU). Ochrona konsumentów na podstawie SprzedKonsU obejmuje szerszy zakres stosunków prawnych niż wynikające z umowy sprzedaży. Przepisy ustawy stosuje się bowiem do umów dostawy i sprzedaży komisowej, o elementach podmiotowych i przedmiotowych takich jak sprzedaż konsumencka (art. 6051, 770' KC), a także odpowiednio do umowy o dzieło (art. 6271 KC) zawartej w zakresie działalności przedsiębiorstwa przyjmującego zamówienie z osobą fizyczną, która zamawia dzieło będące ruchomością w celu niezwiązanym z jej działalnością gospodarczą ani zawodową. 2. Niezgodność towaru z umową a) Odpowiedzialność sprzedawcy wobec kupującego na podstawie SprzedKonsU powstaje wówczas, gdy towar konsumpcyjny w chwili jego wydania jest niezgodny z umową (art. 4 ust. 1). Według zasad ogólnych, okoliczności te powinien udowodnić kupujący, co dotyczy w pełni niezgodności towaru z umową. Natomiast wykazanie, że niezgodność występowała we wspomnianej chwili, zostało w sposób znaczący ułatwione. Powołany przepis ustanowił bowiem domniemanie, że w przypadku stwierdzenia niezgodności towaru z umową przed upływem sześciu miesięcy od jego wydania, niezgodność istniała w chwili wydania towaru. Nie powinno budzić wątpliwości, że przepis ten ma na uwadze stwierdzenie niezgodności w znaczeniu jej wykrycia, dowiedzenia się o niej przez kupującego (por. też art. 9 i 10 SprzedKonsU oraz art. 563 i 576 KC). b) Pojęcie niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową nie zostało zdefiniowane, a jedynie przybliżone w przepisach art. 4-6 SprzedKonsU, które uwzględniają następujące sytuacje: Nb. 169-170 § 4. Sprzedaż 65 1) właściwości towaru konsumpcyjnego podlegały indywidualnemu uzgodnieniu przez strony (art. 4 ust. 2), 2) uzgodnień takich nie było (art. 4 ust. 3 i 4, art. 5), 3) sprzedaż towaru nastąpiła z usługąjego montażu i uruchomienia albo czynności te wykonał kupujący (art. 6). Kierując się postanowieniami dyrektywy Nr 99/44 ustawa doprecyzowuje ogólną formułę niezgodności z umową w ten zwłaszcza sposób, że w razie spełnienia określonych przesłanek przewiduje domniemanie zgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Dotyczy to sytuacji wskazanych w pkt 1 i 2. W pierwszej z nich domniemanie takie stosuje się, jeżeli towar: - odpowiada podanemu przez sprzedawcę opisowi lub ma cechy okazanej kupującemu próbki albo wzoru, a także - gdy nadaje się do celu, określonego przez kupującego; ten szczególny cel nie ma jednak decydującego znaczenia, jeżeli spotkał się z zastrzeżeniami sprzedawcy. W odniesieniu do przypadków sprzedaży, w których właściwości towaru konsumpcyjnego nie były indywidualnie uzgodnione, domniemywa się jego zgodność z umową, jeżeli: - nadaje się do celu, do jakiego tego rodzaju towar jest zwykle używany, - ma właściwości odpowiadające cechom towaru tego rodzaju, - odpowiada oczekiwaniom dotyczącym towaru tego rodzaju; podstawę tych oczekiwań stanowią składane publicznie zapewnienia, wyrażone w szczególności w oznakowaniu towaru lub reklamie odnoszącej się do właściwości towaru, a pochodzące nie tylko od sprzedawcy, ale również od producenta i jego przedstawiciela, importera, także od osoby podającej się za producenta. Wobec wprowadzenia wymienionych domniemań, wykazanie niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową wiąże się z obaleniem domniemań przez kupującego albo z ustaleniem, że nie są spełnione przesłanki uzasadniające zastosowanie domniemania. Konstrukcja domniemań prawnych posłużyła więc w SprzedKonsU jako sposób określenia niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. W szczególności, jeżeli nie uzgodniono indywidualnie właściwości nabywanego towaru, o jego niezgodności z umową może zadecydować okoliczność, że nie odpowiada uzasadnionym oczekiwaniom, ukształtowanym przez wspomniane zapewnienia, w tym również zawarte w reklamie dającej co do cech towaru określone wyobrażenie. Zwraca uwagę, że na sprzedawcy, który z powodu tej niezgodności ponosi odpowiedzialność wobec kupującego, spoczywa ryzyko związane m.in. z aktywnością na polu reklamy innych niż on podmiotów. Nb. 170 66 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw Takie ujęcie niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową oznacza w istocie, że składane publicznie zapewnienia dotyczące właściwości towaru są włączone do treści umowy. Sprzedawca nie będzie jednak tymi zapewnieniami związany, jeżeli zdoła wykazać, że ich nie znał, ani - oceniając rozsądnie - znać nie mógł, albo że nie mogły one wpłynąć na decyzję kupującego o zawarciu umowy bądź ich treść została sprostowana przed zawarciem umowy (art. 5 SprzedKonsU). Z kolei pojęcie niezgodności towaru z umową zostało w odniesieniu do sytuacji wymienionej wyżej w pkt 3 rozszerzone na nieprawidłowości w jego montażu i uruchomieniu. Według art. 6 SprzedKonsU, nieprawidłowość taką uważa się za niezgodność towaru z umową zarówno gdy odpowiednie czynności „w ramach umowy sprzedaży" wykonał sprzedawca lub osoba, za którą ponosi on odpowiedzialność, jak i kupujący, z zastrzeżeniem, że stosował się do instrukcji otrzymanej przy sprzedaży. 171 c) Porównanie pojęć: „niezgodność towaru z umową" w rozumieniu SprzedKonsU i „wady" rzeczy sprzedanej jako przesłanki rękojmi (art. 556 KC) może prowadzić do wniosku o częściowym pokrywaniu się ich zakresów. Zarazem nawet pobieżna analiza pozwala uznać, że „niezgodność z umową" jest pojęciem szerszym, co wynika chociażby z objęcia nim sytuacji, gdy nabyty towar nie ma właściwości, o istnieniu których zapewniała reklama. Uwaga ta nasuwa się przy zestawieniu tego pojęcia z wadami fizycznymi. Jest oczywiste, że SprzedKonsU wprowadziła nowe pojęcie „niezgodności towaru z umową" na miejsce „wadliwości" rzeczy sprzedanej, w znaczeniu wad fizycznych oraz prawnych. W związku z tym pojawia się jednak pytanie, czy w ramach „niezgodności towaru z umową" mogą być uwzględnione przypadki odpowiadające pojęciu wady prawnej przedmiotu sprzedaży. Przepisy SprzedKonsU wyraźnie o tym nie stanowią, ale nie wydaje się, ażeby przypadki takie na gruncie tej regulacji mogły być pominięte. Wtedy bowiem, gdyby jako towar konsumpcyjny została sprzedana np. rzecz cudza, na jej niezgodność z umową wskazuje właśnie ta cecha. Nie ulega wątpliwości, że podobna rzecz nie spełnia uzasadnionych oczekiwań nabywcy. 3. Odpowiedzialność 172 Odpowiedzialność sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową opiera się na zasadzie ryzyka i jako swoisty system odpowiedzialności, uzasadniony wzajemnym charakterem umowy, spełnia funkcję podobną do odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady (por. Nb. 90). Według SprzedKonsU, wiedza kupującego o niezgodności towaru z umową wyłącza odpowiedzialność sprzedawcy, tak jak znajomość wad przy rę- Nb. 171-172 § 4. Sprzedaż 67 kojmi- Ponadto, w odróżnieniu od rękojmi, skutek ten nastąpi wówczas, gdy kupujący - oceniając rozsądnie - o niezgodności towaru z umową powinien był wiedzieć (por. art. 7 SprzedKonsU i art. 557 KC). Kupujący nie ma wprawdzie obowiązku zbadania rzeczy będącej towarem konsumpcyjnym, niemniej jednak pewną przeciwwagę dla pozbawienia ochrony tego, który dokonuje zakupu „z zamkniętymi oczami", stanowi obowiązek sprzedawcy zapewnienia w miejscu sprzedaży „warunków techniczno-organizacyjnych" umożliwiających sprawdzenie rzeczy pod względem jakości, kompletności, funkcjonowania (art. 3 ust. 3 SprzedKonsU). 4. Uprawnienia Z powodu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową kupującemu 173 przysługują uprawnienia polegające na: 1) żądaniu naprawy albo wymiany towaru na nowy, 2) żądaniu obniżenia ceny albo odstąpieniu od umowy. Uprawnienia te zostały ukształtowane w przepisach SprzedKonsU (art. 8) ściśle według koncepcji dyrektywy Nr 99/44, z wysunięciem na pierwszy plan żądań prowadzących do usunięcia stanu niezgodności towaru z umową (pkt 1). Dopiero w dalszej kolejności dopuszczalna jest ingerencja dotycząca samej umowy, w wyniku żądania zmiany jej treści albo unicestwienia (pkt 2). Tym samym swobodne (w zasadzie) decydowanie przez kupującego o sposobie ochrony w ramach rękojmi, zostało przy sprzedaży konsumenckiej znacznie ograniczone. Realizacja uprawnień wymienionych w pkt 2 jest dopuszczalna, jeżeli: 1) z przyczyn określonych w ustawie kupujący nie może żądać naprawy ani wymiany, 2) sprzedawca w odpowiednim czasie nie wywiązał się z obowiązku naprawy albo wymiany, 3) naprawa albo wymiana naraziłaby kupującego na znaczne niedogodności. Ze względu na te okoliczności kupujący ma prawo wyboru między żądaniem obniżenia ceny a odstąpieniem od umowy; art. 8 ust. 4 SprzedKonsU , zastrzega jednak, że od umowy nie może odstąpić, gdy niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową jest nieistotna. Przepisy SprzedKonsU zawierają bliższe wyjaśnienia dotyczące treści poszczególnych uprawnień oraz przesłanek skorzystania z uprawnień należących do drugiej grupy. Naprawa i wymiana towaru są. nieodpłatne (art. 8 ust. 1 i 2 SprzedKonsU), co oznacza również, że sprzedawca ma obowiązek zwrotu kosztów, jakie po- Nb. 173 68 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw niósł kupujący, w szczególności kosztów demontażu, dostarczenia (transportu, wysyłki), robocizny, materiałów, ponownego zmontowania i uruchomienia. Jeżeli sprzedawca co do zgłoszonego przez kupującego żądania naprawy albo wymiany nie zajął w terminie 14 dni stanowiska, jego milczenie, jak stanowi art. 8 ust. 3 SprzedKonsU, jest jednoznaczne z uznaniem żądania za uzasadnione. Do okoliczności, które wyłączają żądanie naprawy albo wymiany towaru, w związku z czym kupujący mógłby ubiegać się o stosowne obniżenie ceny albo odstąpić od umowy, ustawa zalicza niemożliwość dokonania naprawy (wymiany), a także nadmierne koszty doprowadzenia towaru do stanu zgodnego z umową (art. 8 ust. 1 SprzedKonsU). Według wskazań art. 8 ust. 1 SprzedKonsU, ocena kosztów naprawy albo wymiany towaru powinna opierać się na ich porównaniu z wartością towaru zgodnego z umową i uwzględniać rodzaj i stopień niezgodności, niedogodność zastosowania innego sposobu zaspokojenia dla kupującego. Z kolei kupujący może domagać się obniżenia ceny albo odstąpić od umowy, jeżeli sprzedawca nie zdoła uczynić zadość żądaniu naprawy albo wymiany towaru w „odpowiednim czasie" (art. 8 ust. 4 SprzedKonsU). Takie określenie terminu oczekiwania na realizację stanu zgodnego z umową ma na uwadze rozmaitość przypadków, w których kupujący mogą zgłaszać wspomniane żądania. Z tego powodu cyt. przepis nie podaje konkretnych terminów, natomiast przy ocenie odpowiedniego czasu wymaga uwzględnienia rodzaju towaru i celu jego nabycia. Można rozumieć, że żądanie naprawy nie będzie zrealizowane, gdy w odpowiednim czasie w ogóle naprawy nie wykonano albo podjęte prace nie dały zadowalających wyników. Podstawę żądania obniżenia ceny oraz odstąpienia od umowy stanowią również takie przypadki, w których naprawa albo wymiana narażałaby kupującego na znaczne niedogodności. Wydaje się, że chociaż ustawa nie wskazuje, po ilu naprawach bądź wymianach kupujący ma prawo domagać się obniżenia ceny albo odstąpić od umowy, to kolejna np. naprawa powoduje dla kupującego niedogodności (przez pewien czas nie może rzeczy używać), uzasadniające przejście do drugiej grupy uprawnień. Wybór jednego z nich, jak już zaznaczono, należy do kupującego, z tym że prawo odstąpienia przysługuje w razie „istotnej" niezgodności towaru z umową. 5. Terminy 174 Dla realizacji uprawnień z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową mają znaczenie następujące terminy: Nb. 174 § 4. Sprzedaż 69 1) termin do stwierdzenia niezgodności (art. 10 ust. 1), 2) termin do zawiadomienia o niezgodności (art. 9), 3) termin przedawnienia dla roszczeń o dokonanie naprawy, wymiany, obniżenie ceny towaru (art. 10 ust. 2 zd. 1), 4) termin zawity do odstąpienia od umowy (art. 10 ust. 2 zd. 2). Wykonanie tych uprawnień nie jest jednak z powodu upływu terminów wymienionych w pkt 1, 3 i 4 wyłączone, jeżeli w chwili zawarcia umowy sprzedawca wiedział o niezgodności towaru z umową i nie zwrócił na to uwagi kupującego (por. art. 10 ust. 4 SprzedKonsU i art. 564, 568 § 2 KC). Natomiast zestawienie art. 10 ust. 4 i art. 9 SprzedKonsU oraz art. 564 KC prowadzi do wniosku, że okoliczność ta nie sanuje niezachowania terminu określonego w pkt 2. Ad 1) Pierwszy z wymienionych terminów wynosi dwa lata, licząc od 175 wydania towaru. Stwierdzenie przez kupującego niezgodności (w sensie jej ujawnienia się, wykrycia) przed upływem tego terminu stanowi przesłankę odpowiedzialności sprzedawcy za niezgodność towaru z umową. Innymi słowy, przez ten czas sprzedawca ponosi ryzyko wyjścia niezgodności na jaw, co oznacza, że odpowiada za nią według reżimu SprzedKonsU. W razie wymiany towaru (ale już nie naprawy, nawet poważnej), dwuletni termin istnienia odpowiedzialności sprzedawcy biegnie na nowo. Nie jest dostatecznie pewne, czy odnosi się to także do wymiany części rzeczy (por. art. 581 KC). Dla rzeczy używanych będących przedmiotem sprzedaży konsumpcyjnej termin ten może być krótszy - o czym decydują strony - nie krótszy jednak niż jeden rok. Ad 2) Przesłanką realizacji przez kupującego uprawnień z tytułu niezgodno- 176 ści towaru konsumpcyjnego z umowąjest „akt staranności" analogiczny do wymaganego przy rękojmi, a mianowicie zawiadomienie sprzedawcy o niezgodności przed upływem dwóch miesięcy od jej stwierdzenia (art. 9 SprzedKonsU i art. 563 KC), pod rygorem utraty tych uprawnień. Dla towarów żywnościowych przewiduje się określenie krótszych terminów zawiadomienia, w drodze rozporządzenia ministra właściwego do spraw gospodarki. Wprowadzając w SprzedKonsU obowiązek zawiadomienia skorzystano ze swobody w tym względzie pozostawionej systemom krajowym przez dyrektywę Nr 99/44. Jego istnienie uznano za pożyteczne m.in. dlatego, że służy usprawnieniu funkcjonowania instytucji odpowiedzialności sprzedawcy, przy czym jest powszechnie znany jako obowiązek związany z rękojmią przy sprzedaży. Do zachowania terminu wystarcza wysłanie przed jego upływem zawiadomienia (w jakiejkolwiek postaci, niekoniecznie listem poleconym; por. art. 563 § 3 KC). Nb. 175-176 70 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 177 Ad 3) Dla dochodzenia roszczeń z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową SprzedKonsU przewiduje roczny termin przedawnienia, rozpoczynający bieg od stwierdzenia przez kupującego niezgodności. Zarazem uwzględniony został termin do ujawnienia się niezgodności - dwa lata od wydania towaru. Jego znaczenie dla określenia biegu przedawnienia znalazło wyraz w postanowieniu, że przedawnienie nie może się skończyć przed upływem tego terminu (tzw. wstrzymanie zakończenia terminu przedawnienia). Wtedy więc, gdy niezgodność towaru z umową ujawniła się wkrótce po jego wydaniu, do upływu wspomnianego 2-letniego terminu sprzedawca nie mógłby podnieść zarzutu przedawnienia, choćby minął rok od stwierdzenia niezgodności. Ujawnienie dalszych niezgodności w okresie objętym odpowiedzialnością sprzedawcy otwiera drogę do dochodzenia roszczeń według tych samych zasad. Z kolei przedawnienie może nastąpić po upływie terminu przewidzianego do stwierdzenia istnienia niezgodności, byleby kupujący wykazał, że niezgodność stwierdził w okresie 2 lat od wydania rzeczy, np. pod koniec tego okresu. W toku biegu terminu przedawnienia przewidzianego dla roszczeń o dokonanie naprawy, wymiany oraz obniżenie ceny towaru, określone przez SprzedKonsU zdarzenia (szczególne względem regulacji przedawnienia ujętej w przepisach art. 117 i n. KC, ale jej niewyłączające), powodują przerwę przedawnienia i zawieszenie jego biegu. Przerwa przedawnienia (po której przedawnienie biegnie na nowo) następuje z chwilą zawiadomienia sprzedawcy przez kupującego o niezgodności towaru z umową (art. 10 ust. 3 zd. 1). Z kolei zawieszenie biegu przedawnienia (okresu trwania danej sytuacji nie uwzględnia się przy obliczaniu terminu przedawnienia) odnosi się do czasu wykonywania naprawy albo wymiany, a także prowadzenia przez strony rokowań w celu ugodowego załatwienia sprawy (np. co do zmiany ceny). W przypadku rokowań (negocjacji według nowej terminologii art. 72 KC) przedawnienie nie biegnie nie dłużej jednak niż przez trzy miesiące (art. 10 ust. 3 zd. 2). 178 Ad 4) Uprawnienie do odstąpienia od umowy wygasa w takim samym terminie, z upływem którego przedawniają się roszczenia kupującego (art. 10 ust. 2 zd. 2), a więc gdy minie rok od stwierdzenia przez kupującego niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową. Termin ten, jako ograniczenie korzystania z prawa kształtującego, ma charakter terminu zawitego. Wspomniane odesłanie nie wyjaśnia, czy do biegu tego terminu stosuje się postanowienia o wstrzymaniu zakończenia terminu przedawnienia, przerwaniu i zawieszeniu jego biegu (omówione w pkt 3). Kierując się funkcjonalnymi dyrektywami wykładni należałoby dla terminu do odstąpienia od umowy przyjąć analogiczne rozwiązania. Przemawia za tym również jednakowe potraktowanie terminów przedawnienia i zawitych w art. 10 ust. 4 SprzedKonsU, dotyczącym konsekwencji niezwrócenia kupującemu Nb. 177-178 ' 4. Sprzedaż 71 przez sprzedawcę uwagi na wiadomą mu niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową. Upływ tych terminów nie wyłącza w takim przypadku wykonania uprawnień wynikających z niezgodności. 6. Roszczenie zwrotne sprzedawcy Stosownie do wymagań dyrektywy Nr 99/44 ustawa o sprzedaży konsu- 179 menckiej uregulowała instytucję regresu sprzedawcy, który odpowiada za niezgodność towaru z umową, będącą novum na gruncie prawa polskiego. Umożliwia ona dochodzenie odszkodowania przez sprzedawcę w przypadku zaspokojenia roszczeń wynikających z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, i to od któregokolwiek z poprzednich sprzedawców, jeżeli wskutek jego działania lub zaniechania towar był niezgodny z umową sprzedaży konsumenckiej (art. 12 SprzedKonsU). Na tej podstawie finalnemu sprzedawcy przysługuje roszczenie zwrotne w stosunku do uczestników łańcucha umów, którego ostatnie ogniwo stanowiła dokonana przez niego sprzedaż, podlegająca SprzedKonsU. Poprzednicy sprzedawcy to np. producent, importer, hurtownik, a więc także osoby, które nie były stroną umowy ze sprzedawcą zawierającym umowę konsumencką. Do odpowiedzialności odszkodowawczej tych osób stosuje się, jak stanowi art. 12 SprzedKonsU, przepisy KC o skutkach niewykonania zobowiązań. W rezultacie reżim odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 i n. KC) określa też sytuację osób, które nie pozostają w stosunku zobowiązaniowym ze sprzedawcą finalnym. Natomiast jego kontrahent jako przedostatni sprzedawca odpowiada na zasadach regresu przewidzianego w art. 12 SprzedKonsU, co nie wyłącza odpowiedzialności tego sprzedawcy według reguł ogólnych za nienależyte wykonanie zobowiązania, a także odpowiedzialności na podstawie przepisów o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej. W zależności od sytuacji, dla sprzedawcy z umowy konsumenckiej korzystny może okazać się właśnie regres, np. w razie wygaśnięcia uprawnień z tytułu rękojmi. Roszczenia zwrotnego może dochodzić sprzedawca po zaspokojeniu roszczeń wynikających z niezgodności towaru konsumenckiego z umową- gdy dokonał napraw, wymiany, pokrył koszty poniesione przez kupującego, zwrócił cenę towaru - częściowo, a w razie odstąpienia od umowy - w całości. Może wtedy domagać się naprawienia szkody w pełnym zakresie (damnum emergens i lucrum cessans). Termin przedawnienia roszczenia zwrotnego wynosi sześć miesięcy. Staje się ono wymagalne z chwilą zaspokojenia kupującego; znaczenie „dyscyplinujące" sprzedawcę ma zastrzeżenie, że wymagalność następuje jednak nie później niż w dniu, w którym był on obowiązany zaspokoić roszczenia kupującego. Nb. 179 72 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw XI. Gwarancja przy sprzedaży konsumenckiej 1. Pojęcie 180 Do sprzedaży konsumenckiej nie mają również zastosowania przepisy KC o gwarancji jakości (art. 577-581 KC). Instytucję tę zastąpiła gwarancja uregulowana w art. 13 SprzedKonsU, dostosowana do wymagań dyrektywy Nr 99/44, nazywana gwarancją komercjalną (handlową) albo europejską. Udzieloną kupującemu gwarancję można określić jako zobowiązanie się gwaranta, że w przypadku gdy właściwość (cecha) sprzedanego towaru konsumpcyjnego nie odpowiada właściwości wskazanej w jego oświadczeniu, spełni on świadczenia w tym oświadczeniu wymienione. Gwarantem może być sprzedawca (co wyraźnie zostało zaznaczone w art. 13 ust. 2), niemniej jednak, zgodnie z praktyką stosowania gwarancji na sprzedawane towary, mogłaby ona pochodzić od innej osoby, w szczególności od producenta. Udzielenie gwarancji, jak stanowi art. 13 ust. 1, następuje „przez oświadczenie gwaranta zamieszczone w dokumencie gwarancyjnym lub reklamie". Znamienną nowością jest uznanie reklamy danego towaru za równorzędny z dokumentem gwarancyjnym sposób przekazania oświadczenia o udzieleniu gwarancji. Nie oznacza to, że skutek w postaci udzielenia gwarancji łączy się z każdym zapewnieniem reklamowym co do właściwości towaru. Jest tak jedynie wówczas, gdy posługujący się reklamą określił w niej swoje obowiązki na wypadek braku właściwości objętych wspomnianym zapewnieniem. Nie powinno to budzić wątpliwości z uwagi na wyraźne postanowienie art. 13 ust. 1 zd. 2, że nie uważa się za gwarancję oświadczenia, które nie kształtuje obowiązków gwaranta. Na tle art. 13 SprzedKonsU kwestią dyskusyjną może być charakter prawny czynności, z której wynika zobowiązanie gwaranta. Jak się wydaje, przepis ten stwarza przesłanki do przyjęcia, że powstaje ono na podstawie jednostronnej czynności prawnej gwaranta, zwłaszcza gdy udzielając gwarancji korzysta z reklamy (por. Nb. 130). Udzielenie gwarancji jest dobrowolne i następuje bez odrębnej opłaty (art. 13 ust. 1 SprzedKonsU). Dla dochodzenia uprawnień z tytułu gwarancji nie zostały przewidziane szczególne terminy. 2. Treść oświadczenia gwarancyjnego 181 Oświadczenie o udzieleniu gwarancji (ustawa nazywa je „oświadczeniem gwarancyjnym") zawiera w swej treści, jako elementy decydujące o takiej Nb. 180-181 § 4. Sprzedaż 73 kwalifikacji: 1) określenie obowiązków gwaranta (uprawnień kupującego), 2) wskazanie właściwości towaru będącego przedmiotem sprzedaży oraz 3) stwierdzenie, że w razie ich braku kupujący może żądać od gwaranta spełnienia świadczenia objętego jego obowiązkiem (art. 13 ust. 1 SprzedKonsU). Ustawa pozostawia gwarantowi znaczną swobodę co do kształtowania tych elementów. Do niego należy w szczególności oznaczenie w sposób konkretny obowiązków wynikających z gwarancji, określenie czasu trwania odpowiedzialności gwaranta (termin gwarancji), zasad wykonywania przez kupującego uprawnień z tytułu gwarancji (np. sprawy transportu, usług serwisowych). W nowej regulacji nie przewiduje się np., że po dostarczeniu uprawnionemu z gwarancji rzeczy wolnej od wad albo dokonaniu istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, termin gwarancji biegnie na nowo (por. art. 581 KC). Oznacza to, że kupujący będzie mógł z takiego uprawnienia korzystać, jeżeli zostało wskazane w oświadczeniu gwarancyjnym. 3. Powinności określone w ustawie Wymagania ustawy w zakresie formułowania oświadczenia gwarancyjne- 182 go, zawartości dokumentu gwarancyjnego oraz postępowania przy udzieleniu gwarancji są nieliczne, a dotyczą następujących zagadnień: 1) Oświadczenie gwarancyjne ma być wyrażone w języku polskim, w sposób jasny, zrozumiały, nie wprowadzający w błąd, wystarczający do prawidłowego i pełnego korzystania z gwarancji (art. 13 ust. 3 w zw. z art. 3 ust. 1 zd. 1 SprzedKonsU); uchybienie tym wymaganiom nie ma jednak wpływu na ważność gwarancji i nie pozbawia kupującego wynikających z niej uprawnień. 2) Dokument gwarancyjny powinien zawierać podstawowe informacje potrzebne do dochodzenia uprawnień z gwarancji1, takie jak nazwa i adres gwaranta lub jego przedstawiciela w RP, czas trwania ochrony gwarancyjnej, jej zasięg terytorialny. Ponadto stosownie do wymagań dyrektywy Nr 99/44, ustawa nakłada na gwaranta obowiązek zamieszczenia w dokumencie gwarancyjnym informacji, że gwarancja nie wyłącza, nie ogranicza ani nie zawiesza uprawnień kupującego wynikających z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową (por. art. 578 KC). 3) Sprzedawca udzielający gwarancji ma obowiązek wydania kupującemu dokumentu gwarancyjnego wraz z towarem, sprawdzenia zgodności oznaczeń na towarze z danymi w tym dokumencie, jak i zabezpieczeń umieszczonych na towarze (art. 13 ust. 2). 1 Artykuł 13 ust. 4 wzmiankuje tylko o „dochodzeniu roszczeń", co jednak należy uznać za wyrażenie pars pro toto, nie jest bowiem wyłączona możliwość zastrzeżenia w gwarancji prawa odstąpienia przez kupującego od umowy. Nb. 182 72 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw XL Gwarancja przy sprzedaży konsumenckiej 1. Pojęcie 180 Do sprzedaży konsumenckiej nie mają również zastosowania przepisy KC o gwarancji jakości (art. 577-581 KC). Instytucję tę zastąpiła gwarancja uregulowana w art. 13 SprzedKonsU, dostosowana do wymagań dyrektywy Nr 99/44, nazywana gwarancją komercjalną (handlową) albo europejską. Udzieloną kupującemu gwarancję można określić jako zobowiązanie się gwaranta, że w przypadku gdy właściwość (cecha) sprzedanego towaru konsumpcyjnego nie odpowiada właściwości wskazanej w jego oświadczeniu, spełni on świadczenia w tym oświadczeniu wymienione. Gwarantem może być sprzedawca (co wyraźnie zostało zaznaczone w art. 13 ust. 2), niemniej jednak, zgodnie z praktyką stosowania gwarancji na sprzedawane towary, mogłaby ona pochodzić od innej osoby, w szczególności od producenta. Udzielenie gwarancji, jak stanowi art. 13 ust. 1, następuje „przez oświadczenie gwaranta zamieszczone w dokumencie gwarancyjnym lub reklamie". Znamienną nowością jest uznanie reklamy danego towaru za równorzędny z dokumentem gwarancyjnym sposób przekazania oświadczenia o udzieleniu gwarancji. Nie oznacza to, że skutek w postaci udzielenia gwarancji łączy się z każdym zapewnieniem reklamowym co do właściwości towaru. Jest tak jedynie wówczas, gdy posługujący się reklamą określił w niej swoje obowiązki na wypadek braku właściwości objętych wspomnianym zapewnieniem. Nie powinno to budzić wątpliwości z uwagi na wyraźne postanowienie art. 13 ust. 1 zd. 2, że nie uważa się za gwarancję oświadczenia, które nie kształtuje obowiązków gwaranta. Na tle art. 13 SprzedKonsU kwestią dyskusyjną może być charakter prawny czynności, z której wynika zobowiązanie gwaranta. Jak się wydaje, przepis ten stwarza przesłanki do przyjęcia, że powstaje ono na podstawie jednostronnej czynności prawnej gwaranta, zwłaszcza gdy udzielając gwarancji korzysta z reklamy (por. Nb. 130). Udzielenie gwarancji jest dobrowolne i następuje bez odrębnej opłaty (art. 13 ust. 1 SprzedKonsU). Dla dochodzenia uprawnień z tytułu gwarancji nie zostały przewidziane szczególne terminy. 2. Treść oświadczenia gwarancyjnego 181 Oświadczenie o udzieleniu gwarancji (ustawa nazywa je „oświadczeniem gwarancyjnym") zawiera w swej treści, jako elementy decydujące o takiej Nb. 180-181 § 4. Sprzedaż 73 kwalifikacji: 1) określenie obowiązków gwaranta (uprawnień kupującego), 2) wskazanie właściwości towaru będącego przedmiotem sprzedaży oraz 3) stwierdzenie, że w razie ich braku kupujący może żądać od gwaranta spełnienia świadczenia objętego jego obowiązkiem (art. 13 ust. 1 SprzedKonsU). Ustawa pozostawia gwarantowi znaczną swobodę co do kształtowania tych elementów. Do niego należy w szczególności oznaczenie w sposób konkretny obowiązków wynikających z gwarancji, określenie czasu trwania odpowiedzialności gwaranta (termin gwarancji), zasad wykonywania przez kupującego uprawnień z tytułu gwarancji (np. sprawy transportu, usług serwisowych). W nowej regulacji nie przewiduje się np., że po dostarczeniu uprawnionemu z gwarancji rzeczy wolnej od wad albo dokonaniu istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, termin gwarancji biegnie na nowo (por. art. 581 KC). Oznacza to, że kupujący będzie mógł z takiego uprawnienia korzystać, jeżeli zostało wskazane w oświadczeniu gwarancyjnym. 3. Powinności określone w ustawie Wymagania ustawy w zakresie formułowania oświadczenia gwarancyjne- 182 go, zawartości dokumentu gwarancyjnego oraz postępowania przy udzieleniu gwarancji są nieliczne, a dotyczą następujących zagadnień: 1) Oświadczenie gwarancyjne ma być wyrażone w języku polskim, w sposób jasny, zrozumiały, niewprowadząjący w błąd, wystarczający do prawidłowego i pełnego korzystania z gwarancji (art. 13 ust. 3 w zw. z art. 3 ust. 1 zd. 1 SprzedKonsU); uchybienie tym wymaganiom nie ma jednak wpływu na ważność gwarancji i nie pozbawia kupującego wynikających z niej uprawnień. 2) Dokument gwarancyjny powinien zawierać podstawowe informacje potrzebne do dochodzenia uprawnień z gwarancji1, takie jak nazwa i adres N gwaranta lub jego przedstawiciela w RP, czas trwania ochrony gwarancyjnej, jej zasięg terytorialny. Ponadto stosownie do wymagań dyrektywy Nr 99/44, ustawa nakłada na gwaranta obowiązek zamieszczenia w dokumencie gwarancyjnym informacji, że gwarancja nie wyłącza, nie ogranicza ani nie zawiesza uprawnień kupującego wynikających z niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową (por. art. 578 KC). 3) Sprzedawca udzielający gwarancji ma obowiązek wydania kupującemu dokumentu gwarancyjnego wraz z towarem, sprawdzenia zgodności oznaczeń na towarze z danymi w tym dokumencie, jak i zabezpieczeń umieszczonych na towarze (art. 13 ust. 2). 1 Artykuł 13 ust. 4 wzmiankuje tylko o „dochodzeniu roszczeń", co jednak należy uznać za wyrażenie pars pro toto, nie jest bowiem wyłączona możliwość zastrzeżenia w gwarancji prawa odstąpienia przez kupującego od umowy. Nb. 182 74 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw § 5. Zamiana Literatura: J. Skąpski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 14, 15; A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. III; Czachórski, Zobowiązania, § 73; R. Czamecki, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1340; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 590; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 128 i n.; W. Wąsowicz, Umowa zamiany nieruchomości, MoP Nr 10/1998 (dodatek Nieruchomości); C. Żuławska, [w:] Komentarz, s. 129-130 i n. I. Pojęcie 183 Stosownie do art. 603 i 604 KC zamiana jest umową, w któręjjcażda^ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy lubinne prawo majątkowe w zamian za zobowiązanie się do przeniesieniawłasności rzeczy lub innego prawa majątkowego. Przykład: Zamiana jednej monety na inną, wierzytelności na obraz, konia na krowę. Zamiana jest czynnością prawną konsensualną, odpłatną, wzajemną. Należy do umów zobowiązujących do rozporządzenia; może być jednakjjmową o podwójnym skutku, zobowiązująco-rozporządzającym (por. art. 155, 510, 1052 KC). W odróżnieniu od sprzedaży, świadczenie wzajemne strorryjąmowy za-miany"nie jest świadczeniem pieniężnym w postaci zapłaty jceny. Z tego też powodu znaczenie zamiany w obrocie gospodarczym jest nieporównanie mniejsze niż sprzedaży. II. Regulacja ustawowa 184 Zamiana w swej strukturze i funkcji ekonomicznej jest jednak bardzo podobna do sprzedaży. Zadecydowało to o uregulowaniu stosunku prawnego zamiany poprzez odesłanie do przepisów o sprzedaży, które należy odpowiednio stosować do zamiany (art. 604 KC). Odpowiednie stosowanie powinno mieć na uwadze także różnice, wynikające zwłaszcza stąd, że w umowie zamiany nie występuje świadczenie pieniężne. Przykład: W razie korzystania z uprawnień z tytułu rękojmi za wady przedmiotu zamiany, problematyczne jest stosowanie przepisu o obniżeniu ceny (art. 560 § 1 KC), gdy zamiana dotyczyła rzeczy oznaczonych co do tożsamości; por. bliżej Czachórski, Zobowiązania, s. 378; A. Olejniczak, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 241-242. Nb. 183-184 § 6. Darowizna § 6. Darowizna 75 Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 22-27; L. Stecki, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. V; Czachórski, Zobowiązania, § 103; tenże, Podstawowe elementy darowizny i jej odwołanie, NP Nr 1/1968; B. Bladowski, Darowizna, Warszawa 1988; B. Burian, Odwołanie darowizny jako sankcja rażącej niewdzięczności, AUWr Prawo CCXXXVIII, Wrocław 1994; R. Czamecki, Odwołanie darowizny, Pal. Nr 11/1966; S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 661 i n.; E. Drozd, Darowizna na wypadek śmierci, Rejent Nr 1/1992; T. A. Filipiak, Darowizna własnościowego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego, Warszawa 1988; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice, 1965; A. Lutkie-wicz-Rucińska, Odpowiedzialność majątkiem wspólnym za zobowiązania cywilnoprawne współmałżonka, Bydgoszcz-Gdańsk 2003, s. 32 i n.; M. Niedośpiał, Darowizna na wypadek śmierci, PiP z. 11/1987; A. Oleszko, Szczególne konstrukcje umowy darowizny, Pal. Nr 10/1976; tenże, Umowa darowizny czyniąca zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego, Annales UMCS 1976, z. 26; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1731 i n.; M. Safian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 584 i n.; L. Stecki, Umowa darowizny, Warszawa-Poznań 1974; tenże, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 798 i n.; tenże, Darowizna, Toruń 1998; K. Stefańska, Darowizna gospodarstwa rolnego na rzecz małoletniego, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; A. Szpunar, Odwołanie darowizny w stosunku do jednego z małżonków, Pal. Nr 8-9/1976; tenże, Uwagi o wykonaniu darowizny, NP Nr 11-12/1982; tenże, Kilka uwag o odwołaniu darowizny, RPEiS z. 3/1986; tenże, Uwagi w sprawie wykładni art. 902 k.c, Pal. Nr 1-2/1988; tenże, Przesunięcia między majątkiem wspólnym i odrębnym małżonków, NP Nr 2-3/1989. I. Pojęcie Darowizna została w KC skonstruowana jako; umowa, a.nie jako jedno- 185 stronne oświadczenie woli darczyńcy. W ten sposób wyłączona została możliwość obdarowania kogokolwiek wbrew jego woli. Do essentialia negotii umowy darowizny należy zobowiązanie darczyńcy do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku (art. 888 § 1 KC). Darowizna' jest umową konsensualną i zobowiązującą; może jednak, podobnie jak sprzedaż • i zamiana, wywierać jednocześnie skutki rzeczowe (por. art. 155, 510, 1052 KC). Świadczenie na rzecz obdarowanego może w szczególności polegać na Przeniesieniu określonych praw z majątku darczyńcy do majątku obdarowanego (np. prawa własności, użytkowania wieczystego, wierzytelności), na zapłacie pewnej sumy pieniężnej, ustanowieniu praw majątkowych (np. służeb^ ności osobistej), zwolnieniu obdarowanego z długu, zniesieniu prawa obciążającego rzecz należącą do obdarowanego (np. hipoteki). Darowizna prowadzi więc z jednej strony do zmniejszeniLjnajątku darczyńcy, a z drugiej strony do powiększenia aktywów majątkowych obdarowanego lub do zmniejszenia jego pasywów. Nb. 185 76 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 186 Pojęcie darowizny nie obejmuje każdego nieodpłatnego przysporzenia. Wynika to już z wyróżnienia w KC innych czynności prawnych pod tytułem / darmym, a także z określenia świadczenia darczyńcy jako dotykającego jego / sfery majątkowej. Dla uchylenia wątpliwości art. 889 pkt 1 KC stanowi, że nie jest darowizną bezpłatne przysporzenie na podstawie umowy uregulowa-Tiej innymi przepisami Kodeksu. Nie można więc uznać za darowiznę np.. użyczenia (art. 710 KC), bezpłatnego przechowania (art. 835 KC), pożyczki nieoprocentowanej (art. 720 KC), nieodpłatnego zlecenia (art. 734 KC), jak i nieodpłatnego świadczenia jakichkolwiek usług (por. art. 750 KC). Z zakresu darowizny wyłączone jest też, w myśl art. 889 pkt 2 KC, zrzeczenie się prawa jeszcze nienabytego (np. zrzeczenie się dziedziczenia, art. 1049 KC) oraz prawa wprawdzie nabytego, ale w taki sposób, że w razie zrzeczenia się uważa się je za nienabyte (np. odrzucenie spadku, art. 1012 i 1020 KC). 187 Wątpliwości powstają przy kwalifikacji umów zawierających element częściowej odpłatności (tzw. negotium mixtum cum donatione). Określa się je często jako umowy mieszane. Wydaje się jednak, że chodzi tu albo o dwie równorzędne umowy sprzężone (darowizna i umowa sprzedaży), albo o jedną czynność odpłatną (np. sprzedaż po cenie niższej od rynkowej) bądź o darowiznę, jeżeli owa odpłatność nie jest uważana przez strony za element istotny. Bezpłatny, a zatem i niewzajemny charakter umowy darowizny odróżnia ją w sposób najbardziej wyraźny od sprzedaży i wyjaśnia cały szereg jej cech swoistych. Występują one m.in. w zakresie skutków darowizny, wyrażają się też w mniejszej trwałości tego stosunku i słabszej ochronie obdarowanego (np. przypadki klauzuli rebus sic stantibus, art. 896-899 KC). II. Zawarcie umowy 1. Strony < i 188 Stronamyjmowy darowizny są darczyńca i obdarowany. W doktrynie przedstawiono wszakże pogląd, że obdarowanym nie musi być wyłącznie strona umowy, a w rezultacie możliwe jest dokonanie darowizny przez umowę na rzecz osoby trzeciej i traktowanie tej osoby jako obdarowanego; zob. Czachórski, Zobowiązania, s. 535, z uzasadnieniem, że art. 888 § 1 KC nie wymaga, aby obdarowanym była strona umowy. Zapatrywanie takie autor wyraził już we wcześniejszych pracach; por. polemikę S. Grzybowskiego, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 230; aprobatę M. Safjana, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 588; wątpliwości zgłoszone przez S. Dmowskiego, [w:] Komentarz, s. 662. Jednakże z uwagi na konstrukcję umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 KC) darowizna tą drogą nie może dojść do skutku. Brak również podstaw do przyznania osobie trzeciej, dla której zastrzeżono świadczenie, pozycji obdarowanego wyznaczonej przepisami o darowiźnie. Natomiast mogłoby nastąpić wykonanie darowizny za pomocą umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. Na przykład A zawiera z B umowę sprzedaży, z zastrzeżeniem, że B zapłaci cenę osobie C, z którą A zawarł umowę darowizny. Nb. 186-188 [\ § 6. Darowizna 77 Po stronie darczyńcy i obdarowanego mogą występować zarówno osoby neTiak i osoby prawne. Ma także zastosowanie art. 33' KC. Dokonywanie przez te podmioty przesunięć majątkowych na podstawie umowy darowizny nie podlega na ogół restrykcjom w postaci kontrolowania ich czynności przez organy państwowe. Pewne ograniczenia wynikają jednak z przepisów szczególnych, a występują zwłaszcza w odniesieniu do przedsiębiorstw państwowych, które na dokonanie darowizny przedmiotu zaliczanego do majątku trwałego przedsiębiorstwa muszą uzyskać zgodę organu założycielskiego. Umowa darowizny zawarta bez tej zgody byłaby nieważna; w razie odmowy zgody istnieje możliwość zwrócenia się o rozstrzygnięcie do sądu (por. art. 46a, 46b, 63 ustawy z 25.9.1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych, tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.). Nie wnikając w materie objęte wykładem prawa rodzinnego należy zaznaczyć, że zgodnie z aktualnym stanowiskiem SN i przeważającym poglądem doktryny nie jest wyłączona możliwość rozporządzenia przez małżonka przedmiotem wchodzącym w skład majątku wspólnego na rzecz majątku odrębnego drugiego małżonka, co w praktyce polega najczęściej na dokonaniu darowizny. Zob. uchw. SN (7) z 10.4.1991 r. (OSP 1992, poz. 2, z glosami aprobującymi i. Steckie-go, OSP 1992, poz. 203 i A. Szpunara, PiP z. 7/1992, s. 114 oraz glosą krytyczną^. Lutkie-wicz, OSP 1994, poz. 25); uchw. SN z 19.12.1991 r. (OSP 1992 poz. 171), a także A. Szpu-nar, Przesunięcia, NP Nr 2-3/1989; A. Lutkiewicz-Rucińska, Odpowiedzialność majątkiem wspólnym, s. 32 i n. Jednakże za niedopuszczalne uznał SN podobne rozporządzenie wspólnym własnościowym spółdzielczym prawem do lokalu mieszkalnego; zob. uchw. SN z 8.2.1994 r. (OSP 1994, poz. 140). Stanowisko to stało się nieaktualne w świetle nowych przepisów dotyczących spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu (art. 17'-1719 SpółdzMieszkU), które nie traktują wspólności tego prawa, należącego do małżonków, jako wspólności przymusowej. W nowelizującej KRO ustawie z 17.6.2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1691) określenie „majątek odrębny" zostało zmienione na „majątek osobisty". 2. Forma 189 190 191 Zawarcie umowy darowizny następuje w sposób ogólnie przewidziany dla umów konsensualnych. Z uwagi na nieodpłatny charakter umowy, ustawa zastrzega w interesie darczyńcy, że jego oświadczenie woli powinno być złożone w formie aktu notarialnego.; Ma to zapobiegać nieprzemyślanym decyzjom, a także sporom o wykonanie darowizny w przypadku nieformalnie przyrzeczonych świadczeń. Natomiast oświadczenie woli drugiej strony, wyrażające przyjęcie daro- 192 wizny, może przybrać formę w zasadzie dowolną, nie wyłączając milczące-_go przyjęcia darowizny (por. art. 60 KC). Stosownie do zasad ogólnych niezachowanie formy aktu notarialnego powoduje nieważność czynności prawnej (art. 73 § 2 KC). Jednakże w odniesie- Nb. 189-192 78 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 1 niu do darowizny skutek ten został w istotny sposób_osłabiony przez postanowienie art. 890 § 1 zd. 2 KC, w myśl którego mimo niezłożenia przez darczyńcę oświadczenia woli w wymaganej formie umowa darowizny staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione. Przepis ten traktuje się zwykle jako uzasadniający konwalidację bezwzględnie nieważnej - z uwagi na niezachowanie formy aktu notarialnego - czynności prawnej. Można jednak wyjaśnić jego sens przez konstrukcję alternatywnie przewidzianej - obok formy aktu notarialnego - przesłanki ważności tej czynności, jaką jest spełnienie świadczenia. 193 Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, przez spełnienie przyrzeczonego świadczenia rozumie się również przypadki polegające na zawarciu umowy darowizny wywołującej skutek nie tylko zobowiązaniowy, ale i rze- ! czowy. Przypomnieć przy tym należy, że z reguły skutek rzeczowy następuje, , gdy zobowiązanie do przeniesienia własności odnosi się do rzeczy oznaczonej co do tożsamości (art. 155 § 1 KC). W takich więc sytuacjach nieformalna umowa darowiny jest ważna, chociażby nawet rzecz ruchoma stanowiąca przedmiot darowizny nie została obdarowanemu wydana. Por. orz. SN z 8.12.1980 r. (OSN 1981, poz. 137). Jednakże w piśmiennictwie reprezentowane jest także bardziej rygorystyczne zapatrywanie, według którego o spełnieniu przyrzeczonego świadczenia decyduje wydanie rzeczy; por. L. Stecki, Umowa darowizny, s. 82, 93; tenże, Darowizna, s. 110; S. Dmowski, [w;] Komentarz, s. 673. Natomiast gdy umowa darowizny wywołuje wyłącznie skutki zobowiązujące - w szczególności dlatego, że strony wyraźnie tak zastrzegły, albo przedmiotem darowizny są rzeczy oznaczone co do rodzaju lub jeszcze nieistniejące (art. 155 § 1 i 2 KC) - spełnienie świadczenia następuje dopiero przez przeniesienie posiadania rzeczy lub zapłatę darowanej sumy pieniężnej. 194 Przedstawione zasady dotyczące formy umowy darowizny nie sąjednak wystarczające, jeżeli inne przepisy ze względu na przedmiot darowizny wymagają zachowania szczególnej formy dla oświadczeń obu stron (art. 890 § 2 KC). Tak więc umowa darowizny nieruchomości zawsze wymaga złożenia oświadczeń woli przez obie strony w formie aktu notarialnego (art. 158 KC). Darowizna przedsiębiorstwa powinna być dokonana w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, z zastrzeżeniem formy aktu notarialnego, gdy składnikiem przedsiębiorstwa jest nieruchomość (art. 751 § 1 i 4 KC). III. Skutki 195 Z umowy darowizny wynika dla darczyńcy Obowiązek jej wykonania, ^ więc zrealizowania przysporzenia określonego w umowie poprzez stosowne czynności, w zależności od przedmiotu świadczenia. Nb. 193-195 Przykład: Przeniesienie własności rzeczy, gdy umowa nie miała skutku rzeczowego; rzeniesienie posiadania; zapłata sumy pieniężnej; ustanowienie prawa rzeczowego. Dalsze obowiązki darczyńcy łączą się z niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania. Z uwagi na bezpłatny charakter umowy obowiązki te ukształtowane są w sposób swoisty, mniej rygorystyczny niż w przypadku czynności odpłatnych. Znacznie złagodzona została, w porównaniu z ogólnymi zasadami art. 471 196 KC, odpowiedzialność darczyńcy za szkody wynikłe z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Odpowiada on bowiem tylko wtedy, gdy można mu przypisać winę umyślną,lub rażące niedbalstwo (art. 891 § 1 KC). Od zasad ogólnych odbiegają też konsekwencje opóźnienia się darczyńcy 197 ze spełnieniem świadczenia pieniężnego. Obdarowany może żądać odsetek za opóźnienie dopiero od dnia wytoczenia powództwa (art. 891 § 2 KC), a nie już od dnia wymagalności, co stanowi regułę w innych stosunkach zobowiązaniowych (art. 481 KC). W sposób charakterystyczny uregulowana została odpowiedzialność dar- 198 czyńcy za wady rzeczy darowanej. Odpowiedzialność ogranicza się do naprawienia szkody, jaka powstała przez to, że darczyńca wiedząc o wadach (fizycznych lub prawnych) nie zawiadomił o nich obdarowanego w czasie właściwym (art. 892 KC). Jest to więc nader słaba odpowiedzialność oparta na zaniedbaniu obowiązku zawiadomienia o wadach, który ponadto odpada, jeżeli obdarowany mógł je z łatwością zauważyć. Obowiązki z umowy darowizny wynikają w zasadzie dla jednej strony - darczyńcy. Do obdarowanego stosuje się zasada współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania (art. 354 § 2 KC). Poza tym na obdarowanym mogą ciążyć określone obowiązki, gdy z darowizną łączy się polecenie (modus). IV. Polecenie 1. Pojęcie Nie uchybiając bezpłatnemu charakterowi darowizny, można zamieścić 199 w niej postanowienie nakładające na obdarowanego obowiązek oznaczone- ^ go działania lub zaniechania (polecenie, art. 893 KC). Zakres zachowań, których polecenie dotyczy, jest więc ujęty szeroko. Mogą one prowadzić do uszczuplenia nieodpłatnie uzyskanej korzyści, ale" polecenie może też wyznaczać obowiązki o charakterze niemajątkowym. Obciążenie może mieć na względzie interes określonych osób, nie wyłączając stron umowy darowizny, jak i cele społeczne. Nb. 196-199 80 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw Przykład: Polecenie, aby obdarowany poddał się leczeniu, pokrył koszty nauki, wystawił nagrobek darczyńcy, dostarczył osobie trzeciej pewną sumę pieniężną, przeznaczył uzyskaną korzyść na określone nagrody, aby na darowanych rzeczach zaznaczył, że pochodzą z darowizny itp. Wyrażone w oświadczeniu woli darczyńcy polecenie stanowi element umowy darowizny (accidentalia negotii). Obdarowany przyjmuje wtedy darowiznę obciążoną poleceniem (tzw. darowizna cum mocJoj.Jego obowiązek wyko-nania polecenia wynika więc z urnowy^, 200 ' Polecenie charakteryzuje się tym, że nie czyni ono - jak określa to art. 893 KC - nikogo wierzycielem. "" Aby objaśnić sens tego postanowienia, należy uwzględnić także przepisy, które dotyczą żądania wypełnienia polecenia,(art. 894 KC). Uprawnienie takie przysługuje darczyńcy, z wyłączeniem wszakże przypadku, gdy polecenie ma na celu wyłącznie korzyść obdarowanego. Po śmierci zaś darczyńcy z żądaniem wypełnienia polecenia mogą wystąpić jego spadkobiercy, a także właściwy organ państwowy, jeżeli polecenie ma na wzglęHzieTńteres społeczny. Obowiązkowi obdarowanego odpowiada więc uprawnienie^^mienionych osób, którym nie ma powodu odmawiać przymiotu wierzyciela. Przytoczone sformułowanie art. 893 KC należy zatem rozumieć w ten sposób, że: 1) odnosi się ono w pełni do takich jedynie poleceń, które mąj^wyłącznie na celu interes obdarowanego; 2) w pozostałych przypadkach wierzycielem nie staje się osoba trzecia - inna niż osoby wskazane w art. 894 KC, a odnosząca korzyść z polecenia; do polecenia nie stosuje się więc przepisu art. 393 KC dotyczącego umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej. " ~~~ 2. Wypełnienie 201 Wypełnienia polecenia przez obdarowanego można domagać się dopiero po wykonaniu darowizny (art. 894 § 1 KC). Sytuacja prawna obdarowanego jest przy tym o tyle dogodna, że może on zwolnić się od obowiązku wypełnienia polecenia przez wydanie przedmiotu darowizny, i to w takim stanie," .\_: w jakim przedmiot znajduje się w chwili żądania (art. 895 § 2 KC). Do obdarowanego należy więc wybór, czy wypełni polecenie zgodnie z jego treścią, czy wyda przedmiot darowizny w naturze '(upoważnienie przemienne). Możliwość taka istnieje jednak tylko w sytuacji, gdy wykonania polecenia żąda darczyńca lub jego spadkobiercy. Decydując się na zwrot przedmiotu darowizny obdarowany nie może zwolnić się od obowiązku wypełnienia polecenia przez wydanie tylko części otrzymanej korzyści, będącej odpowiednikiem obciążenia wynikającego z polecenia; obowiązek zwrotu dotyczy całego przedmiotu darowizny. Odmowa przyjęcia przedmiotu darowizny przez darczyńcę (spad- Nb. 200-201 1 § 6. Darowizna 81 kobierców) oznacza niewykonanie zobowiązania, za które obdarowany nie ponosi odpowiedzialności; tak S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 685. Obdarowany zostanie zwolniony z obowiązku wypełnienia polecenia, je- 202 żelijest to usprawiedliwione wskutek istotnej zmiany stosunków (art. 895 s 1 KC). W takim wypadku obdarowany może odmówić wypełnienia polecenia, a w razie sporu o zasadności odmowy orzeka sąd. Uwzględniając wpływ 'zmiany stosunków na treść zobowiązania (klauzula rebus sic stantibus), powołany przepis reguluje te kwestie w sposób szczególny, znacznie odbiegający od zasad wyrażonych w art. 357' KC. Zwraca przy tym uwagę lakoniczne ujęcie w art. 895 § 1 KC przesłanek odmowy wypełnienia polecenia. Przykład: Jako przykład „istotnej" zmiany usprawiedliwiającej odmowę można podać spadek wartości przedmiotu darowizny, wobec czego wykonanie polecenia byłoby związane z uszczupleniem majątku obdarowanego. Nie jest też wyłączone uwzględnienie zmian w stosunkach niemajątkowych, np. choroba obdarowanego, która uniemożliwia wykonanie polecenia. V. Odwołanie darowizny 1. Niewdzięczność obdarowanego Dopuszczalne jest odwołanie darowizny w razieLrażącej^niewdzięcznpści__203 obdarowanego w stosunku do darczyńcy (art. 898 KC). Jest to uzasadnione moralnym postulatem wdzięczności za korzyść majątkową uzyskaną pod tytułem darmym. W rezultacie naruszenie tej powinności w sposób rażący, jako postępowanie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, upoważnia do pozbawienia obdarowanego owej korzyści. Pojęcia „rażąca niewdzięczność" przepisy KC bliżej nie objaśniają. Powszechnie przyjmuje się, że przede wszystkim kwalifikację taką można odnieść do popełnienia przez obdarowanego przestępstwa albo ciężkiego naruszenia obowiązków rodzinnych względem darczyńcy, np. pobicie, zniewagi, kradzież, uporczywe niewypełnianie obowiązku alimentacji, nieudzielenie pomocy w chorobie. Za rażącą niewdzięczność w stosunku do darczyńcy mogą być też uznane podobne czyny wobec osób mu bliskich. Uprawnienie do odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczno- 204 iti przysługuje: 1) darczyńcy, który jednak nie może odwołać darowizny, jeżeli obdarowanemu przebaczył (art. 898 § 1 i art. 899 § 1 KC); Przebaczenie nie jest oświadczeniem woli, lecz przejawem uczucia i dlatego przebaczają- '* cy nie musi mieć zdolności do czynności prawnych - wystarczy, że działa z rozeznaniem. 2) spadkobiercom darczyńcy - po jego śmierci (art. 899 § 2 KC), z powołaniem na: ~ Nb. 202-204 82 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw - przyczyny, które mógł podnieść darczyńca, jeżeli w chwili śmierci by} on uprawniony do odwołania darowizny, - umyślne spowodowanie przez obdarowanego śmierci darczyńcy (pozbawienie życia albo wywołanie rozstroju zdrowia, wskutek czego darczyńca zmarł); oznacza to również rażącą niewdzięczność, na którą jednak darczyńca nie mógł się powołać. 205 Ponieważ możliwość odwołania darowizny związana jest przede wszystkim z subiektywnie odczuwaną przez darczyńcę krzywdą,, uprawnienie do odwołania darowizny wygasa: 1) w razie przebaczenia obdarowanemu, 2) z upływem jednego roku od dnia, w którym uprawniony dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego (art. 899 § 3 KC); jest to termin zawity, uzasadniony zwłaszcza tym, że jeżeli w ciągu roku darczyńca nie odwołał darowizny, to przypuszczalnie krzywdy głębiej nie odczuł albo przebaczył obdarowanemu. Wskazany roczny termin dotyczy również spadkobierców darczyńcy i biegnie od dnia, w którym powzięli oni wiadomość o niewdzięczności obdarowanego. 206 Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego może nastąpić zarówno przed wykonaniem, jak i po wykonaniu darowizny (art. 898 § 1 KC). Co do dyskusyjnej kwestii odwołania darowizny, której przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków, z powodu rażącej niewdzięczności jednego z nich, zob. dopuszczającą taką możliwość uchw. pełnego składu IC SN z 28.9.1979 r. (OSN 1980, poz. 63), oraz glosę częściowo krytyczną .4. Szpunara, OSP 1980, poz. 176. Zob. także orz. SN z 10.8.1988 r. (OSP 1990, poz. 296), dotyczące dokonanej przez małżonków darowizny z majątku wspólnego, gdy przyczyna odwołania istnieje tylko po stronie jednego z darczyńców, z glosą aprobującą Z. Skrzydlo-Tefelskiej (tamże) i glosą krytyczną A. Szpunara, OSP 1991, poz. 38. 207 Zwrot przedmiotu wykonanej już darowizny następuje stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 898 § 2 w zw. z art. 405 i n. KC), przy czym obdarowany traktowany jest jak bezpodstawnie wzbogacony, który powinien liczyć się z obowiązkiem zwrotu - od chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny. 2. Niedostatek darczyńcy 208 Z tej przyczyny darczyńca może odwołać darowiznę wówczas, gdy pogorszenie się jego sytuacji majątkowej nastąpiło po zawarciu umowy darowizny, a umowa nie została jeszcze wykonana (art. 896 KC). Zmiana stanu majątkowego musi być tego rodzaju, że wykonanie darowizny nie może nastąpić bez Nb. 205-208 / § 6. Darowizna ...••:."' ^3 uszczerbku dla utrzymania darczyńcy odpowiednio do jego usprawiedliwionych "potrzeb albo dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych. Jeżeli pozwala na to przedmiot darowizny, odwołanie mogłoby dotyczyć części darowizny, w zakresie potrzebnym do usunięcia stanu niedostatku. 3. Tryb odwołania i skutki Odwołanie darowizny następuje przez złożenie [oświadczenia woli ^bdaro- 209 wanemu na piśmie (art. 900 KC). Ma ono charakter prawokształtujący, przy czym w razie sporu zasadność odwołania podlega ocenie sądu. Przykład: W sprawie o zwrot przedmiotu darowizny, np. z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Zob. orz. SN z 25.6.1997 r. (Rejent Nr 1/1998, s. 128), w myśl którego skuteczność odwołania darowizny podlega kontroli sądu - po wykazaniu interesu prawnego - także w sprawie o ustalenie, że darowizna została (nie została) skutecznie odwołana (art. 189 KPC). W odniesieniu do skutków odwołania darowizny kontrowersje budzi kwe- 210 stia, czy w następstwie odwołania darowizny przeniesione już na obdarowanego prawa - w szczególności prawo własności - wracają ipso iure, czy też dopiero w rezultacie dokonania ponownej czynności rozporządzającej, do której obowiązany jest obdarowany. Problem dotyczy więc tego, czy odwołanie darowizny wywiera skutek rzeczowy, czy tylko obligacyjny. Za tą ostatnią koncepcją opowiedział się SN (7) w uchw. z 7.1.1967 r. (OSN 1968, poz. 199, z glosami W. Czachórskiego i B. Dobrzańskiego, OSP 1969, poz. 97 oraz M. Kępińskiego, NP Nr 1/1970, s. 107). Stanowisko to potwierdziła uchw. SN (7) z 30.11.1994 r. (OSP 1995, poz. 159). Co do odwołania darowizny, której przedmiot wszedł do majątku wspólnego małżonków, zob. uchw. SN z 28.9.1979 r. (OSP 1980, poz. 176, z glosą częściowo krytyczną^. Szpunara); tenże. Kilka uwag o odwołaniu darowizny, RPEiS z. 3/1986. Przepisy o odwołaniu darowizny z przyczyn zaistniałych po jej dokonaniu (art. 896, 898 KC) stanowią szczególne przypadki klauzuli rebus sic stantibus (por. art. 3571 KC). 4. Darowizna zgodna z zasadami współżycia społecznego Żadna ze wskazanych wyżej przyczyn nie uzasadnia jednak odwołania da- 211 rowizny, gdy czyni ona zadość obowiązkowi wynikającemu z zasad współżycia społecznego (art. 902 KC). Niedopuszczalność odwołania uzasadniona jest tym, że w takim przypadku byłoby ono sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Przykład: Za darowiznę niepodlegąjącą odwołaniu może być w szczególności uznana darowizna dokonana z wdzięczności za okazaną pomoc (np. uratowanie życia) lub dla wsparcia osoby znajdującej się w potrzebie. Nb. 209-211 84 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw VI. Obowiązek utrzymania darczyńcy w razie niedostatku 212 Popadniecie darczyńcy w niedostatek po wykonaniu darowizny nie daje już podstawy do jej odwołania. Przemawia za tym wzgląd na obdarowanego, który w przeciwnym razie pozostawałby w ciągłej niepewności co do losów darowizny. Darczyńca może natomiast żądać od obdarowanego środków utrzymania potrzebnych dla niego samego i dla osób, wobec których ciąży na darczyńcy ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 897 KC). Obowiązek obdarowanego ograniczony jest w tym wypadku do istniejącego jeszcze wzbogacenia. Może on jednak zwolnić się z tego obowiązku przez zwrot darczyńcy wartości wzbogacenia (upoważnienie przemienne), to znaczy przez wydanie przedmiotu darowizny albo sumy pieniężnej. Taka modyfikacja stosunku prawnego darowizny odpowiada ogólnym założeniom klauzuli rebus sic stantibus, a ponadto uzasadniona jest nieodpłatnością darowizny. i, W sprawie przesłanek roszczenia z art. 897 KC, a zwłaszcza stanu niedostatku dar- czyńcy w sytuacji, gdy uzyskuje on środki utrzymania w ramach wspólnoty rodzinnej powstałej w wyniku zawarcia małżeństwa wyznaniowego - zob. orz. SN z 27.11.1998 r. (SP 1999, poz. 175, z glosą częściowo krytyczną M. Nazara). VII. Rozwiązanie darowizny 213 Według ogólnej zasady prawa zobowiązań rozwiązanie umowy darowizny, która nie została jeszcze wykonana, może nastąpić w wyniku zgodnych oświadczeń woli stron. W kwestii dopuszczalności rozwiązania umów o charakterze zobowiązująco-rozporządzają-cym oraz konsekwencji ich rozwiązania, zob. uchw. SN (7) z 30.11.1994 r. (OSP 1995, poz. 159). 214 Dla darowizny przewidziana jest ponadto możliwość rozwiązania umowy przez sąd, w przypadku darowizny dokonanej przed ubezwłasnowolnieniem darczyńcy (art. 901 KC). Z żądaniem rozwiązania umowy darowizny może wystąpić przedstawiciel ustawowy osoby ubezwłasnowolnionej, jeżeli darowizna - ze względu na wartość świadczenia i brak uzasadnionych pobudek -jest nadmierna. Istnieje tu więc supozycja, że darczyńca działał lekkomyślnie i bez należytego rozeznania, co uzasadnia wprowadzenie tego szczególnego środka ochrony jego interesów. Ochrony wymagają jednak również interesy obdarowanego i dlatego żądanie rozwiązania darowizny może być skutecznie zgłoszone tylko w ciągu dwóch lat od jej wykonania (termin zawity, art. 901 § 2 KC). Rozwiązanie darowizny powoduje skutek ex tunc, zobowiązując obdarowanego do zwrotu przedmiotu darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Nb. 212-214 $ /. Kontraktacja 85 Dochodzenie rozwiązania umowy darowizny niewykonanej nie zostało ograniczone terminem, a przepisy o przedawnieniu nie znajdują w tym przypadku zastosowania. § 7. Kontraktacja Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 18-21; A. Stelmachowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. IV; Czachórski, Zobowiązania, § 75; M. Bajor, Odpowiedzialność kontraktującego z umowy kontraktacji w orzecznictwie Sądu Najwyższego, ZNAE, Nr 410, Kraków 1993; G. Bieniek, [w:] Komentarz, s. 137 i n.; S. Grzybowski, Umowa kontraktacji w systemie kodeksu cywilnego, RPEiS z. 1/1967; W. J. Katner, [w:] Prawo umów, s. 745 i n.; A. Klein, Pojęcie umowy i stosunku zobowiązaniowego kontraktacji według kodeksu cywilnego, SC 1972, t. XIX; J. Krzyżanowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1348 i n.; A. Majewski, Odpowiedzialność kontraktującego z tytułu rękojmi za wady fizyczne przedmiotów świadczeń dodatkowych, Gdańsk 1995; Z. Policzkiewicz--Zawadzka, Odpowiedzialność stron w stosunku kontraktacji w obrocie powszechnym, Warszawa 1980; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 597 i n.; A. Stelmachowski, Kontraktacja produktów rolnych, Warszawa 1960; J. Szachułowicz, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 139 i n.; B. Zdziennicki, Kontraktacja produktów rolnych. Funkcje i problemy organizacyjne, Warszawa 1975; tenże, Zagadnienia prawne kontraktacji, Warszawa 1978; tenże, Problemy organizacyjno-prawne umów o organizację produkcji i zbyt artykułów rolnych (w świetle reformy gospodarczej), SP Nr 4/1987. I. Pojęcie a) Gospodarcza funkcja umowy kontraktacji polega na organizowaniu pro- 215 dukcji i zbytu wytworów rolnictwa. Stronami tej umowy są producent rolny i kontraktujący. Jako producent rolny może występować każdy podmiot (osoba fizyczna, osoba prawna, a także grupa producentów rolnych lub ich związek) zajmujący się działalnością wytwórczą w rolnictwie, np. produkcją roślinną, zwierzęcą, ogrodniczą, sadowniczą. Nie ma też ograniczeń podmiotowych po drugiej stronie - kontraktującym może być osoba fizyczna albo osoba prawna; zwykle będzie to prowadzący przedsiębiorstwo przetwórcze lub handlowe, zainteresowany pozyskaniem określonych produktów dla celów gospodarczych. Ograniczenia podmiotowe po stronie kontraktującego zostały zniesione w wyniku nowelizacji KC w 1990 r. W pierwotnym brzmieniu przepisy KC przewidywały, że kontraktującym może być tylko jednostka gospodarki uspołecznionej, a umowa kontraktacji miała służyć włączeniu indywidualnej produkcji rolno-hodowlanej do realizacji zadań gospodarki planowej. Zob. A. Stelmachowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 252 i n. Natomiast ważnymi względami społecznymi podyktowane są ograniczenia w zakresie zawierania umów kontraktacji dotyczących uprawy maku i konopi - kontraktującym może być tylko przedsiębiorca posiadający zezwolenie wojewody właściwego dla miejsca poło- Nb. 215 86 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw /. Kontraktacja 87 żenią uprawy; zob. art. 33 ustawy z 24.4.1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (tekst jedn Dz.U. z 2003 r. Nr 24, poz. 198 ze zm.). 216 b) Do elementów przedmiotowo istotnych umowy kontraktacji (art. 613 § 1 KC) należą: 1) zobowiązanie się producenta do wytworzenia i dostarczenia kontraktują-cemu oznaczonej ilości produktów rolnych określonego rodzaju; 2) zobowiązanie się kontraktującego do odebrania tych produktów w umówionym terminie i zapłacenia umówionej ceny. 217 Ponadto art. 613 § 1 infine KC stanowi, że kontraktujący zobowiązany: jest spełnić określone świadczenie dodatkowe, jeżeli umowa lub przepisy \ szczególne przewidują obowiązek spełnienia takiego świadczenia. Z uwagi na możliwość pominięcia w treści umowy „świadczeń dodatko-! wych" kontraktującego, kontraktacja -jako typ umowy nazwanej - może mieć ] dwojaką postać: ze świadczeniami dodatkowymi obciążającymi kontraktują-! cego albo bez takich świadczeń. Jako świadczenia dodatkowe, według przykładowego wyliczenia w art. 615 KC, mogą być zastrzeżone: 1) zapewnienie producentowi możliwości nabycia określonych środków produkcji i uzyskania pomocy finansowej, 2) pomoc agrotechniczna i zootechniczna, 3) premie pieniężne, 4) premie rzeczowe. 218 c) Umowa kontraktacji jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Występujące w niej zobowiązanie do odpłatnego „dostarczenia" przedmiotu kontraktacji wskazuje na pewne jej podobieństwo do sprzedaży. Z uwagi bowiem na gospodarczy cel umowy kontraktacji zawiera ono w sobie zobowiązanie do przeniesienia własności produktów. W odróżnieniu jednak od sprzedaży do elementów przedmiotowo istotnych kontraktacji należy także zobowiązanie producenta do wytworzenia rzeczy. Z tego względu kontraktacja tylko częściowo przypomina sprzedaż rzeczy przyszłych, ale nie może być uważankza jej szczególną postać. Natomiast w kwestii cen oraz rękojmi za wady znajdują do kontraktacji odpowiednie zastosowanie przepisy o sprzedaży (art. 613 § 3 i art. 621 KC). Z kolei element wytworzenia oznaczonego przedmiotu zbliża kontraktację do umowy o dzieło, od której jednak różni kontraktację znaczne uzależnienie rezultatu tej umowy od zjawisk przyrodniczych, niepoddających się kierowaniu przez człowieka. Nb. 216-218 Zawarcie umowy kontraktacji wymaga zachowania formy pisemnej {ad 219 iionem, art. 616 KC). I II. Obowiązki stron 1. producenta a) Obowiązek wytworzenia oznaczonej ilości produktów rolnych określo- 220 nego rodzaju konkretyzują postanowienia umowy, wskazując jakie to mają być produkty (np. zboże, buraki, ziemniaki, chmiel, tytoń, trzoda chlewna), a także ile należy ich wytworzyć i jakim powinny odpowiadać cechom. Artykuł 613 KC w brzmieniu przed nowelizacją z 1990 r. odróżniał wytworzenie produktów rolnych i hodowlanych. Aktualnie przepis ten nie wymienia wyraźnie produktów hodowlanych, ale uznać należy, że są one objęte pojęciem produktów rolnych (por. art. 461 KC, co do pojęcia działalności wytwórczej w rolnictwie, polegającej na produkcji roślinnej i zwierzęcej). Oznaczenie w umowie ilości produktów nie musi polegać na ustaleniu konkretnej ich liczby lub wagi; może nastąpić - co ma zresztą w praktyce przy kontraktacji płodów rolnych powszechne zastosowanie - według obszaru, z którego mają być one zebrane (art. 613 § 2 KC). Produkty objęte kontraktacją muszą być wytworzone przez producenta rolnego, w prowadzonym przez niego gospodarstwie. „Wytworzenie" nie oznacza jednak tylko wyprodukowania zupełnie nowych dóbr; może polegać na uzyskaniu produktu finalnego w wyniku istotnego przekształcenia materiału „wyjściowego" pochodzącego z innego gospodarstwa. Przykład: W razie dostarczenia przez kontraktującego piskląt do dalszej hodowli, sadzonek drzew lub krzewów ze specjalistycznego przedsiębiorstwa szkółkarskiego. b) W okresie wytwarzania zakontraktowanego produktu producent ma obo- 221 wiązek umożliwienia kontraktującemu nadzoru i kontroli nad przebiegiem prac zmierzających do wykonania umowy (art. 617 KC). Przykład: Kontraktujący może dokonać oględzin plantacji, sprawdzić, czy producent prowadzi prawidłowo hodowlę zwierząt. c) Do elementów istotnych kontraktacji należy obowiązek producenta po- 222 legający na dostarczeniu produktów rolnych kontraktującemu. Obowiązek ten, jak już wcześniej zaznaczono, obejmuje przeniesienie własności wytworzonych produktów, co z uwagi na ich cechę rzeczy przyszłych wymaga przeniesienia posiadania (art. 155 § 2 KC). Miejscem spełnienia świadczenia producenta jest miejsce wytworzenia 223 zakontraktowanych produktów (art. 618 KC); strony mogą je w umowie ozna- Nb. 219-223 224 225 88 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw czyć inaczej, określając przy tym, kto ponosi koszty transportu produktów do miejsca ich odbioru. Produkty powinny być dostarczone kontraktującemu w terminie ustalonym w umowie. Kontraktujący nie może jednak odmówić przyjęcia świadczenia częściowego, gdy przedmiot kontraktacji jest podzielny (art. 620 KC; por. art. 450 KC). Dopuszczalne jest odmienne uregulowanie tej kwestii w umowie. 2. Kontraktującego a) Do podstawowych obowiązków kontraktującego należy odbiór zakontraktowanych produktów w terminie umówionym oraz zapłata umówionej ceny. b) Ponadto umowa kontraktacji może obejmować zobowiązanie kontraktującego do spełnienia tzw. świadczeń dodatkowych, których typowe postaci wymienia art. 615 KC. Dla wytworzenia zakontraktowanych produktów istotne znaczenie mają świadczenia polegające na: 1) zapewnieniu producentowi możności nabycia określonych środków produkcji i uzyskania pomocy finansowej oraz 2) pomocy agrotechnicznej i zootechnicznej (art. 615 pkt 1 i 2 KC). Zobowiązania kontraktującego wynikające z zastrzeżenia tych świadczeń mogą mieć różny charakter. W szczególności kontraktujący może zobowiązać się, że sam dostarczy określone środki produkcji, np. nasiona, sadzonki, zwierzęta do wyhodowania, nawozy mineralne, pasze. Jego zobowiązanie może jednak przybrać postać zobowiązania gwarancyjnego, w razie zastrzeżenia świadczenia przez osobę trzecią (art. 391 KC). Z kolei zapewnienie uzyskania pomocy finansowej może polegać np. na udzieleniu zaliczki przez kontraktującego, na zabezpieczeniu przez niego wierzytelności z tytułu kredytu bankowego udzielonego producentowi; por. bliżej Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 205 i n. Natomiast świadczenia dodatkowe w postaci premii pieniężnych i rzeczowych (art. 615 pkt 3 i 4 KC) wiążą się z już uzyskanym rezultatem, a celem ich jest najczęściej zapewnienie terminowości i dobrej jakości produkcji. 226 III. Zasady odpowiedzialności 1. Producenta a) W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania producent rolny ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 i n. KC), a więc gdy można jemu samemu albo osobom, z pomocą których zobowiązanie wykonywa, przypisać winę. Nb. 224-226 § 7. Kontraktacja . ' 89 Jednakże w sytuacji określonej bliżej w art. 623 KC producent - niemo-gąy dostarczyć przedmiotu kontraktacji z powodu okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności - nie będzie mógł powołać się na te okoliczności, a więc jego odpowiedzialność nie zostanie wyłączona. Będzie tak wówczas, „dy w umowie kontraktacji zastrzeżony został obowiązek producenta, polegający na zgłoszeniu kontraktującemu, w określonym terminie, niemożności dostarczenia przedmiotu kontraktacji wskutek okoliczności, za które producent nie odpowiada, a obowiązku tego producent - ze swej winy - nie dopełnił. Ujemne konsekwencje związane z brakiem zawiadomienia kontraktującego nie powstaną, gdy wiedział on o okolicznościach ekskulpujących producenta albo były one powszechnie znane (np. klęski żywiołowe). b) Z niemożliwością świadczenia producenta, za którą ani on, ani kontrak- 227 tujący nie ponoszą odpowiedzialności, związany jest obowiązek zwrotu przez producenta pobranych zaliczek i kredytów bankowych (art. 622 § 1 KC), co odbiega od ogólnej reguły przewidzianej dla umów wzajemnych (por. art. 495 § 1 KC). Wprawdzie art. 622 § 1 KC wyznacza obowiązek zwrotu „tylko" zaliczek i kredytów bankowych, a więc inne świadczenia lub ich wartość nie podlegają zwrotowi (np. wartość pomocy agro- i zootechnicznej), ale wspomnianą pomoc finansową producent powinien zwrócić w całości, choćby zużył ją na cele produkcji, która bez jego winy nie powiodła się. Korzystniejsze warunki zwrotu mogą być zastrzeżone umową stron (art. 622 § 2 KC). W pozostałym zakresie każda ze stron traci to, co zainwestowała w wykonanie umowy (tzw. zasada podzielonego ryzyka produkcyjnego). c) Producent ponosi względem kontraktującego odpowiedzialność z tytu- 228 łu rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu kontraktacji, według stosowanych odpowiednio przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 621 KC). Możliwość odstąpienia od umowy kontraktacji z powodu wad fizycznych przedmiotu kontraktacji została jednak zmodyfikowana - w sposób uwzględniający interesy producenta - przez ograniczenie jej do przypadków, gdy wady mają charakter istotny (art. 621 infine KC). Należą do nich wady, których skutkiem jest nieprzydatność produktu do użytku określonego w umowie lub wynikającego z przeznaczenia produktu. Tak rozumiana „istotność" wady uwzględnia uwarunkowania gospodarcze kontraktacji i oznacza utrzymanie w mocy umowy, chociażby dostarczone produkty rolne były gorszej jakości. Kontraktujący może natomiast (bez względu na to, czy wady są istotne, czy nie) korzystać z innych uprawnień przysługujących z tytułu rękojmi. Z uwagi na specyfikę kontraktacji i często ograniczoną możliwość usunięcia wad albo wymiany produktu na niewadliwy, poważniejsze znaczenie ma w praktyce realizacja uprawnienia polegającego na żądaniu obniżenia ceny (art. 560 § 1 KC). Nb. 227-228 90 Rozdział II. Umowy regulujące przeniesienie praw 229 d) Prowadzący wspólnie gospodarstwo (np. członkowie rodziny), w którym ma być wytworzony przedmiot kontraktacji, odpowiadają względem kontraktującego solidarnie (art. 614 KC). Powstanie tej odpowiedzialności nie zależy od zawarcia umowy kontraktacji przez wszystkich prowadzących gospodarstwo; decyduje fakt wspólnej działalności produkcyjnej podjętej w celu wytworzenia przedmiotu kontraktacji. 2. Kontraktującego 230 a) Odpowiedzialność kontraktującego opiera się na zasadach ogólnych wyrażonych w art. 471 i n. KC, a w zakresie świadczeń dodatkowych objętych zobowiązaniem gwarancyjnym kontraktującego - na podstawie art. 391 KC.1 b) Wady fizyczne i prawne środków produkcji dostarczonych producentowi przez kontraktującego uzasadniają odpowiedzialność kontraktującego z tytułu rękojmi, według stosowanych odpowiednio przepisów o rękojmi przy sprzedaży (art. 621 KC). Uregulowanie to zostało wprowadzone nowelą z 1990 r. Do zagadnień dyskusyjnych należy natomiast kwestia rękojmi za wady rzeczy dostarczonych producentowi w ramach premii rzeczowych (art. 615 pkt 4 KC). IV. Zmiana w osobie producenta 231 a) Prawa i obowiązki producenta wynikające z umowy kontraktacji przechodzą w myśl art. 625 KC na osobę, na którą po zawarciu umowy kontraktacji, a przed jej wykonaniem przeszło posiadanie gospodarstwa. Nowy posiadacz staje się stroną stosunku kontraktacji, a poprzedni przestaje nią być. Uregulowanie to odbiega od zasad ogólnych prawa zobowiązań, według których przejęcie gospodarstwa przez inne osoby w czasie trwania stosunku kontraktacji nie prowadziłoby do podobnej zmiany. Ponadto szczególne postanowienie art. 625 KC wyłącza zastosowanie w zakresie kontraktacji przepisu art. 554 KC o solidarnej odpowiedzialności nabywcy gospodarstwa i zbywcy za jego zobowiązania związane z prowadzeniem gospodarstwa. Skuteczność kontraktacji wobec osób przejmujących gospodarstwo od producenta wskazuje na zastosowanie w tym wypadku konstrukcji tzw. zobowiązania realnego. b) Od tej zasady art. 625 zd. 2 KC przewiduje wyjątek w razie przejścia posiadania gospodarstwa w następstwie odpłatnego jego nabycia, jeżeli na- 7. Kontraktacja 91 1 Konstruktywne przykłady z orzecznictwa SN, dotyczące odpowiedzialności kontraktującego za szkodę poniesioną przez producenta, podaje A. Stelmachowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 173-174. / Nb. 229-231 bywca nie wiedział o umowie kontraktacji i mimo zachowania należytej staranności nie mógł się o jej istnieniu dowiedzieć. Przykład: W razie sprzedaży gospodarstwa, gdy po stronie kupującego wystąpią wspomniane przesłanki podmiotowe, zbywca pozostaje nadal zobowiązany z tytułu umowy kontraktacji i ponosi odpowiedzialność (odszkodowawczą) za jej wykonanie. Co do wniesienia gospodarstwa, którego posiadacz związany jest umową kontraktacji, jako wkładu do rolniczej spółdzielni produkcyjnej - zob. art. 626 KC. V. Przedawnienie Dla wzajemnych roszczeń producenta i kontraktującego art. 624 KC prze- 232 widuje dwuletni termin przedawnienia. Termin ten biegnie od dnia spełnienia świadczenia przez producenta, to znaczy od dostarczenia zakontraktowanego produktu kontraktującemu, a jeżeli świadczenie było spełniane częściami - od dnia spełnienia ostatniego świadczenia częściowego. W razie niespełnienia świadczenia przez producenta bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym producent powinien był świadczenie wykonać. Zasad tych nie stosuje się do roszczeń wynikających z rękojmi za wady, których dochodzenie ogranicza termin zawity (por. art. 621 KC). Jest to jednak zagadnienie sporne1. 1 Por. A. Stelmachowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 277. Nb. 232 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 8. Uwagi ogólne 233 W rozdziale tym omówiono najpierw trzy typy umów nazwanych: najem, dzierżawę i użyczenie. Ich wspólnym elementem jest to, że konstruują wierzytelność jednej ze stron do czasowego używania cudzej rzeczy. Pierwsze dwie ze wspomnianych umów mająpostać umów wzajemnych, co uzasadnia szczególnie bliskie ich podobieństwo zaakcentowane w art. 694 KC, który każe odpowiednio stosować do dzierżawy przepisy o najmie. W odróżnieniu od tych umów użyczenie jest nieodpłatną czynnością prawną, co jednak nie powinno wyłączać analogicznego stosowania do niej niektórych przepisów o najmie. Poza tym rozważono tu także problematykę umowy leasingu, która po włączeniu do KC ustawą z 26.7.2000 r. (Dz/U. Nr 74, poz. 857) stała się umową nazwaną (art. 7091-709IS). W umowietej pojawia się również element używania cudzej rzeczy na podstawie stosunku zobowiązaniowego, wraz ze świadczeniem o szczególnym charakterze kredytowym. Nowa regulacja zawiera odesłanie w oznaczonym zakresie do przepisów o najmie, a ze względu na postać wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy - do przepisów o sprzedaży na raty (art. 70917 KC). § 9. Najem Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 28-34; J. Panowicz-Lipska, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. I; Czachórski, Zobowiązania, § 78, 79; Z. Bidziński, Nowa regulacja prawna w zakresie ochrony lokatorów, KPP z. 4/2001; F. Błahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1435 i n.; E. Bończak-Kucharczyk, Ochrona praw lokatorów. Najem i inne formy odpłatnego używania mieszkań w świetle nowych przepisów, Warszawa 2002; H. Ciepła, [w:] Komentarz, s. 199 i n; A. Doliwa, Prawo mieszkaniowe, Warszawa 2003; L. Domański, Rękojmia przy najmie, NP Nr 3/1967; K. Dybowski, Ustawa o ochronie praw lokatorów na tle wcześniejszych uregulowań, PiP z. 11/2001; H. Goik, Umowa najmu samochodu ciężarowego wraz z kierowcą, Katowice 1985; A. Gola, L. Mycz-kowski, Ochrona praw lokatorów. Dodatki mieszkaniowe. Komentarz, Warszawa 2003; A. Gola, J. Suchecki, Najem i własność lokali. Przepisy i komentarz, Warszawa 2000; /. Ignatpwicz, / Nb. 233 § 9. Najem 93 Formy prawne korzystania z lokali mieszkalnych w warunkach gospodarki rynkowej, [w:] Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994; W. Jaślan, Umowa najmu, MoP Nr 7/1995; A Mączyński, Dawne i nowe instytucje polskiego prawa mieszkaniowego, KPP z. 1/2002 A Mączyński, A. Proksa, Nowe prawo lokalowe z komentarzem, Kraków 1994; M. Nazar, Nabycie prawa najmu lokalu mieszkalnego po zmarłym najemcy, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; tenże, Ochrona praw lokatorów, cz. I i II, MoP Nr 19 i Nr 20/2002; M. Pecyna, Podmiotowe i przedmiotowe przesłanki skuteczności wygaśnięcia stosunku najmu na tle regulacji ustawy z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego, KPP z. 1-2/2002; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 192 i n.; J, Pokrzywniak, Wypowiedzenie najmu, MoP Nr 21/2001; /. Rajski, Dopuszczalność umownego zastrzeżenia możliwości wypowiedzenia umowy najmu lub dzierżawy zawartej na czas oznaczony, PPH Nr 4/1998; tenże, Umowne zastrzeżenia możliwości wypowiedzenia najmu lub dzierżawy zawartej na czas oznaczony, PPH Nr 6/1999; M. Romanowski, Dopuszczalność wypowiedzenia umowy zawartej na czas oznaczony w świetle zasady swobody umów, PPH Nr 11/2002; J. Skąpski, Najem lokali mieszkalnych w świetle ustawy z 2.7.1994 r., [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 640 i n.; R. Strzelczyk, Umowa najmu lokalu, wyd. 2., Warszawa 1999; J. Szachu-lowicz, Prawnorzeczowe środki ochrony stosunku najmu lokali, Pal. Nr 5/1968; A. Szpu-nar, Wypowiedzenie najmu zawartego na czas oznaczony, Rejent Nr 6/1996; A. Śmieją, Najem zawarty na czas oznaczony w świetle przepisów kodeksu cywilnego, Rejent Nr 2/1996; Z. Świeboda, Orzekanie i wykonywanie orzeczeń o opróżnienie i wydanie lokalu mieszkalnego, PS Nr 9/2001; D. Tomaszewski, Zakończenie najmu lokalu, Kraków 1999; E. Turski, Umowa przewozu a umowa najmu środka transportu, MoP Nr 40/1999; D. Zawi-stowski, Zawieranie umów najmu i dzierżawy przez jednostki organizacyjne Skarbu Państwa na gruncie ustawy z dnia 21.8.1997 r. o gospodarce nieruchomościami, Rejent Nr 2/1999; F. Zoil, Najem lokali mieszkalnych, Kraków 1997; F. Zoil, M. Olczyk, M. Pecyna, Ustawa o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Warszawa 2002. I. Najem w ogólności 1. Konstrukcja prawna Najem skonstruowany został jako umowa wzajemna, przez którą wynaj- 234 mujący zobowiązuje się oddać rzecz najemcy do używania na czas oznaczony lub nieoznaczony, a najemca zobowiązuje się płacić wynajmującemu umówiony czynsz (art. 659 § 1 KC). Przedmiotem najmu mogą być wszelkiego rodzaju rzeczy (ruchome i nie- 235 ruchome), jak również ich części składowe. Przykład: Sprzęt turystyczny lub książki odpłatnie „wypożyczane", pokój, domek, ściana domu na wywieszanie ogłoszeń i plakatów, skrytki na bagaż, skrytki sejfowe w bankach. Z najmu wypływa uprawnienie najemcy do korzystania z rzeczy tylko 236 w ograniczonym zakresie, a mianowicie do jej używania. Treść tego upraw- Nb. 234-236 94 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy nienia może być różnie określona, z wyłączeniem wszakże zużycia rzeczy najętej (por. art. 675 KC). Następnie, z porównania art. 659 § 1 KC z art. 693 § 1 KC należy wysnuć wniosek, że używanie rzeczy nie uprawnia do pobierania z niej pożytków. 237 Świadczenie wynajmującego polega na oddaniu rzeczy do używania czasowego, co kwalifikuje je do rzędu świadczeń ciągłych, a cały stosunek prawny do zobowiązań trwałych. Okres trwania najmu może być z góry oznaczony w treści umowy najmu. Termin końcowy najmu nie musi być wskazany przez podanie daty. Można go określić zdarzeniem, którego nastąpienie w przyszłości jest jednak - w ramach rozsądnych ludzkich przewidywań - pewne (orz. SN z 30.8.1990 r., OSN 1991, poz. 125). W trosce o to, aby najem nie kreował zbyt uciążliwych dla stron zobowiązań, ustawodawca zastrzegł maksymalny termin związania na dziesięć lat, a umowy zawarte na czas dłuższy poczytuje się po upływie tego terminu za zawarte na czas nieoznaczony (art. 661 KC). Okres trwania najmu może nie być oznaczony w umowie najmu. W przypadku takim najem ulega zakończeniu przez wypowiedzenie przez każdą ze stron (art. 673 § 1 KC). \ W świetle art. 659 § 1, art. 660, 661,^69 § 2, art. 673, 678, 688, 692 KC i art. 110 § 5 PrUpNapr należy dojść do wniosku, że najmy zawarte na czas oznaczony oraz nieoznaczony stanowią dwa wzajemnie wyłączające się sposoby zakończenia tego stosunku prawnego. Do najmu zawartego na czas oznaczony nie odnosi się możliwość swobodnego decydowania przez strony o wypowiedzeniu stosunku prawnego, znamienna dla najmu, którego czas trwania nie jest oznaczony, czy szerzej, dla wszelkich zobowiązań bezterminowych o charakterze ciągłym (art. 3651 KC). Obowiązuje zasada, że żadna ze stron najmu na czas oznaczony nie może przedwcześnie rozwiązać najmu, poza szczególnymi przypadkami wskazanymi w ustawie. Natomiast według art. 673 § 3 KC, jeżeli czas trwania najmu jest oznaczony, zarówno wynajmujący, jak i najemca mogą wypowiedzieć najem w wypadkach określonych w umowie. Przepis ten, dodany ustawą z 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733), przyniósł rozstrzygnięcie problemu, wokół którego w ostatnich latach toczyła się ożywiona dyskusja. Usunął niepewność spowodowaną niejednolitym orzecznictwem SN, aprobując rozwiązanie zbieżne z przyjętym w orz. SN z 22.1.1998 r. (OSN 1998, poz. 144) - o braku przeszkód do wprowadzenia w umowie dzierżawy, również zawartej na czas oznaczony, możliwości jej wypowiedzenia w razie zajścia określonej w tej umowie przyczyny. Łagodziło ono dotychczasową linię orzecznictwa, które w sprawach dotyczących najmu (także dzierżawy) na czas oznaczony generalnie uznawało, że niedopuszczalne są klauzule umowne o wypowiedzeniu stosunku prawnego (zwłaszcza uchw. SN z 15.2.1996 r., OSN 1996, poz. 69; uchw. SN z 3.3.1997 r., OSN 1997, poz. 71; uchw SN z 27.10.1997 r., OSN 1998, poz. 36). Nb. 237 $ y. j\ajem yj Na tle orzeczeń SN i licznych publikacji wymaga podkreślenia, że w art. 673 § 3 KC została uregulowana kwestia istotna dla praktyki obrotu, z uwzględnieniem jej potrzeb, jyla to szczególną wymowę m.in. z uwagi na zgłaszane zastrzeżenia co do zgodności podobnych klauzul z właściwością (naturą) umowy zawartej na czas oznaczony, w kontekście ograniczeń zasady swobody umów (art. 3531 KC). Z kolei w odniesieniu do art. 673 § 3 KC, który był kwestionowany w skardze konstytucyjnej (zdaniem skarżącego powinna istnieć możliwość swobodnego wypowiedzenia najmu zawartego na czas oznaczony) TK w wyr. z 29.4.2003 r. (Dz.U. Nr 83, poz. 773; OTK >Jr 4/2003, poz. 33) orzekł, że przepis ten nie jest niezgodny z art. 22 i 31 ust. 3 Konstytucji. Na gruncie art. 673 § 3 KC pojawia się pytanie, jaki stopień uściślenia przyczyn wypowiedzenia odpowiada pojęciu „wypadków określonych w umowie". Wydaje się, że mogą to być nie tylko konkretne, precyzyjnie opisane zdarzenia, ale również przyczyny wskazane w sposób ogólniejszy, w tym za pomocą formuły „ważne powody". Nie oznacza ona bowiem pozostawienia stronom pełnej swobody i braku możliwości kontroli, a tylko do takiej sytuacji można odnieść ocenę, że nie odpowiada koncepcji wypowiedzenia przyjętej w art. 673 § 3 KC. Stosownie do treści zastrzeżenia umownego, prawo do wypowiedzenia najmu będzie przysługiwało wynajmującemu i najemcy albo tylko jednej ze stron. Przyczyny wypowiedzenia przewidzianego dla obydwu stron mogą być zróżnicowane. Ponadto w umowie można zdecydować, czy wypowiedzenie wymaga zachowania wyprzedzających terminów. Oddania najemcy rzeczy w czasowe używanie nie uważa się za obciążenie 238 własności tej rzeczy. Z tego względu umowę najmu zalicza się do czynności prawnych zobowiązujących, które nie prowadzą do rozporządzenia rzeczą (por. orz. SN z 9.9.1966 r., NP Nr 10/1968, z krytyczną glosą S. Breyera). Nie jest w związku z tym konieczne, aby wynajmującemu przysługiwało prawo własności lub ograniczone prawo rzeczowe do przedmiotu najmu; wystarczy, żeby mógł on spełnić świadczenie, to znaczy oddać we właściwym terminie rzecz najemcy i zapewnić spokojne jej używanie w czasie trwania najmu. Świadczenie wzajemne najemcy polega na uiszczaniu czynszu, który może 239 być oznaczony nie tylko w pieniądzu, ale także w świadczeniach innego rodzaju (art. 659 § 2 KC). Przykład: Czynsz polegający na przeniesieniu własności określonych rzeczy albo na świadczeniu usług. Czynsz w postaci pieniężnej może być świadczeniem okresowym albo jednorazowym, podobnie jak czynsz niepieniężny; mogą też występować niepieniężne świadczenia czynszowe o charakterze ciągłym. 1 Pogląd wyłączający odwołanie się do „ważnych powodów" wyraził / Pokrzywniak, Wypowiedzenie najmu, MoP Nr 21/2001, s. 1064. Nb. 238-239 96 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy 2. Zawarcie umowy 240 Umowę najmu zawiera się w sposób ogólnie przewidziany dla umów kon-sensualnych. Dochodzi ona do skutku w wyniku złożenia przez strony stosownych oświadczeń woli. Wydanie najemcy przedmiotu najmu nie należy do elementów konstruujących tę czynność prawną, lecz do obowiązków wynajmującego w ramach stosunku prawnego najmu nawiązanego z chwilą zawarcia umowy. Umowa najmu, co do zasady, może być zawarta w formie dowolnej. Natomiast dla umów najmu nieruchomości lub pomieszczeń na czas dłuższy niż rok przepis szczególny art. 660 KC wymaga formy pisemnej, której niezachowanie powoduje, że ńmowę uważa się za zawartą na czas nieoznaczony. Mimo braku tej formy, przewidzianej dla wywołania określonych skutków (forma ad eventum), urnowa nie jest nieważna ani nie stosuje się do niej utrudnień dowodowych (art. 73, 74 KC). Z kolei zachowanie formy pisemnej kwalifikowanej, a mianowicie z datą pewną, stanowi jedną z przesłanek ochrony najemcy przed wypowiedzeniem najmu w ustawowych terminach wypowiedzenia przez nabywcę rzeczy najętej, który wstępuje w stosunek najmu na miejsce dotychczasowego wynajmującego (art. 678 § 2 KC; forma ad eventum). 3. Obowiązki wynajmującego 241 a) Wynajmujący obowiązany jest przede wszystkim wydać najemcy rzecz najętą, i to w stanie przydatnym do umówionego użytku (art. 662 § 1 KC). 242 b) Następnie powinien tę rzecz utrzymywać w takim stanie przez czas trwania najmu (art. 662 § 1 KC), z dwoma jednak ograniczeniami: 1) drobne nakłady połączone ze zwykłym używaniem rzeczy obciążają najemcę, a nie wynajmującego (art. 662 § 2 KC); 2) wynajmujący zwolniony jest od obowiązku przywrócenia rzeczy do stanu poprzedniego, jeżeli uległa ona zniszczeniu z powodu okoliczności, za które wynajmujący odpowiedzialności nie ponosi (art. 662 § 3 KC). 243 c) Na wynajmującym ciąży obowiązek zapewnienia najemcy spokojnego używania rzeczy, a więc nie tylko powstrzymywania się od działań z tą powinnością niezgodnych, ale także podejmowania czynności zmierzających do ochrony najemcy przed wszelkimi zakłóceniami ze strony osób trzecich. Mogą one polegać bądź to na działaniach faktycznych, bądź to na podnoszeniu roszczeń w odniesieniu do rzeczy oddanej w najem, o czym powinien najemca niezwłocznie zawiadomić wynajmującego (art. 665 KC). W razie naruszenia tych obowiązków wynajmujący ponosi odpowiedzialność na Nb. 240-243 § 9. Najem 97 zasadach ogólnych za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (art. 471 KC). d) Odpowiedzialność wynajmującego została uzupełniona szeregiem przepisów szczególnych, które wzmacniają pozycję prawną najemcy. Może on więc sam dokonać koniecznych napraw rzeczy na koszt wynajmu- 244 jącego, jeżeli wynajmujący nie przeprowadził ich we właściwym czasie mimo zawiadomienia o potrzebie ich dokonania (art. 663 KC). W przypadku takim najemca może żądać zwrotu poniesionych nakładów już w czasie trwania najmu. Do nakładów koniecznych nie stosuje się art. 676 KC, por. wyr. SA w Krakowie z 22.4.1992 r., OSA w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych, Kraków 1995, R. II, poz. 24. Wynajmujący ponosi także opartą na zasadzie ryzyka odpowiedzialność 245 za wady rzeczy najętej, co stanowi emanację wzajemnego charakteru umowy najmu. Odpowiedzialność z tego tytułu powstaje, gdy rzecz ma takie właściwości, które wyłączają lub ograniczają jej przydatność do umówionego użytku (art. 664 § 1 KC), chyba że najemca o nich wiedział w chwili zawarcia umowy (art. 664 § 3 KC). Przepisy o rękojmi za wady rzeczy najętej nie przeprowadzają rozróżnienia na wady fizyczne i prawne, niemniej jednak nie ulega wątpliwości, że podlegają uwzględnieniu obydwa rodzaje wad. Skutki prawne odpowiedzialności z tytułu rękojmi zależą od wielkości i rodzaju wady. Jeżeli jest ona tak znaczna, że czyni przewidziany w umowie użytek z rzeczy niemożliwy, najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminu wypowiedzenia, a gdy da się ona usunąć i wystąpi po wydaniu rzeczy - prawo do wypowiedzenia przysługuje najemcy dopiero po zawiadomieniu wynajmującego i po bezskutecznym upływie czasu potrzebnego do usunięcia wady (art. 664 § 2 KC). Natomiast jeżeli wada rzeczy najętej jest tego rodzaju, że tylko ogranicza jej przydatność do umówionego użytku, najemca może jedynie żądać odpowiedniego obniżenia czynszu za czas trwania wady (art. 664 § 1 KC). Dalej idące zakłócenia, wyłączające używanie rzeczy, tym bardziej uzasadniają takie żądanie; w istocie najemcy przysługuje wtedy zwolnienie z zapłaty czynszu. 4. Obowiązki najemcy a) Najemca obowiązany jest do świadczenia wzajemnego w postaci czyn- 246 szu, który z reguły ma charakter świadczenia okresowego; należy go uiszczać w terminie umówionym (art. 669 § 1 KC). Jeżeli termin płatności czynszu nie został w umowie określony, czynsz powinien być płacony z góry, a mianowicie: gdy najem ma trwać nie dłużej niż miesiąc - za cały czas najmu, a gdy ma trwać dłużej niż miesiąc albo gdy umowa była zawarta na czas nieozna- Nb. 244-246 98 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy czony - miesięcznie do dziesiątego dnia miesiąca (art. 669 KC). W razie nie-uiszczenia czynszu w terminie właściwym, wynajmujący może żądać na zasadach ogólnych wykonania zobowiązania i odszkodowania za zwłokę, a jeżeli czynsz jest płatny w pieniądzach, także odsetek za samo opóźnienie (art. 359, 481 KC). Ponadto wynajmujący może na podstawie art. 672 KC wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia, jeżeli najemca popadł w zwłokę z zapłatą czynszu za dwa pełne okresy płatności. Przepis ten, jako lex specialis, wyłącza zastosowanie ogólnych przepisów o odstąpieniu od umowy wzajemnej wskutek zwłoki dłużnika (art. 491, 492 KC). 247 b) Dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, z którymi najemca zalega nie dłużej niż rok, przysługuje wynajmującemu ustawowe prawo zastawu na rzeczach ruchomych najemcy wniesionych do przedmiotu najmu (art. 670 KC). Prawo zastawu wygasa, gdy rzeczy obciążone zastawem zostaną z przedmiotu najmu usunięte, czemu wynajmujący może się sprzeciwić i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo (por. bliżej art. 671 KC). 248 c) Najemca powinien używać rzeczy w sposób w umowie określony, a jeżeli umowa o tym nie stanowi - w sposób odpowiadający właściwości i przeznaczeniu rzeczy (art. 666 § 1 KC). W szczególności nie wolno mu bez zgody wynajmującego czynić w rzeczy najętej zmian sprzecznych z umową lub z przeznaczeniem rzeczy (art. 667 § 2 KC). Poza tym ciąży na nim obowiązek dokonywania drobnych nakładów połączonych ze zwykłym używaniem rzeczy (art. 662 § 2 KC), a o potrzebie innych napraw powinien zawiadomić wynajmującego (art. 666 § 2 KC). 249 d) Jeżeli umowa najmu tego nie zabrania, najemca jest uprawniony - bez pytania o zgodę wynajmującego - do oddania przedmiotu najętego osobie trzeciej w podnajem albo do bezpłatnego używania. W takim przypadku stosunek między najemcą a osobą trzecią reguluje zawarta między nimi umowa. Jednakże nie tylko najemca, ale i osoba trzecia odpowiada bezpośrednio wobec wynajmującego za to, że rzecz najęta będzie używana zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy najmu (art. 668 § 1 KC). Ponadto stosunek najemcy z osobą trzecią rozwiązuje się najpóźniej z chwilą zakończenia najmu (art. 668 § 2 KC). Po ustaniu najmu osoba trzecia nie może więc odmówić wynajmującemu wydania rzeczy, powołując się na zawartą z najemcą umowę podnajmu lub użyczenia. 250 e) Najemcy, który używa rzeczy, w sposób sprzeczny z umową lub z jej przeznaczeniem i mimo upomnienia pie przestaje jej używać w taki sposób albo rzecz zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje ona narażona na utratę lub uszkodzenie, wynajmujący może wypowiedzieć najem bez zachowania terminu wypowiedzenia i w następstwie tego odebrać od niego rzecz najętą (art. 667 KC). Nb. 247-250 § 9. Najem 99 5. Zbycie rzeczy najętej a) Czysto obligacyjna konstrukcja najmu, zakładająca istnienie węzła obligacyjnego jedynie między pierwotnym wynajmującym a najemcą, nie chroniłaby tego ostatniego przed nabywcą rzeczy najętej, gdyby domagał się on jej wydania od najemcy. W takim przypadku najemca mógłby jedynie żądać od wynajmującego odszkodowania za niewykonanie umowy najmu. b) Dla wzmocnienia pozycji prawnej najemcy art. 678 § 1 KC stanowi, że 251 jeżeli rzecz najęta zostanie zbyta w czasie trwania najmu, to w miejsce zbywcy wstępuje ex legę nabywca tej rzeczy. Staje się on więc wynajmującym rzeczy najętej, ale z tego tytułu związany jest tylko w ograniczonej mierze, albowiem może wypowiedzieć najem z zachowaniem jedynie ustawowych terminów wypowiedzenia, chociażby najemca zawarł ze zbywcą umowę najmu na czas oznaczony. Natomiast w pełnym zakresie najem będzie wiązał nabywcę rzeczy wówczas, gdy: 1) w chwili zbywania rzeczy została ona już najemcy wydana, a umowa najmu była zawarta na czas oznaczony w formie pisemnej i z datą pewną (art. 678 § 2 KC; forma ad eventum); 2) najem był wpisany do księgi wieczystej. Prawo najmu nieruchomości uzyskuje wtedy skuteczność względem praw później nabytych w drodze czynności prawnej - w szczególności wobec późniejszego nabywcy nieruchomości (art. 16, 17 KWU). c) Jeżeli wskutek niedochowania wspomnianych przesłanek najem został 252 przedwcześnie rozwiązany, odpowiedzialność odszkodowawczą ponosi wobec najemcy zbywca rzeczy, to znaczy pierwotny wynajmujący (art. 679 § 1 KC). Może on jednak zastrzec w umowie z nabywcą rzeczy, że ten w całej rozciągłości dochowa umowy najmu. Licząc się z taką ewentualnością, ustawa nakłada na najemcę obowiązek niezwłocznego zawiadomienia zbywcy o przedwczesnym wypowiedzeniu najmu przez nabywcę (art. 679 § 2 KC), aby umożliwić zbywcy podniesienie zarzutów przeciwko nabywcy. Wystarczy zresztą, że zbywca ujawni je wobec najemcy, ponieważ będzie on mógł bezpośrednio powołać się na nie jako osoba trzecia, na rzecz której zawarto umowę (art. 393 KC). d) Związanie najmu z rzeczą najętą w następstwie czego wynajmujący 253 zostaje pośrednio wskazany przez prawo przysługujące mu do tej rzeczy, pozwala najem zakwalifikować do zobowiązań realnych. 6. Zakończenie najmu a) Zgodnie z ogólną zasadą, każdy najem może być zawsze rozwiązany na 254 podstawie umowy stron (tzw. actus contrarius). Ponadto zakończenie stosunku najmu następuje: Nb. 251-254 100 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 9. Najem 101 255 1) jeżeli najem został zawarty na czas oznaczony - z nadejściem terminu końcowego; także w wyniku wypowiedzenia, gdy możliwość taka została przewidziana w umowie, ze wskazaniem przyczyn wypowiedzenia; por. Nb. 237; 256 2) jeżeli najem został zawarty na czas nieoznaczony - wskutek wypowiedze- nia przez każdą ze stron z zachowaniem terminów umownych, a w ich braku z zachowaniem terminów ustawowych (art. 673 § 1 KC); wypowiedzenie to nie zależy od wystąpienia innych okoliczności, aczkolwiek skuteczność jego może być oceniana w świetle art. 5 KC; 257 3) w razie kwalifikowanego naruszenia przez najemcę lub wynajmującego obowiązków wynikających z najmu, o których była już mowa (por. art. 664 § 2, art. 667 § 2, art. 672 KC) - wskutek wypowiedzenia bez zachowania ustawowych terminów wypowiedzenia, to znaczy ze skutkiem natychmiastowym występującym w chwili, gdy wypowiedzenie doszło do adresata wtaki sposób, że mógł się on zapoznać zjego treścią (art. 61 KC). Ważność tego wypowiedzenia zależy od wystąpienia wspomnianych okoliczności szczególnych, które dlatego powinny być w wypowiedzeniu wskazane. Terminy, o których mowa w pkt 2, ustala art. 673 § 2 KC w zależności od terminów płatności czynszu. Gdy czynsz jest płatny w odstępach czasu dłuższych niż miesiąc, najem można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód na koniec kwartału kalendarzowego; gdy czynsz jest płatny miesięcznie - na miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego; gdy czynsz jest płatny w krótszych odstępach czasu - na trzy dni naprzód; a gdy najem jest dzienny - na jeden dzień naprzód. 258 b) Upływ czasu lub wypowiedzenie nie spowoduje zakończenia najmu, jeżeli strony następnie przedłużą go w drodze umowy. Treść tej umowy decyduje wówczas o tym, czy najem został przedłużony na czas oznaczony, czy na czas nieoznaczony. Jednakże skutek ten nie zawsze jest jasno wyrażony w oświadczeniach woli, które najczęściej składane są w takich przypadkach perfacta concludentia (art. 60 KC). Mając to na względzie, normodawca ustanowił w art. 674 KC regułę interpretacyjną, która każe w razie wątpliwości uznać, że najem został przedłużony na czas nieoznaczony, jeżeli najemca nadal używa rzeczy za zgodą wynajmującego (tzw. milczące przedłużenie najmu). 259 c) Po zakończeniu najmu najemca oraz inne osoby, które na podstawie umowy z nim zawartej władają rzeczą (podnajemca, biorący w użyczenie), obowiązane są zwrócić rzecz wynajmującemu (art. 675 KC). Powinna być ona zwrócona w stanie niepogorszonym, przy czym uchylona jest odpowiedzialność za pogorszenie rzeczy, będące następstwem prawidłowego jej używania (art. 675 § 1 KC). Nb. 255-259 Ustalenie stanu „wyjściowego" przy zwrocie rzeczy wynajmującemu sprawia często problemy, w związku z czym nowelizacja KC ustawą z 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733) wprowadziła domniemanie, że rzecz była wydana najemcy w stanie dobrym i przydatnym do umówionego użytku. Wykazanie, że stan przedmiotu najmu był inny, obciąża najemcę, co może być utrudnio- -ne, jeśli najemca przy odbiorze rzeczy od wynajmującego nie zadbał o stosowne dowody. W praktyce celowe byłoby sporządzenie protokołu, zawierającego określenie stanu przedmiotu najmu i stopnia jego zużycia w chwili wydania najemcy. Może się zdarzyć, że najemca, przekraczając swoje obowiązki, rzecz ulep- 260 szy. Wówczas o wynikających z tego faktu skutkach prawnych decyduje przede wszystkim umowa najmu (art. 676 KC). Dopiero gdy strony nie uregulowały tej kwestii, ma zastosowanie przepis ustawy, według którego od decyzji wynajmującego zależy, czy zatrzyma ulepszenia za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości w chwili zwrotu, czy też zażąda przywrócenia rzeczy do stanu pierwotnego (art. 676 KC). Jest to zobowiązanie przemienne, w którym prawo wyboru świadczenia przysługuje wierzycielowi (art. 365 KC). Ustawodawca kierował się tu dążeniem do tego, aby utrzymać celowo dokonane ulepszenia rzeczy. Uprawnienia z tytułu wspomnianych ulepszeń aktualizują się dopiero po zakończeniu najmu; nie mogą więc być realizowane w czasie jego trwania. Por. orz. SN z 5.6.1986 r. (OSN 1987, poz. 142); orz. SN z 19.1.1993 r. (OSP 1993, poz. 156), oraz orz. SA w Krakowie z 22.4.1992 r., OSA w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych, Kraków 1995, R. II, poz. 24. Postanowienie art. 676 KC wyłącza zastosowanie norm o bezpodstawnym wzbogaceniu (art. 405 i n. KC, por. orz. SN z 4.11.1980 r., OSN 1981, poz. 134) oraz o rozliczeniach między posiadaczem a właścicielem rzeczy z tytułu nakładów (art. 226 i n. KC, por. też orz. SN z 5.6.1986 r., OSN 1987, poz. 142). 7. Przedawnienie roszczeń Krótkiemu, rocznemu terminowi przedawnienia, liczonemu od dnia zwrotu 261 rzeczy, ulegają roszczenia (art. 677 KC): 1) wynajmującego o naprawienie szkody z powodu uszkodzenia lub pogorszenia rzeczy, 2) najemcy o zwrot nakładów na rzecz, 3) najemcy o zwrot nadpłaconego czynszu. Inne, niewymienione w art. 677 KC, roszczenia wynikające ze stosunku najmu przedawniają się po upływie terminów wskazanych w przepisach ogól- Nb. 260-261 102 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 9. Najem 103 nych (art. 118 KC). Dotyczy to w szczególności roszczeń o zapłatę zaległego czynszu, które ulegają przedawnieniu -jako świadczenia okresowe - po upływie trzech lat, licząc od każdego zaległego świadczenia okresowego oddzielnie. II. Najem lokali 1. Uwagi wprowadzające 262 Szczególnym rodzajem najmu jest najem lokali. Stosuje się do niego ogólne normy dotyczące najmu (art. 659-679 KC, objęte rozdziałem I, działem I, tytułem XVII), lecz zmodyfikowane i uzupełnione przepisami zawartymi w rozdziale II, dziale I, tytule XVII (art. 680-692 KC). Z kolei reżim prawny najmu lokali, w świetle tych przepisów szczególnych, nie jest jednolity. Wskazują one na częściową odrębność najmu lokali mieszkalnych (art. 6801, 6851, 686, 6881, 691, 692 KC). Wobec tego należy w obrębie najmu lokali wyróżnić: 1) najem lokali, które służą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych, 2) najem lokali, które służą innym celom niż mieszkaniowe; przed zmianą KC ustawą z 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733), nosiły one ustawową nazwę „lokale użytkowe". Przykład: Pomieszczenia biurowe, lokale sklepowe, hale fabryczne, magazyny, sale widowiskowe itp. Wspomniana nowelizacja poszerzyła kodeksowe unormowanie najmu lokali mieszkalnych, przejmując pewne rozwiązania, ale z poważnymi zmianami, z uchylonej równocześnie ustawy z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 120, poz. 787 ze zm.). Natomiast poza KC były i nadal są uregulowane szczególne formy ochrony najemców lokali mieszkalnych, uznawane za niezbędne ze względu na doniosłość mieszkania dla życia człowieka. Aktualnie realizuje ten cel ustawa z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie KC (Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm.; dalej: OchrLokU), która ustanowiła - w wykonaniu postanowień Konstytucji - system ochronny obejmujący nie tylko najemców, ale również osoby używające lokale mieszkalne na podstawie innych tytułów prawnych, poza prawem własności. W systemie tym istotne znaczenie ma m.in. realizacja wskazanych w ustawie zadań gminy w dziedzinie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej (art. 4 OchrLokU). Lokale wchodzące w skład mieszkaniowego zasobu gminy, oddawane do używania na podstawie umowy najmu, mają zwłaszcza zapewnić zaspokojenie potrzeb gospodarstw Nb. 262 domowych o niskich dochodach. Do gminy należy także dostarczanie, w sytuacjach określonych w ustawie, lokali socjalnych i zamiennych. Do ważniejszych instrumentów ochronnych należy pomoc pieniężna udzielana osobom, które nie są w stanie samodzielnie pokryć należności z tytułu używania lokalu. Po uchyleniu NajLokU reguluje te zagadnienia ustawa z 21.6.2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 71, poz. 734 ze zm.). W ewolucji rozwiązań prawnych dotyczących najmu lokali, NajLokU z 1994 r. była aktem prawnym o dużej doniosłości. Usunęła ona istniejący w okresie PRL system administracyjnego dysponowania zasobami mieszkaniowymi, połączony z pełną reglamentacją świadczeń czynszowych, stworzyła warunki do urealnienia tych świadczeń, a zarazem wprowadziła instytucję dodatków mieszkaniowych. Wspomniany system ingerencji administracyjnej w stosunki najmu1, którego ostatnie etapy wyznaczały ustawy - PrLok z 1959 r. i PrLok z 1974 r., został w rezultacie zastąpiony regulacją ukierunkowaną na przystosowanie rozwiązań w zakresie najmu lokali, w tym środków ochrony najemcy, do rozwijającej się gospodarki rynkowej, opartej na poszanowaniu własności. Z kolei uchylenie NajLokU i rozdzielenie regulowanych przez nią materii w sposób wyżej przedstawiony, uzasadniają następujące ważniejsze przesłanki: 1) dążenie do usytuowania podstawowych konstrukcji najmu lokali mieszkalnych w KC; 2) konieczność stworzenia zbliżonych standardów ochronnych w zakresie różnych form używania lokali, zgodnie z art. 75 ust. 2 Konstytucji RP, iż „Ochronę praw lokatorów określa ustawa"; 4) celowość wyodrębnienia przepisów o dodatkach mieszkaniowych, jako regulacji o charakterze przede wszystkim administracyjnym. Niezbędne było również skorygowanie szeregu rozwiązań szczegółowych, z uwzględnieniem m.in. orzeczeń TK o uznaniu określonych przepisów NajLokU za niezgodne z Konstytucją. Do najmu lokali mieszkalnych odnoszą się także fragmentaryczne unormowania szczególne zawarte w innych niż wymienione ustawy (OchrLokU i DodMU), pozakodeksowych aktach prawnych. Należy do nich m.in. ustawa z 26.10.1995 r. o niektórych formach popierania budownictwa mieszkaniowego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1070 ze zm.), która określa zasady najmu lokali należących do zasobów mieszkaniowych towarzystw budownictwa 1 Por. bliżej Z. Radwański, Najem mieszkań w świetle publicznej gospodarki lokalami, Warszawa 1961; tenże, System, t. III, cz. 2, § 34; J. Frąckowiak, Sytuacja prawna najemcy lokalu mieszkalnego oznaczonego w decyzji o przydziale, Wrocław 1977. Nb. 262 104 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy społecznego; odpowiednie przepisy ustawy z 22.6.1995 r. o zakwaterowaniu j Sił Zbrojnych RP (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 368 ze zm.); usta- ' wy z 26.4.1996 r. o Służbie Więziennej (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 207, poz. 1761 ze zm.); art. 16 ustawy z 15.12.2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.). 2. Najem podlegający regulacji OchrLokU Konieczne jest bliższe wyjaśnienie, w jakich przypadkach najmu lokali ustawa ta znajduje zastosowanie. Decydują o tym zawarte w OchrLokU definicje lokalu oraz lokatora i właściciela, jako stron stosunków prawnych stanowiących podstawę do używania lokalu. 263 a) Określenie lokalu (art. 2 ust. 1 pkt 4) wskazuje na jej stosowanie, gdy przedmiotem najmu jest lokal, który służy do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych. Wobec braku szczególnych wymagań (np. co do samodzielności lokalu, oddania w całości do używania - por. art. 3 NajLokU), lokalem w rozumieniu ustawy jest w zasadzie każde pomieszczenie (o wyłączeniach dalej), które nadaje się do zamieszkiwania, w tym np. pokój będący częścią mieszkania. Cel ochronny ustawy przemawia za jej stosowaniem także w razie oddania do używania budynku obejmującego lokal mieszkalny. Wspomniane wyłączenie dotyczy pomieszczeń przeznaczonych do krótkotrwałego pobytu osób, w szczególności znajdujących się w budynkach internatów, burs, pensjonatów, hoteli, domów wypoczynkowych lub w innych budynkach służących do celów turystycznych lub wypoczynkowych. Ponieważ wyliczenie tych obiektów jest przykładowe, można uznać za wyłączone spod działania ustawy np. pokoje wynajmowane sezonowo wczasowiczom i turystom przez właściciela domu mieszkalnego. Z kolei definicja lokalu obejmuje lokal będący pracownią służącą twórcy do prowadzenia działalności w dziedzinie kultury i sztuki. Pracownia taka może być samodzielnym lokalem albo jego częścią. Nie ma znaczenia czy używana jest również jako mieszkanie. Istotne jest to, że korzysta z niej twórca, a więc osoba, której dokonania przybierają postać utworów w rozumieniu prawa autorskiego. Lokale służące wspomnianym, określonym w umowie celom (mieszkaniowym, działalności twórczej), podlegają regulacji OchrLokU bez względu na to, do kogo należy budynek, w którym znajduje się dany lokal. 264 b) Za lokatora należy, w myśl art. 2 ust. 1 pkt 1 OchrLokU, uważać najemcę lub osobę używającą lokal na podstawie innego tytułu prawnego niż prawo własności. Dla najmu lokali ma to takie znaczenie, że przepisy OchrLokU dotyczą nie tylko najemcy, ale również podnajemcy oraz osoby, której najemca oddał lokal do bezpłatnego używania. Nb. 263-264 i § 9. Najem 105 Ustawa nie wskazuje wyraźnie, czy pojęcie „lokator" odnosi się do osoby, która tytuł do korzystania z lokalu mieszkalnego wywodzi ze stosunku rodzinno-prawnego łączącego ją z osobą uprawnioną do lokalu na podstawie najmu albo innego stosunku prawnego o charakterze obligacyjnym albo rzeczowym. Wydaje się, że na tle niektórych przepisów OchrLokU (w szczególności art. 13 ust. 2) można przyjąć, że ów „pochodny" tytuł do używania lokalu uzasadnia zaliczenie danej osoby do kategorii lokatorów (współlokatorów). Należy zauważyć, że „lokatora" i osoby z tytułem „pochodnym" odróżnia np. art. 4 DodMU. Nie jest pewne, czy za lokatora w rozumieniu OchrLokU można uznać osobę prawną. W literaturze wskazano, że byłoby to celowe ze względu na przypadki, gdy osoba prawna zawiera umowę najmu lokali, oddawanych następnie do używania pracownikom dla zaspokojenia ich potrzeb mieszkaniowych. c) Z pojęciem lokatora koresponduje określenie „właściciela" w art. 2 ust. 1 265 pkt 2 OchrLokU, jako strony stosunku prawnego uprawniającego lokatora do używania lokalu. Właścicielem jest więc wynajmujący lub inna osoba, z którą wiąże lokatora wspomniany stosunek prawny - niekoniecznie właściciel w znaczeniu przepisów prawa rzeczowego (art. 140 KC). W szczególności przepisy OchrLokU dotyczące właściciela odnoszą się do każdego wynajmującego, bez względu na to, czy jest on właścicielem lokalu; także do najemcy, który oddał lokal w całości lub części osobie trzeciej (lokatorowi) w podnajem albo do bezpłatnego używania. 3. Nawiązanie stosunku najmu a) Najem zarówno lokali mieszkalnych, jak i lokali o innym przeznaczę- 266 niu, nawiązuje się, według zasady ogólnej, na podstawie umowy. W odniesieniu do najmu lokali mieszkalnych należy jednak zwrócić uwagę na wyjątkowe przypadki, w których skutek ten następuje ex legę. Sytuację taką określa art. 16 SpMieszkU, a mianowicie stosunek najmu lokalu powstaje w wyniku przekształcenia się spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w prawo najmu, jeżeli w toku likwidacji, postępowania upadłościowego albo postępowania egzekucyjnego z nieruchomości spółdzielni nabywcą budynku albo udziału w budynku nie będzie spółdzielnia mieszkaniowa. Z kolei powstanie stosunku najmu z mocy prawa na podstawie art. 30 OchrLokU miało na celu uregulowanie sytuacji osób, które zajmowały lokal bez tytułu prawnego do dnia wejścia w życie ustawy (tj. do 10.7.2001 r.), nie krócej jednak niż 10 lat. Uzyskały one pozycję najemcy po upływie 12 miesięcy od tej daty, jeżeli w tym terminie właściciel nie wytoczył powództwa o eksmisję lub nie wniesiono o ustalenie nieistnienia stosunku najmu. Por. także art. 33 ust. 4 OchrLokU. Ponadto należy podkreślić, że zawarcie umowy stało się podstawowym sposobem nawiązania stosunku najmu lokalu mieszkalnego po wejściu w życie NajLokU. Stosunki najmu istniejące w dniu wejścia w życie tej ustawy, które powstały na podstawie decyzji administracyjnej lub równorzędnego tytułu, uzyskały z mocy prawa kwalifikację najmu umownego zawartego na czas nieoznaczony (art. 56 ust. 1 NajLokU). b) Zgodnie z zasadami ogólnymi, wynajmujący może swobodnie decydo- 267 wać, komu lokal wynajmie. Zarazem jednak OchrLokU uznała, że tworzenie Nb. 265-267 106 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych członków wspólnoty samorządowej należy do zadań własnych gminy, która ze swego zasobu mieszkaniowego wynajmuje lokale osobom pozostającym w gospodarstwach domowych o niskich dochodach (art. 4 i 21). Obowiązują przy tym zasady ustalone przez radę gminy, a dotyczące progu dochodów, warunków zamieszkiwania uzasadniających ich poprawę, kryteriów pierwszeństwa, sposobu poddania rozpatrywanych spraw kontroli społecznej. Z przepisów regulujących te zagadnienia wynika, że najemcą lokalu może być tylko osoba fizyczna. Tylko osobie fizycznej może być wynajęty lokal mieszkalny z zasobów towarzystwa budownictwa społecznego (art. 30 PBudMU). Osoba ta powinna spełniać określone w ustawie warunki - brak tytułu prawnego do innego lokalu mieszkalnego w tej samej (co do zasady) miejscowości, limit dochodu gospodarstwa domowego. Szczególne zasady odnoszą się do lokali socjalnych, których zapewnienie w wypadkach przewidzianych w ustawie należy również do zadań gminy (art. 4 OchrLokU). Lokale takie oddawane są w najem: 1) osobom, którym uprawnienie do otrzymania lokalu socjalnego przyznał sąd w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu (art. 23 ust. 2 w zw. z art. 14 ust. 1); 2) osobom, które nie mają tytułu prawnego do lokalu, a ich dochody nie przekraczają wysokości dochodu gospodarstwa domowego wskazanej w uchwale rady gminy (art. 23 ust. 2 w zw. z art. 21 ust. 3). Minimum wymagań, jakie lokal socjalny powinien spełniać, określa art. 2 ust. 1 pkt 5 OchrLokU. Lokal ma nadawać się do zamieszkiwania ze względu na wyposażenie i stan techniczny; powierzchnia pokoi przypadająca na członka gospodarstwa domowego najemcy nie może być mniejsza niż 5 m2, a w wypadku gospodarstwa jednoosobowego 10 m2, przy czym lokal może być o obniżonym standardzie. Z kolei w mieszkaniowym zasobie gminy mogą być wydzielone lokale przeznaczone do wynajmowania na czas trwania stosunku pracy (art. 20 ust. 3 OchrLokU), względem których zasady oddawania w najem określa uchwała rady gminy. W tym wypadku nie ma znaczenia sytuacja majątkowa i mieszkaniowa osoby ubiegającej się o zawarcie umowy najmu. 268 c) W miejsce reguły ogólnej art. 659 § 1 KC, według której strony swobodnie decydują, czy zawierają umowę najmu na czas oznaczony albo nieoznaczony, OchrLokU różnicuje sytuację stron w zależności od tego, w skład jakich zasobów - komunalnych czy innych - wchodzi lokal będący przedmiotem najmu. Względem mieszkaniowego zasobu gminy lub innych jednostek samorządu terytorialnego art. 5 ust. 2 OchrLokU stanowi, że umowa o odpłatne używanie lokalu może być zawarta wyłącznie na czas nieoznaczony i przewiduje wyjątki od tej reguły, gdy: Nb. 268 § 9. Najem 107 1) zawarcia umowy na czas oznaczony żąda lokator, przy czym od złożenia tego żądania nie można uzależnić jej zawarcia (art. 5 ust. 3); 2) lokal związany jest ze stosunkiem pracy; 3) przedmiotem najmu jest lokal socjalny - wtedy umowę zawiera się na czas oznaczony, z możliwością jej przedłużenia na następny okres (art. 23 ust. 1 i 3). W ramach innych zasobów mieszkaniowych (zwłaszcza prywatnych) najmy podległe OchrLokU mogą być zawarte na czas oznaczony lub nieoznaczony (art. 5 ust. 1). Przedstawione unormowanie jest wynikiem nowelizacji OchrLokU ustawą z 9.5.2003 r. (Dz.U. Nr 113, poz. 1069). W pierwotnym brzmieniu art. 5 OchrLokU ustanawiał zasadę, że umowa o odpłatne używanie lokalu, wyjąwszy lokal socjalny, może być zawarta na czas nieoznaczony lub na czas oznaczony, ale nie krótszy niż 3 lata; zarazem łagodził ją w pewnej mierze dopuszczając możliwość zastrzeżenia określonych warunków rozwiązujących. To nieznane dotychczasowym regulacjom ograniczenie dotyczące najmu zawieranego na czas oznaczony było przedmiotem niemal powszechnej krytyki - nie tylko ze strony potencjalnych wynajmujących. Miało ono w założeniu wzmocnić ochronę lokatorów, ale jego skuteczność była wątpliwa, z uwagi na stosowane w praktyce różne sposoby obejścia wymogów ustawy. d) Według art. 6 OchrLokU, zawarcie umowy najmu może być uzależnio- 269 ne od wpłacenia przez najemcę kaucji zabezpieczającej pokrycie należności z tytułu najmu lokalu, które przysługują wynajmującemu w dniu opróżnienia lokalu. W razie zastrzeżenia kaucji umowa zawierana jest więc pod warunkiem zawieszającym. Od wpłacenia kaucji nie można uzależnić zawarcia umowy najmu lokalu socjalnego, zamiennego oraz umowy zawieranej w związku z zamianą lokali. Wysokość kaucji ustalają strony; nie może ona jednak przekraczać 12-krot-ności miesięcznego czynszu za dany lokal, obowiązującego w dniu zawarcia umowy najmu. W czasie trwania najmu należności wynajmującego (np. z tytułu zaległego czynszu) nie mogą być zaspokojone z wpłaconej przez najemcę kaucji. Zabezpiecza ona należności wynajmującego w ten sposób, że w jego majątku znajduje się przyjęta jako kaucja suma pieniężna, którą po ustaniu najmu powinien zwrócić najemcy, ale może przy tym dokonać potrącenia swych należności. Zwrot kaucji następuje w kwocie zwaloryzowanej, obliczonej według zasady przyjętej przy określeniu kaucji - liczbę miesięcy, przez którą pomnożono czynsz, mnoży się - w celu obliczenia kaucji zwaloryzowanej - przez kwotę miesięcznego czynszu obowiązującego w dniu zwrotu kaucji. Oznacza to wyłączenie możliwości waloryzacji na podstawie art. 3581 §3KC. Nb. 269 108 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy 4. Najemca lokalu mieszkalnego 270 Zgodnie z zasadami ogólnymi, najemcę (współnajemcę) określa umowa najmu, a w razie śmierci tej osoby najemcą staje się jej spadkobierca, wstępując w stosunek najmu na miejsce zmarłego. Przepisy regulujące najem lokali mieszkalnych wprowadzają odstępstwa od tych zasad wyznaczenia podmiotów po stronie najemcy. W zakresie nawiązania stosunku najmu dotyczy to sytuacji małżonków (art. 6801 KC). Szczególne rozwiązania obowiązują także co do przekształceń podmiotowych po śmierci najemcy (art. 691 KC). 271 a) Według art. 6801 KC, małżonkowie są najemcami lokalu, jeżeli nawiązanie stosunku najmu nastąpiło w czasie trwania małżeństwa, a lokal objęty najmem ma służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych założonej przez nich rodziny. Przepis ten, dodany nowelizacjąz 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733), stanowi kontynuację rozwiązań zawartych w art. 7 NajLokU (dawniej w art. 10 ust. 3 PrLok z 1974 r.), z istotnymi wszakże modyfikacjami, wzorowanymi na art. 215 PrSpółdz. Na podstawie art. 7 NajLokU małżonkowie wspólnie zajmujący lokal stawali się z mocy prawa najemcami tego lokalu, chociażby umowa najmu została zawarta tylko przez jednego z nich, przy czym mogła być ona zawarta zarówno w czasie trwania małżeństwa, jak i przed jego zawarciem. Natomiast przesłanką powstania współnajmu na podstawie art. 6801 KC jest istnienie małżeństwa w chwili nawiązania stosunku najmu lokalu, a nie wspólne zamieszkiwanie małżonków. Należy przyjąć, że orzeczona przez sąd separacja (art. 614 KRO) wyłącza zastosowanie art. 6801 KC. Z art. 6801 § 1 KC wynika, że małżonkowie są najemcami lokalu (ściślej - współnajemcami), choćby umowę najmu zawarł jeden z małżonków, ale dotyczy to tylko lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych utworzonej przez nich rodziny. Lokal nie stanie się przedmiotem współnajmu, gdy umowa została zawarta ze względu na potrzeby mieszkaniowe tylko jednego małżonka, np. w związku z jego pracą. Małżeńska wspólność najmu lokalu ma charakter przymusowy. Powstaje bez względu na istniejące między małżonkami stosunki majątkowe (art. 6801 § 1 KC); nie ma więc znaczenia, czy pozostają w ustroju wspólności ustawowej, umownej, czy w rozdzielności majątkowej. Nie mogą wspólności najmu wyłączyć umową majątkową małżeńską. Do wspólności tej, gdy między małżonkami istnieje rozdzielność majątkowa, stosuje się odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej. Z kolei wspólność najmu lokalu utrzymuje się mimo ustania wspólności ustawowej w czasie trwania małżeństwa (art. 6801 § 2 KC). Należy przyjąć, że będzie tak również w razie ustania wspólności umownej (art. 6801 § 2 KC w zw. z art. 48 KRO). Natomiast z ważnych powodów sąd może znieść wspólność na żądanie jednego z małżonków, stosując odpowiednio przepisy o zniesieniu wspólności majątkowej. Nb. 270-271 § 9. Najem 109 b) W odniesieniu do lokali mieszkalnych obowiązują szczególne zasady 272 następstwa prawnego po zmarłym najemcy lokalu (art. 691 KC, w brzmieniu określonym ustawą z 21.6.2001 r., Dz.U. Nr 71, poz. 733). Natomiast w razie śmierci najemcy lokalu o innym przeznaczeniu powstają skutki przewidziane w prawie spadkowym, a więc prawa i obowiązki zmarłego przechodzą na spadkobierców stosownie do art. 922 § 1 KC. Modyfikacja zasad ogólnych polega na stworzeniu uprzywilejowanej sytuacji dla określonych w ustawie osób, które mieszkały stale z najemcą w chwili jego śmierci (art. 691 § 2 KC). Do osób tych art. 691 § 1 KC zalicza: 1) małżonka niebędącego współnajemcą lokalu; 2) dzieci najemcy i jego współmałżonka; 3) inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych oraz 4) osobę, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą. Osoba spełniająca te wymagania wstępuje w stosunek najmu po zmarłym najemcy z mocy prawa, a jeżeli osób tych jest kilka, wszystkie stają się współnajemcami. Wstępujący w stosunek najmu mogą wypowiedzieć najem z zachowaniem ustawowych terminów wypowiedzenia, chociażby umowa najmu była zawarta na czas oznaczony (art. 691 § 4 KC). Natomiast jeśli osób takich nie ma, stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa (art. 691 § 3 KC). Wyraźne wskazanie w art. 691 § 1 KC małżonka najemcy ma na uwadze unormowanie art. 6801 KC, według którego małżonek nie jest współnajemcą, jeżeli nie doszło do nawiązania najmu w czasie trwania małżeństwa. Zaliczenie do wstępujących w stosunek najmu dzieci najemcy i jego współmałżonka pozwala na uwzględnienie dzieci pochodzących od najemcy, dzieci wspólnych najemcy i jego małżonka, jak również dzieci, które pochodzą od małżonka najemcy (pasierbów). Dzieci przysposobione powinny być traktowane na równi z dziećmi biologicznymi. Natomiast określenie „inne osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych" wywołuje wątpliwości. Jak się wydaje, należałoby interpretować je w znaczeniu istnienia między najemcą a daną osobą stosunku alimentacyjnego, opartego na określonych w KRO więziach rodzinnych. Przyjęcie, że powinny być spełnione przesłanki żądania od najemcy wykonania obowiązku alimentacyjnego, oznaczałoby w porównaniu z poprzednim stanem prawnym poważne ograniczenie uprawnień do wstąpienia w stosunek najmu na miejsce zmarłego najemcy. Artykuł 8 NajLokU wymagał występowania określonego stosunku prawnorodzinnego - do wstępujących w stosunek najmu przepis ten zaliczał zstępnych zmarłego najemcy, jego wstępnych, pełnoletnie rodzeństwo, osobę przysposabiającą, przysposobioną. Nb. 272 110 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy $ y. Najem 111 Znacznie gorsza byłaby np. sytuacja wnuka najemcy, rodziców najemcy i jego rodzeństwa, gdyby o przejęciu mieszkania na podstawie art. 691 KC decydowało przysługujące im względem najemcy roszczenie alimentacyjne, a nie jedynie przynależność do kręgu osób, między którymi ustanowiony został obowiązek alimentacyjny. Pogorszenie sytuacji wymienionych osób budzi też zastrzeżenia ze względu na konstytucyjne gwarancje ochrony rodziny, co może zarazem stanowić argument wspierający wykładnię respektującą ich interesy. W praktyce dominuje jednak pogląd odmienny, który znajduje oparcie zwłaszcza w wyr. TK z 1.7.2003 r. (Dz.U. Nr 119, poz. 1120; OTK Nr 6/2003, poz. 58). Przytoczony fragment art. 691 § 1 KC uznał TK za niejasny, nasuwający wątpliwość, „czy chodzi tu o potencjalny, czy realny obowiązek alimentacyjny". W ocenie TK przepis ten stanowi o obowiązku „konkretnym", określonym orzeczeniem sądu bądź dobrowolną decyzją, istniejącym w momencie śmierci najemcy; wobec tego w stosunek najmu wstępują osoby, względem których zmarły realizował swój obowiązek alimentacyjny poprzez przyjęcie do wspólnoty mieszkaniowej. Takie zawężenie kręgu uprawnionych, według wspomnianego wyroku, nie narusza przepisów Konstytucji RP (art. 2 i 32), a w szczególności nie oznacza nieuzasadnionego różnicowania sytuacji prawnej dzieci i wnuków najemcy w art. 691 § 1 KC - tej bowiem kwestii dotyczyło skierowane do TK pytanie prawne. W rezultacie dokonana przez TK interpretacja zwrotu „osoby, wobec których najemca był obowiązany do świadczeń alimentacyjnych" stała się podstawowym argumentem w wypowiedziach negujących uprawnienie wnuka do przejęcia mieszkania po zmarłym najemcy, gdy wnuk nie był przez niego „alimen-towany" (por. Rzeczposp. z 24.3.2004 r., C 2, wyjaśnienia dotyczące najmu mieszkań). Zaliczenie do osób wstępujących w stosunek najmu osoby, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu z najemcą, może prowadzić do wniosku, że nie jest wykluczone uwzględnienie związków osób tej samej płci, oprócz konkubinatu w tradycyjnym znaczeniu. Zwraca uwagę, że art. 8 NajLokU wymieniał osobę pozostającą faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą. Natomiast budzą sprzeciw sugestie, że w rozumieniu art. 691 KC także inna niż konkubent osoba może być uważana za pozostającą we wspólnym pożyciu z najemcą. Por. uchw. SN z 21.5.2002 r. (OSN 2003, poz. 20), w której za nieuzasadnioną została uznana taka wykładnia, że za osobę pozostającą we wspólnym pożyciu z najemcą mógłby być uważany wnuk najemcy (także dalszy zstępny), gdy łączyła go z najemcą więź gospodarcza i uczuciowa. Stanowisko SN spotkało się z aprobatą TK (por. uzasadnienie wyr. TK z 1.7.2003 r., OTK Nr 6/2003, poz. 58). 273 Przedstawione unormowanie skutków śmierci najemcy lokalu mieszkalnego (art. 691 § 1-4 KC) nie ma zastosowania w razie śmierci jednego ze współ- Nb. 273 najemców takiego lokalu (art. 691 § 5). Przepis ten nie zastrzega wyłączenia w takim przypadku następstwa według przepisów prawa spadkowego, co może prowadzić do wniosku, że w sytuację prawną zmarłego współnajemcy wstępują jego spadkobiercy. Wywołuje to uwagi krytyczne (por. np. M. Nazar, Ochrona praw lokatorów, cz. II, s, 1015-1016). Pogląd przeciwny uznaje jednak za oczywiste, że po śmierci jednego ze współnąjemców, drugi będzie wyłącznym najemcą (por. np. K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, s. 259), ale bez wyjaśnienia, na jakiej podstawie należy pominąć zastosowanie ogólnych reguł prawa spadkowego. c) Poza porządkiem dziedziczenia w stosunek najmu lokalu mieszkalnego 274 na miejsce najemcy wstępują również osoby, które pod rządem PrLok z 1974 r. (przed 12.11.1994 r.) zawarły z najemcą umowę o opiekę i na tej podstawie sprawowały nad nim opiekę do chwili jego śmierci. Wraz z uchyleniem PrLok przez NajLokU instytucja umowy o opiekę nad najemcą została zniesiona. Osoby wykonujące opiekę, które miały zapewnioną możliwość wstąpienia w stosunek najmu na podstawie art. 691 KC (w pierwotnym brzmieniu), zachowały więc to uprawnienie, o czym stanowi art. 31 OchrLokU. 5. Czynsz i inne opłaty a) Czynsz oraz świadczenia dodatkowe najemcy należą do tych elementów 275 stosunku najmu lokalu, które podlegają uściśleniom i modyfikacjom w przepisach szczególnych KC o najmie lokali, a także w przepisach pozakodeksowych, zwłaszcza w OchrLokU. Regulacje te dotyczą takich kwestii jak ustalanie wysokości czynszu przy nawiązaniu najmu, dokonywanie podwyżek czynszu i innych opłat, odpowiedzialność za zapłatę czynszu i innych należności, konsekwencje niewywiązywania się z obowiązku spełniania tych świadczeń. Zawierając umowę najmu lokalu o wysokości czynszu strony decydują w zasadzie swobodnie. W stosunkach najmu podlegających OchrLokU występują pewne odstępstwa od tej reguły. Przy ustalaniu stawek czynszu dla lokali w zasobach mieszkaniowych gminy lub innych jednostek samorządu terytorialnego zarząd danej jednostki związany jest zasadami polityki czynszowej określonymi w uchwale odpowiednio rady gminy, powiatu, sejmiku województwa (art. 8 i 21 OchrLokU). Ponadto dla tych lokali oraz lokali będących własnością Skarbu Państwa lub państwowych osób prawnych art. 7 OchrLokU wskazuje kryteria kalkulacji czynszu, w postaci czynników podwyższających lub obniżających ich wartość użytkową. Z uwagi na kształtowanie czynszu ograniczone przez wspomniane elementy, można zwłaszcza czynsz w zasobach samorządowych określić jako limitowany1. Por. M. Nazar, Ochrona praw lokatorów, cz. I, s. 965. Nb. 274-275 112 Kozdziai 111. Umowy regulujące używanie rzeczy W rezultacie nie jest też ustalany swobodnie czynsz najmu za lokale socjalne, którego stawka nie może przekraczać połowy stawki najniższego czynszu obowiązującego w gminnym zasobie mieszkaniowym (art. 23 ust. 4 OchrLokU). Ponadto w OchrLokU zostały wskazane szczególne przypadki, w których czynsz ustala się na poziomie ściśle określonym w ustawie (art. 28 ust. 1, art. 30). Odrębne zasady w zakresie ustalania czynszu najmu odnoszą się do lokali w zasobach mieszkaniowych towarzystw budownictwa społecznego (art. 29 OchrLokU i art. 28 PBudMU). W zasobach tych obowiązuje czynsz regulowany, którego stawki za 1 m2 ustala rada gminy w takiej wysokości, aby suma czynszów za najem wszystkich lokali eksploatowanych przez towarzystwo pozwalała na pokrycie kosztów eksploatacji i remontów budynków oraz spłatę kredytu zaciągniętego na budowę (art. 28 PBudMU). Zarazem górna granica czynszu w skali roku wynosi 4% wartości odtworzeniowej lokalu1. Wzrost dochodów najemcy po zawarciu umowy ponad wskaźniki określone w ustawie uzasadnia wypowiedzenie najmu przez TBS w części dotyczącej czynszu i zastosowanie czynszu wolnego (art. 30 ust. 5 PBudMU). Powołane przepisy nawiązują do rodzajów czynszu wyróżnionych w NajLokU (por. art. 20, 25, 56 tej ustawy). 276 b) W odniesieniu do najmu lokali mieszkalnych, gdy czas trwania najmu nie jest oznaczony, art. 685' KC przewiduje możliwość podwyższenia czynszu przez wynajmującego, w drodze wypowiedzenia dotychczasowej wysokości czynszu, najpóźniej na miesiąc naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego. Przed wprowadzeniem tego przepisu nowelą z 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733) wypowiedzenie wysokości czynszu nie było w KC uregulowane. O podwyższeniu czynszu - w trybie wypowiedzenia czynszu wolnego i przez uchwałę rady gminy wprowadzającą nowe stawki czynszu regulowanego - stanowiły przepisy NajLokU (art. 23, 24, 26a). Przepis art. 685' KC pomija kwestię formy wypowiedzenia wysokości czynszu. Ponieważ prowadzi ono do zmiany treści umowy, będzie miał zastosowanie art. 77 § 1 KC, który m.in. dla zmiany umowy wymaga zachowania takiej formy, jaką ustawa lub strony przewidziały w celu jej zawarcia. Możliwość podwyższenia czynszu według zasad art. 685' KC związana jest z najmem lokali podlegających OchrLokU. Ustawa ta, w dążeniu do zapewnienia ochrony przed nadmiernym czynszem, wprowadziła określone limity podwyżek. Należy do nich wskazane w art. 9 ust. 1 OchrLokU ograniczenie co do częstotliwości podwyżek - nie można dokonywać ich częściej niż co sześć miesięcy. Z mocy art. 28 ust. 2 OchrLokU, istotne ograniczenie swobody podnoszenia czynszu dotyczy stosunków najmu powstałych przed dniem wejścia w życie 1 Wartość odtworzeniową lokalu stanowi iloczyn jego powierzchni użytkowej i wskaźnika przeliczeniowego kosztu odtworzenia 1 m2 powierzchni użytkowej budynku mieszkalnego. Wysokość tego wskaźnika ustala wojewoda dla poszczególnych powiatów na obszarze danego województwa, na podstawie danych GUS oraz własnych analiz, uwzględniając w szczególności przeciętny koszt budowy 1 m2 powierzchni użytkowej budynku mieszkalnego, i ogłasza co sześć miesięcy w dzienniku urzędowym województwa (art. 9 ust. 8 i 9 OchrLokU). $ V. Najem 113 ustawy, które na podstawie przepisów NajLokU były objęte systemem czynszu regulowanego. Wysokość czynszu nie może bowiem w tych wypadkach do 31.12.2004 r.1 przekraczać w skali roku 3% wartości odtworzeniowej lokalu. Czynsz regulowany (stawki ustalała rada gminy według zasad podanych w NajLokU) płacili najemcy lokali tworzących mieszkaniowy zasób gminy, stanowiących własność Skarbu Państwa, państwowych osób prawnych (art. 25 NajLokU), najemcy zajmujący lokale na podstawie decyzji administracyjnej (równorzędnego tytułu) w domach będących własnością osób fizycznych (art. 56 ust. 2 NajLokU). Natomiast przewidziana w art. 9 ust. 3 OchrLokU reglamentacja wysokości podwyżek czynszu (nie mogły one w danym roku przekraczać wskazanego procentu inflacji, w zależności od rocznej wysokości czynszu) przestała obowiązywać, w wyniku uznania tego przepisu przez TK za niezgodny z Konstytucją (wyr. TK z 2.10.2002 r., Dz.U. Nr 168, poz. 1383; OTK Nr 5/2002, poz. 62). Przy podwyższaniu czynszu nie wymaga się od wynajmującego, ażeby podał tego powody, nawet na żądanie najemcy (por. art. 9 ust. 4 OchrLokU). Nie oznacza to, że najemca nie mógłby bronić się przed nadmierną albo nieuzasadnioną podwyżką. Może on kwestionować wypowiedzenie wysokości czynszu na zasadach ogólnych, np. na podstawie art. 5 KC albo wytaczając powództwo o ustalenie (art. 189 KPC), że wynajmujący naruszył przesłanki wypowiedzenia z art. 9 ust. 1 OchrLokU. W razie uznania podwyżki za wygórowaną, sąd nie ma kompetencji do określenia jej rozmiaru. Wynajmującemu pozostaje wtedy kolejne wypowiedzenie, z odpowiednio skalkulowanym podwyższeniem czynszu. Inny mechanizm podwyżek, niż określony w art. 685' KC i w przepisach OchrLokU, obowiązuje względem czynszu najmu za lokale w zasobach TBS (art. 29 OchrLokU i art. 28 PBudMU). Czynsz ten podlega podwyższeniu, gdy suma czynszów oraz zysków z pozostałej działalności towarzystwa nie wystarcza na pokrycie kosztów eksploatacji i remontów budynków oraz spłatę kredytu zaciągniętego na budowę. W takiej sytuacji TBS obowiązane jest wystąpić do rady gminy o podniesienie stawek czynszu do odpowiedniego poziomu, z zastrzeżeniem, że czynsz nie może w skali roku przekroczyć 4% wartości odtworzeniowej lokalu. c) W stosunkach najmu regulowanych przez OchrLokU wynajmujący mo- 277 że oprócz czynszu pobierać tzw. opłaty niezależne od właściciela (art. 9 ust. 5 i art. 2 ust. 1 pkt 8) - za energię, gaz, wodę, odbiór nieczystości stałych i płynnych. Nie pobiera z tego tytułu opłat, gdy korzystający z lokalu zawarł umowę z dostawcą mediów lub usług, na podstawie której rozlicza się z nim samodzielnie. W razie pobierania opłat przez wynajmującego, który pokrywa należności w wykonaniu zawartej przez niego umowy, poszczególni najemcy 1 Termin rezygnacji z tego ograniczenia prawdopodobnie będzie przesunięty, jak wynika z informacji o projekcie nowelizacji OchrLokU; R. Krupa-Dąbrowska, Wolny czynsz, ale kiedy, Rzeczposp. z 17.4.2003 r. Nb. 276 Nb. 277 114 Rozdział 111. Umowy regulujące używanie rzeczy obciążeni są stosownie do przyjętej metody podziału kosztów ponoszonych przez wynajmującego, a termin płatności określa umowa najmu. Opłaty niezależne od właściciela mogą być podwyższane w różnych terminach, gdy jest to uzasadnione wzrostem cen za usługi lub dostawy, pokrywane przez te opłaty. Podwyższając je, wynajmujący ma obowiązek przedstawienia najemcy na piśmie zestawienia opłat wraz z podaniem przyczyny ich podwyższenia (art. 9 ust. 1 i 2 OchrLokU). 278 d) Zgodnie z art. 6881 KC, za zapłatę czynszu i innych należnych opłat (pojęcie to obejmuje „opłaty niezależne od właściciela" w rozumieniu OchrLokU) odpowiadają solidarnie z najemcą stale zamieszkujące z nim osoby pełnoletnie. Osoby te nie są oczywiście współnajemcami; solidarna odpowiedzialność w takim przypadku wynika z art. 370 KC. Przejętą z art. 22 ust. 3 NajLokU zasadę solidarnej odpowiedzialności osób wspólnie zajmujących lokal art. 6881 KC uzupełnia zastrzeżeniem, że wymienione osoby pełnoletnie ponoszą odpowiedzialność do wysokości świadczeń należnych za okres ich stałego zamieszkiwania. 279 e) Konsekwencje niewypełnienia przez najemcę lokalu obowiązku uiszczania czynszu w terminie różnią się od reguł przewidzianych dla najmu w ogólności ze względu na częściowo odmienne zasady wypowiedzenia najmu przez wynajmującego. Pozostającemu w zwłoce najemcy lokalu art. 687 KC zapewnia o tyle korzystniejszą sytuację (por. art. 672 KC), że wymaga od wynajmującego, gdy ten zamierza najem wypowiedzieć, ażeby uprzedził o swym zamiarze najemcę, i to na piśmie, oraz udzielił mu dodatkowego terminu miesięcznego do zapłaty zaległego czynszu. Pisemne uprzedzenie i bezskuteczny upływ dodatkowego terminu stanowią więc niezbędne przesłanki wypowiedzenia najmu. Zakres zastosowania art. 687 KC jest jednak ograniczony do najmu lokali niepodlegających OchrLokU, co oznacza, że ma głównie znaczenie w stosunkach najmu lokali innych niż mieszkalne. Jego zastosowanie na obszarze działania OchrLokU jest bowiem wyłączone przez przepisy szczególne o wypowiedzeniu najmu przez wynajmującego - z powodu zwłoki najemcy z zapłatą czynszu lub innych opłat za używanie lokalu co najmniej za trzy pełne okresy płatności (art. 11 ust. 2 pkt 2 OchrLokU) oraz dotyczące zawarcia ugody w sprawie zapłaty zaległych i bieżących należności (art. 12 OchrLokU); por. Nb. 293. 280 f) W sytuacjach określonych w ustawie z 21.6.2001 r. o dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 71, poz. 734 ze zm.) najemcy lokalu mieszkalnego przysługuje ze środków publicznych świadczenie, przeznaczone na częściowe pokrycie należności wynajmującego. Z dodatków mieszkaniowych, jako formy Nb. 278-280 y. Najem 115 nofflocy dla gospodarstw domowych o niskich dochodach mogą korzystać także inne osoby mające tytuł prawny do zajmowanego lokalu. Dodatki przyznawa-ne są w drodze decyzji administracyjnej przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) na wniosek osoby spełniającej wymagania ustawowe (art. 7 DodMU). podatek mieszkaniowy wypłaca się nie tej osobie, ale pobierającemu należności za lokal mieszkalny (np. wynajmującemu). Zalicza on kwotę dodatku na poczet przysługujących mu należności, np. czynszu i innych świadczeń obciążających najemcę (art. 8 DodMU). 6. Pozostałe prawa i obowiązki stron Należy wskazać dalsze, swoiste cechy najmu lokali, dotyczące poszczególnych elementów sytuacji najemcy i wynajmującego. a) Treść uprawnienia najemcy do używania lokalu rozwija art. 684 KC, 281 pozwalając najemcy na założenie w najętym lokalu oświetlenia, gazu, telefonu i podobnych urządzeń. Zmiany tego rodzaju byłyby niedopuszczalne tylko wtedy, gdyby sposób założenia urządzeń sprzeciwiał się obowiązującym przepisom albo zagrażał bezpieczeństwu nieruchomości. W pozostałych przypadkach wynajmujący nie tylko nie może przeciwstawić się inicjatywie najemcy, ale obowiązany jest w razie potrzeby do współdziałania, za zwrotem wynikłych stąd kosztów. b) Z kolei uprawnienie najemcy do używania lokalu doznaje pewnych 282 ograniczeń uzasadnionych koniecznością utrzymania lokalu i budynku w należytym stanie. Wymagane jest udostępnienie lokalu wynajmującemu w celu dokonania okresowych, wyjątkowo doraźnych, przeglądów stanu i wyposażenia technicznego lokalu, a także umożliwienia mu wykonania ciążącego na nim obowiązku napraw (art. 10 ust. 3 OchrLokU). W razie awarii wywołującej szkodę lub grożącej bezpośrednio powstaniem szkody, wynajmujący może nawet pod nieobecność najemcy wejść do lokalu w asyście funkcjonariusza Policji, straży miejskiej, przy udziale straży pożarnej (art. 10 ust. 1 i 2 OchrLokU). Jeżeli z powodu koniecznych napraw lokal wymaga opróżnienia, najemca obowiązany jest przenieść się na czas naprawy do lokalu zamiennego (bliżej art. 10 ust. 4 OchrLokU). c) Ograniczenia w używaniu lokalu wynikają z obowiązku najemcy stoso- 283 wania się do porządku domowego i liczenia się z potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów (art. 683 KC). Porządek domowy w rozumieniu art. 683 KC określa zwłaszcza regulamin wydany przez wynajmującego, a także ustalone zwyczaje. Regulamin jako rodzaj wzorca umowy wiąże najemcę, gdy został odpowiednio uprzystępniony (art. 384 KC). Z kolei najemca Nb. 281-283 I! 116 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy nie będzie związany porządkiem domowym w takim zakresie, w jakim jest on sprzeczny z treścią umowy (art. 683 i 385 KC). Natomiast liczenie się z potrzebami mieszkańców i sąsiadów jest obowiązkiem bezwzględnym. Niewłaściwe postępowanie najemcy (również osób zajmujących z nim lokal) uchybiające w sposób rażący lub uporczywy porządkowi domowemu, a także czyniące korzystanie z innych lokali w budynku uciążliwym, naraża najemcę na wypowiedzenie stosunku najmu przez wynajmującego bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 685 KC). Podobne zachowanie się najemcy lokalu podlegającego OchrLokU może stanowić podstawę wypowiedzenia najmu dopiero po pisemnym, bezskutecznym upomnieniu i nie później niż miesiąc naprzód na koniec miesiąca kalendarzowego (art. 11 ust. 2 pkt 1 OchrLokU). 284 d) W stosunkach najmu lokalu (mieszkalnego, o innym przeznaczeniu) obowiązują ogólne zasady dotyczące obciążenia wynajmującego i najemcy obowiązkami w zakresie utrzymania przedmiotu najmu w należytym stanie (art. 662 KC). Nawiązując do tych zasad, art. 681 KC wymienia przykładowo drobne nakłady obciążające najemcę. Są to w szczególności drobne naprawy podłóg, drzwi i okien, malowanie ścian, podłóg oraz wewnętrznej strony drzwi wyjściowych, drobne naprawy instalacji i urządzeń technicznych zapewniających korzystanie ze światła, ogrzewania lokalu, dopływu i odpływu wody. Wraz z wejściem w życie OchrLokU przestały obowiązywać przepisy regulujące bardziej szczegółowo, w rozwinięciu art. 662 i 681 KC, obowiązki wynajmującego i najemcy (art. 9, 10 i 11 NajLokU). Strony mogą doprecyzować te obowiązki w umowie. 285 e) Jeżeli wady najętego lokalu - nie tylko mieszkalnego, są tego rodzaju, że zagrażają zdrowiu najemcy lub jego domowników albo osób u niego zatrudnionych, odpowiedzialność wynajmującego jest surowsza, ponieważ najemca może wypowiedzieć najem bez zachowania terminów wypowiedzenia, chociażby w chwili zawarcia umowy wiedział o wadach (art. 682 w porównaniu z art. 664 § 3 KC). Z racji ochronnego celu, obejmującego zdrowie człowieka, przepis art. 682 KC ma charakter ius cogens. 286 f) Dla zabezpieczenia czynszu oraz świadczeń dodatkowych, wynajmującemu lokal mieszkalny przysługuje ustawowe prawo zastawu w szerszym niż według zasad ogólnych zakresie (por. art. 670 KC), obciąża bowiem z mocy art. 686 KC nie tylko rzeczy ruchome najemcy, ale także wniesione » do lokalu ruchomości członków rodziny najemcy razem z nim mieszkających. Znaczenie praktyczne ustawowego prawa zastawu umniejsza jednak instytucja kaucji (art. 6 OchrLokU). 287 g) Inaczej niż głosi zasada ogólna (art. 668 KC), art. 6882 KC wymaga j zgody wynajmującego na podnajem albo oddanie przez najemcę lokalu lub jego części do bezpłatnego używania. Decyzji o nieudzieleniu zgody wynąj- Nb. 284-287 § 9. Najem 117 rnujący nie musi uzasadniać i najemca, jak się wydaje, nie może podważać odmowy zgody w postępowaniu sądowym. Potrzeba uzyskania zgody wynajmującego została jednak wyłączona co do osoby, względem której najemca jest obciążony obowiązkiem alimentacyjnym. Może być dyskusyjne, czy będzie to każda osoba z kręgu uprawnionych do alimentacji według przepisów KRO, czy też konieczne jest istnienie przesłanek, od których zależy jej roszczenie alimentacyjne wobec najemcy. Przepis art. 6882 KC dotyczy każdego lokalu (mieszkalnego, o innym przeznaczeniu). 7. Sytuacja najemcy wobec osób trzecich a) W stosunku do osób trzecich pozycja prawna najemcy lokalu - nie 288 tylko mieszkalnego, ulega istotnemu wzmocnieniu na podstawie art. 690 KC, który przyznaje mu taką ochronę, jaka przysługuje właścicielowi. W konsekwencji prawo najmu lokalu ma cechę prawa bezwzględnego - w zakresie korzystania z lokalu. Stosunek najmu wyznacza zarazem przesłanki powstania i wygaśnięcia prawa bezwzględnego najemcy. Dlatego jest ono podporządkowane prawu zobowiązań, nie przybierając cech prawa rzeczowego (sporne). Na podstawie tego prawa najemca może bezpośrednio żądać od osoby trzeciej wydania mu lokalu najętego oraz skutecznie przeciwstawić się działaniom naruszającym jego sferę korzystania z prawa najmu. Bezwzględna ochrona praw najemcy lokalu znalazła ponadto wyraz w art. 19 OchrLokU: „Do ochrony praw lokatora do używania lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności". W ten sposób chronione jest używanie lokali również na podstawie innych tytułów prawnych niż najem, ale ochrona ta odnosi się tylko do lokali objętych regulacją ustawy (art. 2 ust. 1 pkt 4 OchrLokU). Wobec tego bynajmniej nie stał się zbędny przepis art. 690 KC, zapewniający ochronę prawa najemcy do używania każdego lokalu, m.in. innego niż lokal mieszkalny. b) Najemca sprawujący faktyczne władztwo nad lokalem ma możliwość 289 korzystania z ochrony posesoryjnej (art. 343 i 344 KC), co wynika z wprowadzonego nowelizacją z 21.6.2001 r. (Dz.U. Nr 71, poz. 733) przepisu art. 3431 KC, który brzmi: „Do ochrony władania lokalem stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie posiadania". Przepis ten w istocie potwierdza uznawaną powszechnie możliwość takiej ochrony, przysługującą najemcy jako posiadaczowi zależnemu (art. 336 KC). Rozstrzyga zarazem pewną wątpliwość dotyczącą sytuacji, gdy lokal nie jest rzeczą (nieruchomością), lecz częścią składową nieruchomości. Nb. 288-289 118 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy 290 c) Poza tym art. 692 KC umacnia pozycję najemcy lokalu mieszkalnego w stosunku do nabywcy nieruchomości, w której położony jest lokal. Jeżeli bowiem najemca już go zajmuje, nabywcy nie przysługuje prawo przedwczesnego wypowiedzenia najmu (por. art. 678 KC). Z kolei skuteczność prawa najmu wobec nabywcy, gdy najęty lokal podlega OchrLokU, przewyższa ochronę udzieloną najemcy lokalu mieszkalnego w przepisach KC. Nabywca, jako wynajmujący, może wypowiedzieć najem z przyczyn wyczerpująco wymienionych w przepisach OchrLokU, które pomijają sytuację nabycia najętego lokalu przez osobę trzecią. Należy wobec tego stwierdzić, że przepisy KC o wypowiedzeniu najmu przez nabywcę rzeczy najętej nie znajdują zastosowania do najmu lokali uregulowanego w OchrLokU. 8. Ustanie najmu Najem lokalu - mieszkalnego i o innym przeznaczeniu - może być zawarty na czas oznaczony albo nieoznaczony, z czym łączą się typowe dla tych rodzajów najmu sposoby jego zakończenia, aczkolwiek niejednokrotnie w sposób istotny zmodyfikowane. Cechy swoiste ma zwłaszcza zakończenie najmu lokalu z inicjatywy wynajmującego, jeśli najem podlega OchrLokU. Są one przejawem realizowanej przez tę ustawę wzmożonej ochrony trwałości tytułu do lokalu. 291 a) W unormowaniu kodeksowym zakończenia najmu lokalu znacząca różnica w porównaniu z najmem w ogólności polega na ustaleniu dłuższego ustawowego terminu wypowiedzenia, gdy czynsz płatny jest miesięcznie. Wtedy bowiem najem lokalu można wypowiedzieć najpóźniej na trzy miesiące naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego (art. 688 KC por. z art. 673 § 2 KC). Przykład: Wypowiedzenie, które doszło do najemcy 1 kwietnia, będzie skuteczne dopiero 30 lipca. Natomiast gdyby doszło 31 marca, byłoby skuteczne 30 czerwca. Częste w praktyce przypadki najmu lokali na czas nieoznaczony z czynszem płaconym miesięcznie (zob. też art. 699 KC), decydują o poważnym znaczeniu reguły ustanowionej w art. 688 KC. Jeżeli najem lokalu został zawarty na czas oznaczony, może znaleźć zastosowanie nowa instytucja wypowiedzenia najmu w wypadkach określonych w umowie (art. 673 § 3 KC). Z kolei do przedwczesnego zakończenia najmu zawartego na czas oznaczony, jak i nieoznaczony, prowadzi wypowiedzenie dopuszczalne według przepisów KC ze względu na określone w nich sytuacje, o których była już mowa. Należy tu wyróżnić przedwczesne zakończenie najmu lokalu wskutek wypowiedzenia z zachowaniem terminów ustawowych (art. 691, 692 w zw. z art. 678 KC) oraz wypowiedzenia ze skutkiem natychmiastowym, które uza- Nb. 290-291 § 9. Najem 119 sadniają. kwalifikowane przypadki niewykonania przez strony obowiązków wynikających z najmu (art. 685, 687, 667 § 2, art. 682 w zw. z art. 664 § 2 KC). b) Pod rządem OchrLokU najemca może wypowiedzieć najem stosownie 292 do zasad określonych przepisami KC, wobec braku szczególnych uregulowań, które w odniesieniu do lokali podlegających OchrLokU wprowadzałyby w tym względzie jakieś odrębności. Natomiast wynajmujący może doprowadzić do ustania najmu lokalu wyłącznie w sposób przewidziany w OchrLokU, a mianowicie przez swoiście uregulowane wypowiedzenie oraz występując z powództwem o rozwiązanie najmu przez sąd. Wynajmujący może wypowiedzieć najem tylko: . 293 1) z przyczyn wskazanych w ustawie, 2) z zachowaniem określonych w ustawie terminów wypowiedzenia, 3) na piśmie - pod rygorem nieważności, z podaniem przyczyny wypowiedzenia. Do przyczyn wypowiedzenia art. 11 OchrLokU zalicza w szczególności kwalifikowane przypadki naruszenia obowiązków przez najemcę. Wypowiedzenie stanowi więc sankcję używania lokalu w sposób sprzeczny z umową lub niezgodnie z jego przeznaczeniem, zaniedbań prowadzących do powstania szkód, niewłaściwego zachowania się najemcy, który niszczy urządzenia przeznaczone do wspólnego korzystania przez mieszkańców albo wykracza w sposób rażący lub uporczywy przeciwko porządkowi domowemu, czyniąc uciążliwym korzystanie z innych lokali. W każdej z tych sytuacji dopuszczalność wypowiedzenia zależy od tego, czy pomimo upomnienia (na piśmie) najemca nadal postępuje nieodpowiednio. Kolejną przyczyną z tej grupy jest pozostawanie najemcy w zwłoce z zapłatą czynszu lub innych opłat za używanie lokalu co najmniej za trzy pełne okresy płatności, pomimo uprzedzenia przez wynajmującego na piśmie o zamiarze wypowiedzenia i wyznaczenia dodatkowego, miesięcznego terminu do zapłaty zaległych i bieżących należności. Możliwość wypowiedzenia jest jednak w tym wypadku ograniczona, w związku z wprowadzoną przez OchrLokU instytucją ugody (art. 12), nieznaną poprzednim regulacjom. Ma ona zastosowanie, gdy gospodarstwo domowe najemcy wykazuje dochody na poziomie umożliwiającym ubieganie się w danej gminie o wynajęcie lokalu socjalnego. Wynajmujący, który ma obowiązek przedstawienia propozycji ugody, może wypowiedzieć najem dopiero w razie niewykonywania jej postanowień przez najemcę. Ustawa określa bliżej minimum ustępstw ze strony wynajmującego i przewiduje fikcję zawarcia ugody na wypadek, gdyby strony nie doszły do porozumienia. Będzie on ponadto uprawniony do wypowiedzenia najmu, jeżeli w czasie wykonywania postanowień ugody albo w ciągu Nb. 292-293 120 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy dwóch lat po ich wykonaniu najemca popadnie w zwlokę z zapłatą czynszu lub innych opłat, i to bez potrzeby podejmowania próby zawarcia ugody. Z dobrodziejstwa kolejnej ugody najemca będzie więc ewentualnie korzystał dopiero wtedy, gdy miną dwa lata od zakończenia wykonywania poprzedniej ugody. Swoiście uregulowana ugoda, będąca instrumentem ochrony najemców o niskich dochodach przed wypowiedzeniem, oznacza w istocie uszczuplenie uprawnień tylko po stronie wynajmującego. Do przyczyn wypowiedzenia związanych z niewłaściwym postępowaniem najemcy należy następnie oddanie najętego lokalu lub jego części w podna-jetn albo do bezpłatnego używania bez wymaganej zgody wynajmującego, co stanowi sankcję za naruszenie zakazu z art. 6882 KC. W przypadkach wskazanych wyżej wynajmujący może wypowiedzieć najem nie później niż na miesiąc naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego. Taki sam termin obowiązuje w odniesieniu do przyczyny wypowiedzenia o charakterze innym niż poprzednie, a mianowicie gdy lokal wymaga opróżnienia w związku z koniecznością rozbiórki lub remontu budynku. Kolejną grupę przyczyn wypowiedzenia tworzą przypadki, w których z okoliczności wynika, że zajmowany przez najemcę lokal nie jest niezbędny do zaspokojenia jego potrzeb mieszkaniowych. Wskazuje na to w szczególności fakt niezamieszkiwania przez dłuższy czas (ponad 12 miesięcy) w lokalu będącym przedmiotem najmu, a także istniejący po stronie najemcy tytuł prawny do innego lokalu w tej samej lub pobliskiej miejscowości, z którego może on korzystać (por. bliżej art. 11 ust. 3 OchrLokU). Termin wypowiedzenia w pierwszym przypadku wynosi sześć miesięcy, w drugim -jeden miesiąc, na koniec miesiąca kalendarzowego. Okoliczności podobne do wskazanych ostatnio stanowią także o możliwości wypowiedzenia najmu lokalu socjalnego przez gminę (art. 25 OchrLokU), i to bez zachowania terminu wypowiedzenia. Jest to wyjątek na tle przepisów OchrLokU, uzasadniony tym, że umowa najmu lokalu socjalnego może być zawarta z osobą, która nie ma tytułu prawnego do lokalu. Dalsze podstawy wypowiedzenia, uregulowane w art. 11 ust. 4—7 OchrLokU służą realizacji zamiaru zamieszkania w lokalu będącym przedmiotem najmu przez jego właściciela lub określone w ustawie osoby mu bliskie (pełnoletni zstępny, wstępny lub osoba, wobec której właściciel ma obowiązek alimentacyjny). Rozszerzone zostały dotychczasowe, dość skromne możliwości w tym zakresie (por. art. 32 ust. 2 i art. 56 ust. 4-8 NajLokU), co oznacza większą ochronę interesów mieszkaniowych właściciela (jego bliskich). W stosunku do najemców funkcję ochronną spełniają relatywnie długie ustawowe terminy wypowiedzenia. Jeżeli najemca ma zapewniony inny lokal, dopuszczalne jest wypowiedzenie najmu z półrocznym wyprzedzeniem, na koniec miesiąca kalendarzowego. Brak „ekwiwalentnego" lokalu nie stanowi jednak przeszkody Nb. 293 § 9. Najem 121 do wypowiedzenia najmu, ale musiałoby ono nastąpić nie później niż na trzy lata naprzód, na koniec miesiąca kalendarzowego. Nie jest wyłączona możliwość skorzystania przez wynajmującego w czasie biegu tego terminu z wypowiedzenia na innej podstawie, prowadzącego do zakończenia najmu po up}ywie krótszego terminu wypowiedzenia. Jeżeli zamiar zamieszkania w drugiej wskazanej wyżej sytuacji nie został zrealizowany, wynajmujący narażony jest na dotkliwe sankcje. Znajdują one zastosowanie, gdy przed upływem pół roku od ustania wypowiedzianego stosunku prawnego, w lokalu tym w ogóle nie zamieszkał albo zaprzestał zamieszkiwania. Były najemca może wówczas, według swego wyboru powrócić do lokalu na dotychczasowych warunkach albo domagać się od wynajmującego zapłaty różnicy w czynszu i opłatach, za okres jednego roku. Ponadto może żądać zapłaty kary ustawowej w wysokości 15% wartości odtworzeniowej lokalu. Takie same konsekwencje ponosi wynajmujący, gdy w danym lokalu miał zamieszkać jego bliski. Jak już wspomniano, wynajmujący może spowodować ustanie najmu rów- 294 nież w ten sposób, że wytoczy powództwo o rozwiązanie stosunku prawnego i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu (art. 11 ust. 10 OchrLokU). Okoliczności uzasadniające rozwiązanie najmu orzeczeniem sądu ustawa określa jako „ważne przyczyny" i wyjaśnia, że są to przyczyny inne niż wskazane w art. 11 ust. 2 OchrLokU, które pozwalają na wypowiedzenie najmu. W ten sposób złagodzone zostały ograniczenia dotyczące wypowiedzenia najmu przez wynajmującego tylko z wymienionych w ustawie powodów. W świetle podstawowej zasady OchrLokU, jaką jest ochrona trwałości tytułu prawnego do lokalu, wydaje się oczywiste, że rozwiązanie najmu przez sąd mogłoby nastąpić tylko wtedy, jeśli zasługujący na ochronę interes wynajmującego w zakończeniu najmu przeważa nad interesem najemcy w dalszym używaniu lokalu. W sprawie o rozwiązanie najmu podstawę dla ustaleń co do istnienia „ważnej przyczyny" w rozumieniu art. 11 ust. 10 OchrLokU stanowi więc zbadanie przez sąd nie tylko sytuacji wynajmującego, ale również najemcy. Przykład: Por. orzeczenia wydane na tle analogicznego przepisu art. 33 ust. 1 NajLokU, w szczególności orz. SN z 27.5.1999 r. (OSN 1999, poz. 215); orz. SN z 24.10.2000 r. (MoP Nr 9/2001, s. 498-499). To ostatnie formułuje tezę, że możliwość korzystnej sprzedaży nieruchomości przez wynajmującego z reguły nie stanowi ważnej przyczyny rozwiązania najmu przez sąd. W ocenie Sądu, występujący po stronie właściciela interes finansowy musiał ustąpić interesowi najemcy, który nie miał możliwości zaspokojenia swych potrzeb mieszkaniowych poza wynajmowanym lokalem. Nie tylko wynajmujący, ale także wskazane w art. 13 ust. 1 OchrLokU osoby trzecie mogą wystąpić z powództwem o rozwiązanie najmu i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu. Podstawę ich powództwa stanowi rażące lub uporczywe naruszanie przez najemcę porządku domowego, czyniące uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku. Takie postępowanie najemcy Nb. 294 122 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 9. Najem 123 uzasadnia zarazem wypowiedzenie najmu przez wynajmującego. Jeżeli jednak wynajmujący nie wykazuje inicjatywy - np. nie ma interesu w usunięciu najemcy uciążliwego dla innych mieszkańców - mogą doprowadzić do jego usunięcia osoby trzecie, nawet gdyby wynajmujący był temu przeciwny. Z powództwem takim mogą wystąpić: inny lokator (np. najemca) lub właściciel innego lokalu położonego w tym budynku. Ponieważ lokal w rozumieniu OchrLokU nie musi mieć cechy samodzielności, powództwo mógłby wytoczyć również najemca pokoju w mieszkaniu kilkupokojowym. W sprawie o rozwiązanie najmu jako pozwani będą występowali najemca i wynajmujący. Natomiast współlokator, w razie rażąco nagannego postępowania współ-lokatora uniemożliwiającego wspólne zamieszkiwanie, może wytoczyć powództwo o nakazanie przez sąd jego eksmisji. Przepis art. 13 ust. 2 OchrLokU wyraźnie stanowi, że z powództwem tym współlokator może wystąpić przeciwko małżonkowi, rozwiedzionemu małżonkowi lub przeciwko innemu współ-lokatorowi tego samego lokalu. Na gruncie tego przepisu można więc za współlokatora uznać również osobę, która korzysta tylko z tzw. pochodnego tytułu do lokalu. Oznacza to, że o nakazanie przez sąd eksmisji np. najemcy lokalu może ubiegać się zamieszkujący z nim jego małżonek, który współnajemcą nie jest. Sankcja ta ma jednak charakter wyjątkowy. Może znaleźć zastosowanie np. w razie znęcania się nad rodziną. 9. Skutki ustania najmu 295 a) Po zakończeniu najmu były najemca obowiązany jest opróżnić lokal. Jeżeli tego nie czyni, może być z niego usunięty na podstawie wyroku sądowego nakazującego opróżnienie lokalu, w trybie określonym w przepisach KPC o postępowaniu egzekucyjnym. W przypadku najmu lokali mieszkalnych zagadnienie szczególne stanowi potrzeba ochrony interesów mieszkaniowych osób eksmitowanych, utrata mieszkania oznacza bowiem pozbawienie warunków niezbędnych do ludzkiej egzystencji. Z tego względu OchrLokU przewiduje regulacje ochronne dotyczące etapu wydania orzeczenia o eksmisji, jak i jego wykonania. Odnoszą się one do eksmisji z lokali mieszkalnych zajmowanych nie tylko na podstawie najmu. W OchrLokU została przyjęta zasada orzekania w wyroku nakazującym opróżnienie lokalu o uprawnieniu do otrzymania lokalu socjalnego bądź braku takiego uprawnienia (art. 14 ust. 1). Łączy się z tym obowiązek badania przez sąd z urzędu, czy istnieją przesłanki do przyznania tego uprawnienia. Mają tu znaczenie ustalenia sądu co do dotychczasowego sposobu korzystania z lokalu oraz sytuacji materialnej i rodzinnej eksmitowanych (art. 14 ust. 3). Nb. 295 Ustawa nie ogranicza się do tych ogólnych wskazań i przewiduje przypadki, w których sąd nakazując opróżnienie lokalu: 1) nie może orzec o braku uprawnienia do lokalu socjalnego (art. 14 ust. 4); 2) „w szczególności" może orzec o braku takiego uprawnienia (art. 14 ust. 5) oraz 3), gdy wyłączone jest jego przyznanie (art. 17). Szczególna ochrona przed eksmisją (pkt 1) obejmuje krąg osób wymienionych w ustawie, których uprzywilejowana pozycja sprawia, że nie stosuje się do nich oceny według kryteriów podanych w art. 14 ust. 3. W istocie dopiero w razie stwierdzenia, że nie zachodzą przesłanki do obligatoryjnego przyznania uprawnienia do lokalu socjalnego, sąd rozważy, czy przemawiają za tym wymienione wyżej okoliczności. Do osób objętych szczególną ochroną, w myśl art. 14 ust. 4 OchrLokU, należą: 1) kobiety w ciąży; 2) małoletni, niepełnosprawni (w rozumieniu przepisów ustawy o pomocy społecznej), ubezwłasnowolnieni oraz osoby sprawujące nad nimi opiekę i wspólnie zamieszkałe; 3) obłożnie chorzy; 4) emeryci i renciści spełniający warunki do otrzymania świadczenia z pomocy społecznej; 5) bezrobotni; 6) osoby spełniające przesłanki określone przez radę gminy w drodze uchwały (co dotyczy przesłanek uzasadniających oddanie w najem lokalu socjalnego). Osobom tym sąd może nie przyznać uprawnienia do lokalu socjalnego tylko wtedy, gdy mogą zamieszkać w innym lokalu niż dotychczas używany. Z kolei sytuacje, w których „w szczególności" rozstrzygnięcie w kwestii uprawnienia do lokalu socjalnego może być negatywne, dotyczą eksmisji orzeczonych z powodu nagannego zachowania się danej osoby, takiego jak rażące lub uporczywe naruszanie porządku domowego, czyniące uciążliwym korzystanie z innych lokali w budynku, a także rażąco naganne postępowanie uniemożliwiające wspólne zamieszkiwanie (art. 14 ust. 5 w zw. z art. 13). Obowiązkowe jest jednak przyznanie uprawnienia do lokalu socjalnego, jeżeli osoba ta należy do jednej z wyżej wymienionych grup podmiotów chronionych w sposób szczególny. Natomiast w kwalifikowanym przypadku rażąco nagannego postępowania, jakim jest znęcanie się nad rodziną, orzeczenie eksmisji następuje bez przyznania uprawnienia do lokalu socjalnego (art. 17 OchrLokU). W sprawie o eksmisję pozwane powinny być wszystkie osoby, które w razie uwzględnienia powództwa będą obowiązane opuścić lokal (np. najemca, jego domownicy, podna-jemca), co służy zbadaniu indywidualnych okoliczności mających znaczenie zarówno dla rozstrzygnięcia o eksmisji, jak i przy orzekaniu o uprawnieniu do lokalu socjalnego. Ponieważ konsekwencją orzeczenia o takim uprawnieniu jest obowiązek zapewnienia lokalu socjalnego obciążający gminę (właściwą ze względu na miejsce położenia lokalu podlegającego opróżnieniu), gminie zapewnia się możliwość udziału w postępowaniu - po stronie powoda, na zasadach dotyczących interwenienta ubocznego (art. 15 OchrLokU). Nb. 295 124 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 9. Najem 125 W toku procesu eksmisyjnego sąd bada także zasadność wypowiedzenia najmu przez wynajmującego. Może dojść do wniosku, że mimo spełnienia się ustawowych przesłanek wypowiedzenia jest ono nieskuteczne ze względu na zasady współżycia społecznego (art. 5 KC). Nie jest też wyłączone oddalenie powództwa eksmisyjnego z powołaniem się na art. 5 KC, jeżeli w konkretnym przypadku występują po stronie pozwanego szczególne okoliczności. W razie uwzględnienia żądania eksmisji sąd może w szczególnie uzasadnionych wypadkach wyznaczyć odpowiedni, a więc nawet dość odległy termin opróżnienia lokalu (art. 320 KPC). Wyrok eksmisyjny, w którym sąd orzekł o uprawnieniu do lokalu socjalnego, nie może być wykonany do czasu złożenia przez gminę oferty zawarcia umowy najmu takiego lokalu (art. 14 ust. 6 OchrLokU). Uprawniony nie mógłby więc wystąpić z roszczeniem o zobowiązanie gminy do zawarcia stosownej umowy. Do środków ochrony przed eksmisją należy ponadto przewidziany w art. 16 OchrLokU zakaz wykonywania wyroków eksmisyjnych w okresie od 1 listopada do 31 marca roku następnego włącznie, jeżeli zobowiązanemu nie wskazano lokalu, do którego ma nastąpić przekwaterowanie. Zakaz ten ma doniosłe znaczenie dla eksmitowanych, którym sąd nie przyznał uprawnienia do lokalu socjalnego. Ochrona nie obejmuje jednak osób, wobec których wyrok nakazujący opróżnienie lokalu został wydany z powodu znęcania się nad rodziną (art. 17). Natomiast wobec osoby uprawnionej z mocy orzeczenia sądowego do lokalu socjalnego, wykonanie opróżnienia lokalu wstrzymane jest do czasu zaoferowania lokalu socjalnego przez gminę, a nie ze względu na wspomniany „okres ochronny". Na tle art. 16 OchrLokU szeroko dyskutowany jest problem dopuszczalności eksmisji poza okresem ochrony w sytuacji, gdy eksmitowany nie ma zapewnionego żadnego odpowiedniego pomieszczenia, do którego mogłoby nastąpić jego przeniesienie. Przeciwko eksmisji „na bruk" przemawiają racje natury społecznej, ale także prawnej, które sprzeciwiają się eksmisji z pozostawieniem człowieka bez schronienia, a więc w sytuacji zagrażającej zdrowiu i życiu1. W przypadkach wskazanych w ustawie nie można eksmitować najemcy bez zapewnienia mu lokalu zamiennego (art. 10 ust. 4, art. 11 ust. 4 i 9, art. 32 OchrLokU). Lokal zamienny ma służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych w zasadzie na dotychczasowym poziomie. W rozumieniu OchrLokU jest to lokal znajdujący się w tej samej miejscowości, w której jest położony lokal dotychczasowy, wyposażony w urządze- 1 Por. zwłaszcza na tle analogicznego przepisu art. 37 NajLokU; Z. Knypl, Eksmisja „na bruk" w świetle prawa polskiego i międzynarodowego, wyd. II, Sopot 1998. Nb. 295 nia techniczne co najmniej takie, jak ten lokal, o takiej samej powierzchni pokoi, co jednak uważa się za spełnione, jeżeli na członka gospodarstwa domowego najemcy przypada 10 m2 powierzchni łącznej pokoi, a w wypadku gospodarstwa jednoosobowego - 20 m2 tej powierzchni (art. 2 ust. 1 pkt 6). Dostarczenie lokalu zamiennego zasadniczo należy do wynajmującego, który pokrywa też koszty przeprowadzki. W razie wypowiedzenia najmu lokalu, który wymaga opróżnienia w związku z koniecznością rozbiórki lub remontu budynku zastrzega się jednak, że obowiązek dostarczenia lokalu zamiennego do dnia 31.12.2015 r. spoczywa na właściwej gminie, jeżeli najem został wypowiedziany najemcy opłacającemu w dniu wejścia w życie ustawy czynsz regulowany (art. 32 OchrLokU). b) Jeżeli były najemca zajmuje lokal po ustaniu najmu, czyni to bez podsta- 296 wy prawnej. Wobec tego powstaje kwestia rozliczeń, obejmujących w szczególności wynagrodzenie za bezumowne korzystanie z rzeczy. Przepisy OchrLokU tworzą w tym zakresie reżim szczególny, wyłączając stosowanie przepisów o tzw. roszczeniach uzupełniających właściciela (art. 230 KC). Według art. 18 OchrLokU, osoby najmujące lokal bez tytułu prawnego obowiązane są do dnia opróżnienia lokalu uiszczać co miesiąc odszkodowanie w wysokości określonej przepisami ustawy. Jako zasadę przepis ten przyjmuje, że odszkodowanie odpowiada wysokości czynszu, jaki właściciel mógłby otrzymać z tytułu najmu lokalu. Oznacza to, że miernikiem jest czynsz możliwy do uzyskania w razie oddania w najem lokalu na wolnym rynku, chyba że lokal wchodzi w skład zasobów, co do których obowiązuje limitowanie czynszu (por. Nb. 275). Inna jest sytuacja byłego najemcy uprawnionego do lokalu socjalnego albo zamiennego. Ponieważ termin uzyskania lokalu może wydłużyć się z przyczyn od niego niezależnych, o zakresie jego obowiązku odszkodowawczego decyduje wysokość czynszu, jaki byłby obowiązany opłacać, gdyby stosunek najmu nie wygasł. Oprócz odszkodowania ustalonego według wysokości czynszu, właściciel może żądać odszkodowania uzupełniającego, jeżeli to pierwsze nie pokrywa poniesionych strat. Jak się wydaje, odszkodowanie uzupełniające powinno przysługiwać ponad odszkodowanie (będące w istocie wynagrodzeniem za używanie lokalu), np. z tytułu wydatków ponoszonych przez właściciela za dostarczaną do lokalu wodę, energię elektryczną. Właścicielowi przysługuje ponadto roszczenie odszkodowawcze w stosunku do gminy, która nie wywiązuje się z obowiązku dostarczenia lokalu socjalnego osobie uprawnionej do niego z mocy wyroku sądowego, zamieszkującej w lokalu właściciela po ustaniu najmu (art. 18 ust. 4 OchrLokU). Obejmuje ono różnicę między odszkodowaniem płaconym przez tę osobę a kwotą, jaką z tytułu czynszu najmu właściciel mógłby uzyskać. Nb. 296 126 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy Według uchw. SN z 16.4.2003 r. (OSN 2004, poz. 19) odszkodowanie „płacone" powinno być rozumiane jako „należne" właścicielowi od byłego najemcy, uprawnionego do lokalu socjalnego. Dla ustalenia wspomnianej różnicy nie ma więc znaczenia niewykonywanie nałożonego na niego obowiązku odszkodowawczego. W uchwale tej trafcie przyjmuje się, że odszkodowanie objęte jego obowiązkiem nie może stanowić obciążenia gminy. 297 c) W myśl zasady ogólnej (art. 675 § 1 KC), najemca obowiązany jest po zakończeniu najmu zwrócić lokal wynajmującemu w stanie niepogorszonym, z wyłączeniem odpowiedzialności za zużycie rzeczy będące następstwem prawidłowego używania. Obowiązek ten, którego treści przepisy bliżej nie określają (inaczej było pod rządem NajLokU, art. 17), może być sprecyzowany w umowie stron (np. odnowienie lokalu, zapłata za zużyte elementy wyposażenia). Przy dokonywaniu rozliczeń z powodu pogorszenia lokalu wynajmujący korzysta z domniemania, że przedmiot najmu został najemcy wydany w stanie dobrym, przydatnym do umówionego użytku (art. 675 § 3 KC). Rozliczeniem przy zwrocie lokalu objęte są także dokonane przez najemcę ulepszenia. W tym zakresie obowiązują zasady ogólne (art. 676 KC; inaczej art. 17 ust. 2 NajLokU). Po opróżnieniu lokalu zwrotowi podlega wpłacona przez najemcę kaucja zabezpieczająca pokrycie należności z tytułu najmu. Z obowiązku zwrotu kaucji w kwocie zwaloryzowanej wynajmujący powinien wywiązać się w ciągu miesiąca od dnia opróżnienia lokalu lub nabycia jego własności przez najemcę (art. 6 ust. 2 OchrLokU). Do roszczenia o zwrot kaucji stosuje się ogólne terminy przedawnienia. Przewidziane w art. 677 KC szczególne zasady dotyczące przedawnienia niektórych roszczeń, znajdują zastosowanie do najmu lokali. § 10. Dzierżawa Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 35-38; A. Lichorowicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. II; Czachórski, Zobowiązania, § 80; G. Bieniek, Umowa o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania (problematyka prawna), Bydgoszcz 1997; H. Ciepła, [w:] Komentarz, s. 252 i n.; E. Klat, Model prawny dzierżawy państwowych nieruchomości rolnych, MoP Nr 2/1993; J. Krzyżanowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1487 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 115 i n.; A. Lichorowicz, Dzierżawa gruntów rolnych w ustawodawstwie krajów zachodnioeuropejskich, ZNUJ, Prace prawnicze, z. 118, Warszawa-Kraków 1986; tenże, Zakres swobody prowadzenia przez dzierżawcę gospodarstwa rolnego w ustawodawstwach krajów zachodnioeuropejskich, ZN IBPS Nr 24/1986; tenże, Kodyfikacja zasad obrotu gruntami rolnymi w nowym szwajcarskim prawie gruntowym, KPP z. 1/1994; M. Litwińska, Dzierżawa i użytkowanie przedsiębiorstwa w świetle art. 552 k.c, PPH Nr 3/1994; W. Pańko, Dzierżawa gruntów rolnych, Warszawa 1975; Z. Radwański, Najem, dzierżawa, użyczenie, Warszawa-Katowice 1966; J. Rajski (patrz: literatura do § 9); L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 659 Nb. 297 $ W. Dzierżawa 127 i a; C. Stempka-Jażwińska, Model współczesnej dzierżawy rolniczej, SP Nr 2/1979; taż, Umowa dzierżawy nieruchomości, Toruń 1981; /. Szachułowicz, Dzierżawa gruntów rolnych NP Nr 1/1989; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 263 i n.; E. Tomkiewicz, Trwałość dzierżawy rolniczej w brytyjskim systemie prawnym, PiP z. 8/1991; D. Zawistowski (patrz: literatura do § 9). I. Dzierżawa w ogólności 1. Pojęcie Przez dzierżawę rozumie się„umowc wzajemną, w której wydzierżawią- 298 jacy zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz lub prawo do używania i pobierania pożytków na czas oznaczony lub nieoznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się-płacić wydzierżawiaj ącemu czynsz (art. 693 § 1, 709 KC). Ten typ umowy jest bardzo podobny do najmu i dlatego ustawodawca generalnie odsyła do przepisów o najmie, które do dzierżawy stosuje się odpowiednio, poprzestając jedynie na uregulowaniu prawnych elementów dzierżawy związanych ze swoistymi jej cechami (art. 694 KC). Różni się ona od najmu przede wszystkim tym, że dzierżawcą ma upraw- 299 nienie nie tylko do, używania przedmiotu dzierżawy, ale i do pobierania z niego .pożytków - zarówno naturalnych, jak i cywilnych (por. art. 53 KC). W związku z tym przedmiotem dzierżawy mogą być jedynie takie rzeczy, które dają pożytki, a i prawa o takich samych właściwościach. Najdonioślejszym z punktu widzenia społeczno-gospodarczego przedmiotem dzierżawy są grunty rolne, do których odnosi się szereg szczególnych regulacji. Z tego względu będą im poświęcone odrębne uwagi (por. Nb. 314-316). Inne przedmioty dzierżawy, to np.: przedsiębiorstwo (por. art. 75' KC), zwierzęta dające pożytki naturalne (wełna, mleko, przychówek), torfowisko, glinianki, prawo polowania, łowienia, papiery wartościowe, prawo do patentu, wzoru użytkowego. Natomiast lokale tzw. użytkowe oraz maszyny i urządzenia produkcyjne mogą być przedmiotem najmu, a nie dzierżawy, ponieważ same one dochodu nie przynoszą; jest on rezultatem działalności przedsiębiorstwa, którego jednym z elementów są najmowane pomieszczenia lub urządzenia produkcyjne (por. zwłaszcza orz. NSA z 23.9.1992 r., z glosą Z. Radwańskie-go, MoP Nr 3/1994, s. 90). 2. Okres związania ~~~ Podobnie jak najem, również dzierżawę można zawrzeć na czas oznaczo- 300 ny albo nieoznaczony. Jednakże z uwagi na produkcyjną funkcję dzierżawy stosunek ten ukształtowany został jako trwalszy od najmu. Maksymalny ter-^mm związania stron oznaczony został aż ną 30 lat (dla najmu 10 lat); po upływie tego terminu dzierżawę zawartą na czas dłuższy poczytuje się za zawartą na czas nieoznaczony (art. 695 § 1 KC). Nb. 298-300 128 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy § 10. Dzierżawa 129 Ocena zastrzeżonej w umowie dzierżawy możliwości jej wypowiedzenia, gdy dzierżawę ustanawia się na czas oznaczony, powinna uwzględniać konstrukcję wprowadzoną w przepisach o najmie (art. 673 § 3 w zw. z art. 694 KC), pozwalającą- w wypadkach określonych w umowie - na wypowiedzenie najmu zawartego na czas oznaczony. 3. Prawa i obowiązki stron 301 Z uwagi na funkcję dzierżawy ciąży jna dzierżawcy obowiązek wykonywania swego uprawnienia zgodnie z wymaganiami prawidłowej gospodarki; jednakże nie może zmieniać przeznaczenia przedmiotu dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego (art. 696 KC). 302 Ze względu na to, że dzierżawcy przysługuje uprawnienie nie tylko do używania, ale i do pobierania pożytków, jest on zobowiązany do dokonywania wszelkich napraw niezbędnych do zachowania przedmiotu dzierżawy w stanie niepogorszonym (art. 697 KC). 303 Jeżeli dzierżawca używa przedmiotu dzierżawy wbrew zasadom prawidłowej gospodarki, zmienia jego przeznaczenie bez zezwolenia wydzierżawiającego i mimo upomnienia nie przestaje jej używać w taki sposób albo gdy przedmiot dzierżawy zaniedbuje do tego stopnia, że zostaje on narażony na utratę lub uszkodzenie, wydzierżawiający może wypowiedzieć dzierżawę bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 667 § 2 w zw. z art. 694 KC). 304 Natomiast dzierżawca nie może - w odróżnieniu od najemcy, gdy przedmiotem najmu nie jest lokal (por. art. 668 § 1 i art. 6882 KC) - oddać przedmiotu dzierżawy w poddzierżawę lub w bezpłatne używanie bez zgody wydzierżawiającego (art. 698 § 1 KC). Wydzierżawiający powinien bowiem mieć zaufanie do osoby, która korzysta z przedmiotu dzierżawy w znacznie szerszym zakresie niż najemca. W razie naruszenia tego obowiązku wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 698 § 2 KC). W kwestii wygaśnięcia poddzierżawy, gdy ustaje dzierżawa, SN w orz. z 7.11.1997 r. (OSN 1998, poz. 53), wyraził pogląd o wyłączeniu wobec poddzierżawy zastosowania art. 668 KC o rozwiązaniu podnajmu najpóźniej z chwilą ustania stosunku najmu. Wskazano przy tym na odmienne funkcje najmu i dzierżawy, w związku z którymi poddzierżawa znalazła unormowanie „osobne i kompletne" w art. 698 KC. Umowa poddzierżawy utrzymuje się więc i podlega ogólnemu reżimowi prawnemu umowy dzierżawy (sporne). 305 Ze względu na uprawnienie dzierżawcy do pobierania pożytków, czynsz dzierżawny może być ustalony także w ułamkowej części pożytków (art. 693 §2KC). Przykład: 1/5 zbioru zboża z wydzierżawionego pola. Nb. 301-305 W braku odpowiednich postanowień umownych lub ustalonych zwyczajów czynsz płatny jest półrocznie, i to z dołu (art. 699 KC), ponieważ przyjmuje "się, ze środki na ten cel dzierżawca uzyskuje z pobranych już pożytków. Jeżeli czynsz oznaczony został w wysokości stałej, ryzyko nieuzyskania przychodów z przedmiotu dzierżawy (np. zboża z wydzierżawionego pola), ponosi dzierżawca. Może jednak żądać, aby sąd obniżył czynsz przypadający za dany okres gospodarczy, jeżeli wskutek okoliczności, za które dzierżawca odpowiedzialności nie ponosi i które nie dotycząjego osoby (np. susza), zwy-]<ły przychód z przedmiotu dzierżawy uległ znacznemu zmniejszeniu (art. 700 KC). Orzeczenie sądu zmniejszające czynsz ma charakter konstytutywny, albowiem zmienia treść zobowiązania. Przepis ten stanowi szczególny przypadek klauzuli rebus sic stantibus (por. art. 3571 KC). Jeżeli dzierżawca dopuszcza się zwłoki z zapłatą czynszu co najmniej za 306 /clwa pełne okresy płatności, a w wypadku gdy czynsz jest płatny rocznie, jeżeli dopuszcza się zwłoki z zapłatą ponad trzy miesiące, wydzierżawiający może dzierżawę wypowiedzieć bez zachowania terminów wypowiedzenia. Jednakże - podobnie jak wynajmujący lokal - wydzierżawiający powinien uprzedzić o tym dzierżawcę, udzielając mu dodatkowego trzymiesięcznego terminu do zapłaty zaległego czynszu (art. 703 KC). Ustawowe prawo zastawu zostało w porównaniu z najmem rozszerzone 307 na wszelkie rzeczy służące do prowadzenia gospodarstwa lub przedsiębiorstwa, a znajdujące się w obrębie przedmiotu dzierżawy, chociażby nie były własnością dzierżawcy (art. 701 KC). , / .....—^.s Prawo to zabezpiecza nie tylko zaległy, czynsz, ale także inne świadczenia-' związane z przedmiotem dzierżawy (np. podatki, koszty ubezpieczenia), które dzierżawca zobowiązał się płacić (por. bliżej art. 702 KC). 4. Ustanie dzierżawy Dzierżawa zawarta na czas oznaczony gaśnie - podobnie jak najem - z na- 308 dejściem terminu końcowego, chyba że nastąpiło tzw. milczące jej przedłużenie według tych samych, co przy najmie, reguł (art. 694 w zw. z art. 674 KC). Por. bliżej orz. SN zT5 371980 r. (OSN 1980, poz. 222), z glosą A. Szpunara, NP Nr 5-6/1982, s. 167. Dzierżawa na czas oznaczony może zakończyć się przez wypowiedzenie, gdy możliwość taką przewiduje umowa; ze względu na wskazane w niej przyczyny (art. 694 w zw. z art. 673 § 3 KC). Jeżeli dzierżawę zawarto na czas dłuższy niż trzydzieści lat, poczytuje się ją po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony (art. 695 KC). Nb. 306-308 130 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy 309 Dzierżawa zawarta na czas nieoznaczony kończy się_na skutękji!ypQwiedze-nia przez każdą ze stron. Terminy wypowiedzenia określa umowa, a w braku odpowiednich postanowień umowy, można ją wypowiedzieć na sześć miesięcy naprzód przed upływem roku dzierżawnego (art. 704 KC). Rok dzierżawny liczy się -jeżeli ani z umowy, ani z ustalonego zwyczaju (art. 56 KC) nic innego nie wynika - od początku dzierżawy. 310 Ponadto określone bliżej w punkcie poprzednim przypadki niewykonania obowiązków wynikających z dzierżawy uzasadniają wypowiedzenie tego stosunku ze skutkiem natychmiastowym - bez względu na to, czy dzierżawa została zawarta na czas oznaczony, czy nieoznaczony. 311 Po ustaniu dzierżawy dzierżawca obowiązany jest zwrócić wydzierżawia-jącemu przedmiot dzierżawy w takim stanie, w jakim powinien się on znajdować przy prowadzeniu prawidłowej gospodarki (art. 705, 696 KC). Dopiero gdy ulepszenia dokonane przez dzierżawcę wykraczają poza tę miarę, służy wydzierżawiaj ącemu prawo wyboru między zatrzymaniem ulepszeń za zapłatą sumy odpowiadającej ich wartości a żądaniem przywrócenia stanu poprzedniego (art. 676 w zw. z art. 694 KC). 312 Odrębnym zagadnieniem jest kwestia rozliczeń z tytułu czynszu dzierżawnego. Jeżeli dzierżawa kończy się przedwcześnie - w toku roku dzierżawnego - powstaje pytanie, jaką część czynszu powinien dzierżawca zapłacić. Obliczenie tej należności stosunkowo do upływu czasu nie jest dla dzierżawy odpowiednie ze względu na to, że często pożytki mogą być pobierane tylko w pewnych okresach roku dzierżawnego. Z tego właśnie powodu, w myśl art. 707 KC, należy obliczać należny czynsz w stosunku, w jakim pozostają pożytki, które dzierżawca w danym roku już pobrał lub mógł pobrać, do pożytków z całego roku dzierżawnego. 313 W razie zbycia rzeczy wydzierżawionej w czasie trwania dzierżawy, w stosunek ten wstępuje nabywca wedle reguł właściwych dla najmu (art. 678 w zw. z art. 694 KC). Zob. uchw. SN z 7.5.1998 r. (OSN 1998, poz. 199), odnoszącą ten skutek do powstania prawa użytkowania wieczystego, gdy nieruchomość była przedmiotem dzierżawy. 5. Dzierżawa nieruchomości rolnej 314 Swoiste właściwości produkcji rolnej wymagają szczególnego uregulowania dzierżawy gruntów rolnych, a zwłaszcza umocnienia pozycji prawnej dzierżawcy. Uwzględniając w pewnej mierze ten postulat, ustawodawca zamieścił - w ramach działu II, tytułu XVII KC, poświęconego dzierżawie - kilka przepisów o dzierżawie gruntów rolnych, które modyfikują nieco ogólną treść stosunku dzierżawy. Nb. 309-314 $ w. Dzierżawa . ¦:¦•>•..-. 1JX Znacznie bardziej rozbudowane jest odpowiednie ustawodawstwo krajów WE, por. A Lichorowicz, Dzierżawa, op. cit. W szczególności przedłużony został do jednego roku termin wypowiedze- 315 nia dzierżawy gruntu rolnego (art. 704 KC) oraz określono bliżej sposób rozliczenia z tytułu nakładów na zasiewy (art. 706 KC). Największą doniosłość ma przyznane dzierżawcy nieruchomości rolnej 316 ustawowe prawo pierwokupu, uregulowane początkowo w art. 695 § 2 KC, a obecnie - w zmienionej formie - w ustawie z 11.4.2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592; dalej: UstrójRU). W myśl art. 3 ust. 1 UstrójRU, przysługuje ono dzierżawcy, gdy sprzedawcą nieruchomości rolnej jest osoba fizyczna lub osoba prawna inna niż Agencja Nieruchomości Rolnych, jeżeli spełnione są łącznie następujące przesłanki: 1) umowa dzierżawy została zawarta w formie pisemnej z datą pewną, 2) dzierżawa była wykonywana co najmniej przez trzy lata, licząc od tej daty, 3) nabywana nieruchomość wchodzi w skład gospodarstwa rodzinnego dzierżawcy albo jest dzierżawiona przez spółdzielnie produkcji rolnej. Dzierżawca nie będzie mógł jednak skorzystać z prawa pierwokupu w razie sprzedaży między niektórymi podmiotami (art. 3 ust. 5 UstrójRU): 1) gdy nabywcąjest osoba bliska zbywcy w rozumieniu przepisów o gospodarce nieruchomościami (osoby bliskie określa art. 4 pkt 13 GospNierU), 2) spółdzielnia produkcji rolnej nabywa od członka spółdzielni nieruchomość stanowiącą wkład gruntowy w tej spółdzielni. Ponadto przeszkodą w skorzystaniu przez dzierżawcę z prawa pierwokupu mogą być wymagania stawiane nabywcy nieruchomości rolnej, wskazane w ustawie z 26.4.2001 r. o rentach strukturalnych w rolnictwie (Dz.U. Nr 52, poz. 539 ze zm.), jeśli zbycie nieruchomości ma na celu uzyskanie prawa do takiej renty. Gospodarstwo rodzinne zostało określone w UstrójRU jako gospodarstwo rolne o łącznej powierzchni użytków rolnych nie większej niż 300 ha, prowadzone przez rolnika indywidualnego. Jest nim, według ustawowej definicji, osoba fizyczna będąca właścicielem lub dzierżawcą nieruchomości rolnych o łącznej powierzchni użytków rolnych nieprze-kracząjącej 300 ha, prowadząca osobiście gospodarstwo rolne, posiadająca kwalifikacje rolnicze, zamieszkała w gminie, na obszarze której położona jest jedna z nieruchomości rolnych wchodzących w skład tego gospodarstwa. Wszystkie te okoliczności, decydujące o uznaniu gospodarstwa rolnego za gospodarstwo rodzinne (i w rezultacie o spełnieniu jednej z przesłanek prawa pierwokupu dzierżawcy), wymagają stosownego udokumentowania, według podanych w ustawie zasad (art. 5-7 UstrójRU). Ustawa wymaga zawiadomienia dzierżawcy o treści umowy sprzedaży nieruchomości rolnej w każdym przypadku dzierżawy trwającej co najmniej przez okres trzech lat (art. 3 ust. 2 UstrójRU). Oznacza to, że istnieje obowiązek zawarcia warunkowej umowy sprzedaży, chociaż w chwili jej zawarcia nie jest pewne, czy dzierżawcy przysługuje prawo pierwokupu. Nb. 315-316 132 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy Jeżeli spełnia on wymagania ustawowe, może w ciągu miesiąca od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży wykonać prawo pierwokupu, składając stosowne oświadczenie (art. 598 § 2 KC w zw. z art. 3 ust. 3 UstrójRU). Przedstawia wówczas dokumenty wskazujące na istnienie jego uprawnienia. Ustawa o kształtowaniu ustroju rolnego nie tylko zmodyfikowała ustawowe prawo pierwokupu dzierżawców nieruchomości rolnych, ale ustanowiła ponadto ustawowe prawo pierwokupu przysługujące Agencji Nieruchomości Rolnych, działającej na rzecz Skarbu Państwa. Dotyczy ono przypadków, gdy brak dzierżawcy uprawnionego do pierwokupu (nieruchomość rolna nie jest dzierżawiona, dzierżawcy prawo to nie przysługuje) albo dzierżawca prawa pierwokupu nie wykonał (art. 3 ust. 4 UstrójRU). Obowiązują także ograniczenia prawa pierwokupu ze względu na zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości rolnej przez wymienione już wyżej podmioty. Ponadto Agencji nie przysługuje prawo pierwokupu, jeżeli w wyniku nabycia nieruchomości następuje powiększenie gospodarstwa rodzinnego do powierzchni nie większej niż 300 ha użytków rolnych, a nabywana nieruchomość rolna położona jest w gminie, w której ma miejsce zamieszkania nabywca, lub w gminie sąsiedniej (art. 3 ust. 7 UstrójRU). Termin do wykonania prawa pierwokupu przez Agencję wynosi jeden miesiąc od otrzymania zawiadomienia o sprzedaży nieruchomości (art. 598 § 2 KC). Bezwarunkowa sprzedaż nieruchomości rolnej, która wyłącza możliwość skorzystania z prawa pierwokupu przez uprawnionego dzierżawcę albo przez Agencję Nieruchomości Rolnych, jest bezwzględnie nieważna. Skutek taki wywołuje również brak zawiadomienia podmiotu uprawnionego do pierwokupu o zawartej umowie (art. 9 UstrójRU; por. art. 599 § 2 KC)1. Prawo pierwokupu wykonywane jest przez dzierżawcę, a także Agencję, po cenie ustalonej w umowie sprzedaży. Jeżeli jednak cena ta rażąco odbiega od wartości rynkowej nieruchomości, o ustalenie ceny można wystąpić do sądu, w terminie 14 dni od złożenia oświadczenia o wykonaniu prawa pierwokupu (art. 3 ust. 8 i 9 UstrójRU). II. Umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków 1. Charakter prawny 317 Umowa, w której biorący nieruchomość rolną do używania i pobierania pożytków zobowiązuje się jedynie do ponoszenia podatków i innych cięża- 1 Bliżej J. Górecki, Nowe ograniczenia w obrocie nieruchomościami rolnymi, PiP 2003, z. 10, s. 5 i n. Nb. 317 §11. Użyczenie 133 rów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu, a nie do zapłaty czynszu (art. 708 KC), nie ma charakteru dzierżawy z braku wspomnianego essen-tiale negotii. Należy ją uznać za odrębny typ umowy (tak też orz. SN z 2.4.1993 r., fyioP Nr 3/1994, s. 89) ukształtowany ustawowo, mimo iż nie jest ona oznaczona jakąś szczególną nazwą, a jej regulacja nie została redakcyjnie wyodrębniona z zespołu przepisów poświęconych dzierżawie. 2. Skutki prawne Reżim prawny tego stosunku prawnego został ogólnie określony przez ode- 318 niego stosowania przepisów o dzierżawię (art 708 KC) słanie żim prawny tego stosunku prawnego został ogólnie określony przez ode- do odpowiedniego stosowania przepisów o dzierżawię (art. 708 KC). W związku z tym nie znajdą zastosowania art. 693 § 2, 699, 700 KC. Natomiast z odpowiednią modyfikacją można stosować art. 703 KC dopuszczający przedwczesne wypowiedzenie dzierżawy, w razie gdy biorący nieruchomość rolną nie wywiązuje się ze swoich obowiązków płacenia ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem gruntu. Tak Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 370, oraz orz. SN z 2.4.1993 r., MoP Nr 3/1994, s. 89; odmiennie L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 666. § 11. Użyczenie Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 39—41; Z. Radwański, M. Orlic-ki, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. III; Czachórski, Zobowiązania, § 81; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 300 i n.; A. Hanusz, Prawnopodatkowe skutki umowy użyczenia w obrocie gospodarczym, PS Nr 3/1998; tenże, Prawnopodatkowe skutki umowy użyczenia w świetle przepisów o podatkach dochodowych na tle związków prawa podatkowego z prawem cywilnym, Rejent Nr 7-8/1998; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 137 i n.; J. Krzyżanowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1504 i n.; W. Popiolek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 337 i n.; Z. Radwański, Najem, dzierżawa, użyczenie, Warszawa—Katowice 1966; P. Ratajew, Najem i użyczenie - skutki podatkowe, MoP Nr 10/1998 (dodatek Nieruchomości); L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 666 i n. I. Pojęcie Użyczenie jest umową, przez którą użyczający zobowiązuje się zezwolić 319 bjorącemu przez czas oznaczony albo nieoznaczony nasibezpłatne używanie / oddanej mu w tym celu rzeczy (art. 710 KC). Świadczenie użyczającego polegające na znoszeniu tego, że biorący używa rzeczy, zbliża użyczenie do najmu. Natomiast w odróżnieniu od najmu użyczenie jest umową nieodpłatną, ale inną niż darowizna. Użyczający nie Nb. 318-319 134 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy dokonuje bowiem bezpłatnego świadczenia kosztem swojego majątku, ponieważ rzecz użyczona nadal pozostaje - nieobciążona - w jego majątku. Umowa użyczenia należy do jednej z najczęściej zawieranych w życiu codziennym umów, potocznie nieściśle nazywanych „pożyczką" (np. nieodpłatne użyczenie książki w bibliotece wydziałowej, pokoju przyjacielowi, parasola gościowi itp.). Przedmiotem użyczenia mogą być także nieruchomości (zob. art. 13 GospNierU). 320 Użyczenie skonstruowane zostało jako urnowa realna. W związku z tym dochodzi ona do skutku dopiero po wydaniu rzeczy użyczonej. Wskazuje na to zawarty w art. 710 KC zwrot stanowiący o „oddanej" biorącemu w użyczenie rzeczy oraz brak przepisów o obowiązku jej wydania przez użyczającego. Kwalifikacja ta nie jest przyjmowana przez reprezentantów poglądu, kwestionujących koncepcję umów realnych w polskim systemie prawnym (o tej kwestii por. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 6., Warszawa 2003, s. 218-219). II. Prawa i obowiązki stron 1. Użyczającego 321 Do obowiązków użyczającego - w przeciwieństwie do wynajmującego - nie należy zatem wydanie rzeczy użyczonej. Użyczający zobowiązany jest jedynie do znoszenia tego, że biorący używa rzeczy już mu wydanej. 322 Z uwagi na nieodpłatny charakter użyczenia użyczający odpowiada tylko za takie wady rzeczy, które wyrządziły biorącemu szkodę. Odpowiedzialność ta - podobnie jak przy darowiznie - powstaje wtedy, gdy użyczający, wiedząc o wadach ukrytych, nie zawiadomił o nich biorącego rzecz w używanie (art. 711 KC). Jest więc ona oparta na zasadzie winy. Przykład: Użyczenie niesprawnego samochodu, narowistego konia, chorego na zakaźną chorobę psa, o czym użyczający wiedział i co spowodowało uszczerbek na zdrowiu biorącego w używanie. Jakkolwiek według ustawy z 21.8.1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 106, poz. 1002 ze zm.) zwierzę nie jest rzeczą, w sprawach nieuregulowanych w ustawie do zwierząt stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące rzeczy (art. ł ust. 2). 2. Biorącego w używanie 323 W braku odmiennej umowy, biorący w używanie powinien używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem i właściwościami i bez zgody użyczającego nie może jej oddać osobie trzeciej do używania (art. 712 KC), co uzasadnione jest osobistym charakterem tego stosunku prawnego. Z tego względu sam powinien dbać o rzecz mu użyczoną i bez zgody użyczającego może ją powierzyć osobie trzeciej tylko wtedy, gdy zmuszony jest do tego okolicznościami (art. 716 KC). Nb. 320-323 $ ii. użyczenie ¦¦ LJJ Przykład: Użyczonego mu psa oddaje sąsiadowi pod opiekę w związku z pobytem w szpitalu. Na biorącym w używanie ciąży obowiązek ponoszenia zwykłych kosztów 324 utrzymania rzeczy, a jeżeli poczynił nakłady przekraczające tę granicę, rozliczenie następuje według zasad prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia (art. 713 w zw. z art. 752-757 KC). Natomiast nie może żądać od użyczającego dokonania żadnych nakładów na rzecz użyczoną. Naruszenie wspomnianych obowiązków naraża biorącego w używanie na 325 zaostrzoną odpowiedzialność w razie przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy (tzw. casus mixtus, art. 714 KC). Przykład: Biorący bez zezwolenia użyczającego daje użyczoną mu książkę osobie trzeciej do używania, gdzie ulega ona zniszczeniu wskutek pożaru. Dla skuteczniejszej ochrony interesów użyczającego ustanowiona została 326 solidarna odpowiedzialność osób, które wspólnie wzięły rzecz do używania. III. Ustanie użyczenia 1. Przyczyny .„Użyczenie kończy się z upływemfterminu określonego w umowie (art. 327 710 KC). Natomiast użyczenie zawarte na czas nieoznaczony wygasa, gdy biorący uczynił z rzeczy użytek odpowiadający umowie albo gdy upłynął czas, w ciągu którego mógł ten użytek uczynić (art. 715 KC). Umowa może wskazywać także inne zdarzenia powodujące zakończenie użyczenia. Niezwłocznego wydania rzeczy użyczający może w każdym czasie żądać, 328 jeżeli: 1) rzecz jest niewłaściwie używana, 2) została bezpodstawnie powierzona osobie trzeciej, 3) stała się użyczającemu potrzebna z powodów nieprzewidzianych w chwili zawarcia umowy (art. 716 KC). Zakomunikowanie takiego żądania powoduje ustanie użyczenia> 2. Skutki Biorący w użyczenie obowiązany jest zwrócić rzecz użyczającemu w sta- 329 .nie niepogorszonym, przy czym nie ponosi odpowiedzialności za normalne jej zużycie. Obowiązek powyższy ciąży także na osobie, której biorący w użyczenie rzecz powierzył (art. 718 KC). Nb. 324-329 136 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy 12. Leasing 137 3. Przedawnienie ' 330 Roszczenia stron podlegają krótkiemu - rocznemu terminowi przedawnienia - liczonemu od dnia zwrotu rzeczy (art. 719 KC). Dotyczy to roszczenia użyczającego o naprawienie szkody za uszkodzenie lub pogorszenie rzeczy i roszczenia biorącego do używania o zwrot nakładów na rzecz oraz o naprawienie szkody wynikłej wskutek wady rzeczy. Natomiast roszczenia odszkodowawcze użyczającego z powodu utraty lub izniszczenia rzeczy przedawniają się z upływem terminów określonych w ogólnej normie art. 118 KC. IV. Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 331 Umowa o nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków jest umową nienazwaną, do której stosuje się per analogiam postanowienia najbardziej podobnych do niej instytucji użyczenia i dzierżawy. Ze względu na jej nieodpłatny charakter należy dla ustalenia sposobu zakończenia tego stosunku prawnego stosować przepisy o użyczeniu. Odmiennie A. Stelmachowski, recenzja podręcznika: A. Ohanowicz i J. Górski, Zobowiązania. Zarys według Kodeksu cywilnego, Warszawa-Poznań 1966, RPEiS z. 2/1967, s. 241. Nie dotyczy to jednak uregulowanej w art. 708 KC umowy o bezczynszo-we oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków. § 12. Leasing Literatura: J. Poczobut, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. IV; Czachórski, Zobowiązania, § 90; P. Bielski, Dopuszczalność umowy leasingu przedsiębiorstwa w prawie polskim, Rejent Nr 3/1998; J. Dworniak, Leasing i umowy o podobnym charakterze, Warszawa 1997; M. Golda, Leasing. Zagadnienia prawne, Warszawa 1999; J. Jacyszyn, Leasing kontenerów jako nowy typ umowy, SC 1988, t. XXXIV; tenże, Leasing jako prawna forma obrotu kontenerami, AUWr, Prawo Nr 150, Wrocław 1988; J. Jacyszyn i M. Statkie-wicz, Geneza i przesłanki ekonomiczno-prawne leasingu, Rejent Nr 5/1992; W. J. Katner, Umowa leasingu a odpowiedzialność odszkodowawcza, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; K. Kruczalak, Leasing i jego gospodarcze zastosowanie, wyd. 3., Gdańsk 1996; tenże, Umowy w obrocie, s. 120 i n.; J. Napierała, [w:] Prawo handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XXI; A. Oleszko, Umowy leasingu z opcją sprzedaży w praktyce notarialnej, Rejent Nr 10/1994; M. Orłowski, Leasing - nowa forma obrotu maszynami i urządzeniami, Warszawa 1972; /. Ożóg, Leasing - istota i rodzaje, Przegląd Podatkowy Nr 8/1993; taż, Leasing operacyjny, Przegląd Podatkowy Nr 5/1994; Nb. 330-331 y[, Pazdan, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 299 i n.; J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym i międzynarodowym, wyd. 2., Warszawa 1996; tenże, Regulacja umowy leasingu w czeskim i słowackim kodeksie handlowym, PiP z. 1/1996; tenże, Umowa leasingu, Warszawa 2002; Z. Radwański, Leasing - nowy rodzaj umowy, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, z. 1, Kraków 1973; M. Sobczyk, Transakcje leasingowe, Rzeszowskie Zeszyty Naukowe, Nr 16/1994; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz, s. 270 i n. I. Wprowadzenie Nazwa „leasing" pochodzi od angielskiego wyrazu „lease" oznaczającego 332 dzierżawę lub najem (instytucji tych nie odróżnia się w prawie anglosaskim). Nazwą tą określa się swoisty rodzaj umowy kształtującej się w praktyce gospodarczej USA poczynając od połowy XX stulecia. Wedle wzorów amerykańskich współczesny leasing polega na czasowym przekazywaniu przede wszystkim dóbr inwestycyjnych innej osobie do korzystania za opłatą oznaczonej sumy pieniężnej rozłożonej na raty. Atrakcyjność tej nowej postaci kredytowania i obrotu towarami wiąże się z jednej strony z postępem technicznym, który powoduje szybkie starzenie się urządzeń i maszyn (tzw. zużycie moralne), wymuszając częstą ich wymianę na produkty nowocześniejsze, a z drugiej strony z trudnościami zbytu wytwarzanych towarów. Wspomniany model umowy upowszechnił się następnie - z pewnymi modyfikacjami - w Europie, także w Polsce, zarówno w obrocie zagranicznym, jak i krajowym. Reżim prawny leasingu kształtowała przez wiele lat w głównej mierze praktyka poprzez ogólne warunki umów, oparte zresztą na wzorach europejskich. Umowę leasingu określano jako typ (empiryczny) umowy nienazwanej, do której w drodze analogii mogą znaleźć zastosowanie pewne regulacje dotyczące umów nazwanych1. Taką kwalifikację uzyskała wyróżniająca się w obrocie postać tzw. leasingu finansowanego (nazywanego rów- °\j nież leasingiem finansowym lub ^kapitałowym), w którym leasingodawca (finansujący) nabywa rzecz - z reguły według wskazań leasingobiorcy- i przekazuje ją leasingobiorcy do korzystania przez czas oznaczony, za zapłatą w ratach wynagrodzenia odpowiadającego wartości rzeczy w chwili jej naby- " cia. Poszczególne elementy leasingu finansowanego wskazują na jego podobieństwo do najmu lub dzierżawy, sprzedaży na raty, pożyczki lub kredytu, zlecenia, a także komisu powiązanego ze świadczeniem szczególnych usług. 1 Por. J. Poczobut, Umowa leasingu w prawie krajowym, s. 295 i n.; orz. SN z 4.2.1994 r. (OSN 1994, poz. 196); uchw. SN z 18.4.1996 r. (OSN 1996, poz. 112, z glosą 5. Rudnic-kiego, MoP Nr 9/1996, s. 328, oraz glosą W. Kubali, Prawo Spółek Nr 1/1997, s. 50). Nb. 332 138 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy $ II. Leasing Ze względu na cel gospodarczy i kumulację cech swoistych, nie mógł być przyporządkowany bez reszty żadnej ze wspomnianych umów. Uzasadnione było sięganie do niektórych tylko właściwych im unormowań, z czym jednak łączyły się wątpliwości, jakim fragmentom regulacji należy przypisać znaczenie przy rozstrzyganiu problemów leasingu. Zarazem poważne trudności sprawiało zapewnienie względnej równowagi praw i obowiązków stron umowy leasingu, ustalanych w praktyce często na korzyść finansującego. Wśród umów określanych w obrocie mianem „leasingu" występowały i takie, które nie odróżniały się dostatecznie silnie od typów ustawowych - zwłaszcza umowy najmu i dzierżawy. Były to umowy tzw. leasingu operacyjnego (bieżącego), zawierane przy założeniu czasowego udostępnienia rzeczy nabytej lub wytworzonej przez „leasingodawcę" kolejnym korzystającym, z pobieraniem opłat, które nie pokrywały - w jednej transakcji - wartości danego przedmiotu. Wbrew stosowanej w praktyce nazwie, na ogół były one kwalifikowane jako umowy najmu lub dzierżawy bądź ich swoiste odmiany. 333 Leasing został ujęty w ramy cywilnoprawne w wyniku nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 857), która uregulowała umowę leasingu (art. 709'-70918 KC). Rozwój działalności leasingowej przyczynił się więc do ukształtowania w prawie polskim nowego typu umowy nazwanej. Kodeksowa definicja umowy (art. 7091 KC) uwzględnia wyłącznie postać leasingu określanego dotychczas jako finansowany, który był zaliczany do umów nienazwanych. Właśnie jego oryginalność, w zestawieniu z innymi wskazanymi wyżej umowami, zadecydowała o wyodrębnieniu w KC umowy leasingu. W związku z tym leasing w ustawowej nazwie umowy nie ma dodatkowego określenia „finansowany". Natomiast umowy odpowiadające pojęciu „leasingu operacyjnego" nie są umowami leasingu w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Umowa leasingu została uregulowana w KC przy wzięciu pod uwagę krajowej i zagranicznej praktyki leasingowej, jak również standardów międzynarodowych, które znajdują wyraz w postanowieniach Konwencji UNIDROIT o międzynarodowym leasingu finansowym, sporządzonej 22.5.1988 r. w Ottawie. II. Pojęcie 1. Charakterystyka ogólna umowy 334 Stronami umowy leasingu sąjinansujący i korzystający. Finansującym może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo. Zawiera ona umowę uw_ zakresie..działalności swego przedsiębiorstwa", prowa- Nb. 333-334 dzi więc działalność leasingową we własnym imieniu, zarobkowo, w sposób ciągły i zorganizowany. Nie musi natomiast zajmować się wyłącznie taką działalnością. Po stronie korzystającego może występować każda osoba fizyczna i osoba prawna, niekoniecznie przedsiębiorca. W praktyce umowa leasingu ma jednak poważniejsze znaczenie w obrocie obustronnie profesjonalnym. Umowę leasingu zawiera się na piśmie pod rygorem nieważności 335 (art. 7092 KC; forma ad solemnitatem). Jest ona umową dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Do essentialia negotii umowy leasingu należą: 336 1) zobowiązanie się finansującego do nabycia rzeczy - od oznaczonej osoby i na warunkach określonych w umowie leasingu; 2) zobowiązanie się finansującego do oddania nabytej rzeczy korzystającemu do używania albo używania i pobierania pożytków, przez czas oznaczony; 3) zobowiązanie się korzystającego do zapłaty finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenia pieniężnego, które jest co najmniej równe cenie nabytej rzeczy lub wynagrodzeniu z tytułu jej nabycia. Tak określone elementy umowy wskazują na złożoną funkcję leasingu. 337 Jego znaczenie nie polega tylko na udostępnieniu odpłatnie rzeczy do korzystania. Doniosłą rolę odgrywa kredyt faktycznie udzielony korzystającemu przez finansującego w postaci zapłaty ceny lub wynagrodzenia za nabytą rzecz, przeznaczoną do użytku korzystającego. Finansujący nie nabywa rzeczy na swoje potrzeby, ale ze względu na potrzeby korzystającego. Także świadczenie pieniężne korzystającego, spełniane przez zapłatę rat i będące co najmniej zwrotem wydatku finansującego, potwierdza kredytowy charakter transakcji. Można więc mówić o roli leasingu jako instytucji regulującej używanie rzeczy, a zarazem regulującej szeroko rozumiane stosunki kredytowe. Ma to znaczny wpływ na ukształtowanie sytuacji stron w stosunku prawnym leasingu. 2. Nabycie rzeczy Elementem istotnym umowy leasingu, odróżniającym ją zdecydowanie od 338 umowy najmu i dzierżawy, jest zobowiązanie się finansującego do nabycia rzeczy, która ma być przedmiotem leasingu. Zobowiązanie to dotyczy dokonania odpowiedniej czynności prawnej z oznaczonym w umowie leasingu zbywcą, przy zachowaniu „warunków" określonych tą umową. Zawierając umowę leasingu korzystający aprobuje treść czynności prawnej (umowy), na podstawie Jttórej. finansujący ma nabyć rzecz, a także wyraża zgodę na osobę Nb. 335-338 140 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy m § 12. Leasing 141 zbywcy. W praktyce korzystający bierze zresztą aktywny udział w wyborze rzeczy i zbywcy. Druga strona, prowadząca wyspecjalizowane przedsiębiorstwo, zajmuje się głównie finansowaniem operacji leasingowej. Zobowiązania do nabycia rzeczy przez finansującego przepisy KC nie łączą z określoną czynnością prawną, którą w wykonaniu tego zobowiązania należałoby podjąć. Nie wyjaśniają ponadto wyraźnie, jakie prawo względem ¦) rzeczy ma uzyskać finansujący. Niewątpliwie jednak będzie to czynność praw-/ na odpłatna, ponieważ podstawę do określenia świadczenia należnego finan-/ sującemu od korzystającego stanowi cena lub wynagrodzenie z tytułu nabycia i rzeczy. Jako ważniejsze przykłady czynności, których dokonanie mogłoby sta-\> no wić przedmiot zobowiązania finansującego, można wskazać umowę sprze-¦ dąży, dostawy, umowę o dzieło, prowadzące do nabycia własności rzeczy przez finansującego. Odpowiednią umowę finansujący zawiera ze zbywcą we własnym imieniu i nabywa rzecz dla siebie, aczkolwiek w celu oddania jej - o czym zbywca nie musi być poinformowany — do korzystania drugiej stronie umowy leasin-.gu. Umowa zawierana w jej wykonaniu (np. umowa sprzedaży) jest umową odrębną, ale związaną z umową leasingu. W razie niewywiązania się przez finansującego z obowiązku nabycia rzeczy, albo gdy wskutek niewykonania owej odrębnej umowy finansujący nie może zapewnić korzystającemu wydania rzeczy, korzystający mógłby od umowy leasingu odstąpić według reguł przewidzianych dla umów wzajemnych. Umowa prowadząca do nabycia rzeczy przez finansującego powinna być zawarta z oznaczonym w umowie leasingu zbywcą (np. sprzedawcą, wytwórcą), który jest osobą trzecią i nie uczestniczy w umowie leasingu. Jak się wydaje, pojęcie umowy leasingu (art. 7091 KC) nie wyklucza i takiej sytuacji, w której finansujący zobowiązuje się nabyć rzecz od korzystającego, aby następnie oddać mu tę rzecz do używania (tzw. leasing zwrotny). Przedmiotem leasingu może być tylko rzecz - umowy leasingu mogą dotyczyć zarówno rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości. Natomiast z zakresu leasingu wyłączone jest np. przedsiębiorstwo, prawa majątkowe. 3. Oddanie rzeczy do korzystania 339 Nabycie rzeczy przez finansującego umożliwia mu wykonanie kolejnego obowiązku określonego w umowie leasingu, polegającego na oddaniu tej rzeczy korzystającemu do używania albo do używania i pobierania pożytków. Ten element umowy upodabnia leasing do najmu albo dzierżawy. Oddanie rzeczy może nastąpić w wyniku jej wydania przez finansującego, któremu Nb. 339 uprzednio rzecz wydał zbywca. W praktyce finansujący nie zawsze wykonuje osobiście obowiązek wydania rzeczy korzystającemu. Częściej upoważnia korzystającego do odbioru rzeczy od zbywcy lub przenosi na niego stosowne roszczenia. Na tej podstawie korzystający może domagać się spełnienia świadczenia bezpośrednio od osoby trzeciej i zarazem stwierdzić, czy rzecz odpowiada właściwościom określonym w umowie leasingu. Finansujący nie jest jednak zwolniony z odpowiedzialności wobec korzystającego za wydanie mu rzeczy, co stanowi istotny element umowy leasingu. Oddanie rzeczy do używania przez korzystającego i ewentualnie pobierania pożytków następuje zawsze na czas oznaczony w umowie leasingu. W praktyce zawierane są umowy na czas zbliżony do okresu gospodarczej używalności rzeczy, a także umowy, w których nie jest to podstawą oznaczenia terminu. Według kodeksowej definicji umowy leasingu o czasie trwania umowy decyduje wola stron. 4. Wynagrodzenie pieniężne Do elementów przedmiotowo istotnych umowy, a dotyczących świadczę- 340 nia korzystającego, należy określenie przysługującego finansującemu wynagrodzenia pieniężnego. Jest to świadczenie jednorazowe, ale spłacane w częściach (ratach), co odróżnia je od czynszu najmu lub dzierżawy będącego świadczeniem okresowym. Wysokość wynagrodzenia w kwocie globalnej oraz wysokość, liczbę, terminy płatności rat ustalają strony w umowie. Jej kwalifikacja jako umowy leasingu zależy ponadto od zachowania przewidzianego w ustawie wynagrodzenia minimalnego. Wynosi ono co najmniej sumę pieniężną równą cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego (art. 7091 infine KC). Umownie ustalane wynagrodzenie jest zwykle wyższe, a oprócz tego finansujący zastrzega np. zapłatę prowizji, pokrycie kosztów operacyjnych leasingu. ........." 5. Umowy podobne W KC zostały wyróżnione umowy, do których przepisy o leasingu stosuje się odpowiednio, o pewnych cechach zbliżonych do ustawowego modelu umowy leasingu (art. 70918). Przepisy te mają więc znaczenie szersze, dzięki odniesieniu ich do umów, w których jedna ze stron - właściciel rzeczy - zobowiązuje się oddać rzecz do używania albo do używania i pobierania pożytków, druga zaś zobowiązuje się zapłacić w umówionych ratach wynagrodzenie pieniężne równe co najmniej wartości rzeczy w chwili zawarcia umowy. Nie są to umowy leasingu, a jedynie umowy podobne do leasingu. Nb. 340-341 341 142 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy III. Treść stosunku prawnego 1. Uwagi wstępne 342 Kodeksowe unormowanie praw i obowiązków stron w stosunku prawnym leasingu pozostaje w ścisłym związku z ukształtowaniem leasingu jako instytucji regulującej korzystanie z rzeczy, spełniającej zarazem funkcję kredytową. Są one konstruowane z uwzględnieniem celu gospodarczego leasingu, jakim jest umożliwienie odpłatnego korzystania z rzeczy w oznaczonym czasie, jak również z uwzględnieniem szczególnego kredytowego charakteru świadczenia finansującego. Określenie ich treści i zakresu zmierza do ochrony uzasadnionego interesu każdej ze stron, biorąc także pod uwagę zwyczaje przyjęte w obrocie. Niektóre elementy sytuacji stron znajdują uregulowanie w stosowanych odpowiednio przepisach z zakresu innych instytucji, w szczególności w przepisach o najmie i sprzedaży na raty (art. 709" KC). 2. Obowiązki finansującego 343 Podstawowe obowiązki finansującego, jakie wynikają z umowy leasingu, polegają na nabyciu rzeczy (według uzgodnień z korzystającym), wydaniu rzeczy korzystającemu oraz znoszeniu jej używania i ewentualnie pobierania pożytków przez czas oznaczony w umowie. Z[wydaniem rzeczy ,łączy się obowiązek finansującego polegający na wydaniu korzystającemu dokumentacji dotyczącej umowy ze zbywcą (art. 7094 § 3 KC), w tym odpisu tej umowy, odpisu dokumentu gwarancyjnego co do jakości rzeczy. Dla korzystającego ma to istotne znaczenie z uwagi na przysługujące mu ex legę uprawnienia z tytułu wad rzeczy wobec zbywcy (art. 7098 § 2 KC). Termin i sposób wydania rzeczy korzystającemu strony ustalają w umowie, przy czym finansujący powinien wydać rzecz w takim stanie, w jakim znajdowała się ona w chwili, gdy otrzymał ją od zbywcy (art. 7094 § 1 KC). Ze względu na kredytowe cechy świadczenia finansującego, nie odpowiada on za przydatność rzeczy do umówionego użytku. Odpowiednią ochronę zapewniają korzystającemu uprawnienia wobec zbywcy (art. 7094 § 2 w zw. "z art. 7098 § 2 KC). Do obowiązków finansującego nie należy również, z tego samego powodu, utrzymanie rzeczy w należytym stanie, ponoszenie ciężarów z nią związanych, a także ryzyka jej przypadkowej utraty (art. 7095, 7097 KC). Ponadto finansujący jest zwolniony względem korzystającego z odpowiedzialności za wady rzeczy, z wyjątkiem wad wynikłych z okoliczności, za które odpowiada (art. 7098 § 1 KC); postanowienia umowne mniej korzystne dla Nb. 342-343 $ IZ. Leasing , {Ai korzystającego są nieważne. Do odpowiedzialności finansującego zawady rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 70917w zw. z art. 664 KC). W razie dochodzenia przez osobę trzecią przeciwko korzystającemu roszczeń dotyczących rzeczy będącej przedmiotem leasingu obowiązki finansującego przedstawiają się podobnie jak obowiązki wynajmującego, gdy najemca doznaje zakłóceń w używaniu rzeczy ze strony osób trzecich. Do takiej sytuacji stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 70917 w zw. z art. 665 KC; por. Nb. 243), co oznacza również, że korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o działaniach osoby trzeciej. 3. Sytuacja korzystającego Zasadniczym obowiązkiem korzystającego wynikającym z umowy leasingu 344 jest zapłata wynagrodzenia pieniężnego, które pokrywa co najmniej wydatek, "finansującego na nabycie rzeczy. Wynagrodzenie powinien płacić w umówionych ratach, w terminach płatności określonych w umowie (art. 7091 i 70913 KC). Do zabezpieczenia rat leasingu i świadczeń dodatkowych korzystającego stosuje się odpowiednio przepisy o najmie, dotyczące ustawowego prawa zastawu (art. 70917 w zw. z art. 670 i 671 KC). Z kolei do zapłaty przez korzystającego rat przed terminem płatności stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty (art. 70917 w zw. z art. 585 KC), co oznacza możliwość odliczenia kwoty, która odpowiada wysokości stopy i. procentowej obowiązującej dla kredytu udzielanego przez NBP. >• Korzystający nie ma obowiązku odebrania rzeczy będącej przedmiotem leasingu, natomiast wiążą go umówione terminy płatności rat, jeżeli wydanie rzeczy nie nastąpiło z przyczyn, za które ponosi odpowiedzialność (art. 7093 KC). Jest to uzasadnione kredytowym charakterem świadczenia finansującego. Korzystającego mogą obciążać - na podstawie umowy stron - koszty ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu (art. 7096 KC). Obejmują one, gdy inaczej nie ustalono w umowie, zapłatę składki na ogólnie przyjętych warunkach. Liczne obowiązki korzystającego łączą się z używaniem przez niego rzeczy (art. 7097, 7099 KC). Na nim spoczywa obowiązek utrzymania rzeczy „w należytym stanie, w tym dokonywania konserwacji i niezbędnych napraw. Korzystający ponosi ciężary związane z własnością lub posiadaniem rzeczy. Powinien korzystać z rzeczy w sposób określony w umowie, a gdy umowa o tym nie stanowi - w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy. W szczególności bez zgody finansującego nie wolno mu czynić zmian w rzeczy będącej przedmiotem leasingu. Nb. 344 144 Rozdział 111. Umowy regulujące używanie rzeczy § 12. Leasing 145 Oddanie przez korzystającego rzeczy do używania osobie trzeciej wymaga zgody finansującego (art. 70912 KC). Korzystający i osoba trzecia ponoszą wobec finansującego odpowiedzialność według stosowanych odpowiednio przepisów o najmie, dotyczących oddania rzeczy w podnajem albo do bezpłatnego używania (art. 70917 w zw. z art. 668 § 1 KC). Oznacza to odpowiedzialność nie tylko korzystającego, ale i osoby trzeciej bezpośrednio wobec finansującego za używanie rzeczy zgodnie z obowiązkami wynikającymi z umowy leasingu. Istotnym elementem sytuacji korzystającego jest jego ochrona w razie wad rzeczy będącej przedmiotem leasingu (art. 7098 KC). Jego uprawnienia wobec finansującego ograniczone są tylko do wad powstałych wskutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność. Natomiast na korzystającego przechodzą ex legę uprawnienia z tytułu wad rzeczy (fizycznych, prawnych) przysługujące finansującemu względem zbywcy, i to z chwilą zawarcia przez finansującego ze zbywcą umowy. Nie dotyczy to uprawnienia do odstąpienia od umowy ze zbywcą. Pozostaje ono uprawnieniem finansującego, który jednak nie może odstąpić od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, gdy korzystający nie zgłosi takiego żądania. Tak ukształtowana ochrona korzystającego - gdy przedmiot leasingu ma wady - uniezależnia przejście na korzystającego roszczeń np. z tytułu rękojmi przy sprzedaży, przysługujących finansującemu jako kupującemu, od zawarcia stosownej umowy między finansującym i korzystającym, co było stałą praktyką przed uregulowaniem w KC umowy leasingu. Wzmocnieniu pozycji korzystającego służy rozwiązanie (wzorowane częściowo na przepisach o najmie, art. 678 KC), w myśl którego, w razie zbycia rzeczy przez finansującego, na jego miejsce wstępuje w stosunek leasingu nabywca rzeczy (art. 70914 KC). O zbyciu rzeczy finansujący powinien niezwłocznie zawiadomić korzystającego. Po zakończeniu leasingu korzystający ma obowiązek zwrotu rzeczy finansującemu. Może wtedy powstać kwestia rozliczenia w zakresie ulepszeń poczynionych przez korzystającego. Do zagadnień związanych ze zwrotem rzeczy będącej przedmiotem leasingu oraz do jej ulepszenia stosuje się odpowiednio przepisy o najmie (art. 70917 w zw. z art. 675 i n. KC). 4. Skutki naruszeń 345 Naruszenie przez korzystającego jego podstawowych obowiązków uzasadnia wypowiedzenie umowy leasingu przez finansującego ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia. Możliwość wypowiedzenia dotyczy przypadków ściśle określonych w ustawie: 1) wymienionych w art. 709" KC, a mianowicie naruszenia obowiązku utrzymania rzeczy w należytym stanie (art. 7097 § 1 KC), niewłaściwego uży- wania rzeczy (art. 7099 KC), nieusunięcia zmian w rzeczy dokonanych bez zgody finansującego (art. 70910 KC); 2) oddania rzeczy do używania osobie trzeciej bez zgody finansującego (art. 70912 KC); 3) zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty wynagrodzenia (art. 70913 § 2 KC). W sytuacjach wskazanych w pkt 1) finansujący musi poprzedzić wypowiedzenie pisemnym upomnieniem korzystającego. W razie zwłoki z zapłatą wynagrodzenia (pkt 3) konieczne jest - dla ochrony korzystającego - wyznaczenie przez finansującego na piśmie odpowiedniego terminu dodatkowego do zapłacenia zaległości, z zagrożeniem, że po jego bezskutecznym upływie może wypowiedzieć umowę leasingu. W następstwie wypowiedzenia finansujący może odebrać korzystającemu rzecz będącą przedmiotem leasingu. 5. Przeniesienie własności rzeczy Po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu i spłaceniu 346 wszystkich rat finansujący z reguły nie jest zainteresowany w odzyskaniu rzeczy, które utraciły już wartość rynkową, a jako przedsiębiorca zajmujący się jedynie finansowaniem przedsięwzięcia nie dysponuje faktycznymi możliwościami bezpośredniego korzystania z przedmiotu leasingu. Natomiast może się on jeszcze przydać dotychczasowemu korzystającemu. Z tego względu w umowach leasingu zastrzega się często możliwość uzyskania przez korzystającego prawa własności rzeczy będącej przedmiotem leasingu. Cel ten strony umowy leasingu mogą zrealizować za pomocą różnych konstrukcji prawnych obejmujących odpowiednie uprawnienie korzystającego, które aktualizuje się z chwilą zakończenia leasingu (np. umowa przedwstępna jednostronnie zobowiązująca, zastrzeżenie prawa pierwokupu). Biorąc pod uwagę dotychczasową praktykę, przepisy KC przewidują możliwość zobowiązania się finansującego do przeniesienia na korzystającego własności rzeczy, bez dodatkowego świadczenia, po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu (art. 70916 KC). Korzystający może wtedy wystąpić z żądaniem przeniesienia własności w terminie miesiąca od upływu tego czasu. Oznaczenie terminu sprzyja pewności obrotu, a wprowadzono je na wypadek, gdyby strony nie określiły terminu w umowie. IV. Zakończenie leasingu Umowę leasingu zawiera się na czas oznaczony i z reguły zakończenie 347 leasingu następuje z upływem terminu końcowego. Nb. 345 Nb. 346-347 146 Rozdział III. Umowy regulujące używanie rzeczy W myśl zasad ogólnych, leasing może być rozwiązany na podstawie umowy stron. Ponadto do przedwczesnego zakończenia leasingu prowadzą inne, określone w ustawie zdarzenia. 348 Należy do nich wypowiedzenie umowy leasingu, przewidziane jako uprawnienie finansującego w przypadkach naruszenia przez korzystającego jego obowiązków w zakresie utrzymania rzeczy w należytym stanie, sposobu korzystania z rzeczy, zwłoki z zapłatą rat wynagrodzenia (bliżej Nb. 345). Finansujący może wypowiedzieć umowę ze skutkiem natychmiastowym, co mogą złagodzić same strony, ustalając w umowie terminy wypowiedzenia. 349 Z wypowiedzeniem łączy się obowiązek zwrotu rzeczy przez korzystającego, od którego ponadto - gdy wypowiedzenie uzasadniają okoliczności, za które ponosi on odpowiedzialność - finansujący może żądać natychmiastowej zapłaty wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat (art. 70915 KC). Przemawia za tym kredytowy charakter świadczenia finansującego i ponoszone przez niego ryzyko gospodarcze transakcji. Korzystający doznaje jednak ochrony polegającej na odliczeniu korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek zapłaty rat przed umówionym terminem (np. odsetki od kredytu w ich wysokości) i rozwiązania umowy (np. wartość rynkowa rzeczy). Przepisy o leasingu wyraźnie nie przewidują możliwości wypowiedzenia umowy leasingu przez korzystającego; jest ona dostępna wyjątkowo, a mianowicie na podstawie stosowanych odpowiednio przepisów o najmie, w razie powołania się na wady rzeczy, za które finansujący ponosi odpowiedzialność (art. 70917 w zw. z art. 664 § 2 KC). 350 Wśród wskazanych w ustawie przypadków wcześniejszego zakończenia leasingu zwraca uwagę wygaśnięcie umowy leasingu. Skutek ten powoduje: 1) utrata rzeczy będącej przedmiotem leasingu, z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności (art. 7095 § 1 KC); 2) odstąpienie przez finansującego (na żądanie korzystającego) od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy (art. 7098 § 5 KC). W każdej z tych sytuacji finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat. Należność tę pomniejsza się jednak o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem (np. odsetki od kredytu w wysokości tych rat). Ponadto w pierwszej sytuacji odliczenie obejmuje korzyści wynikłe wskutek wygaśnięcia umowy leasingu (np. zmniejszenie kosztów operacyjnych), korzyści z tytułu ubezpieczenia rzeczy, naprawienia szkody. W sytuacji drugiej, odlicza się korzyści z powodu wygaśnięcia umowy leasingu, a także wygaśnięcia umowy ze zbywcą (np. kwotę otrzymaną jako zwrot ceny). Nb. 348-350 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 13. Uwagi ogólne Literatura: Czachórski, Zobowiązania, § 85; B. Gawlik, Pojęcie umowy nienazwanej, SC 1971, t. XVIII; L. Ogiegło, Pojęcie usługi i umów o świadczenie usług w ujęciu Kodeksu cywilnego, SIS, t. 5, Katowice 1979; tenże, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989. I. Pojęcie usług a) Przedstawione w niniejszym rozdziale poszczególne stosunki zobowią- 351 zaniowe oraz odpowiadające im umowy znamionuje swoisty rodzaj świadczenia, jakim są usługi. Pojęcie to nie zostało w KC ściśle zdefiniowane. Jedynie na mocy art. 395 § 2 KC można dojść do wniosku, że nie obejmuje ono ani ...wydania, ani używania rzeczy. Korzystając z reguł znaczeniowych języka powszechnego należy przyjąć, że usługami są czynności (działania) spełniane dla jakiejś innej osoby. W literaturze proponuje się również węższą definicję tego pojęcia, wyłączającą z jego zakresu czynności, których skutek ma dopiero decydujące znaczenie (osiągnięty rezultat; np. umowa o dzieło); por. zwł. L. Ogieglo, Usługi, s. 84, 185 i n. Wspomnianemu kryterium odpowiadają następujące umowy i stosunki prawne uregulowane w KC: zlecenie, prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, umowa o dzieło, umowa o roboty budowlane, przechowanie, odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń utrzymujących hotele i podobne zakłady, umowa składu, umowa agencyjna, umowa komisu, umowa przewozu, umowa spedycji. Umowę o roboty budowlane, uregulowaną w art. 647-658 KC, pominięto w niniejszym podręczniku, ponieważ wraz z innymi umowami z zakresu inwestycji budowlanych jest ona przedmiotem wykładu prawa gospodarczego1. 1 Zob. zwłaszcza J. Strzępka, [w:] Prawo umów, s. 914 i n.; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. VII. Nb. 351 148 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług §14. Umowa zlecenia 149 Niektóre ze wspomnianych umów, mające przede wszystkim doniosłe znaczenie dla obrotu handlowego (skład, agencja, komis, przewóz, spedycja) zostały przedstawione jedynie w skrótowej postaci. 352 b) Natomiast szczególne pojęcie usług obowiązuje na gruncie ustawy z 29.1.2004 r. - Prawo zamówień publicznych (Dz.U. Nr 19, poz. 177 ze zm.). Usługami w rozumieniu ustawy są „wszelkie świadczenia, których przedmiotem nie są roboty budowlane lub dostawy; te ostatnie obejmują nabywanie rzeczy, praw oraz innych dóbr, w szczególności na podstawie umowy sprzedaży, dostawy, najmu dzierżawy oraz leasingu" (art. 2). Umowy w sprawach zamówień publicznych zawiera się w trybie ściśle określonym w ustawie, a całość postępowania znamionują silnie rozwinięte elementy kontroli administracyj nej. II. Umowy nazwane i nienazwane 353 Wyróżnienie wskazanej wyżej grupy umów o świadczenie usług nie jest tylko zabiegiem porządkującym uregulowane już w Kodeksie cywilnym stosunki zobowiązaniowe (umowy nazwane). Ponadto art. 750 KC wiąże z tym wyróżnieniem konsekwencje normatywne dla nieunormowanych w systemie prawnym, a więc nienazwanych umów o świadczenie usług. Zgodnie ze wspomnianym przepisem do umów takich „stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu". W ten sposób umowa zlecenia wskazana została jako modelowe rozwiązanie dla nienazwanych umów o świadczenie usług. Jednak pamiętać zarazem należy, że odesłanie to opatrzone zostało zastrzeżeniem o odpowiednim stosowaniu przepisów o zleceniu. Biorąc ponadto pod uwagę funkcjonalne dyrektywy wykładni należy podzielić pogląd, że art. 750 KC nie wyłącza analogicznego stosowania przepisów regulujących inne umowy nazwane o świadczenie usług i że jedynie z braku takich przepisów rozstrzygającymi dla nienazwanych umów o świadczenie usług stają się przepisy o zleceniu. Regulacja stosunków prawnych i umów o świadczenie usług obejmuje w zasadzie przepisy przejęte z Kodeksu zobowiązań i Kodeksu handlowego. Istotne zmiany, zwłaszcza w zakresie umowy agencyjnej i umowy składu nastąpiły w 2000 r. Potrzeby obrotu gospodarczego domagają się dalszych, no-: wych rozwiązań prawnych. W praktyce prawniczej pojawiają się nowe rodzaje umów o świadczenie usług, które nie mieszczą się już w ustawowych typach umów nazwanych, aczkolwiek w pewnych fragmentach treść odpowiadających im stosunków prawnych regulowana jest według wzorców umów nazwanych. Nb. 352-353 Do takich umów należy np. umowa o wycieczkę (umowa o podróż), umowa hotelowa (por. M. Nesterowicz, Odpowiedzialność cywilna biur podróży, Warszawa 1974; tenże, Prawo turystyczne, Kraków 2003; M. Nesterowicz i A. Rembieliński, Odpowiedzialność cywilna zakładu hotelarskiego, wyd. II, Toruń 1995; J. Raciborski, Umowa o podróż, NP Nr 5-6/1989), umowa wyłącznej koncesji handlowej (por. A. Koch, Umowa wyłącznej koncesji handlowej w eksporcie, Poznań 1982), różnego rodzaju umowy związane z przewozem (por. M So-śniak, Prawny kształt usług przewozowych, [w:] Problemy prawa przewozowego, t. 7, Katowice 1985), umowa o pracę badawczą (por. L. Zalewski, Umowa o pracę badawczą, Poznań 1983), o dokonanie projektu wynalazczego (por. A. Nowicka, Umowa o dokonanie projektu wynalazczego, Poznań 1989), umowa o usługi serwisowe (por. R. Szostak, Umowy o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych na tle konsumenckiego prawa europejskiego, Warszawa 1994). § 14. Umowa zlecenia Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 42-49; L. Ogiegło, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. VIII; Czachórski, Zobowiązania, § 85, 86; B. Bladowski, Umowa o dzieło i umowa zlecenia, Warszawa 1987; E. Dobrodziej, Prawa i obowiązki stron w umowach zlecenia i o dzieło, Bydgoszcz 1993; M. Gersdorf, Umowa o pracę. Umowa o dzieło. Umowa zlecenia, Warszawa 1993; S. Grzybowski, O przepisach kodeksu cywilnego dotyczących zlecenia, NP Nr 10/1967; K. Kołakowski, [w:] Komentarz, s. 336 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 266 i n.; W. Ludwiczak, Umowa zlecenia, Poznań 1955; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 684 i n.; L. Ogiegło, Zlecenie na tle kodeksowych umów o świadczenie usług, SIS, t. 10, Katowice 1985; tenże, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989; tenże, [w:] Pietrzykow-ski, KC. Komentarz, s. 363 i n.; M. Sośniak, Umowy o świadczenie usług z art. 750 kodeksu cywilnego, PiP z. 5/1981; L. Stecki, Umowa zlecenia a prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, RPEiS z. 3/1980; J. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1539 i n.; A. Szpunar, Nabycie nieruchomości na podstawie umowy zlecenia, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997; tenże, O powierniczych czynnościach prawnych, AUL, Łódź 1993; T. Wiśniewski, Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umów o świadczenie usług, NP Nr 3/1987; S. Wójcik, Odgraniczenie umowy o dzieło od umowy o pracę i umowy zlecenia, ZNUJ, Prace prawnicze Nr 10, Kraków 1963; A. Zimny, Umowa zlecenia, Łódź 1996. I. Pojęcie i charakterystyka ogólna W umowie zlecenia występują dwie strony: dający zlecenie i przyjmują- 354 cy zlecenie. Do essentialia negotii tej umowy należy zobowiązanie przyjmującego zlecenie do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 § 1 KC). Przykład: Zawarcie umowy, złożenie oferty. Zakresu tych czynności nie należy rozumieć zbyt wąsko; może to być w szczególności prowadzenie przez adwokata sprawy przed Nb. 354 150 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 14. Umowa zlecenia 151 355 356 357 358 sądem albo w postępowaniu innym niż przed organami wymiaru sprawiedliwości. Wyłączone są czynności, które mogą być dokonane tylko osobiście, np. sporządzenie testamentu. Zlecenie w ujęciu KC nie obejmuje umów, w których przedmiotem jświad-czenia jest spełnienie usługi polegającej na czynności faktycznej. Jednakże na mocy art. 750 KC do umów takich stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu, gdy nie podlegają one przepisom innej umowy nazwanej. Do umów tych należą np. umowy o leczenie, pielęgnowanie, o wychowywanie, o naukę (korepetycje, nauka języków obcych), o utrzymanie kogoś - por. art. 751 pkt 2 KC; 0 prowadzenie wycieczek turystycznych (por. orz. SN z 9.6.1972 r., OSN 1973, poz. 16); umowy o pełnienie nadzoru nad czynnościami osób trzecich (por. np. B. Walaszek, Istotne cechy umowy o nadzór autorski, RPEiS z. 3/1968); pośrednictwo przy sprzedaży (por. orz. SN z 10.8.1979 r., OSN 1980, poz. 31; orz. SN z 30.5.1980 r., OSN 1981, poz. 60); umowy o czynności reklamy. Szerzej stany faktyczne objęte art. 750 KC omawia L. Ogie-gło, Usługi, s. 167 i n. Zobowiązanie biorącego zlecenie polega na świadczeniu określonycbj a więc zindywidualizowanych czynności prawnych, i to w sposób pozwalający mu na samodzielne organizowanie odpowiednich działań. Cecha ta m.in, odróżnia ten typ stosunku prawnego od stosunku pracy. Przyjmujący zlecenie zobowiązuje się jedynie do dokonania umówionych czynności, nie odpowiada natomiast za to, że pożądany przez dającego zlecenie rezultat zostanie osiągnięty (np. adwokat za „wygranie" sprawy). Przyjmujący zlecenie powinien wszakże dokładać należytej staranności, aby cel ten osiągnąć. Z uwagi na to, że miarą wykonania zobowiązania nie jest osiągnięcie ściśle oznaczonego rezultatu, lecz samodzielne staranne działanie, będące zawsze przedmiotem nieostrych ocen, zatem stosunek zlecenia znamionuje w silnym stopniu zaufanie, jakie powinien żywić dający do przyjmującego zlecenie. Spełnienie określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie oznacza dokonanie czynności dotyczącej jego sfery prawnej. Może ono przybrać różną postać. 1. Działanie przyjmującego zlecenie może polegać na dokonaniu czynności w imieniu dającego zlecenie, a więc z tym skutkiem, że odpowiednie prawa lub obowiązki nabywa bezpośrednio dający zlecenie. W takim wypadku dokonujący czynności działa jako pełnomocnik dbającego zlecenie. Odrębne, tzn. obok zlecenia, udzielenie pełnomocnictwa (art. 95 1 n. KC) nie jest jednak potrzebne, ponieważ art. 734 § 2 KC stanowi, że w braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do dokonania czynności prawnej w imieniu dającego zlecenie. """"— Przyjmujący zlecenie występuje wówczas równocześnie w roli pełnomocnika, a dający zlecenie w roli mocodawcy. Nb. 355-358 Dopiero innego rodzaju postanowienie zawarte w umowie zlecenia uchyla domniemanie pełnomocnictwa. Połączenie zlecenia z pełnomocnictwem stwarza taką sytuację prawną, że przyjmujący zlecenie jest nie tylko upoważniony, ale także zobowiązany do działania w imieniu dającego zlecenie. Zlecenie oznacza w tym wypadku stosunek będący podstawą pełnomocnictwa w rozumieniu przepisów art. 101,106 KC. Przykład: Umowa adwokata z klientem; zlecenie przez A, aby B nabył określone rzeczy, zawarł umowę najmu lub dokonał innej czynności w imieniu A. 2. Zgodnie z treścią zlecenia, działanie dla dającego zlecenie może wszakże 359 polegać na dokonaniu przez przyjmującego zlecenie ^czynności prawnej w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Nabywa on wtedy określone prawo na swoje nazwisko, z tym że ma obowiązek przenieść to prawo na dającego zlecenie (por. art. 734 § 2 i 740 zd. 2 KC). Przyjmujący zlecenie występuje wówczas w roli tzw. zastępcy pośredniego. Przykład: A nie chcąc ujawnić na licytacji swego nazwiska, zleca B, aby nabył określony obraz na swoje nazwisko, a następnie przeniósł własność obrazu na A. Umowa zlecenia może być czynnością odpłatną, jak i nieodpłatną. Wśród 360 umów o świadczenie usług zasadąjest odpłatność (por. jednak przechowanie, art. 836 KC), co odpowiada ich gospodarczemu znaczeniu oraz wykonywaniu najczęściej przez osoby zawodowo trudniące się świadczeniem usług danego rodzaju. Zgodnie więc z ogólniejszymi tendencjami, norma interpretacyjna art. 735 KC każe przyjąć, że jeżeli niodpłatność nie została zastrzeżona w umowie ani nie wynika z okoliczności, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. O wysokości wynagrodzenia rozstrzyga obowiązująca taryfa (np. przepisy o opłatach za czynności adwokackie oraz opłatach za czynności radców prawnych), a w jej braku będzie zasądzone wynagrodzenie w wysokości odpowiadającej wykonanej pracy. W odniesieniu do zlecenia odpłatnego jest kwestią sporną, czy należy ono do umów wzajemnych (zob. L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 366-367). Zagadnienie to nie ma jednak większego znaczenia praktycznego, zważywszy że przyczyny ustania stosunku prawnego zlecenia uregulowane zostały samodzielnie z uwzględnieniem elementu zaufania, który przy zleceniu odgrywa szczególną rolę (por. np. art. 746 KC). Zlecenie jest umową konsensualną i dwustronnie zobowiązującą, także 361 wtedy gdy nie ma charakteru odpłatnego (por. np. art. 742 KC). ....."' II. Zawarcie umowy Umowę zlecenia zawiera się według zasad ogólnych, z wyjątkiem do- 362 tyczącym obowiązku niezwłocznego zawiadomienia dającego zlecenie ofe- Nb. 359-362 152 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 14. Umowa zlecenia 153 renta o nieprzyjęciu zlecenia; obowiązek taki nałożony został na zawodowo trudniących się załatwianiem spraw dla innych (np. radca prawny prowadzący kancelarię) oraz na osobę, która wyraziła wcześniej gotowość załatwiania czynności danego rodzaju (art. 736 KC). Konsekwencje niedochowania tego obowiązku są jednak znikome; polegają tylko na naprawieniu szkody w granicach tzw. ujemnego interesu umownego na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych. 363 Forma umowy zlecenia może być dowolna, chyba że zlecenie łączy się z pełnomocnictwem, dla którego wymagana jest forma szczególna. Przykład: Z pełnomocnictwem ogólnym albo do dokonania czynności, dla której przewidziana jest forma szczególna; zob. art. 99 KC. Wymaganie tej formy odnosi się wówczas także do umowy zlecenia (art. 734 § 2 zd. 2 KC). Natomiast jeżeli przyjmujący zlecenie ma działać jako zastępca pośredni, umowa zlecenia nie wymaga nigdy formy szczególnej. Przykład: A zleca B, aby B nabył nieruchomość na swoje nazwisko (w imieniu własnym), lecz na rachunek A. Dla ważności umowy zlecenia nie jest wymagane zachowanie formy aktu notarialnego; może to być umowa sporządzona w zwykłej formie pisemnej, a nawet umowa ustna. Na podstawie tej umowy przysługuje A roszczenie względem B o przeniesienie na A własności nabytej nieruchomości. Zachowanie formy aktu notarialnego jest natomiast konieczne dla nabycia nieruchomości przez B oraz dla przeniesienia przez B jej własności na A. Por. np. orz. SN z 27.6.1975 r. (OSN 1976, poz. 75); orz. SN z 28.12.1976 r. (OSN 1977, poz. 121); zob. L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 364; A. Szpunar, Nabycie nieruchomości, s. 233 i n. III. Prawa i obowiązki stron 1. Przyjmującego zlecenie 364 Jego podstawowym obowiązkiem jest dokonanie przewidzianej w umowie czynności. Powinien przy tym działać z należytą starannością (por. art. 355 KC). W razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, bez względu na to czy umowa ma charakter odpłatny czy nieodpłatny, przyjmujący zlecenie odpowiada w ten sam sposób, to znaczy za szkodę wynikłą nawet z winy nieumyślnej (art. 471 KC; por. też art. 473 KC). Umowa zlecenia oparta jest na zaufaniu do osoby przyjmującej zlecenie, co znajduje wyraz w unormowaniu licznych kwestii dotyczących wykonania zobowiązania. W szczególności sposób wykonania zleconej czynności z reguły pozostawiony jest przyjmującemu zlecenie. Dający zlecenie może jednak udzielić mu wiążących wskazówek, do których przyjmujący zlecenie po- Nb. 363-364 winien się stosować, chyba że pojawiła się nieprzewidziana okoliczność, a przyjmujący zlecenie nie ma możliwości uzyskania zgody zleceniodawcy na zmianę sposobu działania. Powinien wówczas postępować zgodnie z przypuszczalnymi intencjami zleceniodawcy (art. 737 KC). Także z uwagi na zaufanie znamionujące zlecenie, przyjmujący zlecenie 365 powinien wykonywać zleconą mu czynność w zasadzie osobiście. Może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub ze zwyczaju, albo gdy jest do tego zmuszony szczególnymi okolicznościami, zawiadamiając o tym dającego zlecenie. W przypadku takim odpowiada za niewłaściwe działania zastępcy tylko w razie winy w wyborze (art. 738 § 1 KC). W pozostałych sytuacjach odpowiada za jego zawinione działania na zasadzie ryzyka (art. 738 § 2 zd. 2 i art. 474 KC). Substytut jest zawsze odpowiedzialny za wykonanie zlecenia, zarówno wobec zleceniodawcy, jak i wobec przyjmującego zlecenie. Jeżeli wraz z nim odpowiada wobec zleceniodawcy, ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 738 § 2 KC). W razie gdy przyjmujący zlecenie bezpodstawnie powierzył wykonanie czynności substytutowi, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa w związku z tym utracie lub uszkodzeniu, odpowiada za wynikłą stąd szkodę (art. 739 KC, tzw. casus mixtus). Przyjmujący zlecenie obowiązany jest bieżąco informować dającego zle^ 366 cenie o przebiegu sprawy i złożyć mu sprawozdanie z wykonania zlecenia, a także powinien wydać mu wszystko^ co przy wykonywaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym (art. 740 KC). Nie wolno mu używać we własnym interesie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie (art. 741 KC). Odpowiedzialność kilku osób, które wspólnie przyjęły zlecenie, ma w od- 367 niesieniu do drugiej strony charakter solidarny (art. 745 KC). 2. Dającego zlecenie Po stronie dającego zlecenie istnieje obowiązek pokrycia wydatków przyj- 368 mującego zlecenie związanych z należytym wykonaniem zlecenia oraz zwolnienia go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań, np. przez zapłatę, przejęcie długu (art. 742, 743 KC). Jeżeli zlecenie jest odpłatne, co w praktyce stanowi regułę, najważniej- 369 szyni obowiązkiem dającego zlecenie jest zapłata wynagrodzenia. Należy się ono przyjmującemu zlecenie dopiero po jego wykonaniu, a więc z dołu (art. 744 KC), ale terminy zapłaty mogą być w umowie inaczej ustalone. W razie wspólnego udzielenia zlecenia przez kilka osób, odpowiadają one 370 solidarnie względem przyjmującego zlecenie (art. 745 KC). Nb. 365-370 154 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 7J. Prowadzenie cuazycn spraw oez ziecema IV. Ustanie zlecenia 1. Przyczyny 371 Z reguły stosunek zlecenia ustaje, przez jego wykonanie.; 372 Poza tym każda ze stron może stosunek ten w dowolnym czasie wypowiedzieć ze skutkiem natychmiastowym (art. 746 KC). Uprawnienie to może być w umowie tylko ograniczone, albowiem norma iuris cogentis zastrzega, że zawsze każda ze stron może wypowiedzieć zlecenie, gdy zajdą po temu ważne powody (art. 746 § 3 KC). Przykład: Strony mogą określić sposób i termin wypowiedzenia, natomiast zrzeczenie się z góry możliwości wypowiedzenia bez względu na okoliczności byłoby nieważne. 373 Śmierć dającego zlecenie albo utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje - w braku odmiennej umowy - wygaśnięcia zlecenia (art. 747, 749 KC). W stosunek zlecenia wstępują spadkobiercy, którzy mogą dokonać wypowiedzenia, a w sytuacji drugiej zlecenie może wypowiedzieć przedstawiciel ustawowy zleceniodawcy. Natomiast te same okoliczności, jeżeli wystąpią po stronie przyjmującego zlecenie, a inaczej nie zastrzeżono, powodują wygaśnięcie zlecenia; trućt"-no bowiem przyjąć, aby dający zlecenie żywił takie samo zaufanie do spadkobierców przyjmującego zlecenie, jak do niego samego. 2. Skutki 374 Z wygaśnięciem stosunku zlecenia wiąże się kwestia rozliczeń, stosownie do ciążących na stronach obowiązków. W razie wypowiedzenia przez dającego zlecenie jest on obowiązany do zwrotu wydatków, a jeżeli zlecenie miało charakter odpłatny - do zapłaty części wynagrodzenia. Ponadto z wypowiedzeniem bez ważnego powodu, przez którąkolwiek ze stron, łączy się obowiązek naprawienia szkody (art. 746 § 1 i 2 KC). Mimo zastrzeżonego w umowie wygaśnięcia zlecenia (np. na wypadek śmierci zleceniodawcy), przyjmujący zlecenie powinien sprawę prowadzić nadal - gdyby z przerwania czynności mogła wyniknąć szkoda - aż do podjęcia odpowiednich decyzji przez spadkobierców (art. 747 KC). Jeżeli zaś o wygaśnięciu zlecenia nie wiedział i dokonał czynności, ochronę zapewnia mu przepis art. 749 KC, nakazując uznanie w takim wypadku zlecenia za istniejące na korzyść przyjmującego zlecenie. 3. Przedawnienie 375 Roszczenia z umowy zlecenia przedawniają się w zasadzie według przepisów ogólnych (art. 117 i n. KC), od czego przewidziane są odstępstwa w następujących przypadkach. Nb. 371-375 1) Z upływem lat dwóch ulegają przedawnieniu roszczenia o wynagrodzenie oraz o zwrot poniesionych nakładów, przysługujące osobom zawodowo trudniącym się przyjmowaniem zleceń danego rodzaju, a także roszczenia z tytułu zaliczek udzielanych tym osobom (art. 751 pkt 1 KC); 2) Także z upływem lat dwóch przedawniają się niewynikające z umowy zlecenia w znaczeniu ścisłym dotyczące czynności faktycznych 3_rpszczema z tytułu utrzymania, pielęgnowania, wychowania lub nauki, jeżeli przysługują osobom zawodowo trudniącym się takimi czynnościami albo utrzymującym zakłady na ten cel przeznaczone (art. 751 pkt 2 KC). § 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 89-93; L. Stecki, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. IX; Czachórski, Zobowiązania, § 87, 88; K. Kołakowski, [w:] Komentarz, s. 351 i n.; W. Ludwiczak, Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia. Wybrane zagadnienia, Warszawa 1960; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 379 i n.; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 379 i n.; L. Stecki, Umowa zlecenia a prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia, RPEiS z. 1/1980; /. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1557 i n. I. Pojęcie Podstawowy dylemat, jaki jawi się przy kształtowaniu tej instytucji, pole- 376 ga na wytyczeniu granicy między uznaną zasadą, że nikt nie powinien wdzierać się w cudzą sferę interesów, a życzliwym stosunkiem do osób, które z motywów altruistycznych troszczą się o cudze sprawy. Zdarzeniem kreującym omawiany tu stosunek prawny nie jest czynność 377 prawna, lecz działanie, które znamionują następujące cechy (art. 752 KC). a) Działający {negotiorum gestor) prowadzi cudzą sprawę, która zarówno 378 wedle kryteriów obiektywnych, jak i wedle jego intencji należy do sfery interesów jakiejś innej osoby - niekoniecznie znanej lub już istniejącej (np. przyszłej osoby prawnej). Jeżeli więc działający jest przekonany, że załatwia sprawę własną, a w istocie prowadzi cudzą sprawę, nie powoduje to powstania omawianego stosunku prawnego, np. remont budynku błędnie uważanego za własny; por. orz. SN z 21.12.1967 r. (OSP 1969, poz. 34). Ustawa chroni bowiem jedynie altruistyczne intencje gestora działającego w cudzym interesie. Natomiast może on równocześnie prowadzić sprawę cudzą i własną. Nb. 376-378 156 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług Przykład: Spadkobierca załatwiający sprawy spadkowe także innych współspadko-bierców. Prowadzenie cudzej sprawy może polegać na dokonywaniu czynności prawnych w cudzym imieniu lub tylko na cudzy rachunek (np. kupno dla znajomego poszukiwanej przez niego rzeczy, zapłata cudzego długu) albo na dokonaniu działań czysto faktycznych (np. naprawa cudzej rzeczy). 379 b) Prowadzący cudzą sprawę nie może mieć do tego odpowiedniej kompetencji prawnej, wynikającej z jakiegokolwiek stosunku prawnego. Ustawa posługuje się dla wyrażenia tej zasady tradycyjną formułą wskazującą, że działanie podejmowane jest bez zlecenia. Jednakże chodzi tu oczywiście nie tylko o stosunek zlecenia, ale i o inne stosunki prawne uzasadniające ingerencję w cudze sprawy. Takimi stosunkami prawnymi sąnp. umowa o pracę, agencja, komis, spedycja oraz ex legę powstałe stosunki prawne (por. np. przejęcie w zarząd państwowy opuszczonej nieruchomości, orz. SN z 12.7.1978 r., OSN 1979, poz. 119). 380 c) Negotiorum gestor obowiązany jest działać zgodnie z prawdopodobną wolą osoby, której sprawę prowadzi (art. 752 KC) oraz po podjęciu działania w miarę możności powiadomić o tym tę osobę i stosownie do okoliczności albo oczekiwać jej zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć (art. 753 § 1 KC). Obowiązek ten chroni zasadę, że każdy może dowolnie decydować o swoich własnych sprawach, chociażby nawet decyzje te nie były rozsądne. Z tego względu negotiorum gestor powinien uszanować każdą prawdopodobną, a tym bardziej wyraźnie objawioną wolę osoby, w której interesie działa, a w szczególności zaprzestać działania na żądanie zainteresowanego. Jedynie wtedy, gdy wola osoby zainteresowanej sprzeciwia się ustawie lub zasadom współżycia społecznego, nie musi brać jej pod uwagę. Przykład: Żywienie pozostawionego na uwięzi psa wbrew woli jego właściciela, ratowanie samobójcy. 381 d) Negotiorum gestor powinien działać z korzyścią osoby, której sprawę prowadzi (art. 752 KC). Chodzi tu nie tylko o korzyści majątkowe, ale i niemajątkowe (ochronę dóbr osobistych). Działanie to musi przy tym doprowadzić do korzystnego dla zainteresowanego stanu rzeczy; nie wystarczą więc tylko dobre intencje działającego. Wyjątek od tej zasady przewiduje jedynie art. 757 KC dla tego, kto w celu odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego drugiemu ratuje jego dobro. Podjęte w takiej sytuacji działanie powoduje normalne konsekwencje prawne przewidziane dla prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, chociażby działanie to nie przyniosło zamierzonej korzyści. Nb. 379-381 § 15. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia II. Skutki 157 Skutki prawne prawidłowego prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia po- 382 legają przede wszystkim na tym, że negotiorum gestor może żądać od osoby, której sprawę prowadzi, zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowiązań, które zaciągnął przy prowadzeniu cudzej sprawy (art. 753 § 2 KC). Jeżeli jego działanie nie odpowiada wspomnianym wyżej cechom, należy je 383 uznać za bezprawne, co nie tylko nie uzasadnia roszczenia o zwrot nakładów i wydatków, lecz naraża działającego na odpowiedzialność odszkodowawczą z tytułu czynów niedozwolonych. W szczególnym wypadku, a mianowicie jeżeli prowadzący cudzą sprawę dokonał zmian w mieniu osoby, której sprawę prowadził, i to bez wyraźnej potrzeby lub korzyści tej osoby albo wbrew wiadomej woli tej osoby, konsekwencje takiego działania zostały odrębnie i w sposób bardziej surowy uregulowane. Negotiorum gestor obowiązany jest bowiem przywrócić stan poprzedni, a gdyby nie było to możliwe, naprawić szkodę; poczynione nakłady może jednak zabrać z powrotem, jeśli może to uczynić bez uszkodzenia rzeczy (art. 755 KC). Negotiorum gestor obowiązany jest wydać wszystko, co przy prowadzę- 384 niu sprawy uzyskał dla osoby, której sprawę prowadził (art. 753 § 2 KC). Dla zrealizowania swych praw i obowiązków powinien z czynności swych złożyć rachunek. Jak każdy dłużnik obowiązany jest prowadzić sprawę z należytą starań- 385 nością (art. 752 KC), ponosząc odpowiedzialność w tym względzie na zasadach ogólnych. Jedynie gdy działał dla ratowania dobra innej osoby w związku z grożącym niebezpieczeństwem, odpowiada w sposób łagodniejszy, bo tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 757 KC). III. Potwierdzenie Osoba, której sprawę prowadzono, może działanie prowadzącego tę spra- 386 wę potwierdzić, to znaczy złożyć odpowiedniej treści jednostronne oświadczenie woli (art. 756 KC), i to nawet wtedy, gdy prowadzenie cudzej sprawy nie było prawidłowe. Przykład: Gestor podjął sprawę sądząc, że prowadzi własną sprawę lub prowadził cudzą sprawę bez korzystnych efektów. W następstwie potwierdzenia kształtuje się między stronami stosunek zle- 387 cenią lub do zlecenia podobny (art. 756 w zw. z art. 734 i 750 KC), i to Nb. 382-387 158 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 16. Umowa o dzieło 159 z mocą wsteczną. Pozycja prawna prowadzącego cudzą sprawę jest wówczas korzystniejsza, a to przede wszystkim dlatego, że może on żądać od potwierdzającego nie tylko zwrotu wydatków i zwolnienia z zobowiązań, ale ponadto także z reguły i wynagrodzenia za świadczone usługi (art. 735 KC). Z kolei potwierdzający uzyskuje niezawodne roszczenie o wydanie tego wszystkiego, co działający w jego sprawach uzyskał (art. 740 KC). 388 Potwierdzenie może doprowadzić także do powstania innego niż zlecenie stosunku prawnego, jeżeli wskazuje na to treść świadczonej przez gestora usługi (np. stosunku przechowania). § 16. Umowa o dzieło Literatura: S. Buczkowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 50-53; A. Brzozowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. VI; Czachórski, Zobowiązania, § 76; J. Barta, Umowa o dzieło w obrębie pracy twórczej, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, Nr 47, Kraków 1988; B. Bladowski, Umowa o dzieło i umowa zlecenia, Warszawa 1987; A. Brzozowski, Odpowiedzialność przyjmującego zamówienie za wady dzieła, Warszawa 1986; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 158 i n.; E. Dobrodziej, Prawa i obowiązki stron w umowach zlecenia i o dzieło, Bydgoszcz 1993; G. Domański, Istota rękojmi za wady dzieła w kodeksie cywilnym, NP Nr 9/1967; M. Gersdorf, Umowa o pracę. Umowa o dzieło. Umowa zlecenia, Warszawa 1993; K. Kołakowski, [w:] Komentarz, s. 154 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 83 i n.; W. Kubala, Autorskoprawne elementy umowy o dzieło, Prawo Spółek Nr 4/1999; M. Manowska, Umowa o dzieło, Prawo Spółek Nr 2/1998; J. P. Naworski, Początek biegu terminu przedawnienia roszczeń wynikających z umowy o dzieło (próba wykładni art. 646 KC), PPH Nr 6/1998; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 614 i n.; L. Ogiegło, Usługi jako przedmiot stosunków obligacyjnych, Katowice 1989; J. Rajski, Właściwość (natura) umowy o dzieło a wygaśnięcie wynikającego z niej stosunku zobowiązaniowego, PPH Nr 6/1997; W. Siuda, Istota i zakres umowy o dzieło, Poznań 1964; J. Szczerski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1368 i n.; T. Wiśniewski, Praktyka sądowa w sprawach o wykonanie zobowiązań wynikających z umowy o świadczenie usług, NP Nr 3/1987; S. Wójcik, Pojęcie umowy o dzieło, SC 1963, t. IV; tenże, Odgraniczenie umowy o dzieło od umowy o pracę i umowy zlecenia, ZNUJ, Prace prawnicze Nr 10, Kraków 1963; A. Zimny, Umowa o dzieło, Łódź 1995. I. Pojęcie 389 W umowie o dzieło występują dwie strony: przyjmujący zamówienie i zamawiając}'. Do essentialia negotii tej umowy należy zobowiązanie się przyjmującego zamówienie do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiającego do zapłaty wynagrodzenia. Świadczenia te są ze sobą powiązane w ten sposób, że umowa przybiera postać, umowy wzajemnej (art. 627 KC). Nb. 388-389 I Dla wyróżnienia umowy o dzieło spośród innych typów umów o świadczę- 390 nie usług podstawowe znaczenie ma pojęcie dzieła w rozumieniu art. 627 KC. Wobec rozbieżności znaczeń, jakie w języku potocznym łączy się z tym terminem, droga leksykalnej analizy nie może doprowadzić do pożądanych wyników. Nie ma także dostatecznych podstaw, aby uznać za rozstrzygające dla prawa cywilnego definicje tego pojęcia ukształtowane na obszarze innych gałęzi nauk - nawet tak ogólnych, jak prakseologia. Należy więc z jednej strony wziąć pod uwagę całą treść instytucji umowy o dzieło, a z drugiej strony uwzględnić ęlernęnty konstytutywne innych umów 0 świadczenie usług, wychodząc z założenia, że racjonalny ustawodawca konstruuje odrębny typ umowy o dzieło dla wydzielonej - dla tej tylko umowy - sfery działań ludzkich. Na tej podstawie można stwierdzić, że w odróżnieniu od umowy zlecenia 1 umowy o pracę wykonanie dzieła polega nie na samym tylko prowadzeniu ^ działalności, ale i na doprowadzeniu do oznaczonego rezultatu. A zatenure-zultat ten powinien być„z góry - to znaczy w umowie - dokładnie i według obiektywnie sprawdzalnych cech określony, zaś jego osiągnięcie musi być przez strony uważane za pewne, nie jedynie prawdopodobne. Jako wytwór subiektywnie pewny dzieło różni się od utworów chronionych prawem autorskim, których realizacja jest zawsze niepewna i zależna od osobistych cech twórcy. Rezultat w postaci dzieła jest zawsze wytworem przyszłej indywidualnej działalności człowieka.,; co odróżnia umowę o dzieło od sprzedaży. Przykład: Umowa o dzieło obejmuje w szczególności wytworzenie określonych przedmiotów, np. uszycie ubrania przez krawca, roboty stolarskie; przerobienie, naprawę, konserwację urządzeń; wykonanie prac dekoratorskich, instalacyjnych; remont domu, wymalowanie mieszkania; wykonanie prac polowych, sporządzenie rysunków technicznych, sporządzenie bilansu. Działalność taką- na podobieństwo umowy zlecenia, a w przeciwieństwie do umowy o pracę - samodzielnie organizuje przyjmujący zamówienie. Ostateczny rezultat jego aktywności - dzieło - musi jednak być wytworem samoistnym, niezależnym od wykonawcy. Cechę taką mogą mieć zarówno rezultaty materialne, jak i niematerialne, jednakże w kontrowersyjnej sprawie, czy dzieło musi być utrwalone w przedmiocie materialnym, należy opowiedzieć się za tą koncepcją i w konsekwencji wyłączyć z zakresu tego pojęcia wszelkie nieucieleśnione rezultaty działalności ludzkiej. Przykład: Mogą być uznane za dzieło rezultaty intelektualne utrwalone w postaci planu, modelu, obliczenia. Ścisłe odróżnienie rezultatów natury niematerialnej i materialnej jest zresztą trudne do przeprowadzenia; często rezultat materialny jest też wyrazem kreatywnych umiejętności wykonawcy. Charakteru dzieła nie mają jednak takie dokonania, jak np. nauczenie kogoś języka obcego, wygłoszenie wykładu, wykonanie określonej produkcji artystycznej - koncertu, przedstawienia teatralnego. W tej ostatniej sprawie SN Nb. 390 160 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług §16. Umowa o dzieło 161 zajął swego czasu odmienne stanowisko, kwalifikując jako dzieło występy rewii na lodzie, zob. orz. z 13.3.1967 r. (OSP 1968, poz. 156, z glosą krytyczną W. Ludwiczaka). Jednak w późniejszych orzeczeniach SN (np. orz. z 10.8.1979 r., OSN 1980, poz. 31; orz. z 30.5.1980 r., OSN 1981, poz. 60) bardziej zobiektywizowane, lecz nieucieleśnione rezultaty działalności zostały uznane za usługi podlegające przepisom o zleceniu (art. 750 KC). Za wspomnianą koncepcją przemawiają zwłaszcza wkomponowanie w konstrukcję umowy o dzieło instytucji rękojmi za wady fizyczne dzieła oraz liczne postanowienia dotyczące wydania i odbioru, utraty i zniszczenia dzieła, a także materiałów, z których ma być ono wytworzone. II. Zawarcie umowy 391 Do zawarcia umowy o dzieło stosuje się_ogólne_^sadj_dotyczące zawierania umów konsensualnych. W KC nie ma szczególnych postanowień pdno-szących się do zawarcia umowy o dzieło. Nie wymaga ona ^^^^^^ szczególnej. 392 W umowie o dzieło zamawiający zobowiązuje się do zapłaty_wjnagro-jlzenia, ale do zawarcia tej umowy(^ie)je_stjcomeczne, aby strony określiły w niej wysokość_jialgżnego_ wynagrodzenia - nawet przez wskazanie tylko podstaw~Hó^jego ustalenia. W braku tego rodzaju postanowień umownych źg53nTe~z~regulą interpretacyjną art. 628 § 1 KC należy przyjąć, że strony miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeżeli także w ten sposób nie da się ustalić wysokości wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy oraz innynTnakła-dom przyjmującego zamówienie. Przepisy o cenach przy sprzedaży znajdują także zastosowanie do wynagrodzeń za dzieło. W praktyce umowy o dzieło niejednokrotnie zawierane są przy użyciu wzoru umowy, zaproponowanego przez przyjmującego zamówienie prowadzącego działalność gośpódarcźąrW związku z tym należy mieć na uwadze unormowania dotyczące wzorców umów, a także niedozwolonych postanowień umownych (art. 384'-3854 KC, w brzmieniu ustawy z 2.3.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów..., Dz.U. Nr 22, poz. 271 ze zm.), zapewniające szczególną ochronę konsumentowi, gdy jego kontrahentem jest przedsiębiorca. Z kolei dla różnych umów o świadczenie usług, w tym dla umów o dzieło, mogą mieć znaczenie przewidziane w tejże ustawie regulacje chroniące konsumenta w przypadku umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, jak również umów zawieranych na odległość (por. Nb. 150). Do umowy o dzieło, którą zawarł przyjmujący zamówienie w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa z osobą fizyczną, zamawiającą dzieło w po- staci rzeczy ruchomej, dla celów niezwiązanych z jej działalnością gospodarczą ani zawodową, mają odpowiednie zastosowanie przepisy o sprzedaży konsumenckiej (art. 6271 KC). Oznacza to odesłanie do ustawy z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej... (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.; por. Nb. 149 i 168). III. Prawa i obowiązki stron 1. Uwagi wstępne Umowa o dzieło jest umową dwustronnie zobowiązująca^ w wyniku której 393 po stronie zamawiającego i przyjmującego zamówienie powstają liczne uprawnienia i obowiązki o treści zdeterminowanej, zwłaszcza charakterem przedmiotu świadczenia. W unormowaniu ich uwzględnia się m.in., że wykonanie dziełajyymaga pewnego^ezasu, w ciągu którego mogą zajść nieprzewidzia-ne_zdarzenia- Przede wszystkim zaś sytuacja stron ukształtowana jest z myślą o celu, jakiemu służyć ma wykonanie dzieła. Interes zamawiającego polega na uzyskaniu odpowiadającego jego indywidualnym potrzebom rezultatu, w związku z czym konieczna jest rozbudowana regulacja dotycząca fazy wykonawstwa, a także odpowiednia ochrona na wypadek niewłaściwej jakości dzieła. Zasadniczym obowiązkiem przyjmującego zamówienie jest wykonanie dzieła 394 wjgosóbprawidłowy i w^ozSpoń^miterminie, a termin nie został wskazany wllmowie ani nie wynika z właściwości dzieła, zgodnie z zasadą ogólną art. 455 KC świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Przepisy KC nie przewidują obowiązku osobistego wykonania dzieła przez przyjmującego zamówienie (art. 356 § 1 i art. 645 § 1 KC). Obowiązek taki może wynikać z umowy, a w szczególnych sytuacjach z okoliczności. Za działania osób, którymi przyjmujący zamówienie posługuje się przy wykonaniu umowy, ponosi on odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 474 KC). 2. Sposób wykonania ) zamówiejn Sp^s^b_wykonania dzieła określa^umowa) a EL2yjLujący zamówiejnLpie) jest poza tym obowiązany stosować się^o_w^azówiJuia^nycK"przez zamawiającego; może jedtlaklastosowac^siędoLJlich na ryzyko^ zamawiającego, -Uprzedzając go o niebezpieczeństwjejmiszczeniaJubTuszkodzenia dzieła (por. art. 641 § 2 KC)."............. .........." ..... ........ 395 Nb. 391-392 Nb. 393-395 162 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług §16. Umowa o dzieło 163 396 Natomiast^zamawiającemu służy uprawnienie dojkontrolow^niajvv^koji^.I nia dzieła, a mianowicie co do J^mino^flid^Dj^a^mydi prac oraz praj ydłowości wykonawstwa (art. 635 i 636 / W pierwszym przypadku, stwierdziwszy takie opóźnienie z rozpoczęciem! j lub wykończeniem dzieła, że nie jestjrrawdopodobne ukończenie dziełajw cza-l jsieTlmówionym, może on od umowy natychmiastjodstąpić.l Również wadliwe albo sprzeczne z umową wykonywanie dzieła upo-l ważnia zamawiającego do 0śiąpiem$>_gd_jamowy albo dojżawiejzeńia, dal-1 szych pracinnej osobie na kosztlnieBe^ięczeństwo przyjmującego zamówienie, j ale dopiero po jego wezwaniu do zmiany sposobu wykonywania dzieła we| wskazanym odpowiednim terminie. Por. orz. SN z 16.8.1972 r. (OSN 1973, poz. 81). Wspomniane uprawnienia zamawiającego nie są zależne od winy przyj-J mującego zamówienie. 3. Materiały 397 Z reguły jprzjjjgjując.y.zajtnówienię„ojbowiązany jest dostarczyć, odpowie-j ^j dnięjnaalLxiały_,p.Qtaeine..do wykonania dzieła. Obowiązek tąkijnoże)jednak| ,-przyjąć zamawiający. W przypadku takim przyjmujący zamówjLnie_pQwinienI ^ązbadacpFzydatność dostarczonego materiału i niezwłocznie zawiadomić — mawiającego, jeżeli materiał jest nieodpowiedni (art. 634 KC)TTjHy~m!mo to| zamawiający obstaje przy wykorzystaniu dostarczonego materiału, ponosi ryzyko wynikających stąd skutków (art. 641 § 2 KC). Przyjmujący zamówienie w każdym razie obowiązany jęgt(użyc)dostar-czone materiały„w odpowiednLsrjosób, przedstawić rachunek) i <^rq<^ nie-zużytą^^czgść (art. 633 KC). 398 Niebezpieczeństwo przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiału obciąża tego, kto materiał dostarczył (art. 641 § 1 KĆ). -—r> Jednak uznać należy, że przyjmujący zamówienie ma nad dostarczonym materiałem i o wspomnianym skutku można mówić dopiero wtedy, gdy mimo należytego wypełniania obowiązku pieczy materiał uległ uszkodzeniu lub utracie. Por. orz. SN z 15.11.1983 r. (OSN 1984, poz. 117, z glosą.A Szpunara, NP Nr 4/1985 i E. Łętowskiej, NP Nr 10/1984), dotyczące kradzieży dostarczonej przez klientkę skórki srebrnego lisa w zakładzie kuśnierskim; w sprawie wystąpiła też kwestia ubezpieczenia od kradzieży. Od dostarczenia materiałów do wykonania dzieła należy odróżnić powierzenie określonych rzeczy przyjmującemu zamówienie w związku ze spełnianą usługą (np. naprawą). Por. orz. SN z 20.5.1986 r. (OSN 1987, poz. 125), w którym uznając, że umowa z pralnią chemiczną o czyszczenie odzieży ma charakter umowy o dzieło SN stwierdził m.in., że zakład ten ma obowiązek ustalenia w chwili zawierania umowy, czy powierzona mu garderoba nie wykazuje właściwości wyłączających prawidłowe wykonanie usługi oraz poinformowania zamawiającego, że cechy rzeczy nie gwarantują osiągnięcia zamierzonego rezultatu. 4. Współdziałanie .,'¦"' Często do wykonania dzieła potrzebne jest jKspółdziałanie zamawiające- 399 _go (np. przymiarki u krawca). Jeżeli zamawiający mimo we^wj.nia_goj_wy-znaczenia terminu odmawia takiego współdziałania, przyjmujący zamówienie p-y /jnoźg od umowy^dstjipiić (art. 640 KC), zachowując uprawnienie do odszkodowania na zasadach ogólnych (art. 471 KC). Gdyby natomiast gotów był fZ\ wykonać zamówienie, a wobec braku współdziałania zamawiającego nie mógł ^—^ tego uczynlćrpfzyśługuje mu wynagrodzenie stosownie do art. 639 KC,~z"moż-liwoś^ą^dTi^żeńla^rzFżYamawiającego tego, co przyjmujący zamówienie zaoszczędził z powodu niewykonania dzieła. W toku wykonywania dzieła mogą pojawić się jueprzewidziane okoliczności, Jrtóre staną na przes^kod^^r^widLowemu wykonaniu dzieła. W takim przypadku przyjmujący zamówienie powjmen_jawiadomiŁiLtym_ zamawiającego (art. 1>34~KC) dla uzyskania jego pozwolenia na wykonanie_prac_ ^dodatkowych na koszt zamawiającego (art. 63TTf 2 KC). 5. Wydanie i odebranie dzieła CGotffffisJdzieło przyjmujący zamówienie obowiązany jestj W pierwszym przypadku jzamawiaiący może J f w wyznaczonym terminie i jagBjzićjjrzjgmującemu zamówienie, że po bezskutecznym upływie tego terminunie pKyjrme^ia^ra^rPS^muj^y może" jednak odmówić naprawy, gdyby wymagała' ona nadmiernych kosztów (art. 637 § 1 KC). Tężeli zamawiający nie odebrał gotowego dzieła z powodu wady, może także powierzyć poprawienie go innej osobie na koszt przyjmującego zamówienie (art. 636 § 1 KC). Por. orz. SN z 11.1.1978 r. (OSP 1979, poz. 222, z glosą L. Zalewskiego). jv it drugim przypadku, a także wtedy, gdy zamawiający w wyznaczonym ter- minie dzieła nie poprawi, zamawiający może od umowy odstąpi jeżeli wady j^jstotne, a jeżeli są nieistotne, może.domagać się tylko~oBmżenia wynagrodzenia w odpowiednim stosunku (art. 637 § 2 KĆ). ~~~ W odróżnieniu więc od rękojmi przy sprzedaży zamawiającemu w żadnym razie nie przysługuje roszczenie o wydanie innego, niewadliwegojsrzed-miotu, ponieważ zakłada się, że zamówione dzieło wykonywane jest jednostkowo. Natomiast zgodnie z tymi przepisami przyjmujący zamówienie nie odpowiada za wady, jeżeli zamawiający wiedział o nich w chwili odebrania dzieła (art. 557 KC). Do umów z udziałem konsumentów stosuje się odpowiednio przepisy o niezgodności towaru z umową, z uwagi na odesłanie przez art. 6271 KC do SprzedKonsU (por. Nb. 168 i n.). 7. Wynagrodzenie 403 Zamawiający obowiązany jest uiścić_należne wynagrodzenie w chwili oddania dzieła, jeżeli w umowie nie zastrzeżono innego terminu (art. 642KCJ? W praktyce stosowane są dwa spasfiby ustalania wynagrodzeniaj^ryczał-Jowe i kosztorysowe. "' a) Wynagrodzenie ryczałtowe polega na określeniu z góry wysokości wynagrodzenia w oznaczonej kwocie. Wynagrodzenie to należy się przyjmującemu zamówienie bez względu na rzeczywiste koszty wykonania dzieła i nie wymaga dlatego przeprowadzenia żadnych rozliczeń. ~........ 404 b) Wynagrodzenie jLoszj:oryjiowe obejmuje jedynie zestawienie potrzeb- < wykonania dzieła materiałów i planowanych prac z podaniem_cen>i jednostkowych. Na tej podstawie_objicza^się - dopiero po wykonaniu dzieła - nąieżne_wynagrodzenie. W razie określerTiiTwynagrodzenia w postaci ryczałtu ryzyko ustalenia 405 jego wysokości na zbyt niskim poziomiej)onosi./^rz^mującyi/zamówienie. W konsekwencji nie może on domagać się podwyższenia wynagrodzenia, chociażby w czasie zawarcia_umowy nie można było przewidzieć rozmiaru Jubkosztów_grać""(art. 632 § 1 KC). Jednakże w zasadzie tej uczyniony został wyłom na rzecz klauzuli rebus sic stantibus. W myśl bowiem art. 632 § 2 KC, jeżeli nastąpiła zmiana stósunków^ktoiej-nie.można było przewidzieć, a wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą, sąd może (fpodwyższyć>rycźałt albo rozwiązać) umowę. 406 Przyjmujący zamówienie nie może jednak żądać rozwiązania umowy wskutek zmiany stosunków, jeżeli zmiana nastąpiła w okresie, gdy był on już w zwłoce z wykonaniem dzieła; por. orz. SN z 9.3.1990 r. (OSN 1991, poz. 76). Ustalenie wynagrodzenia kosztorysowego ma charakter bardziej elastyczny, co znajduje wyraz w dwóch płaszczyznach. "" 1) Zmiana cen lub stawek dokonana w toku wykonywania dzieła jest uwzględniana przy ustaleniu wynagrodzenia (art. 629 KC). Jednakże przyjmujący zamówienie nie może żądać wskutek zmiany cen podwyższenia wynagrodzenia, jeżeli zmiana cen nastąpiła w okresie, gdy był on już w zwłoce z wykonaniem dzieła, por. orz. SN z 10.12.1982 r. (OSN 1983, poz. 71). 2) Plan zamierzonych prac może ulec modyfikacji w toku wykonywania dzieła (por. bliżej art. 630 KC). Ustawa chroni zarazem interesy zamawiającego, zastrzegając, że gdyby te okoliczności uzasadniały znaczne podwyższenie wynagrodzeniajcosztorysowego, to zamawiający może od umowy odstąpić, musi jednak zapłacić" odpowiednią część wynagrodzenia (art. 631 KC). Mimo niewykonania dzieła ciąży na zamawiającym obowiązek zapłacę- 407 nia wynagrodzenia także w następujących przypadkach: 1) jeżeli wykonanie dzieła doznało przeszkody z przyczyn dotyczących zamawiającego (art. 639 KC) - nawet przez niego niezawinionych, 2) jeżeli dzieło uległo zniszczeniu albo uszkodzeniu wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego lub w następstwie wykonania"" dzieła według jego wskazówek (art. 641 KC), 3) jeżeli zamawiający bez uzasadnionej przyczyny fidjstgpuje od umowy (art. 644 KC). Nb. 402-404 Nb. 405-407 166 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług W przypadkach 1) i 3) zamawiający może jednak odliczyć to, co przyjmujący zamówienie oszczędził z powodu niewykonania dzieła (np. wartość materiałów, koszt robocizny). $ i /. rrzecnuwame Komentarz, s. 1669 i n.; L. Ogiegło, [w;] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 499 i n.; A, Retnbieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 745; M. Świderska-Iwicka, Odpowiedzialność cywilna przechowawcy, Toruń 1996; taż, Przedawnienie roszczeń wobec przechowawcy, AUNC Nr 36, Toruń 1996. IV. Zakończenie stosunku prawnego 1. Przyczyny 408 Normalnie stosunek prawny dzieła gaśnie z chwilą odebrania dzieła bez zastrzeżeń przez zamawiającego. 409 Poza tym, dopóki dzieło nie zostało ukończone, dopóty zamawiający może w każdej chwili od umowy odstąpić za zapłatą umówionego wynagrodzenia (art. 644 KC). Zagadnień związanych z odstąpieniem przez zamawiającego od umowy na podstawie art. 644 KC, gdy obiekt budowlany został częściowo wykonany, dotyczy orz. SN z 14.10.1998 r. (OSP 1999, poz. 113), z budzącą jednak wątpliwości tezą (kwestionowaną w glosie R. Szosta-ka, tamże), że przepisy o rękojmi za wady dzieła nie mają w razie odstąpienia zastosowania. O innych przypadkach przedterminowego wygaśnięcia stosunku dzieła w wyniku odstąpienia przez jedną ze stron wspomniano już powyżej (por. art. 631, 635, 636, 637 § 2, 640 KC). ,„««......,, , 410 Rozwiązanie umowy o dzieło następuje w razie śmierci^luri niezdolności, do pracyjjrzyjmującego zamówienie, ale tylko wtedy, gdy wykojianiL_umowy zależy od osobistych przymiotów zmarłego (art. 645 KC). 2. Przedawnienie 411 Roszczenia wynikające z umowy o dzieło przedawniają się z upływem dwóch lat od 'dniajjdjjąnia dzieła, a jeżeli dzieło nie zostało oddane - od dnia, w którym zgodnie z treścią umowy miało być oddane (art. 646 KC). Jednakże uprawnienia z tytułu rękojmi za wady dzieła wygasają po upływie terminów zawitych określonych w przepisach o sprzedaży (art. 638 i 568, 576 KC). Por. orz. SN z 4.4.1979 r. (OSN 1979, poz. 201). § 17. Przechowanie Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 67-71; tenże, Obowiązek przechowania przy umowach o świadczenie usług, NP Nr 6/1979; J. Napierała, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XII; Czachórski, Zobowiązania, § 95-97; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 556 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 166 i n.; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Nb. 408-411 I. Pojęcie Przechowanie jest umową, w której przechowawca zobowiązuje się za- 412 chować w stanie niepogorszonym rzecz ruchomą oddaną mu przez składającego na przechowanie (art. 835 KC). Przedmiotem przechowania są tylko oznaczone co do tożsamości rzeczy ruchome. Piecza nad nieruchomościami stanowi więc treść innego rodzaju umów, np. o świadczenie usług podobnych do zlecenia (art. 750 KC). W odróżnieniu od najemcy lub dzierżawcy, przechowawca nie może 413 w zasadzie przedmiotu przechowania używać; istotnym elementem jego świadczenia jest czuwanie (piecza) nad przedmiotem oddanym mu na przechowanie. Z kolei przekazanie rzeczy nadaje przechowaniu cechę realnej czynności prawnej. Nie jest wszakże niemożliwe, że na podstawie przepisów szczególnych umowa ta zyska cechę umowy konsensualnej. Do essentialia negotii umowy przechowania nie należy odpłatność albo 414 nieodpłatność; podobnie jak zlecenie jawi się ona w obu postaciach. Z reguły należy przyjąć, że przechowanie jest odpłatne, chyba że z umowy lub okoliczności wynika, iż przechowawca zobowiązał się przechować rzecz bez wynagrodzenia (art. 836 KC). Przykład: Z umowy wynika np. wtedy, gdy w szatni wisi napis „przechowanie garderoby bezpłatne", a z okoliczności, gdy np. ktoś zostawia u znajomego na przechowanie parasol. Bez względu na odpłatność przechowanie jest umową dwustronnie zobowiązującą, ponieważ na składającym zawsze ciążą określone obowiązki (np. zwrot wydatków). Odpłatne przechowanie nie jest natomiast umową wzajemną (por. art. 487 § 2 KC). II. Zawarcie umowy Zawarcie umowy przechowania nie wymaga szczególnej formy. Jako 415 urnowa realna przechowanie dochodzi do skutku dopiero po oddaniu rzeczy przechowawcy. Mi. 412-415 168 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 17. Przechowanie 169 Przykład: Po wręczeniu płaszcza w szatni, oddaniu walizki w przechowalni dworcowej; ale już umowa o korzystanie ze skrytki na bagaż, jako umowa najmu, dochodzi do skutku solo consensu. Przy zawarciu umowy przechowania w praktyce stosuje się w niektórych sytuacjach wydanie składającemu tzw. znaków legitymacyjnych, które służą jako dowód upoważnienia do odbioru rzeczy (np. numerek do szatni). Przyjmując rzecz na przechowanie przechowawca staje się jej dzierżycie-lem (art. 338 KC), zaś składający pozostaje posiadaczem samoistnym (np. właściciel), zależnym (art. 336 KC) albo dzierżycielem (art. 338 KC). 416 Umowy przechowania często zawierane sąjako towarzyszące innym umowom o świadczenie usług lub innym stosunkom prawnym. O zawarciu takiej umowy decyduje przede wszystkim określony kontekst sytuacyjny, w którym dominującą rolę odgrywa właśnie fakt zawiązania innego, podstawowego stosunku prawnego. Stanowi to przesłankę do stwierdzenia, że złożone zostało tak zwane dorozumiane oświadczenie woli o zawarciu umowy przechowania (art. 60 KC). Należy przy tym przyjąć, że istnieje obowiązek zawarcia umowy przechowania (np. garderoby), jeżeli jest to konieczne dla wykonania oferowanej usługi. Przykład: Powieszenie garderoby na wieszaku u lekarza, fryzjera, w restauracji, kawiarni, ale już nie w lokalach masowej obsługi. Wyłączenie odpowiedzialności w postaci np. wywieszki „za pozostawioną garderobę zakład nie odpowiada" jest nieskuteczne, jeżeli zakład należy do pierwszej grupy; por. zwłaszcza orz. SN 16.12.1977 r. (OSN 1978, poz. 134). Co do odpowiedzialności zakładu kosmetycznego za utraconą przez klientkę biżuterię, nieoddaną „wyraźnie" na przechowanie, zob. orz. SN z 27.10.1983 r. (OSP 1984, poz. 84, z glosą A. Szpunara). Natomiast w razie zawarcia umowy przechowania samochodu na parkingu strzeżonym i kradzieży cennych przedmiotów pozostawionych w samochodzie przechowawca będzie ponosił odpowiedzialność wówczas, gdy klient uprzedził go o tych przedmiotach; por. orz. SN z 20.3.1970 r. (OSP 1971, poz. 114); orz. SN z 6.7.1991 r. (OSN 1993, poz. 38); orz. SA w Gdańsku z 8.10.1993 r. (MoP Nr 4/1994, z glosą M. Nesterowicza). III. Prawa i obowiązki stron 1. Przechowawcy 417 Podstawowy jego obowiązek polega na pieczy nad rzeczą stosownie do postanowień umowy, a w braku bliższego określenia, w sposób wynikający z właściwości rzeczy i z okoliczności (art. 837 KC). Za zachowowanie rzeczy oddanej na przechowanie w stanie nienaruszonym przechowawca odpowiada na zasadach ogólnych - za niedołożenie należytej staranności (art. 471 i n. KC). Nie ponosi więc odpowiedzialności za przypadkową utratę należycie strzeżonego przedmiotu. Nb. 416-417 Por. orz. SN 27.8.1979 r. (OSP 1980, poz. 170, z glosą M. Nesterowicza (tamże) i z glosą A. Szpunara, PiP z. 8/1980); orz. SN z 7.11.1990 r. (OSP 1991, poz. 189, z glosą A. Szpunara, PiP z- 1/1992, s. 116), które ze względu na nagminność włamań do mieszkań stawia określone wymagania w razie podjęcia się przechowania rzeczy o dużej wartości (tu kamera filmowa). W kwestii odpowiedzialności prowadzącego parking z tytułu umowy przechowania samochodu, gdy samochód został skradziony, zob. orz. SN z 15.1.1998 r. (OSP 1998, poz. 164, z glosą aprobującą A. Szpunara). Co do bezskuteczności wyłączenia odpowiedzialności przechowawcy za kradzież samochodu oddanego na przechowanie, gdyż postanowienie takie godzi w istotę przechowania, zob. orz. SA w Warszawie z 2.7.1997 r. (Wokanda Nr 6/1998). Określone w umowie miejsce i sposób przechowania przechowawca może, a nawet powinien zmienić, gdyby okazało się to konieczne dla jej ochrony przed uszkodzeniem lub utratą (por. bliżej art. 838 KC). Przechowawca może używać rzeczy oddanej na przechowanie tylko wte- 418 dy, gdy uzyska na to zgodę składającego lub gdy jest to konieczne dla zachowania jej w stanie niepogorszonym (art. 839 KC). Z uwagi na więź osobistego zaufania łączącą składającego z przechowaw- 419 cą, ten ostatni może tylko w wyjątkowych sytuacjach oddać rzecz na przechowanie innej osobie, a mianowicie gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (np. nagły wyjazd). W przypadku takim obowiązany jest zawiadomić o tym składającego i wówczas odpowiada jedynie za winę w wyborze (art. 840 § 1 KC). Zastępca ponosi odpowiedzialność bezpośrednio wobec składającego, a gdy odpowiada także przechowawca (w razie niezawiadomienia lub jego winy w wyborze), ich odpowiedzialność jest solidarna (art. 840 § 2 KC). Naruszenie obowiązków może prowadzić do zaostrzonej odpowiedział- 420 ności przechowawcy, a mianowicie za przypadkową utratę lub uszkodzenie rzeczy (casus mixtus), jeżeli nastąpiło to wskutek bezzasadnego jej używania, zmiany miejsca lub sposobu przechowywania albo oddania jej na przechowanie innej osobie (art. 841 KC). 2. Składającego Składający obowiązany jest zwrócić przechowawcy wszelkie wydatki po- 421 niesione przez niego w celu należytego przechowania rzeczy, jak i zwolnić go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań (art. 842 KC). W razie poczynionych nakładów (ich odróżnienie od wydatków często może być utrudnione), przechowawcy służy prawo zatrzymania (por. art. 461 KC). Jeżeli przechowanie jest odpłatne, składający obowiązany jest ponadto 422 uiścić wynagrodzenie w wysokości określonej w umowie lub w taryfie, a w braku tych podstaw - w wysokości przyjętej w danych stosunkach (art. 836 KC). Nb. 418-422 170 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług Jti. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 171 423 W przypadku wielości przechowawców lub składających, odpowiedzialność jednej strony wobec drugiej ma charakter solidarny (art. 843 KC). IV. Zakończenie stosunku prawnego 424 Charakterystyczną cechą stosunku przechowania jest to, że składający może w każdym czasie żądać zwrotu rzeczy, doprowadzając przez to do zakończenia tego stosunku prawnego (art. 844 § 1 KC). Zasada ta odnosi się nie tylko do przechowania zawiązanego na czas nieoznaczony, ale także na czas oznaczony. W tym ostatnim przypadku termin zastrzeżony jest więc wyłącznie w interesie składającego. 425 Natomiast przechowawcę wiąże zastrzeżony termin, ale tylko wtedy, gdy przechowanie było odpłatne. W takim przypadku przechowawca może żądać wcześniejszego odebrania rzeczy jedynie w razie pojawienia się nieprzewidzianych okoliczności zagrażających jego interesom lub rzeczy. Jeżeli przechowanie było nieodpłatne albo opiewało na czas nieoznaczony, przechowawca może żądać odebrania rzeczy w każdym czasie, byleby tylko jej zwrot nie nastąpił w chwili nieodpowiedniej dla składającego (art. 844 § 2 KC); to ostatnie zastrzeżenie chroni więc w pewnej mierze interesy składającego przed niespodziewanym zakończeniem przechowania. Zwrot rzeczy powinien nastąpić w miejscu, gdzie miała ona być przechowywana (art. 844 § 3 KC, por. art. 454 KC). 426 Roszczenia z tytułu przechowania podlegają ogólnym zasadom przedawnienia (art. 117 i n. KC). § 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 75, 76; M. Nesterowicz, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XVII; Czachórski, Zobowiązania, § 98; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 576 i n.; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1678 i n.; M Nesterowicz, Od nieograniczonej do ograniczonej odpowiedzialności hoteli za rzeczy gości hotelowych, PiP z. 8/1995; tenże, Konwencja (Nr 41) o odpowiedzialności hotelarzy za rzeczy wniesione przez gości hotelowych a stan prawny obowiązujący w Polsce, [w:] Standardy prawne Rady Europy, t. II, Prawo cywilne, pod red. M. Sąfjana, Warszawa 1995; tenże, Nowe unormowanie odpowiedzialności cywilnej hoteli za rzeczy gości hotelowych, PS Nr 3/1999; M. Nesterowicz, A. Rembieliński, Odpowiedzialność cywilna zakładu hotelarskiego, wyd. II, Toruń 1995; L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 507 i n.; Z. Radwański, Odpowiedzialność i prawo zastawu utrzymujących hotele, zajazdy i podobne Nb. 423-426 zakłady, NP Nr 4/1957; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 758 i n.; A. Szpunar, Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, RPEiS z. 3/1979; tenże, W sprawie ograniczenia odpowiedzialności utrzymujących hotele, Pal. Nr 10/1981; K. Zagrobelny, Zarobkowe utrzymywanie hotelu lub podobnego zakładu (art. 846 § 1 KC), AUWr, Prawo CCXXXVIII, Wrocław 1994; tenże, Charakter prawny odpowiedzialności z art. 846 k.c, [w:] O źródłach i elementach stosunków cywilnoprawnych, Księga pamiątkowa ku czci prof. Alfreda Kleina, pod red. E. Gniewka, Kraków 2000; W. Zręda, Nowe zasady odpowiedzialności osób prowadzących hotele, Radca Prawny Nr 2/1999; I. Uwagi wstępne Umowa o przyjęcie gościa do hotelu lub podobnego zakładu (tzw. umowa 427 hotelowa), mimo częstego jej stosowania w praktyce nie została w prawie polskim, podobnie jak w wielu innych systemach prawnych uregulowana jako odrębny typ umowy. Obejmuje ona elementy różnych umów nazwanych, np. najmu, przechowania, sprzedaży, a także umów o świadczenie usług podobnych do zlecenia. Z tego względu kwalifikuje się ją często jako umowę mieszaną bądź zalicza do umów nienazwanych, a jej reżim prawny kształtują odpowiednie przepisy z zakresu umów nazwanych, jak i ogólne zasady prawa zobowiązań. Jednakże stosowanie tych reguł nie daje zadowalającego rozstrzygnięcia problemu odpowiedzialności zakładów hotelowych za mienie korzystających z ich usług gości. Istotne przy tym znaczenie ma okoliczność, że osoby te nie mogą same sprawować wyłącznej pieczy nad swoimi rzeczami, które znajdują się w pomieszczeniach dostępnych dla innych osób, zwłaszcza dla personelu zakładu, ani też nie mogą oddać rzeczy komukolwiek na przechowanie, ponieważ są im one potrzebne do codziennego użytku. W tej sytuacji tylko zakład hotelowy może zapewnić bezpieczeństwo mienia gości. Dla osiągnięcia tego celu konieczne jest obciążenie utrzymujących hotele i podobne zakłady zaostrzoną - w porównaniu z zasadami ogólnymi - odpowiedzialnością. Wywodzi się ona z prawa rzymskiego i współcześnie znajduje wyraz w licznych ustawodawstwach krajowych, a także w Konwencji europejskiej o odpowiedzialności utrzymujących hotele za rzeczy wniesione przez gości hotelowych, sporządzonej 17.12.1962 r. w Paryżu. Polska przystąpiła do tej konwencji (ustawa z 10.10.1996 r. o ratyfikacji konwencji, Dz.U. Nr 146, poz. 678; tekst konwencji Dz.U. z 1999 r. Nr 22, poz. 197 i 198), a dostosowanie prawa polskiego do jej postanowień wymagało wprowadzenia odpowiednich zmian w Kodeksie cywilnym. Dalsze objaśnienia uwzględniają zasady odpowiedzialności określone ustawą z 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 117, poz. 758), nowelizującą KC. Nb. 427 172 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług II. Podmioty odpowiedzialne 428 Według KC, odpowiedzialność tę ponoszą utrzymujący zarobkowo hotele lub podobne zakłady (art. 846 § 1). Zakresem tego pojęcia objęte są wszystkie podmioty zawodowo i odpłatnie świadczące usługi typu hotelowego, tzn. polegające na czasowym wynajmowaniu pokoi mieszkalnych lub miejsc w tych pokojach oraz świadczeniu usług z tym związanych. Ustawa z 29.8.1997 r. o usługach turystycznych (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 55, poz. 578 ze zm.) definiuje w art. 3 pkt 8 usługę hotelarskąjako krótkotrwałe, ogólnie dostępne wynajmowanie domów, mieszkań, pokoi, miejsc noclegowych, a także miejsc na ustawianie namiotów lub przyczep samochodowych oraz świadczenie, w obrębie obiektu, usług z tym związanych. Przepisy KC nie określają bliżej obiektów, które należałoby zaliczyć do zakładów hotelarskich. Według ustawy o usługach turystycznych z 1997 r., obiektami hotelarskimi są: hotele, motele, pensjonaty, kempingi, domy wycieczkowe, schroniska młodzieżowe, schroniska, pola biwakowe. Jest jednak dyskusyjne, czy pojęcie hotelu w rozumieniu art. 846 § 1 KC powinno obejmować kempingi, pola biwakowe, a także wszelkie domy wycieczkowe i schroniska turystyczne. Ponadto różnie kwalifikowane są pokoje gościnne. M. Nesterowicz, Nowe unormowanie, s. 20, kwestionuje zaliczenie do zakładów hotelarskich pokoi gościnnych, kempingów ze stałą bazą lokalową; umowę o świadczenie noclegów w tych przypadkach ocenia jako umowę najmu, której nienależyte wykonanie pociąga odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 KC, ew. art. 415 w zw. z art. 443 KC). Zgłasza też wątpliwości co do traktowania na równi z hotelami domów wycieczkowych i niektórych kategorii schronisk. W orz. SN z 6.4.1995 r. (MoP Nr 1/1999, z glosą M. Nesterowicza), za „hotel" została uznana szkoła, która udostępnia pomieszczenia okresowo w czasie ferii zimowych lub letnich na obozy sportowe lub kolonie. Z kolei zgodnie z utrwaloną i powszechnie aprobowaną judykaturą, do podobnych do hoteli zakładów należą domy wczasowe. W grupie tej sytuuje się również profilaktyczne zakłady opieki zdrowotnej, takie jak sanatoria i prewentoria. Przemawia za tym odpłatność usług (zwłaszcza wynagrodzenie za mieszkanie, wyżywienie), jak i wypoczynkowo-kuracyjna funkcja takich zakładów, co zbliża je do domów wczasowych. Por. orz. SN z 5.3.1971 r. (OSN 1971, poz. 170); uchw. SN z 28.3.1974 r. (OSN 1974, poz. 206, z glosą Z. Radwańskiego, NP Nr 10-11/1975 oraz glosą M. Wenta, PiP z. 11/1976). Inny charakter, na co zwraca uwagę M. Nesterowicz (Nowe unormowanie, s. 22), mają prewentoria i sanatoria dla dzieci, zbliżone raczej do placówek leczniczych, a zarazem opiekuńczo-wychowawczych. Z zakresu zakładów podobnych do hoteli wyłączone są natomiast szpitale, z uwagi na ich podstawowe - lecznicze - przeznaczenie. Nb. 428 §18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 173 Por. zwłaszcza uchw. SN z 27.8.1979 r. (OSP 1980, poz. 170, z glosą M. Nesterowicza oraz glosąA Szpunara, PiP z. 8/1980). Także zakłady lecznicze niebędące szpitalami, przeznaczone dla osób potrzebujących całodobowych świadczeń zdrowotnych (np. hospicjum, zakłady rehabilitacji leczniczej) nie mogą być uważane za podobne do hoteli. Z kolei za wyłączeniem takich obiektów, jak hotele pracownicze, domy studenckie, internaty, hotele asystenckie przemawia ich funkcja stałych za-kwaterowań zastępczych. Odpowiedzialność utrzymującego podobny „hotel" opiera się na zasadach ogólnych, jednakże w razie prowadzenia np. w domu studenckim tzw. pokoi gościnnych znajdzie zastosowanie art. 846 § 1 KC. Zarobkowy cel działalności hotelarskiej (lub do niej podobnej) nie pozwala na uwzględnienie w ramach art. 846 § 1 KC zakładów prowadzonych w celach charytatywnych, a także spełniających zadania z zakresu opieki społecznej (np. noclegownie dla bezdomnych). III. Powstanie odpowiedzialności 1. Podstawa Powstanie szczególnej odpowiedzialności prowadzących hotele i podobne 429 zakłady art. 846 § 1 KC wiąże z wniesieniem rzeczy przez osobę korzystającą z usług zakładu, zwaną gościem. Odpowiedzialność ta powstaje więc ex legę, w wyniku zdarzenia niebędącego czynnością prawną. Nie jest ona uzależniona od zawarcia jakiejkolwiek umowy między osobą, która wniosła rzecz, a prowadzącym hotel lub podobny zakład. W szczególności odpowiedzialność hotelarzy nie wynika z umowy przechowania, ani z tzw. umowy hotelowej, aczkolwiek najczęściej dotyczy podmiotów, które taką umowę zawarły. Powstaje jednak przez sam fakt wniesienia rzeczy, choćby umowa hotelowa nie została zawarta albo okazała się nieważna. Pogląd odmienny, wraz z przeglądem stanowisk, przedstawił K. Zagrobelny, Charakter prawny, s. 397 i n. 2. Rzecz wniesiona Podstawowe znaczenie dla omawianej odpowiedzialności ma zatem poję- 430 cie „rzecz wniesiona" (art. 846 § 2-4 KC). Taką kwalifikację uzyskuje rzecz, która w określonym czasie i miejscu, a zarazem w określony sposób znalazła się pod pieczą zakładu hotelarskiego. 1) Czas wyznaczony jest okresem korzystania przez gościa z usług hotelu (podobnego zakładu), z rozszerzeniem jednak na „krótki, zwyczajowo przy- Nb. 429-430 174 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 431 jęty" okres poprzedzający, jak również następujący po korzystaniu z tych usług (art. 846 § 2 i 3 KC). 2) Miejscem, w którym rzecz ma znajdować się w tak oznaczonym czasie, jest hotel (podobny zakład) lub miejsce poza nim, z tym że ponadto musi być spełnione wymaganie znalezienia się rzeczy - w sposób opisany w pkt 3 - pod pieczą prowadzącego zakład. 3) Dla nabycia przymiotu „rzeczy wniesionej" konieczne jest: a) powierzenie rzeczy utrzymującemu hotel (podobny zakład) lub osobie u niego zatrudnionej albo b) umieszczenie rzeczy w miejscu przez nich wskazanym lub na ten cel przeznaczonym. Przykład: Biorąc pod uwagę ramy czasowo-przestrzenne (pkt 1 i 2) oraz element pieczy (pkt 3), za rzecz wniesioną można uznać np. walizkę umieszczoną w pojeździe hotelowym przewożącym bagaże gości na lotnisko; rzecz oddaną do rąk służby hotelowej w celu oczyszczenia; bagaż, który przybywający do hotelu ma przy sobie załatwiając w recepcji formalności czy choćby zasięgając informacji. Do rzeczy wniesionych należy np. garderoba i inne przedmioty pozostawiane w pokoju w czasie korzystania z hotelu (ale już nie rzeczy zapomniane, które pozostały po opuszczeniu hotelu); przedmioty umieszczone w innych miejscach, przeznaczonych na te cele, np. pomieszczenie na sprzęt sportowy. Rzeczy gościa hotelowego traktowane są jako „wniesione" bez względu na to, czy znalazły się we wspomnianych miejscach w wyniku jego działania, czy zachowania innych osób (np. dostarczone przez pocztę). Z zakresu pojęcia „rzeczy wniesione" zostały wyłączone pojazdy mechaniczne i rzeczy w nich pozostawione, a także żywe zwierzęta (art. 846 § 4 KC). Takie rozstrzygnięcie przyniosła nowela z 1998 r., co odpowiada regulacji przyjętej w wielu innych państwach1. Tym samym utraciło aktualność orzecznictwo dotyczące samochodów jako rzeczy „wniesionych" do hotelu, np. samochodu umieszczonego w garażu należącym do hotelu lub na parkingu hotelowym. Por. orz. SA w Gdańsku z 13.10.1994 r. (MoP Nr 3/1995, z glosą M. Nesterowicza); uchw. SN z 6.4.1995 r. (OSN 1995, poz. 108, z glosą M Nesterowicza, MoP Nr 1/1996). Wyłączenie to oznacza, że prowadzący hotel (podobny zakład) nie będzie ponosił odpowiedzialności według szczególnych zasad przewidzianych w art. 846 i n. KC. Jego odpowiedzialność może opierać się na zasadach ogólnych, jako przechowawcy, jeżeli z gościem hotelowym została zawarta umowa przechowania (por. Nb. 417). § 18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady IV. Zasady odpowiedzialności 175 1 Zob. M. Nesterowicz, Nowe unormowanie, s. 23. Nb. 431 1. Przesłanki Przewidziane w art. 846 § 1 KC zaostrzenie odpowiedzialności wyraża się 432 przede wszystkim w tym, że prowadzący zarobkowo hotele lub podobne zakłady za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionej odpowiadają na zasadzie ryzyka, a więc niezależnie od winy prowadzącego zakład lub jego personelu. Od odpowiedzialności tej mogą się uwolnić tylko wtedy, gdy szkoda wynikła: 1) z właściwości rzeczy wniesionej, 2) wskutek siły wyższej, 3) wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby, która mu towarzyszyła, była u niego zatrudniona albo go odwiedzała. Odpowiedzialność zakładu hotelowego obejmuje w szczególności przypadki utraty lub uszkodzenia rzeczy spowodowane działaniami nie tylko personelu, ale i osób trzecich, np. innych gości hotelowych, osób z zewnątrz. Na korzystającym z usług hotelowych spoczywa jedynie ciężar dowodu co do tego, że rzecz wniesioną utracił albo że uległa ona uszkodzeniu. Natomiast ryzyko wykazania wskazanych wyżej okoliczności egzoneracyjnych ponosi zakład. Przykład: Może uwolnić się od odpowiedzialności, gdy wykaże wyłączną winę poszkodowanego polegającą np. na tym, że wychodząc z pokoju nie zamknął on drzwi na klucz albo pozostawił otwarte okno w pokoju położonym na parterze. Dla ułatwienia utrzymującemu zakład szybkiego zbadania sprawy, poszko- 433 dowany powinien niezwłocznie zawiadomić zakład o poniesionej szkodzie (art. 847 KC). Z brakiem zawiadomienia w tak określonym terminie łączy się dotkliwa sankcja w postaci wygaśnięcia roszczenia o naprawienie szkody (termin zawity). Zawiadomienie nie jest jednak wymagane, gdy szkodę wyrządził utrzymujący zakład hotelowy (dowód obciąża poszkodowanego) albo rzecz została przez zakład przyjęta na przechowanie (art. 847 zd. 2 KC). Odpowiedzialność określona w art. 846 § 1 KC nie może być wyłączona 434 ani ograniczona. Zakaz dotyczy zarówno jednostronnego oświadczenia (ogłoszenia) o takiej treści, jak i uchylenia odpowiedzialności w drodze umowy. Postanowienia takie byłyby pozbawione skutków prawnych (art. 846 § 5 KC). Do nowelizacji z 1998 r. klauzule umowne o nieodpowiedzialności zakładu hotelarskiego były uważane za dopuszczalne, na gruncie przepisu, który mówił tylko o bezskuteczności „ogłoszenia". Zakaz został wprowadzony pod wpływem Konwencji europejskiej z 1962 r. (por. Nb. 427). Nb. 432-434 176 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 2. Zakres odszkodowania Ze względu na przedstawione wyżej surowe zasady odpowiedzialności, ustawa ogranicza zakres obowiązku naprawienia szkody, i to w dwojaki sposób: 435 1) odszkodowanie obejmuje tylko damnum emergens (należy się za „utratę lub uszkodzenie rzeczy"), a nie lucrum cessans (art. 846 § 1 KC); 436 2) obowiązek naprawienia szkody ograniczony jest do określonej sumy, co dotyczy wszelkich rzeczy wniesionych (art. 849 § 1 KC). Wysokość odszkodowania ustala się według następujących reguł: a) jego górną granicą, względem jednego gościa, jest wysokość stokrotnej należności za dostarczone mu mieszkanie, liczonej za jedną dobę, a jednocześnie b) odszkodowanie za każdą rzecz nie może przekraczać pięćdziesięcio-krotnej wysokości tej należności. Zasada ogólna kwotowego ograniczenia obowiązku odszkodowawczego hotelarzy została przejęta z Konwencji europejskiej z 1962 r. Do czasu nowelizacji KC w 1998 r. obowiązywało (jako wyjątek) ograniczenie odszkodowania za utratę pieniędzy, papierów wartościowych, kosztowności, przedmiotów o wartości naukowej lub artystycznej. Nowe rozwiązanie „racjonalizuje" odpowiedzialność, uwzględniając zróżnicowany standard zakładów hotelarskich. 437 Z kolei wprowadzone ograniczenie kwotowe nie ma charakteru bezwzględnego - nie dotyczy mianowicie: 1) rzeczy przyjętych na przechowanie przez utrzymującego hotel; 2) rzeczy nieprzyjętych na przechowanie z po woduj ego odmowy, mimo ciążącego na nim w tym względzie obowiązku; 3) sytuacji, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa utrzymującego hotel lub osoby u niego zatrudnionej. Przykład: Recepcjonistka daje klucz do pokoju osobie nieznanej, bez sprawdzenia jej tożsamości; por. orz. SN z 13.9.1979 r. (OSP 1980, poz. 145, z glosą M. Nesterowicza (tamże) oraz glosą Z. Radwańskiego, PiP z. 12/1980). Wspomniany obowiązek przyjęcia rzeczy na przechowanie (art. 849 § 3 KC), to znaczy zawarcia umowy przechowania, jeżeli gość hotelowy sobie tego życzy, stanowi novum wprowadzone w 1998 r., a odnosi się do pieniędzy, papierów wartościowych i cennych przedmiotów, w szczególności do kosztowności i przedmiotów mających wartość naukową lub artystyczną. Wymaga to przygotowania przez prowadzącego zakład hotelarski odpowiednich pomieszczeń i zabezpieczeń. Licząc się z możliwymi trudnościami ustawa łagodzi obowiązek przyjmowania rzeczy na przechowanie w ten sposób, że pozwala w uzasadnionych przypadkach na odmowę zawarcia umowy przechowania. §18. Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 177 Może to nastąpić tylko wówczas, gdy rzeczy zagrażają bezpieczeństwu; mają zbyt dużą. wartość w stosunku do wielkości lub standardu hotelu (podobnego zakładu); zajmują zbyt dużo miejsca. V. Rozszerzenie odpowiedzialności na inne zakłady Przepisy o odpowiedzialności utrzymujących hotele i podobne zakłady sto- 438 suje się odpowiednio do zakładów kąpielowych (art. 852 KC), takich np. jak łaźnie miejskie, baseny kąpielowe ze strzeżonymi szatniami. Jest to uzasadnione pewnym podobieństwem sytuacji faktycznej osób korzystających z usług tych zakładów i gości hotelowych. Jednakże surowe zasady odpowiedzialności określone w art. 846 § 1 KC zostały ograniczone tylko do przedmiotów, które zazwyczaj bywają wnoszone przez osoby korzystające z usług wspomnianych zakładów. W tym więc zakresie nieskuteczne są wszelkie jednostronne klauzule wyłączające lub ograniczające tę odpowiedzialność (np. zamieszczone na biletach), a także klauzule umowne. Odpowiedzialność za inne wniesione przedmioty powstaje w sytuacjach następujących: 1) jeżeli zostały przyjęte na przechowanie, 2) gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa prowadzącego zakład lub jego personelu. VI. Przedawnienie Roszczenia o naprawienie szkody wynikłej z utraty lub uszkodzenia rzeczy 439 wniesionych przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o szkodzie, a w każdym razie z upływem roku od dnia, w którym poszkodowany przestał korzystać z usług hotelu lub innego zakładu (art. 848, 852 KC). Termin ten dotyczy wszystkich przypadków odpowiedzialności, także sytuacji, gdy szkoda wynikła z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa zakładu lub personelu; por. orz. SN z 13.9.1979 r. (OSP 1980, poz. 145, z glosą M. Nesterowicza (tamże) oraz glosą Z. Radwańskiego, PiP z. 12/1980, s. 144). Natomiast roszczenia powstałe w zakresie działalności przedsiębiorstw 440 hotelowych (utrzymujących zarobkowo hotele; por. art. 851 i 846 § 1 KC), a dotyczące należności za dostarczone mieszkanie, utrzymanie i usługi, a także powstałe z tytułu wydatków poniesionych na rzecz gości, przedawniają się Nb. 435-437 Nb. 438-440 178 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług z upływem dwóch lat. W tym samym terminie przedawniają się odpowiednie roszczenia przedsiębiorstw gastronomicznych (art. 851 KC). Termin ten stanowi wyjątek od zasady ogólnej art. 118 KC. VII. Prawo zastawu 441 Osobom ponoszącym zaostrzoną odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie rzeczy wniesionych przysługuje na tych rzeczach ustawowe prawo zastawu, do którego odnoszą się przepisy o prawie zastawu wynajmującego (art. 850, 852 KC). Zostało ono przewidziane z podobnych przyczyn jak i ustawowe prawo zastawu wynajmującego, znajdując dodatkowe uzasadnienie w tym, że goście hotelowi oraz korzystający z usług innych zakładów odpowiedzialnych z mocy art. 846 § 1 i art. 852 KC nawiązują krótkotrwałe z zasady kontakty z tymi zakładami, co ogromnie utrudnia tym ostatnim dochodzenie roszczeń od swych klientów. Prawo zastawu służy zabezpieczeniu roszczeń z tytułu spełnionych przez zakład świadczeń (np. mieszkania, utrzymania) oraz poniesionych wydatków na rzecz osób korzystających z usług zakładu (np. koszty prowadzonych rozmów telefonicznych). Treść art. 850 KC każe przyjąć, że prawem zastawu objęte są rzeczy każdego recypienta wspomnianych świadczeń, chociażby nie był on stroną umowy hotelowej albo zgoła korzystał ze świadczonych usług bez jakiejkolwiek podstawy prawnej. Zastaw dotyczy wszystkich rzeczy wniesionych w rozumieniu art. 846 KC, a potrzebnych do zaspokojenia roszczenia - w tym także przedmiotów oddanych zakładowi na przechowanie. Wyłączone sąjedynie rzeczy niepodlegają-ce zajęciu (art. 850 w zw. z art. 670 § 1 KC), gdyż realizacja prawa zastawu nie byłaby w takim przypadku możliwa. Prawo zastawu wygasa z momentem wyniesienia rzeczy z zakładu hotelowego lub kąpielowego, choćby nastąpiło to wbrew woli prowadzącego zakład. Może on jednak sprzeciwić się usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, nawet przy zastosowaniu samopomocy dopóty, dopóki zaległe świadczenia nie będą zapłacone lub zabezpieczone (art. 850 w zw. z art. 671 § 2 KC). § 19. Umowa składu Literatura: W. Górski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 72-74; J. Napierała, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XIII; Czachórski, Zobowiązania, § 99; G. Bieniek, [w:] Komentarz, Nb. 441 § 19. Umowa składu 179 s 594 i n.; D. Jastrzębski, Prawne regulacje funkcjonowania domów składowych, PiP z, 10/1999; M. H. Koziński, Towarowe papiery wartościowe, w:] M. Bączyk, M. H. Koziń-ski, M. Michalski, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000; fC. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 169 i n., tenże, Umowa składu, GdSP Nr 1/1997; g. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1686 i n; J. Napierała, Umowa składu, Poznań 1981; tenże, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XX; L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, ICC. Komentarz, s. 518 i n.; P. Pogonowski, Domy składowe, Warszawa 2001; A. Rembie-liński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 768 i n. I. Pojęcie Obok przechowania, jako samodzielny i odrębny typ umowy uregulowana 442 jest w KC umowa składu (art. 853-859'). W wyniku nowelizacji KC ustawą z 16.11.2000 r. o domach składowych... (Dz.U. Nr 114, poz. 1191), przejęta z KH umowa składu upodobniła się w znacznie większym stopniu do swego pierwowzoru. Ponadto ustawa ta przywróciła instytucję domów składowych jako kategorii przedsiębiorców składowych o szczególnym statusie prawnym. Umowa składu zbliża się do umowy przechowania przez to, że do jej essentialia negotii należy obowiązek przechowywania rzeczy ruchomych. Natomiast w odróżnieniu od umowy przechowania, została przystosowana do profesjonalnego (zawodowego), a zatem masowego i handlowego zarazem pełnienia tego rodzaju usług. Stroną podejmującą się takiego zobowiązania może być tylko przedsif- 443 biorca składowy, a więc ten, kto we własnym imieniu prowadzi działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług składowych, niekoniecznie wyłącznie. Przechowywanie przez niego rzeczy w ramach umowy składu powinno mieć jednak charakter świadczenia samoistnego, a nie ubocznego, związanego tylko z innymi umowami, np. ze sprzedażą, przewozem, komisem. Przykład: Przedsiębiorstwa składowe prowadzące chłodnie, dojrzewalnie owoców, elewatory zbożowe, zbiorniki paliw płynnych. Dalszym znamieniem wspomnianej funkcji gospodarczej jest odpłatny cha- 444 rakter umowy składu, przybierającej przy tym zawsze postać umowy wzajemnej, co także odróżnia ją od umowy przechowania. Ponadto umowa składu została przez wspomnianą nowelizację ukształtowana jako czynność prawna konsensualna. Drugą stroną umowy składu jest składający. Może nim być każda osoba 445 fizyczna albo osoba prawna, która ma w swojej dyspozycji rzeczy (zwykle większą ich partię), będące przedmiotem składowania. Dla stosunku prawnego Nb. 442-445 180 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 19. Umowa składu 181 składu nie ma znaczenia, czy składającemu przysługuje prawo własności oddanych na skład rzeczy. 446 Według definicji umowy składu (art. 853 § 1 KC) przedmiot jej stanowią rzeczy ruchome oznaczone w umowie. Ponadto wskazana została kategoria rzeczy zamiennych (art. 85 92 § 1 KC). Wyróżnienie to, znane z KZ, ma na względzie podział rzeczy ruchomych na podstawie kryterium obiektywnego, a mianowicie, czy w obrocie da się je oznaczyć według liczby, miary lub wagi (rzeczy zamienne), czy też ich właściwości pozwalają na oznaczenie jedynie indywidualnie (rzeczy niezamienne)1. Przedmiotem umowy składu mogą być zarówno rzeczy zamienne, jak i niezamienne. 447 Nad oddanymi do przechowania rzeczami przedsiębiorca składowy sprawuje pieczę w charakterze ich dzierży cielą. Wyłączone zostało stosowanie przepisów o umowie składu do takiej umowy, według której przedsiębiorca składowy nabywa własność złożonych rzeczy i jest obowiązany zwrócić tylko taką samą ilość rzeczy tego samego gatunku i takiej samej jakości (art. 854 KC). Wspomnianym wyżej przedsiębiorcą składowym o specjalnym statusie jest dom składowy. Zasady działalności domów składowych określa DSkładU. Prowadzą one przedsiębiorstwo składowe na podstawie zezwolenia ministra do spraw gospodarki albo ministra właściwego do spraw rynków rolnych. Domy składowe są upoważnione do wystawiania dowodów składowych mających charakter papierów wartościowych, a także do dokonywania innych czynności poza składowaniem rzeczy. W szczególności dom składowy może sprzedać w drodze licytacji publicznej rzeczy złożone na skład na żądanie osoby uprawnionej do rozporządzania nimi oraz w celu zaspokojenia przysługujących mu wobec składającego wierzytelności zabezpieczonych ustawowym prawem zastawu (art. 18 DSkładU). W sprawach nieuregulowanych w DSkładU do praw i obowiązków domu składowego stosuje się przepisy KC o umowie składu (art. 20 DSkładU). II. Zawarcie umowy; dokumenty 448 Umowa składu j est czynnością prawną konsensualną, a dla oświadczeń woli stron nie jest wymagana jakakolwiek forma szczególna. Natomiast przedsiębiorca składowy obowiązany jest wydać składającemu pokwitowanie (art. 853 § 2 KC), które zawiera istotne postanowienia umowy, w szczególności wymienia rodzaj, ilość, oznaczenie, sposób opakowania rzeczy oraz inne elementy, np. czas trwania składu, ubezpieczenie rzeczy. Dokument ten uważany jest za znak legitymacyjny, do którego można stosować odpowiednio przepisy o papierach wartościowych (art. 92115 KC). 1 Por. J. Napierała, [w:] Sytem Pr. Pryw., t. 7, s. 643. Nb. 446-448 Dom składowy zobowiązany jest wydać składającemu, na jego żądanie, 449 dowód składowy, który ma cechy towarowego papieru wartościowego. Dowód składowy ma dwie części, połączone, lecz dające się oddzielić: rewers (składowy dowód posiadania) i warrant (składowy dowód zastawni-czy)- Mogą one być przeniesione (razem albo oddzielnie) w drodze indosu (art. 921" KC). Pierwszy indos warrantu i jego wręczenie osobie trzeciej prowadzi do ustanowienia przez posiadacza dowodu składowego prawa zastawu, które obciąża składowane rzeczy jako zabezpieczenie np. udzielonego kredytu. Do przeniesienia własności rzeczy złożonych na skład, gdy wystawiony został dowód składowy, niezbędne jest wręczenie rewersu, który - przy nieprzerwanym szeregu indosów - legitymuje posiadacza rewersu jako właściciela rzeczy złożonych na skład. Nabywca rewersu, po dokonaniu pierwszego indosu na warrancie, uzyskuje prawo własności rzeczy ze skutecznym wobec niego prawem zastawu posiadacza warrantu (art. 29 DSkładU). III. Czas trwania Umowa składu może być zawarta na czas oznaczony albo nieoznaczony. 450 W pierwszym przypadku uważa się ją jednak za przedłużoną, i to na czas nieoznaczony, jeżeli przedsiębiorca składowy na 14 dni przed upływem terminu nie zażądał listem poleconym odebrania rzeczy w umówionym terminie (art. 8594 KC). Sposobem zakończenia umowy składu na czas nieoznaczony jest jej wypo- 451 wiedzenie przez przedsiębiorcę składowego listem poleconym, z zachowaniem terminu miesięcznego. Wypowiedzenie nie może jednak nastąpić wcześniej niż po upływie 2 miesięcy od złożenia rzeczy (art. 8595 KC). W przepisach o umowie składu nie została uregulowana kwestia jej zakończenia z inicjatywy składającego. Przyjąć jednak należy, że składający może w każdym czasie zażądać zwrotu rzeczy oddanych na skład, podobnie jak przechowawca (art. 844 § 1 KC, do umowy składu stosowany per analogiam). Przedsiębiorcy składowemu należy się wtedy wynagrodzenie za czas składowania; składający obowiązany jest pokryć także koszty poniesione przez przedsiębiorcę, np. związane z przyjęciem i odbiorem rzeczy. Przedsiębiorcy składowemu umożliwia się ponadto zakończenie składu z ważnych przyczyn, choćby umowa została zawarta na czas oznaczony : (art. 8597 KC). Może on w każdym czasie wezwać składającego do odebrania rzeczy, powołując się na uzasadniające to okoliczności (np. niewypeł-nianie obowiązków przez składającego, awaria urządzeń, ujawnienie określonych właściwości rzeczy). Powinien jednak uwzględnić sytuację składającego, wyznaczając odpowiedni termin ich odebrania. Nb. 449-451 182 Kozdziai 1V. zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług IV. Prawa i obowiązki stron 1. Przedsiębiorcy składowego 452 Podstawowy obowiązek przedsiębiorcy składowego polega na sprawowaniu pieczy nad złożonymi na skład rzeczami i zachowaniu ich w stanie nie-pogorszonym. Aby się z tego wywiązać, przedsiębiorca składowy powinien zapewnić odpowiednie miejsce lub pomieszczenia do ich składowania. Cechą tej pieczy jest obowiązek aktywnego działania przedsiębiorcy składowego, wyrażającego się zwłaszcza w dokonywaniu czynności konserwacyjnych. Przykład: Zabiegi zabezpieczające przed pleśnieniem, korozją, wilgocią itp. Obowiązek ten jest na tyle istotny, że jego wyłączenie przez umowę stron byłoby nieskuteczne (art. 855 § 2 KC). Został jedynie złagodzony przez jego ograniczenie do „odpowiednich" czynności konserwacyjnych. 453 Następnie po stronie przedsiębiorcy składowego istnieje obowiązek niezwłocznego informowania składającego o zdarzeniach ważnych czy to ze względu na ochronę praw składającego, czy to dotyczących stanu rzeczy oddanych na skład (art. 858 KC). Przykład: Niebezpieczeństwo zepsucia rzeczy, zmiana miejsca i sposobu przechowywania, a wśród zdarzeń natury prawnej np. zajęcie rzeczy w postępowaniu egzekucyjnym, roszczenia zgłaszane wobec rzeczy składowanych przez osoby trzecie. 454 Szczególnej aktywności oczekuje się od przedsiębiorstwa składowego wówczas, gdy rzeczy narażone są na niebezpieczeństwo. Już w razie uzasadnionych stanem nadesłanych rzeczy podejrzeń, że ma miejsce brak, ubytek, zepsucie albo uszkodzenie rzeczy, powinien on podjąć niezbędne działania dla zabezpieczenia mienia i praw składającego (art. 857 KC). Przykład: Na przedsiębiorcy może np. spoczywać obowiązek zawiadomienia przewoźnika, w celu umożliwienia dochodzenia roszczeń przez wysyłającego. 455 Jeżeli oddanym na skład rzeczom zagraża zepsucie i nie można czekać na dyspozycje składającego (np. porozumienie się z nim nie jest możliwe), przedsiębiorca składowy ma nawet obowiązek sprzedaży rzeczy przy zachowaniu należytej staranności (art. 859 KC). 456 Do przyjętych na skład rzeczy składający zachowuje dostęp (art. 8591 KC); przedsiębiorca składowy ma obowiązek umożliwienia składającemu oglądanie rzeczy, ich dzielenie albo łączenie, pobieranie próbek oraz dokonywanie innych czynności mających na celu zachowanie rzeczy w należytym stanie. Tym samym składający może kontrolować działania przedsiębiorcy składowego w zakresie pieczy nad rzeczą, a także wykonywać czynności, których Nb. 452-456 §19. Umowa składu 183 ten nie chce albo nie może się podjąć, polegające np. na przygotowaniu rzeczy do sprzedaży i utrzymywaniu ich dobrego stanu. Po zakończeniu składu przedsiębiorca powinien zwrócić składającemu te 457 same rzeczy, które przyjął na skład, choćby złożone zostały rzeczy zamienne. W razie ich pomieszania lub połączenia z rzeczami należącymi do innych składających, może powstać sytuacja współwłasności, ocenianej według przepisów art. 193 i 194 KC. W odniesieniu do połączenia1 rzeczy przez przedsiębiorcę składowego szczególne uregulowanie tych zagadnień w art. 8592 KC obejmuje: 1) wskazanie dopuszczalności łączenia rzeczy zamiennych tego samego gatunku i tej samej jakości, należących do kilku składających, za ich pisemną zgodą; w razie braku tych przesłanek przedsiębiorca naraża się na odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 194 KC); 2) określenie sposobu zniesienia współwłasności powstałej w wyniku tego połączenia, a mianowicie przez wydanie składającemu przypadającej mu części rzeczy bez potrzeby uzyskania zgody pozostałych składających; 3) połączenie i podział rzeczy powinny być ujawnione w dokumentach przedsiębiorcy składowego. Ubezpieczenie rzeczy oddanych na skład jest obowiązkiem przedsiębiorcy składowego tylko wtedy, gdy otrzymał takie zlecenie (art. 856 KC), to znaczy obowiązek ten określa umowa stron. 2. Składającego Podstawowy obowiązek składającego polega na zapłacie wynagrodzenia 458 za przechowywanie rzeczy (art. 853 § 1 KC), które nosi nazwę „składowe- ¦ go". Stanowi ono opłatę za udostępnienie pomieszczenia, jak i za czynności wykonywane przez przedsiębiorcę składowego w ramach pieczy nad składowanymi rzeczami. Oprócz składowego, powstaje obowiązek zapłaty należności ubocznych przedsiębiorcy, związanych z dodatkowymi usługami. Dla zabezpieczenia roszczeń o składowe i należności uboczne, a także wszelkich innych należności powstałych z tytułu umowy składu, przedsiębiorcy składowemu przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach oddanych na skład (art. 8593 KC). Utrzymuje się ono dopóty, dopóki rzeczy pozostają we władaniu przedsiębiorcy składowego - u niego, u osoby, która dzierży je w jego imieniu, albo przedsiębiorca składowy może nimi rozporządzać za pomocą dokumentów. 1 Bardziej odpowiednie byłoby określenie „pomieszanie"; por. J. Napierała, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 651. Nb. 457-458 184 Rozdział IV. /.obowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 20. Umowa agencyjna 185 Obok należności ubocznych, wśród innych należności objętych prawem zastawu, cyt. przepis wymienia zwrot kosztów (w tym przewoźne, opłaty celne), wydatków, zaliczek; można też uwzględnić np. zwrot odsetek ustawowych, wynagrodzenie szkody, koszty ubezpieczenia. Po zakończeniu składu składający ma obowiązek odebrania rzeczy. Jeżeli tego nie czyni, przedsiębiorca składowy może oddać rzecz na przechowanie na koszt i ryzyko składającego (art. 8596 KC). O zamiarze skorzystania z tego uprawnienia powinien jednak składającego uprzedzić, i to listem poleconym wysłanym nie później niż na 14 dni przed terminem odbioru. V. Odpowiedzialność przedsiębiorcy składowego 459 Za szkodę z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy przedsiębiorca składowy odpowiada stosownie do zasad ogólnych (art. 471 i n. KC). Nawiązuje do nich art. 855 § 1 KC, z bliższym wyjaśnieniem, że za szkodę wynikłą z utraty, ubytku lub uszkodzenia rzeczy w czasie od przyjęcia jej na skład do wydania osobie uprawnionej do odbioru ponosi odpowiedzialność przedsiębiorca składowy, chyba że udowodni, że nie mógł zapobiec szkodzie, mimo dołożenia należytej staranności. W odróżnieniu jednak od reguł ogólnych, wysokość odszkodowania ogranicza się do zwykłej wartości rzeczy (art. 855 § 4 KC), nie obejmuje więc ono utraconych korzyści (lucrum cessans). Takie ograniczenie odpada w razie szkody wynikłej z winy umyślnej albo rażącego niedbalstwa przedsiębiorcy składowego. W pełnym zakresie odpowiada też za szkodę powstałą z innych przyczyn, objętych jego odpowiedzialnością, np. w razie zwłoki w wydaniu rzeczy. 460 Z kolei wyłączona jest odpowiedzialność przedsiębiorstwa składowego za tzw. ubytki naturalne, nieprzekracząjące określonych norm (art. 855 § 3 KC) - stosownie do właściwych przepisów, a w ich braku - granic zwyczajowo przyjętych. VI. Przedawnienie i wygaśnięcie roszczeń 461 Roszczenia wynikające z umowy składu przedawniają się z upływem rocznego terminu (art. 8599 KC), co dotyczy roszczeń obydwu stron. Bieg terminu przedawnienia określa się według zasad ogólnych (art. 117 i n. KC). 462 Jednakże zapłacenie należności za skład i odebranie rzeczy bez zastrzeżeń powoduje wygaśniecie roszczeń przeciwko przedsiębiorcy składowemu (art. 8598 KC), poza następującymi przypadkami: Nb. 459-462 1) nie wygasają roszczenia z tytułu niewidocznych uszkodzeń rzeczy, jeśli składający zawiadomił o nich przedsiębiorcę składowego w ciągu siedmiu dni od odbioru; 2) wygaśnięcie nie dotyczy roszczeń z tytułu uszkodzenia będącego następstwem winy umyślnej albo rażącego niedbalstwa przedsiębiorcy składowego. § 20. Umowa agencyjna Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 77-80; L. Ogiegło, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, wyd. 1, rozdz. X; E. Rott-Pietrzyk, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. X; Czachórski, Zobowiązania, § 89; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 175 i n.; J. Kufel, Umowa agencyjna, Warszawa-Poznań 1977; J. Napierała, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XIV; L. Ogiegło, [w:] Piętrzykowski, KC. Komentarz, s. 384 i n.; L. Ogiegło, E. Rott-Pietrzyk, O potrzebie zmiany przepisów o umowie agencyjnej, [w:] Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Profesora Kazimierza Kruczalaka, GdSP, t. V, Gdańsk 1999; M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1564 i n.; tenże, Problematyka prawna umów o prowadzenie sklepów, zakładów gastronomicznych i placówek usługowych na podstawie agencji lub zlecenia w orzecznictwie Sądu Najwyższego, NP Nr 1/1987; E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna w świetle Konwencji Genewskiej o agencji w międzynarodowej sprzedaży towarów z 1983 r., KPP z. 1/1994; taż. Agencja wyłączna w prawie polskim a standardy europejskie, Rejent Nr 4/1997; taż, Zakaz działalności konkurencyjnej w umowach agencyjnych, Rejent Nr 4/1999; taż, Zobowiązanie del credere w umowie agencyjnej, Rejent Nr 11/1998; taż, Wygaśnięcie umowy agencyjnej, Rejent Nr 9/1999; taż, Umowa agencyjna po nowelizacji (art. 758-764' k.c). Komentarz, Kraków 2001; taż, Dopuszczalność zastrzeżenia wypowiedzenia umowy agencyjnej na czas oznaczony, PPH Nr 10/2003; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz, s. 359 i n.; tenże, Umowa agencyjna według kodeksu cywilnego, Warszawa 2001; tenże, Świadczenia wyrównawcze przysługujące agentowi, PS Nr 10/2001; B. Ziemianin, Charakter umów agencyjnych, PiP z. 8/1979. I. Pojecie i charakterystyka ogólna Uregulowana w art. 758-7649 KC umowa agencyjna służy usprawnieniu 463 obrotu gospodarczego poprzez korzystanie z usług podmiotów pośredniczących w zawieraniu umów. Przepisy te, w brzmieniu nadanym nowelizacją z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 857), zostały dostosowane do wymagań dyrektywy Rady EWG Nr 86/653 w sprawie harmonizacji praw państw członkowskich, dotyczących niezależnych agentów handlowych. Agencja w ujęciu KC pozostała jednak instytucją uniwersalną, niezwiązaną jedynie z udziałem agenta w zawieraniu umów sprzedaży towarów. Stronami tej umowy są: przyjmujący zlecenie (agent) i dający zlecenie 464 (art. 758 § 1 KC). Działania agenta mogą polegać na: Nb. 463-464 186 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 20. Umowa agencyjna 187 1) pośredniczeniu przy zawieraniu z klientami umów na rzecz drugiej strony, 2) zawieraniu umów w imieniu drugiej strony, przy czym agent zobowiązuje się do stałego i za wynagrodzeniem wykonywania tych czynności, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa. Zajmuje więc w obrocie, jako przedsiębiorca, pozycję samodzielną. Również po stronie dającego zlecenie występuje przedsiębiorca. Umowa agencyjna ma zatem charakter umowy obustronnie profesjonalnej; na jej podstawie powstaje kwalifikowany stosunek zobowiązaniowy. Cechy te uzyskała agencja w wyniku wspomnianych zmian. Za przedsiębiorców należy uważać osoby fizyczne i osoby prawne, które we własnym imieniu prowadzą działalność gospodarczą lub zawodową (np. wytwórczą, handlową, usługową), a także prowadzące taką działalność jednostki organizacyjne niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną (art. 431 KC). Według KC, agencja nie obejmuje umów o treści takiej jak umowa agencyjna określona w art. 758 § 1 KC, w których dającym agentowi zlecenie nie jest przedsiębiorca. Na podstawie art. 764' KC do umów o takiej strukturze podmiotowej stosuje się jednak przepisy regulujące umowę agencyjną, z wyłączeniem niektórych postanowień o prowizji, przepisów o świadczeniu wyrównawczym i ograniczeniu działalności konkurencyjnej agenta. 465 Umowa agencyjna jest umową odpłatną i wzajemną. Do jej essentialia negotii należy porozumienie stron w kwestii wynagrodzenia agenta. Strony mogą oznaczyć wynagrodzenie w zasadzie swobodnie, w praktyce jednak z reguły przyjmują, że jego wysokość będzie zależała od liczby albo od wartości zawartych umów. Wynagrodzenie ustalone za pomocą wymienionych wskaźników ustawa nazywa prowizją (art. 7581 § 2 KC) i zastrzega, że ma ono taką właśnie postać, gdy sposób wynagrodzenia nie został w umowie określony. Przepisy o prowizji mogą również znaleźć zastosowanie do innego rodzaju wynagrodzenia, jeżeli strony tak postanowiły (art. 7616 KC). 466 Do zawarcia umowy agencyjnej nie jest wymagana forma szczególna. Dla dającego zlecenie, jak i dla agenta, ma jednak znaczenie zebranie odpowied-f niej dokumentacji dotyczącej udzielonego zlecenia. Biorąc to pod uwagę, 1 art. 7582 KC każdej ze stron przyznaje względem drugiej uprawnienie do żą-1 dania pisemnego potwierdzenia treści umowy, jej zmian i uzupełnień, wyła-! czając zarazem możliwość zrzeczenia się tego uprawnienia. Natomiast zachowanie formy pisemnej umowy agencyjnej jest potrzebne ] wtedy, gdy agent za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere) przyj-\ muje odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przez kontrahenta osoby; dającej zlecenie (art. 7617 KC). Występuje tutaj forma ad eventum -jej nie-' Nb. 465-466 zachowanie ma taki skutek, że umowę agencyjną poczytuje się za zawartą bez klauzuli o zobowiązaniu del credere agenta. Zakres działań agenta może obejmować czynności czysto faktyczne, któ- 467 rych celem jest umożliwienie dającemu zlecenie zawarcia umowy z wyszukaną przez agenta i pozyskaną dla danej transakcji osobą. Umowa agencyjna ograniczona do takich jedynie działań jest umową o pośrednictwo sensu stric-to, polegające na stwarzaniu sposobności do zawarcia umowy, ewentualnie pomocy przy jej redagowaniu. Cecha ta odróżnia umowę agencyjną od umowy zlecenia (art. 734 KC), do której jednak umowa agencyjna wykazuje pewne podobieństwo, gdy jej przedmiotem jest zawieranie umów w imieniu drugiej strony. Jednakże do takich czynności, inaczej niż przy zleceniu (por. art. 734 § 2 KC), agent musi uzyskać wyraźne pełnomocnictwo. W razie braku umocowania albo przekroczenia jego zakresu ważność umowy zawartej przez agenta zależy od jej potwierdzenia przez dającego zlecenie. W odróżnieniu od zasad ogólnych dotyczących działania rzekomego pełnomocnika (art. 103 KC) przepisy o agencji przewidują konstrukcję milczącego potwierdzenia umowy (art. 7603 KC). Polega ona na uznaniu umowy za potwierdzoną, jeżeli dający zlecenie - niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy - nie oświadczy klientowi, że jej nie potwierdza. Z kolei stosownie do treści umowy agencyjnej agent podejmuje określone czynności związane z wykonaniem umowy zawartej w imieniu dającego zlecenie. Na wypadek wątpliwości co do uprawnień w tym zakresie, należy zgodnie z art. 759 KC stwierdzić, że agent jest upoważniony do przyjmowania świadczeń wynikających z zawartej umowy, do odbioru zawiadomień o wadach, a także oświadczeń dotyczących wykonania umowy. Takie działania kontrahenta są skuteczne względem dającego zlecenie. W praktyce nie należy do rzadkości łączenie przez agenta funkcji pośrednika z działaniem w charakterze pełnomocnika podmiotu dającego zlecenie. Przykład: W szczególności w takiej podwójnej roli występuje agent ubezpieczeniowy. Zgodnie z art. 4 pkt 1 ustawy z 22.5.2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. Nr 124, poz. 1154 ze zm.), wykonuje on w imieniu lub na rzecz zakładu ubezpieczeń czynności agencyjne polegające na: pozyskiwaniu klientów, wykonywaniu czynności przygotowawczych zmierzających do zawierania umów ubezpieczenia, zawieraniu umów ubezpieczenia oraz uczestniczeniu w administrowaniu i wykonywaniu umów ubezpieczenia. Ze względu na swoiste cechy czynności zawodowych odrębnie uregulowana została instytucja agenta morskiego (art. 201-207 KM). Przez umowę agencyjną zobowiązuje się on za wynagrodzeniem do stałego przedstawicielstwa armatora w określonym porcie lub na określonym obszarze. Wskazany w ustawie w sposób dyspozytywny zakres umocowania agenta morskiego jest szeroki; charakterystyczna jest też możliwość podejmowania przez niego za zgodą armatora działań na rzecz drugiej strony umowy. Nb. 467 188 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług Natomiast zakresem działań agenta nie jest objęte dokonywanie czynności prawnych we własnym imieniu, lecz na rachunek dającego zlecenie (tzw. zastępstwo pośrednie). Takie cechy ma w szczególności działanie komisanta (art. 765 KC). W żadnym razie nie kwalifikuje się jako umowa agencyjna, umowa o pośrednictwo jednorazowe (dorywcze). Do takiej umowy należałoby w zasadzie stosować odpowiednio przepisy o zleceniu (art. 750). Przykład: Zawarta z agencją obrotu nieruchomościami umowa o wskazanie odpowiedniego lokalu i przygotowanie umowy jego sprzedaży albo najmu. Przy ocenie umowy o pośrednictwo jednorazowe, które miało na celu doprowadzenie do sprzedaży specjalistycznego sprzętu (prasy hydraulicznej) na rynku azjatyckim, SN w orz. z 28.10.1999 r. (OSN 2000, poz. 88, z glosą aprobującą E. Rott-Pietrzyk, OSP 2000, poz. 118) przyjął, że zastrzeżoną w umowie prowizję bez określenia jej wysokości należy ustalić, stosując w drodze analogii art. 761 § 1 inflne KC pozwalający na określenie prowizji agenta w wysokości „w danych stosunkach przyjętej", a nie według art. 735 § 2 KC o wynagrodzeniu za wykonanie zlecenia „odpowiadającym wykonanej pracy". W orzeczeniu tym SN podzielił pogląd, że art. 750 KC nie wyłącza analogicznego stosowania do nienazwanych umów o świadczenie usług przepisów regulujących określone typy umów nazwanych o świadczenie usług - innych niż umowa zlecenia. Dopiero gdy brak przesłanek uzasadniających analogię (w danej sprawie stwierdzono, że istnieją), należałoby sięgać na zasadzie art. 750 KC do przepisów o zleceniu; zob. też Nb. 353. Po nowelizacji KC ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 857) odpowiednikiem powołanego art. 761 § 1 jest art. 7581 § 3 KC. Mając na uwadze wspomnianą na wstępie funkcję umowy agencyjnej można dostrzec jej podobieństwo do wielu instytucji, w których również występuje element wyręczenia się inną osobą bądź jej pośredniczenia przy zawieraniu umów. Jednakże jest ona zarazem typem ustawowym o wyraziście określonych cechach. W związku z tym nie budzi też wątpliwości odgraniczenie umowy agencyjnej od tzw. umów maklerskich. Makler działa bowiem na podstawie każdorazowego zlecenia, przy czym dokonuje czynności w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Umowa maklerska nie jest odrębnie w sposób ogólny uregulowana. Umowy maklerskie o niepełnej wszakże regulacji występują w prawie morskim (art. 208-213 KM), a także w prawie giełdowym (art. 34 PrPapW). Według tej ustawy, dom maklerski (spółka akcyjna prowadząca działalność maklerską) zobowiązuje się w umowie o świadczenie usług brokerskich do zawierania umów zlecenia nabycia lub zbycia papierów wartościowych. Wykonując umowę zlecenia makler dokonuje tych czynności w imieniu własnym, lecz na rachunek dającego zlecenie. Do umów o świadczenie usług brokerskich mają odpowiednie zastosowanie przepisy KC o zleceniu (z wyłączeniem art. 737), a do zlecenia nabycia lub zbycia papierów wartościowych - przepisy KC o komisie (z wyłączeniem art. 768 § 3). W umowie o usługi brokerskie dom maklerski może zobowiązać się także do prowadzenia rachunku papierów wartościowych oraz rachunku pieniężnego służącego do obsługi rachunku papierów wartościowych. Zob. M. Romanowski, Umowa o pośrednictwo w obrocie giełdowym (zlecenie maklerskie), Warszawa 2000. Nb. 467 § 20. Umowa agencyjna II. Prawa i obowiązki stron 189 a) Rodzaj i zakres obowiązków agenta zależy od treści konkretnej umowy. 468 Jeżeli przedmiotem jego działalności jest zawieranie umów w imieniu dającego zlecenie, obowiązki agenta będą w pewnej mierze podobne do obowiązków wynikających z umowy zlecenia. Wykonywanie obowiązków przez agenta podlega ocenie według zasad ogólnych dotyczących zobowiązań (art. 354, 355 KC), które m.in. jako miarę należytej staranności przyjmują zawodowy charakter działalności gospodarczej prowadzonej przez dłużnika. Ogólne wymagania zarówno co do sposobu postępowania dłużnika, jak i współdziałania wierzyciela przy wykonaniu zobowiązania zostały w przepisach o agencji rozwinięte i skonkretyzowane, z uwzględnieniem szczególnego zaufania stron znamionującego tę umowę oraz jej gospodarczego celu. Przede wszystkim wyróżniony został obowiązek wzajemnej lojalności (art. 760 KC), w którym zawiera się podstawowa cecha działań każdej ze stron. Niezależnie od treści umowy, obowiązkiem stron jest wzajemne informowanie się we wszelkich sprawach mających dla nich znaczenie (art. 7601 i 7602 KC). Po stronie dającego zlecenie oznacza to m.in. dostarczanie dokumentów potrzebnych do wykonania umowy, zawiadomienie agenta w rozsądnym czasie o przewidywanym zmniejszeniu obrotów, o niewykonaniu umowy, w zawarciu której agent uczestniczył. Z kolei agent, oprócz przekazywania informacji, ma ponadto obowiązek, choćby nie stanowiła o tym umowa, przestrzegania uzasadnionych wskazówek dającego zlecenie, a także podejmowania - w zakresie prowadzonych spraw - czynności potrzebnych do ochrony praw dającego zlecenie. Przykład: Zabezpieczenie dowodów, zbieranie danych o warunkach lokalnych, o sytuacji majątkowej potencjalnych kontrahentów. Obowiązek osobistego działania agenta nie został wyraźnie w KC przewidziany, przyjąć jednak należy, w razie wątpliwości, że powierzenie czynności osobie trzeciej nie jest pozostawione swobodnemu uznaniu agenta. Dopuszczalne byłoby zastosowanie w drodze analogii przepisów o substytucji przy zleceniu (por. art. 738 KC). Działalność swą agent organizuje samodzielnie, pokrywając przy tym, w zasadzie, zwykłe wydatki związane z wykonaniem określonych w umowie czynności. Zwrotu wydatków może żądać tylko wtedy, gdy były uzasadnione i wysokość ich przekracza zwykłą w danych stosunkach miarę (art. 762 KC). Nb. 468 190 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 20. Umowa agencyjna 191 469 b) Wynagrodzenie agenta przybiera na ogół postać prowizji, należnej od umów zawartych przez dającego zlecenie, w wyniku działalności agenta. Jeżeli więc do zawarcia umowy nie doszło, prowizja agentowi się nie należy (art. 761 KC). Wysokość prowizji określa zwykle umowa agencyjna, a w razie braku postanowień umownych, prowizja należy się w wysokości zwyczajowo przyjętej w stosunkach danego rodzaju w miejscu działalności prowadzonej przez agenta (art. 7581 § 3 KC). Jeżeli w ten sposób prowizji nie da się ustalić, należy się ona „w odpowiedniej" wysokości, stosownie do wszystkich okoliczności związanych z wykonaniem zleconych agentowi czynności. Przy ustalaniu należnej agentowi prowizji uwzględnia się umowy zawarte w czasie trwania umowy agencyjnej. W następujących przypadkach agent może jednak żądać prowizji, chociaż zawarcie umów nastąpiło po rozwiązaniu umowy agencyjnej (art. 7611 KC): 1) propozycję zawarcia umowy klient złożył przed rozwiązaniem umowy agencyjnej, 2) do zawarcia umowy doszło w przeważającej mierze w wyniku działalności agenta podczas trwania umowy agencyjnej, a zarazem w „rozsądnym" czasie od jej rozwiązania. W takich przypadkach „nowemu" agentowi nie przysługuje prowizja. Z uzasadnionych powodów, gdy przemawiają za tym względy słuszności, może natomiast dojść do podziału prowizji między dwoma agentami - dawnym i nowym. Szczególne problemy dotyczące prowizji wyłaniają się wtedy, gdy po zawarciu umowy z klientem nie dochodzi do wykonania umowy. Prowizja nie należy się agentowi, jeżeli niewykonanie umowy jest skutkiem okoliczności, za które dający zlecenie nie ponosi odpowiedzialności (art. 7614 KC). 470 Pominięta pierwotnie w przepisach KC tzw. agencja wyłączna została uregulowana w art. 761 § 2 KC w wyniku wspomnianej już nowelizacji. Jest to agencja z zastrzeżonym umownie prawem wyłączności działań agenta w odniesieniu do oznaczonej grupy klientów lub obszaru geograficznego. W razie naruszenia tej wyłączności agent może żądać prowizji od umów zawartych bez jego udziału, tak jakby zawarcie umowy nastąpiło w wyniku jego działalności. 471 c) Oprócz wynagrodzenia od zawartych umów (w postaci prowizji albo innego), umowa agencyjna może przewidywać odrębne wynagrodzenie agenta z tytułu przyjęcia odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania przez klienta (art. 7617KC). Ten dodatkowy obowiązek agenta (tzw. zobowiązanie del credere) oznacza jego odpowiedzialność o charakterze gwarancyjnym, do- Nb. 469-471 tyczącą, gdy umowa nie stanowi inaczej, spełnienia przez klienta świadczenia z umowy zawartej z dającym zlecenie. Klauzula del credere opiera się na konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC), ma jednak swoją specyfikę1. Jej istotnym elementem jest wynagrodzenie za zaciągnięcie zobowiązania, określone jako prowizja del credere. Agent przyjmuje odpowiedzialność „w uzgodnionym zakresie" (np. do oznaczonej kwoty), a ponadto ustawa określa granice jego odpowiedzialności. Może ona dotyczyć tylko oznaczonej umowy lub umów z oznaczonym klientem, przy zawarciu których agent pośredniczył albo reprezentował dającego zlecenie. d) Roszczenia agenta wobec dającego zlecenie - o wynagrodzenie, zwrot 472 wydatków i zaliczek - zabezpieczone są ustawowym prawem zastawu na rzeczach i papierach wartościowych dającego zlecenie, otrzymanych w związku z umową agencyjną (art. 763 KC). III. Zakończenie stosunku prawnego a) Umowa agencyjna - jako kreująca stosunek trwały - może być zawar- 473 ta na czas oznaczony albo nieoznaczony. W pierwszym przypadku umowa wygasa z upływem czasu, na jaki została zawarta, chyba że jest nadal przez strony wykonywana. Utrzymuje się wtedy jako umowa przekształcona ex legę w umowę zawartą na czas nieoznaczony (art. 764, 764' § 4 KC). Podobnie jak inne umowy bezterminowe, umowa agencyjna zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana przez każdą ze stron, z zachowaniem odpowiednich terminów. Reżim prawny wypowiedzenia umowy agencyjnej (art. 7641 KC) pozostaje pod znacznym wpływem dyrektywy Nr 86/653 i opiera się na następujących zasadach: 1) ustawowe terminy wypowiedzenia są zróżnicowane w zależności od czasu trwania umowy i wynoszą: jeden miesiąc w pierwszym roku jej trwania, dwa miesiące w drugim roku, trzy miesiące w trzecim i w latach następnych; 2) terminy wypowiedzenia mogą być ustalone w drodze umowy stron, z tym że terminy umowne mogą być tylko dłuższe niż ustawowe; 3) w kwestii niejednakowych terminów umownych dla każdej ze stron przyjęto rozwiązanie korzystne dla agenta, a mianowicie termin przewidziany dla dającego zlecenie nie może być krótszy niż termin dla agenta, natomiast 1 Zob. E. Rott-Pietrzyk, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 533-536, o możliwości zastosowania konstrukcji poręczenia lub mieszanej postaci zobowiązania del credere i przedstawioną przez Z. Radwańskiego, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 403 krytykę poglądu, że chodzi tu o rodzaj poręczenia. Nb. 472-473 192 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług § 20. Umowa agencyjna 193 może być od tego terminu dłuższy; w razie ustalenia dłuższego terminu dla agenta termin ten obowiązuje obie strony; 4) termin wypowiedzenia (ustawowy, umowny) upływa z końcem miesiąca kalendarzowego; strony mogą jednak postanowić inaczej; 5) umowa zawarta pierwotnie na czas oznaczony, przekształcona następnie z mocy art. 764 KC w umowę bezterminową podlega wymienionym wyżej zasadom, przy czym ustalając termin jej wypowiedzenia należy uwzględnić okres, na jaki była zawarta. 474 b) Wystąpienie ważnych powodów może uzasadniać wypowiedzenie umowy agencyjnej, również zawartej na czas oznaczony, bez zachowania terminów wypowiedzenia (art. 7642 KC). Przyczyny takiego wypowiedzenia zostały wskazane w ustawie, a należą do nich: 1) niewykonanie przez jedną ze stron obowiązków z umowy agencyjnej w całości lub w znacznej części; 2) nadzwyczajne okoliczności. Możliwość wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym dotyczy sytuacji szczególnych, ale nie ogranicza się do przypadków, w których jedna ze stron byłaby obciążona odpowiedzialnością za powstałą sytuację. Przykład: Por. orz. SN z 26.11.1985 r. (OSN 1986, poz. 128), które dopuszcza niezwłoczne rozwiązanie umowy przez agenta z powodu choroby uniemożliwiającej działalność w okresie pozostałym do daty rozwiązania umowy. Orzeczenie zostało wydane w czasie, gdy wobec braku wyraźnego przepisu niezwłoczne wypowiedzenie umowy agencyjnej było zagadnieniem spornym; art. 7642 KC dodany ustawą z 26.7.2000 r. (Dz.U. Nr 74, poz. 857). Natomiast przypisanie odpowiedzialności ma takie znaczenie, że wypowiadający może żądać naprawienia szkody, jaką poniósł w następstwie rozwiązania umowy. 475 c) Stosownie do zasad ogólnych, umowa agencyjna może być zawsze rozwiązana w drodze porozumienia stron. 476 d) Z wygaśnięciem umowy agencyjnej łączy się szczególne uprawnienie agenta, a mianowicie może on dochodzić od dającego zlecenie świadczenia wyrównawczego (art. 7643-7645 KC). Roszczenie o świadczenie wyrównawcze przysługuje agentowi bez względu na sposób rozwiązania umowy; może realizować je np. po wygaśnięciu umowy wskutek upływu terminu, rozwiązaniu w drodze porozumienia stron, ustaniu przez wypowiedzenie. W razie śmierci agenta, świadczenia wyrównawczego mogą żądać jego spadkobiercy. Świadczenie wyrównawcze jest w przepisach o agencji instytucją nową, wzorowaną na dyrektywie Nr 86/653. Wyłączone jest przyjęcie w tym zakresie reguł umownych mniej korzystnych dla agenta, do czasu rozwiązania umowy agencyjnej (art. 7645 KC). Nb. 474-476 Należy wskazać następujące, ważniejsze cechy roszczenia wyrównawczego w ujęciu KC: 1. Dla powstania tego roszczenia istotne znaczenie mają efekty działalności agenta, wyrażające się w czerpaniu przez dającego zlecenie - także po rozwiązaniu umowy agencyjnej - znacznych korzyści z umów zawartych dzięki staraniom agenta. Zarazem za przyznaniem świadczenia wyrównawczego muszą przemawiać względy słuszności, przy wzięciu pod uwagę wszelkich okoliczności, a zwłaszcza utraty przez agenta prowizji od tych umów. 2. Mimo odwołania się do względów słuszności ustawa określa wprost sytuacje, w których świadczenie wyrównawcze agentowi nie przysługuje (art. 7644 KC). Będzie tak w szczególności wtedy, gdy dający zlecenie wypowiedział umowę z przyczyn „obciążających" agenta, a także gdy umowę wypowiedział agent, chyba że uzasadniają to okoliczności, za które odpowiada dający zlecenie, albo przyczyny osobiste po stronie agenta -jego wiek, choroba, ułomność. 3. Zakres roszczenia wyznacza otrzymywane przez agenta wynagrodzenie, przy czym świadczenie wyrównawcze nie może być wyższe od średniego rocznego wynagrodzenia z oznaczonego w ustawie okresu trwania umowy agencyjnej. 4. Przesłanką dochodzenia roszczenia jest dopełnienie przez agenta lub jego spadkobierców aktu staranności, polegającego na zgłoszeniu odpowiedniego żądania dającemu zlecenie w ciągu roku od rozwiązania umowy (art. 7643 § 5 KC). Brak takiego zgłoszenia powoduje utratę uprawnienia z tytułu świadczenia wyrównawczego. 5. Świadczenie wyrównawcze ma na celu zapewnienie agentowi (jego spadkobiercom) korzyści majątkowej w formie jednorazowej zapłaty, gdy po rozwiązaniu umowy agencyjnej wcześniejsza działalność agenta nadal przysparza korzyści dającemu zlecenie. Nie ma ono charakteru odszkodowawczego, na co wskazują przesłanki roszczenia i zasady obliczania należności. Stanowi natomiast rodzaj gratyfikacji uzasadnionej względami słuszności. Odrębność i niezależność roszczenia wyrównawczego od ewentualnych roszczeń odszkodowawczych agenta znajduje potwierdzenie w postanowieniu art. 7643 § 3 KC o dopuszczalności dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, mimo uzyskania świadczenia wyrównawczego. e) Zgodnie z wymaganiami dyrektywy Nr 86/653, w przepisach o agencji 477 została uregulowana problematyka ograniczenia działalności konkurencyjnej agenta (art. 7646-7648 KC), istotna dla obydwu stron po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Źródłem obowiązku ograniczenia takiej działalności nie są przepisy ustawy, lecz umowa stron. Stosowne zastrzeżenie wymaga zachowania formy pisemnej ad solemnitatem. Ze względu na potrzebę ochrony interesów agenta, treść klauzuli ograniczającej konkurencję nie może być sprzeczna Nb. 477 1S>4 Rozdział IV. /.obowiązania odnoszące się do świadczenia usług z określonymi w ustawie zasadami dotyczącymi przedmiotu oraz czasu trwania ograniczenia. Ważne jest tylko takie ograniczenie, które odnosi się do oznaczonych sfer dotychczasowej działalności agenta - obszaru geograficznego, grupy klientów, rodzaju towarów lub usług. Ograniczenie nie może być zastrzeżone na okres dłuższy niż dwa lata. Z ograniczeniem działalności konkurencyjnej łączy się z reguły obowiązek dającego zlecenie polegający na wypłacaniu agentowi odpowiedniej sumy pieniężnej w czasie trwania ograniczenia, co rekompensuje w pewnej mierze uszczerbek związany z zaprzestaniem danej działalności. Obowiązek wypłat może być przez umowę stron wyłączony. Natomiast zwolnienie z tego obowiązku następuje: 1) w razie rozwiązania umowy agencyjnej na skutek okoliczności, za które agent ponosi odpowiedzialność; 2) gdy dający zlecenie odwołuje ograniczenie działalności konkurencyjnej, co ma taki skutek, że po upływie sześciu miesięcy od chwili odwołania jest on zwolniony z obowiązku wypłat; odwołanie wymaga formy pisemnej ad solemnitatem i może nastąpić do dnia rozwiązania umowy; 3) w razie zwolnienia się agenta z obowiązku przestrzegania ograniczenia działalności konkurencyjnej, co może nastąpić w związku z wypowiedzeniem przez niego umowy agencyjnej na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność dający zlecenie, przez złożenie oświadczenia na piśmie przed upływem miesiąca od dnia wypowiedzenia. Roszczenia z tytułu umowy agencyjnej podlegają przedawnieniu na zasadach ogólnych (art. 117 i n. KC). § 21. Umowa komisu Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 81-88; Czachórski, Zobowiązania, § 91; J. Frąckowiak, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XI; tenże, Komis w eksporcie według prawa polskiego, AUWr, Prawo CXL, Wrocław 1985; P. Grabowski, Odpowiedzialność komisanta z tytułu rękojmi przy sprzedaży komisowej, MoP Nr 55/1999; A. Kędzier-ska-Cieślak, Komis (zagadnienia cywilnoprawne), Warszawa 1973; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 182 i n.; L. Ludwicki, Niektóre problemy umowy komisu, Pal. Nr 7/1970; J. Napierała, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XV; L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 420 i n.; M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1576 i n.; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 705 i n.; A. Szpunar, Stosunki własnościowe przy komisie, Rejent Nr 1/1994; tenże, Rękojmia w stosunkach między stronami komisu, PPH Nr 9/1995; T. Wiśniewski, [w:] Komentarz, s. 455 i n.; A. Wojciechowska, Prawnorzeczo-wa problematyka komisu, PS Nr 11 i 12/1998. § 21. Umowa komisu I. Pojęcie i charakterystyka ogólna 195 W umowie komisu występują dwie strony - komisant (przyjmujący zle- 478 cenie), którym jest osoba prowadząca przedsiębiorstwo, i komitent (dający zlecenie), którym może być każda osoba fizyczna lub prawna. Do istotnych elementów tej umowy należy zobowiązanie komisanta do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek komitenta, lecz w imieniu własnym i za wynagrodzeniem przyjmującym postać prowizji (art. 765 KC). Przykład: Komitent zanosi swój obraz do sklepu komisowego (komisanta), aby ten sprzedał obraz jakiejkolwiek osobie trzeciej. Najbardziej charakterystyczną cechą umowy komisu, różniącą ją w szcze- 479 gólności od umowy agencyjnej, jest stanowisko prawne komisanta, który występuje wobec komitenta w roli zastępcy pośredniego, zawierającego umowę sprzedaży z osobą trzecią w imieniu własnym, lecz na rachunek komitenta. Dzięki temu osoba komitenta może pozostać w ukryciu. Osoby trzecie mogą bowiem skutecznie zawierać umowy sprzedaży z komisantem, nie znając komitenta. Natomiast konstrukcja taka pojawia się także w zakresie umowy zlecenia (art. 734 § 1 KC), do której zresztą komis jest najbardziej podobny. Jednakże przedmiotem komisu może być tylko zlecenie dokonania jednego typu czynności prawnej, a mianowicie zawarcia umowy sprzedaży, i to jedynie rzeczy ruchomych. Jeżeli więc ktoś zleca innemu zawarcie umowy sprzedaży nieruchomości lub papierów wartościowych albo dokonanie innej czynności prawnej w imieniu przyjmującego zlecenie, lecz na rachunek dającego zlecenie - zawiera umowę zlecenia, a nie umowę komisu. Ponadto komis jest zawsze umową odpłatną i wzajemną, a w roli przyj- 480 mującego zlecenie może występować jedynie osoba prowadząca odpowiednie przedsiębiorstwo. W zależności od tego, czy treścią zlecenia komitenta jest sprzedaż, czy 481 kupno na jego rachunek rzeczy ruchomej, rozróżnia się dwie postacie komisu - sprzedaży i kupna. Wspomniane rozróżnienie ma duże znaczenie dla kwalifikacji prawno-rzeczowej sytuacji stron w odniesieniu do rzeczy ruchomej, którą komisant ma sprzedać albo kupić. W pierwszym przypadku komitent zachowuje jej własność aż do chwili zbycia jej przez komisanta osobie trzeciej. Natomiast przy komisie kupna należy przyjąć, chociaż kwestia ta jest sporna, że komisant nabywa własność rzeczy od sprzedawcy (osoby trzeciej), a następnie dopiero obowiązany jest przenieść to prawo na komitenta (por. art. 766 KC). Z kolei dla komisu sprzedaży mają doniosłość uregulowania zawarte w SprzedKonsU. Z mocy art. 7701 KC przepisy o sprzedaży konsumenckiej Nb. 477 Nb. 478-481 482 iy& Kozdziat IV. zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług stosuje się do umów sprzedaży rzeczy ruchomych, zawartych przez komisanta z osobą fizyczną, która nabywa rzecz w celu niezwiązanym z jej działalnością gospodarczą ani zawodową (por. Nb. 149, 168 i n.). Umowa komisu jest umową zobowiązującą, odpłatną i wzajemną. Do jej zawarcia nie jest wymagana forma szczególna. II. Prawa i obowiązki stron 1. Komisanta 483 Do obowiązków komisanta przede wszystkim należy wykonanie zlecenia komisowego stosownie do jego treści. Wszystko, co komisant uzyskał przy wykonywaniu tego zlecenia, powinien wydać komitentowi. Jeżeli więc nabył na jego rachunek jakąś rzecz, obowiązany jest przenieść jej własność na komitenta, a jeżeli sprzedał przedmiot powierzony mu do sprzedaży, powinien wydać uzyskaną stąd sumę pieniężną. Odpowiadająca temu obowiązkowi komisanta wierzytelność komitenta ma charakter uprzywilejowany w stosunku do innych wierzycieli komisanta, albowiem komitent uzyskuje pierwszeństwo zaspokojenia swojej wierzytelności (art. 766 KC). Przykład: Komisant wykonując zlecenie komisowe, nabył na rachunek komitenta określony samochód. Inni wierzyciele komisanta, np. z tytułu udzielonej mu pożyczki, nie będą mogli prowadzić egzekucji z tego samochodu znajdującego się w jego władaniu (por. art. 841 § 1 KPC). 484 Z reguły w umowie komisu określa się treść umowy sprzedaży, a zwłaszcza najniższą lub najwyższą cenę, po której komisant ma sprzedać lub kupić określoną rzecz ruchomą. Jeżeli jednak komisantowi uda się zawrzeć umowę sprzedaży o treści korzystniejszej dla komitenta, powinien całą uzyskaną korzyść, a w szczególności wyższą cenę, wydać komitentowi (art. 767 KC). Natomiast jeżeli komisant sprzedał rzecz za cenę niższą od umówionej z komitentem, powinien zapłacić komitentowi różnicę (art. 768 § 1 KC). Z kolei, jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta, powinien niezwłocznie zawiadomić komitenta o tym, a komitent może niezwłocznie oświadczyć, że nie uznaje tej czynności za zawartą na jego rachunek (art. 768 § 2 KC). Jednakże komitent nie może żądać zapłacenia różnicy ceny ani odmówić zgody na wyższą cenę, jeżeli zlecenie komisowe nie mogło być wykonane po cenie oznaczonej przez komitenta, a zawarcie umowy sprzedaży uchroniło komitenta od szkody (art. 768 § 3 KC). 485 Komisant nie jest uprawniony bez zgody komitenta do udzielenia kredytu (przy sprzedaży) lub zaliczki (przy kupnie) osobie trzeciej. Jeżeli to uczyni, Nb. 482-485 § 21. Umowa komisu 197 działa na własne ryzyko, ponosząc niebezpieczeństwo niewypłacalności osoby trzeciej (art. 771 KC). W razie gdy rzecz jest narażona na zepsucie, a nie można czekać na zarządzenie komitenta, komisant jest uprawniony, a gdy tego wymaga interes komitenta, nawet zobowiązany sprzedać rzecz z zachowaniem należytej staranności, nie będąc wówczas związany limitem ceny ustalonej w zleceniu komisowym (art. 769 KC). 2. Komitenta Obowiązkiem komitenta jest zapłacenie umówionej prowizji, stanowiącej wynagrodzenie za usługę komisanta. Prowizja należy się dopiero wtedy, gdy zlecenie komisowe zostało wykonane, a więc gdy komitent otrzymał rzeczy (przy komisie zakupu) albo cenę (przy komisie) sprzedaży. Od tej zasady istnieje jednak wyjątek. Komisant może bowiem żądać prowizji także wtedy, gdy zleconej umowy sprzedaży nie zawarł z przyczyn dotyczących osoby komitenta (art. 772 KC). Mogą to być okoliczności nawet przez komitenta niezawinione (np. odwołanie zlecenia komisowego bez uzasadnionego powodu). Dla zabezpieczenia roszczeń komisanta wobec komitenta ustawa przewiduje prawo zastawu na rzeczach stanowiących przedmiot komisu (por. art. 773 KC). Poza tym należności komisanta mogą być zaspokojone z wierzytelności, jakie nabył on na rachunek komitenta, z pierwszeństwem przed wierzycielami komitenta (art. 773 § 2 KC i art. 1025 § 1 pkt 8 KPC). 486 487 488 III. Zakończenie stosunku prawnego Z reguły stosunek komisu wygasa przez wykonanie umowy, a jeżeli został 489 zastrzeżony termin - także z upływem tego terminu. Poza tym do zakończenia tego stosunku prawnego należy analogicznie stosować odpowiednie przepisy o zleceniu odpłatnym (art. 746-749 KC). Roszczenia wynikające z umowy komisu ulegają przedawnieniu na zasa- 490 dach ogólnych (art. 117 i n. KC). IV. Stosunki między komisantem a osobą trzecią Jak już wspomniano, stosunek prawny komisanta z osobą trzecią regulują 491 przepisy o sprzedaży. Zależnie od treści zlecenia komisowego komisant występuje bądź to w roli sprzedawcy, bądź w roli kupującego. Nb. 486-491 198 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 492 W szczególności znajdują tu także zastosowanie przepisy o rękojmi za wady prawne lub fizyczne rzeczy sprzedanej. Przy komisie kupna uprawnienia z tytułu rękojmi przysługują komisantowi, a komitent uzyska je wtedy, gdy zostaną na niego przeniesione w drodze umowy zawartej między stronami komisu. W świetle art. 776 KC można nawet przyjąć, że przeniesienie tych uprawnień jest obowiązkiem komisanta. Przy komisie sprzedaży komisant jako sprzedawca ponosi odpowiedzialność według przepisów KC o rękojmi za wady, poza sprzedażą konsumencką w rozumieniu ustawy z 27.7.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej (Dz.U. Nr 141, poz. 1176 ze zm.). Zgodnie z art. 7701 KC, sprzedaż komisowa z udziałem konsumentów podlega bowiem określonemu w SprzedKonsU reżimowi odpowiedzialności sprzedawcy za niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową (por. Nb. 168 i n.). W pozostałych przypadkach ma zastosowanie rękojmia za wady, jednakże z korzystną dla komisanta-sprzedawcy modyfikacją przewidzianą w art. 770 KC. Na podstawie tego przepisu komisant może ograniczyć odpowiedzialność z tytułu rękojmi w ten sposób, że przed zawarciem umowy poda to „do wiadomości" kupującego. Mógłby np. zamieścić takie postanowienie w regulaminie odpowiadającym wymaganiom art. 384 KC. Natomiast w kontrowersyjnej dłuższy czas sprawie, czy wystarcza samo ogłoszenie (wywieszka) w sklepie prowadzącym sprzedaż komisową, SN w orz. z 18.11.1983 r. (OSP 1985, poz. 4, z glosą aprobującą A Szpunara) zajął zdecydowanie negatywne stanowisko, stwierdzając przy tym, że skutek taki może mieć jedynie skierowanie odpowiedniego oświadczenia wprost do kupującego. Zob. także glosa E. Łętowskiej, NP Nr 1/1985. Natomiast komitenta nie łączy z osobą trzecią- kupującym umowny stosunek prawny, który mógłby uzasadniać stosowanie przepisów o sprzedaży, w szczególności przepisów o rękojmi za wady rzeczy sprzedanej. Jak wyjaśnia uchw. SN z 5.5.1981 r. (OSN 1981, poz. 232), nie mają one zastosowania także wtedy, gdy komisant wyłączył swoją odpowiedzialność za te wady. Nie można jednak wykluczyć, że nabywcy wadliwej rzeczy będą przysługiwały wobec komisanta odpowiednie roszczenia na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych lub z bezpodstawnego wzbogacenia. 493 We wspomnianym oświadczeniu komisant może wyłączyć swą odpowiedzialność: 1) za wszystkie wady prawne i 2) za ukryte wady fizyczne rzeczy, to znaczy takie, których kupujący przy dołożeniu zwykłej staranności nie mógłby z łatwością zauważyć. Jednakże wyłączenie odpowiedzialności jest nieskuteczne, jeżeli komisant o wadzie prawnej lub ukrytej wadzie fizycznej wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć. § 22. Umowa przewozu 199 Do tego ostatniego kryterium ocennego należy przykładać miarę należytej staranności, która każe mieć na względzie zawodowy charakter działalności komisanta (art. 355 § 2 KC). Ciężar dowodu tych okoliczności spoczywa na kupującym. W powołanym wcześniej orz. SN z 18.11.1983 r. (OSP 1985, poz. 4), podkreśla się, że gdy chodzi o przedmioty o szczególnej wartości, komisant powinien zbadać dostarczany przedmiot przez specjalistę; do wyłączenia odpowiedzialności (art. 770 zd. 2 KC) nie wystarcza powołanie się na wyniki badania dostarczone przez osobę, która cenny przedmiot (w sprawie był to sznur pereł) oddała do sprzedaży komisowej. Wyjaśniając pojęcie łatwości dowiedzenia się o wadzie (art. 770 zd. 2 KC) orz. SN z 24.6.1997 r. (OSN 1998, poz. 8) odwołuje się do utrwalonego poglądu, w myśl którego komisanta obowiązuje należyta staranność określona rodzajem prowadzonej działalności gospodarczej. Na tej podstawie SN uznał, że prowadzący komisową sprzedaż używanych samochodów musi liczyć się ze zjawiskiem wprowadzania do obrotu pojazdów kradzionych i dlatego obowiązany jest dokładnie sprawdzać numery identyfikacyjne oraz dokumenty pojazdu przyjętego do sprzedaży. W przypadku wyłączenia odpowiedzialności komisanta stosownie do art. 770 KC, gdy rzecz dotknięta wadą prawną została kupującemu odebrana przez osobę trzecią, jest on zainteresowany zwrotem ceny przez komisanta (sprzedawcę), jako strona pozbawiona świadczenia wzajemnego z umowy sprzedaży. Kupujący mógłby poszukiwać ochrony na zasadach ogólnych (art. 471 KC), ale bardziej dla niego dogodne byłoby dochodzenie zwrotu ceny na podstawie art. 575 KC, według szczególnej regulacji odnoszącej się do wyłączenia odpowiedzialności z tytułu rękojmi przy sprzedaży. Możliwość taką odrzucił jednak SN w uchw. z 30.5.1996 r. (OSP 1996, poz. 181), która brzmi: „Przepis art. 575 KC nie ma zastosowania do odpowiedzialności komisanta, gdy została ona wyłączona na podstawie art. 770 KC". Uchwała ta spotkała się z krytyczną oceną (glosy A. Szpunara, OSP 1997, poz. 34 i J. Kraussa, PPH Nr 1/1997) z powodu zbyt kategorycznego ujęcia, dyskusyjnej argumentacji, jak i wątpliwości, czy w danym przypadku odpowiedzialność komisanta była skutecznie wyłączona. Podzielając zastrzeżenia głosatorów należy zauważyć, że z przepisów KC nie wynika, aby w stosunkach sprzedaży komisowej wyłączony był zwrot ceny w okolicznościach odpowiadających wymaganiom art. 575 KC. § 22. Umowa przewozu Literatura: W. Górski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 59-62; M. Stec, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XIV; Czachórski, Zobowiązania, § 92, 93; H. Goik, Umowa przewozu przesyłek w transporcie lądowym jako rodzaj umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej, Katowice 1975; J. Gospodarek, Zawarcie umowy przewozu osób, Warszawa 1979; J- Górski, Konosament, Warszawa 1955; W. Górski, List przewozowy, Poznań 1959; tenże, Umowa przewozu, Warszawa 1983; tenże, Prawo transportowe, Szczecin-Zielona Góra 1998; W. Górski, Z. Dominiczak, Problematyka prawna przewozu osób, Ossolineum 1987; ^ Górski, A. Żabski, Prawo przewozowe. Komentarz, Warszawa 1990; J. Jacyszyn, Orga- Nb. 492-493 Nb. 493 200 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług nizacja prawna przewozów kontenerowych w Polsce, Wrocław 1986; A. Kolarski, Podstawowy zakres i charakter odpowiedzialności przewoźnika, Warszawa 1992; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 159 i n.; Z. Mika, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1590 i n.; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 711 i n.; tenże. Prawo turystyczne, Warszawa 1993; J. Napierała, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XVIII; L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 429 i n.; tenże, Pojęcie usługi transportu i przewozu, PPP, t. 8, Katowice 1986; Prawo przewozowe z komentarzem, pod red. A. Kolarskiego, Warszawa 1987; J. Rajski, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika lotniczego w prawie międzynarodowym i krajowym, Warszawa 1968; A. Rzetelska, Umowa przewozu jako umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (zagadnienia wybrane), AUL, Folia Iuridica 1990, Nr 44; M. Sośniak, Deliktowe i kontraktowe roszczenia w prawie przewozowym, ZNUŚ 1972, z. III; tenże, Zarys prawnej problematyki transportu, Katowice 1977; tenże, Nowe polskie prawo przewozowe. Próba wstępnej oceny niektórych rozwiązań ustawowych, PPP, t. 9, Katowice 1987; tenże, Umowa przewozu w systemie umów obligacyjnych, AUNC, Prawo 1990, Nr 28; M. Stec, Umowy czarteru w transporcie lotniczym, Kraków 1988; tenże, Odpowiedzialność cywilna przewoźnika za szkody w przesyłce. Studium pra-wnoporównawcze, Kraków 1993; tenże, [w:] Prawo umów, s. 191 i n.; M Sychowicz, [w:] Komentarz, s. 471 i n.; K Wesolowski, Odpowiedzialność przewoźnika za szkody przy przewozie przesyłek w świetle ustawy - Prawo przewozowe, wyd. II, Zielona Góra 1995. I. Pojęcie i charakterystyka ogólna 1. Regulacja kodeksowa 494 Treścią umowy przewozu jest zobowiązanie się przewoźnika w zakresie działalności jego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy (art. 774 KC). Jedną ze stron tej umowy, a mianowicie przewoźnikiem, może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo zawodowo i zarobkowo świadczące usługi transportowe. Jeżeli więc wykonania takich usług podejmuje się osoba, która nie prowadzi przedsiębiorstwa przewozowego, umowę należałoby zakwalifikować do umów podobnych do zlecenia (art. 750 KC). Przewoźnik zobowiązuje się dokonać czynności faktycznej polegającej na przewiezieniu osób lub rzeczy z jednego miejsca na inne. Usługi przewoźnika - podobnie jak przy umowie o dzieło - nie obejmują więc samego tylko działania, ale i jego rezultat, który jednak - w odróżnieniu od umowy o dzieło - nie przybiera zmaterializowanej postaci. Umowa przewozu jest umową dwustronnie zobowiązującą, odpłatną i wzajemną, skonstruowaną w KC jako czynność prawna konsensualna. 2. Ustawy szczegółowe 495 Problematykę prawną przewozu KC reguluje w podstawowym tylko zakresie i w sposób ramowy, pozostawiając dokładniejsze jej unormowanie przepisom Nb. 494-495 § 22. Umowa przewozu 201 pozakodeksowym. Zgodnie z art. 775 KC, mają one pierwszeństwo przed postanowieniami KC, które stosuje się tylko o tyle, o ile przewóz nie jest uregulowany odrębnymi przepisami. Wśród przepisów tych na pierwszy plan wysuwa się ustawa z 15.11.1984 r. - Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) wraz z przepisami wykonawczymi. Prawo przewozowe reguluje przewóz osób i rzeczy wykonywany odpłatnie na podstawie umowy, przez uprawnionych do tego przewoźników. Wyłączone z tego unormowania zostały przewozy morskie, lotnicze i konne (art. 1 PrPrzew). Zakresem ustawy są więc objęte różne rodzaje transportu, takie jak: transport kolejowy, samochodowy, żegluga śródlądowa, a także, po nowelizacji z 1994 r., komunikacja komunalna. Do przewozu nieodpłatnego wykonywanego przez przewoźnika przepisy ustawy stosuje się odpowiednio. Wydawane przez przewoźników regulaminy (o charakterze wzorców umów; art. 384 i n. KC) określają bliżej warunki obsługi podróżnych, odprawy oraz przewozu osób i rzeczy; np. regulaminy PKP o ładowaniu i zabezpieczaniu przesyłek towarowych, o przewozie osób i przesyłek bagażowych, o przewozie przesyłek towarowych. W odniesieniu do transportu morskiego podstawowe znaczenie mają przepisy Kodeksu morskiego (ustawa z 18.9.2001 r., Dz.U. Nr 138, poz. 1545 ze zm.), a w transporcie pocztowym - Prawo pocztowe z 12.6.2003 r. (Dz.U. Nr 130, poz. 1188 ze zm.). Zasady eksploatacji linii kolejowych, zarządzania nimi oraz wykonywania na nich przewozów reguluje ustawa z 28.3.2003 r. 0 transporcie kolejowym (Dz.U. Nr 86, poz. 789 ze zm.). Ponieważ przepisy odrębne obejmują główne rodzaje transportu, a są przy tym bardzo szczegółowe, praktyczna doniosłość kodeksowej regulacji prawnej jest ograniczona. Obejmuje ona dwa działy odpowiadające dwom typom przewozu: osób 1 rzeczy. II. Przewóz osób 1. Strony i zawarcie umowy Przy przewozie osób drugą stroną umowy jest podróżny (art. 776 KC). 496 Zawarcie umowy przewozu osób nie jest w sposób szczególny uregulo- 497 wane w przepisach kodeksowych. Natomiast w myśl art. 16 ust. 1 PrPrzew, umowę taką zawiera się przez nabycie biletu na przejazd lub spełnienie innych, określonych przez przewoźnika warunków dostępu do środka transportowego; w razie ich nieustalenia umowa dochodzi do skutku przez samo zajęcie Nb. 496-497 202 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług miejsca w środku transportowym. Umowę grupowego przewozu osób zawierał z przewoźnikiem organizator takiego przewozu (art. 19 PrPrzew). Nie ulega wątpliwości, że umowy przewozu osób są umowami adhezyjny-l mi, w których przewoźnik jest stroną praktycznie określającą całą treść umc wy. Natomiast pojawiają się wątpliwości, kto - przewoźnik czy podróżny - składa ofertę zawarcia umowy. Należałoby raczej przychylić się do poglą-J du, który w działaniach przewoźnika, polegających np. na ogłoszeniu rozkła-J du jazdy i taryfy przewozowej, upatruje złożenie takiego oświadczenia. Po stronie przewoźnika istnieje obowiązek zawierania umów w zakresie podanym do publicznej wiadomości, z wyłączeniem sytuacji wyjątkowych okreś-l lonych w art. 8 PrPrzew, np. w razie klęski żywiołowej, szczególnych trud-| ności spowodowanych przez klienta, z uwagi na bezpieczeństwo ruchu. 2. Treść 498 W związku z faktyczną dominacją przewoźnika w masowym przewozie podróżnych szczególnej doniosłości nabiera problem ochrony ich interesów.l Kodeks cywilny poprzestaje w tej mierze tylko na sformułowaniu ogólnej! zasady, że przewoźnik zobowiązany jest zapewnić podróżnym odpowiadające rodzajowi transportu warunki bezpieczeństwa i higieny oraz takie wygody,! jakie ze względu na rodzaj transportu uważa się za niezbędne (art. 776 KC).| Bliżej określają te warunki przepisy pozakodeksowe, regulaminy, a także po-] stanowienia samej umowy. 499 Natomiast przepisy prawa przewozowego ustalają zasady ochrony podróż-j nych na wypadek zakłóceń w przewozie. Dużą doniosłość dla pasażera mają postanowienia art. 18 PrPrzew wyzna-j czające przewoźnikowi obowiązek dostarczenia zastępczych - własnych lub obcych - środków transportowych, jeżeli zaistnieją okoliczności uniemożli-j wiające wykonanie umowy zgodnie z jej treścią. W razie zaś przerwy w ruchu lub utraty połączenia przewidzianego w rozkładzie jazdy przysługuje po-] drożnemu zwrot należności za cały przerwany przejazd, a ponadto może or bezpłatnie wrócić do miejsca wyjazdu. Przewoźnik odpowiada za szkodę po-| niesioną przez podróżnego wskutek przedwczesnego odjazdu środka trans-' portowego. Za szkodę wynikłą z opóźnienia lub odwołania regularnie kursującego środka transportowego odpowiada wówczas, gdy można mu przypisać winę umyślną lub rażące niedbalstwo (art. 62 PrPrzew). 500 Podróżny może zabrać ze sobą do środka transportowego rzeczy, jak również oddać je do przewozu jako przesyłkę bagażową (por. bliżej art. 23 i n. PrPrzew). Umowę przewozu przesyłki bagażowej uważa się za zawartą z chwilą przekazania przesyłki przewoźnikowi i przyjęcia przez podróżnego kwitu ba- Nb. 498-500 § II. Umowa przewozu 203 gazowego (art. 25 PrPrzew). Ma ona charakter umowy związanej z umową przewozu osób. Zwrot bagażu następuje na podstawie okazania kwitu bagażowego, jednakże przewoźnik może wydać przesyłkę bagażową osobie, która w inny sposób udowodni swoje uprawnienie do odbioru (art. 30 PrPrzew). Kwit bagażowy ma więc charakter znaku legitymacyjnego. Za przesyłkę bagażową przewoźnik ponosi odpowiedzialność według zasad przewidzianych dla przewozu rzeczy (art. 777 § 2 KC, art. 65 i n. PrPrzew). Natomiast przewóz rzeczy, które podróżny bierze ze sobą (bagaż podręcz- 501 ny), dokonuje się na podstawie umowy przewozu osób. Jeżeli rzeczy te pozostają pod własnym nadzorem podróżnego, przewoźnik ponosi za nie odpowiedzialność, gdy szkoda powstała z jego winy (art. 63 ust. 1 PrPrzew). Prawo przewozowe łagodzi tym samym ostrzejsze wymagania art. 777 § 1 KC, który odpowiedzialność tę uzależnia od winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. Za inne rzeczy przewożone przez podróżnego przewoźnik ponosi odpowiedzialność według zasad określonych w art. 63 ust. 2-5 PrPrzew w brzmieniu nowelizacji z 24.7.1998 r. (Dz.U. Nr 117, poz. 758). Jeżeli są to rzeczy umieszczone w miejscu wskazanym przez przewoźnika lub na ten cel przeznaczonym, ponosi za nie odpowiedzialność jak za przesyłkę. Odszkodowanie za utratę, ubytek, uszkodzenie tych rzeczy, a także rzeczy pozostających pod nadzorem podróżnego nie może przewyższać ich „zwykłej wartości". Podobnie kształtuje się odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo eksploatujące środki transportowe z pomieszczeniami przeznaczonymi do spania (wagony sypialne, kuszetki), z tym że dotyczy rzeczy zazwyczaj wnoszonych do takich pomieszczeń. Inne rzeczy uwzględnia się wówczas, gdy zostały przyjęte przez niego na przechowanie albo szkoda wynikła z jego winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa, jak również osoby u niego zatrudnionej. Z kolei odpowiedzialność za utratę lub uszkodzenie pieniędzy, papierów wartościowych i cennych przedmiotów (kosztowności, przedmiotów o wartości naukowej lub artystycznej) powstaje tylko wtedy (i nie jest ograniczona), gdy prowadzący wspomniane przedsiębiorstwo przyjął te rzeczy na przechowanie albo szkoda wynikła z winy umyślnej (rażącego niedbalstwa) jego lub osoby u niego zatrudnionej. 3. Przedawnienie Roszczenia z umowy przewozu osób przedawniają się z upływem terminu 502 rocznego od dnia wykonania przewozu, a gdy przewóz nie został wykonany, od dnia, kiedy miał być wykonany (art. 778 KC). Nb. 501-502 KOzaziai iv. /.obowiązania odnoszące się do świadczenia ustug § 23. Umowa spedycji 205 4. Zbieg roszczeń odszkodowawczych 503 Dla oceny sytuacji prawnej podróżnego duże znaczenie ma fakt, że z reguły korzysta on z zaostrzonej odpowiedzialności deliktowej przewidzianej dla prowadzących przedsiębiorstwo wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (por. art. 435^37 KC). Na tej podstawie można dochodzić roszczeń odszkodowawczych z tytułu szkód na osobie lub mieniu wyrządzonych przez ruch przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa transportowe ponoszą wówczas odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Jednakże w Kodeksie morskim przewiduje się odpowiedzialność przewoźnika zgodnie z postanowieniami Konwencji ateńskiej w sprawie przewozu morzem pasażerów i ich bagażu (bliżej art. 181 KM). III. Przewóz rzeczy 1. Strony 504 Stronami umowy przewozu rzeczy są: przewoźnik i wysyłający (art. 779 KC), nazywany w prawie przewozowym nadawcą, a w Kodeksie morskim frachtującym. Zwykle jest to umowa zawierana na rzecz osoby trzeciej, jaką jest odbiorca przesyłki (por. art. 784-787 KC). 2. Zawarcie umowy 505 Ze względu na pewność i bezpieczeństwo obrotu z zawarciem umowy przewozu rzeczy łączą się znaczne wymagania formalne, zróżnicowane przy poszczególnych rodzajach przewozu. Przyjęcie przesyłki towarowej do przewozu następuje na ogół wraz ze złożeniem przewoźnikowi przez nadawcę listu przewozowego (art. 780 KC, art. 35^-0 PrPrzew), zawierającego dane niezbędne do prawidłowego wykonania przewozu. List przewozowy, który może mieć postać przekazu elektronicznego, wydruku komputerowego lub innego dokumentu, stanowi dowód zawarcia umowy przewozu po potwierdzeniu przez przewoźnika (art. 47 ust. 3 PrPrzew). Doniosłą rolę spełniają dokumenty przewozowe w transporcie morskim. Występuje tu w szczególności konosament - dokument, który przewoźnik po przyjęciu ładunku na statek obowiązany jest wydać załadowcy na jego żądanie. Stanowi on dowód przyjęcia ładunku i zawiera zobowiązanie wydania ładunku posiadaczowi tego dokumen- \ tu. Konosament jest dokumentem zbywalnym, legitymującym do rozporzą-J dzania ładunkiem i do jego odbioru; ma charakter papieru wartościowego f art. 129-139 KM)1. Treść stosunku prawnego przewozu rzeczy zarówno w świetle przepisów kodeksowych (art. 779-793 KC), jak i przepisów odrębnych stanowi przedmiot wykładu z zakresu prawa gospodarczego oraz specjalistycznego wykładu prawa transportowego. Z tego względu problematykę tę pominięto w niniejszym podręczniku1. § 23. Umowa spedycji Literatura: W. Górski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 63-66; L. Ogieglo, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, rozdz. XV; Czachórski, Zobowiązania, § 94; W. Jaślan, Umowy przewozu i spedycji, MoP Nr 8/1997; Z. Kwaśniewski, Umowa spedycji, Warszawa 1979; Z. Mika, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1616 i n.; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 717 i n.; J. Napierała, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XIX; L. Ogiegło, Umowa spedycji, Katowice 1978; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 447; tenże, Wstąpienie spedytora w prawa i obowiązki przewoźnika. Natura prawna. Konsekwencje, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; J. Rajski, Umowa spedycji, NP Nr 7-8/1969; tenże, Umowa spedycji w ujęciu kodeksu cywilnego, SC 1976, t. XXVII; M. Sośniak, Przewóz i spedycja towarów, Katowice-Warszawa 1978; M. Sychowicz, [w:] Komentarz, s. 497 i n. I. Pojęcie i charakterystyka ogólna Stronami umowy spedycji są: 506 1) spedytor, którym może być tylko osoba prowadząca przedsiębiorstwo obejmujące zakresem swego działania usługi spedycyjne, 2) dający zlecenie; w tej roli może występować każdy podmiot prawa cywilnego. W umowie spedycji spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem do 507 wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z jej przewozem (art. 794 KC). Są to więc czynności pomocnicze w stosunku do przewozu rzeczy, o charakterze usług specjalistycznych. Czynności spedycyjne mogą polegać, ogólnie biorąc, na przygotowaniu i zorganizowaniu przewozu, a do ich zakresu należy np. zważenie, załadunek towarów, dostarczenie właściwych opakowań (kontenery, palety, pojemniki siatkowe), ubezpieczenie przesyłki, wypełnienie w imieniu zlecającego listu przewozowego, zamówienie odpowiedniego środka transportowego, odbiór przesyłki i sprawdzenie jej stanu, zawiadomienie odbiorcy 1 Zob. zwłaszcza M. H. Koziński, [w:] M. Bączyk, M. H. Koziński, M. Michalski," W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000, s. 458 i n. Zob. J. Napierała, [w:] Prawo handlowe, s. 735 i n. Nb. 503-505 Nb. 506-507 206 Rozdział IV. Zobowiązania odnoszące się do świadczenia usług 508 509 0 nadejściu przesyłki, składowanie przesyłki nie odebranej, udział w sporządzaniu protokołu szkodowego. Czynności spedytora nie mająjednorodnego charakteru, lecz łączy je związana z przewozem funkcja. Ułatwiają one i usprawniają transport na etapie poprzedzającym przewóz i po jego zakończeniu. Usługi spedycyjne mogą polegać zarówno na dokonywaniu czynności czysto faktycznych, jak i prawnych (np. zawarcie umowy przewozu). Dokonując czynności prawnych spedytor może występować w imieniu dającego zlecenie, jak i w imieniu własnym (art. 794 § 2 KC), działając wówczas - podobnie jak komisant -jako zastępca pośredni na rachunek dającego zlecenie. Organizacja przewozu przez spedytora może polegać na podjęciu się przewozu przez samego spedytora (art. 800 KC). W takiej sytuacji, obok praw 1 obowiązków spedytora, ma on jednocześnie prawa i obowiązki przewoźnika1. Umowa spedycji jest czynnością konsensualną i ma charakter umowy wzajemnej. Odpowiednikiem świadczenia spedytora jest świadczenie dającego zlecenie polegające na zapłacie wynagrodzenia. Zwykle wysokość wynagrodzenia określają cenniki usług opracowane przez spedytora albo umowa. n. Rola regulacji kodeksowej 510 Kodeksowa regulacja stosunków spedycji ma - podobnie jak przewozu - charakter ramowy i subsydiarny wobec przepisów odrębnych (art. 795 KC). Spedycja zbliża się najbardziej do zlecenia i dlatego art. 796 KC każe odpowiednio stosować do spedycji przepisy o zleceniu, o ile przepisy KC o spedycji albo przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Jednak umowa spedycji zachowuje pozycję odrębnego typu umowy, różniąc się od zlecenia szczególnym rodzajem usług, wzajemnym charakterem umowy oraz podmiotowymi właściwościami jednej ze stron (spedytora). Aktualnie podstawę kształtowania umowy i stosunku zobowiązaniowego spedycji stanowią przepisy KC2. Praktycznie doniosłe znaczenie spedycji polega przede wszystkim na organizowaniu masowych przewozów towarowych. Z tego względu umowa ta omawiana jest szerzej w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego)3, co uzasadnia pominięcie tutaj bliższej charakterystyki treści stosunku prawnego spedycji. 1 Zob. L. Ogiegło, Wstąpienie spedytora, s. 181 i n. 2 Zob. L. Ogiegło, [w:] System Pr. Pryw., t. 7, s. 745. 3 J. Napierała, [w:] Prawo handlowe, s. 745 i n. Nb. 508-510 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe § 24. Uwagi ogólne Literatura: M. Bączyk, E. Fojcik-Mastalska, L. Góral, Z. Ofiarski, J. Pisuliński, W. Py-\zioł, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999; Prawo ! bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczyka jr., Warszawa 1999; D. Góral, M. Karlikow-I ska, K. Koperkiewicz-Mordel, Polskie prawo bankowe, Warszawa 2000; A. Janiak, Przywi-\ leje bankowe w prawie polskim, Kraków 2003; Komentarze do nowelizacji ustawy - Prawo J Bankowe, [w:] Prawo Bankowe Nr 5/2004 (opracowania: E. Kostro, W. Pyzioł, B. Smykla). Omawiane w tym rozdziale typy umów łączy wspólny element, jakim jest 511 esiL]fiLi5-2^-§i2liy-wMto^gojiBpdarczej - zwykle pieniężnej - z mająt-i„jednej osoby do majątku drugiej, z obowiązkiem jej zwrotu. Wartości te I nie mogą przy tym przyjąć postaci rzeczy oznaczonych co do tożsamości. Funkcja gospodarcza tych umów polega przede wszystkim na okresowym ko-| rzystaniu z wartości gospodarczych innej osoby. Do tej grupy umów należą wyróżnione w KC następujące umowy: po- 512 życzka, depozyt nieprawidłowy (nieregularny) i rachunek bankowy. Zacho-| dzące między nimi związki konstrukcyjne i funkcjonalne są tak bliskie, że i częściowo treść tych umów regulowana jest przez wzajemne odesłania. Do-| łącza do nich umowa kredytu, która w ujęciu Prawa bankowego (ustawa ! z 29.8.1997 r., tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) ma charakter odrębnego typu umowy nazwanej. Analiza konstrukcji prawnej tych umów może być też przydatna dla badania nowych, kształtujących się w praktyce typów umów o nieustalonej definitywnie kwalifikacji. Wszystkie wymienione umowy, a dwie ostatnie wyłącznie, związane są 513 z profesjonalną działalnością banków, uregulowaną szczególnym zespołem przepisów prawnych. Składa się na nie wspomniana już ustawa - Prawo bankowe, ponadto ustawa z 29.8.1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. Nr 140, poz. 938 ze zm.) oraz wydawane na ich podstawie akty wykonawcze. Przepisy Prawa bankowego określają nie tylko zasady działalności, tworzenia i organizacji banków, ale regulują także stosunki prawne - w szczególności stosunki umowne - banków z ich klientami. W obydwu tych dziedzinach Nb. 511-513 208 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe wiele istotnych zmian wprowadziła ustawa z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870), nowelizująca PrBank, która zawiera także modyfikacje kodeksowych przepisów o rachunku bankowym. Przepisy ustaw i aktów wykonawczych nie regulują jednak tzw. umów bankowych w sposób wyczerpujący, a poza tym często wyznaczają normy o charakterze dyspozytywnym. W rezultacie w praktyce poważną rolę przy określeniu treści tych umów odgrywają ogólne warunki umów i regulaminy, do wydawania których banki mają upoważnienie ustawowe (art. 109 PrBank). Ze względu na zawieranie tych umów na ogół w sposób adhezyjny i masowo, szczególne znaczenie ma w stosunku do nich regulacja dotycząca wzorców umów (art. 384 i n. KC), ukierunkowana na ochronę konsumenta. 514 Dla umów pożyczki i kredytu aktem prawnym o dużej doniosłości jest ustawa z 20.7.2001 r. o kredycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.), regulująca zasady i tryb zawierania umów o kredyt konsumencki, zasady ochrony konsumenta, który zawarł taką umowę oraz obowiązki przedsiębiorcy, który udzielił kredytu konsumenckiego. Określenie „umowa o kredyt konsumencki" zostało użyte w ustawie jako zbiorcza nazwa obejmująca różne typy umów o charakterze kredytowym, to znaczy takich, na podstawie których spełnienie świadczenia przez jedną stronę wyprzedza w czasie świadczenie drugiej strony. Ustawa tylko przykładowo je wskazuje, zaliczając do nich m.in. umowy pożyczki oraz kredytu w rozumieniu PrBank (art. 2 ust. 2). Ponadto zastrzega, że nie ma zastosowania do umów o kredyt konsumencki, gdy jego wartość jest mniejsza niż 500 zł albo większa niż 80 000 zł; termin spłaty kredytu nie przekracza trzech miesięcy; konsument nie jest zobowiązany do zapłaty oprocentowania ani innych kosztów związanych z udzieleniem lub spłatą kredytu. Ochronny wobec konsumentów cel ustawy wzmocniony został postanowieniem o zakazie umownego wyłączenia bądź ograniczenia przewidzianych w niej uprawnień, także w razie wyboru prawa obcego (art. 17 KredKonsU). W zakresie nieuregulowanym w tej ustawie, do zawieranych przez bank umów kredytu i pożyczki pieniężnej, jako postaci kredytu konsumenckiego, stosuje się przepisy Prawa bankowego (art. 78a PrBank). Szczególne regulacje dotyczące pożyczek i kredytów bankowych objętych przepisami KredKonsU będą uwzględnione w niniejszym wykładzie. § 25. Pożyczka Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 94-96; tenże, Konstrukcja prawna pożyczki a kredyt bankowy, [w:] Studia z prawa zobowiązań, pod red. Z. Radwań- Nb. 514 § 25. Pożyczka 209 skiego, Warszawa-Poznań 1979; W. Pyziol, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. V; Cza-chórski, Zobowiązania, § 82; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; M. Gersdorf, Pożyczka, Katowice 1966; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 312 i n.; S. Grochowski, J. Jacyszyn, Pożyczki poza bankiem, Rejent Nr 5/1993; A. Janiak, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XXII; K. J. Kosiński, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. yf, Góralczykajr., Warszawa 1999, rozdz. 5, s. 246 i n.; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1512 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 208 i n.; E. Niezbecka, Umowa pożyczki bankowej, MoP Nr 6/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 346 i n.; W. Pyziol, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. V; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 671; A. Szpunar, O umowie pożyczki, PiP z. 12/1992. I. Pojęcie i charakterystyka ogólna JPożyczka jest umową, przez któr^dąjącypożyczkę zobowiązuj e,.si,ę. prze- 515 jnieść na wFasność biorącego pożyczkę określoną ilość pieniędzy albo rzeczy ^oznaczonych tylko co dó gatunlSup a biorący zobowiązuje się zwrócić tę" samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 KC). ~ W wyniku spełnienia świadczęnja_przez dającego pożyczkę określone przedmioty majątkowe stają się własno|cXą_biorącego pożyczkę. Zasilają one jednak tylko czasowo majątek biorącego pożyczkę, który zobowiązany jest do zwrotu, tzn. do przeniesienia na drugą stronę własności tej samej ilości pieniędzy albo rzeczy tego samego rodzaju. W ramach tej konstrukcji pieniądze traktowane są jak rzeczy ruchome oznaczone tylko co do gatunku. Z jurydycznego punktu widzenia pożyczka polega na zobowiązaniu stron do przeniesienia własności pieniędzy1 lub innych rzeczy oznaczonych rodzajowo, natomiast jej gospodarczy sens wyraża się w tym, że biorący pożyczkę uzyskuje możliwość korzystania przez pewien czas z wartości majątkowych przekazanych mu przez dającego pożyczkę. vUmowa pożyczki - wbrew dawniejszej tradycji - została w KC skonstru- 516 „owana jako umowa konsensualna, a nie^ realna. Jej zawarcie, gdy wartość przedmiotu pożyczki przekracza 500 zł, powinno być stwierdzone pismem .(forma ad probationem, art. 720 § 2 KC), co jednak nie ma zastosowania do ..umowy zawartej między przedsiębiorcami (art. 74 § 3 KC). Pożyczka jest czynnością prawną dwustronnie zobowiązującą, ale nie 517 .^wzajemną, ponieważ obowiązek zwrotu przedmiotu pożyczki nie stanowi ekwiwalentu jego dania. 1 Przedmiotem pożyczki mogą być znaki pieniężne, ale możliwe jest posłużenie się bezgotówkowymi formami zapłaty, zob. A. Szpunar, O umowie pożyczki, s. 33; W. Pyziol, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 300-303. Nb. 515-517 210 Kozazim v. umuwy 518 Pożyczka może przybrać postać bądź to 'umowy darmej,Abądź odpłatnej, co zależy od woli stron. W tym ostatnim przypadku świadczenie biorącego pożyczkę polega zwykle na zapłacie odsetek. Również wtedy umowa pożyczki nie ma charakteru wzajemnego; odsetki nie stanowią świadczenia wzajemnego za przeniesienie własności przedmiotu pożyczki, który w myśl umowy podlega zwrotowi. 519 W odróżnieniu od umowy użyczenia lub najmu, z którymi to umowami pożyczka jest często w języku powszechnym identyfikowana, polega ona zawsze na przeniesieniu własności pieniędzy lub innych rzeczy ruchomych z równoczesnym obowiązkiem zwrotu nie itych samych, lecz takich samyc^ przedmiotów, w tej samej ilości. / Przykład: A,pożycza przyjacielowi B 100 zł; sąsiadka A pożycza sąsiadce B kilogram cukru; rolnik A pożycza od rolnika B karmę dla zwierząt. Natomiast A użycza B parasol, który B ma następnie mu zwrócić; biblioteka uniwersytecka użycza studentowi książkę. Jeżeli jednak ktoś korzysta z książki odpłatnie, to ją najmuje; podobnie w wypożyczalni sprzętu turystycznego, kaset wideo zawiera się umowę najmu, np. namiotu, kasety z, nagranym filmem. 520 Dfl_pożyczek, których przedmiotem są pieniądze, znajdują zastosowanie przepisy o zobowiązaniach pieniężnych. Zgodnie z zasadą walutowości, pożyczki pieniężne mogą być na obszarze RP zaciągane tylko w pieniądzu polskim (art. 358 KC), z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie (zwłaszcza PrDew). Zwrot ich, stosownie do zasady nominalizmu (art. 3581 § 1 KC), powinien nastąpić przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że umownie zastrzeżono waloryzację (art. 3581 § 2 KC) albo doszło do waloryzacji sądowej (art. 3581 § 3 KC). II. Prawa i obowiązki stron 1. Dającego pożyczkę 521 Dający pożyczkę zobowiązany jest do dokonania wszelkich czynności niezbędnych do przeniesienia na własność biorącego przedmiotu pożyczki, w szczególności do wydania znaków pieniężnych (gotówki) lub rzeczy zamiennych (por. art. 155 § 2 KC). Jako wydanie przedmiotu pożyczki pieniężnej należy też traktować zapłatę bezgotówkową1. Jeżeli termin wydania przedmiotu pożyczki nie został inaczej określony (w szczególności przez umowę stron), znajdzie zastosowanie ogólna zasada 1 Por. A. Szpunar, O umowie pożyczki, s. 35; zob. też Z. Radwański, Zobowiązania - część ogólna, wyd. 4., Warszawa 2003, s. 60 i n. spełnienia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania (art. 455 KC). Obowiązek wydania przedmiotu pożyczki ustaje w dwóch przypadkach: 1) jeżeli dający pożyczkę odstępuje od umowy, co może uczynić, gdy zwrot 522 pożyczki jest wątpliwy z powodu złego stanu majątkowego drugiej strony; uprawnienie do odstąpienia nie przysługuje mu jednak, jeżeli w chwili zawarcia umowy o złym stanie majątkowym drugiej strony wiedział lub z łatwością mógł się dowiedzieć (art. 721 KC); Pogorszenie stanu majątkowego biorącego pożyczkę po zawarciu umowy pożyczki zawsze więc uzasadnia odstąpienie od umowy i niewydanie przedmiotu pożyczki. 2) jeżeli roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ule- 523 gło przedawnieniu, co następuje z upływem sześciu miesięcy od chwili, kiedy przedmiot pożyczki miał być wydany (art. 722 KC), a dający pożyczkę powołał się na upływ terminu przedawnienia. Przepis ten chroni interesy dającego pożyczkę, który nie powinien zbyt długo pozostawać w niepewności co do tego, czy biorący pożyczkę skorzysta ze swego uprawnienia i weźmie przedmiot pożyczki. Dający pożyczkę ponosi odpowiedzialność za wady fizyczne i prawne 524 wydanej rzeczy (art. 724 KC). Odpowiedzialność ta ukształtowana została według łagodnych zasad przyjętych także przy użyczeniu (art. 711 KC) i da-rowiźnie (art. 892 KC). Dający pożyczkę odpowiada więc tylko za szkodę, którą wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie zawiadomił go o nich, przy czym zwolniony jest i z tej odpowiedzialności, gdy biorący pożyczkę mógł z łatwością wadę zauważyć. 2. Biorącego pożyczkę Biorący pożyczkę nie jest zobowiązany do odebrania przedmiotu pożycz- 525 ki; przysługuje mu natomiast roszczenie o jego wydanie (art. 722 KC). Jeżeli przedmiot pożyczki został przez niego odebrany, powinien go zwró- 526 cić w terminie umówionym. W razie nieoznaczenia terminu zwrotu, znajduje zastosowanie art. 723 KC, który przewiduje zwrot w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę. Nie stosuje się więc do obowiązku zwrotu pożyczki art. 455 KC o niezwłocznym spełnieniu świadczenia po wezwaniu dłużnika do wykonania. Termin oznaczony przez czynność prawną (umowa stron, wypowiedzenie przez dającego pożyczkę) poczytuje się w zasadzie za zastrzeżony na korzyść biorącego pożyczkę (por. art. 457 KC); może on zatem zwrócić pożyczkę przed czasem. Nb. 518-521 Nb. 522-526 212 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe 527 Obowiązek wcześniejszego zwrotu przedmiotu pożyczki powstaje wówczas, gdy dający pożyczkę stosownie do zasad ogólnych (art. 458 KC) może żądać spełnienia świadczenia bez względu na zastrzeżony termin. Przypadki natychmiastowej wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki wiążą się z niewypłacalnością biorącego pożyczkę oraz znacznym zmniejszeniem zabezpieczenia wierzytelności wskutek okoliczności, za które biorący pożyczkę ponosi odpowiedzialność. 528 Obowiązek płacenia odsetek (albo odpłaty w innej postaci) ciąży na biorącym pożyczkę tylko wtedy, gdy zastrzeżony został w umowie albo w przepisach pozakodeksowych. Co do odsetek por. art. 359 KC oraz art. 481, 482 KC dotyczące opóźnienia ze spełl nieniem świadczeń pieniężnych. Jeżeli w treści umowy pożyczki nie została zamieszczona wyraźna klauzulaj o jej odpłatności, nie przesądza to jeszcze o darmym charakterze pożyczkil Przypomnieć bowiem należy, że treść czynności prawnej ustala się biorąc poc] uwagę cały kontekst sytuacyjny oraz reguły wykładni wskazane w art. 65 KCl III. Przedawnienie 529 Roszczenie dającego pożyczkę ojej zwrot przedawnia się z upływem ogólnych terminów przedawnienia (art. 118 KC). 530 Roszczenie biorącego pożyczkę o wydanie przedmiotu pożyczki ulega przedawnieniu, jak już wspomniano, z upływem sześciu miesięcy od chwili, gdy , przedmiot ten miał być wydany (art. 722 KC). IV. Pożyczka bankowa 531 Wśród wymienionych w przepisach Prawa bankowego rodzajów działal-j ności banków, wyraźnie zostało przewidziane udzielanie przez banki poży-j czek, z tym że mogą to być - w odróżnieniu od pożyczki uregulowanej w KC - tylko pożyczki pieniężne (art. 5 ust. 2 PrBank). 532 Pożyczki bankowe są zawsze odpłatne, a odpłata przybiera postać odsetek. Stosowane stawki oprocentowania, m.in. pożyczek, bank ma obowiązek ogłaszać w miejscu wykonywania czynności, w sposób ogólnie dostępny (art. 111 PrBank). Pożyczkę bankową regulują przede wszystkim przepisy KC o umowie pożyczki ¦ (art. 720-724), a ponadto przepisy PrBank. ; 533 W kwestii oprocentowania, a także zabezpieczenia spłaty pożyczki udzielonej przez bank znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy dotyczące kredytu (art. 78 PrBank). W szczególności zgodnie z tymi przepisami zasady Nb. 527-533 § 25. Pożyczka 213 oprocentowania określa umowa pożyczki; powinna ona także określać sposób zabezpieczenia spłaty pożyczki. Wierzytelności wynikające z czynności bankowych (m.in. z udzielania pożyczek pieniężnych) mogą być, na żądanie banku, zabezpieczone z wykorzystaniem sposobów przewidzianych w KC, w prawie wekslowym, jak i stosownie do zwyczajów przyjętych w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 ust. 1 PrBank). Aprobując utrwaloną praktykę, Prawo bankowe wyraźnie przewiduje tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie co do rzeczy ruchomych i papierów wartościowych (art. 101), a także tzw. kaucję, polegającą na przeniesieniu na własność banku określonej kwoty w złotych lub w innej walucie wymienialnej, którą bank zobowiązany jest zwrócić po spłacie zadłużenia (art. 102). Prawa i obowiązki stron umowy pożyczki bankowej określa szczegółowo 534 umowa zawarta przez bank z biorącym pożyczkę, przy czym jej treść wyznaczają w głównej mierze ogólne warunki umów lub regulaminy bankowe. W praktyce bankowej pożyczka (nazywana też kredytem) występuje w różnych odmianach, a odrębności dotyczą np. zasad spłaty, systemu zabezpieczeń, kręgu potencjalnych pożyczkobiorców. Przykład: Kredyt dyskontowy, akceptacyjny, pożyczka lombardowa (zabezpieczona I zastawem), pożyczka hipoteczna zabezpieczona hipoteką. Zasady udzielania pożyczek przez banki, m.in. limity obciążeń, zakazy 535 uprzywilejowania, określają bliżej przepisy Prawa bankowego, które mają także na względzie obciążenia z innych tytułów, takich jak udzielanie kredytów, poręczeń, gwarancji bankowych (np. art. 71, 79 PrBank). V. Pożyczka w świetle przepisów o kredycie konsumenckim Pożyczkę objętą przepisami ustawy o kredycie konsumenckim (por. Nb. 514) 536 znamionują następujące ważniejsze cechy: 1) Jak każda umowa o kredyt konsumencki, umowa pożyczki powinna być zawarta na piśmie (chyba że odrębne przepisy wymagają innej formy szczególnej), a udzielający jej przedsiębiorca (w szczególności bank) ma obowiązek niezwłocznego doręczenia konsumentowi egzemplarza umowy. Ustawa szczegółowo określa, jakie dane powinna zawierać umowa (art. 4-7); zwraca tu m.in. uwagę obowiązek podania informacji o całkowitym koszcie kredytu (w tym odsetki, inne opłaty, prowizje) i rzeczywistej rocznej stopie oprocentowania. Naruszenie postanowień dotyczących treści umowy oznacza jej zmianę ex legę w ten sposób, że zwrot kredytu następuje bez oprocentowania i innych kosztów (bliżej art. 15). Nowelizacja z 22.5.2003 r. (Dz.U. Nr 109, poz. 1030) dodała zastrzeżenie, że skutek ten nastąpi po złożeniu kredytodawcy przez konsumenta pisemnego oświadczenia. Nb. 534-536 214 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe W § 26. Depozyt nieprawidłowy 215 2) Zasadą jest dopuszczalność odstąpienia przez konsumenta od umowy o kredyt konsumencki, bez podania przyczyny, w terminie 10 dni od zawarcia umowy (art. 11; w pierwotnym brzmieniu, przed wspomnianą nowelizacją- 3 dni). W umowie powinna być podana informacja o prawie odstąpienia, a w razie jej braku konsument może odstąpić od umowy w terminie 10 dni od otrzymania pisemnej informacji o tym uprawnieniu, nie później jednak niż w ciągu 3 miesięcy od zawarcia umowy (pierwotnie 2 miesiące). Zarazem w nawiązaniu do OchrKonsU (por. Nb. 150) art. 12 ust. 1 KredKonsU stanowi, że odstąpienie od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość skutkuje także wobec zawartej w celu ich wykonania umowy kredytu konsumenckiego. 3) Z kolei odstąpienie od umowy, na podstawie której korzystając z kredytu konsument nabył rzecz lub usługę, z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, jest skuteczne także wobec umowy o kredyt konsumencki (bliżej art. 13). 4) Spłata kredytu konsumenckiego może nastąpić przed terminem określonym w umowie (art. 8 ust. 1; termin zastrzeżony na korzyść dłużnika), a realizując to uprawnienie konsument nie jest zobowiązany - gdy kredyt był oprocentowany - do zapłacenia oprocentowania za okres po spłacie. W przypadku kredytu nieoprocentowanego ma natomiast prawo do zmniejszenia zapłaconych prowizji i opłat. Niedopuszczalne jest zastrzeżenie prowizji za wcześniejszą spłatę kredytu. Powołana już nowelizacja nałożyła na konsumenta obowiązek poinformowania kredytodawcy o zamiarze wcześniejszej spłaty kredytu najpóźniej w terminie 3 dni przed jej dokonaniem (art. 8 ust. la). 5) W razie niezapłacenia w terminach określonych w umowie pełnych rat kredytu za co najmniej dwa okresy płatności (art. 14) przysługuje kredytodawcy uprawnienie do wypowiedzenia umowy, ale dopiero po wezwaniu konsumenta do zapłaty zaległych rat lub ich części w terminie nie krótszym niż 7 dni od otrzymania wezwania, z zagrożeniem jej wypowiedzenia. Wypowiedzenie może nastąpić z zachowaniem terminu wypowiedzenia nie krótszego niż 30 dni. § 26. Depozyt nieprawidłowy Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 98, 99; W. Pyziol, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. VI; Czachórski, Zobowiązania, § 96; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 574-575; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1677; L. Ogiegło, [w:] Nb. 536 pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 506-507; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 756 i n. I. Pojęcie i cechy Depozyt nieprawidłowy (depositum irregulare) uregulowany jest w tytule 537 XXVIII Przechowanie księgi III KC (art. 845). Od przechowania różni się jednak tak dalece, przejmując zarazem wiele istotnych elementów od pożyczki, że trzeba go uznać za odrębny typ umowy nazwanej1. Przedmiotem depozytu - na podobieństwo pożyczki, a w odróżnieniu od 538 przechowania - są tylko pieniądze lub inne rzeczy oznaczone co do gatunku (art. 845 KC). ._., Rzeczy te przechowawca (nieprawidłowy) nabywa na własność, z obo- 539 wiązkiem zwrotu takiej samej sumy pieniędzy lub rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 845 w zw. z art. 720 KC). Według art. 845 KC, przechowawca może rozporządzać przedmiotem depozytu nieprawidłowego, co jest konsekwencją nabycia przez niego prawa własności; por orz SN z 20.11.1969 r. (OSN 1970, poz. 223). Wspomniane uprawnienie do rozporządzania przedmiotem depozytu po- 540 winno wynikać z przepisów szczególnych (por. art. 725, 726 KC dotyczące rachunku bankowego), a także z umowy albo z okoliczności, a jego ustalenie ma decydujące znaczenie dla odróżnienia danego stosunku prawnego od przechowania. Sam przedmiot przechowania nie przesądza więc o tym, czy doszło do depozytu nieprawidłowego; jeżeli jednak na przechowanie oddano pieniądze albo inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, może to przemawiać - na zasadzie domniemania faktycznego - za kwalifikacją umowy jako przechowania nieprawidłowego. Tak jak przechowanie, a inaczej niż pożyczka, umowa depozytu nieprawi- 541 dlowego jest czynnością prawną realną, dochodzi więc do skutku dopiero po wręczeniu przechowawcy nieprawidłowemu znaków pieniężnych lub innych rzeczy oznaczonych co do gatunku. Podobnie jak pożyczka i przechowanie - depozyt nieprawidłowy może 542 być odpłatny albo nieodpłatny. Odpłatność, na ogół w postaci odsetek, może być zastrzeżona albo na rzecz przechowawcy nieprawidłowego, albo na rzecz składającego, w zależności od tego, czyj interes co do przechowania określonych przedmiotów jest w konkretnej sytuacji przeważający. Zwykle poważniejsze znaczenie ma przechowanie nieprawidłowe dla interesów prze- Kwalifikację tę podważa W. Pyzioł, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 315-318. Nb. 537-542 216 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe chowawcy, który może przedmiotem depozytu nieprawidłowego swobodnie dysponować. Dlatego z reguły on właśnie zobowiązuje się do płacenia odsetek. Może być jednak tak, że składający gotów jest płacić za to, iż uwolniony zostaje od troski o przedmioty oddane na przechowanie. II. Treść stosunku prawnego 543 Z uwagi na wskazane już elementy zbliżające depozyt nieprawidłowy do pożyczki, jego skutki prawne należy w zasadzie oceniać - w myśl odesłania zawartego w art. 845 KC - według stosowanych odpowiednio przepisów o pożyczce. 544 Spośród przepisów regulujących pożyczkę nie mogą do depozytu nieprawidłowego znaleźć zastosowania art. 721 i 722 KC, odpowiadające konsen-sualnemu charakterowi pożyczki. Odpowiednie stosowanie obejmuje w szczególności art. 720 § 1 infine KC o obowiązku zwrotu pieniędzy albo innych rzeczy określonych rodzajowo, a także art. 724 KC o odpowiedzialności za wady rzeczy. 545 Natomiast czas i miejsce zwrotu przedmiotu depozytu nieprawidłowego określają przepisy o przechowaniu (art. 845 zd. 2 KC). 546 Stosowanie przepisów o przechowaniu co do czasu zwrotu przedmiotów oddanych w depozyt nieprawidłowy oznacza przede wszystkim, że składający może w każdej chwili żądać zwrotu depozytu (art. 844 § 1 i 2 KC). 547 Stosowanie przepisów o przechowaniu do miejsca zwrotu przedmiotu depozytu nieprawidłowego prowadzi do stwierdzenia, że zwrot powinien nastąpić „w miejscu, gdzie rzecz miała być przechowywana" (art. 844 § 3 KC). W odniesieniu do depozytu nieprawidłowego - którego przedmiotem depozytariusz może rozporządzać - postanowienie to należy interpretować z uwzględnieniem różnic w porównaniu z przechowaniem „zwykłym". W rezultacie za miejsce zwrotu uważa się miejsce, w którym wręczono przedmiot depozytu przechowawcy nieprawidłowemu. § 27. Umowa kredytu Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 97; tenże, Konstrukcja prawna pożyczki a kredyt bankowy, [w:] Studia z prawa zobowiązań, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań 1979; Czachórski, Zobowiązania, § 83; M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; tenże, [w:] Prawo umów, rozdz. 11; B. Bladowski, A. Gola, Pożyczka, kredyt, użyczenie, Warszawa 1985; /. Heropolitańska, Nb. 543-547 §27. Umowa kredytu 217 L, Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. VI, Warszawa 1997; /. Heropolitańska, S. Ryżewska, B. Smykla, M. Michalski, W. Góralczyk, K. J. Kosiński, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. J. Góralczyka jr., Warszawa 1999, rozdz. 5, s. 200 i n.; /. Heropolitańska, Kredyty, pożyczki i gwarancje bankowe, wyd. II, Warszawa 2000; M. Jan-czyk, Wypowiedzenie umowy kredytowej, PPH Nr 2/1997; tenże, Zawarcie umowy kredytu bankowego, Glosa Nr 9/1997; tenże, Umowa kredytu i pożyczki studenckiej, Prawo Spółek Nr 7-8/1999; A. Janiak, Charakter prawny stosunków kredytu bankowego, RPEiS z. 1/1983; tenże, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002, rozdz. XXII; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1512 i n.; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 206 i n.; W. Popiołek, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 349 i n.; W. Pyziol, Umowa o kredyt bankowy, Kraków 1986; tenże, Umowa o kredyt bankowy w świetle nowego ustawodawstwa bankowego, Krakowskie Studia Prawnicze, 1991; tenże, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. V; tenże, Zmiany w zakresie regulacji stosunków prawnych między bankiem a jego klientem, Prawo Bankowe Nr 5/2004; W. Pyziol, G. Tracz, Wypowiedzenie umowy kredytowej, Prawo Bankowe Nr 4/1994; A. Rzetelska, Uwagi o pojęciu umowy kredytu bankowego, AUŁ 1988, Nr 34; B. Smykla, Wybrane obszary regulacji o charakterze publicznoprawnym, Prawo Bankowe Nr 5/2004. I. Pojęcie i charakterystyka ogólna Umowa kredytu została uregulowana w Prawie bankowym jako odrębny 548 typ umowy nazwanej. Przez umowę tę bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu (art. 69 PrBank). Umowa kredytu jest czynnością prawną konsensualną, dwustronnie zobowiązującą i odpłatną, ale nie wzajemną. Od tej umowy należy odróżnić umowy zawierane między bankami a Narodowym Bankiem Polskim jako centralnym bankiem państwa o udzielenie kredytu refinansowego, w celu uzupełnienia ich zasobów pieniężnych lub dla realizacji programu postępowania naprawczego banku (art. 42 NBPU). Rodzaje udzielanych kredytów oraz warunki umów kredytu określają bliżej 549 ogólne warunki umów i regulaminy wydawane przez banki (art. 109 PrBank). Przykład: Kredyty na sfinansowanie działalności gospodarczej (kredyty gospodarcze) w postaci kredytów obrotowych (na bieżące potrzeby) i kredytów inwestycyjnych (np. na zakup środków trwałych); kredyty na cele produkcji rolnej; kredyty na cele mieszkaniowe (budowę lub kupno albo modernizację domów mieszkalnych lub lokali); kredyty na zakup akcji prywatyzowanych przedsiębiorstw państwowych; kredyty na cele konsumpcyjne; kredyty na zakupy ratalne, na zakup samochodu, wyposażenia mieszkania. Nb. 548-549 218 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe §27. Umowa kredytu 219 550 Stronami umowy kredytu są: 1) bank Prawo bankowe określa bank jako osobę prawną utworzoną zgodnie z przepisami ustaw, działającą na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki powierzone pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym (art. 2). W katalogu czynności bankowych, które mogą być wykonywane tylko przez banki wymienia się w szczególności udzielanie kredytów (art. 5 ust. 1 PrBank); drugą grupę tworzą czynności niezastrzeżone wyłącznie dla banków, ale będące czynnościami bankowymi, gdy są wykonywane przez banki (do tych czynności należy np. udzielanie pożyczek pieniężnych, art. 5 ust. 2 PrBank). 2) kredytobiorca 551 Po tej stronie mogą występować osoby fizyczne i osoby prawne; ponadto jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną (art. 70 ust. 2 PrBank). Kredytobiorcami mogą być więc jednostki organizacyjne, do których w myśl art. 331 KC stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych, np. spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna, spółka kapitałowa w organizacji (art. 8, 22, 86, 102 i 125 KSH), wspólnota mieszkaniowa (art. 6 WłLokU). 552 Od kredytobiorcy wymaga się tzw. zdolności kredytowej, rozumianej jako zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie, co podlega ocenie banku (art. 70 PrBank). Brak zdolności kredytowej nie przekreśla jednak szans na uzyskanie kredytu, gdy splata kredytu będzie w sposób „szczególny" zabezpieczona oraz zostanie przedstawiony wiarygodny program naprawy gospodarki ubiegającego się o kredyt. 553 Zawarcie umowy kredytu wymaga zachowania formy pisemnej (adpro-bationem, art. 69 ust. 2 PrBank), a w umowie tej należy w szczególności określić: strony umowy, kwotę i walutę kredytu, jego przeznaczenie, termin spłaty, oprocentowanie, zabezpieczenie spłaty, termin i sposób postawienia środków pieniężnych do dyspozycji kredytobiorcy. 554 Udzielenie kredytu następuje na czas oznaczony w umowie. Umowy kredytu na ogół ściśle określają termin wykorzystania i zwrotu kredytu, przez wskazanie miesięcy lub lat, w ciągu których powinna nastąpić jego spłata wraz z odsetkami. W przypadku kredytów długoterminowych w praktyce dopuszcza się ustalenie okresu karencji, tzn. zawieszenia spłaty na określony czas. Wyznaczenie okresu spłaty nie musi jednak polegać na podaniu konkretnego terminu. Na przykład, według zasad udzielanego przez PKO BP SA kredytu na cele mieszkaniowe z odroczoną spłatą części należności, wysokość rat spłaty zależy od określonych wskaźników (głównie od stopy inflacji). W rezultacie czas spłaty jest tutaj oznaczony nie przez ustalenie daty, lecz w sposób pośredni, za pomocą pewnych mierników obiektywnych. 555 Według ustawowej definicji umowy kredytu, bank oddaje do dyspozycji kredytobiorcy środki pieniężne „z przeznaczeniem na ustalony cel". Zagadnieniem dyskusyjnym jest jednak, czy ustalenie celu kredytu należy do essen-tialia negotii umowy kredytu; por. A. Janiak, [w:] Prawo handlowe, s. 834-835. Do zawarcia umowy kredytu może dojść w wykonaniu zlecenia udzielę- 555a nia kredytu, które jest umową między bankiem a podmiotem dającym zlecenie, zainteresowanym uzyskaniem kredytu przez osobę trzecią (art. 77a PrBank, dodany ustawą z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). Oświadczenie dającego zlecenie powinno być złożone w formie pisemnej pod rygorem nieważności. W przywróconej instytucji zlecenia udzielenia kredytu (poprzednio była uregulowana w art. 629 KZ, a także w art. 44 Prawa bankowego z 1989 r.), idąc za pierwowzorem, przewiduje się zabezpieczenie dla banku przyjmującego zlecenie -jeśli umowa nie stanowi inaczej, dający zlecenie staje się poręczycielem za dług przyszły (por. Nb. 641). Jest to wynikający z ustawy dodatkowy skutek prawny umowy zlecenia (por. art. 56 KC). W tym przypadku stosunek poręczenia nie powstaje z umowy poręczenia, lecz jako ustawowe następstwo innej umowy, której treść nie musi na to wskazywać. Umowa zlecenia udzielenia kredytu ma na celu ułatwienie zawarcia w przyszłości umowy kredytu określonej osobie trzeciej. Pozostaje natomiast kwestią otwartą, czy z przyjęciem zlecenia łączy się obowiązek banku zawarcia umowy kredytu, której zlecenie dotyczy1. Umowę kredytu, która podlega przepisom ustawy z 20.7.2001 r. o kre- 556 dycie konsumenckim (Dz.U. Nr 100, poz. 1081 ze zm.), cechują istotne odrębności - zwłaszcza w zakresie zasad jej zawarcia, praw i obowiązków stron - co pozostaje w związku z ochronnym względem konsumentów celem tej regulacji. Zagadnienia te zostały już wcześniej przedstawione (Nb. 514 i 536). II. Prawa i obowiązki stron 1. Banku a) Z umowy kredytu wynika zobowiązanie banku polegające na oddaniu S57 do dyspozycji kredytobiorcy określonej kwoty środków pieniężnych (art. 69 ust. 1 i 2 PrBank). Bank powinien więc dokonać stosownych czynności faktycznych umożliwiających kredytobiorcy korzystanie z udzielonego kredytu. Określa je bliżej umowa; ogólnie biorąc sposoby postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych sprowadzają się do realizowania przez bank rozliczeń pieniężnych w granicach sumy kredytu (forma bezgotówkowa) albo polegają na wypłacie sumy kredytu w gotówce, w całości albo częściami. 1 Zagadnienie sygnalizuje W. Pyzioł, Zmiany, s. 131. Nb. 550-555 Nb. 555a-557 220 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe §27. Umowa kredytu 221 Techniczne sposoby „oddania" środków pieniężnych rozliczanych bezgotówkowo są zróżnicowane, np. następuje to przez otwarcie odrębnego rachunku kredytowego, na który bank przekazuje środki pieniężne w granicach udzielonego kredytu; przez dyspozycję przelewu całej sumy kredytu lub środków pieniężnych w ustalonych transzach na rachunek bieżący kredytobiorcy; korzystanie z kredytu może też polegać na rozliczeniach do wysokości umówionego salda ujemnego na rachunku kredytobiorcy. Suma kredytu może być oddana do jednokrotnego lub wielokrotnego wykorzystania przez kredytobiorcę. W drugim przypadku (tzw. kredyt odnawialny) kredytobiorca może po każdym spłaceniu kredytu wykorzystać go na nowo. 558 b) Bank udzielający kredytu może żądać od kredytobiorcy zabezpieczenia zwrotu kredytu w postaci zabezpieczeń przewidzianych w Kodeksie cywilnym i w prawie wekslowym oraz zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym (art. 93 ust. 1 PrBank). Mogą to być zabezpieczenia osobiste, np. poręczenie; zabezpieczenia rzeczowe, np. hipoteka, zastaw, zwłaszcza zastaw rejestrowy ustanowiony na podstawie przepisów ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm.), przewłaszczenie na zabezpieczenie dotyczące rzeczy ruchomej; por. Nb. 598 i n., Nb. 533. Na uwagę zasługuje też odesłanie do zwyczajów, i to w zakresie szerszym niż przewidywało to Prawo bankowe z 1989 r., które odwoływało się tylko do zwyczajów przyjętych we współpracy z bankami zagranicznymi. W razie opóźnienia kredytobiorcy ze spłatą kredytu, bank powinien, zgodnie z art. 880 KC, niezwłocznie zawiadomić o tym poręczyciela. Stosowny przepis art. 76a PrBank (dodany w nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870), rozciąga ten obowiązek banku na wszystkie osoby będące dłużnikami banku z tytułu zabezpieczenia kredytu. 559 c) Ze względu na znaczne ryzyko związane z działalnością kredytową, w czasie obowiązywania umowy kredytu bank może żądać od kredytobiorcy informacji i przedstawienia dokumentów pozwalających na ocenę jego sytuacji finansowej i gospodarczej, jak i umożliwiających kontrolę wykorzystania i spłaty kredytu (art. 74 PrBank). Przykład: Przedstawienie sprawozdania finansowego, wgląd do księgi przychodów i rozchodów, sprawozdanie z realizacji inwestycji. 560 d) Zły stan majątkowy kredytobiorcy, wyrażający się w utracie zdolności kredytowej, może uzasadniać obniżenie przez bank kwoty przyznanego kredytu albo wypowiedzenie przez bank umowy kredytu. Środki te przysługują bankowi także w przypadku niedotrzymania przez kredytobiorcę warunków udzielenia kredytu (art. 75 ust. 1 PrBank). Termin wypowiedzenia wynosi 30 dni, a 7 dni w razie zagrożenia upadłością kredytobiorcy, chyba że umowa przewiduje termin dłuższy. Przykład: Kredytobiorca wykorzystuje kredyt niezgodnie z jego przeznaczeniem, utrudnia badanie sytuacji finansowej przez bank. Według Prawa bankowego z 1989 r., wypowiedzenie było dopuszczalne, gdy kredytobiorca nie dotrzymał „istotnych" warunków Nb. 558-560 umowy. Mimo pominięcia tego kryterium w ustawie z 1997 r. należy przyjąć, że wypowiedzenie uzasadniają tylko poważniejsze uchybienia; w innych przypadkach wypowiedzenie mogłoby być ocenione jako nadużycie prawa (art. 5 KC). Kredytobiorcy zapewnia się jednak ochronę przed wypowiedzeniem z po- 561 wodu utraty zdolności kredytowej lub zagrożenia upadłością, jeżeli uzyskał zgodę banku na realizację programu naprawczego. W okresie jego realizacji wypowiedzenie nie może nastąpić. Zakaz ten nie ma jednak zastosowania, gdy bank stwierdzi, że program naprawczy nie jest w sposób należyty realizowany (art. 75 ust. 3 i 4 PrBank, w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). e) Z udzieleniem kredytu, jak również z innymi czynnościami bankowy- 562 mi, łączy się zagadnienie tajemnicy bankowej. Obejmuje ona wszystkie informacje dotyczące czynności bankowej, uzyskane na etapie poprzedzającym zawarcie umowy (np. w czasie negocjacji), w trakcie jej zawierania i realizacji (art. 104 ust. 1 PrBank). Do tego zakresu należą informacje dotyczące danej czynności, jak i osób dokonujących czynności z bankiem1. Tak określona tajemnica bankowa wiąże bank, osoby w nim zatrudnione i osoby, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe. Zrozumiałe jest wyłączenie obowiązku jej zachowania, gdy ujawnienia informacji wymaga należyte wykonanie umowy przez bank. Z kolei obowiązek ten nie dotyczy sytuacji, gdy działalność banku prowadzona jest przy zastosowaniu pośrednictwa, przez podmioty, którym bank powierzył - stale lub okresowo - wykonywanie czynności bankowych (tzw. outsourcing, art. 6a-6b PrBank), w zakresie informacji niezbędnych do wykonywania tych czynności. Podobnie będzie w razie udzielania informacji adwokatom lub radcom prawnym, świadczącym pomoc prawną na rzecz banku. Tajemnica bankowa nie obowiązuje wobec osoby, której dotyczą informacje objęte tajemnicą. Osobom trzecim, co do zasady, bank nie może przekazywać takich informacji, poza następującymi przypadkami: 1) jeśli osoba, której dotyczą informacje objęte tajemnicą, upoważni bank na piśmie do przekazania określonych informacji wskazanej przez siebie osobie lub jednostce organizacyjnej (art. 104 ust. 3 PrBank), 2) gdy osoba trzecia należy do wymienionych w ustawie podmiotów, którym bank ma obowiązek udzielania informacji (art. 105 ust. 1 i 2 oraz art. 106a ust. 1 PrBank). Bezwzględne zachowanie tajemnicy - wobec stron umowy, innych osób, których dotyczą informacje oraz osób trzecich - wymagane jest od banku B. Smykla, Wybrane obszary, s. 141 i n. Nb. 561-562 222 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe $ Z/. Umowa kredytu 223 (osób w nim zatrudnionych, osób, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe), co do informacji udzielonych Policji, na zasadach określonych w ustawie z 6.4.1990 r. o Policji (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 7, poz. 58 ze zm.). Wśród wyczerpująco określonych sytuacji, których dotyczą przepisy wymienione wyżej w pkt 2, znajduje się m.in. udzielanie informacji innym bankom i instytucjom finansowym - w zakresie, w jakim informacje te są niezbędne w związku z wykonywaniem czynności bankowych oraz nabywaniem i zbywaniem wierzytelności (art. 105 ust. 1 pkt 1 PrBank, w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). W porównaniu z poprzednim stanem prawnym zakres przekazywanych informacji został poszerzony, dotyczyły one bowiem dotychczas wierzytelności oraz obrotów i stanów rachunków bankowych, w związku z udzielaniem kredytów, pożyczek, gwarancji bankowych, poręczeń. Zachowano jednak ten węższy zakres informacji, gdy są one przekazywane innym niż banki instytucjom ustawowo upoważnionym do udzielania kredytów (art. 105 ust. 1 pkt la PrBank). Dla usprawnienia wzajemnego informowania się, banki mogą tworzyć, wspólnie z bankowymi izbami gospodarczymi, instytucje do gromadzenia, przetwarzania, i udostępniania wspomnianych informacji (art. 105 ust. 4 PrBank). Z kolei banki udzielają informacji na żądanie sądu lub prokuratora w sprawach karnych określonych bliżej w ustawie, a także sądu w związku z postępowaniem spadkowym, postępowaniem o podział majątku między małżonkami, sprawą o alimenty lub o rentę o charakterze alimentacyjnym. Z ustawy wynika też upoważnienie innych organów państwowych, instytucji i osób do żądania określonych informacji objętych tajemnicą bankową. Legitymację w tym względzie mają: Komisja Nadzoru Bankowego, dyrektor izby celnej, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Przewodniczący Komisji Papierów Wartościowych i Giełd, Prezes Zarządu Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych, biegli rewidenci upoważnieni do badania sprawozdań finansowych banku, komornik sądowy, służby ochrony państwa, Policja, wydawcy elektronicznych instrumentów płatniczych niebędący bankami, Generalny Inspektor Ochrony Danych Osobowych (art. 105 ust. 1 pkt 2 PrBank). Do podmiotów upoważnionych do otrzymania określonych informacji należy także Narodowy Bank Polski. Obowiązki informacyjne banków wynikają poza tym z odrębnych ustaw i mogą je uzyskać w szczególności organy podatkowe, Generalny Inspektor Informacji Finansowej, organy kontroli skarbowej. W razie uzasadnionego podejrzenia o wykorzystywanie działalności banku w celu ukrycia działań przestępczych, obowiązkiem banku jest zawiadomienie o tym prokuratora (bliżej art. 106a PrBank). Z obowiązkiem zachowania tajemnicy bankowej związana jest odpowiedzialność banku za szkody wynikłe z ujawnienia tajemnicy i wykorzystania jej niezgodnie z przeznaczeniem, z wyłączeniem przypadków, gdy ujawnienia tajemnicy bankowej dopuściły się osoby i instytucje upoważnione przez ustawę do żądania od banku udzielenia informacji (art. 105 ust. 5 i 6 PrBank). Nb. 562 2. Kredytobiorcy a) Kredytobiorca jest uprawniony do korzystania z udzielonego kredytu, 563 w związku z czym może żądać udostępnienia przez bank środków pieniężnych w sposób określony umową. Nie ma natomiast obowiązku korzystania z kredytu. Z uwagi na interes banku w pobieraniu odsetek, a także koszty związane z zapewnieniem środków na realizację kredytu, umowa kredytu może zastrzegać wygaśnięcie stosunku kredytowego w wypadku niekorzystania z kredytu w określonym czasie. b) Na kredytobiorcy ciąży obowiązek zwrotu wykorzystanego kredytu 564 w umówionym czasie, jednorazowo albo w ratach oraz obowiązek zapłaty ustalonych umową odsetek od kwoty kredytu faktycznie wykorzystanego. Zasady oprocentowania kredytu, w tym zwłaszcza stosowanie stałej albo zmiennej stopy procentowej, określa umowa kredytu (art. 76 PrBank). Z reguły stałą stopę procentową zastrzega się w przypadku kredytów krótkoterminowych (okres spłaty do 6 miesięcy); oprocentowanie zmienne zwykle dotyczy kredytów udzielanych na czas dłuższy. W razie stosowania stopy zmiennej, „warunki zmiany", jak stanowi art. 76 pkt 1 PrBank, należy określić w umowie kredytowej. Tym samym przepis ten uwzględnia stanowisko SN, zajęte pod rządem Prawa bankowego z 1989 r., uznające konieczność wskazania w regulaminach bankowych kryteriów (konkretnych okoliczności), od których byłyby uzależnione zmiany oprocentowania przez bank (por. zwłaszcza uchw. SN z 6.3.1992 r., OSN 1992, poz. 90). Ponadto art. 76 pkt 2 PrBank wymaga powiadomienia, w sposób określony w umowie, kredytobiorcy oraz poręczycieli o każdej zmianie stopy oprocentowania kredytu. Powiadomione powinny być także, w braku odmiennej umowy, inne osoby będące dłużnikami banku z tytułu zabezpieczenia kredytu. Termin spłaty kredytu art. 75a ust. 1 PrBank określa jako termin zastrzeżo- 565 ny na rzecz obu stron, jeżeli umowa kredytu nie stanowi inaczej (por. art. 457 KC). Oznacza to, że obydwie strony - bank i kredytobiorca - związane są terminem zwrotu kredytu, a zatem bez zgody drugiej strony bank nie może żądać jego wcześniejszej spłaty, kredytobiorca zaś nie może wcześniej spłacić kredytu. Takie rozwiązanie zostało wprowadzone w interesie banku przez ustawę z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870). Przedterminowy zwrot kredytu z reguły bowiem nie będzie dla banku korzystny, zważywszy że pozbawia kredytodawcę umówionego oprocentowania. Natomiast szczególna regulacja art. 8 ust. 1 KredKonsU przewiduje termin zastrzeżony na korzyść będącego dłużnikiem konsumenta (por. Nb. 536). c) Do obowiązków kredytobiorcy należy z kolei zapłata określonej w urno- 566 wie prowizji, będącej rodzajem wynagrodzenia za czynności banku związane z przyznaniem kredytu. Obowiązek ten powstaje w związku z udzieleniem kredytu, bez względu na to, czy nastąpiło jego wykorzystanie (art. 69 ust. 1 PrBank). Nb. 563-566 224 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe Poza tym w umowie może być zastrzeżona odrębna prowizja od kredytu postawionego do dyspozycji kredytobiorcy i przez niego niewykorzystanego (art. 77 PrBank). Ma ona znaczenie rekompensaty bankowych kosztów utrzymania dostępności środków kredytu. 567 d) Z umowy kredytu wynika obowiązek korzystania z udostępnionych przez bank kredytujący środków pieniężnych „na warunkach" określonych w umowie. Polegają one zwłaszcza na wskazaniu celu, na jaki kredyt został udzielony, sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu, bliższych ustaleniach co do przekazywania informacji pozwalających na kontrolę sytuacji kredytobiorcy przez bank, w zależności od rodzaju kredytu i statusu prawnego kredytobiorcy. 567a e) Przepisy PrBank w pierwotnym brzmieniu nie przewidywały wypowiedzenia umowy kredytu przez kredytobiorcę. Stan ten uległ zmianie w wyniku nowelizacji z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870), która przyznała kredytobiorcy uprawnienie do wypowiedzenia umowy, gdy strony ustaliły termin spłaty kredytu dłuższy niż rok, przy czym wymaga się zachowania trzymiesięcznego terminu wypowiedzenia (art. 75a ust. 2 PrBank). Dopuszczalność wypowiedzenia nie zależy od występowania szczególnych przyczyn. Z zakończeniem w ten sposób stosunku prawnego łączy się przedterminowa spłata wykorzystanego kredytu. W rezultacie możliwość wypowiedzenia umowy kredytu przez kredytobiorcę oznacza złagodzenie zasady, według której termin spłaty kredytu jest zastrzeżony na rzecz obu stron (por. Nb. 565). III. Przedawnienie 568 Roszczenia banku z tytułu udzielonego kredytu ulegają przedawnieniu na zasadach ogólnych, w terminie lat trzech (art. 118 KC). § 28. Umowa rachunku bankowego Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 104-110; Czachórski, Zobowiązania, § 84; M. Bączyk, Świadczenia instytucji bankowych na rzecz konsumenta, [w:] Obywatel - Przedsiębiorstwo, Ossolineum 1982; tenże, Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; tenże, [w:] Prawo umów, rozdz. 11;/ Jackiewicz, R. Tollik, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczykajr., Warszawa 1999, rozdz. 3; A. Janiak, [w:] Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, pod red. A. Kocha i J. Napierały, Kraków 2002; rozdz. XXII; A. Jończyk, Nowa umowa rachunku bankowego, Biul. Bankowy Nr 2/1998; L. M. Kostowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1524; K. Kruczalak, Umowy w obrocie, s. 193 i n.; J. W. Kwiatkowski, Bankowe karty płatnicze, Warszawa 1995; A. Mączyński, Prawa i obowiązki stron umowy rachunku bankowego w świetle zasady ochrony konsumentów, [w:] Studia z prawa cywilnego i gospodarczego. Nb. 567-568 § 28. Umowa rachunku bankowego 225 Ksi?ga pamiątkowa dedykowana Profesor Czesławie Żuławskiej, Kraków 2000; E. Nie-zbecka, Umowa rachunku bankowego, MoP Nr 4/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); L. Ogiegło, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 355 i n.; W. Pelc, Zapłata kartą płatniczą, Pal. Nr 11/1994 (cz. I), Nr 12/1994 (cz. II), Nr 1-2/1995 (cz. III); A. Pomorska, Komentarz do prawa bankowego, Warszawa 1994; W. Pyziol, Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1997; tenże, Umowa rachunku bankowego a zasada swobody kontraktowania. Zagadnienia wybrane. Cz. 1-3, Prawo Bankowe Nr 4/1995; Nr ł/1996; Nr 3/1997; tenże, [w:] Prawo Bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. III; tenże, Zmiany w zakresie regulacji stosunków prawnych między bankiem a jego klientem, Prawo Bankowe Nr 5/2004; A. Rembieliński, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 675 i n.; S. Rudnicki, Zagadnienia prawa bankowego w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Zielona Góra 1994; M. Smaga. Karty płatnicze, Kraków 1998; M. Sychowicz, [w:] Komentarz, s. 323 i n.; A. Szpunar, Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci jego posiadacza, KPP Nr 3/1998; Z. Żabiński, Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1997; tenże, Rozwój podstaw prawa obrotu pieniężnego i czynności bankowych, SC 1988, Nr 34. I. Charakterystyka ogólna 1. Pojęcie Umowa rachunku bankowego została ukształtowana jako odrębny typ urno- 569 wy nazwanej. W podstawowym zakresie regulują ją przepisy KC (art. 725-733), a ponadto podlega przepisom Prawa bankowego (zwłaszcza art. 49-62). Szczegółowe zagadnienia dotyczące otwierania i prowadzenia rachunków bankowych określają wydawane przez banki ogólne warunki umów i regulaminy, o charakterze wzorców umów (art. 109 PrBank, art. 384 i n. KC). Według art. 725 KC, przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nieoznaczony, do przechowywania jego środków pieniężnych oraz, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Bank ma możliwość dysponowania zgromadzonymi środkami pieniężnymi i obowiązek ich zwrotu na żądanie posiadacza rachunku (art. 726 KC). „Przechowywanie" tych środków przypomina depozyt nieprawidłowy (art. 845 KC); ma jednak cechy swoiste, zważywszy na jego przedmiot - środki pieniężne - oraz ich gromadzenie także w wyniku rozliczeń bezgotówkowych. Oprócz przechowywania, zależnie od treści umowy, bank może być zobowiązany do dokonywania rozliczeń pieniężnych „na zlecenie" posiadacza rachunku1. Obowiązek ten wynika z umowy rachunku bankowego i polega na wykonywaniu określonych dyspozycji posiadacza rachunku, np. polecenia przelewu w celu zapłaty należności 1 Szerzej o „przechowywaniu", a także „zleceniu" w rozumieniu art. 725 KC S. Grzybowki, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 771; W. Pyziol, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 349, 350 i 377. Nb. 569 226 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe z tytułu czynszu najmu. Terminologii kodeksowej nie stosuje PrBank, wymieniając wśród elementów umowy m.in. określenie form i zakresu rozliczeń dokonywanych „na polecenie" posiadacza rachunku (art. 52 ust. 2 pkt 7). Pojęcie bankowych rozliczeń pieniężnych określają przepisy Prawa bankowego (art. 63 i n.). Stosowane są gotówkowe i bezgotówkowe formy rozliczeń pieniężnych; te ostatnie przeprowadza się w szczególności poleceniami przelewu, zapłaty, czekiem rozrachunkowym, kartą płatniczą. 2. Strony 570 Stronami umowy rachunku bankowego są: 1) bank Prowadzenie rachunków bankowych należy wyłącznie do banków (art. 5 PrBank). Ponadto przepisy KC o umowie rachunku bankowego stosuje się odpowiednio do rachunków prowadzonych przez spółdzielcze kasy oszczędnościowo-kredytowe (art. 732 KC). 2) posiadacz rachunku Po tej stronie mogą występować osoby fizyczne, osoby prawne, jednostki organizacyjne niemające osobowości prawnej, o ile posiadają zdolność prawną (art. 49 PrBank; por. Nb. 551). Dla poszczególnych podmiotów przewiduje się prowadzenie określonych rodzajów rachunków (Nb. 573). Po stronie posiadacza rachunku może znajdować się kilka osób fizycznych, a także - co jest nowością wprowadzoną przez ustawę z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870), kilka jednostek samorządu terytorialnego (art. 51 PrBank). Możliwość ta dla jednostek samorządu terytorialnego została przewidziana wyłącznie ze względu na wspólne wykonywanie zadań publicznych, m.in. realizację przedsięwzięć współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej. W razie wielości podmiotów prowadzony jest rachunek wspólny. Jeśli są to osoby fizyczne, ma on charakter tzw. rachunku rozłącznego, co oznacza, że każdy ze współposiadaczy rachunku może dysponować samodzielnie, bez potrzeby zgody pozostałych, środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku. W umowie rachunku wspólnego można jednak postanowić inaczej, w szczególności uzależnić dysponowanie tymi środkami od zgody wszystkich współposiadaczy (tzw. rachunek łączny). Samodzielność posiadaczy rachunku wspólnego wyraża się w przysługującym każdemu z nich uprawnieniu do wypowiedzenia zawartej przez nich umowy, ze skutkiem wobec pozostałych (art. 5la PrBank). Natomiast w przypadku rachunku wspólnego jednostek samorządu terytorialnego zasady dysponowania środkami pieniężnymi zgromadzonymi na tym rachunku i wypowiedzenia umowy ustalane są w umowie rachunku bankowego. Nb. 570 28. Umowa rachunku bankowego 227 3. Cechy Umowa rachunku bankowego jest czynnością prawną konsensualną i za- 571 wierana jest na piśmie (art. 52 PrBank; forma adprobationem). Powinna ona w szczególności określać rodzaj otwieranego rachunku, walutę, w jakiej będzie prowadzony, czas trwania umowy, zasady jej wykonywania. Może być zawarta na czas oznaczony albo nieoznaczony. Dobrowolność zawierania umów rachunku bankowego doznaje ograniczeń w przepisach szczególnych. Obowiązek posiadania rachunku bankowego i przeprowadzania określonych rozliczeń poprzez ten rachunek przewiduje w odniesieniu do przedsiębiorców art. 22 SwobGospU. Dotyczy to dokonywania lub przyjmowania płatności związanych z wykonywaniem działalności gospodarczej, gdy stroną transakcji jest inny przedsiębiorca, a także, gdy jednorazowa wartość transakcji przekracza równowartość 15 000 euro. Obowiązkiem posiadania rachunku bankowego art. 30 WłLokU obciąża wspólnotę mieszkaniową. Umowa rachunku bankowego może mieć charakter odpłatny (co jest regu- 572 łą) albo darmy. Odpłatność - ze strony banku - przybiera postać oprocentowania środków pieniężnych zgromadzonych na rachunku, według stopy stałej lub zmiennej. Wysokość oprocentowania i przesłanki dopuszczalności jego zmiany powinny być wskazane w umowie (art. 52 ust. 2 pkt 5 PrBank), wraz z terminami wypłaty należnych odsetek oraz postawienia ich do dyspozycji posiadacza rachunku lub kapitalizacji. Z kolei również z umowy wynika obowiązek posiadacza rachunku polegający na zapłacie prowizji i opłat za czynności związane z wykonywaniem umowy (art. 52 ust. 2 pkt 6 PrBank), np. za dokonywanie rozliczeń. 4. Rodzaje rachunków bankowych W praktyce występują różne postacie rachunku bankowego. W przepisach 573 KC, regulujących umowę rachunku bankowego w sposób ramowy, kwestia rodzajów rachunków została pominięta. Wymienia je - ale nie na zasadzie zamkniętej listy - Prawo bankowe (art. 49 ust. 1, art. 5 ust. 1 pkt 1 i 2) i ustanawia dla niektórych unormowania szczególne. Ponadto zasady „otwierania, prowadzenia i zamykania" różnych rodzajów rachunków określają wydawane przez banki ogólne warunki umów i regulaminy (art. 109 PrBank). Jak już wspomniano, PrBank przewiduje dla poszczególnych podmiotów prowadzenie odrębnych rodzajów rachunków, przesądzając tym samym o odmianach umowy rachunku bankowego. Banki mogą prowadzić w szczególności: 1) rachunki rozliczeniowe (w tym bieżące i pomocnicze); 2) rachunki lokat terminowych; Nb. 571-573 228 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe 3) rachunki oszczędnościowe, oszczędnościowo-rozliczeniowe, rachunki terminowych lokat oszczędnościowych. Rachunki wymienione w pkt 1 i 2 przeznaczone są wyłącznie dla osób prawnych, jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, którym przysługuje zdolność prawna oraz dla osób fizycznych prowadzących działalność zarobkową na własny rachunek, w tym będących przedsiębiorcami. Z kolei rachunki typu oszczędnościowego (pkt 3) zostały zastrzeżone dla osób fizycznych (poza rachunkami związanymi z ich działalnością zarobkową), dla szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogo-wo-pożyczkowych. Dla osób fizycznych szczególne znaczenie mają rachunki bankowe typu oszczędnościowego, prowadzone na podstawie umów rachunku oszczędnościowego, oszczędnościowo-rozliczeniowego i rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej. Z uwagi na ich wyróżniające cechy i rozbudowaną w PrBank regulację, będą one omówione dokładniej w dalszym toku wykładu (Nb. 590 i n.). 574 Ponadto art. 49 ust. 1 PrBank wymienia rachunki powiernicze, co wraz z uregulowaniem umowy rachunku powierniczego (art. 59 PrBank) stanowi nowość wprowadzoną ustawą z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870). W dotychczasowej praktyce bankowej rachunki tego typu były prowadzone na zasadzie swobody umów (art. 3531 KC). Niejednolitość stosowanych rozwiązań, a także potrzeba ochrony osób powierzających środki pieniężne posiadaczowi rachunku (np. w związku z tzw. umową deweloperską, art. 9 WłLokU), przemawiały jednak za ustawowym rozstrzygnięciem ważniejszych kwestii. W ujęciu art. 59 PrBank umowę rachunku powierniczego znamionują cechy swoiste w porównaniu z umową rachunku bankowego rozliczeniowego. Przede wszystkim gromadzone na rachunku powierniczym środki pieniężne mogą pochodzić wyłącznie od osób trzecich, powierzających te środki posiadaczowi rachunku (powiernikowi) na podstawie zawartej z nim odrębnej umowy, określanej mianem „umowy powierniczej"1. W umowie rachunku powierniczego i w „umowie powierniczej" występuje po jednej ze stron ten sam podmiot - w pierwszej jako posiadacz rachunku, w drugiej jako kontrahent osoby powierzającej środki pieniężne - który wobec tego uczestniczy w stosunkach zobowiązaniowych wynikających z obydwu tych umów. Natomiast między bankiem będącym stroną umowy rachunku powierniczego a powierzającym z „umowy powierniczej" nie nawiązuje się stosunek prawny, który byłby źródłem uprawnień (i obowiązków) powierzającego względem banku z tytułu prowadzonego rachunku powierniczego. 1 Tak W. Pyzioł, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 391. Nb. 574 § 28. Umowa rachunku bankowego 229 W szczególności w stosunku do banku tylko posiadacz rachunku jest uprawniony do dysponowania zgromadzonymi środkami. Niemniej jednak, biorąc pod uwagę ich pochodzenie, art. 59 ust. 3 PrBank wymaga określenia w umowie rachunku powierniczego „warunków, jakie powinny być spełnione, aby środki pieniężne osób trzecich wpłacone na rachunek mogły być wypłacone posiadaczowi rachunku lub aby jego dyspozycje w zakresie wykorzystania tych środków mogły być zrealizowane". Można stąd wnosić, że treść umowy powierniczej, chociaż nie w sposób bezpośredni, będzie miała wpływ na ukształtowanie stosunku rachunku powierniczego. Z kolei motyw ochrony powierzającego rysuje się wyraźnie w dalszych postanowieniach art. 59 PrBank, według których w postępowaniu egzekucyjnym wszczętym przeciwko posiadaczowi rachunku powierniczego nie podlegają zajęciu środki znajdujące się na rachunku, a w razie ogłoszenia jego upadłości środki te są z masy upadłości wyłączone. Poza tym środki zgromadzone na rachunku powierniczym nie należą do spadku po posiadaczu rachunku. Zastosowanie wspomnianych instrumentów ochronnych zależy jednak od zawarcia „umowy powierniczej" z datą pewną (art. 59 ust. 7 PrBank; forma ad eventum). Dzięki różnorodnym postaciom rachunków bankowych i właściwym im funkcjom, umowa rachunku bankowego spełnia doniosłą rolę zarówno w obrocie gospodarczym, zwłaszcza przez umożliwienie rozliczeń bezgotówkowych, jak i służąc gromadzeniu środków pieniężnych przez posiadaczy rachunków oraz zapewnieniu bezpieczeństwa tych środków. II. Prawa i obowiązki stron 1. Banku Do podstawowych obowiązków banku należy prowadzenie rachunku, przez 575 dokonywanie odpowiednich wpisów ukazujących wszelkie zmiany ilości środków pieniężnych na rachunku. Za szkody spowodowane wpisem nieprawidłowym albo wynikłe z niedokonania wpisu bank ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych (art. 471 KC). Bank ma obowiązek informowania posiadacza rachunku o zmianach stanu 576 rachunku, co umożliwia posiadaczowi rachunku kontrolę prawidłowości wpisów. Zasady realizacji tego obowiązku określa art. 728 KC, w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870). Poprzednio przepis ten stawiał wymaganie, aby bank przy każdej zmianie stanu rachunku przesyłał jego posiadaczowi wyciąg z rachunku z ustaleniem salda. Było to trudne do wykonania, zważywszy na wzrastającą liczbę prowadzonych rachunków oraz doko- Nb. 575-576 23U Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe nywanych wpisów. W rezultacie przyjęła się praktyka przesyłania wyciągu z podaniem zmian stanu rachunku z reguły raz w miesiącu, a za opłatą częściej, w terminach ustalonych z posiadaczem rachunku. Nowa regulacja przewiduje obowiązek informowania posiadacza rachunku o każdej zmianie stanu rachunku bankowego, gdy umowa rachunku została zawarta na czas nieoznaczony, z tym że sposób udzielania informacji określa umowa. Natomiast wyciąg z rachunku, z informacją o zmianach stanu rachunku i ustaleniem salda bank powinien przesyłać posiadaczowi bezpłatnie co najmniej raz w miesiącu. Można jednak stosować inny sposób przekazywania tych informacji, na który posiadacz rachunku wyraził pisemną zgodę. 577 Kolejnym obowiązkiem o podstawowym charakterze jest zwrot środków pieniężnych, w całości lub w części, na każde żądanie posiadacza rachunku, chyba że umowa uzależnia obowiązek zwrotu od wypowiedzenia (art. 726 KC). 578 Na zlecenie posiadacza rachunku bank obowiązany jest do przeprowadzania rozliczeń pieniężnych (np. pokrywanie należności osób trzecich), a odmówić wykonania zlecenia może tylko w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych (art. 727 KPC). Umowne ograniczenie swobody dysponowania przez posiadacza rachunku środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym przewiduje art. 50 ust. 1 PrBank. Jako przykład ograniczeń wynikających z ustawy można wskazać przepisy o postępowaniu egzekucyjnym (art. 889—8933 KPC). Jak już wspomniano (Nb. 569), w PrBank stosowany jest termin „polecenie", a nie „zlecenie". Za szkodę wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania polecenia rozliczeniowego, które jest realizowane przez kilka banków (np. rachunki bankowe dłużnika i wierzyciela prowadzą różne banki), solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza rachunku ponoszą wszystkie te banki (art. 64 PrBank). 579 Na banku ciąży obowiązek dochowania tajemnicy bankowej w zakresie wszelkich informacji dotyczących czynności bankowych, a więc m.in. otwierania, prowadzenia, obrotów i stanów rachunków bankowych (art. 104 PrBank; por. Nb. 562). Tajemnica bankowa obowiązuje również osoby zatrudnione w banku oraz osoby, za których pośrednictwem bank wykonuje czynności bankowe. 580 Przy wykonywaniu umowy rachunku bankowego bank obowiązany jest do należytej staranności, którą zgodnie z ogólną zasadą art. 355 § 2 KC, określa się z uwzględnieniem zawodowego charakteru działalności dłużnika. W odniesieniu do wynikającego z tej umowy obowiązku przechowywania środków pieniężnych uzasadnione są wysokie wymagania wobec banku, według miary szczególnej staranności, takiej bowiem staranności powinien dokładać bank w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa przechowywanych środków (art. 50 ust. 2 PrBank). Nb. 577-580 § 28. Umowa rachunku bankowego 231 Uprawnieniem banku, w myśl art. 726 KC, jest możliwość obracania czaso- 581 y/o wolnymi środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym. Swoboda banku w tym zakresie, na co słusznie zwrócono uwagę1, nie wymaga jednak normatywnego potwierdzenia i przepis ten wydaje się zbędny. Bank uzyskuje bowiem własność przechowywanych środków pieniężnych (por. Nb. 569), a tym samym tytuł pozwalający na dysponowanie nimi we własnym interesie. Za dokonywanie czynności bankowych (np. przeprowadzanie rozliczeń) bank 582 ma prawo pobierania prowizji i opłat, gdy przewiduje to umowa (art. 110 PrBank), w wysokości określonej w umowie (art. 52 ust. 2 pkt 6 PrBank). Obowiązkiem banku - wynikającym z umowy -jest oprocentowanie śród- 583 ków pieniężnych zgromadzonych na rachunku. W umowie powinna być również określona wysokość oprocentowania, wskazane przesłanki dopuszczalności jego zmiany (por. Nb. 564), terminy i sposób wywiązania się przez bank z obowiązku zapłaty odsetek (art. 52 ust. 2 pkt 5 oraz ust. 3 PrBank). 2. Posiadacza rachunku Przedstawionym wyżej obowiązkom banku odpowiadają uprawnienia po- 584 siadacza rachunku. Z kolei obowiązki posiadacza są nieliczne. Należy do nich zawiadomię- 585 nie banku o zmianie zamieszkania lub siedziby (art. 729 KC), a więc o aktualnym adresie, potrzebnym zwłaszcza do wywiązania się banku z obowiązku przesyłania informacji o stanie rachunku. W razie stwierdzenia niezgodności zmian stanu rachunku lub salda w przesłanym wyciągu z rachunku, posiadacz rachunku ma obowiązek zgłoszenia bankowi niezgodności, w terminie czternastu dni od otrzymania wyciągu (art. 728 § 3 KC). Naruszenie tych obowiązków może spowodować tylko ewentualne uchylenie odpowiedzialności banku za szkody, jakie mogą z tego powodu wyniknąć; są to bowiem obowiązki o charakterze nieobligacyjnym (powinności), pomyślane wyłącznie w interesie posiadacza rachunku. W szczególności nie-zgłoszenie bankowi niezgodności salda nie oznacza uznania tego salda. III. Ustanie stosunku prawnego Ustanie stosunku rachunku bankowego może nastąpić według zasad ogól- 586 nych, w szczególności przez jego rozwiązanie za zgodą stron i upływ określonego w umowie terminu. W. Pyzioł, Zmiany, s. 123. Nb. 581-586 lii Kozdziat V. Umowy regulujące stosunki kredytowe § 28. Umowa rachunku bankowego 233 Przykład: Umowami rachunku bankowego zawieranymi na czas oznaczony są w szczególności umowy rachunku lokat terminowych, zwykle przedłużane na kolejny okres, jeżeli posiadacz rachunku nie zadecyduje inaczej. 587 Natomiast umowa rachunku bankowego zawarta na czas nieoznaczony ulega rozwiązaniu w wyniku wypowiedzenia - w każdym czasie, przez którąkolwiek ze stron. W interesie posiadacza rachunku ustawa zastrzega jednak, że bank może dokonać wypowiedzenia tylko z ważnych powodów (art. 730 KC). Przykład: Do przyczyn wymienianych w regulaminach dotyczących prowadzenia rachunków bankowych należą m.in. wystawienie przez posiadacza rachunku czeku bez pokrycia, spowodowanie salda debetowego i niewyrównanie go w wyznaczonym przez bank terminie, brak obrotów na rachunku przez czas oznaczony, ogłoszenie upadłości posiadacza rachunku bankowego. 588 Przypadkiem szczególnym, wyznaczonym normą dyspozytywną, jest rozwiązanie umowy rachunku bankowego w razie niedokonania w ciągu dwóch lat żadnych obrotów na rachunku, poza dopisywaniem odsetek, gdy zarazem stan środków na rachunku nie przekracza kwoty minimalnej określonej w umowie (art. 60 PrBank w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). IV. Przedawnienie 589 Roszczenia każdej ze stron wynikające ze stosunku rachunku bankowego przedawniają się z upływem dwóch lat (art. 731 KC), przy czym bieg terminu rozpoczyna się od dnia wygaśnięcia stosunku rachunku bankowego (por. art. 120 KC). V. Rachunki bankowe oszczędnościowe 1. Umowa 590 Zawarcie umowy rachunku oszczędnościowego, oszczędnościowo-rozlicze-niowego, rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej nie odbiega od zasad ogólnych (por. Nb. 571). Prowadzenie tych rodzajów rachunków przewidziane jest dla osób fizycznych, z możliwością występowania po stronie posiadacza rachunku kilku osób (rachunek wspólny), a także dla szkolnych kas oszczędnościowych i pracowniczych kas zapomogowo-pożyczkowych. W przypadku umowy rachunku oszczędnościowego oraz rachunku terminowej lokaty oszczędnościowej bank może wydać posiadaczowi rachunku imienny dokument potwierdzający zawarcie umowy, np. w postaci książeczki oszczędnościowej (art. 53 PrBank). Ma to m.in. takie znaczenie, że bank będzie zwolniony od obowiązku przesyłania posiadaczowi rachunku wyciągów z tego rachunku. Na wypadek utraty wspomnianych dowodów zawarcia umowy, np. wsku- 591 tek zaginięcia, zniszczenia, kradzieży, przepisy Prawa bankowego przewidują szczególne zasady i tryb ich umarzania (art. 53 ust. 3 i 4). Po umorzeniu bank wystawia nowy dokument. Natomiast na zasadach ogólnych (dekret z 10.12.1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów, Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20) podlegają umorzeniu dowody zawarcia umowy rachunku oszczędnościowego w toku egzekucji sądowej lub administracyjnej z tego rachunku (art. 62 PrBank, art. 8932 KPC, art. 85 EgzAdmU). 2. Rachunki oszczędnościowe osób małoletnich Po ukończeniu trzynastu lat osoba małoletnia, a zatem ograniczona w zdol- 592 ności do czynności prawnych (art. 15 KC), będąca posiadaczem któregokolwiek rachunku oszczędnościowego, może co do zasady swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku, bez potrzeby uzyskiwania zgody swego przedstawiciela ustawowego (art. 58 PrBank). Oznacza to jej samodzielność względem banku prowadzącego rachunek w zakresie takich czynności, jak np. żądanie wypłaty, polecenie przelewu. Bank nie może więc odmówić wykonania podobnych dyspozycji. Sytuacja przedstawia się inaczej - swoboda małoletniego posiadacza rachunku będzie wyłączona -jeżeli przedstawiciel ustawowy sprzeciwi się jej na piśmie, w całej rozciągłości albo częściowo, np. w odniesieniu do niektórych czynności, powyżej określonego limitu wypłat. W praktyce z reguły przy zawarciu umowy rachunku bankowego przedstawiciel ustawowy (np. jedno z rodziców) określa swe stanowisko co do dysponowania przez małoletniego posiadacza rachunku środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku. 3. Ochrona środków pieniężnych przed zajęciem Środki pieniężne znajdujące się na rachunkach oszczędnościowych, oszczęd- 593 nościowo-rozliczeniowych, rachunkach terminowych lokat oszczędnościowych, korzystają z przywileju egzekucyjnego polegającego na zwolnieniu od zajęcia w ramach określonego w ustawie limitu (art. 54 PrBank). Limit ten wyznaczony jest przez wysokość trzykrotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszanego przez Prezesa GUS (bliżej art. 54 ust. 1 PrBank). W odniesieniu do rachunków jednej osoby, wobec której prowadzone jest Postępowanie egzekucyjne, przewiduje się zwolnienie od zajęcia w podanym zakresie niezależnie od liczby zawartych przez nią umów. Z kolei w przypadku rachunku wspólnego obowiązuje wspomniany limit niezależnie od liczby Współposiadaczy rachunku, a więc nie podlega zwielokrotnieniu. Nb. 587-590 Nb. 591-593 234 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe ¦ 4. Skutki śmierci posiadacza rachunku 594 W razie śmierci posiadacza każdego z wymienionych rachunków oszczędnościowych, bank jest obowiązany wypłacić z rachunku kwotę w granicach poniesionych kosztów pogrzebu urządzonego zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku - osobie przedkładającej stosowne rachunki (art. 55 ust. 1 pkt 1 PrBank). Obowiązek wypłaty obejmuje z kolei zwrot kwot wpłaconych na rachunki z tytułu świadczeń z ubezpieczenia lub zabezpieczenia społecznego albo uposażenia w stanie spoczynku, za okres po śmierci posiadacza rachunku - na wniosek organu, który dokonał wpłat (bliżej art. 55 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 3 i 4 PrBank). 595 Z rachunkiem bankowym typu oszczędnościowego związana jest możliwość skorzystania przez posiadacza rachunku z instytucji dyspozycji wkładem na wypadek śmierci (art. 56 PrBank). Na podstawie takiej dyspozycji bank po śmierci posiadacza rachunku ma obowiązek wypłaty z rachunku określonej przez posiadacza kwoty pieniężnej - w granicach ustawowo oznaczonego limitu - wskazanej przez niego osobie. Krąg osób, które mogą być beneficjentami dyspozycji, wyznaczają przepisy ustawy, zaliczając do nich małżonka, wstępnych, zstępnych oraz rodzeństwo posiadacza rachunku. Wyliczenie to wprowadziła ustawa z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870). Przed nowelizacją posiadacz rachunku mógł wskazać dowolną osobę (fizyczną albo prawną), co nasuwało obawy, że pokrzywdzeni zostaną jego spadkobiercy. Wspomniany limit wypłat stanowi dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa GUS, a przypadające za ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku. Ograniczenie to obowiązuje bez względu na liczbę wydanych przez posiadacza rachunku dyspozycji. Jeżeli przy większej ich liczbie limit byłby przekroczony, dyspozycja wydana później ma pierwszeństwo przed tą wcześniejszą, której wykonanie nie może wobec tego nastąpić z uszczerbkiem dla późniejszej dyspozycji (art. 56 ust. 4 PrBank, novum wprowadzone ustawą z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). W ujęciu art. 56 PrBank dyspozycja wkładem na wypadek śmierci jest skierowanym do banku poleceniem dokonania wypłaty z rachunku, które wymaga zachowania formy pisemnej (ad probationem). Jako czynność mortis causa może być przez posiadacza rachunku w każdym czasie zmieniona albo odwołana, co powinien uczynić na piśmie (art. 56 ust. 3 PrBank). Kwoty wypłacone na podstawie dyspozycji, a także z tytułu zwrotu kosztów pogrzebu (Nb. 594) nie należą do spadku po posiadaczu rachunku. Nb. 594-595 § 28. Umowa rachunku bankowego 235 Przedstawione unormowania dotyczące wypłat z rachunków po śmierci posiadacza rachunku nie znajdują zastosowania, gdy prowadzony jest rachunek wspólny (art. 57 PrBank). W szczególności w odniesieniu do takiego rachunku nie może być złożona dyspozycja wkładem na wypadek śmierci. 5. Skutki nieuprawnionych wypłat lub przelewu W związku z przypadkami utraty dowodu zawarcia umowy rachunku oszczęd- 596 nościowego (np. książeczki oszczędnościowej), czeku lub blankietu czeku, którymi to dokumentami posłużyła się osoba nieuprawniona i podjęła gotówkę albo dokonała przelewu, zagadnieniem istotnym dla banku i posiadaczy rachunków jest prawidłowe uregulowanie skutków tych zdarzeń. Rozwiązania przyjęte w pierwotnym tekście PrBank spotkały się z oceną krytyczną (por. wyd. 4 podręcznika, Nb. 584). Nowelizacja z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870), przyniosła następujące rozstrzygnięcia. W przedstawionych sytuacjach wypłaty gotówkowe oraz przelewy, których dokonano na podstawie utraconych dokumentów w banku prowadzącym rachunek oszczędnościowy, nie obciążają posiadacza rachunku - od chwili otrzymania przez ten bank zgłoszenia o ich utracie (art. 61 ust. 1 PrBank). Należy jednak zaznaczyć, że jeśli nieuprawniona wypłata nastąpiła przed tym zgłoszeniem, a bank nie zachował należytej staranności (np. nieprawidłowa identyfikacja osoby żądającej wypłaty), nie będzie zwolniony z obowiązku świadczenia wobec posiadacza rachunku. Przesłanką ochrony posiadacza rachunku na podstawie art. 61 ust. 1 PrBank nie jest zgłoszenie utraty dokumentów w jednostce organizacyjnej banku prowadzącej rachunek (a więc w odpowiednim oddziale banku) i dokonanie nieuprawnionej wypłaty lub przelewu w tej jednostce (tak art. 60 PrBank w brzmieniu pierwotnym). Wystarcza, że działania takie nastąpiły w którymkolwiek oddziale banku prowadzącego rachunek. Konsekwencje wypłat w innych przypadkach, po utracie przez posiadacza rachunku wymienionych dokumentów (np. podjęcie gotówki w innym banku, na poczcie) zostały pozostawione do uregulowania w umowie rachunku bankowego (art. 61 ust. 2 PrBank). Należy oczekiwać, że będą one, jak dotychczas, objęte postanowieniami regulaminów bankowych. Zasady rozkładu ryzyka wypłat z rachunku bankowego na rzecz osób nieuprawnionych, gdy wypłata została dokonana przy użyciu karty płatniczej albo w ramach umowy o usługi bankowości elektronicznej, określają przepisy ustawy z 12.9.2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz.U. Nr 169, Poz. 1385 ze zm.).1 Zob. W. Pyzioł, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 366-371. Nb. 596 236 Rozdział V. Umowy regulujące stosunki kredytowe 6. Przedawnienie 597 Stosownie do art. 731 KC, roszczenia o zwrot wkładów oszczędnościowych przedawniają się na zasadach ogólnych (art. 118 KC). Bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się od dnia wygaśnięcia stosunku rachunku oszczędnościowego. Nb. 597 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności § 29. Uwagi ogólne Literatura: M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytów w polskiej praktyce bankowej, Toruń 1989; M. Bączyk, E. Fojcik-Mastalska, L. Góral, Z. Oflarski, J. Pisuliński, W. Pyziol, Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999; G. Bieniek, Problematyka prawna zabezpieczeń pieniężnych, Bydgoszcz 1993; E. Gniewek, Prawo rzeczowe, wyd. IV, Warszawa 2002; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności banku, wyd. III, Warszawa 1999; /. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. VI, Warszawa 1997; J. Ignatowicz, Prawo rzeczowe, wyd. X, Warszawa 2000; A Ja-kubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie kredytów, Lublin 1996; Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczykajr., Warszawa 1999; S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów bankowych w praktyce, Sopot 1995; A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. 1-4/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; A. Ważbiński, Zabezpieczenie kredytów bankowych, Łódź 1990. I. Wprowadzenie Wśród czynności prawnych można wyróżnić takie, które pełnią funkcję 598 zabezpieczającą wierzytelność, w różny sposób umacniając ją w porównaniu z ogólnym standardem wyznaczonym normami prawnymi. Doniosłość gospodarcza tego rodzaju czynności prawnych nieustannie wzrasta wraz z rozwojem nowoczesnej gospodarki rynkowej opartej przede wszystkim na stosunkach kredytowych — sprawnie i pewnie realizowanych. Zarazem rozwija się ich regulacja prawna, tworząca nowe instytucje prawne. Jednakże na ogół wymagania obrotu gospodarczego wyprzedzają stosowne działania legislacyjne i dlatego powszechnie obserwuje się w tej dziedzinie z jednej strony, wykorzystywanie dotychczasowych instytucji - o jednoznacznie niezdeterminowanej funkcji - dla zabezpieczania wierzytelności, a z drugiej strony, kształtowanie się w ramach swobody kontraktowej empirycznych typów umów (nienazwanych) przystosowanych do pełnienia zabezpieczającej i funkcji. Nb. 598 238 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności § 29. Uwagi ogólne 239 599 600 601 602 603 604 605 W nawiązaniu do rozróżnienia na odpowiedzialność osobistą i rzeczową wyróżnia się zabezpieczenia rzeczowe i osobiste, obejmujące różne typy czynności prawnych pełniących funkcję zabezpieczającą. Ta sama wierzytelność może być zabezpieczona kilkoma rodzajami zabezpieczeń. W przypadku takim o kolejności i zakresie ich realizacji decyduje wierzyciel, jeżeli strony nie umówiły się inaczej (uchw. SN z 5.5.1993 r., OSN 1993, poz. 219, z glosą/. Gołaczyńskiego, OSP 1994, poz. 176). II. Zabezpieczenia rzeczowe 1. Uwagi ogólne Sens zabezpieczenia rzeczowego polega na tym, że odnosi się do określo-' nego przedmiotu majątkowego dłużnika, z którego wierzyciel może zaspokoić się w sposób preferencyjny, to znaczy z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami dłużnika i to nawet wtedy, gdy własność przedmiotu zabezpieczenia zostanie przez dłużnika przeniesiona na inną osobę. Wzorcowymi zabezpieczeniami tego rodzaju są zastawnicze prawa rze-! czowe - takie jak zastaw i hipoteka. Niewątpliwie do zabezpieczeń rzeczowych zaliczyć należy także nie unormowane w KC, lecz ukształtowane w praktyce, przewłaszczenie na zabezpieczenie (przewłaszczenie powiernicze, fiducjarne), przewidziane w Prawie bankowym w odniesieniu do rzeczy ruchomych i papierów wartościowych, dla zabezpieczenia wierzytelności banków (art. 101)1. Podobną funkcję do przewłaszczenia na zabezpieczenie pełni zastrzeżenie własności sprzedanej rzeczy ruchomej (art. 589 KC). W przeciwieństwie jednak do przewłaszczenia, przy zastrzeżeniu własności dotychczasowy właściciel zachowuje prawo własności - mimo sprzedania rzeczy - i traci je dopiero z chwilą zapłacenia ceny kupna2. Do wzorcowych zabezpieczeń rzeczowych najbardziej zbliżają się powszechnie stosowane w praktyce, aczkolwiek nieuregulowane w KC umowy: kaucji i blokady rachunku bankowego. 1 Zob. zwłaszcza Z. Radwański, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, s. 212-215; J. Golaczyń-ski, Przewłaszczenie na zabezpieczenie w nowym prawie bankowym, PS Nr 5/1998. 2 Por. bliżej A. Szpunar, Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej, PiP z. 6/1993, s. 29 i n.; S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe, s. 126. 2. Kaucja Jest to umowa realna, na podstawie której dłużnik przenosi na własność wie- 606 rzyciela pieniądze lub inne rzeczy zamienne celem zabezpieczenia ewentualnych roszczeń, jakie mogą powstać z istniejącego między nimi stosunku prawnego. Przyjmujący kaucję zobowiązuje się zwrócić - po ustaniu stosunku prawnego - taką samą sumę pieniędzy lub taką samą ilość rzeczy tego samego rodzaju - z tym wszakże zastrzeżeniem, że będzie mógł potrącić swoją niezaspokojoną wierzytelność objętą zabezpieczeniem'. Kaucję przewiduje Prawo bankowe jako zabezpieczenie wierzytelności 607 banku (art. 102), ustanowione przez dłużnika lub osobę trzecią. Przeniesiona na własność banku kwota w złotych lub w innej walucie podlega zwrotowi po uzyskaniu przez bank spłaty długu wraz z odsetkami i prowizją. Za okres korzystania z tej kwoty bank może wypłacić „wynagrodzenie". Kaucję związaną z najmem lokali określa bliżej art. 6 OchrLokU (zob. Nb. 269). 3. Blokada rachunku bankowego W umowie o ustanowieniu blokady rachunku bankowego posiadacz ra- 608 chunku upoważnia bank do pobrania zablokowanej kwoty i zaliczenia jej na poczet zadłużenia kredytowego. Posiadacz rachunku zobowiązuje się zarazem, że nie będzie dysponował zablokowaną kwotą, ani jej nie podejmie bez zgody udzielającego kredytu banku, co jest dopuszczalne na podstawie art. 50 ust. 1 PrBank. Zauważyć wszakże należy, że blokada konta nie daje bankowi pierwszeń- 609 stwa zaspokojenia w stosunku do osób trzecich, to znaczy innych wierzycieli posiadacza rachunku, którzy w trybie egzekucyjnym mogą również dochodzić zaspokojenia swoich wierzytelności z rachunku dłużnika2. III. Zabezpieczenia osobiste 1. Uwagi ogólne Przypomnieć należy, że według zasad ogólnych prawa cywilnego, jeżeli dłuż- 610 nik nie wykona w należytym czasie zobowiązania, wierzyciel może dochodzić 1 Por. R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 639; M. Bączyk, Zabezpieczenie kredytów, s. 45; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów, s. 44 i n. 2 Por. bliżej G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów, s. 42 i n.; /. Heropolitańska, [w:] Kredyty, s. 149, 150. Nb. 599-605 Nb. 606-610 Z4U Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności m § 29. Uwagi ogólne 241 zaspokojenia swojej wierzytelności z całego majątku dłużnika (tzw. odpowiedzialność osobista) i tylko z niego. Będzie to, oczywiście, możliwe jedynie wtedy, gdy majątek dłużnika w chwili dochodzenia (egzekwowania) roszczenia wierzyciela wystarczy na jego zaspokojenie. Wierzyciel ponosi więc zawsze ryzyko niewypłacalności dłużnika. Ryzyko to może ulec zmniejszeniu lub uchyleniu, gdy - poza dłużnikiem - także jakaś inna osoba zobowiąże się zaspokoić wierzyciela. W przypadku takim wierzytelność zostaje wzmocniona, ponieważ wierzyciel uzyskuje nowego dłużnika, który odpowiada swoim majątkiem za wykonanie zobowiązania podstawowego. Z tego punktu widzenia trudno zaliczyć do zabezpieczeń osobistych przejęcie długu1. Wprawdzie nowy dłużnik może być w lepszej sytuacji majątkowej w porównaniu z dotychczasowym, a w konsekwencji zwiększą się szansę zaspokojenia wierzyciela, jednakże w przypadku takim nie realizuje się podstawowa przesłanka wszelkich zabezpieczeń osobistych, jaką jest pomnożenie osób odpowiadających swoim majątkiem w razie niezaspo-kojenia wierzyciela. Przejęcie długu powoduje bowiem zwolnienie z niego dotychczasowego dłużnika (art. 519 § 1 KC). 2. Typy zabezpieczeń osobistych 611 Pojęcie zabezpieczeń osobistych obejmuje różnorodne typy czynności prawnych2. Oto najważniejsze z nich. 612 a) Klasycznym typem umowy tego rodzaju jest poręczenie, któremu poświęcony jest kolejny paragraf niniejszego rozdziału. 613 b) Odmiennym typem poręczenia jest poręczenie wekslowe (awal), które pozostaje tak ściśle związane z wekslem, że może być szerzej przedstawione tylko w toku wykładu Prawa wekslowego. 614 c) Również sam weksel, mimo że z założenia swego ma pełnić inne funkcje gospodarcze, w szerokiej mierze służy do osobistego zabezpieczenia wierzytelności. Realizację tej funkcji umożliwia w szczególności dopuszczalnośćg wystawienia weksla niepełnego (in blanco), do którego dołącza się dokumenj zawierający porozumienie stron co do warunków wypełnienia weksla. 615 d) Wzrasta znaczenie zabezpieczeń o charakterze gwarancyjnym, opartych na ogólnej konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC)J Szczególnie ukształtowana postać gwarancji bankowej stanowi przedmioij dalszego wykładu (por. Nb. 678-700). e) Podobną funkcję pełnią swoiste postacie umów ubezpieczenia - zwłasz- 616 cza ubezpieczenie kredytu1. f) Do zabezpieczeń osobistych, a nie rzeczowych, zaliczyć należy przelew 617 wierzytelności na zabezpieczenie. Na podstawie dokonanej cesji cesjonariusz może bowiem dochodzić od dłużnika zaspokojenia z całego jego majątku. Jest to czynność powiernicza rozwinięta w praktyce gospodarczej, aczkolwiek nie-unormowana szczególnymi przepisami prawnymi. Na podstawie tej umowy zbycie wierzytelności nie jest definitywne, lecz służyć ma jedynie zabezpieczeniu udzielonego ceden-towi kredytu. Cesjonariusz może zrealizować nabytą wierzytelność tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim jest to potrzebne do zaspokojenia jego wierzytelności wobec cedenta. Jeżeli cel przelewu zostanie zrealizowany - to znaczy nastąpi spłata zabezpieczonego kredytu, przelana wierzytelność powinna być cedentowi zwrócona2. g) Sądzić można, aczkolwiek jest to kwestia sporna, że również przystąpię- 618 nie do długu może przybrać charakter zabezpieczenia osobistego3. W rezultacie takiej czynności - nieuregulowanej ustawowo, ale dopuszczalnej w ramach swobody kontraktowej - wierzyciel uzyskuje zabezpieczenie swojej wierzytelności w majątku osobistym przystępującego, który odpowiada jako dłużnik solidarny. Do zabezpieczeń osobistych zaliczane są także takie czynności prawne, jak: 1) udzielenie nieodwołalnego pełnomocnictwa bankowi (wierzycielowi) przez kredytobiorcę do podejmowania wypłat z rachunku bankowego kredytobiorcy w innym banku i zarachowania ich na spłatę kredytu, 2) klauzula potrącenia zastrzeżona w umowie kredytowej, w której kredytobiorca upoważnia bank kredytujący do potrącenia z wpływów na rachunku kredytobiorcy w tymże banku", 3) zastrzeżenie odstąpienia w razie niewykonania umowy (lex commissoriaf. Jednakże czynności te nie służą zabezpieczeniu osobistemu w przyjętym tu znaczeniu, I ponieważ nie otwierają wierzycielowi drogi do zaspokojenia się z majątku innej niż dłużnik osoby. Te i podobne im w swej funkcji czynności (np. zastrzeżenie kary umownej, poddanie się dłużnika egzekucji w akcie notarialnym, art. 777 pkt 4 i 5 KPC) wzmacniają wprawdzie wierzytelność, ale jedynie w tym sensie, że ułatwiają jej realizację z majątku I własnego dłużnika6. 1 Tak S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe, s. 83; G. Sikorski, Zabezpieczenie kredytów, s. 72, 73. 2 Trafcie A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1992), s. 161, 162. 1 5. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe, s. 112, 113; G. Sikorski, Zabezpieczenie I kredytów, s. 79, 80; J. Kukiełka, Ubezpieczenie kredytu, Warszawa 1994; G. Brocka, I Ubezpieczenia finansowe, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsie-\wicza, t. III, Bydgoszcz 1997. 2 K. Zawada, Umowa przelewu wierzytelności, Kraków 1990, s. 19. 3 Kwestionuje ten pogląd A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1992), s. 162; tenże, I Zabezpieczenie osobiste, (1997), s. 22, Przeciwnego zdania jest J. Gwiazdomorski, Les suretes personnelles dans les droits d'Europe Orientale a l'epoque contemporaine, 1969, s. 79, oraz S. Rudnicki, I. Heropolitańska, G. Sikorski w cyt. wyżej pracach. 4 S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe, s. 111; także /. Heropolitańska, [w:] Kredyty, s. 96. 5 R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 638. 6 Tak jednak R. Longchamps de Berier, Zobowiązania, Poznań 1948, s. 638. Nb. 611-615 Nb. 616-618 Kozaziat vi. Zabezpieczenia wierzytelności § 30. Poręczenie 243 Chodzi tu zatem o zasadniczo różny sposób umacniania wierzytelności i dlatego z punktu widzenia metodologicznego nie byłoby wskazane konstruowanie tak szerokiego pojęcia zabezpieczenia osobistego, aby obejmowało ono czynności umacniające tylko własną odpowiedzialność dłużnika oraz czynności kreujące odpowiedzialność osobistą innego podmiotu (udzielającego zabezpieczenia). § 30. Poręczenie Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 155-157; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. VIII; tenże, Poręczenie. Komentarz do przepisów Kodeksu cywilnego, wyd. II, Warszawa 1996; Czachórski, Zobowiązania, § 107,1-IV; M. Bączyk, Poręczenie za dług przyszły, NP Nr 7-8/1979; tenże, Kompensata przez poręczyciela wzajemnej pretensji dłużnika z wierzytelnością główną, NP Nr 4/1980; tenże, Odpowiedzialność cywilna poręczyciela, Toruń 1982; tenże, Poręczenie bez zgody małżonka poręczyciela, Prawo Bankowe Nr 1/1994; tenże, Sytuacja prawna poręczyciela w świetle przepisów prawa bankowego, AUNC, Prawo XIX, Toruń 1981; tenże, Poręczenie w świetle przepisów prawa bankowego z 1997 r., Prawo Bankowe Nr 2/1998; tenże, Poręczenia i gwarancje udzielane przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne. Komentarz do ustawy z dnia 28 maja 1997 r., Warszawa 1998; M. Chlamtacz, Zagadnienie posiłkowości poręki w prawie rzymskim i w prawach nowożytnych, Lwów 1932; E. Drozd, Z problematyki wielości poręczycieli w świetle kodeksu cywilnego, NP Nr 1/1971; A. Jończyk, Ustawa o udzielaniu poręczeń i gwarancji przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne, Biul. Bankowy Nr 6/1998; M. Kamińska, Prawne formy zabezpieczenia kredytów - poręczenie cywilne, MoP Nr 11/1995; R. Klocek, Poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa - stabilne zabezpieczenia finansowe. Komentarz, Warszawa 2000; E. Łętowska, Charakter prawny przejęcia długu i poręczenia w kodeksie cywilnym, RPEiS z. 2/1967; J. Mojak, [w:] A. Jakubecki, J. Mojak, E. Nie-zbecka, Prawne formy zabezpieczenia kredytów, Lublin 1996, s. 53 i n.; L. Ogieglo, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 569 i n.; J. Panowicz-Lipska, Poręczenia i gwarancje Skarbu Państwa, MoP Nr 4/1998; M. Piekarski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1707 i n.; W. Popiołek, Skarb Państwa jako poręczyciel dłużnika, wobec którego przyjęto układ w postępowaniu układowym, Rejent Nr 12/1997; Z. Radwański, Zawarcie umowy poręczenia w świetle przepisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeńskim, MoP Nr 11/1999; S. Rudnicki, Zabezpieczenia majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 787; J. Strzępka, Poręczenie udzielone przez jednego z małżonków, Rejent Nr 9/1996; tenże, Poręczenie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, Rejent Nr 11/1996; tenże, Układ a umowy poręczenia, Prawo Spółek Nr 5/1997; M. Sychowicz, [w:] Komentarz, s. 635 i n.; R. Szostak, Poręczenia i gwarancje wadialne (na tle zamówień publicznych), PS Nr 1/1999; A. Szpunar, O zasadzie akcesoryjności poręczenia, Pal. Nr 11-12/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. 1-4/1992; tenże, Odpowiedzialność kilku poręczycieli, Rejent Nr 12/1993; tenże, Forma umowy poręczenia, Rejent Nr 7/1994; tenże, Poręczenie udzielone przez jednego z małżonków, Rejent Nr 9/1996; tenże, Poręczenie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Uwagi o realizacji odpowiedzialności poręczyciela, Rejent Nr 11/1996; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; tenże, Poręczenie w nowym prawie bankowym, Rejent Nr 6/1998; K. Topolewski, Problem skuteczności poręczenia na tle unormowania małżeńskiej wspólności ustawowej, Rejent Nr 11/1998; A. Ważbiński, Umowa poręczenia w nowym kodeksie cywilnym, PUG >jr 8-9/1964; C. Zieliński, Jeszcze w sprawie odpowiedzialności poręczycieli, NP Nr 12/1971; r. Zimmermann, Poręczenia cywilne, Sopot 1998. I. Pojęcie 1. Uwagi ogólne Jak wspomniano już o tym powyżej, poręczenie stanowi klasyczną postać 619 zabezpieczenia osobistego wierzytelności. Zostało ono skonstruowane jako umowa nazwana. Poręczyciel zobowiązuje się w niej względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał (art. 876 § 1 KC). 2. Akcesoryjność Z powyższego określenia przede wszystkim wynika, że poręczenie sprzę- 620 żone jest zawsze z jakimś innym stosunkiem zobowiązaniowym. W tym związku dwóch stosunków prawnych poręczenie ma charakter akcesoryjny (zawisły), co w szczególności znajduje wyraz w tym, że istnienie i rozmiar długu głów- ; nego rozstrzyga o istnieniu i rozmiarze długu akcesoryjnego. Z punktu widzenia podmiotowego elementem wiążącym oba stosunki zobowiązaniowe jest wspólna osoba wierzyciela, który w żadnym razie nie może występować zarazem w roli poręczyciela. Akcesoryjność należy do essentialia negotii umowy poręczenia. Konstrukcję tę ilustruje poniższy schemat. W (wierzyciel) wierzytelność główna D (dłużnik główny) (poręczyciel) Przykład: W pożyczył D określoną sumę pieniędzy i zabezpieczył swoją wierzytelność zawierając umowę poręczenia z P. Podkreślić należy, że poręczenie powoduje nie tylko powstanie odpowiedzialności osobistej, ale i długu, a więc obowiązku świadczenia po stronie poręczyciela. Poręczyciel świadcząc wierzycielowi spełnia zatem własne zobowiązanie, chociaż zależne od głównego. Świadczenie to, zaspokajając interes Nb. 618 Nb. 619-620 /44 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności wierzyciela, pozbawia go prawa dochodzenia wierzytelności nie tylko wobec poręczyciela, ale i dłużnika głównego. 3. Równorzędna odpowiedzialność 621 W wielu systemach prawnych poręczenie ma charakter nie tylko akceso-ryjny (zawisły), ale i subsydiarny (posiłkowy). Najogólniej rzecz ujmując oznacza to, że dług poręczyciela staje się wymagalny dopiero po bezskutecznym podjęciu wobec dłużnika głównego określonych, szczególnych działań zmierzających do uzyskania od niego świadczenia. Jednakże polski Kodeks cywilny nie przewiduje konieczności dokonania wspomnianych działań, aby wierzytelność stała się wymagalna wobec poręczyciela. 622 Natomiast poręczyciel odpowiada wobec wierzyciela jak współdłużnik solidarny (art. 881 KC), co uzasadnia pogląd, że jego odpowiedzialność ma charakter nie subsydiarny, lecz równorzędny1. 623 Norma art. 881 KC kreująca surową, solidarną odpowiedzialność poręczyciela ma charakter względnie obowiązujący. Strony mogą więc w umowie poręczenia (lub w odpowiednich ogólnych warunkach umów) inaczej określić przesłanki odpowiedzialności poręczyciela - w szczególności wprowadzając do niej postanowienia swoiste dla subsydiarnego modelu poręki. Przykład: Wymaganie bezskutecznej egzekucji z majątku dłużnika, bezskutecznego wezwania dłużnika do zapłaty z ewentualnym wyznaczeniem dodatkowego terminu do wykonania zobowiązania. 4. Odpłatność 624 Kodeks cywilny nie stanowi nic o odpłatności poręczenia. W tej sytuacji należy dojść do wniosku, że stronom pozostawiona jest swobodna decyzja w tym względzie, a brak w umowie zastrzeżenia odpłatności znaczy, że poręczenie udzielone zostało nieodpłatnie. Jeżeli zastrzeżono odpłatność w postaci wynagrodzenia płaconego przez wierzyciela poręczycielowi, umowa poręczenia nie uzyskuje cech umowy wzajemnej2. 625 Poręczyciel może otrzymać wynagrodzenie nie tylko na podstawie odpłatnej umowy poręczenia, ale również na podstawie odrębnej umowy zawartej z dłużnikiem lub nawet z inną zgoła osobą. Jednakże umowa taka nie ma wpływu na treść stosunku poręczenia. 1 Por. bliżej Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 1058; tenże, Poręczenie, s. 51 i n.; odmiennie M. Baczyk, Odpowiedzialność, s. 67 i n. 2 Por. bliżej Z. Radwański, Poręczenie, s. 13 i n. Nb. 621-625 § 30. Poręczenie 245 5. Kauzalność Należy podzielić panujący pogląd, że poręczenie ma charakter kauzalnej 626 czynności prawnej. Przysporzenie uzyskuje tu wierzyciel w postaci umocnienia swojej wierzytelności przez zobowiązanie poręczyciela, który zaciąga je w celu zabezpieczenia wierzytelności (szczególna kauza zabezpieczająca, tzw. causa cavendif. 6. Podporęczenie Dopuszczalne jest, chociaż Kodeks tego nie reguluje, udzielenie poręcze- 627 nia za zobowiązanie poręczyciela (tzw. podporęczenie). Podporęczyciel poręcza wówczas za dług poręczyciela, a w konsekwencji w granicach wskazanych zobowiązaniem poręczyciela. Odpowiada on - wraz z poręczycielem - bezpośrednio wobec wierzyciela, a jedynie roszczenie regresowe przysługuje mu wyłącznie wobec poręczyciela. 7. Poręczenie a awal Poręczenie wekslowe (awal) jest szczególną postacią zabezpieczenia ure- 628 gulowaną w Prawie wekslowym (art. 30 i n.), a nie jakimś podtypem poręczenia unormowanego przepisami Kodeksu cywilnego. Wymaga ono zachowania szczególnej formy wskazanej w Prawie wekslowym. W czynności tej poręczyciel, którym może być nie tylko osoba trzecia, ale także osoba podpisana na wekslu, zabezpiecza zapłatę całej lub części sumy wekslowej. Konsekwencje prawne udzielenia poręczenia wekslowego są o wiele surowsze od poręczenia zwykłego. Ma ono bowiem charakter samodzielny (nieakcesoryjny). Odpowiedzialność poręczyciela nie jest bowiem uzależniona od tego, żeby istniało ważne zobowiązanie dłużnika. Jest to zarazem zobowiązanie abstrakcyjne, niezależne od stosunków kauzalnych zachodzących między stronami2. II. Zawarcie i treść umowy poręczenia 1. Strony Poręczenie zostało skonstruowane jako umowa dwustronna między wie- 629 rzycielem a poręczycielem. Może ona być zawarta nie tylko bez zgody, ale nawet wiedzy dłużnika (por. art. 886 KC). Po stronie wierzyciela, jak i poręczyciela może występować każda osoba 630 - zarówno fizyczna, jak i prawna. 1 Por. E. Łętowska, Charakter prawny, s. 65. 2 Por. bliżej A. Szpunar, Poręczenie wekslowe, PiP z. 8/1992. Nb. 626-630 246 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności W praktyce gospodarczej doniosłą rolę odgrywają banki. Do czynności przez nie wykonywanych należy bowiem przyjmowanie, jak i udzielanie poręczeń. W umowach poręczenia banki występują więc jako wierzyciele albo poręczyciele (por. art. 5, 80, 84, 93 ust. 1 PrBank). Również Skarb Państwa udziela poręczeń ze środków budżetowych, w szczególności bankom, w trybie określonym ustawą z 8.5.1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (Dz.U. Nr 79, poz. 484 ze zrn.). 631 Zawarcie umowy poręczenia wywoływało wiele wątpliwości w świetle przepisów o ustawowym ustroju majątkowym małżeńskim (art. 31-46 KRO), w brzmieniu przed nowelizacją z 17.6.2004 r. (Dz.U. Nr 162, poz. 1691). Kontrowersje dotyczyły uznania umowy poręczenia zawieranej przez jednego z małżonków w charakterze poręczyciela, za czynność zarządu majątkiem wspólnym; taka kwalifikacja oznaczała, że jeśli udzielenie poręczenia przekracza zakres zwykłego zarządu, ważność umowy uzależniona jest od zgody drugiego małżonka na jej zawarcie1. Wyjaśniając to zagadnienie w zmienionym stanie prawnym, należy odwołać się do zamieszczonej w art. 36 § 2 zd. 2 KRO definicji czynności zarządu majątkiem wspólnym małżonków, która obejmuje zakresem zarządu czynności dotyczące przedmiotów majątkowych (praw) wchodzących w skład majątku wspólnego. Poręczenia udzielonego przez małżonka nie można zaliczyć do tego zakresu, zobowiązanie poręczyciela nie pozostaje bowiem w związku z określonym składnikiem majątku małżonków2. Wobec tego każdy z małżonków może samodzielnie poręczyć za cudzy dług - do takiej czynności nie mają zastosowania ograniczenia dotyczące wykonywania zarządu majątkiem wspólnym. Uwaga ta odnosi się do nowej instytucji sprzeciwu małżonka co do zamierzonej przez drugiego małżonka czynności zarządu (art. 361 KRO). Natomiast kwestia zgody współmałżonka, jako przesłanki ważności „czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu" na gruncie nowych przepisów nie występuje; konstrukcja ta została zastąpiona wymaganiem zgody na enumeratywnie wymienione w ustawie czynności zarządu (art. 37 KRO). Odrębne zagadnienie stanowi ukształtowana na nowych zasadach odpowiedzialność za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z małżonków - w tym z tytułu poręczenia - która zależy od tego, czy na zaciągnięcie zobowiązania drugi małżonek wyraził zgodę. Brak zgody (potwierdzenia) ma takie znaczenie, że wierzyciel może żądać zaspokojenia tylko z majątku osobistego małżonka zaciągającego zobowiązanie oraz z określonych składników majątku wspólnego (art. 41 § 2 KRO). Udzielenie zgody otwiera możliwość zaspokojenia z dwóch majątków: z osobistego majątku małżonka będącego dłużnikiem i z majątku wspólnego małżonków (art. 41 § 1 KRO). 1 Dokumentacja podana w poprzednim wydaniu podręcznika, Nb. 631. 2 Szerzej Z. Radwański, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, s. 417-418, s. 424; tenże, Zawarcie umowy poręczenia, s. 9 i n. Nb. 631 Zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zobowiązań, po każdej stronie (wie- 632 rzyciela albo poręczyciela) może występować więcej osób. W obrocie gospodarczym zjawiskiem nader częstym jest udzielanie poręczenia za ten sam dług przez kilku poręczycieli. W takim bowiem przypadku wzrasta wartość tego zabezpieczenia osobistego. Kilka osób może - z tymi samymi skutkami prawnymi - poręczyć za dług niekoniecznie w jednej umowie, ale i niezależnie od siebie w odrębnych umowach1. 2. Forma Z art. 876 § 1 KC wynika, że umowa poręczenia ma charakter umowy 633 konsensualnej, która dochodzi do skutku przez samo zgodne oświadczenie woli stron, to znaczy wierzyciela i poręczyciela. Jedynie dla oświadczenia woli poręczyciela zastrzeżona została - i to pod 634 rygorem nieważności - zwykła forma pisemna (art. 876 § 2 KC). Zachowanie wspomnianej formy szczególnej ma przede wszystkim na celu ostrzeżenie poręczyciela przed grożącymi mu niebezpieczeństwami, w razie gdyby dłużnik nie wykonał zobowiązania w terminie2. Natomiast oświadczenie drugiej strony (wierzyciela) nie wymaga zachowania żadnej formy szczególnej. Wystarczy, że wyrażono je w sposób tylko dorozumiany. Przykład: Przyjęcie przez pracownika banku dokumentu zawierającego oświadczenie woli poręczyciela. Pisemne oświadczenie poręczyciela niekoniecznie musi zawierać słowo „poręczam", lecz powinno być tak sformułowane, by w sposób dostateczny ujawniało jego wolę, że zobowiązuje się wykonać określone zobowiązanie, gdyby dłużnik główny go nie wykonał. Do tego nie wystarczy jednak samo złożenie podpisu na skrypcie dłużnym, ponieważ w braku analogicznego do art. 31 PrWeksl przepisu nie wiadomo, jakie należałoby przypisać znaczenie takiemu podpisowi (por. orz. SN z 6.12.1958 r., OSP 1960, poz. 188). Natomiast tzw. deklaracja wekslowa, wskazująca jak należy wypełnić weksel wystawiony in blanco (por. Nb. 890), może być uznana za poręczenie, jeżeli weksel nie został podpisany albo okazał się nieważny, por. np. orz. SN z 24.8.1988 r. (OSN 1990, poz. 154, z glosą K. Zawady, PiP z. 10/1991, s. 116). 3. Treść umowy Oświadczenie poręczyciela powinno wskazywać osobę dłużnika główne- 635 go oraz dług główny. Określenie tego długu ma doniosłość z tego względu, 1 Por. bliżej A. Szpunar, Odpowiedzialność, s. 10-12. 2 Por. A. Szpunar, Forma, s. 10. Nb. 632-635 Kozazim vi. zabezpieczenia wierzytelności § 30. Poręczenie 249 że poręka -jako zobowiązanie akcesoryjne - zależy od długu głównego, który zarazem wyznacza treść zobowiązania poręczyciela. Jest to niezbędne także dlatego, że poręczenie nie może obejmować wszystkich zobowiązań dłużnika głównego. Postanowienie tego rodzaju powodowałoby nieważność poręczenia (art. 58 § 2 KC). Jednakże w obrocie profesjonalnym, zwłaszcza gdy poręczenie jest ograniczone do oznaczonej wysokości, wystarczy, że dług główny jest oznaczalny, a więc niewskazany indywidualnie, a tylko rodzajowo. Wydaje się - chociaż jest to pogląd kontrowersyjny1 - że bank może przyjąć porękę nawet za wszystkie udzielane klientowi kredyty, jeżeli można ustalić typowy zakres działalności banku. Judykatura niemiecka zajmuje w tej kwestii podobnie liberalne stanowisko. 636 Poręczyć można za dług wynikający nie tylko z umów (np. umowy pożyczki), ale i z innych zdarzeń prawnych. Przykład: Za zobowiązania alimentacyjne, za zobowiązania odszkodowawcze z tytułu czynów niedozwolonych. 637 Przedmiotem zobowiązania głównego mogą być nie tylko świadczenia pieniężne, ale i osobistej natury. W tym ostatnim przypadku poręczenie obejmuje ewentualne odszkodowanie należne z tytułu niewykonania zobowiązania. 638 Poręczenie może być ograniczone do części zobowiązania głównego (np. 60%) albo do oznaczonej wysokości (np. do 1000 zł). Można także określić 639 czas trwania odpowiedzialności poręczyciela (por. uchw. SN z 31.1.1986 r., OSN 1987, poz. 3). W przypadku takim po upływie wskazanego terminu zobowiązanie poręczyciela wygasa, chociażby zobowiązanie główne trwało nadal. 640 Dopuszczalne jest także zastrzeżenie warunku - zarówno zawieszającego, jak i rozwiązującego. 641 Poręka może dotyczyć nie tylko istniejącego już w chwili zawarcia umowy poręczenia zobowiązania, ale także przyszłego, które dopiero powstanie w czasie trwania stosunku poręczenia. Udzielenie poręczenia wiąże się w takim przypadku z dużym ryzykiem dla poręczyciela, ponieważ wielkość długu głównego nie jest jeszcze znana. Ustawodawca chroniąc poręczyciela przed nadmiernym ryzykiem, uzależnia ważność poręczenia za dług przyszły od oznaczenia z góry przez poręczyciela wysokości, do jakiej będzie on odpowiadał (art. 878 § 1 KC). Ponadto poręczenie za dług przyszły jest niedogodne dla poręczyciela z tego względu, że stawia go w stan niepewności co do tego, jak długo będzie on odpowiadał. Z tego względu ustawodawca zastrzegł, że bezterminowe poręczenie za dług przyszły jest wprawdzie ważne, ale może być przed powstaniem tego długu odwołane (art. 878 § 2 KC). 1 Por. A. Szpunar, Forma, s. 16, 17; tenże, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 72. Nb. 636-641 Co do odróżnienia długu istniejącego od długu przyszłego, por. M. Bączyk, Poręczenie za dług przyszły, NP Nr 7-8/1979; Z. Radwański, Poręczenie, s. 32 i n; A. Szpunar, Poręczenie za dług przyszły, PPH Nr 11/1996; tenże, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 65 i n. III. Skutki prawne poręczenia 1. Uwagi wstępne Stosunek prawny między wierzycielem a poręczycielem wyznacza w istot- 642 nej mierze zasada akcesoryjności poręczenia, a także wzgląd na ochronę poręczyciela. Łatwiej można to prześledzić analizując przedstawione poniżej zagadnienia szczegółowe. 2. Nieważność i niezaskarżalność długu głównego Z zasady akcesoryjności poręczenia wynika, że poręczyciel nie odpowia- 643 da, gdy dług główny jest nieważny. Brak zdolności do czynności prawnych powoduje nieważność czynności 644 prawnej. Jeżeli więc czynności prawnej kreującej zobowiązanie główne dokonał dłużnik nie mając wymaganej zdolności do jej dokonania (np. małoletni, ubezwłasnowolniony), to nieważne jest także poręczenie. Od tej reguły przewiduje jednak wyjątek art. 877 KC, gdy poręczyciel w chwili udzielania poręczenia wiedział o braku zdolności do czynności prawnych dłużnika głównego lub mógł z łatwością się o tym dowiedzieć. W takim przypadku poręczyciel powinien spełnić świadczenie jako dłużnik. Traci on więc kwalifikację prawną poręczyciela, natomiast występuje w nowej roli gwaranta, którego nie dotyczy zasada odpowiedzialności akcesoryjnej. Funkcja art. 877 KC polega na tym, że chroni on wierzyciela przed nielojalnym zachowaniem poręczyciela. Udzielenie poręki za dług niezaskarżalny jest w zasadzie niedopuszczal- 645 ne, ponieważ wierzyciel nie mógłby wówczas uzyskać zaspokojenia z majątku poręczyciela. Natomiast przeszkoda ta nie pojawi się, gdy dłużnik zrzeknie się zarzutu przedawnienia, co może jednak uczynić dopiero po upływie terminu przedawnienia (art. 117 § 2 KC). 3. Wygaśniecie poręczenia Również z zasady akcesoryjności poręczenia wynika, że wygaśnięcie dłu- 646 gu głównego powoduje wygaśnięcie zobowiązania (odpowiedzialności) poręczyciela. Poręczenie traci bowiem wówczas swój sens. Skutek ten następuje bez względu na to, z jakich przyczyn zgasło zobowiązanie główne. Poza wykonaniem zobowiązania przez dłużnika głównego Nb. 642-646 250 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności JU. doręczenie 251 do takich zdarzeń należą w szczególności: potrącenie, zwolnienie z długu, skuteczne złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu, odnowienie (chyba że poręczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie poręczenia, art. 507 KC), świadczenie w miejsce wykonania, niemożliwość świadczenia. 647 Natomiast poręczenie utrzymuje się w razie przelewu wierzytelności (art. 509 § 2 KC), ponieważ czynność ta nie powoduje ani wygaśnięcia zobowiązania, ani nie zagraża interesom poręczyciela, biorąc pod uwagę, że dłużnikiem pozostaje ta sama osoba, za którą poręczyciel poręczył. Z podobnych względów utrzymuje się poręczenie w razie wstąpienia osoby trzeciej w prawa zaspokojonego wierzyciela (art. 518 KC). 648 Odmienną zasadę stanowi art. 525 KC w razie przejęcia długu. Poręczenie wówczas wygasa, chyba że poręczyciel wyraził zgodę na dalsze trwanie zabezpieczenia. Uzasadnione jest to tym, że ze względu na przysługujące poręczycielowi przeciwko dłużnikowi głównemu roszczenie regresowe nie jest dla poręczyciela obojętne, kto ewentualnie ma być jego dłużnikiem. 649 Poza tym zobowiązanie poręczyciela wygasa na skutek różnych zdarzeń nie-związanych z zasadą akcesoryjności, które albo określone są w treści umowy poręczenia, albo wskazane ustawą w trosce o ochronę interesów poręczyciela. 650 Wspomniano już o możliwości odwołania bezterminowego poręczenia za dług przyszły (art. 878 § 2 KC). 651 Ponadto ustawa chroni poręczyciela przed nadmiernym przedłużaniem się jego zobowiązania, w przypadkach gdy termin płatności długu głównego nie jest oznaczony albo zależy od wypowiedzenia. Poręczyciel może wówczas - po upływie określonego w ustawie terminu - żądać, aby wierzyciel doprowadził do zgaśnięcia zobowiązania głównego (wzywając dłużnika do zapłaty, dokonując wypowiedzenia), a tym samym i do zgaśnięcia zobowiązania poręczyciela. Jeżeli wierzyciel nie uczyni zadość temu żądaniu, zobowiązanie główne nie wygasa, natomiast wygasa zobowiązanie poręczyciela (art. 882 KC). 652 Również strony w umowie poręczenia mogą wskazać okoliczności, które spowodują zgaśniecie poręczenia. Wspomniano już o zastrzeżeniu terminu trwania zobowiązania poręczyciela oraz warunku rozwiązującego. Podobny skutek wywrze dopuszczalne zawsze zwolnienie poręczyciela z odpowiedzialności, co wymaga jednak zawarcia stosownej umowy między poręczycielem a wierzycielem (art. 508 KC). 4. Zakres odpowiedzialności poręczyciela 653 O zakresie zobowiązania poręczyciela rozstrzyga każdoczesny rozmiar zobowiązania głównego (art. 879 § 1 KC). Poręczyciel odpowiada więc nie tylko w zakresie długu pierwotnego (np. | za sumę udzielonej pożyczki), ale także za wszelkie skutki niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika głównego, które przewidziane zostały w ustawie (np. odsetki, odszkodowanie) albo w umowie (np. I kary umowne). Jednakże umowa zawarta przez dłużnika głównego z wierzycielem po udzieleniu poręczenia nie może zwiększyć zobowiązania poręczyciela (art. 879 § 2 KC), ponieważ nie wolno nakładać na nikogo dodatkowych obowiązków bez jego woli. Natomiast jeżeli w późniejszej umowie wierzyciela z dłużnikiem nastąpi zmniejszenie zobowiązania głównego, odpowie- jdnio zmniejszy się także zobowiązanie poręczyciela. Jeżeli strony w umowie poręczenia ograniczyły zakres odpowiedzialności, 654 | poręczyciel odpowiada tylko do tej wysokości. Zmniejszenie zobowiązania dłużnika głównego może być wynikiem układu 655 I zawartego z wierzycielami w postępowaniu upadłościowym. Na przyznane dłużnikowi w tym trybie ulgi poręczyciel nie mógłby się jednak powołać. •¦.?; Układ między dłużnikiem a wierzycielami nie narusza uprawnień wierzyciela wobec poręczyciela (art. 291 PrUpNapr); z jego zawarciem nie łączy się więc | ograniczenie odpowiedzialności poręczyciela. Przykład: Na mocy zatwierdzonego przez sąd układu dłużnik uzyskał redukcję długu i o 40%. Nie ma to żadnego wpływu na zobowiązanie poręczyciela, od którego wierzyciel może żądać świadczenia w pełnej wysokości. Zob. orz. SA w Warszawie z 11.12.1996 r. | (OSP 1998, poz. 38, z glosą A. Szpunara). Oznacza to odstępstwo od zasady akcesoryjności poręczenia - por. zwłaszcza będące jej przejawem art. 879 § 1 i 883 § 1 KC. Jest ono uzasadnione i celem obydwu instytucji: układu dłużnika z wierzycielami oraz poręczenia. I Poręczyciel nie korzysta bowiem z ograniczeń odpowiedzialności usprawiedliwionych osobistą sytuacją dłużnika (zob. też Nb. 663), a rozwiązanie to [zapewnia realizację podstawowego gospodarczego celu poręki, polegającego ''¦'¦& na zabezpieczeniu wierzyciela przed ryzykiem nieuzyskania zaspokojenia z majątku dłużnika. 5. Realizacja odpowiedzialności poręczyciela Poręczyciel odpowiada w myśl art. 881 KC jak współdłużnik solidarny. 656 Znaczy to, że jego dług staje się wymagalny z chwilą, gdy dłużnik główny opóźni się ze spełnieniem swego świadczenia (art. 876 § 1 KC). Od tego momentu poręczyciel może być od razu pozwany sam lub razem z dłużnikiem głównym o wykonanie całości lub części zobowiązania (art. 881 w zw. z art. 366 § 1 KC). Ta sama zasada odnosi się do kilku poręczycieli. Nb. 647-653 Nb. 654-656 252 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności 657 Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia, wierzyciel powinien niezwłocznie zawiadomić o tym poręczyciela (art. 880 KC). Trudno bowiem wymagać od niego, aby dowiadywał się, czy dłużnik główny spełnił świadczenie. Poza tym normalnie strony zawierając umowę poręczenia wychodzą z założenia, że dłużnik wykona zobowiązanie. Wierzyciel zgodnie z ogólnymi zasadami prawa cywilnego (art. 471 KC) ponosi odpowiedzialność wobec poręczyciela za wszelką szkodę, jaką poniósł on w następstwie zwłoki w zawiadomieniu go o opóźnieniu dłużnika głównego. W szczególności chodzi tu o niekorzystne konsekwencje, jakie nastąpiły dla poręczyciela z tego względu, że nie mógł wcześniej zaspokoić wierzyciela, a zwłaszcza o narosłe odsetki. Może tu wchodzić w rachubę również odpowiedzialność za to, że dłużnik główny stał się niewypłacalny - w okresie zwłoki wierzyciela w zawiadomieniu - w następstwie czego roszczenie zwrotne poręczyciela względem dłużnika głównego stało się nieskuteczne (por. Nb. 669). 658 Sądzić należy, że wspomniane zawiadomienie jest tylko oświadczeniem wiedzy, którego sens polega na przekazaniu informacji o opóźnieniu dłużnika - co nie tamuje realizacji uprawnienia wierzyciela do żądania od poręczyciela świadczenia1. Jednakże reprezentowany jest także pogląd, że wspomniane zawiadomienie wyraża wolę wierzyciela, iż zamierza on uzyskać odpowiednie świadczenie od poręczyciela i stanowi konieczną przesłankę wymagalności roszczenia wierzyciela2. Jednakże w praktyce oba stanowiska prowadzą do zbliżonych skutków. Także bowiem w świetle pierwszej koncepcji poręczyciela nie mogą dotknąć żadne ujemne konsekwencje, dopóki nie zostanie zawiadomiony o opóźnieniu dłużnika. Z kolei druga koncepcja nie ochroni poręczyciela w przypadku, gdy pozwie go wierzyciel bez uprzedniego żądania zapłaty, ponieważ najprawdopodobniej sąd zinterpretuje fakt doręczenia pozwu poręczycielowi jako żądanie od niego zapłaty. 659 Powołane normy art. 880 i 881 KC mają charakter względnie obowiązujący. Strony mogą więc inaczej określić przesłanki wymagalności długu poręczyciela. 6. Zarzuty przysługujące poręczycielowi 660 a) W odróżnieniu od długu solidarnego zobowiązanie poręczyciela pozostaje do końca zobowiązaniem akcesoryjnym. Z tego względu poręczycielowi służą wszelkie zarzuty - zarówno peremptoryjne, jak i dylatoryjne - jakie podnieść może dłużnik główny przeciwko wierzycielowi (art. 883 § 1 KC). 1 Por. bliżej Z. Radwański, Poręczenie, s. 54 i n.; por. też Czachórski, Zobowiązania, s. 556. 2 M. Bączyk, Odpowiedzialność, s. 50; por. też A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 98; L. Ogiegio, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 578. Nb. 657-660 Przykład: Nie nadszedł jeszcze termin płatności, zobowiązanie wzajemne nie zostało spełnione, wierzyciel przyczynił się do powstania szkody, przedmiot świadczenia ma wady, roszczenie wierzyciela uległo przedawnieniu, wierzyciel został już zaspokojony itp. Zasada ta miałaby ograniczoną tylko doniosłość praktyczną, gdyby porę- 661 czyciel nie dysponował środkiem skłaniającym dłużnika do ujawnienia przysługujących mu zarzutów. Instrument taki konstruuje art. 884 KC w postaci wezwania dłużnika do sprawy przez poręczyciela - opatrując bierność dłużnika niekorzystnymi dla niego konsekwencjami (por. Nb. 669). Dla ochrony interesów poręczyciela przed nielojalnym działaniem dłużni- 662 ka głównego art. 883 § 2 KC zastrzega, że poręczyciel nie traci wspomnianych zarzutów, chociażby dłużnik główny zrzekł się ich albo uznał roszczenie wierzyciela - po udzieleniu poręczenia. b) W razie śmierci dłużnika głównego dług przechodzi na jego spadko- 663 bierców, a poręczenie utrzymuje się nadal (por. orz. SN z 19.10.1984 r., OSP 1985, poz. 137, z glosą M. Bączyka). Prawo spadkowe przewiduje w pewnych sytuacjach ograniczenie odpowiedzialności spadkobierców, zapisobier-ców i nabywców spadku (art. 998-1000, 1030-1034, 1055 KC). Otóż poręczyciel nie może powołać się wobec wierzyciela na ograniczenia odpowiedzialności wynikające z tych przepisów (art. 883 § 3 KC). Zakres jego zobowiązania - z korzyścią dla wierzyciela - nie ulega więc zmniejszeniu. c) Oprócz zarzutów, jakie może podnieść dłużnik główny, poręczycielowi 664 - zgodnie z ogólnymi zasadami prawa zobowiązań - przysługują zarzuty wywodzące się z jego własnego prawa {ex iure proprió). Określa się je także mianem „zarzutów osobistych" dla podkreślenia, że przysługują one wyłącznie poręczycielowi, a nie także dłużnikowi głównemu. Wśród nich dadzą się wyodrębnić różnego rodzaju zarzuty związane z umo- 665 wą poręczenia. Przykład: Wady oświadczenia woli, upływ terminu związania poręczyciela, niezastosowanie się wierzyciela do żądania poręczyciela, aby wierzyciel wezwał dłużnika do zapłaty (art. 882 KC). W kwestii wad oświadczenia woli poręczyciela zob. uchw. SN (7) z 30.9.1996 r. (OSN 1996, poz. 153), która brzmi: Poręczyciel nie może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli z powodu błędu wywołanego podstępnie przez dłużnika co do jego wypłacalności w dacie poręczenia. Glosa aprobująca B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, OSP 1997, poz. 139. Zob. też glosa M. Bączyka, Prawo Bankowe Nr 1/1997, s. 87. W szczególności poręczycielowi przysługuje zarzut przedawnienia, jeżeli 666 wierzyciel nie dochodzi wobec niego roszczenia z tytułu umowy poręczenia w terminach przewidzianych ogólnymi przepisami prawa cywilnego (art. 118 KC). Do osobistych zarzutów poręczyciela należą ponadto zarzuty oparte na 667 innym stosunku prawnym łączącym poręczyciela z wierzycielem. Poręczyciel Nb. 661-667 254 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności może więc podnieść zarzut potrącenia ze względu na to, że przysługuje mu wobec wierzyciela jakaś wierzytelność odpowiadająca cechom wskazanym w art. 498 i n. KC. 668 d) Natomiast nieskuteczne są wobec wierzyciela zarzuty poręczyciela wynikające z umowy zawartej przez poręczyciela z dłużnikiem głównym lub osobą trzecią. Ów „stosunek wewnętrzny" jest obojętny dla stosunku poręczyciela i wierzyciela. Przykład: Poręczyciel nie może powoływać się wobec wierzyciela na to, że nie dostał od dłużnika przyobiecanej mu prowizji za udzielenie poręczenia albo że minął termin jego odpowiedzialności, który zastrzegł w umowie z dłużnikiem, co jednak nie znalazło się w treści umowy poręczenia. IV. Następstwa zaspokojenia wierzyciela 1. Wstąpienie poręczyciela w miejsce zaspokojonego wierzyciela 669 Jeżeli poręczyciel zaspokoi wierzyciela, to wprawdzie sam zostaje zwolniony z zobowiązania wobec wierzyciela, lecz dług główny przez to nie wygasa, albowiem poręczyciel wstępuje z mocy ustawy w prawa zaspokojonego wierzyciela - do wysokości spełnionego zamiast dłużnika głównego świadczenia (art. 518 § 1 pkt 1 KC). W konsekwencji poręczyciel może żądać od dłużnika zwrotu wszystkiego tego, co sam świadczył z tytułu poręczenia, a dłużnikowi przysługują wobec poręczyciela te same zarzuty, jakie miał wobec wierzyciela. Jeżeli jednak mimo wezwania poręczyciela dłużnik nie wziął udziału w procesie toczącym się między wierzycielem a poręczycielem (por. art. 884 § 1 KC), wówczas dłużnik traci wobec poręczyciela te zarzuty, które mu przysługiwały, a których poręczyciel nie podniósł w sporze z wierzycielem dlatego, że o nich nie wiedział (art. 884 § 2 KC). 670 W celu zapewnienia poręczycielowi tej samej sytuacji prawnej, jaką miał pierwotny wierzyciel, jest on zobowiązany - pod sankcją odszkodowawczą - wydać poręczycielowi nie tylko wszystkie środki dowodowe, ale także zabezpieczenia (art. 887 KC). 671 Wierzycielowi zawsze należy się tylko jedno świadczenie - od dłużnika albo od poręczyciela. W celu zapobieżenia podwójnemu świadczeniu art. 885 KC nakłada na poręczyciela obowiązek niezwłocznego zawiadomienia dłużnika o zaspokojeniu wierzyciela, a art. 886 KC analogiczny obowiązek nakłada na dłużnika wobec poręczyciela, ale tylko wtedy, gdy poręczenie udzielone zostało za wiedzą dłużnika. 672 Gdyby poręczyciel nie zawiadomił dłużnika o zaspokojeniu przez siebie wierzyciela, a dłużnik następnie zobowiązanie wykonał, poręczyciel traci Nb. 668-672 § 5U. Poręczenie 255 względem dłużnika roszczenie zwrotne. W przypadku takim pozostaje poręczycielowi tylko roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia przeciwko wierzycielowi. Jeżeli jednak dłużnik działał w złej wierze, to znaczy spełnił świadczenie wiedząc, że wierzyciel został już przez poręczyciela zaspokojony, poręczyciel zachowuje względem dłużnika roszczenie zwrotne zgodnie z regułą ogólną (art. 885 KC). Poręczyciel nie traci roszczenia zwrotnego również wtedy, gdy zaspokoi 673 wierzyciela nie będąc zawiadomiony przez dłużnika o uprzednim jego świadczeniu albo nie wiedząc o tym z innych źródeł (art. 886 KC). W przypadku takim ustawa chroni więc dobrą wiarę poręczyciela, odmawiając dłużnikowi prawa powołania się na zarzut zaspokojenia przez niego wierzyciela. Natomiast w stosunku do wierzyciela przysługiwać będzie dłużnikowi roszczenie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Na tej samej zasadzie może również poręczyciel domagać się wprost od wierzyciela zwrotu tego, co świadczył mu nienależnie (art. 410 KC), rezygnując wówczas z roszczenia zwrotnego względem dłużnika głównego. Poręczyciel może zabezpieczyć swoje roszczenie względem dłużnika głów- 674 nego, zawierając nieuregulowaną w ustawie, ale dopuszczalną tzw. umowę o poręczenie zwrotne. W przypadku takim wierzyciela nie łączą żadne stosunki prawne z osobą udzielającą poręczenia zwrotnego. Odpowiada ona wyłącznie wobec poręczyciela długu głównego. 2. Roszczenia zwrotne między poręczycielami Jeżeli jest kilku poręczycieli, a umowa poręczenia nie stanowi inaczej, 675 odpowiadają oni solidarnie wobec wierzyciela (art. 881 KC)1. Wierzyciel może więc żądać spełnienia świadczenia od wszystkich poręczycieli łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna (art. 366 KC). Każdy z poręczycieli ma zarazem - do wysokości spełnionego zamiast 676 dłużnika głównego świadczenia - roszczenie zwrotne wobec dłużnika, wstępując na podstawie art. 518 § 1 KC w miejsce zaspokojonego wierzyciela. Natomiast zasady tej nie można stosować w stosunkach między poręczy- 677 cielami. Zastosowanie art. 518 § 1 KC prowadziłoby do rezultatów absurdalnych2. Poręczyciel, który pierwszy spełnił świadczenie, miałby bowiem pełny regres wobec pozostałych poręczycieli i znajdowałby się bezzasadnie w uprzywilejowanej sytuacji. 1 Por. bliżej A. Szpunar, Odpowiedzialność kilku poręczycieli, s. 13 i n. 2 Por. E. Drozd, Z problematyki wielości, s. 27. Nb. 673-677 /DO Kozaziat vi. Laoezpieczenia wierzytelności Należy przyjąć, że zgodnie z art. 881 KC sytuacja współporęczycieli w relacjach między nimi jest taka sama jak między dłużnikami solidarnymi. Jeżeli więc umowa nie stanowi inaczej, współporęczyciel, który zaspokoił wierzyciela, ma roszczenia regresowe do pozostałych poręczycieli - w częściach równych (art. 376 KC). Kwestię tę rozstrzygnęła uchw. SN z 26.8.1969 r. (OSP 1971, poz. 4, z aprobującą glosą A. Ohanowicza). § 31. Gwarancja bankowa Literatura: A. Koch, [w:] System Pr. Pryw., t. 8., rozdz. IX; Czachórski, Zobowiązania, § 107, V; P. Austen, B. Andrzejuk, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góral-czykajr., Warszawa 1999, rozdz. 6; M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna banku w prawie polskim, Toruń 1989; tenże, [w:] Prawo umów, rozdz. 11; /. Ciepiela, Gwarancja bankowa, MoP Nr 7/1999 (dodatek Biuletyn Bankowy); M. Dietrich, Gwarancja bankowa sposobem zabezpieczenia wierzytelności, MoP Nr 1/1999; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności banku, Warszawa 1996; taż, [w:] /. Heropolitańska, E. Borowska, Kredyty i gwarancje bankowe, wyd. VI, Warszawa 1997; A. Jakubecki, J. Mojak, E. Niezbecka, Prawne zabezpieczenie kredytów, Lublin 1996; A. Koch, Umowa gwarancji bankowej jako postać umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC), [w:] Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997; M. Król, Gwarancje bankowe w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Prawo Spółek Nr 5/1997; tenże, Charakter prawny, rodzaje i funkcje gwarancji bankowych, Prawo Spółek, Nr 4/1997; E. Łętowska, Umowa o świadczenie przez osobę trzecią, Warszawa 1970; M. Olechowski, Gwarancja bankowa w prawie francuskim i szwajcarskim, PiP z. 1/1997; tenże, Charakter prawny gwarancji bankowej, PiP z. 6/1997; J. Pisuliński, Charakter prawny gwarancji bankowej, MoPod Nr 2/1994; tenże, Niektóre zagadnienia związane z gwarancją bankową, Prawo Bankowe Nr 4/1998; tenże, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. VI; M. Pyziak-Szafnicka, Gwarancja autonomiczna, PPH Nr 2/1994; Z. Radwański, [w:] System Pr. Pryw., t. 2, s. 199-200; S. Rudnicki, Zabezpieczenie majątkowe wierzytelności pieniężnych, Zielona Góra 1995; tenże, O umowie gwarancyjnej, PPH Nr 9/1993; W. Srokosz, Charakter prawny gwarancji bankowej w świetle nowego prawa bankowego, PPH Nr 2/2000; R. Szostak, Poręczenia i gwarancje wadialne (na tle zamówień publicznych), PS Nr 1/1999; A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, KPP z. 1-4/1992; tenże, Zabezpieczenia osobiste wierzytelności, Sopot 1997; G. Tracz, Gwarancja bankowa - zobowiązanie kauzalne czy abstrakcyjne?, Prawo Bankowe Nr 2/1994; tenże, Umowa gwarancji ze szczególnym uwzględnieniem gwarancji bankowej, Kraków 1998; R. Troicka-Sosińska, Zlecenie udzielenia gwarancji spłaty kredytu, MoP Nr 2/1998; C. Żuławska, Gwarancja bankowa. Uwagi o funkcji i konstrukcji, Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996. I. Pojęcie i funkcjonowanie 1. Uwagi ogólne 678 Zbliżoną do poręczenia funkcję zabezpieczenia osobistego pełni gwarancja bankowa. Dla jej objaśnienia najlepiej posłużyć się poniższym schematem- Nb. 678 §31. Gwarancja bankowa 257 B Beneficjent gwarancji (wierzyciel) stosunek gwarancji stosunek podstawowy -^ A | Gwarant \ (bank) stosunek zlecenia gwarancji Dłużnik (osoba trzecia wobec gwarancji) Klasycznym przykładem ilustrującym funkcjonowanie przedstawionego ukła-Idu jest następująca sytuacja: A kupuje od B na warunkach kredytowych to-Iwar. B nie ma pełnego zaufania do A i dlatego uzależnia udzielenie „kredytu" jod właściwego zabezpieczenia swojej wierzytelności. A spełniając to życze-|nie uzyskuje gwarancję od banku G. W układzie tym podstawową rolę odgrywa umowa sprzedaży zawierająca |tzw. klauzulę gwarancyjną, która uzależnia powstanie tego stosunku prawnego (podstawowego, B-A) od udzielenia przez G gwarancji, że A (dłużnik stosunku podstawowym) zachowa się zgodnie z treścią swego zobowiąza-lia (zapłaci cenę). Kolejną występującą tutaj umową jest zlecenie łączące bank (G) i dłużnika (A), jako zleceniodawcę udzielenia gwarancji. Banki udzielają gwarancji ylko „na zlecenie" (art. 80 PrBank), w wykonaniu umowy wyznaczającej Jstosunek prawny G-A. Natomiast stosunek prawny gwarancji powstaje między G (bankiem-gwa-antem) i B (beneficjentem gwarancji, a zarazem wierzycielem w stosunku podstawowym), w wyniku umowy zawartej przez te podmioty. W umowie tej bank gwarantujący realizację świadczenia przez dłużnika zobowiązuje się wzglę-Fdem beneficjenta gwarancji, że w razie niespełnienia gwarantowanego świadczenia - wykona świadczenie pieniężne na rzecz beneficjenta gwarancji. Ponieważ obowiązek świadczenia obciąża tylko gwaranta, gwarancja bankowa jest umową jednostronnie zobowiązującą. Według definicji z art. 81 PrBank „gwarancją bankową jest jednostronne zobowiązanie banku-gwaranta (...)", co mogłoby sugerować czynność jednostronną. Jednak kwalifikowanie gwarancji bankowej jako umowy nie powinno budzić wątpliwości, jeśli uwzględni się ponadto inne przepisy PrBank (np. art. 181)1. 1 Przeważający pogląd o umownym charakterze gwarancji bankowej kwestionuje J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe, pod red. E. Fojcik-Mastalskiej, s. 134-135. Problemy praktyczne omawia P. Austen, [w:] Prawo bankowe, pod red. W. Góralczyka jr., s. 255. 679 Nb. 679 Kozaziat vi. z^aoezpieczenia wierzytelności §31. Gwarancja bankowa 259 2. Regulacja prawna 680 Konstrukcja prawna gwarancji bankowej nie jest objaśniana jednolicie. Początkowo przeważał pogląd, podzielany także przez judykaturę SN (uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., OSN 1993, poz. 166), że gwarancja bankowa opiera się na konstrukcji umowy o świadczenie przez osobę trzecią (art. 391 KC). Powoływano się przy tym na istniejący w przypadku gwarancji bankowej układ stosunków prawnych, w którym gwarant przyjmuje ryzyko niespełnienia świadczenia przez osobę trzecią (dłużnika ze stosunku podstawowego)1. Jednakże SN zmienił swe stanowisko z uzasadnieniem, że odpowiedzialność w ramach gwarancji bankowej (pogląd dotyczy tzw. gwarancji „na pierwsze żądanie"; por. Nb. 687) nie ma charakteru odszkodowawczego. Odróżnia to gwarancję bankową od instytucji z art. 391 KC, w której główne świadczenie przyrzekającego polega na naprawieniu szkody wynikłej z niepodjęcia przez dłużnika gwarantowanych działań. Wobec tego stosowaną zwykle w praktyce gwarancję zapłaty, obejmującą obowiązek świadczenia beneficjentowi uzgodnionej sumy pieniężnej - niezależnie od powstania i rozmiarów szkody - należałoby kwalifikować jako umowę gwarancyjną innego rodzaju niż umowa o świadczenie przez osobę trzecią. Gwarancja bankowa jest w tym ujęciu instytucją odrębną (tzw. gwarancja autonomiczna), ukształtowaną na zasadzie swobody umów (art. 3531 KC). Zob. uchw. pełnego składu Izby Cywilnej SN z 28.4.1995 r. (OSN 1995, poz. 135), i nawiązujące do niej orz. SN z 4.10.1995 r. (OSN 1996, poz. 29, z glosą F. Prusaka, PS Nr 2/1996, s. 70). Wspomnianą kwalifikację można odnieść nie tylko do gwarancji „na pierwsze żądanie", ale także do innych postaci gwarancji bankowej, w których zobowiązanie gwaranta ma nieodszkodowawczy charakter. Por. A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 154, 155; M. Litwińska, w glosie do orz. SN z 25.1.1995 r., PPH Nr 3/1996, s. 33. Należy odnotować, że w literaturze podjęto jednak próbę szerszego uzasadnienia poglądu traktującego gwarancję bankową jako przypadek umowy o świadczenie przez osobę trzecią2. Została też wysunięta teza o oparciu gwarancji bankowej na konstrukcji przekazu3. Zagadnienia konstrukcyjne gwarancji bankowej wywołują także kontrowersje w literaturze obcej4. Umowa gwarancji bankowej nie jest uregulowana w Kodeksie cywilnym. W Prawie bankowym udzielanie gwarancji bankowych zostało zaliczone do 1 Por. zwł. Czachórski, Zobowiązania, (1994), s. 405. 2 A. Koch, Umowa gwarancji, s. 433 i n. 3 /. Pisuliński, Charakter prawny, s. 36; M. Olechowski, Charakter prawny, s. 72 i n. 4 Zob. M. Pyziak-Szafriicka, Gwarancja autonomiczna; A. Koch, Umowa gwarancji, s. 432 i n.; M. Olechowski, Gwarancja, s. 70 i n.; G. Tracz, Umowa gwarancji, s. 179 i n. czynności wykonywanych wyłącznie przez banki (art. 5) i unormowane w art. 80-84 i 87. Do umowy gwarancji mają także zastosowanie przepisy KC, co znalazło wyraz w art. 84 PrBank (w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870). Na podstawie wskazanego unormowania można przyjąć, że gwarancja bankowa ma charakter umowy nazwanej. Chociaż PrBank z 1997 r. reguluje tę umowę szerzej niż poprzednie przepisy, jej reżim prawny pozostaje w znacznej mierze niedookreślony. Dopiero praktyka, którą kształtują indywidualne potrzeby uczestniczących podmiotów, jak i ustalone zwyczaje, pozwala bliżej ustalić, jakie umowa ta wywołuje skutki prawne. Poważne znaczenie w tym względzie ma zwłaszcza obrót międzynarodowy. Banki stosują bowiem ustalone przez Międzynarodową Izbę Handlową w Paryżu „Jednolite reguły dotyczące gwarancji kontraktowych" i „Jednolite reguły gwarancji płatnych na każde żądanie". 3. Gwarancja i regwarancja Umowa gwarancji bankowej jest umową dwustronną, w której po stronie 681 gwaranta występuje zawsze bank. Natomiast beneiicjentem gwarancji może być każdy podmiot, w tym tak- 682 że bank. W praktyce gospodarczej umowę gwarancji bankowej bardzo często zawierają banki między sobą. Od umowy gwarancji bankowej należy odróżnić regwarancję. Jest to urno- 683 wa między bankiem-gwarantem a innym bankiem (regwarantem), który zobowiązuje się do pokrycia należności wypłaconych przez gwaranta beneficjentowi gwarancji. Wobec regwaranta nie przysługują beneficjentowi roszczenia z tytułu udzielonej gwarancji. Regwarancja stanowi bowiem szczególne zabezpieczenie dla gwaranta. Wynika z niej stosunek zobowiązaniowy między wspomnianymi bankami, odrębny od stosunku prawnego łączącego gwaranta z beneficjentem gwarancji. II. Zawarcie i treść umowy 1. Tryb i forma Umowa gwarancji dochodzi do skutku w następstwie złożenia oferty przez 684 przyszłego gwaranta i jej przyjęcia przez beneficjenta gwarancji. Oświadczenie woli gwaranta wymaga formy pisemnej zastrzeżonej pod 685 rygorem nieważności (art. 81 ust. 2 PrBank, dodany w nowelizacji z 1.4.2004 r., Dz.U. Nr 91, poz. 870, która „przywraca" formę przewidzianą w Prawie banko- Nb. 680 Nb. 681-685 Kozaziat vi. Laoezpieczenia wierzytelności § 31. Gwarancja bankowa 261 wym z 1989 r.). Dokument zawierający oświadczenie woli gwaranta o udzieleniu gwarancji nazywany jest „listem gwarancyjnym". Adresat oferty (potencjalny beneficjent) może przyjąć ją w sposób dowolny, byleby tylko jego zachowanie wyrażało sens złożenia oświadczenia woli o przyjęciu. Przykład: Przez zgłoszenie żądania zapłaty lub nawet „milcząco" - w sytuacji określonej w art. 682 KC. W praktyce więc treść umowy gwarancyjnej wyrażona jest wyłącznie w liście gwarancyjnym, stwarzając złudny pozór, jakoby jednostronne oświadczenie woli gwaranta (a nie umowa stron) kreowało stosunek prawny gwarancji. 2. Treść 686 Koniecznym elementem umowy gwarancyjnej (wyrażonym w liście gwarancyjnym) jest zobowiązanie banku-gwaranta wobec beneficjenta gwarancji do zapłacenia mu określonej sumy pieniężnej - na jego żądanie - w razie niespełnienia przez dłużnika (dającego zlecenie) wskazanego świadczenia. W umowie tej na ogół ustala się termin obowiązywania gwarancji1. W treści umowy określa się także wymagania, od których zależy realizacja gwarancji, np. dokumenty, jakie ma przedłożyć beneficjent gwarancji występując z żądaniem zapłaty (tzw. gwarancja dokumentowa), formę tego żądania. Wykonanie świadczenia pieniężnego nastąpi, stosownie do treści umowy, bezpośrednio przez gwaranta albo za pośrednictwem innego banku. Może się zdarzyć, że postanowienia umowy w przedmiocie zobowiązania gwaranta różnią się od zlecenia udzielenia gwarancji. Pierwszeństwo mają wówczas ustalenia umowne, chyba że beneficjent gwarancji wyrazi zgodę na zmianę treści zobowiązania2. 687 Umowy gwarancji opatrzone są często klauzulami, że gwarant zobowiązuje się zapłacić „nieodwołalnie" i „bezwarunkowo" oraz „na pierwsze żądanie" beneficjenta gwarancji. Użycie klauzuli „na pierwsze żądanie" znaczy, że ciążący na gwarancie obowiązek świadczenia aktualizuje się z chwilą powiadomienia go o niedoko-naniu zapłaty przez dłużnika. Z kolei „bezwarunkowy" charakter odpowiedzialności gwaranta wyłącza możliwość jej uzależnienia od warunku, a „nieodwołalność" w połączeniu z uzgodnieniem terminu ważności stabilizuje stosunek gwarancji (uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., OSN 1993, poz. 166). 1 Wyraźnego wymagania co do określenia terminu PrBank nie zawiera. Zob. J. Pisu-liński, [w:] Prawo bankowe, s. 148; P. Austen, [w:] Prawo bankowe, s. 257. 2 Stanowił o tym art. 82 ust. 2 PrBank, usunięty w wyniku nowelizacji z 1.4.2004 r. (Dz.U. Nr 91, poz. 870), jako wyrażający zasady oczywiste w stosunkach kontraktowych. Nb. 686-687 Jednakże klauzul tych nie należy rozumieć tylko we wspomnianym, dosłownym znaczeniu. Są to zwroty przyjęte od dawna w praktyce bankowej na określenie szczególnie surowej, lecz powszechnie teraz stosowanej postaci umów gwarancyjnych. Dalsze uwagi taką gwarancję przede wszystkim będą miały na względzie. 3. Prowizja banku Bank pobiera za udzielenie gwarancji prowizję, jednakże otrzymuje ją od 688 dłużnika na podstawie zawartej z nim umowy zlecenia udzielenia gwarancji. Natomiast umowa gwarancji w ujęciu PrBank nie zawiera żadnych postanowień dotyczących tej kwestii; jest więc umową nieodpłatną. Gdyby jednak - co się w praktyce nie zdarza - beneficjent gwarancji zobowiązał się zapłacić prowizję bankowi, umowa gwarancji przybrałaby postać umowy odpłatnej, lecz nie wzajemnej. 4. Przeniesienie gwarancji Przelewu wierzytelności z gwarancji bankowej (wierzytelności przysługu- 689 jącej B wobec G; por. schemat Nb. 678) można dokonać tylko wraz z przeniesieniem wierzytelności zabezpieczonej gwarancją (przysługującej B wobec A), zgodnie z art. 82 PrBank w brzmieniu nowelizacji z 1.4.2004 r., która przywróciła uregulowanie znane Prawu bankowemu z 1989 r. Utrzymanie więzi między obiema tymi wierzytelnościami uzasadnione jest zabezpieczającą funkcją gwarancji. Nie było to jednak oczywiste z uwagi na nieakcesoryjność gwarancji. Strony mogąjednak w umowie gwarancyjnej wyłączyć lub ograniczyć prze-noszalność obu wierzytelności (art. 509 § 1 KC). III. Samodzielność gwarancji 1. Zasada ogólna Zobowiązanie gwaranta - w przeciwieństwie do zobowiązania poręczyciela 690 - ma charakter samodzielny i nieakcesoryjny. Odpowiada on za to, że nie nastąpi objęty gwarancją stan rzeczy, a w szczególności za to, że dłużnik nie spełni świadczenia. Gwarant ponosi w związku z tym ryzyko niekorzystnych następstw tego wydarzenia dla beneficjenta gwarancji, przyrzekając zapłacić mu w takim przypadku na jego żądanie określoną sumę pieniędzy. W odróżnieniu więc od poręczyciela gwarant nie jest pomocniczym dłużnikiem - obok Nb. 688-690 262 Rozdział VI. Zabezpieczenia wierzytelności J jj. gwarancja uanKuwa Zbi dłużnika głównego. Sąd Najwyższy w powołanej wyżej uchwale wyraził to w lapidarnym stwierdzeniu, że „poręczyciel odpowiada za dłużnika głównego, gwarant zaś »za« uzyskanie gwarantowanego rezultatu". 2. Zobowiązanie niezależne i abstrakcyjne 691 Sąd Najwyższy, po wydaniu kontrowersyjnej uchwały (w zwykłym składzie) z 24.6.1992 r. (OSN 1992, poz. 228)1, w uchw. składu 7 sędziów z 16.4.1993 r. (OSN 1993, poz. 166), mającej walor zasady prawnej, stanął na stanowisku, że umowa gwarancyjna opatrzona klauzulami „nieodwołalnie i bezwarunkowo" oraz „na pierwsze żądanie" kreuje zobowiązanie gwaranta abstrakcyjne wobec beneficjenta i niezależne od stosunków łączących bank (gwaranta) z dłużnikiem oraz dłużnika z wierzycielem (beneficjentem gwarancji). Następnie w pełnym składzie Izby Cywilnej SN podjął uchwałę o nieod-stępowaniu od wspomnianej zasady prawnej (uchw. 28.4.1995 r., OSN 1995, poz. 135). Zachowała ona aktualność po wejściu w życie Prawa bankowego z 1997 r., które podobnie jak dotychczasowe przepisy nie określa wyraźnie charakteru prawnego omawianej postaci gwarancji. Koncepcja przyjęta przez SN znajduje szerokie poparcie w literaturze2. Jednakże reprezentowany jest także odmienny pogląd. W szczególności A. Szpunar zajął stanowisko, że gwarancja bankowa jest czynnością prawną kauzalną (causa cavendi), której przyczyna prawna tkwi we wzajemnych stosunkach łączących strony. W konsekwencji zamierzony cel umowy nie może być osiągnięty, gdy stosunek zobowiązaniowy objęty gwarancją nie powstał lub uległ umorzeniu. Autor zarzucał zarazem Sądowi Najwyższemu, że łamie ogólną zasadę kauzalności czynności prawnych, od której tylko ustawa może przewidzieć wyjątek3. Zauważyć wszakże należy, że zasada kauzalności czynności prawnych nie została nigdzie normatywnie wypowiedziana, a stanowi jedynie wyraz doktryny prawniczej, która ukształtowała się m.in. pod wpływem dążenia do kontrolowania działalności jednostek gospodarki uspołecznionej w systemie gospodarki centralnie sterowanej. Natomiast nie wydaje się, aby należało ją równie rygorystycznie stosować w gospodarce wolnorynkowej, opartej na zasadzie swobody umów (art. 353' KC). W szczególności specjalnej ochrony nie wymagają banki, które - jako profesjonaliści - z pełną świadomością podejmują surową odpowiedzialność gwarancyjną. 1 Por. w zasadzie aprobujące glosy A. Szpunara, OSP 1993, poz. 242 oraz R. Szostaka, PS Nr 6/1993, s. 83 i n., a także krytyczną glosę M. Bączyka, PiP z. 4/1993, s. 119 i n. 2 Por. zwłaszcza M. Bączyk, Odpowiedzialność umowna, s. 156; tenże, glosa do uchw. SN z 24.6.1992 r., PiP z. 4/1993, s. 115 i n.; /. Heropolitańska, Zabezpieczenie wierzytelności, s. 175; M. H. Koziński, Gwarancja bankowa w międzynarodowym obrocie handlowym, Problemy Prawne Handlu Zagranicznego Nr 7/1983, s. 57 i n.; G. Tracz, Gwarancja bankowa, s. 78; tenże, Umowa gwarancji, s. 165, 265. 3 A. Szpunar, glosa do uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., PiP z. 9/1993, s. 109 i n.; tenże, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 156 i n. Zob. także A. Jakubecki, [w:] Prawne zabezpieczenie, s. 77; A. Koch, Umowa gwarancji, s. 438 i n. Por. też E. Łętowska, Umowa o świadczenie, s. 101. Nb. 691 Ponadto, w myśl art. 93 PrBank, banki mogą żądać zabezpieczenia udzielonego przez siebie kredytu nie tylko w sposób przewidziany polskim prawem cywilnym, ale i „zwyczajami przyjętymi w obrocie krajowym i zagranicznym". Zwyczaje przyjęte we współpracy z bankami zagranicznymi wskazują na dopuszczalność konstruowania abstrakcyjnego zobowiązania gwaranta. 3. Zarzuty przysługujące gwarantowi Gwarant może zatem bronić się jedynie zarzutami wynikającymi ze sto- 692 sunku miedzy nim a beneficjentem gwarancji. a) Są to najpierw zarzuty kwestionujące ważne zawarcie umowy gwarancyjnej. Przykład: Zarzut braku właściwej reprezentacji, formy oświadczenia woli. b) Następnie zarzuty te mogą wynikać z treści umowy gwarancyjnej, a w szczególności z faktu, że nie nastąpił stan rzeczy objęty gwarancją. Gwarant może więc odmówić zapłaty powołując się na to, że dłużnik już zapłacił, albo że beneficjent żąda spłaty długu nieobjętego gwarancją. Zauważyć przy tym należy, że zgodnie z ukształtowaną praktyką żądanie zapłaty powinno zawierać także stwierdzenie, że dłużnik nie spłacił określonego w gwarancji długu, co pozwala gwarantowi powołać się na wspomniane okoliczności. Na treści gwarancji opiera się także zarzut, że żądanie zapłaty zgłoszono po upływie terminu gwarancji oraz ponad sumę gwarantowaną. c) Konstrukcja abstrakcyjnej czynności prawnej, odniesiona do gwarancji 693 „na pierwsze żądanie", wyłącza powołanie się na zarzuty dotyczące ważności (istnienia) stosunku podstawowego. Po wykonaniu świadczenia gwarant może natomiast skorzystać z instytucji bezpodstawnego wzbogacenia (por. uchw. SN (7) z 16.4.1993 r., OSN 1993, poz. 166), jeżeli brak podstawy prawnej usprawiedliwiającej przysporzenie po stronie beneficjenta gwarancji1. Gwarantowi nie przysługuje oczywiście zarzut przedawnienia w odniesieniu do wierzytelności głównej, ani możliwość potrącenia wierzytelności dłużnika względem beneficjenta z sumy, na którą opiewa gwarancja. Są to bowiem zarzuty wynikające ze stosunku podstawowego (beneficjenta z dłużnikiem). Zarzutem odnoszącym się do stosunku podstawowego byłoby także powołanie się na przejęcie długu zabezpieczonego umową gwarancyjną. Inaczej orz. SN z 7.1.1997 r. (OSP 1997, poz. 97, z glosą krytyczną/!. Szpunara (tamże) oraz glosą krytyczną F. Zedlera, PiP z. 8/1997, s. 109 i n.), w którym SN przyjął, że zarzut taki 1 Zob. Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, wyd. 6., Warszawa 2003, s. 224. Nb. 692-693 264 Kozdziai VI. zabezpieczenia wierzytelności wywodzi się ze stosunku łączącego gwaranta z beneficjentem gwarancji i wobec tego „gwarant nie jest zobowiązany do zapłaty sumy gwarancyjnej w sytuacji, gdy w następstwie przeje, cia długu zabezpieczony gwarancją dług obciąża inny podmiot niż wymieniony w umowie" Podobnie uważa G. Tracz, Umowa gwarancji, s. 287, opowiadając się za analogicznym stosowaniem przepisu art. 525 KC o wygaśnięciu poręczenia w razie przejęcia długu Kwestionuje ten pogląd J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe, s. 154-155, z trafną uwagą, że „inaczej niż w przypadku poręczenia, bank udzielający gwarancji nie zobowiązuje się wykonać zobowiązania zaciągniętego przez inną osobę, lecz zobowiązuje się do zapłaty sumy gwarancyjnej w razie wystąpienia lub niewystąpienia określonego zdarzenia (np. nieotrzymania określonego świadczenia przez beneficjenta)"; por. Nb. 690. 694 d) Pojawia się kwestia, czy gwarant może potrącić swoją wierzytelność służącą mu przeciwko beneficjentowi. Nie ulega wątpliwości, że jest to zarzut ze stosunku między gwarantem a beneficjentem oraz że normy prawne regulujące potrącenie mają charakter względnie obowiązujący1. Otóż interpretując w myśl art. 65 KC treść klauzul określających gwarancję jako bezwarunkową i wymagalną na każde żądanie, należy dojść do wniosku, że wyłączają one wspomniany zarzut potrącenia2. 4. Nadzwyczajne środki ochrony 695 Surowa, aczkolwiek usprawiedliwiona potrzebami szybkiego i pewnego przebiegu transakcji finansowych, odpowiedzialność gwaranta, skłania do poszukiwania szczególnych (nadzwyczajnych) środków ochrony gwaranta przed nadużyciami ze strony beneficjenta. Stąd bierze się pogląd, że zobowiązanie gwaranta nie może być traktowane w sposób bezwzględny3. Dokładny sens tego zastrzeżenia nie jest jednak jasny na tle prawa polskiego. Nie jest, oczywiście, wykluczone powołanie się na nadużycie prawa podmiotowego z mocy art. 5 KC. Jednakże może to nastąpić tylko w zupełnie wyjątkowych i indywidualnie ocenianych sytuacjach4. Natomiast niedopuszczalna byłaby jakaś ich typizacja polegająca w szczególności na generalnym dopuszczeniu zarzutu z art. 5 KC w przypadkach, gdy zobowiązanie objęte gwarancjąjest nieważne; byłoby to bowiem niezgodne z abstrakcyjnym charakterem gwarancji bankowej bezwarunkowej i na każde żądanie. 696 Można również powoływać się na treść umowy gwarancyjnej - nie tylko wyrażonej dosłownie, ale i rekonstruowanej na podstawie art. 65 KC, który 1 Por. K. Gandor, [w:] System, t. III, cz. 1, s. 854. 2 Inaczej A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 174, 175; G. Tracz, Umowa gwarancji, s. 261; J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe, s. 152. 3 Por. uchw. SN z 16.4.1993 r. (OSN 1993, poz. 166) oraz M. Bączyk, cyt. glosa, PiP z. 9/1993, s. 110. 4 Por. G. Tracz, Umowa gwarancji, s. 269 i n., zwłaszcza przytoczone przykłady na podstawie literatury niemieckiej. Nb. 694-696 ii. Gwarancja bankowa 265 uwzględnia m.in. cel umowy. Nie jest to jednakże jakiś środek nadzwyczajny, lecz normalne zastosowanie reguły ogólnej pozwalającej gwarantowi bronić się wszystkimi zarzutami wynikającymi z treści gwarancji. Tak też orz. SN z 25.1.1995 r. (OSN 1995, poz. 86), które zbędnie jednak odwołuje się do art. 5 KC. Zob. też glosa M. Litwińskiej, PPH Nr 3/1996, s. 31 i n. IV. Skutki wykonania zobowiązania gwarancyjnego Gwarant płacąc beneficjentowi gwarancji spłaca tylko własny dług. Dlate- 697 go - w przeciwieństwie do poręczyciela - nie wstępuje w miejsce zaspokojonego wierzyciela z mocy art. 518 KC1. Natomiast w umowie gwarancyjnej strony mogą postanowić, że skutek taki nastąpi. Jednakże z reguły roszczenia zwrotne do dłużnika gwarant zastrzega sobie w zawartej z dłużnikiem umowie zlecenia udzielenia gwarancji. V. Potwierdzenie gwarancji Inny bank może potwierdzić zobowiązanie wynikające z uprzednio za- 698 wartej umowy gwarancyjnej. Podobnie jak oświadczenie o udzieleniu gwarancji, również potwierdzenie następuje na piśmie pod rygorem nieważności (art. 81 ust. 2 PrBank). Czynność ta ma charakter kumulatywnego przystąpienia do długu2. W przypadku takim beneficjent może kierować roszczenia z gwarancji: 1) do banku, który udzielił gwarancji, albo 2) do banku, który potwierdził gwarancję, albo 3) do obu banków łącznie, aż do zupełnego zaspokojenia roszczeń (art. 83 PrBank). VI. Przedawnienie Dla roszczeń z tytułu gwarancji bankowych (a także poręczeń udzielanych 699 przez banki oraz akredytyw), art. 87 PrBank przewiduje szczególny, sześcio- 1 Podobnie J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe, s. 151; A. Szpunar, Wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela, Kraków 2000, s. 94. Por. jednaki. Koch, Umowa gwarancji, s. 449 i n.; G. Tracz, Umowa gwarancji, s. 301. 2 A. Szpunar, Zabezpieczenia osobiste, (1997), s. 146 i n.; W. Pyziol, [w:] Prawo umów w obrocie gospodarczym, pod red. S. Włodyki, Kraków 1993, s. 265, potwierdzenie gwarancji określa jako kolejną gwarancję. Zob. J. Pisuliński, [w:] Prawo bankowe, s. 155. Nb. 697-699 Kozaziat vi. Laoezpieczenia wierzytelności 700 letni termin przedawnienia, zastrzegając przy tym w odniesieniu do gwarancji, że biegnie ono od daty przedłożenia skutecznego żądania zapłaty. Dochodzenie roszczeń nie jest wyłączone, choćby wygasło zobowiązanie, z którym związana była gwarancja. / * VII. Gwarancja a ubezpieczenie kredytu Jak wspomniano już o tym na wstępie (por. Nb. 616), wierzyciel może zabezpieczyć udzielony przez siebie kredyt także w ten sposób, że zawrze stosowną umowę ubezpieczenia z zakładem ubezpieczeń. Umowa taka podobna jest do gwarancji. Jednakże różni się ona od niej przede wszystkim tym, że ubezpieczający zobowiązuje się do płacenia odpowiednio skalkulowanej składki, od której uzależniona jest m.in. wysokość uzyskiwanego przez niego odszkodowania1. Rozdział VTL Umowy o funkcji alimentacyjnej § 32. Uwagi ogólne Omawiane w tym rozdziale typy umów i stosunków zobowiązaniowych łączy przede wszystkim zbliżona funkcja społeczna, która polega na zapewnieniu podmiotom uprawnionym środków utrzymania. Do umów tych należą renta i dożywocie uregulowane w KC. Ponadto została uwzględniona ukształtowana poza KC i związana z systemem emerytal-no-rentowym rolników umowa z następcą, z uwagi na objęte jej treścią elementy alimentacyjne. Wspomniana funkcja społeczna prowadzi także do bliskich związków normatywnych między wymienionymi instytucjami, czego wyrazem są wzajemne odesłania. Tradycyjnie umowy renty i dożywocia ujmowano w grupie umów losowych. Niewątpliwie omawiane w niniejszym rozdziale umowy mają charakter losowy, jednakże jest to cecha mało przydatna dla szukania powiązań normatywnych, użytecznych w procesie stosowania prawa. Z tego względu celowe było odstąpienie od takiego kryterium porządkowania umów szczegółowych. 701 1 Por. E. Łętowska, Umowa o świadczenie, s. 87, 92, 107. Nb. 700 § 33. Renta Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 133, 134; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XI; Czachórski, Zobowiązania, § 104, 105; 5". Dmowski, [w:] Komentarz, s. 709 i n.; K. J. Feluch, Forma umowy renty, Przegląd Podatkowy Nr 3/1998; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice 1965; T. B. Komisarczuk, Stypendium i renta a podatek dochodowy, Glosa Nr 11/1999; D. Leginowicz, Umowa renty - wymogi formalne skorzystania z ulgi podatkowej, MoPod Nr 3/1999; S. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1751 i n.; J. Rezler, Naprawienie szkody wynikłej ze spowodowania uszczerbku na ciele lub zdrowiu (według kodeksu cywilnego), Warszawa 1968; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 814 i n.; J. Szachulowicz, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 625 i n.; A. Szpunar, Zmiana wysokości lub czasu trwania renty, NP Nr 9/1969; tenże, Odszkodowanie w razie śmierci osoby bliskiej, Warszawa 1973; tenże, Wynagrodzenie szkody wynikłej wskutek śmierci osoby bliskiej, Bydgoszcz 2000; J. Szwaja, Umowa skapitalizowanej renty, Pal. Nr 10/1964. Nb. 701 268 Kozdziat VII. Umowy o junkcji alimentacyjnej 33. Renta 269 I. Umowa renty 1. Pojęcie i cechy 702 Znamienna cecha umowy renty przejawia się w treści zobowiązania jednej strony, polegającego na określonych świadczeniach okresowych w pieniądzu lub w rzeczach oznaczonych tylko co do gatunku (art. 903 KC). Przedmiotem zobowiązania są powtarzające się świadczenia, które - w odróżnieniu od odsetek - nie są świadczeniami ubocznymi, lecz głównymi. Przykład: Świadczenie renty nie może polegać na daniu rzeczy do używania, przeniesieniu własności rzeczy oznaczonych co do tożsamości, pełnieniu usług, co różni umowę renty od umowy dożywocia (art. 908 § 1 KC). Zakres zobowiązania w istotnej mierze zależy od czynnika czasu, co nadaje stosunkowi renty charakter trwałego stosunku zobowiązaniowego. Odpowiadające temu zobowiązaniu uprawnienia drugiej strony przybierają dwojaki kształt: 703 1) ogólnego prawa do renty i 704 2) poszczególnych uprawnień (roszczeń) do konkretnych rat rentowych przypadających za oznaczone okresy. Konstrukcja taka pozwala pod pewnymi względami traktować odrębnie obie kategorie praw, np. co do przedawnienia (por. Nb. 715) lub możliwości rozporządzenia roszczeniem, z tym że uprawnienia do poszczególnych świadczeń zależą od istnienia ogólnego prawa do renty. 705 Umowa renty może mieć postać nieodpłatnej albo odpłatnej czynności prawnej. W pierwszym przypadku do renty stosuje się przepisy o darowiźnie (art. 906 § 2 KC). Renta ustanowiona bez wynagrodzenia pozostaje jednak odrębnym od darowizny stosunkiem prawnym (por. art. 889 pkt 1 KC) i dlatego przepisy o darowiźnie mogą znaleźć jedynie zastosowanie uzupełniające. Natomiast w razie ustanowienia renty za wynagrodzeniem, które może przybrać dowolną w zasadzie postać, należy stosować odpowiednio przepisy o sprzedaży (art. 906 § 1 KC). Przykład: Wynagrodzeniem może być świadczenie pieniężne, przeniesienie własności rzeczy, ale nie np. świadczenie usług, oddanie rzeczy do używania; w takich wypadkach umowa odpowiada cechom umowy zlecenia, najmu lub dzierżawy. 706 Czas trwania prawa do renty określa umowa, przez oznaczenie konkretnego terminu albo wskazanie zdarzenia - najczęściej jest to śmierć uprawnionego - z którego wystąpieniem prawo do renty wygasa (renta dożywotnia). i Terminy płatności rat renty także określa umowa. Jeżeli jednak kwestii tej 707 nie uregulowano w umowie, rentę pieniężną należy płacić miesięcznie z góry, a rentę polegającą na świadczeniach oznaczonych rodzajowo - w terminach wynikających z właściwości świadczenia i celu renty (art. 904 KC). Przykład: Zboże po żniwach. Umowa renty spełnia funkcję alimentacyjną, a prawo do renty, jak się 708 powszechnie przyjmuje, ma charakter osobisty. Jednak wskazania ustawy tylko pośrednio i niezupełnie jednoznacznie przemawiają za tezą o osobistym charakterze tego prawa. Przyjmując tę koncepcję należy stwierdzić, że ogólne prawo do renty jest nieprzenośne - w każdym razie bez zgody strony zobowiązanej - oraz wygasa zawsze wraz ze śmiercią strony uprawnionej. Jeżeli renta płatna jest z góry, a uprawniony dożył dnia płatności, należy mu się całe świadczenie, choćby nie przeżył okresu, za jaki ono przysługuje. Natomiast renta płatna z dołu powinna być zapłacona tylko do czasu ustania obowiązku jej zapłaty, a więc do śmierci uprawnionego (art. 905 KC). Cecha ta wskazuje na losowość umowy renty i to bez względu na to, czy długość trwania prawa do renty została w umowie oznaczona, czy też nie określono jego terminu końcowego. Zawsze bowiem prawo to wygasa najpóźniej wraz ze śmiercią uprawnionego, a więc w momencie niepewnym, decydującym przy tym o globalnym rozmiarze świadczeń strony zobowiązanej. 2. Forma Umowa renty jest czynnością konsensualną, a jej formę określa art. 9031 KC, 709 dodany ustawą z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408); przepis ten stanowi, że umowa renty powinna być stwierdzona pismem (forma ad probationem). Przed tą zmianą forma szczególna nie była dla umowy renty zastrzeżona. Na podstawie art. 75 KC (przepis uchylony wspomnianą nowelizacją) obowiązywała forma pisemna ad probationem, jeżeli wartość świadczeń rentowych w ciągu roku przekraczała 2000 zł. Natomiast w przypadku renty nieodpłatnej, do której stosuje się przepisy o darowiźnie, strona zobowiązana powinna była - jak uważano - złożyć oświadczenie woli w formie aktu notarialnego (art. 906 § 2 w zw. z art. 890 § 1 KC). W praktyce stwarzało to problemy, a ponadto pojawiła się wątpliwość, czy sposób ustanowienia renty podlega tym przepisom, skoro według art. 906 § 2 KC należy je stosować do „ustanowionej" renty. Nowe uregulowanie formy umowy renty dotyczące renty odpłatnej, jak i nieodpłatnej, zmierza do usunięcia niepewności na tle odesłania do przepisów o darowiźnie, a zarazem ułatwia zawieranie umów renty bez wynagrodzenia, których popularność w ostatnich latach wzrasta. Zawarcie umowy renty za wynagrodzeniem w postaci przeniesienia własności nieruchomości (użytkowania wieczystego) wymaga jednak zachowania formy aktu notarialnego (art. 158, 237 KC; forma ad solemnitatem). Nb. 702-706 Nb. 707-709 2/U Kozdział VII. Umowy o funkcji alimentacyjnej 3. Prawa i obowiązki stron 710 W przypadku renty ustanowionej nieodpłatnie obowiązki ciążą tylko na zobowiązanym do świadczeń rentowych. Powinien on spełniać świadczenia w terminach płatności renty, a w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania ponosi złagodzoną, przewidzianą dla darczyńcy odpowiedzialność (por. art. 891 w zw. z art. 906 § 2 KC). Dotyczy to także odpowiedzialności za wady rzeczy, które są przedmiotem świadczeń rentowych (art. 892 KC). 711 W razie ustanowienia renty za wynagrodzeniem do określenia praw i obowiązków stron stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży. Odpowiedzialność z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania podlega zasadom ogólnym (art. 471 i n. KC). Ponadto strona zobowiązana do przeniesienia własności rzeczy ponosi odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady fizyczne i prawne przedmiotu świadczenia według zasad obowiązujących przy sprzedaży (art. 556-576 w zw. z art. 906 § 1 KC). 4. Wygaśnięcie prawa do renty 712 Poza upływem czasu, na jaki renta została ustanowiona, oraz śmiercią osoby uprawnionej prawo do renty wygasa także z przyczyn swoistych dla renty niodpłatnej i odpłatnej. 713 Renta ustanowiona bez wynagrodzenia ustaje bowiem w razie jej odwołania z przyczyn wskazanych w przepisach o darowiźnie (por. art. 896 i n. KC). 714 Natomiast renta odpłatna - gdy wynagrodzenie ma być odpowiednikiem prawa do renty - przybiera postać umowy wzajemnej (art. 487 § 2 KC). Zastosowanie do renty przepisów o naruszeniu zobowiązań wzajemnych (art. 491 KC) nastręcza jednak pewne trudności, z uwagi na trwały charakter stosunku renty. Należy przyjąć, że jeżeli strona zobowiązana do świadczenia jednorazowego popada w zwłokę, nie ma powodu, aby zobowiązanemu do świadczenia renty odmawiać prawa do odstąpienia od całej umowy (art. 491 § 1 KC). Z prawa tego może skorzystać także uprawniony do renty, jeżeli zobowiązany do świadczeń rentowych odmawia w ogóle ich spełnienia. Natomiast po wejściu zobowiązania trwałego w stadium realizacji, uprawniony do renty nie będzie już mógł odstąpić od umowy z powodu zwłoki dłużnika z zapłatą jednego lub kilku świadczeń okresowych, ponieważ nie można ich uznać za część prawa do poboru renty (art. 491 § 2 KC). 5. Przedawnienie 715 Roszczenia o poszczególne raty rentowe przedawniają się z upływem trzech lat od ich wymagalności (art. 118 i 120 KC). Nie ulega przedawnieniu ogólne prawo do renty. Nb. 710-715 $ jj. Kenta II. Renta ze źródeł pozaumownych 271 1. Stosunek do renty umownej Omówiona wcześniej umowa renty stanowi samoistne źródło powstania 716 prawa do renty. Umowy o rentę nie należą do umów często zawieranych, ale przepisy o rencie mają znaczenie szersze. W myśl art. 907 § 1 KC, znajdują one zastosowanie także w przypadkach, gdy renta wynikła ze źródeł pozaumownych, a brak jest przepisów szczególnych. Chodzi tu o stosowanie art. 904-906 KC. 2. Podstawa Do pozaumownych źródeł prawa do renty (obowiązku świadczeń rentowych) należą w szczególności: 1) jednostronne oświadczenia woli, 717 Przykład: Zapis testamentowy (art. 968 KC), przyrzeczenie publiczne (art. 919 § 1 KC). 2) przepisy ustawy, 718 Przykład: Artykuł 444 § 2 i 3, 446 § 2 KC; art. 60, 61, 128-144 KRO. Określenie wysokości rat rentowych, a niekiedy i czasu trwania renty może nastąpić przez umowę stron. Ma ona jednak tylko znaczenie uzupełniające (wykonawcze) względem wyznaczonego już innym zdarzeniem stosunku prawnego i nie można uważać jej za umowę renty (por. art. 907 § 2 i 903 KC). Przepisów KC o rencie nie stosuje się, gdy obowiązek świadczeń rentowych nie ma charakteru cywilnoprawnego, np. wynika z przepisów o zabezpieczeniu społecznym. 3) umowy inne niż umowa renty, 719 Przykład: Świadczenia rentowe na podstawie umowy dożywocia (art. 908 § 2, art. 913 § 1, art. 914 KC), w związku z darowizną (art. 897 KC); natomiast wyłączone jest stosowanie przepisów KC o rencie do renty z umowy ubezpieczenia (art. 805 § 3 KC). 3. Modyfikacja świadczeń Dla cywilnoprawnego obowiązku płacenia renty wynikającego z ustawy 720 istotne znaczenie ma szczególne postanowienie art. 907 § 2 KC. Na tej podstawie każda ze stron, w razie zmiany stosunków, może żądać zmiany wysokości lub czasu trwania renty, chociażby wysokość renty i czas jej trwania zostały ustalone w orzeczeniu sądowym lub w umowie. Por. art. 138 KRO, w myśl którego w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Zakresem zastosowania Nb. 716-720 I i. i i. jiwiuiiui vii. urnuwy u jurniej i alimentacyjnej art. 907 § 2 KC objęte są więc inne wynikające z ustawy renty o charakterze cywilnoprawnym, w szczególności - co ma ogromną doniosłość społeczną - renty odszkodowawcze, przyznawane z tytułu czynów niedozwolonych. Powołany przepis art. 907 § 2 KC (por. także art. 138 KRO) wprowadza wyjątek od takich zasad jak pacta sunt servcmda oraz powaga rzeczy osądzonej. Ma przy tym na uwadze, że orzeczenie sądowe lub umowa mogą nie uwzględniać wszystkich (a zwłaszcza przyszłych) okoliczności, które mają znaczenie dla realizacji określonych w ustawie przesłanek dotyczących świadczeń rentowych. Zachodzi zatem potrzeba dostosowania tych świadczeń do późniejszych okoliczności faktycznych. We wskazanym zakresie przepis ten pozwala na adaptację treści zobowiązania do zmienionych stosunków, będąc przejawem klauzuli rebus sic stantibus (por. art. 3571 KC). 721 Przez „zmianę stosunków" generalnie należy rozumieć nowe okoliczności, z którymi sąd lub strony nie liczyły się - ponieważ nie mogły się liczyć - w chwili ustalenia wysokości lub czasu trwania świadczeń rentowych. Przykład: Do okoliczności uzasadniających modyfikację renty odszkodowawczej należą np. pogorszenie (albo polepszenie) sytuacji ekonomicznej poszkodowanego w następstwie pogorszenia (albo poprawy) jego stanu zdrowia; podwyżka płac lub innych wynagrodzeń za pracę, która miała miejsce po oznaczeniu renty. Ustalone orzecznictwo przyjmuje także, że żądanie podwyższenia wysokości renty może obejmować okres przed wniesieniem powództwa (zob. S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 719-720). 722 Na podstawie art. 907 § 2 KC może być w szczególności wzięty pod uwagę spadek siły nabywczej pieniądza, co prowadzi do odpowiedniego zwiększenia świadczeń rentowych. Tak uchw. SN z 28.10.1993 r. (OSN 1994, poz. 82, z aprobującą glosą A. Szpunara, PS Nr 4/1995, s. 73); zob. też orz. SN z 20.11.1992 r. (Wokanda Nr 1/1993, s. 5). W uzasadnieniu cyt. uchw. SN stwierdził m.in. że do renty odszkodowawczej nie może mieć zastosowania ani zasada nominalizmu, ani zasada waloryzacji (art. 3581 KC). Odnoszą się one tylko do zobowiązań, w których świadczenie pieniężne jest świadczeniem głównym od chwili powstania stosunku zobowiązaniowego. Nie mają takiego charakteru zobowiązania, których treścią jest naprawienie szkody; występujące w tych zobowiązaniach świadczenia pieniężne są tylko surogatem oznaczonego dobra (zobowiązania niepieniężne ze świadczeniem pieniężnym). Tym samym SN zaaprobował stanowisko powszechnie przyjęte w doktrynie. Zob. też uchw. SN z 20.4.1994 r., (OSN 1994, poz. 207). Pogląd odmienny, tzn. dopuszczający waloryzowanie renty odszkodowawczej na podstawie art. 3581 § 3 KC, prezentowały uchw. SN (7) z 14.12.1990 r. (OSN 1991, poz. 78); uchw. SN z 6.8.1991 r. (OSP 1992, poz. 102, z glosą krytyczną A. Szpunara). Zob. zwłaszcza A. Szpunar, Wynagrodzenie szkody, s. 182 i n. 723 W wypadkach przewidzianych w ustawie renta ze źródeł pozaumownych może być przedmiotem tzw. kapitalizacji, polegającej na zasądzeniu zamiast renty - świadczenia jednorazowego. Przykład: Por. art. 447 KC co do renty odszkodowawczej. Kapitalizacja wyłącza możliwość żądania zmiany wysokości świadczenia na podstawie art. 907 § 2 KC. Nb. 721-723 34. Dożywocie 273 4. Przedawnienie Podobnie jak prawo do renty umownej, tak i ogólne prawo do renty ze 724 źródeł pozaumownych nie ulega przedawnieniu. Natomiast roszczenia o poszczególne raty renty podlegają przedawnieniu według zasad ogólnych (art. 118, 120 KC), chyba że w odniesieniu do danego rodzaju renty (pozaumownej) ustawa przewiduje wyjątki. Przykład: Zob. art. 442 KC dotyczący roszczeń odszkodowawczych, w tym rent o takim charakterze. § 34. Dożywocie Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 135, 136; tenże, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XII, § 72; Czachórski, Zobowiązania..., § 106; S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 720 i n.; W. Formański, Darowizna, renta, dożywocie, Katowice 1965; W. Hans, Dożywocie w nowym kodeksie cywilnym, NP Nr 4/1965; S. Madaj, Umowy o dożywocie pod rządem kodeksu cywilnego, NP Nr 3/1966; A. Oleszko, Kilka uwag na tle zawierania umów darowizny lub dożywocia za świadczenia emerytalno-rentowe w świetle praktyki notarialnej, Rejent Nr 3^1/1992; Z Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa o dożywocie, Warszawa 1971; 5. Rejman, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1755; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 631 i n.; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 817 i n.; W. Zabaglo, Treść dożywocia w kodeksie cywilnym, NP Nr 9/1966. Literatura dotycząca umowy z następcą: R. Budzinowski, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XII, § 73; B. Banaszkiewicz, Reforma ubezpieczeń społecznych rolników, PUG Nr 4/1991; R. Budzinowski, [w:] Prawo rolne, pod red. A. Stelmachowskiego, Warszawa 2003, rozdz. VII; S. Dmowski, Umowa przekazania gospodarstwa rolnego na następcę, [w:] Prawo obrotu nieruchomościami, pod red. S. Rudnickiego, Warszawa 2001; E. Drozd, Podstawowe zagadnienia konstrukcyjne umowy z następcą, Rejent Nr 3/1991; M. Niedośpiał, Umowa z następcą, Bielsko-Biała 1996; tenże, Umowa z następcą (zagadnienia podstawowe), AUWr 1997, Nr 36; A. Oleszko, Kilka uwag na tle wykładni umowy z następcąjako podstawy wpisu w księdze wieczystej oraz skutków odpowiedzialności notariusza jako płatnika, Rejent Nr 4/1995; S. Perestaj, S. Szymańska, Ubezpieczenia społeczne rolników (zagadnienia wybrane), PS Nr 3/1991; H. Plawucka, System ubezpieczeń społecznych rolników, PiP z. 6/1992; S. Prutis, [w:] Polskie prawo rolne na tle ustawodawstwa Unii Europejskiej, Warszawa 1994, rozdz. VI; K. Stefańska, Umowa z następcą o przeniesienie własności gospodarstwa rolnego, PS Nr 4/1993; J. Strzępka, Problematyka cywilnoprawna przenoszenia własności gospodarstwa rolnego na następcę, [w:] Obrót nieruchomościami w praktyce notarialnej, Kraków 1997. I. Umowa o dożywocie 1. Pojęcie Przez umowę dożywocia właściciel nieruchomości zobowiązuje się prze- 725 nieść jej własność na nabywcę, a nabywca w zamian za przeniesienie włas- Nb. 724-725 2/4 Kozaziai vii. Umowy o JunKcji alimentacyjnej ności nieruchomości zobowiązuje się zapewnić zbywcy lub osobie mu bliskiej dożywotnie utrzymanie (art. 908 § 1 i 3 KC). W świetle tej definicji ewidentnajest funkcja alimentacyjna umowy o dożywocie, a także jej cecha umowy losowej. Globalny rozmiar świadczeń nabywcy nieruchomości zależy bowiem od czynników przypadkowych i niepewnych, jakimi są długość życia osoby uprawnionej (dożywotnika) oraz zakres jej potrzeb. 726 Po stronie zbywcy może występować tylko osoba fizyczna, ponieważ wyłącznie do niej odnoszą się postanowienia o dożywotnim utrzymaniu oraz o stosunku bliskości. Dożywocie może być ustanowione albo tylko dla zbywcy, albo dla zbywcy i osób mu bliskich, albo wyłącznie dla bliskich zbywcy. Natomiast nabywcą nieruchomości może być każdy podmiot. 727 Przedmiotem zbycia może być każda nieruchomość. Umowa dożywocia zawierająca zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości może wywoływać skutki wyłącznie w sferze zobowiązaniowej, wymagając dokonania następnie drugiej czynności (rozporządzającej) przenoszącej własność; może ona także, co jest regułą, przenieść bezpośrednio własność nieruchomości (tzw. umowa o podwójnym skutku, por. art. 155 KC). 728 Każda z tych postaci umów wymaga formy aktu notarialnego (art. 158 KC). Umowa dożywocia jest umową wzajemną. 2. Treść prawa dożywocia 729 Świadczenia przysługujące dożywotnikowi (dożywotnikom) z tytułu dożywotniego utrzymania zwykle szczegółowo określa umowa. W razie braku odpowiednich postanowień nabywca nieruchomości powinien przyjąć dożywotnika jako domownika, dostarczać mu wyżywienia, ubrania, mieszkania, światła i opału, zapewnić mu pomoc i pielęgnowanie w chorobie oraz sprawić mu własnym kosztem pogrzeb odpowiadający zwyczajom miejscowym (art. 908 § 1 KC). Obowiązek dostarczania dożywotnikowi środków utrzymania w naturze i w gotowej już postaci wymaga ze swej istoty utrzymywania bliskich stosunków osobistych między stronami, co stanowi swoistą cechę dożywocia; poważne zakłócenia mogą stanowić podstawę do zmiany treści stosunku prawnego, a niekiedy nawet do rozwiązania umowy dożywocia (art. 913-915 KC). 730 Poza wspomnianymi świadczeniami umowa o dożywocie może ustanowić na rzecz dożywotnika użytkowanie (którego wykonywanie ograniczone jest do części nieruchomości), służebność osobistą (np. służebność mieszkania) lub rentę, które wówczas także należą do treści prawa dożywocia (art. 908 § 2 KC). Nb. 726-730 34. Dożywocie 275 Dożywocie jest prawem majątkowym osobistym, a tym samym niezbywal- 731 nym (art. 912 KC) i niedziedzicznym. Wygasa ono zawsze wskutek śmierci dożywotnika (art. 908 § 1 KC), a gdy zostało ustanowione na rzecz kilku osób, ulega odpowiedniemu uszczupleniu w razie śmierci jednej z nich (art. 911 KC). 3. Ochrona prawa dożywocia Szczególna ochrona interesów dożywotnika wyraża się w tym, że prawo 732 dożywocia obciąża nieruchomość zbytą w zamian za to prawo od chwili przeniesienia jej własności, a do takiego obciążenia stosuje się odpowiednio przepisy o prawach rzeczowych ograniczonych (art. 910 KC). Takie ukształtowanie sytuacji prawnej dożywotnika zapewnia mu ochronę zwłaszcza w razie zbycia nieruchomości nabytej na podstawie umowy o dożywocie. Właściciel tej nieruchomości może bowiem swobodnie nią rozporządzać. Nadanie dożywociu postaci zwykłego stosunku zobowiązaniowego prowadziłoby do tego, że w razie zbycia nieruchomości przez zobowiązanego z tytułu dożywocia nabywca nie byłby związany z dożywotnikiem żadnym węzłem obligacyjnym. Dożywotnikowi służyłyby wprawdzie nadal odpowiednie roszczenia względem zbywcy, ale byłyby one pozbawione zabezpieczenia we własności nieruchomości. Z tego względu zostało przyjęte rozwiązanie, polegające na nadaniu prawu dożywotnika skuteczności względem każdego właściciela nieruchomości obciążonej dożywociem. Prawo dożywocia może być ujawnione w księdze wieczystej, podobnie 733 jak ograniczone prawa rzeczowe (zob. art. 16 ust. 2 KWU). Nie jest ono jednak prawem rzeczowym ograniczonym, a sytuację dożywotnika można wyjaśnić odwołując się do konstrukcji zobowiązań realnych. Wskazuje ona, że dominującym elementem prawa dożywocia jest wierzytelność dożywotnika o dostarczanie środków utrzymania, która kieruje się przeciwko każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości, odpowiadającemu osobiście (art. 910 § 2 KC) oraz zarazem rzeczowo (art. 910 § 1 i 2 KC) za wykonanie swego zobowiązania. Jednak odpowiedzialność osobista dalszego nabywcy dotyczy roszczeń dożywotnika, które stały się wymagalne po przejściu własności nieruchomości na tego nabywcę. Z uwagi na wspomnianą kwalifikację należy z kolei przyjąć, że zbycie nieruchomości obciążonej prawem dożywocia powoduje zmianę dłużnika, a tym samym zwolnienie zbywcy nieruchomości z zobowiązania. Koncepcję tę zaaprobował SN zwłaszcza w orz. z 20.6.1968 r. (OSP 1969, poz. 254, z aprobującą glosą Z Policzkiewicz-Zawadzkiej). Zob. też orz. SN z 14.12.1971 r. (OSN 1972, poz. 112); orz. SN z 10.12.1978 r. (OSN 1979, poz. 162). Co do koncepcji gwasż-rzeczowego charakteru prawa dożywocia por. Z. Policzkiewicz-Zawadzka, Umowa o dożywocie, s. 36 i n. 4. Zmiana treści Ze względu na to, że wykonywanie obowiązków wobec dożywotnika za- 734 kładą osobisty kontakt stron, ustawa dopuszcza możliwość zmiany treści stosunku dożywocia w następujących sytuacjach: Nb. 731-734 l/o Kozaział vii. Umowy o junkcji alimentacyjnej ¦ 735 1) w razie powstania z jakichkolwiek powodów między dożywotnikiem a zo- bowiązanym takich stosunków, że nie można wymagać od stron, aby nadal pozostawały w bezpośredniej ze sobą styczności (art. 913 § 1 KC); 736 2) w razie zbycia nieruchomości przez zobowiązanego z tytułu dożywocia (art. 914 KC). W pierwszej sytuacji zmiana polega na zamianie wszystkich lub niektórych uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę. Jej wysokość powinna odpowiadać wartości tych uprawnień. Z żądaniem zamiany może wystąpić każda ze stron. Natomiast w wypadku zbycia nieruchomości przez zobowiązanego, tylko dożywotnik może domagać się zamiany prawa dożywocia na dożywotnią rentę odpowiadającą wartości tego prawa. Przesłanką żądania zamiany jest samo zbycie nieruchomości, prowadzące do zmiany dłużnika, z którym dożywotnik nie chce utrzymywać kontaktów. 737 Do rent zastępujących uprawnienia z tytułu dożywocia mogą znaleźć zastosowanie postanowienia art. 907 § 2 KC, umożliwiające zmianę wysokości renty - w szczególności jej podwyższenie - w razie zmiany stosunków. Zob. orz. SN z 18.5.1978 r. (OSN 1979, poz. 22); orz. SN z 26.5.1981 r. (OSN 1981, poz. 228). Przepisy o zmianie treści stosunku prawnego dożywocia - drogą zamiany uprawnień dożywotnika na rentę - stanowią szczególne przypadki klauzuli rebus sic stantibus (por. art. 3571 KC). Jak się wydaje, innego rodzaju modyfikacje - w sytuacjach nadzwyczajnych - byłyby dopuszczalne na podstawie art. 3571 KC. 5. Rozwiązanie umowy 738 W przypadkach wyjątkowych umowa dożywocia może być w myśl art. 913 § 2 KC rozwiązana przez sąd, gdy z żądaniem takim wystąpi: 1) zobowiązany z tytułu dożywocia, 2) dożywotnik, który jest zbywcą nieruchomości. Rozwiązania umowy nie może dochodzić dożywotnik będący osobą bliską zbywcy nieruchomości (art. 908 § 3 KC). Nie zajmuje on bowiem pozycji strony, lecz osoby trzeciej, na rzecz której została zawarta umowa dożywocia (art. 393 KC). Zob. orz. SN z 26.3.1965 r. (OSN 1965, poz. 176); orz. SN z 12.11.1980 r. (OSP 1981, poz. 196, z glosą E. Łętowskiej); orz. SN z 10.9.1982 r. (OSN 1983, poz. 81). Orzeczenie uwzględniające żądanie rozwiązania umowy dożywocia powoduje wygaśnięcie prawa dożywocia oraz przeniesienie własności nieruchomości z powrotem na dożywotnika. Nb. 735-738 § 34. Dożywocie 277 Zob. orz. SN z 28.5.1973 r. (OSN 1974, poz. 93); uchw. SN (7) z 30.11.1994 r. (OSP 1995, poz. 159); uchw. SN 4.7.1997 r. (OSN 1998, poz. 2). Odpowiednie stosowanie przepisów o zamianie prawa dożywocia na rentę 739 oraz o rozwiązaniu umowy dożywocia przewiduje art. 915 KC w razie zawarcia umowy, w której nabywca nieruchomości zobowiązał się tylko do obciążenia nieruchomości prawem użytkowania z ograniczeniem go do części nieruchomości, w celu zapewnienia zbywcy dożywotniego utrzymania. Nie jest to umowa dożywocia w rozumieniu art. 908 KC. 6. Bezskuteczność względna Do umowy dożywocia znajdują zastosowanie ogólne przepisy o ochronie 740 wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 i n. KC). Jednak dla lepszej ochrony interesów osób, względem których na dożywotniku ciąży obowiązek alimentacyjny, przesłanki uznania umowy o dożywocie za bezskuteczną w stosunku do nich zostały określone w sposób znacznie łagodniejszy w porównaniu z zasadami ogólnymi (art. 916 KC). Uprawnienie to przysługuje bowiem wierzycielom z tytułu roszczeń alimentacyjnych: 1) bez względu na to, czy dożywotnik zbył nieruchomość ze świadomością ich pokrzywdzenia, 2) bez względu na czas zawarcia umowy o dożywocie, to znaczy nawet wówczas, gdy uprawnienia alimentacyjne jeszcze nie istniały w chwili zawarcia umowy o dożywocie. Wystarczającą przesłanką uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do tych wierzycieli jest stwierdzenie, że zbycie nieruchomości spowodowało niewypłacalność dożywotnika. Możliwość żądania uznania umowy dożywocia za bezskuteczną ograniczo-najest pięcioletnim terminem (zawitym) od daty jej zawarcia (art. 916 § 2 KC). II. Dożywocie a umowa z następcą 1. Uwagi wstępne Przedmiotem umowy dożywocia, jak już wspomniano, może być każda 741 nieruchomość. Tradycyjnie jednak dożywocie występuje w warunkach wiejskich, jako jedna z form przekazywania gospodarstw rolnych w tzw. obrocie rodzinnym, prowadzącym do zmiany generacji w rolnictwie. Celowi temu służy także umowa darowizny, rzadziej sprzedaż, a ponadto szczególna umowa Nb. 739-741 278 Rozdział VII. Umowy o jurmcji 742 743 744 nosząca nazwę umowy z następcą, ukształtowana poza KC i konstrukcyjnie związana z systemem emerytalno-rentowym rolników. Uregulowanie tej umowy, zawarte w ustawie z 20.12.1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 7, poz. 25 ze zm.) stanowi w ustawodawstwie polskim kolejną próbę rozwiązania problemu zmiany generacji w rolnictwie oraz zapewnienia utrzymania rolnikom kończącym aktywność zawodową. Poprzedzające tę ustawę regulacje jako przesłankę nabycia przez rolnika prawa do świadczeń emerytalnych przewidywały nieodpłatne przekazanie własności gospodarstwa rolnego następcy albo tia rzecz państwa. System ten przejął w istotnej mierze funkcję alimentacyjną spełnianą przez umowę o dożywocie, co spowodowało - przejściowo - ograniczenie roli tej instytucji w praktyce. Nowa ustawa z 1990 r., zrywając z uzależnieniem uprawnień emerytalno-rentowych od „przekazania" gospodarstwa, wprowadziła pojęcie „zaprzestania" prowadzenia działalności rolniczej, warunkującego zresztąjedynie nabycie prawa do wcześniejszej emerytury oraz wypłatę tzw. części uzupełniającej świadczeń z tytułu emerytury lub renty rolniczej Zaprzestanie działalności nie musi być powiązane z wyzbyciem się własności gospodarstwa rolnego; może polegać np. na wydzierżawieniu gruntów. Zbycie gospodarstwa jest tylko jedną z form zaprzestania prowadzenia działalności rolniczej, a regulacji tą drogą następstwa w gospodarstwach rolnych mogą służyć różne instytucje, np. w kręgu rodziny zwłaszcza darowizna i umowa o dożywocie. Nową instytucją, nieznajdującą odpowiednika w dotychczasowych regulacjach prawnych, jest umowa z następcą (art. 84-91 UbezpSpołRolU). Dopiero w razie niezawarcia wspomnianych umów i niemożności sprzedaży nieruchomości następuje na wniosek rolnika, uprawnionego do świadczeń z ubezpieczenia społecznego rolników, odpłatne przejęcie nieruchomości przez Agencję Nieruchomości Rolnych, działającą na rzecz Skarbu Państwa. Regulacja umowy z następcą uwzględnia pewne elementy prawa dożywocia (o czym dalej), jednak umowa ta została skonstruowana jako odrębny typ umowy dotyczącej przeniesienia własności gospodarstwa rolnego. Jej znaczenie polega przede wszystkim na tym, że umożliwia ona spełnienie warunków do uzyskania rolniczych świadczeń emerytalnych lub rentowych w pełnej kwocie, stanowiąc przy tym instrument zmian pokoleniowych w rolnictwie. Zarazem służy ona celom alimentacyjnym, wyznaczonym treścią stosunku prawnego łączącego nabywcę z rolnikiem oraz wynikającym z zasad systemu eme-rytalno-rentowego rolników. 2. Umowa z następcą W umowie z następcą rolnik będący właścicielem (współwłaścicielem) gospodarstwa rolnego zobowiązuje się przenieść na osobę młodszą od niego co najmniej o piętnaście lat (następcę) własność (udział we współwłasności) i posiadanie tego gospodarstwa z chwilą nabycia prawa do emerytury lub renty inwalidzkiej, jeżeli następca do tego czasu będzie pracować w tym gospodarstwie (art. 84 UbezpSpołRolU). Umowa ta nie przenosi własności gospodarstwa rolnego na następcę; do wystąpienia tego skutku potrzebne jest zawarcie odrębnej umowy przenoszącej własność. Każda z tych umów wymaga formy aktu notarialnego (ad solemni-tatem, art. 85 UbezpSpołRolU). Wykonania umowy z następcą — w razie śmierci rolnika - następca może żądać od jego spadkobierców, gdy co najmniej pięć lat pracował w gospodarstwie (art. 90 UbezpSpołRolU). Umowa ta ma cechy umowy zobowiązującej do przeniesienia własności, z tym że w myśl art. 91 ustawy stosuje się do niej, jeżeli co innego nie wynika z umowy, odpowiednio przepisy KC o umowie przedwstępnej, z wyjątkiem art. 390 § 1 KC. Por. bliżej E. Drozd, Podstawowe, s. 17 i n.; K. Stefańska, Umowa, s. 31 i n., s. 60 i n., s. 23 i n.; A. Oleszko, Kilka uwag, s. 33 i n.; M. Niedośpial, Umowa, s. 31 i n., s. 60 i n.; R. Budzinowski, [w:] Prawo rolne, s. 129, z uwagą, że odesłanie to wydaje się niepotrzebne. Jednakże umowa z następcą bywa też kwalifikowana jako nowy typ umowy o charakterze umowy przedwstępnej; por. S. Prutis, [w:] Polskie prawo, s. 116; J. Strzępka, Problematyka, s. 223 i n. Treść umowy z następcą może obejmować dodatkowe postanowienia (ac- 745 cidentalia negotii), dotyczące zwłaszcza wzajemnych świadczeń stron, i to zarówno przed, jak i po przeniesieniu własności gospodarstwa rolnego na następcę (art. 84 zd. 2 UbezpSpołRolU). Podobne postanowienia mogą być poza tym zamieszczone w umowie zawartej w celu wykonania umowy z następcą, tzn. przenoszącej na niego własność gospodarstwa rolnego. Wprowadzenie tych postanowień oraz rodzaj i zakres zastrzeżonych świadczeń zależą od decyzji stron. Natomiast po przejściu własności gospodarstwa rolnego na następcę roi- 746 nik może żądać od następcy, jeżeli nie postanowiono we wspomnianych umowach inaczej, świadczeń przewidzianych w art. 908 § 1 KC, a więc odpowiadających treści prawa dożywocia (art. 88 ust. 1 UbezpSpołRolU). Jednakże zakres tych świadczeń - z uwagi na to, że rolnik otrzymuje świadczenia emerytalne lub rentowe w pełnym wymiarze - nie jest ścisłym odpowiednikiem uprawnień dożywotnika. Od następcy rolnik może żądać świadczeń stosownie do uzasadnionych potrzeb rolnika i członków jego rodziny oraz warunków majątkowych i osobistych następcy, przy uwzględnieniu jego pracy w gospodarstwie oraz korzyści uzyskanych od rolnika przed objęciem gospodarstwa. Na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów utrwalił się pogląd, że uprawnienie do otrzymania środków utrzymania, zastrzeżone na rzecz przekazującego w umowie o przekazaniu gospodarstwa rolnego, może ulec zamianie na rentę na podstawie analogiae legis z art. 913 KC; por. np. orz. SN z 3.6.1982 r. (OSP 1983, poz. 117, z glosą A Licho-rowicza). Z kolei w razie przeniesienia własności gospodarstwa rolnego na następcę 747 przed nabyciem przez rolnika prawa do emerytury lub renty, może on żądać od następcy także świadczeń pieniężnych do wysokości połowy emerytury Nb. 742-744 Nb. 745-747 /8U Kozdziat VU. Umowy o funkcji alimentacyjnej podstawowej miesięcznie, do czasu nabycia uprawnień emerytalnych lub rentowych, chyba że w umowie stron postanowiono inaczej. 748 Określone w art. 88 ustawy obowiązki następcy wskazują na alimentacyjne i losowe cechy instytucji umowy z następcą, co zbliża ją do dożywocia, ale nie uzasadnia utożsamienia obydwu instytucji. 749 Dopuszczalne jest rozwiązanie przez sąd, na żądanie rolnika, zarówno umowy z następcą, jak i umowy w celu wykonania umowy z następcą (przenoszącej własność gospodarstwa rolnego). Ustawa określa bliżej przesłanki rozwiązania każdej z tych umów (art. 87 i 89 UbezpSpołRolU), łącząc tę możliwość w zasadzie z rażąco nagannym postępowaniem następcy. Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze § 35. Uwagi ogólne Literatura: W. Warkatto, [w:] System, t. III, cz. 2, § 128-132; Czachórski, Zobowiązania, § 100; K. Czerwińska, M. P. Unicki, W. J. Kowalski, Nowe prawo ubezpieczeniowe. Komentarz, Warszawa 2003; K. Danii, Reasekuracja, Warszawa 1994; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992; W. Mo-gilski, Ubezpieczenia obowiązkowe w polskim systemie prawnym, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1997; tenże, Tendencje rozwojowe systemu prawnego ubezpieczeń obowiązkowych, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1999; K. Przewalska, M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych. Pakiet ustaw ubezpieczeniowych. Kodeks cywilny po zmianach, Bydgoszcz-War-szawa-Poznań 2004; T. Sangowski (red.), Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 2001; P. Sukiennik, Ubezpieczeniowy wymiar zasady swobody umów, Prawo Asekuracyjne Nr 3/2000; W. Uruszczak, [w:] Prawo umów, s. 1023 i n.; Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I i II, Bydgoszcz 1994, t. III, Bydgoszcz 1997; A. Wąsiewicz, Prawne zasady działalności ubezpieczeniowej, Warszawa 1994; tenże, Koncepcja legislacyjnej przebudowy systemu prawa ubezpieczeń gospodarczych, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1997. Nb. 748-749 I. Wprowadzenie Ekonomiczny sens ubezpieczeń wyraża się przede wszystkim w tym, że 750 osoby pragnące zapewnić sobie wyrównanie szkody wynikającej z określonych zdarzeń losowych, opłacają składki na fundusz ubezpieczeniowy, zarządzany przez zakład ubezpieczeń, z którego uzyskują świadczenia na po- ,; krycie doznanych szkód. W ten sposób większa grupa osób wspólnie ponosi niebezpieczeństwo wystąpienia zdarzeń, których ujemne skutki dotykają tylko poszczególne jednostki. Na świecie obserwuje się ogromny rozwój ubezpieczeń, co pozostaje przede wszystkim w związku ze wzrostem ryzyka, jakie niesie ze sobą postęp techniczny ze wszystkimi wynikającymi stąd konsekwencjami społecznymi. Tradycyjnie ubezpieczenia są także sposobem zapewnienia poczucia bezpieczeństwa wobec zagrożeń ze strony sił przyrody oraz ze względu na ryzyko związane z wykonywaniem określonej działalności. Nb. 750 a.vj- i\ut.u/.iui vm. uuezpieczemu guspoaarcze II. Źródła regulacji 751 Rozwój ubezpieczeń doprowadził do ukształtowania się dwóch podstawowych ich rodzajów: ubezpieczeń społecznych i gospodarczych. Pierwsze z nich, związane ze świadczoną pracą, nie należą do zakresu prawa cywilnego Natomiast drugie regulowane są normami prawa cywilnego. Dotyczące tych ubezpieczeń akty prawne obejmują poza tym problematykę organizacji ubezpieczeń, trybu postępowania, kwestie finansowe i inne, tworząc wraz ze wspomnianą regulacją cywilnoprawną kompleksową dyscyplinę prawa ubezpieczeniowego, nazywaną także (najczęściej) prawem ubezpieczeń gospodarczych. Jest ono według niektórych wypowiedzi doktryny odrębną gałęzią nauk prawnych; por. A. Wąsiewicz, Prawne zasady, s. 13. Odpowiednie przepisy w znacznej mierze znajdują się więc poza KC. Zagadnień tych dotyczą przede wszystkim: 1) ustawa z 22.5.2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (Dz.U. Nr 124, poz. 1151 ze zm.; dalej: UbezpU); 2) ustawa z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.; dalej: UbezpObowU); 3) ustawa z 22.5.2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emerytalnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (Dz.U. Nr 124, poz. 1153 ze zm.); 4) ustawa z 22.5.2003 r. o pośrednictwie ubezpieczeniowym (Dz.U. Nr 124, poz. 1154 ze zm.). Do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej znajdują zastosowanie, w zakresie wskazanym przez UbezpU, przepisy KSH. W KC uregulowana została jedynie umowa ubezpieczenia (art. 805-834), z wyłączeniem ubezpieczeń morskich (por. art. 292-338 KM) oraz ubezpieczeń pośrednich (reasekuracji). 752 Przy zawieraniu umów ubezpieczenia istotną rolę odgrywają ogólne warunki ubezpieczenia, opracowywane przez zakłady ubezpieczeń dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń, stosowane jako wzorce umów w rozumieniu art. 384 i n. KC. Powinny być one doręczone ubezpieczającemu przed zawarciem umowy (art. 812 § 1 KC). W praktyce posługiwanie się ogólnymi warunkami ubezpieczenia prowadzi najczęściej do zawierania umów o charakterze adhezyjnym. Umowa może jednak regulować prawa i obowiązki stron w sposób odbiegający od ogólnych warunków ubezpieczenia (art. 812 § 6 KC). Jej postanowienia nie mogą być natomiast sprzeczne z przepisami KC o umowie ubezpieczenia - w takim wypadku postanowienia umowy byłyby nieważne, 33. uwagi ogólne 283 z zastrzeżeniem przewidzianych w KC wyjątków (art. 807 § 1 KC). Taka sama sankcja odnosi się także do postanowień ogólnych warunków ubezpieczenia, jeżeli byłyby z tymi przepisami sprzeczne. Kodeksowa regulacja umowy ubezpieczenia wyznacza zatem w zasadzie normy o charakterze ius cogens. W ubezpieczeniach dotyczących obrotu z zagranicą dopuszczalne jest jednak stosowanie odbiegających od niej warunków ubezpieczeń (art. 807 § 2 KC). III. Ubezpieczenia dobrowolne i obowiązkowe Postanowienia KC o umowie ubezpieczenia mają znaczenie podstawowe 753 także dlatego, że umowa jest jedynym źródłem nawiązania stosunku prawnego ubezpieczenia. Obowiązujący system prawny, w odróżnieniu od sytuacji przed 1990 r., nie przewiduje kategorii ubezpieczeń powstających ex legę. Na podstawie umowy nawiązują się ubezpieczenia dobrowolne, a także ubezpieczenia obowiązkowe, wskazane w UbezpObowU. Charakteryzują się one tym, że na określone podmioty - ubezpieczających, nałożony został obowiązek zawarcia umowy ubezpieczenia z wybranym przez nie zakładem ubezpieczeń, wykonującym działalność ubezpieczeniową w zakresie danego ubezpieczenia, przy czym zakład ten nie może odmówić zawarcia umowy ubezpieczenia obowiązkowego (art. 5 UbezpObowU). Do ubezpieczeń obowiązkowych, w myśl art. 4 UbezpObowU, należą: 1) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej (OC) posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów; 2) ubezpieczenie OC rolników z tytułu posiadania gospodarstwa rolnego; 3) ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych; 4) ubezpieczenia przewidziane jako obowiązkowe w innych ustawach lub ratyfikowanych przez RP umowach międzynarodowych. Te ostatnie obejmują odpowiedzialność cywilną podmiotów podlegających ubezpieczeniom za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności, zawodu, prowadzeniu działalności lub będące następstwem wad produktu, określoną w odrębnej ustawie albo w umowie międzynarodowej (art. 11 UbezpObowU). W ostatnich latach poszerza się zakres obowiązkowych ubezpieczeń OC, które dotyczą określonych grup zawodowych (biegli rewidenci, doradcy podatkowi, brokerzy ubezpieczeniowi, rzeczoznawcy majątkowi, pośrednicy w obrocie nieruchomościami, adwokaci, radcowie prawni, notariusze, osoby wykonujące zawody medyczne). System obowiązkowych ubezpieczeń OC (posiadaczy pojazdów, rolników 754 - jw., pkt 1 i 2) uzupełnia instytucja Ubezpieczeniowego Funduszu Gwarancyjnego (UFG; art. 96 i n. UbezpObowU). Służy ona ochronie poszkodowa- ¦ff^ni I Nb. 751-752 Nb. 753-754 nozaztai vm. uoezpieczenia gospoaarcze § 36. Umowa ubezpieczenia 285 nych wówczas, gdy wbrew obowiązkowi nie był ubezpieczony posiadacz zidentyfikowanego pojazdu mechanicznego albo rolnik (uwzględnia się szkody w mieniu i na osobie), bądź nie ustalono tożsamości posiadacza pojazdu lub osoby kierującej pojazdem (uwzględnia się szkody na osobie; bliżej art. 98 ust. 1 UbezpObowU). Do zadań UFG należy zaspokajanie roszczeń z tytułu wymienionych ubezpieczeń obowiązkowych, w granicach określonych przepisami ustawy, jeśli szkody powstały na terytorium RP. Ponadto UFG wypłaca świadczenia w związku z upadłością zakładu ubezpieczeń, a także zarządzeniem jego przymusowej likwidacji - w przypadku niezaspokojenia roszczeń osób uprawnionych z tytułu wszystkich umów ubezpieczeń obowiązkowych oraz umów ubezpieczenia na życie, na zasadach określonych w art. 98 ust. 2-5 UbezpObowU. § 36. Umowa ubezpieczenia Literatura: W. Warkałlo, [w:] System, t. III, cz. 2, § 128-132; tenże, Zasada odszkodowania w ubezpieczeniach, SC 1969, t. XIII-XIV; tenże, Ubezpieczenie utraconych korzyści, ubezpieczenie w wartości nowej i ubezpieczenie w wartości otaksowanej a zasada odszkodowania, Studia Ubezpieczeniowe, Warszawa 1975, s. 43 i n.; M. Orlicki, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XIII; Czachórski, Zobowiązania, § 100; H. Brocka, Ubezpieczenia finansowe, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. III, Bydgoszcz 1997; H. Ciepła, [w:] Komentarz, s. 509 i n.; A. Cudna-Wagner, Odpowiedzialność odszkodowawcza ubezpieczyciela, Warszawa 2002; A. Gawroński, Ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej za produkt, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. II, Bydgoszcz 1994; A. Koch, Związek przyczynowy w ubezpieczeniach, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1995; E. Kowałewski, Odszkodowanie ubezpieczeniowe za utracone korzyści, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1996; M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia. Komentarz. Art. 805-834 KC, Warszawa 2004; J. Kukiełka, Ubezpieczenie kredytu, Warszawa 1994; tenże, Ubezpieczyciel jako gwarant, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1995; J. Ło-puski, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 724 i n.; tenże, Podwójne ubezpieczenie, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. III, Bydgoszcz 1997; F. Mafysz, Przedawnienie roszczeń z umowy ubezpieczenia, PUG Nr 4/1996; W. Mogil-ski, Umowa ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I, Bydgoszcz 1994; tenże, Zagadnienia umowy ubezpieczenia w nowym ustawodawstwie ubezpieczeniowym, Prawo Asekuracyjne Nr 1/2002; E. Montalbetti, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1628 i n.; L. Ogiegło, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, s. 458 i n.; M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, Warszawa 2002; J. Panowicz-Lipska, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę jako świadczenie z obowiązkowego ubezpieczenia OC, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1995; Prawo o kontraktach w ubezpieczeniach, pod red. Z. Brodeckiego, Kraków 2003; K. Przewalska, M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych. Pakiet ustaw ubezpieczeniowych. Kodeks cywilny po zmianach, Bydgoszcz-Warszawa-Poznań 2004; S. Reps, J. Reps, Ubezpieczenia majątkowe przedsiębiorców, Warszawa 2000; T. Sangowski, Regres ubezpieczeniowy, Warszawa 1977; A. Szpunar, O roszczeniach regresowych zakładów ubezpieczeń, NP Nr 7-8/1990; tenże, Roszczenia regresowe zakładu ubezpieczeń, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. II, Bydgoszcz 1994; tenże, Przedawnienie roszczeń ubez- Nb. 754 pieczeniowych, Prawo Asekuracyjne Nr 1/1994; tenże, Dochodzenie roszczeń z obowiązkowych ubezpieczeń komunikacyjnych, Prawo Asekuracyjne Nr 3/2000; A. Tadła, Umowa ubezpieczenia na życie. Zawieranie umowy. Dochodzenie roszczeń. Wzory, Warszawa 2000; A. Wąsiewicz, E. Kowałewski, Postulowany kształt umowy ubezpieczenia w kodeksie cywilnym, PiP z. 11-12/1993; A. Wąsiewicz, Umowa ubezpieczenia, [w:] Studia z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa dla uczczenia 50-lecia pracy naukowej prof. dr hab. Adama Szpunara, Warszawa-Lódź 1983; tenże, Prawne zasady działalności ubezpieczeniowej, Warszawa 1994; tenże, Ubezpieczenia komunikacyjne, oprać. M. Orlicki, M. Wąsiewicz, Bydgoszcz-Poznań 2001; tenże, Umowa ubezpieczenia i jej charakter prawny, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. I, Bydgoszcz 1994; tenże, Umowa ubezpieczenia, [w:] Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, pod red. A. Wąsiewicza, t. III, Bydgoszcz 1997. I. Pojęcie Przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić 755 określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę (art. 805 § 1 KC). Umowa ta należy do umów dwustronnie zobowiązujących i odpłatnych, 756 ponieważ każda ze stron jest zobowiązana do świadczenia na rzecz drugiej. Natomiast pojawiają się wątpliwości, czy ma ona zarazem charakter umowy wzajemnej, z uwagi na nieadekwatność ekonomiczną przewidzianych w niej świadczeń. Po stronie ubezpieczającego świadczeniem tym jest składka, której wysokość określa zakład ubezpieczeń. Składkę tę płaci ubezpieczający w związku z zawarciem umowy, a świadczenie pieniężne otrzymuje od zakładu ubezpieczeń tylko w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, i to w wysokości zwykle znacznie przekraczającej składkę. Jednak pojęcie umowy wzajemnej nie wymaga, aby świadczenia były względem siebie równowartościowe; wystarczy stwierdzenie więzi funkcjonalnej obu świadczeń polegającej na uzależnieniu świadczenia jednej strony od świadczenia drugiej strony. Poza tym płacenie składki stanowi nie tyle odpowiednik ewentualnych świadczeń pieniężnych zakładu ubezpieczeń, ile odpłatę za ponoszone przez zakład w okresie ubezpieczenia ryzyko pokrycia ujemnych skutków określonych zdarzeń. Przyjmując, że ponoszenie tego ryzyka, nazywane też ochroną ubezpieczeniową, jest świadczeniem zakładu ubezpieczeń, które stanowi odpowiednik świadczenia w postaci składki, spełnianego przez ubezpieczającego, M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, s. 41-42, s. 131 i n., szeroko uzasadnia tezę o wzajemnym charakterze umowy ubezpieczenia. Krytycznie wobec tego stanowiska M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia, s. 46-50, z zaliczeniem jej do umów gwarancyjnych sensu largo. Kwalifikacja umowy ubezpieczenia jako umowy losowej należy także do 757 zagadnień spornych. Nb. 755-757 286 Rozdział VIII. Ubezpieczenia gospodarcze 758 759 Powołuje się przeciwko niej zwłaszcza argument, że działalność zakładów ubezpieczeń oparta jest na metodach naukowych, a mianowicie na podstawach statystyczno-matema-tycznych, które eliminują żywiołowość i losowość funkcjonowania ubezpieczeń. Z tego względu zalicza się umowę ubezpieczenia do umów o świadczenie usług, odgraniczając ją od takich umów losowych, jak gra, zakład, dożywocie; por. W. Warkałło, [w:] System, t. III; cz. 2; s. 905, 913; A. Wąsiewicz, Prawne zasady, s. 34. Nie kwestionując charakterystyki działalności zakładu ubezpieczeń jako wolnej od losowości należy jednak podkreślić, że dla pojęć prawa zobowiązaniowego rozstrzygający pozostaje bezpośredni i indywidualny stosunek łączący zakład ubezpieczeń z ubezpieczającym. Jego zaś znamieniem jest niewątpliwie losowość, ponieważ treść i rozmiar świadczenia zakładu ubezpieczeń z mocy samej już definicji umowy ubezpieczenia zależy od przypadku. Natomiast M. Orlicki, Umowa ubezpieczenia, s. 42, kwestionuje losowy charakter umowy ubezpieczenia wskazując, że zakład ubezpieczeń zawsze spełniła świadczenie polegające na ponoszeniu ryzyka zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Zarazem przyznaje, że o losowości ubezpieczenia można mówić ze względu na świadczenie spełniane w razie zajścia wypadku ubezpieczeniowego. Dalsze cechy umowy ubezpieczenia związane są z masowym i adhezyj-nym sposobem jej zawierania. Prowadzi ona do powstania konkretnego stosunku zobowiązaniowego, który jednak tylko wtedy może spełniać swą funkcję, gdy dojdzie do nawiązania wielkiej liczby stosunków ubezpieczeniowych danego rodzaju. Umowa kreuje zobowiązanie o charakterze trwałym, z uwagi na ponoszone przez zakład ubezpieczeń ryzyko pojawienia się wypadku ubezpieczeniowego, a tym samym i obowiązku spełnienia świadczenia, w ciągu określonego czasu. II. Podmioty 760 Po jednej stronie umowy ubezpieczenia występuje zakład ubezpieczeń (nazywany też ubezpieczycielem). Według art. 5 UbezpU, działalność ubezpieczeniową mogą wykonywać wyłącznie zakłady ubezpieczeń mające formę prawną spółki akcyjnej albo towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej niezbędne jest zezwolenie organu nadzoru, a mianowicie Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych; zezwolenie może być przez nią cofnięte, w wypadkach wskazanych w ustawie (art. 101 UbezpU). Ustawa określa także zasady wykonywania działalności ubezpieczeniowej na terytorium RP przez zagraniczne zakłady ubezpieczeń (art. 103-126 UbezpU) oraz wykonywania tej działalności, w ramach swobody świadczenia usług, na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej przez polskie zakłady ubezpieczeń (art. 127 i n. UbezpU). Nb. 758-760 ib. Umowa ubezpieczenia 287 Działalność zakładów ubezpieczeń w postaci towarzystw ubezpieczeń wzajemnych ma na celu ubezpieczanie członków towarzystwa na zasadzie wzajemności. Wykonywanie tej działalności służy zwłaszcza ubezpieczeniu osób należących do określonych grup zawodowych, społeczności lokalnych. Członkostwo w towarzystwie związane jest z zawarciem umowy ubezpieczenia, a jego utrata - z wygaśnięciem stosunku ubezpieczenia (art. 44 UbezpU). Nie jest jednak wyłączone ustalenie w statucie towarzystwa, że może ono ubezpieczać także osoby niebędące członkami towarzystwa. Z uwagi na wymaganie, aby zawsze stroną umowy był podmiot profesjonalnie zajmujący się działalnością ubezpieczeniową, ubezpieczenie określa się jako kwalifikowany stosunek zobowiązaniowy. Drugą stroną umowy - ubezpieczającym - może być osoba fizyczna lub osoba prawna; może również znaleźć zastosowanie art. 33' KC. Istotną nowością wprowadzoną w § 5 art. 384 KC (dodanym ustawą z 22.5.2003 r., Dz.U. Nr 124, poz. 1151) jest zapewnienie ubezpieczającym takiej ochrony, jaka na podstawie ogólnych przepisów o zobowiązaniach umownych (art. 384-396 KC) przysługuje konsumentom, także gdy ubezpieczający konsumentem nie jest (pojęcie konsumenta - art. 22' KC). Dotyczy to w szczególności zasad uprzystępniania wzorców umów (tu ogólnych warunków ubezpieczenia), tłumaczenia ich niejednoznacznych sformułowań na korzyść ubezpieczającego, stosowania przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych. Ubezpieczający zawiera umowę ubezpieczenia we własnym imieniu i zwykle także we własnym interesie, aby ubezpieczyć swoje mienie lub zdrowie przed ujemnymi skutkami określonych zdarzeń losowych. Jest on wtedy równocześnie ubezpieczonym. Ponadto umowa ubezpieczenia może być zawarta na rzecz osoby trzeciej (art. 808 KC), wskazanej przez ubezpieczającego przy zawarciu umowy albo dopiero w czasie trwania stosunku ubezpieczenia. Na podstawie art. 808 KC ubezpieczający może zawrzeć umowę ubezpieczenia we własnym imieniu, natomiast ubezpieczyć mienie lub zdrowie osoby trzeciej, która jest wobec tego ubezpieczonym. Występuje wtedy umowa ubezpieczenia na cudzy rachunek. Przykład: Pracodawca zawierający umowę ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków na rzecz swoich pracowników jest ubezpieczającym, a pracownicy - ubezpieczonymi. W ubezpieczeniach majątkowych umowę ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej zawiera np. komisant, spedytor. Obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej obciążają ubezpieczającego; w szczególności jest to obowiązek płacenia składki. Osobie trzeciej przysługuje z tytułu tej umowy bezpośrednio roszczenie 761 762 Nb. 761-762 viii. u oezpieczenia gospoaarcze § 36. Umowa ubezpieczenia 289 do zakładu ubezpieczeń, jeżeli nie umówiono się inaczej. Przeciwko tej osobie zakład ubezpieczeń może podnieść zarzuty, które mają wpływ na odpowiedzialność zakładu na podstawie umowy ubezpieczenia. Po wskazaniu zaś osoby trzeciej, zakład ubezpieczeń może wypłacić ubezpieczającemu świadczenie tylko za zgodą osoby trzeciej. Konstrukcja ta odpowiada ogólnym zarysom umowy o świadczenie na rzecz osoby trzeciej uregulowanej w art. 393 KC. 763 Od umowy ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej w podanym znaczeniu należy odróżnić sytuację, w której ubezpieczony upoważnia inną osobę do otrzymania określonej w ubezpieczeniu osobowym sumy ubezpieczenia na wypadek swej śmierci (art. 831 § 1 KC). Osobę taką określa się mianem uposażonego (albo uprawnionego). Przykład: Sytuacja jak w podanym wyżej przykładzie, z tym że pracownik (ubezpieczony) wskazuje np. żonę, jako osobę upoważnioną do otrzymania świadczenia w razie jego śmierci. Do umów ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej w rozumieniu art. 808 KC zalicza się na ogół także umowy, w których ubezpieczający będąc ubezpieczonym zastrzega, że świadczenie ubezpieczeniowe ma otrzymać osoba trzecia. Jest tak w przypadku ubezpieczeń na życie, przy czym osoba trzecia (uposażony, uprawniony) może być wskazana imiennie, ale można też zawrzeć umowę ubezpieczenia na okaziciela polisy ubezpieczeniowej (art. 831 KC). III. Wypadek ubezpieczeniowy 764 Obowiązek zakładu ubezpieczeń polegający na spełnieniu określonego świadczenia powstaje w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku (art. 805 § 1 KC). Wypadek ten należy rozumieć w sensie zdarzenia losowego, ryzyko wystąpienia skutków takich bowiem zdarzeń, jak wynika z art. 3 UbezpU, stanowi przesłankę udzielanej przez zakład ubezpieczeń ochrony. Pojęcie zdarzenia losowego definiuje art. 2 pkt 18 UbezpU jako „niezależne od woli ubezpieczającego zdarzenie przyszłe i niepewne, którego nastąpienie powoduje uszczerbek w dobrach osobistych lub w dobrach majątkowych albo zwiększenie potrzeb majątkowych po stronie ubezpieczającego lub innej osoby objętej ochroną ubezpieczeniową". Tak pojmowany wypadek, o cechach określonych bliżej w umowie, nazywany jest wypadkiem ubezpieczeniowym. Losowość w powyższym znaczeniu nie pozwala uznać za wypadek ubezpieczeniowy zdarzenia polegającego na umyślnym działaniu ubezpieczającego (ubezpieczonego), którym wyrządza on sobie szkodę (por. art. 827 KC). W razie zaś zawarcia umowy ubezpieczenia, gdy przewidziany w niej wypadek Nb. 763-764 już miał miejsce albo odpadła możliwość jego zajścia, umowa taka w zasadzie jest nieważna (art. 806 KC). Za istotną w tym zakresie modyfikację należy uznać wprowadzoną w odniesieniu do ubezpieczenia OC możliwość ustalenia w umowie, że ubezpieczenie to obejmuje także szkody powstałe, ujawnione lub zgłoszone w okresie ubezpieczenia, będące następstwem wypadków, które miały miejsce przed zawarciem umowy ubezpieczenia (art. 822 § 2 i 3 KC w brzmieniu nowelizacji z 22.5.2003 r., Dz.U. Nr 124, poz. 1151). Zarazem zastrzega się, że skutki wypadku ubezpieczeniowego nie mogą być żadnej ze stron w chwili zawarcia umowy znane mimo zachowania należytej staranności, a zatem fakt zajścia owego wypadku może być im wtedy wiadomy. Zdarzenia losowe uwzględniane w umowach ubezpieczeń muszą należeć do zakresu tzw. ryzyka ubezpieczeniowego (rozumianego jako źródło strat lub potrzeb majątkowych), które jest objęte ochroną w ramach działalności danego zakładu ubezpieczeń. Działy, grupy i rodzaje ubezpieczeń, wyodrębnione według ryzyk objętych ochroną ubezpieczeniową, określa załącznik do UbezpU. W myśl art. 8 UbezpU, zakład ubezpieczeń nie może wykonywać jednocześnie działalności, o której mowa w dziale I (Ubezpieczenia na życie) oraz w dziale II załącznika (Pozostałe ubezpieczenia osobowe oraz ubezpieczenia majątkowe). Może prowadzić działalność tylko w ramach grup ubezpieczeń, na które uzyskał zezwolenie organu nadzoru (art. 94 UbezpU). W literaturze zwraca się ponadto uwagę na takie cechy zdarzeń losowych będących kategorią prawa ubezpieczeniowego, jak występowanie ze statystyczną prawidłowością, a przy tym ich „nadzwyczajny" charakter. Pierwsze określenie nawiązuje do mierzalności zjawisk niepewnych przy zastosowaniu metod naukowych, będącej podstawą prowadzenia działalności ubezpieczeniowej. Z kolei działalność ta dotyczy zdarzeń nadzwyczajnych dla narażonych na nie osób, w tym znaczeniu, że zdarzenia te nie występują masowo, jako zjawiska typowe, nie należą do normalnego toku rzeczy. Wypadkami ubezpieczeniowymi są najczęściej zdarzenia losowe o skutkach niekorzystnych dla objętego ochroną. Tak jest zawsze w przypadku ubezpieczeń majątkowych. Natomiast w ubezpieczeniach osobowych konsekwencje przewidzianego w umowie zdarzenia mogą być zarówno negatywne (np. uszkodzenie ciała), jak i oceniane dodatnio (np. dożycie określonego wieku). IV. Przedmiot ubezpieczenia i świadczenie Przepisy KC wyróżniają wśród ubezpieczeń gospodarczych: 765 1) ubezpieczenia majątkowe (art. 805 § 2, 821-828), 2) ubezpieczenia osobowe (art. 805 § 2, 829-834). Nb. 765 PIW zyu Kozazim vm. Ubezpieczenia gospodarcze 766 Ubezpieczenia majątkowe obejmują swym zakresem mienie oraz odpowiedzialność cywilną (art. 821 KC). Mieniem jest własność i inne prawa majątkowe (art. 44 KC), a poszczególne jego składniki mogą stanowić przedmiot ubezpieczenia w konkretnej umowie. W razie uszkodzenia, utraty, zniszczenia któregoś ze składników mienia wskutek zajścia wypadku ubezpieczeniowego, świadczenie zakładu ubezpieczeń przybiera postać odszkodowania (art. 805 § 2 KC). Odszkodowanie wypłaca się także przy ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej. Ubezpieczenie to zapewnia ochronę przed roszczeniami odszkodowawczymi osób poszkodowanych, mając za przedmiot odpowiadające tym roszczeniom obowiązki majątkowe ubezpieczonego. 767 Odszkodowanie z tytułu ubezpieczeń majątkowych jest zawsze świadczeniem pieniężnym. 768 Z kolei ubezpieczenia osobowe (art. 829 KC) mogą w szczególności dotyczyć śmierci osoby ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku (ubezpieczenia na życie) a także uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku (ubezpieczenia następstw nieszczęśliwych wypadków). 769 Przedmiotem tych ubezpieczeń są dobra osobiste - życie i zdrowie osoby ubezpieczonej, zdolność do wykonywania zawodu, jak również inne elementy sytuacji życiowej ubezpieczonego, które skutkują zwiększeniem jego potrzeb (np. ubezpieczenie posagowe, ubezpieczenie rentowe). W razie zajścia dotyczącego tej sytuacji zdarzenia losowego, zakład ubezpieczeń obowiązany jest, w myśl art. 805 § 2 KC, do zapłaty umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia (np. pokrycie kosztów leczenia, pogrzebu). V. Zawarcie umowy 1. Tryb 770 Umowa ubezpieczenia dochodzi do skutku w drodze złożenia oferty (przez ubezpieczającego) i jej przyjęcia (przez zakład ubezpieczeń). Zakład ubezpieczeń występuje w roli oferenta wówczas, gdy przyjmuje ofertę ubezpieczającego z zastrzeżeniem zmiany lub uzupełnienia jej treści (art. 68 KC). Ofertę ubezpieczający może złożyć wybranemu przez siebie zakładowi ubezpieczeń, prowadzącemu działalność w zakresie danego rodzaju ubezpieczeń. Oferta składana jest zwykle w postaci wniosku o ubezpieczenie, na typowym formularzu przygotowanym przez zakład ubezpieczeń, zawierającym również pytania do ubezpieczającego o okoliczności istotne dla oceny ryzyka w danym rodzaju ubezpieczenia. Zakład ten, gdy ubezpieczenie ma charakter obowiązkowy, nie może odmówić zawarcia umowy ubezpieczenia. 11 § 36. Umowa ubezpieczenia lyi Sankcją w stosunku do osoby, która nie wystąpiła o zawarcie umowy ubezpieczenia obowiązkowego wskazanego w art. 4 pkt 1-3 UbezpObowU, jest obowiązek uiszczenia przez nią opłaty w wysokości określonej w ustawie (art. 88 UbezpObowU). Opłatę za niespełnienie obowiązku ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów, rolników wnosi się na rzecz UFG; za niespełnienie obowiązku ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego - na rzecz gminy właściwej ze względu na miejsce położenia gospodarstwa. Konsekwencje niedopełnienia obowiązku ubezpieczenia przewidzianego w art. 4 pkt 4 UbezpObowU, określają odrębne ustawy lub umowy międzynarodowe. Z reguły umowę ubezpieczenia uważa się za zawartą z chwilą doręczę- 771 nia przez zakład ubezpieczeń ubezpieczającemu dokumentu ubezpieczenia (art. 809 § 2 KC). Dokumentem tym jest najczęściej polisa ubezpieczeniowa, zawierająca istotne postanowienia umowy ubezpieczenia, ale może nim być np. legitymacja ubezpieczeniowa, tymczasowe zaświadczenie albo inny dokument wystawiony dla stwierdzenia umowy ubezpieczenia (por. art. 809 § 1 KC). Stwierdzenie umowy ubezpieczenia odpowiednim dokumentem nie uważa 772 się za przesłankę zawarcia umowy. Znaczenie tego dokumentu polega na potwierdzeniu, że umowa została zawarta, a jego doręczenie ubezpieczającemu nie jest koniecznym elementem dojścia umowy do skutku. Zgodnie z panującym poglądem sformułowana w art. 809 § 2 KC zasada co do chwili zawarcia umowy ubezpieczenia, nie wyłącza możliwości wykazania, że zawarcie umowy nastąpiło przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia1. Od wskazanego w art. 809 KC ogólnego sposobu zawarcia umowy przewidziane są dwa ważne wyjątki. 1) W razie złożenia zakładowi ubezpieczeń oferty na piśmie i upływu czter- 773 nastu dni od otrzymania oferty, w ciągu których zakład ubezpieczeń nie doręczył oferentowi dokumentu ubezpieczenia, umowę uważa się z początkiem piętnastego dnia za zawartą na podstawie ogólnych warunków ubezpieczenia (art. 810 KC). Ten sposób zawarcia umowy - z zastosowaniem konstrukcji milczenia oblata - nie odnosi się jednak do ubezpieczeń na życie, które z reguły muszą być poprzedzone staranniejszymi badaniami ze strony zakładu ubezpieczeń i wymagają pozostawienia zakładowi większej swobody przy ocenie przejmowanego ryzyka. 2) Zastosowanie ogólnej reguły art. 809 § 2 KC uchyla następnie art. 811 KC 774 dotyczący przypadku, gdy doręczony oferentowi dokument ubezpieczenia zawiera postanowienia, które odbiegają na niekorzyść ubezpieczającego od treści złożonej przez niego oferty lub od ogólnych warunków ubezpieczeń. Zakład ubezpieczeń powinien wówczas zwrócić na to ubezpieczającemu uwagę na piśmie przy doręczeniu dokumentu ubezpieczenia, wyzna- Zob. M. Krajewski, Umowa ubezpieczenia, s. 87 i n. Nb. 766-770 Nb. 771-774 Kozdziat VIII. Ubezpieczenia gospodarcze § 36. Umowa ubezpieczenia 293 czając zarazem termin co najmniej siedmiu dni do zgłoszenia sprzeciwu. Jeżeli zakład tego nie zrobi, zmiany dokonane na niekorzyść ubezpieczającego są nieważne i tym samym umowa ubezpieczenia zostaje zawarta, zgodnie z treścią określoną w ofercie (art. 811 § 1 KC). To rozstrzygnięcie art. 811 § 1 KC odbiega - w interesie oferenta - od ogólnej reguły art. 68 KC, która każe traktować przyjęcie oferty dokonane z zastrzeżeniem zmiany jej treści za nową ofertę. Z kolei gdy zakład ubezpieczeń - wykonując swój obowiązek - przestrzegł oferenta i wyznaczył mu termin do zgłoszenia sprzeciwu, wówczas w razie braku reakcji z jego strony uważa się, że umowa ubezpieczenia doszła do skutku zgodnie z treścią dokumentu ubezpieczenia następnego dnia po upływie terminu do złożenia sprzeciwu (art. 811 § 2 KC). Została tu przyjęta konstrukcja milczącego dojścia umowy do skutku, tym razem przez milczenie oferenta (ubezpieczającego). Do zawarcia umowy ubezpieczenia może dojść również w drodze negocjacji (art. 72 KC; np. podjętych w związku ze sprzeciwem w sytuacji z art. 811 KC albo gdy ubezpieczenie jest nietypowe), a także w trybie przetargowym. Na etapie poprzedzającym zawarcie umowy zakład ubezpieczeń obciążają liczne obowiązki dotyczące jej przygotowania, których wykonanie ma zwłaszcza zapewnić drugiej stronie pełną i rzetelną informację o nawiązywanym stosunku prawnym. W szczególności stosowane przez zakład ubezpieczeń ogólne warunki ubezpieczenia oraz tekst umowy powinny być formułowane jednoznacznie i w sposób zrozumiały; niejednoznaczne postanowienia należy interpretować na korzyść ubezpieczającego, ubezpieczonego lub uprawnionego z umowy ubezpieczenia (art. 12 ust. 3 i 4 UbezpU). Konieczne elementy ogólnych warunków ubezpieczenia wskazuje art. 812 § 2 KC. Z kolei art. 13 UbezpU wymienia elementy umowy ubezpieczenia. Do obowiązków zakładu ubezpieczeń należy doręczenie drugiej strome, przed zawarciem umowy, ogólnych warunków ubezpieczenia (art. 812 § 1 KC), a jeśli tego zaniedbał, nie są one dla ubezpieczającego wiążące (art. 384 § 1 KC). Oprócz obowiązku zwrócenia ubezpieczającemu uwagi na niekorzystne dla niego postanowienia dokumentu ubezpieczenia (art. 811 § 1 KC), zakład ubezpieczeń jest obowiązany przedstawić ubezpieczającemu różnice między ogólnymi warunkami ubezpieczenia a postanowieniami zawieranej umowy - omówienie odstępstw powinno nastąpić w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 812 § 8 KC). Znaczenie tej sankcji nie jest jednak jasne; wydaje się celowe odniesienie jej do tych postanowień umowy, które odbiegają od ogólnych warunków ubezpieczenia na niekorzyść ubezpieczającego1. W razie uzgadniania treści umowy ubezpieczenia w drodze rokowań (negocjacji według terminologii art. 72 KC), nie ma obowiązku przedstawiania wspomnianych różnic. 2. Forma Dla zawarcia umowy ubezpieczenia przepisy KC nie przewidują żadnej 775 formy szczególnej. Wymagań co do formy umowy ubezpieczenia nie można wyprowadzać z art. 809 KC, który stanowi, że umowa ubezpieczenia powinna być stwierdzona przez zakład ubezpieczeń dokumentem ubezpieczenia. Jak już zaznaczono (Nb. 772), polisa, legitymacja ubezpieczeniowa albo inny dokument potwierdzają zawarcie umowy ubezpieczenia i mają doniosłe znaczenie dowodowe. Bez względu na to, w jaki sposób umowa ubezpieczenia doszła do skutku, ubezpieczający może żądać od zakładu ubezpieczeń wydania mu stosownego dokumentu ubezpieczenia, stwierdzającego zawarcie umowy, co wynika z art. 809 § 1 KC. VI. Powstanie odpowiedzialności Czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń zwykle określa urno- 776 wa, np. przez wskazanie konkretnych dat albo zdarzeń, które decydują o chwili powstania i ustania tej odpowiedzialności. Przepisy KC, a także przepisy o ubezpieczeniach obowiązkowych regulują zagadnienie początku odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń normami o charakterze na ogół dyspożytywnymi. Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w KC, początek odpowiedzialności za- 777 kładu ubezpieczeń nie zbiega się z chwilą zawarcia umowy ubezpieczenia. Odpowiedzialność ta rozpoczyna się od dnia następującego po zawarciu umowy, ale nie wcześniej niż dnia następnego po zapłaceniu składki, chyba że umówiono się inaczej (art. 814 § 1 KC). W razie więc zapłacenia składki jednocześnie z zawarciem umowy, co stanowi regułę | (por. art. 813 § 2 KC), odpowiedzialność zakładu powstanie od dnia następnego. Inna zasada została przyjęta w UbezpObowU w odniesieniu do ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych, ubezpieczenia OC rolników, ubezpieczenia budynków, a mianowicie terminem początkowym odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń jest chwila zawarcia umowy i zapłacenia składki ubezpieczeniowej lub jej pierwszej raty; w razie ustalenia późniejszego terminu płatności składki, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się z chwilą zawarcia umowy (odpowiednio art. 39, 54, 74 UbezpObowU). Zapłacenie składki nie jest przesłanką powstania odpowiedzialności zakładu 778 ubezpieczeń, gdy umowa dochodzi do skutku przed doręczeniem dokumentu 1 Por. uwagi M. Krajewskiego, Umowa ubezpieczeniowa, s. 113; M. Orlickiego, [w:] K. Przewalska, M. Orlicki, Nowe prawo ubezpieczeń, s. 217. Nb. 774 Nb. 775-778 viii. uoezpieczenia gospodarcze $30. umowa uoezpieczenia ubezpieczenia (por. art. 810 i 814 KC). W takim przypadku odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń rozpoczyna się od dnia, w którym umowa ubezpieczenia uważana jest za zawartą- to znaczy z piętnastym dniem od otrzymania oferty ubezpieczającego. 779 Z uwagi na to, że chwila zawarcia umowy ubezpieczenia i powstania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń mogą nie pokrywać się w czasie, wyróżnia się tzw. formalny początek ubezpieczenia, który określa data zawarcia umowy i materialny początek ubezpieczenia, rozumiany jako chwila powstania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. VII. Obowiązki stron 1. Znaczenie regulacji ustawowej 780 W sposób szczegółowy prawa i obowiązki stron umowy ubezpieczenia regulują umowy, o treści kształtowanej przede wszystkim ogólnymi warunkami umów, wydawanymi przez zakłady ubezpieczeń dla poszczególnych rodzajów ubezpieczeń. W zakresie ubezpieczeń obowiązkowych prawa i obowiązki ubezpieczającego i zakładu ubezpieczeń określa przede wszystkim ustawa z 22.5.2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych bądź odrębne przepisy (art. 22 UbezpObowU). Na treść zawieranej umowy strony mają wpływ ograniczony - w szczególności mogą ustalić wysokość sumy gwarancyjnej ponad poziom minimalny (art. 22 ust. 2, art. 36, 52 UbezpObowU); określenie taryf i wysokości składek ubezpieczeniowych należy do zakładu ubezpieczeń (art. 8 UbezpObowU). Regulacja kodeksowa sytuacji stron umowy ubezpieczenia ma charakter ramowy. Przypada jej jednak doniosła rola z tego względu, że wspomniane ogólne warunki, jak i indywidualne umowy ubezpieczenia nie mogą być z nią co do zasady sprzeczne (art. 807 KC). Ponadto, w myśl art. 22 ust. 1 UbezpObowU, do umów ubezpieczenia obowiązkowego, w sprawach nieuregulowanych w ustawie, stosuje się przepisy KC. 2. Obowiązki ubezpieczającego 781 a) W ubezpieczeniach istotną rolę odgrywa lojalność ubezpieczającego i zaufanie stron. Udzielane przez ubezpieczającego informacje mają znaczenie dla dokonywanej przez zakład ubezpieczeń oceny ryzyka, dotyczącego określonych przedmiotów majątkowych lub osób. W związku z tym na ubezpieczającym ciąży obowiązek podania do wiadomości zakładu ubezpieczeń wszystkich znanych ubezpieczającemu okoliczności, o które zakład ubezpieczeń py- Nb. 779-781 tał w formularzu oferty albo w innych pismach, zanim umowa ubezpieczenia r została zawarta (art. 815 KC). Następnie po zawarciu umowy ubezpieczający powinien niezwłocznie zgłaszać zmiany tych okoliczności, jeżeli taki obowiązek został zastrzeżony w umowie. Z podaniem nieprawdziwych informacji łączą się dla ubezpieczającego ujemne skutki, polegające na zwolnieniu zakładu ubezpieczeń od odpowiedzialności. Odmowa świadczeń nie jest jednak uzasadniona, jeżeli podane okoliczności nie miały wpływu na zwiększenie prawdopodobieństwa wypadku ubezpieczeniowego (art. 815 § 3 KC). Natomiast ujawnienie okoliczności zwiększających prawdopodobieństwo wypadku - przy zawieraniu umowy, a także w informacji o zmianach - może prowadzić, w zależności od chwili ujawnienia i znaczenia tych okoliczności, do zaproponowania podwyższenia składki, odstąpienia od umowy, zmniejszenia świadczenia (por. bliżej art. 816 KC). b) Ubezpieczający ma obowiązek zawiadomienia zakładu ubezpieczeń 782 o wypadku, co ma znaczenie dla terminu spełnienia świadczenia przez zakład (art. 817 KC; por. też art. 818 KC). c) Podstawowym obowiązkiem ubezpieczającego, należącym do elemen- 783 tów przedmiotowo istotnych umowy ubezpieczenia, jest obowiązek zapłacenia składki (art. 805 KC). Wysokość składki, termin i sposób jej zapłaty określa umowa. Natomiast art. 813 § 1 KC ustala ogólną zasadę, że składkę oblicza się za czas trwania odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń. Zapłata składki powinna nastąpić jednocześnie z zawarciem umowy ubezpieczenia (art. 813 § 2 KC), chyba że w umowie postanowiono inaczej (np. że składka płatna jest w ratach). W razie dojścia umowy do skutku przed doręczeniem dokumentu ubezpieczenia (por. art. 810 KC), termin do zapłacenia składki wynosi czternaście dni od doręczenia tego dokumentu. d) W ubezpieczeniach majątkowych na ubezpieczającego nałożony jest 784 obowiązek - w sytuacji gdy nastąpił wypadek ubezpieczeniowy - podjęcia starań w celu zmniejszenia szkody w ubezpieczonym mieniu oraz zabezpieczenia mienia bezpośrednio zagrożonego szkodą (art. 826 KC). Zawinione zaniedbania ubezpieczającego mogą uzasadniać odmowę zapłaty odszkodowania, co jednak podlega ocenie według zasad współżycia społecznego i z uwzględnieniem interesów gospodarki narodowej. Umowy ubezpieczenia przewidują ponadto z reguły obowiązek ubezpieczającego polegający na dołożeniu staranności w celu uniknięcia szkody (np. prawidłowe zabezpieczenie mieszkania). 3. Obowiązki zakładu ubezpieczeń Podstawowym obowiązkiem zakładu ubezpieczeń jest spełnienie świad- 785 czenia przewidzianego w umowie w razie zajścia określonego tą umową wy- Nb. 782-785 Kuzaziat viii. uoezpwczema gospoaarcze § 36. Umowa ubezpieczenia 297 padku. Wydawane przez zakłady ubezpieczeń warunki ubezpieczeń, a także przepisy o ubezpieczeniach obowiązkowych zawierają szczegółowe postanowienia konkretyzujące ten obowiązek w zakresie ubezpieczeń danego rodzaju. Podkreślając raz jeszcze ramowy i ogólny charakter regulacji kodeksowej, należy kolejno przedstawić podstawowe kwestie związane z obowiązkiem świadczenia zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczeń majątkowych i osobowych. 786 a) W zakresie ubezpieczeń majątkowych świadczenie zakładu ubezpieczeń, jak już poprzednio wspomniano, polega na zapłaceniu odszkodowania. W myśl art. 805 i 822 KC, odszkodowanie ubezpieczeniowe zawsze przybiera postać pieniężną w razie ubezpieczeń zarówno dobrowolnych, jak i obowiązkowych. 787 Wysokość tego świadczenia związana jest z wysokością szkody i wobec tego co do zasady wypłacona przez zakład ubezpieczeń suma pieniężna nie może szkody przewyższać, chyba że umowa stanowi inaczej (art. 8241 § 1 KC). Zastrzeżenie takie występuje przy tzw. ubezpieczeniu w wartości nowej (w wartości odbudowy). Wypłata następuje wówczas w takiej wysokości, aby ubezpieczony obiekt, który uległ zniszczeniu, można było zastąpić nowym; por. szerzej A. Wąsiewicz, Prawne zasady, s. 57. Odszkodowanie ubezpieczeniowe obejmuje z reguły tylko szkodę w postaci doznanej przez ubezpieczonego straty {damnum emergens), nie obejmuje natomiast utraconej korzyści (lucrum cessans)1. Jest tak również w razie wypłacenia odszkodowania z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej. Odszkodowanie to pokrywa wprawdzie - po stronie poszkodowanego, względem którego ubezpieczony ponosi odpowiedzialność — szkodę w zakresie damnum emergens i lucrum cessans, ale z pozycji ubezpieczonego takie świadczenie zakładu ubezpieczeń stanowi zawsze naprawienie szkody w granicach damnum emergens. 788 Ponadto znane są ograniczenia odszkodowania ubezpieczeniowego, wynikające ze stosowania tzw. udziału własnego poszkodowanego w odszkodowaniu oraz franszyz (franszyza integralna, redukcyjna). Franszyza integralna wyłącza odszkodowanie za szkody nieprzekraczające oznaczonego minimum. Franszyza redukcyjna polega na obniżeniu kwoty odszkodowania o określoną sumę lub procent wartości obiektów. Udział własny powoduje zmniejszenie odszkodowania o ustalony procent odpowiadający wysokości udziału. 789 Na wysokość odszkodowania ubezpieczeniowego wywiera także wpływ suma ubezpieczenia, to znaczy kwota na jaką zostało zawarte ubezpieczenie, ponieważ stanowi ona górną granicę odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 824 KC). 1 Inaczej jest przy ubezpieczeniu różnego rodzaju ryzyka finansowego, np. ubezpieczenie utraty zysku przedsiębiorstwa z powodu zdarzeń losowych; E. Kowalewski, Odszkodowanie ubezpieczeniowe za utracone korzyści, Prawo Asekuracyjne Nr 3/1996, s. 45 i n. Może być ona równa wartości ubezpieczonego mienia (tzw. wartość ubezpieczeniowa), ale może być od tej wartości niższa (niedoubezpieczenie) albo wyższa (ponadubezpieczenie). W przepisach o ubezpieczeniach obowiązkowych ustala się minimalną sumę ubezpieczenia (sumę gwarancyjną), i to normami bezwzględnie obowiązującymi. W razie ubezpieczenia w dwóch albo więcej zakładach ubezpieczeń „od tego samego ryzyka", to znaczy ze względu na ten sam wypadek, tego samego przedmiotu ubezpieczenia, na sumy łącznie przewyższające jego wartość ubezpieczeniową, każdy z tych zakładów ponosi proporcjonalną odpowiedzialność do wysokości szkody (art. 8241 § 2 KC). Zakres odpowiedzialności wyznacza wtedy stosunek przyjętej przez dany zakład sumy ubezpieczenia do łącznych sum ubezpieczenia podwójnego albo wielokrotnego. Przy ustalaniu odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń bierze się pod uwa- 790 gę postępowanie ubezpieczającego, noszące znamiona winy. W razie umyślnego wyrządzenia szkody przez ubezpieczającego albo przez osobę, z którą pozostaje on we wspólnym gospodarstwie domowym lub za którą ponosi odpowiedzialność, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń jest wyłączona. Również w zasadzie nie należy się odszkodowanie w razie rażącego niedbalstwa (art. 827 § 1 KC). Dla ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej mogą być przyjęte w umowie odmienne zasady odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń (art. 827 § 2 KC). Natomiast w odniesieniu do ubezpieczeń obowiązkowych OC art. 9 UbezpObowU stanowi, że obejmują one również szkody wyrządzone umyślnie lub w wyniku rażącego niedbalstwa ubezpieczającego lub osób, za które ponosi on odpowiedzialność, z zastrzeżeniem wyjątków określonych w ustawie lub w umowie międzynarodowej. Zarazem ustawa ta przewiduje przypadki tzw. regresu nietypowego, polegającego na przyznaniu zakładowi ubezpieczeń roszczenia wobec osoby ubezpieczonej o zwrot wypłaconego poszkodowanemu odszkodowania (art. 43 UbezpObowU). Zakład ubezpieczeń obowiązany jest zapłacić odszkodowanie ubezpiecza- 791 jącemu, chociażby osoba trzecia była zobowiązana do naprawienia szkody. Gdy jednak zakład ubezpieczeń zapłaci odszkodowanie, przechodzą na niego z mocy prawa roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobie trzeciej, do wysokości sumy zapłaconej przez zakład (por. bliżej art. 828 KC; tzw. regres ubezpieczeniowy). Przykład: A (ubezpieczający) ubezpieczył obraz przed kradzieżą. B (osoba trzecia) ukradł mu obraz i jest wobec A odpowiedzialny z tytułu czynu niedozwolonego (art. 415 KC). Zakład ubezpieczeń zapłacił A z tytułu ubezpieczenia 10 000 zł za skradziony obraz. Zakład może sumy tej dochodzić od złodzieja (B). Natomiast nie przechodzą na zakład ubezpieczeń roszczenia ubezpieczającego przeciwko osobom, z którymi ubezpieczający pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym lub za które ponosi odpowiedzialność (art. 828 § 2 KC). Nb. 786-789 Nb. 790-791 /ys Kozaziat vm. Ubezpieczenia gospodarcze 792 Z tytułu ubezpieczenia dotyczącego mienia zakład ubezpieczeń wypłaca odszkodowanie ubezpieczonemu, którym jest ubezpieczający albo osoba trzecia w razie zawarcia odpowiedniej umowy (por. art. 808 KC). Jednak w razie przejścia własności ubezpieczonej nieruchomości na inną osobę, prawa i obowiązki wynikające z umowy ubezpieczenia przechodzą na nowego właściciela (por. bliżej art. 823 KC). W przypadku tym stosunek ubezpieczenia ma cechy zobowiązania realnego. Natomiast przejście własności ubezpieczonych rzeczy ruchomych na inną osobę powoduje rozwiązanie umowy ubezpieczenia, jeżeli nie umówiono się inaczej. W odniesieniu do obowiązkowego ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych art. 31 UbezpObowU przewiduje w razie zbycia pojazdu przejście na nabywcę praw i obowiązków zbywcy wynikających z umowy ubezpieczenia, z możliwością jej wypowiedzenia przez nabywcę. 793 Z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej poszkodowany, względem którego ubezpieczony ponosi odpowiedzialność, może bezpośrednio (tzw. actio directa) dochodzić swych roszczeń od zakładu ubezpieczeń (art. 822 § 4 KC). Zasada ta nie tylko upraszcza postępowanie zmierzające do zlikwidowania skutków powstałej szkody, ale chroni interesy poszkodowanego przed niewypłacalnością osoby zobowiązanej do naprawienia szkody, którąjest ubezpieczający lub osoba, na której rzecz została zawarta umowa ubezpieczenia. Odszkodowanie ustala się w granicach odpowiedzialności ubezpieczonego, z uwzględnieniem zasad dotyczących odszkodowania ubezpieczeniowego. 794 b) W zakresie ubezpieczeń osobowych zakład ubezpieczeń obowiązany jest do zapłaty umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia określonego wypadku w życiu osoby ubezpieczonej (art. 805 § 2 pkt 2, 829 KC; por. też art. 805 § 3 KC). 795 Świadczenia z tytułu ubezpieczeń osobowych określone są umową i ustaloną w niej sumą ubezpieczenia. 796 Zakład ubezpieczeń obowiązany jest wypłacić je ubezpieczonemu albo uposażonemu, to znaczy osobie wskazanej przez ubezpieczonego na wypadek jego śmierci (art. 831 KC). Świadczenia z tytułu ubezpieczeń osobowych należą się od zakładu ubezpieczeń niezależnie od świadczeń z ubezpieczenia społecznego; niezależnie od ewentualnych świadczeń odszkodowawczych od osoby odpowiedzialnej za uszkodzenie ciała, rozstrój zdrowia lub śmierć. Wskazanie uposażonego (uprawnionego) jest bezskuteczne, jeżeli zmarł ubezpieczonego, a także wtedy, gdy umyślnie przyczynił znieczonepn fart 83? KC.} p on przed śmiercią ubezpieczonego, a także w się do śmierci ubezpieczonego (art. 832 KC). Nb. 792-796 Jó. Umowa ubezpieczenia 299 Obowiązki zakładu ubezpieczeń - w porównaniu z ogólnymi zasadami umów ubezpieczenia - zostały przy ubezpieczeniu na życie zmodyfikowane dwoma następującymi regułami: 1) samobójstwo ubezpieczonego nie zwalnia zakładu ubezpieczeń od obo- 797 wiązku świadczenia, jeżeli nastąpiło po dwóch latach od zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 833 KC; por. art. 827 § 1 KC); 2) po trzech latach od zawarcia umowy zakład ubezpieczeń nie może pod- 798 nieść zarzutu, że ubezpieczający podał wiadomości nieprawdziwe; w szczególności, że zataił chorobę (art. 834 KC, por. art. 816 § 3 KC). Obowiązkiem obciążającym zakład ubezpieczeń bez względu na rodzaj 799 ubezpieczenia jest zachowanie tajemnicy dotyczącej poszczególnych umów ubezpieczenia. Zasada ta doznaje jednak licznych ograniczeń i wyłączeń w przypadkach przewidzianych w UbezpU (art. 19). VIII. Wygaśnięcie stosunku ubezpieczenia Stosunek ubezpieczenia gaśnie z reguły z upływem czasu ustalonego 800 w umowie. W odniesieniu do ubezpieczeń obowiązkowych przepisy ustawy określają, na jaki czas zawierane są umowy, i przewidują także ich „przedłużenie" na następny okres. Przykład: Według przepisów o obowiązkowych ubezpieczeniach tzw. komunikacyjnych (art. 26 i n. UbezpObowU), umowę ubezpieczenia zawiera się w zasadzie na okres 12 miesięcy. Przyjmuje się, że została zawarta następna umowa na kolejne 12 miesięcy, jeżeli posiadacz pojazdu nie wypowiedział umowy, co może uczynić nie później niż na jeden dzień przed upływem okresu, na jaki umowa była zawarta. Do wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia dojdzie jednak w sytuacjach, gdy 801 kontynuowanie ubezpieczenia nie jest możliwe, np. w razie unicestwienia jego przedmiotu. W ubezpieczeniach osobowych możliwe jest przedwczesne ustanie ubezpie- 802 czenia w drodze wypowiedzenia umowy przez ubezpieczającego, w każdym czasie, z zachowaniem terminu określonego w ogólnych warunkach ubezpieczeń (art. 830 KC). Za wypowiedzenie uważa się także niezapłacenie składki, mimo dodatkowego wezwania i uprzedzenia o wynikających stąd konsekwencjach. Wypowiedzenie umowy dotyczącej ubezpieczenia majątkowego przewi- 803 duje art. 823 KC, ze względu na zmianę właściciela ubezpieczonej nieruchomości. Nowy właściciel, a także zakład ubezpieczeń mogą wypowiedzieć umowę na zasadach określonych w ogólnych warunkach ubezpieczeń. Ponadto w zakresie ubezpieczeń majątkowych wypowiedzenie umowy mogą przewidywać ogólne warunki umów ustalane przez zakłady ubezpieczeń. Nb. 797-803 JUU Kozazim viii. Ubezpieczenia gospodarcze W umowach ubezpieczenia majątkowego można też zastrzec okres, w którym wypowiedzenie umowy nie jest dopuszczalne, nie dłuższy jednak niż dwa lata (art. 812 § 5 KC). 804 W szczególnych przypadkach dopuszczalne jest odstąpienie przez zakład ubezpieczeń od umowy (por. art. 814 § 2, 816 § 2 KC - z zastrzeżeniem, że odstąpienie nie ma zastosowania do ubezpieczeń na życie, por. art. 816 § 3 KC). Możliwość odstąpienia od umowy przez ubezpieczającego została wskazana w art. 816 § 1 KC. 805 Uprawnienie do odstąpienia od umowy ubezpieczenia przez ubezpieczającego przewiduje art. 812 § 4 KC - w terminie trzydziestu dni, a jeżeli ubezpieczający jest przedsiębiorcą w terminie siedmiu dni od dnia zawarcia umowy, co dotyczy umów ubezpieczenia zawartych na okres dłuższy niż sześć miesięcy. Za okres udzielanej przez zakład ubezpieczeń ochrony ubezpieczeniowej odstępujący powinien zapłacić składkę. IX. Przedawnienie 806 Roszczenia z umowy ubezpieczenia przedawniają się z upływem lat trzech (art. 819 § 1 KC). Bieg tego terminu - w odróżnieniu od zasad ogólnych (por. art. 120 KC) - rozpoczyna się w dniu, w którym nastąpiło zdarzenie objęte ubezpieczeniem, choćby roszczenie o świadczenie zakładu ubezpieczeń nie było jeszcze w tym momencie wymagalne (art. 819 § 2 KC). 807 Odmienna reguła obowiązuje w odniesieniu do roszczeń, jakie przysługują osobom poszkodowanym do zakładu ubezpieczeń z tytułu ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (art. 819 § 3 KC). Roszczenia te opierają się na takiej podstawie, na jakiej wobec poszkodowanego odpowiada ubezpieczający lub osoba trzecia, na rzecz której umowa ubezpieczenia została zawarta. Z tego względu art. 819 § 3 KC stanowi, że roszczenia poszkodowanego do zakładu ubezpieczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawniają się z upływem terminu przewidzianego dla tych roszczeń w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub wynikłą z niewykonania zobowiązania. 808 Przerwę biegu przedawnienia, poza okolicznościami wskazanymi w art. 123 KC, powoduje także zgłoszenie do zakładu ubezpieczeń roszczenia o świadczenie lub zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem (art. 819 § 4 KC). W takich przypadkach przedawnienie biegnie na nowo od dnia, w którym zgłaszający otrzymał pisemne oświadczenie zakładu ubezpieczeń o przyznaniu lub odmowie świadczenia. Nb. 804-808 Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym § 37. Uwagi ogólne Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 111-127; Czachórski, Zobowiązania, § 101, 102; A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych, wyd. III, Kraków 2002; tenże, Atypowe spółki handlowe, Kraków 2001; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; W. Klyta, Spółki kapitałowe w prawie europejskim, KPP z. 4/2000; A. Koch, J. Napierała (red.), Prawo handlowe. Spółki handlowe, umowy gospodarcze, Kraków 2002; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP z. 2/2001; 5. Soltysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spóiek handlowych. Komentarz, 1.1, Warszawa 2001. Praktyka życia gospodarczego, a zwłaszcza postępujący podział pracy 809 i związana z tym specjalizacja procesów produkcji i wymiany, wymagają nawiązywania między podmiotami prawa cywilnego ściślejszej i zamierzonej na dłuższy czas współpracy. Zorganizowaniu tej współpracy mogą służyć umowy, w wyniku których powstają stosunki prawne o trwałym charakterze, przy czym ich kształtowanie może przebiegać na dwóch, łączących się wszakże ze sobą płaszczyznach. Pierwszą płaszczyznę stanowią umowy organizujące obrót towarami i usługami między różnymi podmiotami, zainteresowanymi trwalszymi formami współdziałania z uwagi na podejmowane przez nie zadania gospodarcze. Na potrzeby te mogą być wykorzystane różne postacie umów nazwanych (np. umowa kontraktacji, dostawy), jak i inne umowy o funkcjach organizacyjnych, dopuszczalne w granicach swobody kontraktowej (np. umowa o wykonywanie serwisu gwarancyjnego, tzw. umowy ramowe). Natomiast drugą płaszczyznę współpracy wyznaczają umowy, które prowadzą do powstawania trwałych organizacji podejmujących wspólne przedsięwzięcia ich członków na podstawie wydzielonego majątku celowego. Takie cechy mają spółki tworzone stosownie do przepisów KC o umowie spółki (art. 860-875). Jest ona instrumentem cywilnoprawnym służącym zintegrowaniu działań ludzkich dla realizacji wspólnych, gospodarczych zamierzeń. Nb. 809 302 Rozdział IX. Umowa spółki w systemie prawnym 8. s>poiKa cywilna 810 Spółkę uregulowaną w KC, która zostanie omówiona w niniejszym rozdziale, powszechnie nazywa się spółką cywilną albo spółką prawa cywilnego. Oprócz tej bowiem postaci spółki, w prawie polskim występują spółki objęte regulacją Kodeksu spółek handlowych, a należą do nich: spółki osobowe (spółka jawna, partnerska, komandytowa, komandytowo-akcyjna) i spółki kapitałowe (spółka z ograniczoną odpowiedzialnością i spółka akcyjna). Są one szeroko prezentowane w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego) jako formy prawne przystosowane do prowadzenia profesjonalnej działalności, o celach przede wszystkim zarobkowych. Wśród ogółu znanych prawu polskiemu spółek rozwijających się w ostatnich latach w sposób niezwykle ożywiony, szerokie zastosowanie w praktyce życia gospodarczego znajduje także spółka cywilna. Stała się ona bowiem popularną formą wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej zwłaszcza przez osoby fizyczne. Jest to aktualnie podstawowa, aczkolwiek nie jedyna funkcja instytucji spółki cywilnej. i znaczenie nazwy spółki cywilnej, MoP Nr 4/1999; tenże, Likwidacja spółki cywilnej - wybrane zagadnienia majątkowe, MoP Nr 7/1999; /. Malerowicz, Zmiany podmiotowe w spółce prawa cywilnego, Prawo Spółek Nr 10/1997; J. Minkus, Pełnomocnictwo w spółce cywilnej, Prawo Spółek Nr 5/1997; T. Mróz, Nieruchomość i przedsiębiorstwo jako wkład w spółce cywilnej a problem zmiany jej składu osobowego, Radca Prawny Nr 2/1999; taż, Wpływ zmiany składu osobowego spółki cywilnej na stan własności wspólnego majątku wspólników, Rejent Nr 4/1999; J. P. Naworski, Zbycie członkostwa w spółce cywilnej, PPH Nr 9/1996; D. Pawłyszcze, System rozliczeń między wspólnikami spółki cywilnej, PPH Nr 4/1997; tenże, Reprezentacja w spółce cywilnej, PPH Nr 11/1997; M. Pazdan, Pełnomocnik wspólnika lub wspólników spółki cywilnej, GdSP Nr 5/1999; Z. Policzkie-wicz, O dopuszczalności spółki cywilnej między małżonkami, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Sołtysińskiego, Poznań 1990, s. 523 i n.; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 535 i n.; S. Prutis, Konstrukcja wspólności praw podmiotowych w spółce prawa cywilnego, ZN Filii Uniwersytetu Warszawskiego w Białymstoku, Białystok 1985, Nr 11; i. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 776; tenże, Konsorcjum, Toruń 1994; R. Stefanicki, Prawo do nazwy (firmy) i jego ochrona, Wrocław 1999; J. Strzępka, E. Zielińska, I. Pindel, Spółka cywilna w orzecznictwie sądowym, Warszawa 1999; A. Szpu-nar, Sprawa zdolności wekslowej spółki cywilnej, PS Nr 10/1994. § 38. Spółka cywilna Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 111-119; tenże, Spółka prawa cywilnego a konstrukcja umowy jako źródła zobowiązań, RPEiS z. 3/1968; Czachór-ski, Zobowiązania, § 101; M. Biedrzycka, M. Rentflejsz, A. Świstowska, Spółka cywilna w likwidacji, MoP Nr 7/1994; J. Ciszewski, Spółka cywilna, Poznań 2000; tenże, Przekształcenie spółki cywilnej w spółki handlowe, Poznań 2003; K. Dąbek-Krajewska, Pojęcie reprezentacji w spółce cywilnej, Rejent Nr 6/1998; D. Fesz-Grubiak, Powstanie spółki cywilnej, Pr. Nauk. AE Wrocław 1997; M. Fras, Postępowanie o zniesienie współwłasności i podział majątku spółki cywilnej, Jurysta Nr 4/1996; J. Frąckowiak, Przenoszenie własności i obciążanie nieruchomości w stosunkach pomiędzy spółką cywilną a jej wspólnikiem, Rejent Nr 2/1999; D. Fuchs, Możliwość wykluczenia wspólnika w spółce cywilnej, MoP Nr 5/1997; E. Gniewek, Odpowiedzialność za zobowiązania spółek cywilnych - zagadnienia sporne, AUWr 1995, Nr 242; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 607 i n.; M. Jasia-kiewicz, Wystąpienie wspólnika ze spółki cywilnej, Prawo Spółek Nr 9/1997; G. Jędrejek, Problem dopuszczalności powstania spółki cywilnej między małżonkami, SP Nr 3/1998; Z. Jurcewicz, Z problematyki reprezentacji spółki cywilnej, ZN IBPS Nr 17-18/1982; tenże, Odpowiedzialność za zobowiązania spółki cywilnej, SP Nr 1-2/1985; A. Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] Tendencje rozwoju prawa cywilnego, pod red. E. Łętowskiej, Ossolineum 1983; K. Korzan, Spółka cywilna w kontekście praktyki notarialnej, Rejent Nr 10/1999; J. Krauss, Likwidacja spółki cywilnej, MoP Nr 10/1998; J. Krauss, K. Kubala, Umowa spółki cywilnej, wyd. 2., Warszawa 1999; B. Kurzępa, Spółka prawa cywilnego w orzecznictwie sądów polskich, Kraków 1997; M. Litwińska, Przenoszenie członkostwa w spółce cywilnej, PPH Nr 4/1996; taż, Spółka cywilna w świetle nowych regulacji prawnych, PPH Nr 7/2001; B. Łubkowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1693 i n.; T. Łukosz, Stosunki majątkowe w spółce cywilnej i odpowiedzialność wspólników za zobowiązania spółki, Pr. Nauk. AE Wrocław 1997; M. Machnij, Pojęcie Nb. 810 I. Pojęcie 1. Umowa spółki Spółka cywilna powstaje w drodze umowy co najmniej dwóch osób, fi- 811 zycznych lub prawnych. Przez umowę spółki wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego przez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładów (art. 860 § 1 KC). Do elementów przedmiotowo istotnych tej umowy należy określenie wspólnego celu gospodarczego, a także zobowiązanie się każdego ze wspólników do oznaczonych działań, funkcjonalnie związanych z realizacją celu ustalonego w umowie spółki. Zamierzony wspólny cel {affectio societatis) stanowi najbardziej znamienną jej cechę, odróżniającą umowę spółki od innych umów zobowiązaniowych. Umowa spółki jest czynnością prawną konsensualną, a do jej zawarcia 812 została przewidziana forma pisemna dla celów dowodowych (art. 860 § 2 KC w zw. z art. 74 KC). 2. Cel gospodarczy Cel gospodarczy jest pojęciem szerszym od celu zarobkowego. Wspólny cel 813 w spółce cywilnej nie musi więc polegać na osiąganiu zysku; może obejmować inne korzystne rezultaty w sferze majątkowej wspólników, wyrażające się choćby w zaoszczędzeniu wydatków, które musieliby ponieść działając oddzielnie. Nb. 811-813 jut i\u^iiziui la., urnowa spotKi w systemie prawnym Cel zarobkowy ma np. spółka dla wspólnego prowadzenia zakładu rzemieślniczego, sklepu, a cel gospodarczy pozbawiony cech zarobkowych np. spółka dla pozyskania pewnych świadczeń (przykładem może być zastosowanie w orzecznictwie SN przepisów o spółce do komitetu elektryfikacyjnego wsi). Z uwagi na gospodarczy charakter celu wyłączona jest możliwość utworzenia spółki cywilnej dla prowadzenia np. działalności dobroczynnej. 814 Określony w umowie cel gospodarczy ma być celem wspólnym. Wszyscy więc wspólnicy powinni być zainteresowani w jego realizacji i dla wszystkich powinny stąd wynikać korzyści gospodarcze. Jeżeli cel ten polega na osiąganiu zysków, niedopuszczalne byłoby wyłączenie któregokolwiek wspólnika od udziału w zyskach (art. 867 § 1 zd. 4 KC). Ponieważ dążenie do wspólnego celu gospodarczego stanowi zobowiązanie każdego ze wspólników, nie ma w umowie spółki swoistej dla umów wzajemnych ekwiwalentności, a tym samym przeciwstawienia świadczeń1. Mimo to umowa spółki ma cechy umowy odpłatnej, jako że każdy ze wspólników powinien przyczyniać się do osiągnięcia wspólnego celu w sposób oznaczony w umowie, a w szczególności przez wniesienie wkładu. 3. Podmioty 815 Uczestniczącymi w umowie spółki podmiotami mogą być osoby fizyczne lub prawne, przy czym wspólników może być więcej niż dwóch. W takim wypadku ze względu na to, że każdy wspólnik jest zarazem odrębną stroną, umowę należy określić mianem umowy wielostronnej w przeciwieństwie do rozpatrywanych dotąd umów, gdzie wielość podmiotów dało się zawsze — z uwagi na ich interesy - usystematyzować w ramach konstrukcji umowy dwustronnej2. Co do możliwości utworzenia spółki, w której wspólnikami byliby małżonkowie, zob. Z. Policzkiewicz, O dopuszczalności, s. 523 i n.; G Jędrejek, Problem dopuszczalności, s. 93 i n. 816 Umowa spółki zawsze tworzy między stronami trwałe stosunki zobowiązaniowe, nie kreuje natomiast osoby prawnej, którą można by przeciwstawić podmiotowości prawnej wspólników. Jest to pogląd dominujący w doktrynie (odmiennie A. Klein, Ewolucja, s. 116 i n.), podzielany również przez orzecznictwo SN - zob. w szczególności uchw. SN (7) z 31.3.1993 r. (OSN 1993, poz. 171), w której ponadto konsekwentnie SN odmówił spółce cywilnej 1 Zagadnienie wzajemnego charakteru umowy spółki budzi kontrowersje w doktrynie; por. S. Grzybowski, [w:] System, s. 804; T. Mróz, Niektóre problemy, s. 205. 2 Kwalifikację umowy spółki jako czynności wielostronnej kwestionuje K. Pietrzy-kowski, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 548. Nb. 814-816 38. Spółka cywilna 305 zdolności wekslowej; co do tej ostatniej kwestii por. glosa krytyczna J. Mojaka, PiP Nr 3/1994, s. 106 oraz aprobującą stanowisko SN wypowiedź A. Szpunara, Sprawa zdolności, s. 3 i n. Z uwagi na przyjęty w prawie polskim tzw. normatywny typ regulacji osobowości prawnej (por. art. 33 KC), kwalifikacja osoby prawnej spółce cywilnej nie przysługuje, ponieważ żaden przepis nie wyposażył jej w osobowość prawną. Ponadto do spółki cywilnej nie można stosować przepisów o osobach prawnych. Dodany w nowelizacji z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49, poz. 408) przepis art. 33' KC dopuszcza odpowiednie stosowanie tych przepisów w stosunku do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym została przyznana zdolność prawna (określone atrybuty osobowości prawnej). W odróżnieniu od wskazanych w KSH spółek osobowych, którym przysługują te atrybuty (mogą one we własnym imieniu nabywać prawa, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywane, art. 8 KSH), spółka cywilna takich cech nie ma. Oznacza to, że pozostaje ona poza zakresem zastosowania art. 33' KC. Natomiast dla spółek cywilnych otwarta jest droga do przekształcenia w spółkę handlową według zasad określonych w KSH. Dokonana w tym trybie zmiana prowadzi do ukonstytuowania się osoby prawnej - jeżeli nastąpiło przekształcenie w spółkę kapitałową (spółkę z o.o., spółkę akcyjną), bądź jednostki organizacyjnej objętej unormowaniem art. 33' KC - w razie przekształcenia w spółkę osobową (spółkę jawną, partnerską, komandytową, komandy-towo-akcyjną). W odniesieniu do spółek cywilnych KSH przewiduje przekształcenie dobrowolne i swoiste przekształcenie obowiązkowe. Według art. 26 § 4 zd. 1 oraz art. 551 § 2 i 3 KSH, wspólnicy mogą swobodnie zadecydować o przekształceniu i wybrać którąkolwiek spośród uregulowanych w KSH form spółek osobowych i kapitałowych. Zarazem jednak art. 26 § 4 zd. 3 KSH wprowadził obowiązek zgłoszenia spółki cywilnej do sądu rejestrowego, jeżeli jej przychody netto w każdym z dwóch ostatnich lat obrotowych osiągnęły wartość powodującą obowiązek prowadzenia ksiąg rachunkowych. Spółka ta powinna być zgłoszona do rejestru w terminie 3 miesięcy od zakończenia drugiego roku obrotowego i z chwilą wpisu do rejestru staje się spółką jawną. Uregulowanie to uwzględnia ugruntowaną opinię, że konstrukcja spółki cywilnej nie jest odpowiednia dla prowadzenia działalności gospodarczej w większym rozmiarze. Problematyka przekształceń różnych typów spółek omawiana jest w ramach wykładu prawa handlowego. Należy zaznaczyć, że w świetle przepisów KSH nie byłoby dopuszczalne przekształcenie spółki handlowej w spółkę cywilną. Zgodnie z konstrukcją spółki cywilnej jako stosunku zobowiązaniowego, wykonywanie na podstawie umowy spółki działalności gospodarczej nie oznacza, że spółka cywilna uzyskuje status przedsiębiorcy. Z racji tego rodzaju działalności przedsiębiorcami są wspólnicy - osoby fizyczne, prawne, jednostki organizacyjne, o których mowa w art. 33' KC - te kategorie podmiotów obejmuje bowiem definicja przedsiębiorcy z art. 43' KC. Nb. 817 817 818 juo Kozaziai ia. umowa sporni w systemie prawnym Została ona zamieszczona w KC w wyniku nowelizacji z 14.2.2003 r. (Dz.U. Nr 49 poz. 408). Podobne określenie przedsiębiorcy wprowadziła ustawa z 19.11.1999 r. - pra^ wo działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 101, poz. 1178 ze zm.), z wyraźnym wskazaniem, że za przedsiębiorców uznaje się wspólników spółki cywilnej w zakresie wykonywanej przez nich działalności gospodarczej (art. 2 ust. 2 i 3). Ponadto zgodnie z ustawą z 20.8.1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 17, poz. 209 ze zm.), która weszła w życie z dniem 1.1.2001 r., wpisowi do rejestru przedsiębiorców podlegają, gdy chodzi o działalność gospodarczą realizowaną na podstawie umowy spółki cywilnej, poszczególni wspólnicy, wraz ze wzmianką o prowadzeniu tej działalności z innymi podmiotami (art. 36, 38). W świetle tych regulacji nieaktualne stało się orzecznictwo SN z okresu obowiązywania ustawy z 23.12.1988 r. o działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 41, poz. 324 ze zm.), które uznawało spółkę cywilną wpisaną do ewidencji gospodarczej za „podmiot gospodarczy" w rozumieniu powołanej ustawy i przyjęło, że takiej spółce przysługuje zdolność sądowa, a także zdolność upadłościowa i układowa. Po wspomnianych zmianach jest oczywiste, że atrybuty te odnoszą się do będących przedsiębiorcami wspólników spółki cywilnej. W szczególności na taką ich sytuację wyraźnie wskazuje podmiotowy zakres stosowania ustawy z 28.2.2003 r. - Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. Nr 60, poz. 535 ze zm., art. 5). Ustawa ta wprowadziła zarazem zmianę w KC polegającą na dodaniu przepisu: „Spółka ulega rozwiązaniu z dniem ogłoszenia upadłości wspólnika" (art. 874 § 2 KC). II. Stosunki majątkowe i odpowiedzialność za zobowiązania 1. Wkład Każdy ze wspólników powinien przyczyniać się do osiągnięcia wspólnego celu w sposób oznaczony w umowie, w szczególności przez wniesienie wkładu. Obowiązek wniesienia wkładu nie musi obciążać wszystkich wspólników; jedni mogą zobowiązać się do wniesienia wkładu, a pozostali do innych określonych w umowie świadczeń. Zgodnie z art. 861 § 1 KC, wkład może polegać na wniesieniu do spółki własności lub innych praw albo świadczeniu usług. Przykład: Wniesienie własności nieruchomości albo rzeczy ruchomych, oddanie do bezpłatnego używania lokalu, sprzętu, wniesienie wierzytelności, praw z patentu, gotówki w oznaczonej kwocie; świadczenie usług może polegać np. na osobistej pracy w warsztacie naprawczym prowadzonym przez spółkę. Przykładem działań niebędących wkładem może być dostarczanie (odpłatnie) surowców do produkcji w ramach przedsiębiorstwa spółki. Rodzaj i zakres obowiązków każdego ze wspólników, a w szczególności wysokość wkładów, termin i miejsce ich wniesienia określa umowa spółki. Wkłady wspólników mogą być zróżnicowane, natomiast dla sytuacji wątpliwych ustawa wprowadza domniemanie, że mają one jednakową wartość (art. 861 § 2 KC). Nb. 818 § 38. Spółka cywilna 307 W zależności od rodzaju wkładu, będą obowiązywały różne zasady doty- 819 czące jego wniesienia. Jeżeli w umowie spółki zastrzeżono wniesienie wkładu w postaci określonych praw, do wykonania tego zobowiązania stosuje się odpowiednio przepisy o sprzedaży (art. 862 zd. 1 w zw. z art. 555 KC). Także przepisy o sprzedaży znajdą odpowiednie zastosowanie do odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady rzeczy wniesionej na własność oraz do niebezpieczeństwa utraty i uszkodzenia rzeczy. W takim samym zakresie do rzeczy wniesionych tylko do używania należy stosować przepisy o najmie (art. 862 zd. 2 KC). Wniesienie wkładu pieniężnego podlega ogólnym zasadom wykonania zobowiązań, których przedmiotem jest świadczenie pieniężne, przy czym spełnienie tego świadczenia może nastąpić w gotówce albo w formie bezgotówkowej. Natomiast wkład polegający na świadczeniu usług wnoszony jest poprzez wykonywanie określonych prac, których rodzaj i termin wykonania (z reguły jest to czas trwania spółki) określa umowa. Przykład: Usługi przewozowe, działania w zakresie marketingu i reklamy, wykonywanie ekspertyz. Obowiązek wykonywania tych usług wynika z umowy spółki i dlatego nie stosuje się do nich przepisów dotyczących umów o świadczenie usług (np. o umowie zlecenia, umowie agencyjnej). Wkład w tej postaci nie może obejmować czynności polegających na prowadzeniu spraw spółki, określonych w art. 865 KC. 2. Wspólny majątek wspólników Spółka cywilna, niebędąca odrębnym podmiotem prawnym, nie ma wy- 820 dzielonego, do niej należącego majątku. Z wkładów wspólników oraz z dalszej ich działalności tworzy się natomiast majątek, który -jak trafnie formułuje to art. 863 KC - jest wspólnym majątkiem wspólników. Stanowi on pewną całość, wyodrębnioną od pozostałych elementów składających się na majątki indywidualne poszczególnych wspólników. W majątku wspólnym każdy ze wspólników ma udział, który jednak w przeciwieństwie do wspólności (współwłasności) w częściach ułamkowych - nie jest oznaczony ułamkiem. Wspólny majątek wspólników tworzy wspólność typu łącznego (por. art. 196 KC). Konsekwencją nieoznaczenia udziałów jest to, że wspólnik nie może rozporządzać udziałem we wspólnym majątku ani w poszczególnych jego składnikach, a także nie może domagać się podziału wspólnego majątku wspólników w czasie trwania spółki. Przejawem wyodrębnienia majątku wspólnego wspólników oraz łącznego charakteru wspólności jest również niedopuszczalność żądania zaspokojenia z udziału wspólnika przez jego wierzycieli (art. 863 § 3 KC). Wierzyciel (osobisty) wspólnika może jedynie uzyskać Nb. 819-820 Kozaziat ia. umowa spółki w systemie prawnym § 38. Spotka cywilna 309 zajęcie praw przysługujących wspólnikowi na wypadek wystąpienia ze spółki lub jej rozwiązania (art. 870 KC). 3. Odpowiedzialność za zobowiązania spółki 821 Jakkolwiek termin „zobowiązania spółki" użyty został w ustawie (art. 864 KC) jest to określenie skrótowe, mające w istocie na względzie wspólne zobowiąż zania wspólników, tzn. pozostające w związku z działalnością spółki, a odrębne od ich indywidualnych zobowiązań powstających poza tą sferą. Zobowiązania spółki mogą wynikać z różnych zdarzeń prawnych, w szczególności z umów, z czynów niedozwolonych (np. na podstawie art. 435, 436 KC), z bezpodstawnego wzbogacenia. 822 Za zobowiązania te wspólnicy odpowiedzialni są solidarnie (art. 864 KC), to znaczy nie tylko wyodrębnionym majątkiem wspólnym, ale i każdy z nich swym indywidualnym majątkiem nienależącym do wspólności. Wybór należy do wierzyciela, przy czym do egzekucji ze wspólnego majątku wspólników konieczny jest tytuł egzekucyjny wydany przeciwko wszystkim wspólnikom (art. 778 KPC). Odpowiedzialność solidarna dotyczy zobowiązań powstałych w okresie istnienia spółki, a rozwiązanie spółki albo wystąpienie wspólnika ze spółki odpowiedzialności tej nie uchyla. Zob. orz. SA w Katowicach z. 17.11.1995 r. (OSP 1996, poz. 183), dotyczące solidarnej odpowiedzialności wspólników po rozwiązaniu spółki. Natomiast majątkiem osobistym nie odpowiada wspólnik za zobowiązania powstałe przed jego przystąpieniem do spółki. Por. orz. SN z 24.8.1967 r. (OSN 1968, poz. 89). W kwestii przejęcia przez wstępującego do spółki wspólnika dotychczasowych zobowiązań oraz uprawnień za zgodą pozostałych wspólników, w tym ustępujących ze spółki, zob. kontrowersyjną uchw. SN z 21.11.1995 r. (OSN 1996, poz. 33). Por. M. Litwińska, Przenoszenie członkostwa, s. 33; J. P. Naworski, Zbycie członkostwa, s. 32 i n.; D. Fuchs, Możliwość wykluczenia, s. 183. Umowa wspólników nie może przewidzianej w art. 864 KC odpowiedzialności solidarnej za zobowiązania spółki wyłączyć; wyznaczona tym przepisem norma ma charakter bezwzględnie obowiązujący. 4. Zyski i straty 823 W spółkach o celach zarobkowych pojawia się problem określenia udziału wspólników w zyskach i stratach wynikających z działalności spółki. Artykuł 867 KC przewiduje uczestnictwo każdego ze wspólników w równym stopniu zarówno w zyskach, jak i w stratach, i to bez względu na rodzaj i wartość wkładu. Strony mogąjednak inaczej ustalić stosunek udziału w zyskach Nb. 821-823 i stratach, a nawet mogą zwolnić niektórych wspólników od udziałów w stratach. Natomiast nie mogą żadnego ze wspólników pozbawić udziału w zyskach. Z kolei reguła interpretacyjna art. 867 § 2 KC każe przyjąć, że ustalony w umowie udział w zyskach odpowiada udziałowi w stratach. Żądanie podziału i wypłaty zysku może wspólnik zgłosić dopiero po roz- 824 wiązaniu spółki, a w spółkach zawartych na czas dłuższy - z końcem każdego roku obrachunkowego (art. 868 KC). Przez zysk należy rozumieć wartość majątkową, o którą w chwili zamknięcia okresu obrachunkowego zwiększył się majątek spółki, po potrąceniu wartości wkładów i wszelkich zobowiązań spółki. III. Prowadzenie spraw spółki Stanowiąc o uprawnieniu i zobowiązaniu każdego ze wspólników do pro- 825 wadzenia spraw spółki, art. 865 KC wyraża zasadę łącznego dokonywania tych działań. Formalnym tego przejawem będą uchwały wspólników wymagające ich jednomyślności. W umowie spółki lub późniejszej uchwale wspólnicy mogąjednak przyjąć inny sposób prowadzenia spraw spółki, np. powierzyć ich prowadzenie jednemu albo kilku wspólnikom, a nawet osobie trzeciej. Wspólnicy prowadzący sprawy spółki nie mogą żądać z tego tytułu wyna- 826 grodzenia, ponieważ działania takie objęte są ich obowiązkiem wynikającym z uczestnictwa w spółce. Należną wspólnikom korzyścią jest udział w zyskach spółki lub inna korzyść gospodarcza. Por. uchw. SN (7) z 14.1.1993 r. (OSN 1993, poz. 69), wyłączająca zawarcie przez wspólnika spółki cywilnej ze wspólnikami tej spółki umowy o pracę, której przedmiotem byłoby prowadzenie lub reprezentowanie spraw spółki; wyjątkowo jednak zawarcie takiej umowy byłoby dopuszczalne, gdyby praca miała być świadczona poza obowiązkiem osobistego prowadzenia spraw spółki, np. zatrudnienie z uwagi na kwalifikacje fachowe. Prowadzenie spraw spółki oznacza dokonywanie czynności faktycznych 827 i prawnych potrzebnych do zrealizowania celu spółki. Działanie na podstawie każdorazowej uchwały wspólników we wszelkich tych sprawach byłoby jednak nadmiernym ograniczeniem, utrudniającym funkcjonowanie spółki. Z tego względu każdy wspólnik bez uprzedniej uchwały wspólników może prowadzić sprawy nieprzekraczające zakresu zwykłych czynności spółki (art. 865 § 2 KC, np. zawieranie standardowych umów). W razie sprzeciwu innego wspólnika potrzebna jest jednak uchwała wspólników. Model ten należałoby stosować odpowiednio w wypadku powierzenia spraw spółki jednemu albo niektórym wspólnikom. Nb. 824-827 J1U Kozaziat 1A. umowa spoiKi w systemie prawnym 11 § 38. Spółka cywilna 311 828 Uprzednia uchwała wspólników nie jest wymagana do podjęcia przez któregokolwiek ze wspólników czynności nagłej, której zaniechanie mogłoby narazić spółkę na niepowetowane straty (art. 865 § 3 KC). IV. Reprezentacja 829 Z prowadzeniem spraw spółki łączy się jej reprezentowanie na zewnątrz, a więc dokonywanie w imieniu wspólników czynności prawnych z osobami trzecimi. Umocowany do działania w charakterze przedstawiciela jest ex legę każdy wspólnik w takich granicach, w jakich jest on uprawniony do prowadzenia spraw spółki (art. 866 KC). Umowa spółki albo uchwała wspólników może jednak inaczej określić zakres reprezentacji, wyłączyć lub ograniczyć uprawnienie wspólnika do reprezentowania spółki, powierzyć reprezentację osobie trzeciej prowadzącej sprawy spółki. Zob. też orz. SN z 14.1.1997 r. (OSP 1997, poz. 120), które wyjaśnia, że spełnienie świadczenia do rąk jednego ze wspólników spółki cywilnej stanowi należyte wykonanie zobowiązania i pociąga za sobą jego wygaśnięcie w całości, chyba że z treści umowy spółki, która jest dłużnikom znana wynika, iż wspólnicy uregulowali sposób prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentację w inny sposób, niż to wynika z art. 865 i 866 KC. 830 Poza tym - na zasadach ogólnych - umocowanie do reprezentacji spółki może opierać się na udzieleniu wspólnikowi albo osobie trzeciej pełnomocnictwa. V. Zmiana składu osobowego spółki 831 Przystąpienie nowego wspólnika wymaga zmiany umowy spółki. 832 Zmiana polegająca na uszczupleniu składu spółki wiąże się przede wszystkim z możliwością wystąpienia wspólnika ze spółki, co dokonuje się przez wypowiedzenie udziału (art. 869 KC). 833 Ze spółki zawartej na czas nieoznaczony wspólnik może wystąpić wypowiadając swój udział na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego, jeżeli w umowie nie ustalono innego terminu. 834 Wypowiedzenie ze skutkiem natychmiastowym, z ważnych powodów, zostało zastrzeżone normą iuris cogentis (art. 869 § 2 KC) i może nastąpić nawet w razie zawiązania spółki na czas oznaczony. 835 Ponadto do wypowiedzenia udziału wspólnika w spółce upoważniony jest jego wierzyciel osobisty, który bezskutecznie prowadził egzekucję z ruchomości wspólnika nieobjętych wspólnym majątkiem wspólników (por. bliżej art. 870 KC). Natomiast KC nie przewiduje instytucji wyłączenia wspólnika ze spółki przez pozostałych wspólników, co wywołuje krytyczne refleksje1. Wystąpienie wspólnika ze spółki umniejsza jej skład, gdy liczyła ona co najmniej trzech wspólników, natomiast spółka dwóch osób w razie wystąpienia jednej z nich przestaje istnieć. Jednoosobowej spółki cywilnej obowiązujące przepisy nie przewidują, w przeciwieństwie do spółki z ograniczoną odpowiedzialnością (art. 151 § 1 KSH) i spółki akcyjnej (art. 301 § 1 KSH), które mogą być utworzone przez jedną albo więcej osób. W razie śmierci wspólnika jego spadkobiercy wejdą na miejsce zmarłe- 836 go, gdy zastrzeżono to w umowie spółki (art. 872 KC). Może wtedy istnieć spółka, w której jedną ze stron tworzy kilka podmiotów. Spadkobiercy wstępują w stosunek spółki z mocy prawa, bez możliwości zadecydowania w tym względzie. Aby ich interesy w spółce były należycie chronione, powinni oni wskazać jedną osobę, która będzie wykonywała ich prawa (art. 872 zd. 2 KC). Leży to w ich interesie, ponieważ dopóki tego nie uczynią, pozostali wspólnicy spółki mogą prowadzić wszelkie sprawy spółki z pominięciem spadkobierców. Jeżeli zaś spadkobiercy nie chcą uczestniczyć w spółce, mogą wystąpić z niej przez wypowiedzenie udziału. VI. Rozwiązanie umowy Rozwiązanie spółki, a tym samym zakończenie jej działalności, następuje 837 przede wszystkim z przyczyn określonych w umowie spółki. Przykład: Nadejście terminu, osiągnięcie zamierzonego celu, brak zysku w określonym czasie. Jeżeli mimo to spółka za zgodą wspólników trwa nadal, poczytuje się ją 838 za przedłużoną na czas nieoznaczony (art. 873 KC); w pozostałym zakresie opiera się ona na uprzedniej umowie. Spółka ulega także rozwiązaniu przez zgodną uchwałę wspólników; gdy 839 pozostał w niej tylko jeden wspólnik; gdy osiągnięcie zamierzonego celu stało się niemożliwe. Ponadto każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd, z po- 840 wołaniem się na ważne powody (art. 874 KC). Przykład: Nieporozumienia co do sposobu prowadzenia spraw spółki, nielojalne zachowanie się wspólników, dłuższa choroba lub nieobecność wspólników. 1 Por. D. Fuchs, Możliwość wykluczenia, s. 181 i n.; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, s. 546. Nb. 828-835 Nb. 836-840 i 12 Rozdział 1A. Umowa spółki w systemie prawnym $ id. SpotKa cywilna 313 Żądanie rozwiązania spółki jest dalej idące, niż wystąpienie wspólnika ze spółki z ważnych powodów. Dlatego też, gdyby wypowiedzenie udziału zaspokajało uzasadnione interesy wspólnika, żądanie rozwiązania spółki mogłoby być uznane za nadużycie (art. 5 KC). Rozwiązanie spółki jest także konsekwencją ogłoszenia upadłości wspólnika (art. 874 § 2 KC). VII. Rozliczenia 841 Z występującym ze spółki wspólnikiem, który dokonał wypowiedzenia udziału, pozostali wspólnicy rozliczają się w sposób określony umową spółki lub uchwałą wspólników, a w braku odmiennych postanowień, według zasad przewidzianych w art. 871 KC. Ustępujący wspólnik traci swój udział we wspólnym majątku wspólników na rzecz pozostałych wspólników, a rozliczenie z nim ma przede wszystkim charakter finansowy. Zwrotowi w naturze podlegająjedynie rzeczy, które wniósł do spółki do używania. Poza tym rozliczenie dotyczące wkładu następuje w pieniądzu (por. bliżej art. 871 § 1 KC), przy czym nie podlega zwrotowi wartość wkładu polegającego na świadczeniu usług albo na używaniu rzeczy należących do wspólnika. Ponadto powinna być wypłacona część wartości majątku wspólnego (po odliczeniu wartości wkładów wszystkich wspólników), ustalona według stosunku, w którym ustępujący wspólnik uczestniczył w zyskach spółki (art. 871 § 2 KC). 842 W razie wypowiedzenia udziału przez wierzyciela (osobistego) wspólnika rozliczenie następuje na podobnych zasadach (por. art. 870 KC). 843 Natomiast w związku z wystąpieniem ze spółki wspólnika, w wyniku czego pozostaje w niej tylko jeden wspólnik, do rozliczeń w zakresie wspólnego majątku znajdą zastosowanie przepisy o rozliczeniach na wypadek rozwiązania spółki (por. art. 875 KC). Por. post. SN z 30.9.1977 r. (OSN 1978, poz. 115). 844 W wypadku rozwiązania spółki istotne znaczenie dla przeprowadzenia rozliczeń między wspólnikami ma zmiana charakteru wspólnego majątku wspólników. W następstwie rozwiązania spółki wspólność majątkowa łączna przekształca się bowiem w typ wspólności w częściach ułamkowych i do majątku wspólników od chwili rozwiązania spółki stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 875 KC). W konsekwencji likwidację majątku wspólnego po rozwiązaniu spółki cywilnej przeprowadza sąd w trybie właściwym dla zniesienia współwłasności, to znaczy w postę- Nb. 841-844 I powaniu nieprocesowym, stosując odpowiednio przepisy art. 617 i n. KPC (post. SN z 30.9.1977 r., OSN 1978, poz. 115); por. jednak post. SN z 15.11.1990 r. (OSN 1992, poz. 135), uznające sprawy o podział majątku wspólnego wspólników za sprawy gospodarcze, podlegające rozpoznaniu przez sąd gospodarczy w trybie postępowania nieprocesowego. Zob. także uchw. SN z 6.9.1996 r. (OSN 1996, poz. 159), dotyczącą rozliczeń po rozwiązaniu spółki cywilnej przez sąd. Przeprowadzenie tego rozliczenia musi jednak uwzględniać odrębności uza- 845 sadnione charakterem majątku i celem, jakiemu on służył (por. art. 875 § 2 i 3 KC). Z majątku tego należy w pierwszej kolejności spłacić długi spółki, a z pozostałego majątku zwrócić wspólnikom ich wkłady, stosując odpowiednio przepisy o zwrocie wkładów w razie wystąpienia wspólnika ze spółki. Pozostałą nadwyżkę wspólnego majątku dzieli się między wspólników w takim stosunku, w jakim uczestniczyli w zyskach spółki. Odpowiednio dzielą się oni także stratami. Postanowienia te mają charakter iuris dispositivi, nie-wykluczający odmiennej treści umowy lub uchwały wspólników. Nb. 845 40. Frzekaz 315 znamienna cecha wchodzących w grę czynności prawnych, a mianowicie ich abstrakcyjny charakter, co dotyczy przyjęcia przekazu, a także czynności kreujących zobowiązania na gruncie prawa papierów wartościowych. Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe § 39. Uwagi ogólne 846 Problematyka przekazu oraz ogólne zagadnienia papierów wartościowych uregulowane zostały w KC nowelą z 1990 r. przez dodanie w księdze III Zobowiązania tytułu XXXVII obejmującego dwa działy (art. 921'-9215 i art. 9216-92116), które traktują kolejno o wspomnianych instytucjach. Oznaczało to uwzględnienie zgłaszanych od dawna w piśmiennictwie postulatów, aby w KC znalazły się instytucje istotne dla praktyki i wykazujące rosnącą przydatność w systemie gospodarki rynkowej1. Realizacja tej koncepcji doprowadziła do uregulowania w KC tylko podstawowych konstrukcji papierów wartościowych. Powstała w ten sposób jakby „część ogólna" prawa papierów wartościowych, na które składają się poza tym obszerne unormowania pozakodeksowe. 847 Natomiast instytucja przekazu była już uregulowana w Kodeksie zobowiązań z 1933 r. Jednakże pominięto ją w pierwotnej wersji KC sądząc, iż nie będzie przydatna w systemie gospodarki socjalistycznej. Decyzję tę -już wkrótce po uchwaleniu KC - uznano w literaturze za pochopną. Zamieszczenie w KC przepisów o przekazie przywraca więc polskiemu prawu cywilnemu tę instytucję, mającą ogólniejszą doniosłość zwłaszcza w stosunkach obrotu gospodarczego. Wśród możliwych zastosowań przekazu należy wyróżnić jego doniosłą funkcję na obszarze prawa papierów wartościowych, ponieważ na konstrukcji przekazu opierają się zobowiązania wynikające z podstawowych kategorii papierów wartościowych, takich jak weksel trasowany oraz czek. Stanowi to uzasadnienie dla omówienia w niniejszym rozdziale najpierw instytucji przekazu, a następnie problematyki papierów wartościowych. O przedstawieniu tych zagadnień w jednym rozdziale zadecydowała zwłaszcza wspólna, 1 Szerzej zwłaszcza C. Żuławska, O potrzebie kodeksowej regulacji papierów wartościowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Sołtysińskiego, Poznań 1990, s. 371 i n. Nb. 846-847 § 40. Przekaz Literatura: 5". Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 100, 101; tenże, Przekazanie świadczenia jako czynność prawna nienazwana a zasada swobody czynności prawnych, PiP z. 3/1967; tenże, Przekaz na tle obowiązującego prawa polskiego, PiP z. 7/1967; Cza-chórski, Zobowiązania, § 109; tenże, Powrót do przepisów o przekazie i klauzuli rebus sic stantibus, Jw:] Rozprawy z prawa cywilnego i ochrony środowiska, Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 1992; P. Bańczyk Zarys charakterystyki przekazu, PPH Nr 6/1994; D. Frąckowiak, Przekaz jako model zapłaty kartą płatniczą, Rejent Nr 4/1998; J. Górski, [w:] A. Ohanowicz, J. Górski, Zarys prawa zobowiązań, Warszawa 1970, rozdz. XLII; L. Jaworski, Instytucja przekazu w Kodeksie cywilnym, Prawo Spółek Nr 12/1998; E. Łętowska, W sprawie możliwości zastosowania przekazu do kwalifikacji stosunków powstających na tle gwarancji, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. 5". Sołtysińskiego, Poznań 1990; W. Opalski, Prawna charakterystyka przekazu według kodeksu cywilnego, PUG Nr 11/1990; J. Pisuliński, Przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych przez banki, Prawo Bankowe Nr 3/1995; E. Pionka, Nieważny weksel trasowany jako przekaz, KPP Nr 4/1997; A. Szpunar, Przekaz według kodeksu zobowiązań, Kraków 1937; tenże, Przekaz w obowiązującym prawie polskim, [w:] Prace z zakresu prawa cywilnego i własności intelektualnej, ZNUJ, Prace z wynalazczości i ochrony własności intelektualnej, Kraków 1985, Nr 41; tenże, Kilka uwag o przekazie, PPH Nr 1/1997; Z. Świderski, Podstawa prawna obciążenia rachunku wystawcy czeku, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz..., s. 656 i n.; tenże, Przekazanie świadczenia według Kodeksu cywilnego. Założenia instytucji, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; Z. Żabiński, Problem przekazu na tle kodeksu cywilnego, NP Nr 10/1985; C. Żuławska, Przekaz. Dokumenty na okaziciela, Katowice 1969; taż, [w:] Komentarz, s. 754 i n. I. Konstrukcja prawna przekazu 1. Pojęcie W instytucji przekazu podstawowym elementem jest jednostronna czyn- 848 ność prawna przekazującego, której treść obejmuje dwa upoważnienia: 1) dla przekazanego - do spełnienia świadczenia na rzecz odbiorcy przekazu, 2) dla odbiorcy przekazu - do odebrania świadczenia od przekazanego, przy czym spełnienie świadczenia ma nastąpić na rachunek przekazującego (art. 9211 KC). Nb. 848 Rozdział X. Frzekaz i papiery wartościowe 4U. frzekaz 317 Przekaz może być dokonany w formie dowolnej (w praktyce stosowana jest forma pisemna), a oświadczenie woli przekazujący może złożyć zarówno odbiorcy przekazu, jak i przekazanemu1. Realizacja wspomnianych upoważnień prowadzi do następujących rezultatów: 1) w stosunku między przekazującym a przekazanym (stosunek pokrycia) skutek będzie taki, jakby przekazany spełnił świadczenie do rąk przekazującego; 2) w stosunku łączącym przekazującego z odbiorcą przekazu (stosunek waluty) świadczenie przekazanego ma takie znaczenie, jakby było spełnione przez przekazującego. Konstrukcję przekazu ilustruje schemat: ; A (przekazujący) (przekazany) (odbiorca przekazu) W wyniku zastosowania przekazu jedno świadczenie spełnione przez B do rąk C zastępuje dwa świadczenia, a mianowicie w stosunku pokrycia - świadczenie między B i A oraz w stosunku waluty - między A i C. Gospodarcze znaczenie przekazu (przekazania świadczenia) polega zatem na uproszczeniu obrotu. 849 Z konstrukcji przekazu nie wynika obowiązek przekazanego wobec przekazującego do spełnienia świadczenia objętego treścią przekazu. Jeżeli jednak przekazany był już dłużnikiem przekazującego, a przekaz nastąpił ze względu na ten dług (tzw. przekaz w dług), przekazany jest wobec przekazującego obowiązany do zadośćuczynienia przekazowi (art. 9214 KC). Należy przez to rozumieć spełnienie należnego przekazującemu świadczenia do rąk odbiorcy przekazu; natomiast przekazany nie ma obowiązku przyjęcia przekazu (por. Nb. 852). Przykład: B jest dłużnikiem A z tytułu niezapłaconej ceny sprzedaży, A jest dłużnikiem C z tytułu pożyczki. Korzystając z przekazu A może spowodować zapłatę B na rzecz C, która będzie zwrotem pożyczki, a zarazem zapłatą ceny, do wysokości dokonanej zapłaty. 1 Zob. A. Szpunar, Kilka uwag, s. 19. Nb. 849 W podanym przykładzie celem przekazu jest umorzenie tych długów, a B jest wobec A obowiązany do zachowania się zgodnie z treścią przekazu. Przekaz może jednak spełniać także inne funkcje, np. jego celem może być uzyskanie pożyczki przez przekazującego (tzw. przekaz w kredyt) lub przez odbiorcę przekazu; zob. S. Grzybowski [w:] System, t. III, cz. 2, s. 737, 738; Czachórski, Zobowiązania, s. 509. Przekazanie świadczenia, a także przyjęcie przekazu nie oznaczająjeszcze 850 zwolnienia przekazującego (A) z długu wobec odbiorcy przekazu (C). Skutek ten ma dopiero spełnienie świadczenia (art. 9215KC); w umowie między odbiorcą przekazu a przekazującym albo przekazanym można jednak postanowić inaczej. 2. Odwołalność Przekaz nie powoduje powstania po stronie przekazującego żadnego zo- 851 bowiązania, co uzasadnia dopuszczalność odwołania przekazu przez oświadczenie złożone przekazanemu lub odbiorcy przekazu (art. 9213 KC). Odwołanie nie będzie jednak skuteczne, gdy przekazany przyjął przekaz albo spełnił świadczenie. II. Przyjęcie przekazu 1. Pojęcie Z czynności prawnej przekazu nie wynika żaden stosunek prawny między 852 przekazanym a odbiorcą przekazu, na podstawie którego odbiorca przekazu mógłby żądać od przekazanego spełnienia określonego w przekazie świadczenia. Do nawiązania stosunku prawnego między przekazanym a odbiorcą przekazu dochodzi wówczas, gdy przekazany przyjmie przekaz. Przyjęcie przekazu następuje przez oświadczenie złożone odbiorcy przekazu, w formie w zasadzie dowolnej. Przyjęcie przekazu (akcept) stanowi odrębną od przekazu, jednostronną czynność prawną przekazanego, której treścią jest zobowiązanie się przekazanego wobec odbiorcy do spełnienia przekazanego świadczenia (art. 9212 KC). Na tej podstawie odbiorcy przekazu służy odpowiednie roszczenie. 2. Abstrakcyjność Według KC przyjęcie przekazu ma charakter abstrakcyjnej czynności 853 prawnej. Wynika to z wyłączenia możliwości powołania się przez przekazanego: 1) na zarzuty, jakie wynikają ze stosunku prawnego istniejącego między nim a przekazującym (ze stosunku pokrycia), a także Nb. 850-853 Kozaziat A. rrzeKaz i papiery wartościowe 41. tapiery wartościowe w ogólności 2) na zarzuty ze stosunku waluty, a więc między przekazującym a odbiorcą przekazu. Przykład: Przekazany - po przyjęciu przekazu - nie może podnieść wobec odbiorcy przekazu zarzutu, że roszczenie przekazującego (w stosunku pokrycia) uległo przedawnieniu albo wygasło. Nie może też zgłosić, że np. umowa, której stronami są przekazujący i odbiorca przekazu (stosunek waluty), jest wadliwa z powodu niezachowania wymaganej formy. O pozbawieniu przekazanego wymienionych zarzutów pozwala wnosić art. 9212 § 2 KC (w brzmieniu ustalonym ustawą z 23.8.1996 r., Dz.U. Nr 114 poz. 542), skoro do zarzutów przysługujących przekazanemu przepis ten zalicza tylko takie zarzuty, które wynikają z treści przekazu, oraz te, które służą przekazanemu osobiście względem odbiorcy. Przykład: Zarzut nienadejścia terminu zastrzeżonego w przekazie wynika z treści przekazu; przykładem zarzutów osobistych może być powołanie się na nieważność przyjęcia przekazu (które następuje wobec odbiorcy), zarzut potrącenia z wierzytelnością przekazanego wobec odbiorcy. W kwestii przysługujących przekazanemu zarzutów zob. szerzej A. Szpunar, Kilka uwag, s. 21 i n.; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz s. 622 i 623. Ukształtowanie przyjęcia przekazu jako czynności abstrakcyjnej, tzn. uniezależnionej od stanowiących jej podstawę stosunków pokrycia i waluty, decyduje o dużej przydatności i atrakcyjności instytucji przekazu w obrocie. Jest ona przydatna m.in. do dokonywania różnego rodzaju rozliczeń finansowych z udziałem banków. Na przykład A przekazuje ze swego konta, prowadzonego przez bank B na podstawie umowy rachunku bankowego, określoną sumę pieniędzy na rzecz C z dowolnego tytułu, np. aby zapłacić za towar, zwrócić pożyczkę, wykonać darowiznę. Abstrakcyjność przyjęcia przekazu nie jest jego cechą konstytutywną i na mocy umowy stron może być w konkretnej sytuacji wyłączona. Także wtedy instytucja przekazu zachowuje użyteczność w zakresie jej podstawowych funkcji. 3. Przedawnienie 854 Roszczenia odbiorcy przekazu przysługujące wobec przekazanego, który przyjął przekaz, podlegają rocznemu terminowi przedawnienia (art. 9212 § 3 KC). § 41. Papiery wartościowe w ogólności Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 139-141; Czachórski, Zobowiązania, § 111; M. Bączyk Papiery wartościowe w polskiej praktyce bankowej, NP Nr 7-8/1989; M. Bączyk, M. H. Koziński, M. Michalski, W. Pyzioł, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000; W. Bień, Obrót papierami wartościowymi, Warszawa Nb. 854 - 1990; tenże, Rynek papierów wartościowych, wyd. 3, Warszawa 1996; M. Chłopecki, Czy w prawie polskim obowiązuje zasada numerus clausus papierów wartościowych, PS Nr 2/1994; tenże, Obrót papierami wartościowymi na rynku kapitałowym, PPH Nr 8/1995 (cz. I), ppH Nr 9/1995 (cz. II); P. Dubowski, Publiczny obrót papierami wartościowymi, Rejent Nr 6/1994; M. Gajek, Obrót prawami z papierów wartościowych, Pal. Nr 5-6/1994; tenże, Prawa z papierów wartościowych - najtrudniejszy problem teorii prawa, Pal. Nr 3^4/1995; T. Komosa, Papiery wartościowe. Opracowania monograficzne PPH, kwiecień 1995; K. Kru-czalak, Problematyka prawna papierów wartościowych, wyd. III, Gdańsk 1996; tenże, Prawo papierów wartościowych, Sopot 1998; J. Litwin, Odtwarzanie i umarzanie dokumentów utraconych, zniszczonych lub zagubionych, Warszawa 1947; P. Machnikowski, Numerus clausus papierów wartościowych inkorporujących wierzytelności, PiP z. 8/2000; M. Michalski, Zasada numerus clausus w prawie papierów wartościowych, PS Nr 11-12/1995; tenże, Problematyka prawna umarzania papierów wartościowych, cz. 1 i 2, Glosa Nr 12/1997, Nr 1/1998; J. Mojak, Obrót wierzytelnościami. Podstawowe zagadnienia prawne, Lublin 1993; tenże, Prawo papierów wartościowych, Lublin 1999; L. Ogieglo, Charakter prawny powstania zobowiązania wekslowego, Rejent Nr 9/1995; A. Ohanowicz, Przepisy o umarzaniu utraconych dokumentów i rejestracji papierów wartościowych, Poznań 1947; Prawo papierów wartościowych, pod red. S. Wlodyki, Kraków 1992; Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, pod red. L. Sobolewskiego, Warszawa 1999; M. Romanowski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999; tenże, Wpływ dematerializacji papierów wartościowych na podstawowe konstrukcje prawa papierów wartościowych, PiP z. 10/1999; L. Sobolewski, Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi. Komentarz, Warszawa 1999; S. Soltysiński, Przeniesienie akcji imiennych i świadectw tymczasowych, KPP z. 1/2002; A. Szpunar, Podstawowe problemy papierów wartościowych, PiP z. 2/1991; tenże, Uwagi o papierach wartościowych na okaziciela, PPH Nr 14/1993; tenże, Akcje jako papiery wartościowe, PPH Nr 11-12/1993; tenże, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 2001; A. Szumański, Problem dopuszczalności emisji nowych typów papierów wartościowych w prawie polskim, [w:] Studia z prawa gospodarczego i handlowego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Stanisława Włodyki, Kraków 1996; Z. Świeboda, Egzekucja z papierów wartościowych, PS Nr 5/1997; M. Wierzbowski, Problemy obrotu prawami do polskich papierów wartościowych na rynkach obcych, PiP z. 5/1994; K. Zawada, Umowa przelewu, Kraków 1990; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 667 i n.; F. Zoil, Klauzule dokumentowe. Prawo dokumentów dłużnych ze szczególnym uwzględnieniem papierów wartościowych, Warszawa 2001; C. Żuławska, O potrzebie kodeksowej regulacji papierów wartościowych, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, pod red. S. Sołtysińskiego, Poznań 1990; taż, [w:] Komentarz, s. 764 i n. I. Charakterystyka ogólna 1. Pojęcie Pojęcie papierów wartościowych w obowiązującym systemie prawnym nie 855 zostało określone, aczkolwiek zwrotem tym posługuje się wiele przepisów KC i innych aktów prawnych. Nowelizacja z 1990 r., wprowadzająca do KC ramową regulację papierów wartościowych, pominęła ich definicję z dwóch głównie powodów. Przede wszystkim ogólne pojęcie papieru wartościowego Nb. 855 856 jest przedmiotem dyskusji naukowej, w której prezentowane są niejednolite w tym względzie poglądy. Poza tym przeciwko definiowaniu tego pojęcia przemawiały względy praktyczne, a mianowicie w związku z rozwojem różnych postaci papierów wartościowych ścisłe określenie cech papieru wartościowego „w ogólności" mogłoby prowadzić do nieuzasadnionego ograniczenia jego zakresu. Papiery wartościowe są dokumentami o szczególnej właściwości, czego wyrazem jest im tylko swoiste powiązanie z prawami majątkowymi (zwłaszcza wierzytelnościami) wskazanymi w treści dokumentu. Polega ono na tym, że posiadanie dokumentu stanowi niezbędną przesłankę przypisania prawa osobie formalnie uprawnionej z dokumentu, a w konsekwencji także przesłankę dochodzenia przez nią tego prawa. Obrazowo mówiąc, papier wartościowy ucieleśnia prawo podmiotowe (np. wierzytelność); jest więc nosicielem inkorporowane-go w nim prawa, a tym samym i wartości, jakie ono reprezentuje. Ktoś, kto nie ma papieru wartościowego, nie może powołać się na prawo w nim wyrażone. Natomiast do wykonywania tego prawa jest konieczne, a zarazem wystarczające, przedstawienie dłużnikowi dokumentu („prawo podąża za dokumentem"). Papier wartościowy pełni więc znacznie donioślejszą funkcję w porównaniu z dokumentem będącym tylko dowodem na istnienie określonego prawa. Rola takiego dokumentu polega jedynie na ułatwieniu wykazania, że istnieje prawo podmiotowe („dokument idzie za prawem"), które poza tym można udowodnić innymi sposobami. Przedstawione określenie papieru wartościowego jest w literaturze naukowej na ogół zgodnie przyjmowane. W niektórych wypowiedziach zacieśnia się jednak pojęcie papieru wartościowego przez wskazanie dodatkowej jego cechy, a mianowicie wymagania, aby był on przeznaczony do obiegu1. W związku z tym należy zauważyć, że papiery wartościowe, ucieleśniając wyrażone w nich prawa, niewątpliwie ogromnie ułatwiają obrót tymi wartościami i dlatego spełniają swą główną funkcję właśnie w sferze obrotu. Obiegowy charakter jest istotną cechą podstawowych rodzajów papierów wartościowych, takich jak: weksle, czeki, akcje na okaziciela. Natomiast ograniczenie pojęcia papieru wartościowego do dokumentów przeznaczonych do obiegu można kwestionować z tej racji, że tak nieostre kryterium, jakim jest „przeznaczenie" dokumentu, prowadziłoby do wielu wątpliwości i ocen dowolnych. Za wystarczające - przy uwzględnieniu wspomnianej funkcji papieru wartościowego - można uznać zastrzeżenie, że pojęcie papieru wartościowego stosuje się do praw (wierzytelności) zbywalnych. 1 Por. S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 986, 988; Czachórski, Zobowiązania, s. 571. Nb. 856 m. rapiery wartościowe w ogoinosci 521 Szersze ujęcie papierów wartościowych, nieupatrujące ich istoty w obie-gowości, znalazło wyraz w znowelizowanych przepisach KC, które regulują m.in. kategorię papierów wartościowych imiennych (art. 9216). Według koncepcji ścieśniającej dokumentów takich nie należałoby w zasadzie zaliczać do papierów wartościowych, ponieważ do przeniesienia praw z dokumentów imiennych potrzebny jest przelew1. Na element obiegowości papierów wartościowych kładą natomiast akcent - co jest zrozumiałe - regulacje dotyczące publicznego obrotu papierami wartościowymi. Por. ustawa z 21.8.1997 r. - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 49, poz. 447 ze zm.). 2. Powstanie zobowiązania Do powstania zobowiązania z papieru wartościowego konieczne jest wy- 857 stawienie dokumentu o treści określonej przepisami prawnymi. Dokument taki zawsze wymaga podpisania przez dłużnika, przy czym podpis na papierach wartościowych - co dotyczy papierów na okaziciela - może być odbity sposobem mechanicznym, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 92110 § 2 KC). Przykład: W szczególności na emitowanych masowo papierach wartościowych, takich jak obligacje, bony skarbowe, podpisy odtwarzane są mechanicznie; por. art. 5 ust. 1 pkt 11 ObligU, która dopuszcza taką możliwość przy emisji obligacji na okaziciela, a także imiennych. Możliwość mechanicznego odtwarzania podpisów na bankowych papierach wartościowych przewiduje art. 90 ust. 2 PrBank. Natomiast osobiście złożony podpis wystawcy powinien zawierać weksel (art. 1 pkt 8 i art. 101 pkt 7 PrWeksl) oraz czek (art. 1 pkt 6 PrCzek). Obowiązujące przepisy nie rozstrzygają w sposób wyraźny, na podstawie 858 jakiej czynności prawnej i w jakiej chwili powstaje zobowiązanie z papieru wartościowego, a w literaturze naukowej (polskiej i obcej) zagadnienia te od lat wywołują kontrowersje. Przy pewnym uproszczeniu można w tym względzie wyróżnić: 1) teorię jednostronnego oświadczenia woli; 2) teorię umowną. Pierwsza z tych teorii, upatrująca podstawę zobowiązania w jednostronnej, abstrakcyjnej czynności wystawcy dokumentu, występuje w kilku odmianach, jako: teoria kreacyjna, według której do powstania zobowiązania wystarcza samo podpisanie dokumentu przez wystawcę; teoria emisyjna, wymagająca wydania podpisanego dokumentu innej Zob. A. Szpunar, Podstawowe problemy, s. 16. Nb. 857-858 jzz juizaziai a. rrzenaz i papiery wartościowe osobie; teoria dobrej wiary, która łączy skutki prawne z nabyciem tego dokumentu w dobrej wierze. W myśl teorii umownej źródłem zobowiązania z papieru wartościowego jest umowa między wystawcą a odbiorcą dokumentu, dotycząca wydania dokumentu. Zobowiązanie powstaje na podstawie czynności prawnej kauzalnej i dopiero w dalszym obrocie staje się zobowiązaniem abstrakcyjnym. Każda z tych koncepcji (poza teorią kreacyjną w czystej postaci), zwykle w pewien sposób modyfikowana, ma aktualnie w doktrynie swoich zwolenników. Koncepcje pośrednie prowadzą zresztą do zbliżenia poglądów, zwłaszcza w aspekcie konsekwencji praktycznych. Biorąc w szczególności pod uwagę ochronę wystawcy papieru wartościowego i pewność obrotu, należałoby opowiedzieć się za teorią umowną1. Takiemu stanowisku daje też wyraz orzecznictwo SN. Por. zwłaszcza uchw. SN (7) z 29.6.1995 r. (OSP 1996, poz. 26) i powołane w jej uzasadnieniu orzeczenia SN. 859 Według dominującego poglądu doktryny, dokumenty o charakterze papierów wartościowych mogą być wystawiane tylko wtedy, gdy przepisy prawne taką możliwość dopuszczają. Za restryktywnym stanowiskiem w tej kwestii przemawia wzgląd na bezpieczeństwo obrotu. Z tego zwłaszcza powodu przyjmuje się na ogół, że w prawie polskim obowiązuje zasada numerus clausus papierów wartościowych. Pozostaje ona w związku z dopuszczalnością abstrakcyjnych czynności prawnych jedynie w przypadkach określonych ustawą. W tym kontekście należy zwrócić uwagę na pominięcie w obowiązujących przepisach znanej Kodeksowi zobowiązań instytucji zapisu długu na okaziciela (por. szerzej Czachórski, Zobowiązania, s. 575-576). Odnotować też trzeba poglądy opowiadające się za pewnym rozluźnieniem rygorów dotyczących emitowania papierów wartościowych - zob. K. Zawada, Umowa, s. 40, co do papierów wartościowych imiennych; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 673; A. Chlopecki, Czy w prawie polskim, s. 32 i n. 3. Rodzaje papierów wartościowych 860 Na podstawie KC (art. 9216-92116) i przepisów szczególnych można przedstawić systematykę papierów wartościowych według kryterium przedmiotu uprawnień inkorporowanych w papierach wartościowych oraz sposobu przenoszenia praw z papierów wartościowych. a) Ze względu na przedmiot uprawnień, jakie ucieleśniają papiery wartościowe, należy wyróżnić: 861 1) papiery wartościowe opiewające na wierzytelności, 1 Por. bliżej A. Szpunar, Komentarz, s. 32-37; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 674; F. Zoil, Klauzule, s. 193 i n. :¦;:¦ Nb. 859-861 § 41. Papiery wartościowe w ogólności 323 2) papiery wartościowe opiewające na prawa inne niż wierzytelności (por. 862 art. 92116 KC). Wśród wierzycielskich papierów wartościowych podstawowe znaczenie mają 863 papiery wartościowe opiewające na wierzytelności pieniężne. Należą do nich w szczególności weksle, czeki, bankowe papiery wartościowe, wydawane przez banki certyfikaty depozytowe, bony oszczędnościowe, dokumenty wkładów oszczędnościowych, lokat terminowych. Nową in- , stytucją są listy zastawne, w postaci hipotecznego listu zastawnego i publicznego listu zastawnego1. Zob. art. 89 i n. PrBank; art. 1 ust. 2 PrPapW; art. 3 i n. ustawy z 29.8.1997 r. o listach zastawnych i bankach hipotecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 99, poz. 919 ze zm.). Do grupy tej należą także obligacje, które zobowiązują do świadczeń pieniężnych. Poza tym jednak według art. 4 ObligU świadczenia określone w obligacji mogą mieć charakter niepieniężny. Tego rodzaju świadczenie może polegać np. na realizacji przyznanego właścicielowi obligacji prawa do udziału w zyskach emitenta, prawa do zamiany obligacji na akcje spółki będącej emitentem obligacji. Na ogół przyjmuje się, że charakter wierzycielskich papierów wartościowych mają losy lub inne dowody udziału w grze (zakładzie), dotyczące - w zależności od rodzaju wygranej - wierzytelności pieniężnej lub niepieniężnej (wygranej rzeczowej). Zob. art. 11 GZU; losy i inne dowody udziału w grze lub zakładzie mają jednak charakter znaków legitymacyjnych, jeżeli regulamin gry (zakładu) dopuszcza możliwość wykazania uprawnień do wygranej w inny sposób, niż wyłącznie przez przedstawienie losu (dokumentu udziału); por. Nb. 875, 945. Do grupy papierów wartościowych opiewających na wierzytelności należą także świadectwa udziałowe, które reprezentują m.in. prawa do wymiany świadectwa udziałowego na akcje narodowych funduszy inwestycyjnych. Zob. art. 29 w zw. z art. 37 i 38 ustawy z 30.4.1993 r. o narodowych funduszach inwestycyjnych i ich prywatyzacji (Dz.U. Nr 44, poz. 202 ze zm.). Z kolei do papierów wartościowych wskazujących na prawa inne niż wie- 864 rzytelność mogą być zaliczone w szczególności dokumenty zawierające uprawnienie do rozporządzania towarami znajdującymi się pod pieczą wystawcy dokumentu (np. konosament, art. 129 i n. KM). Do tej grupy należą też papiery wartościowe, w których inkorporowane są prawa udziałowe w spółkach akcyjnych (akcje, art. 328 i n. KSH; świadectwa tymczasowe wydawane na dowód częściowej wpłaty na akcje na okaziciela, art. 335 KSH). Zob. zwł. M. Michalski, [w:] Papiery wartościowe, s. 579 i n. Nb. 862-864 j^t nozaziat a. rrzeKaz i papiery wartościowe b) Z uwagi na sposób przenoszenia praw z papierów wartościowych należy wyróżnić: 865 1) papiery wartościowe imienne, które legitymują jedynie osobę imiennie wskazaną w treści dokumentu; przeniesienie prawa na inną osobę może nastąpić tylko w drodze przelewu, połączonego z wydaniem dokumentu (art. 9218 KC; por. jednak art. 339 KSH); 866 2) papiery wartościowe na zlecenie, które legitymują jako uprawnionego oso- bę wymienioną w dokumencie oraz każdego, na kogo prawo zostało przeniesione przez indos (art. 9219 KC); do przeniesienia prawa potrzebne jest wydanie dokumentu oraz nieprzerwany szereg indosów (art. 9219 § 3 KC); do zbywanych w ten sposób praw nie stosuje się przepisów o przelewie (art. 517 § 1 KC); Przez indos należy rozumieć pisemne oświadczenie umieszczone na papierze wartościowym na zlecenie i zawierające co najmniej podpis zbywcy, oznaczające przeniesienie praw na inną osobę (art. 921' § 2 KC). 867 3) papiery wartościowe na okaziciela, które nie wskazują w ogóle uprawnio- nego - jest nim każda osoba, która przedstawi dokument; przeniesienie prawa następuje przez przeniesienie własności dokumentu, do czego potrzebne jest jego wydanie (art. 517 § 2 KC i art. 921n KC) - nie stosuje się w tym wypadku przepisów o przelewie. Możliwość swobodnego kreowania i puszczania w obieg papierów na okaziciela stanowiłaby zagrożenie dla bezpieczeństwa obrotu. Z tego względu art. 92110 § 1 KC przewiduje nieważność dokumentu na okaziciela wystawionego bez zezwolenia właściwego organu państwowego, jeżeli zezwolenie takie jest wymagane do puszczenia danego dokumentu w obieg. 868 Dla wszystkich przedstawionych sposobów przenoszenia praw z papierów wartościowych charakterystyczne jest to, że przeniesienie następuje na podstawie czynności prawnej realnej. Natomiast odmienne zasady obowiązują w publicznym obrocie papierami wartościowymi. Przede wszystkim papiery wartościowe dopuszczone do publicznego obrotu nie mają formy dokumentu (art. 7 ust. 1 PrPapW). Istnieją w postaci zapisu na rachunku papierów wartościowych, prowadzonym przez dom maklerski, a obrót nimi, z uwagi na ich „dematerializację", został zorganizowany z uwzględnieniem tej właśnie cechy. W szczególności umowa zobowiązująca do przeniesienia papierów wartościowych dopuszczonych do publicznego obrotu (np. sprzedaż akcji przez maklera) „przenosi te papiery z chwilą dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku papierów wartościowych" (art. 7 ust. 3 PrPapW). Zob. L. Sobolewski, Przenoszenie praw z papierów wartościowych według nowego Prawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi - artykuł polemiczny, MoP Nr 8/1997. Podobne unormowanie zawiera Prawo bankowe, w odniesieniu do bankowych papierów wartościowych emitowanych w formie zdematerializowanej (art. 90 ust. 4 PrBank). Nb. 865-868 $ 41. Papiery wartościowe w ogólności 325 Według art. 90 ust. 7 PrBank, przeniesienie praw z takiego papieru wartościowego następuje z chwilą dokonania odpowiedniego zapisu na rachunku bankowych papierów wartościowych w wyniku zawarcia umowy. 4. Zasady wykonania zobowiązań Zagadnienia związane z wykonaniem zobowiązań wynikających z papie- 869 rów wartościowych zostały w KC uregulowane w sposób ogólny, ze wskazaniem na elementy zasadnicze i na ogół wspólne dla wszystkich papierów wartościowych. Rozwinięcie tych zagadnień zawierają przepisy szczególne, np. prawo wekslowe, czekowe, ustawa o obligacjach. a) Podstawowe znaczenie dla wykonania zobowiązań z papierów warto- 870 ściowych ma postanowienie art. 9216 KC, będące konsekwencją tego, że papiery wartościowe ucieleśniają prawa majątkowe (wierzytelności). Dłużnik ma obowiązek spełnienia świadczenia za zwrotem dokumentu. Jako sposób alternatywny przepis ten przewiduje udostępnienie dłużnikowi dokumentu celem pozbawienia go mocy prawnej stosownie do praktyk zwyczajowo przyjętych. W odróżnieniu od zasad ogólnych (por. art. 454 § 1 zd. 2 KC), dług ma charakter odbiorczy, ponieważ wierzyciel musi zgłosić się do dłużnika i przedstawić mu dokument do zapłaty. b) Ze spełnieniem świadczenia do rąk posiadacza legitymowanego treścią 871 papieru wartościowego łączą się doniosłe konsekwencje polegające na zwolnieniu dłużnika z zobowiązania (art. 9217 KC). Decydujące znaczenie ma :„ legitymacja formalna, a więc dłużnik będzie zwolniony z długu, choćby posiadacz dokumentu nie był w rzeczywistości wierzycielem. Jednak skutek ten zostanie wyłączony wówczas, gdy dłużnik działał w złej wierze, to znaczy wiedział albo z łatwością mógł się dowiedzieć, że posiadacz dokumentu nie jest uprawniony. Legitymacja posiadacza dokumentu zależy od rodzaju papieru wartościowego (imienny, na zlecenie, na okaziciela). W odniesieniu do papierów wartościowych na okaziciela, które legitymują każdego posiadacza, problematyka spełnienia świadczenia uregulowana została bardziej szczegółowo (art. 921" KC). Jest to związane z różnymi możliwymi sytuacjami, w których dokumentem takim posłuży się osoba nieuprawniona (np. dokument został zgubiony, skradziony). Dłużnik nie ma obowiązku ustalania, czy okaziciel jest właścicielem dokumentu, a jeżeli poweźmie uzasadnione wątpliwości, czy okaziciel jest wierzycielem, powinien złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego. Nb. 869-871 p.uzuziat a. rrzeKaz i papiery wartościowe m 41. fapiery wartościowe w ogólności 327 Przykład: Wątpliwości dłużnika - np. w razie zawiadomienia go o utracie dokumentu - nie uzasadniają zatem odmowy spełnienia świadczenia; ma on obowiązek złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego ze skutkiem zwolnienia z zobowiązania. Podobnie powinien dłużnik postąpić wówczas, gdy właściwy organ państwowy wydał zakaz świadczenia (art. 921" § 2 KC); por. art. 467 i n. KC. 872 c) Kwestia zarzutów, jakie dłużnik może podnieść względem wierzyciela, została w KC uregulowana w sposób wskazujący na abstrakcyjny charakter zobowiązań z papierów wartościowych. Według art. 92113 KC dłużnik może powołać się na zarzuty, które: 1) dotyczą ważności dokumentu; 2) wynikają z jego treści; 3) służą mu osobiście przeciw wierzycielowi. Natomiast względem nabywcy dokumentu dłużnik nie może podnieść zarzutów, które służą mu przeciwko poprzedniemu wierzycielowi, chyba że nabywca dokumentu działał świadomie na szkodę dłużnika. Przykład: Zarzut, że dokument nie jest autentyczny, może być podniesiony wobec każdoczesnego wierzyciela, ale wobec nabywcy dłużnik nie mógłby w zasadzie kwestionować czynności prawnej, w związku z którą powstało zobowiązanie z papieru wartościowego (np. że umowa sprzedaży jest nieważna). Ograniczenie takie nie odnosi się oczywiście do papierów wartościowych imiennych. Prawa przenoszone są wówczas przez przelew połączony z wydaniem dokumentu i dłużnik może wystąpić względem nabywcy z zarzutami, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 KC). 5. Umarzanie papierów wartościowych 873 Prawa z papieru wartościowego bez przedstawienia dokumentu nie mogą być realizowane (por. art. 9216 KC), dlatego też pojawia się konieczność uchylenia ujemnych następstw utraty dokumentu. Artykuł 921M § 1 KC odsyła w tym względzie do przepisów szczególnych regulujących umarzanie papierów wartościowych; poza tym art. 92114 § 2 KC wyraża wynikającą z tych przepisów zasadę, że w razie prawomocnego umorzenia papieru wartościowego dłużnik obowiązany jest wydać osobie, na której rzecz umorzenie nastąpiło, na jej koszt nowy dokument, a gdy wierzytelność jest wymagalna - spełnić świadczenie. Szczegółowe kwestie dotyczące umarzania papierów wartościowych reguluje dekret z 10.12.1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20), a w odniesieniu do weksli i czeków odpowiednio Prawo wekslowe (art. 96-100) i Prawo czekowe (art. 78-81). Dla dowodów zawarcia umów rachunków oszczędnościowych szczególny reżim prawny umarzania przewiduje Prawo bankowe (art. 53 ust. 3 i 4, art. 62). Przepisy dekretu o umarzaniu utraconych dokumentów mają znaczenie ogólniejsze w tym sensie, że dotyczą nie tylko papierów wartościowych, ale Nb. 872-873 i innych dokumentów; z drugiej jednak strony nie odnoszą się do wszystkich papierów wartościowych. Niektóre papiery wartościowe podlegają bowiem umorzeniu według przepisów dla nich właściwych (o czym już wspomniano); poza tym co do niektórych nie przewiduje się w ogóle możliwości umorzenia. Przykład: Losy loteryjne, dokumenty reprezentujące roszczenia przedawnione, z reguły dokumenty na okaziciela. II. Papiery wartościowe a znaki legitymacyjne Od papierów wartościowych KC odróżnia - jako kategorię zbiorczą - znaki 874 legitymacyjne stwierdzające obowiązek świadczenia (art. 92115), stanowiąc przy tym, że stosuje się do nich odpowiednio przepisy o papierach wartościowych. Odesłanie to ma zwłaszcza takie znaczenie, że spełnienie świadczenia do rąk osoby legitymującej się odpowiednim znakiem zwalnia dłużnika, chyba że działał on w złej wierze (por. art. 9217 KC). Funkcja znaków legitymacyjnych polega na tym, że ułatwiają one upraw- 875 nionemu wykazanie przysługującego mu prawa; w razie utraty znaku można posłużyć się innymi środkami dowodowymi (por. art. 92115 § 2 KC). Wyłącznie dowodowa rola znaków legitymacyjnych różni je w sposób wyraźny od papierów wartościowych. Poza tym znaki legitymacyjne mogą mieć postać dokumentu, a także mogą to być inne przedmioty, występujące we wspomnianej roli. Przykład: Karta gwarancyjna wydana przez sprzedawcę, kwit bagażowy, numerki w szatni, bilety kolejowe, karnety do teatru. Pojęcie znaku legitymacyjnego omawia orz. SN z 15.1.1998 r. (OSP 1998, poz. 164, z glosą aprobującą A. Szpunara); ponadto orzeczenie wyjaśnia, że nie jest tego rodzaju znakiem „kwit parkingowy", który prowadzący strzeżony parking włożył za wycieraczkę samochodu, wpisując w nim godzinę wjazdu samochodu. Znaki legitymacyjne mogą być znakami imiennymi (np. bilet lotniczy) albo 876 znakami nieokreślającymi imiennie osoby uprawnionej (np. bilet do kina). Do tych ostatnich, w myśl art. 92115 § 3 KC, znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o papierach wartościowych na okaziciela, z zastrzeżeniem odmienności wynikających z przepisów szczególnych. Jak się wydaje, pojęcie znaku legitymacyjnego na gruncie art. 92115 KC obejmuje także ' tzw. papiery legitymacyjne, które jednak w doktrynie odróżnia się od znaków legitymacyjnych i od papierów wartościowych; por. S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 987; K. Kruczalak, Problematyka prawna, s. 14-15; A. Szpunar, Podstawowe problemy, s. 25; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 693; Czachórski, Zobowiązania, s. 572. Nb. 874-876 jz.u iwzuziui a. rrzaKaz i papiery wartościowe Przykład: Wątpliwości dłużnika - np. w razie zawiadomienia go o utracie dokumentu - nie uzasadniają zatem odmowy spełnienia świadczenia; ma on obowiązek złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego ze skutkiem zwolnienia z zobowiązania. Podobnie powinien dłużnik postąpić wówczas, gdy właściwy organ państwowy wydał zakaz świadczenia (art. 921" § 2 KC); por. art. 467 i n. KC. 872 c) Kwestia zarzutów, jakie dłużnik może podnieść względem wierzyciela, została w KC uregulowana w sposób wskazujący na abstrakcyjny charakter zobowiązań z papierów wartościowych. Według art. 92113 KC dłużnik może powołać się na zarzuty, które: 1) dotyczą ważności dokumentu; 2) wynikają z jego treści; 3) służą mu osobiście przeciw wierzycielowi. Natomiast względem nabywcy dokumentu dłużnik nie może podnieść zarzutów, które służą mu przeciwko poprzedniemu wierzycielowi, chyba że nabywca dokumentu działał świadomie na szkodę dłużnika. Przykład: Zarzut, że dokument nie jest autentyczny, może być podniesiony wobec każdoczesnego wierzyciela, ale wobec nabywcy dłużnik nie mógłby w zasadzie kwestionować czynności prawnej, w związku z którą powstało zobowiązanie z papieru wartościowego (np. że umowa sprzedaży jest nieważna). Ograniczenie takie nie odnosi się oczywiście do papierów wartościowych imiennych. Prawa przenoszone są wówczas przez przelew połączony z wydaniem dokumentu i dłużnik może wystąpić względem nabywcy z zarzutami, które miał przeciwko zbywcy w chwili powzięcia wiadomości o przelewie (art. 513 § 1 KC). 5. Umarzanie papierów wartościowych 873 Prawa z papieru wartościowego bez przedstawienia dokumentu nie mogą być realizowane (por. art. 9216 KC), dlatego też pojawia się konieczność uchylenia ujemnych następstw utraty dokumentu. Artykuł 92114 § 1 KC odsyła w tym względzie do przepisów szczególnych regulujących umarzanie papierów wartościowych; poza tym art. 92114 § 2 KC wyraża wynikającą z tych przepisów zasadę, że w razie prawomocnego umorzenia papieru wartościowego dłużnik obowiązany jest wydać osobie, na której rzecz umorzenie nastąpiło, na jej koszt nowy dokument, a gdy wierzytelność jest wymagalna - spełnić świadczenie. Szczegółowe kwestie dotyczące umarzania papierów wartościowych reguluje dekret z 10.12.1946 r. o umarzaniu utraconych dokumentów (Dz.U. z 1947 r. Nr 5, poz. 20), a w odniesieniu do weksli i czeków odpowiednio Prawo wekslowe (art. 96-100) i Prawo czekowe (art. 78-81). Dla dowodów zawarcia umów rachunków oszczędnościowych szczególny reżim prawny umarzania przewiduje Prawo bankowe (art. 53 ust. 3 i 4, art. 62). Przepisy dekretu o umarzaniu utraconych dokumentów mają znaczenie ogólniejsze w tym sensie, że dotyczą nie tylko papierów wartościowych, ale Nb. 872-873 $41. rapiery wartościowe w ogólności 327 i innych dokumentów; z drugiej jednak strony nie odnoszą się do wszystkich papierów wartościowych. Niektóre papiery wartościowe podlegają bowiem umorzeniu według przepisów dla nich właściwych (o czym już wspomniano); poza tym co do niektórych nie przewiduje się w ogóle możliwości umorzenia. Przykład: Losy loteryjne, dokumenty reprezentujące roszczenia przedawnione, z reguły dokumenty na okaziciela. II. Papiery wartościowe a znaki legitymacyjne Od papierów wartościowych KC odróżnia -jako kategorię zbiorczą- znaki 874 legitymacyjne stwierdzające obowiązek świadczenia (art. 92115), stanowiąc przy tym, że stosuje się do nich odpowiednio przepisy o papierach wartościowych. Odesłanie to ma zwłaszcza takie znaczenie, że spełnienie świadczenia do rąk osoby legitymującej się odpowiednim znakiem zwalnia dłużnika, chyba że działał on w złej wierze (por. art. 9217 KC). Funkcja znaków legitymacyjnych polega na tym, że ułatwiają one upraw- 875 nionemu wykazanie przysługującego mu prawa; w razie utraty znaku można posłużyć się innymi środkami dowodowymi (por. art. 92115 § 2 KC). Wyłącznie dowodowa rola znaków legitymacyjnych różni je w sposób wyraźny od papierów wartościowych. Poza tym znaki legitymacyjne mogą mieć postać dokumentu, a także mogą to być inne przedmioty, występujące we wspomnianej roli. Przykład: Karta gwarancyjna wydana przez sprzedawcę, kwit bagażowy, numerki w szatni, bilety kolejowe, karnety do teatru. Pojęcie znaku legitymacyjnego omawia orz. SN z 15.1.1998 r. (OSP 1998, poz. 164, z glosą aprobującą A. Szpunara); ponadto orzeczenie wyjaśnia, że nie jest tego rodzaju znakiem „kwit parkingowy", który prowadzący strzeżony parking włożył za wycieraczkę samochodu, wpisując w nim godzinę wjazdu samochodu. Znaki legitymacyjne mogą być znakami imiennymi (np. bilet lotniczy) albo 876 znakami nieokreślającymi imiennie osoby uprawnionej (np. bilet do kina). Do tych ostatnich, w myśl art. 92115 § 3 KC, znajdują odpowiednie zastosowanie przepisy o papierach wartościowych na okaziciela, z zastrzeżeniem odmienności wynikających z przepisów szczególnych. Jak się wydaje, pojęcie znaku legitymacyjnego na gruncie art. 92115 KC obejmuje także tzw. papiery legitymacyjne, które jednak w doktrynie odróżnia się od znaków legitymacyjnych i od papierów wartościowych; por. S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, s. 987; K. Kruczalak, Problematyka prawna, s. 14-15; A. Szpunar, Podstawowe problemy, s. 25; K. Zawada, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 693; Czachórski, Zobowiązania, s. 572. Nb. 874-876 a. rrzenaz i papiery wartościowe § 42. Wybrane postacie papierów wartościowych Literatura: S. Grzybowski, [w:] System, t. III, cz. 2, § 142-154; Czachórski, Zobowiązania, § 112-116; M. Bączyk, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. E Fojcik--Mastalskiej, Warszawa 1999, rozdz. VII; M. Bączyk, M. H. Koziński, M. Michalski, W. Py. ziół, A. Szumański, I. Weiss, Papiery wartościowe, Kraków 2000; Z. Bielecka, M. Wierzbow-ski, Papiery dłużne. Zagadnienia praktyczne, Warszawa 1998; /. Bogobowicz, B. Kulikowski Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1987; D. Chrapoński, Charakterystyka prawna weksla in blanco, Rejent Nr 11/1993; M. Czarnecki, L. Bagińska, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Warszawa 1999; M. Grasela, Obligacje zamienne na akcje, Kraków 1999; W. Grzegorczyk, Weksle i czeki w obrocie gospodarczym, Łódź 1993; /. Heropolitańska, Weksel w obrocie gospodarczym, Warszawa 2002; taż, Czek w obrocie gospodarczym, Warszawa 1992; taż, Weksel w obrocie zagranicznym, Warszawa 1994; taż, Orzecznictwo sądowe w sprawach wekslowych. Tezy orzeczeń 1924-1994, Warszawa 1995; taż, Prawo czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1997; taż, Zarzuty przeciwko nakazowi zapłaty weksla, Warszawa 2000; taż, Jak poprawnie wypełnić weksel w 416 przykładach, Warszawa 2002; A. Janiak, Tryb postępowania z wekslami gwarancyjnymi w praktyce publicznej sprzedaży wierzytelności bankowych, MoP Nr 9/1994; R. Jurga, Zabezpieczenie wierzytelności wynikających z obligacji, PUG Nr 2/1998; R. Jurga, M. Michalski, Papiery wartościowe w obrocie masowym, Warszawa 1997; M. Kaliński, O abstrakcyjności wekslowych czynności przysparzających, KPP z. 2/2001; A. Kańczuga, Podpisy na wekslu, Rejent Nr 4/1994; M. Kopyściański, Indos pełnomocniczy, PPH Nr 4/1995; A. Kostecki, Prawo czekowe, Kraków 1998; /. Korczyńska, Poręczenie wekslowe, Rejent Nr 2 i 4/1994; M. H. Koziński, Prawo wekslowe, Toruń 1999; P. Machnikowski, Weksel własny in blanco, Warszawa 2002; Ł. Micek, Z problematyki indywidualizacji podmiotów zobowiązania wekslowego, Rejent Nr 10/1996; M. Michalski, Konstrukcja pokrycia czekowego w prawie polskim, PPH Nr 1/1996; tenże, [w:] Prawo bankowe. Komentarz, pod red. W. Góralczykajr., Warszawa 1999, rozdz. 7; tenże, Konstrukcja bankowych papierów wartościowych w świetle zasady numerus clausus papierów wartościowych w prawie polskim, Prawo Bankowe Nr 2/1998; P. Nazarewicz, Indos własnościowy pełny jako podstawowy rodzaj indosu wekslowego, Pal. Nr 7—8/1997; K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem oraz wzorami weksli i pism procesowych, Warszawa 1993; tenże, Prawo wekslowe i czekowe. Komentarz, Bydgoszcz 1999; P. Popielarski, Obrót wekslowy w praktyce, Kraków 1995; B. Ptak, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Kraków 1996; L. Sobolewski, Ustawa o obligacjach. Komentarz, Warszawa 1997; tenże, Obligacje i inne papiery dłużne, Warszawa 1999; A. Szpu-nar, O indosie wekslowym, PS Nr 4/1991; tenże, O odpowiedzialności dłużników wekslowych, PS Nr 5-6/1992; tenże, Poręczenie wekslowe, PiP z. 8/1992; tenże, O przyjęciu weksla trasowanego, PS Nr 1/1993; tenże, O zapłacie dokonanej za pomocą czeku, PS Nr 3/1993; tenże, Uwagi o czeku sfałszowanym, PPH Nr 10-11/1993; tenże, Akcje jako papiery wartościowe, PiP z. 11-12/1993; tenże, Uwagi o wykładni weksla, Rejent Nr 2/1994; tenże, Odwołanie czeku, PPH Nr 4/1994; tenże, Zmiana tekstu weksla, Rejent Nr 6/1994; tenże, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, 1996; tenże, O podpisie wystawcy weksla, Rejent Nr 2/1993; tenże, O czeku rozrachunkowym, PPH Nr 2/1995; tenże, W sprawie podpisu wystawcy weksla, PPH Nr 4/1995; tenże, Prawne aspekty dyskontowania weksli, PPH Nr 10/1995; tenże, Obieg weksla in blanco, PUG Nr 10/1991; tenże, Umorzenie zaginionych weksli, Rejent Nr 12/1991; tenże, O zapłacie sumy wekslowej, PPH Nr 9/1999; Z. Swiderski, Podstawa prawna obciążenia rachunku wystawcy czeku, [w:] Studia z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Profesor Biruty Lewa-szkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; G. J. Tuliński, Rodzaje czeków, PPH Nr 1/1996; Nb. 876 $ 4J. Wybrane postacie papierów wartościowych izy I Weiss, Obligacje, Warszawa 1997; M. Wilejczyk, Weksel in blanco jako papier wartościowy inkorporujący prawo wypełnienia, PPH Nr 6/1998; K. Zacharzewski, Znaki legitymacyjne stwierdzające obowiązek świadczenia, Prawo Spółek Nr 11/1999; A. Żabicki, Prawo wekslowe i czekowe polskie i zagraniczne, Warszawa 1993. I. Uwagi wstępne > W obowiązującym systemie prawa papierów wartościowych można wy- 877 odrębnie część szczegółową, obejmującą uregulowanie poszczególnych rodzajów papierów wartościowych. Na regulację tę składają się przepisy pozakodeksowe, zawarte w różnych aktach prawnych, które w sposób bardziej lub mniej kompletny ujmują problematykę konkretnych instytucji z zakresu prawa papierów wartościowych. Zagadnienia te, z uwagi na obszerny materiał normatywny, bogactwo problemów teoretycznych i praktycznych oraz ich gospodarcze uwarunkowania mogą być szerzej przedstawione w ramach wykładu prawa gospodarczego (handlowego) bądź odrębnego wykładu poświęconego prawu papierów wartościowych. W dalszych częściach rozdziału omówione zostaną - i to tylko w zarysie - niektóre postacie papierów wartościowych, a mianowicie weksel, czek i obligacje. Wybór ten podyktowany jest przede wszystkim powszechnym zakresem zastosowania wspomnianych instytucji oraz ich doniosłą i rosnącą rolą w obrocie cywilnoprawnym. Ponadto za przedstawieniem reżimu prawnego tych postaci papierów wartościowych przemawiał stopień kompletności odpowiednich regulacji, uzasadniający ich uwzględnienie w ramach kursowego wykładu zobowiązań, jako przykładu szczegółowych instytucji prawa papierów wartościowych. ; - II. Weksel 1. Pojęcie Weksel jest papierem wartościowym o cechach ściśle przez ustawę okres- 878 lonych, który ucieleśnia bezwarunkowe i abstrakcyjne zobowiązanie pieniężne osób na dokumencie tym podpisanych. Weksel należy do papierów wartościowych na zlecenie (por. art. 9219 § 1 879 KC) i ma taki charakter, chociażby nie był wystawiony wyraźnie na zlecenie. Przeniesienie praw z weksla przez indos jest więc zawsze dopuszczalne, chyba że wystawca zamieścił w treści weksla zastrzeżenie przeciwne (np. klauzula „nie na zlecenie"). W takim wypadku możliwe jest przeniesienie tych Nb. 877-879 330 Rozdział X. Przekaz i papiery wartościowe praw tylko w formie i ze skutkami przelewu; weksel przybiera więc postać papieru wartościowego imiennego (art. 11 PrWeksl). Natomiast weksel nie może być papierem wartościowym na okaziciela. Ze względu na obiegową funkcję weksla, rygorystyczne wymagania formalne dotyczące powstania zobowiązań wekslowych, a także ich surowe rna-terialnoprawne skutki, treść zobowiązań wekslowych, jak wyjaśnia uchw. SN (7) z 29.6.1995 r. (OSP 1996, poz. 26), ustala się na podstawie tekstu weksla. Wykładnia zmierzająca do ustalenia treści zobowiązania wekslowego ogranicza się więc do treści oświadczenia woli zawartego w dokumencie wekslowym; nie jest dopuszczalne odpowiednie zastosowanie art. 65 KC. Por. jednak orz. SN z 19.12.1994 r., MoP Nr 9/1995, s. 272. Obowiązujące prawo wekslowe z 28.4.1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 282) reguluje dwa rodzaje weksli: własny i trasowany. 2. Weksel własny 880 W wekslu własnym (inaczej - weksel suchy, prosty, solą) wystawca sam przyrzeka bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną na rzecz lub na zlecenie wskazanej z nazwiska osoby zwanej remitentem. Ponadto dokument ten powinien zawierać: 1) słowo „weksel", 2) podpis wystawcy, 3) datę wystawienia weksla, 4) termin płatności, 5) miejsce płatności, 6) miejsce wystawienia weksla. Przykład: Według uchw. SN z 8.9.1995 r. (OSP 1996, poz. 5), nie może być uważany za weksel taki dokument, w którym brak oznaczenia waluty, w jakiej wyrażono sumę wekslową. 881 Jednakże brak oznaczenia elementów wskazanych w pkt. 4-6 nie pozbawia dokumentu cech weksla. Weksel bez oznaczenia terminu płatności płatny jest za okazaniem, a w braku osobnego oznaczenia, miejsce wystawienia weksla ,t uważa się za miejsce płatności, a także za miejsce zamieszkania wystawcy. Wreszcie wymienione obok nazwiska wystawcy miejsce uważa się za miejsce wystawienia weksla (art. 102 PrWeksl). Nb. 880-881 § 42. Wybrane postacie papierów wartościowych Wzór weksla własnego: Oznaczenie terminu płatności Miejsce i data wystawienia 331 Oznaczenie remitenta lir .nr od. ~U&n* 5 &.1- Oznaczenie miejsca płatności Podpis wystawcy i miejsce wystawienia weksla 3. Weksel trasowany Natomiast weksel trasowany (inaczej - ciągniony, przekazowy, trata) za- 882 wiera skierowane do oznaczonej osoby (trasata) polecenie bezwarunkowej zapłaty remitentowi określonej sumy pieniężnej. W wekslu tym występuje konstrukcja przekazu; wystawca jest przekazującym, który zarazem poleca trasatowi (przekazanemu) zapłatę na rzecz remitenta (odbiorcy przekazu). Remitentem jest oznaczona z nazwiska osoba, na której rzecz lub na której zlecenie ma być dokonana zapłata. Ponadto do formy weksla trasowanego odnoszą się te same postanowienia, co do weksla własnego (art. 1, 2 PrWeksl; por. Nb. 880, pkt 1-6). Wystawca weksla trasowanego zawsze odpowiada za zapłatę weksla, 883 a z reguły także za jego przyjęcie przez trasata (art. 9 PrWeksl). Natomiast odpowiedzialność trasata uzależniona jest od przyjęcia (akceptu) przez niego weksla, czemu daje on wyraz podpisując weksel na przedniej jego stronie (art. 25 PrWeksl). Nb. 882-883 l Kozazim a. frzeKaz i papiery wartościowe Wzór weksla trasowanego: Remitent ij 30 Uftea- 133lr '/tf/m,. CO n02lAQ.OU K. id. Zl Podpis akceptanta, tzn. trasata, który weksel przyjął Trasat Podpis wystawcy 4. Poręczenie wekslowe 884 Poza wystawcą weksla i trasatem, który weksel przyjął (akceptantem), za zobowiązanie wekslowe mogą także odpowiadać poręczyciele wekslowi, jeżeli weksel podpisali na przedniej jego stronie (art. 31 PrWeksl). Udzielenie poręczenia wekslowego w oddzielnym dokumencie jest wyłączone; por. orz. SN z 5.9.1997 r. (OSN 1998, poz. 25). Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo jak ten, za kogo poręczył, a więc z reguły tak jak wystawca. W odróżnieniu od poręczenia zwykłego poręczenie wekslowe (awal) jest ważne, chociażby nawet zobowiązanie objęte poręczeniem było nieważne z jakiejkolwiek przyczyny, z wyjątkiem wady formalnej weksla (art. 30, 32 PrWeksl). 5. Indos 885 Pierwszym wierzycielem wekslowym jest remitent. Jeżeli nie zastrzeżono na wekslu, że ma on charakter dokumentu imiennego (nie na zlecenie), może on być następnie przenoszony na dalsze osoby przez indos z tym skutkiem, Nb. 884-885 42. Wybrane postacie papierów wartościowych 333 że nabywca (indosatariusz) uzyskuje bezwarunkowe prawa wynikające z treści weksla bez względu na to, czy przysługiwały one zbywcy (indosantowi). Pod tym względem indos różni się od przelewu wierzytelności. Indos może być pełny albo in blanco; ten ostatni nie wymienia indosatariusza i może polegać na samym tylko umieszczeniu podpisu przez indosanta na odwrotnej stronie weksla. Legitymuje on każdego posiadacza weksla, który może przenieść weksel przez proste wręczenie (art. 13, 14 PrWeksl). Istotne jest tylko, by była ciągłość indosów, to znaczy, by przy indosie in blanco na odwrotnej stronie weksla jako pierwszy indosant podpisał się remitent (art. 16 PrWeksl). Por. orz. SN z 23.2.1981 r. (OSP 1982, poz. 101, z glosą M. Bączyka). Każdy indosant odpowiada za przyjęcie i zapłatę weksla (art. 15 PrWeksl). Im weksel ma więcej indosantów, tym jest lepiej zabezpieczony, ponieważ ostatni posiadacz weksla (wierzyciel wekslowy) może od większej liczby osób dochodzić zapłaty sumy wekslowej. Instytucja indosu służy do ułatwienia obiegu weksla w okresie od jego wystawienia do terminu płatności i tym samym czyni z weksla dogodny instrument kredytu krótkoterminowego oraz środek płatniczy. 6. Abstrakcyjność Dla realizacji wspomnianych funkcji, zobowiązania wekslowe: wystawcy, akceptanta, indosantów i poręczycieli mają charakter abstrakcyjny (oderwany). W zasadzie więc ważność tych zobowiązań nie zależy od ważności stosunku prawnego, który uzasadniał ich zaciągnięcie, chyba że chodzi o stosunek osobisty łączący dłużnika wekslowego z wierzycielem (posiadaczem weksla), albo gdy nabywca weksla świadomie działał na szkodę dłużnika wekslowego (art. 17 PrWeksl). Przykład: A wystawił weksel własny na rzecz sprzedawcy mebli B (remitenta) na pokrycie ceny kupna. B przeniósł przez indos weksel na C, który jako posiadacz weksla zażądał od A zapłaty sumy wekslowej w terminie płatności. Jednakże A odstąpił od umowy sprzedaży z B z powodu wad nabytych mebli. Z tego powodu A nie może odmówić wobec C zapłaty sumy wekslowej, chyba że C działał świadomie na jego szkodę. Natomiast zarzut taki mógłby podnieść wobec B. Zagadnień na tle art. 17 PrWeksl dotyczy orz. SN z 12.5.1999 r. (OSP 1999, poz. 200, z glosą aprobującą A Szpunara), które wskazuje na wyłączenie zarzutów osobistych przysługujących dłużnikowi wekslowemu ze stosunku podstawowego (w sprawie kwestionowana była umowa kredytu z powodu braku zgody małżonka kredytobiorcy - wystawcy weksla, na jej zawarcie, art. 36 i 37 KRO, w brzmieniu przed nowelizacją z 17.6.2004 r., Dz.U. Nr 162, poz. 1691), gdy praw z weksla przeniesionego w drodze indosu przez remitenta (tu - bank), dochodzi względem wystawcy indosatariusz. Nb. 886-887 886 887 Kozaziat A. frzekaz i papiery wartościowe 7. Protest 888 W oznaczonym terminie posiadacz weksla powinien przedstawić go do zapłaty w miejscu oznaczonym w treści weksla jako miejsce płatności. Polega to na okazaniu oryginału weksla z wezwaniem do zapłaty głównych dłużników wekslowych, jakimi są: wystawca - przy wekslu własnym oraz akcep-tant - przy wekslu trasowanym. Jeżeli zapłata nie nastąpi, a fakt ten zostanie stwierdzony urzędowo w postaci protestu (art. 44 PrWeksl), posiadacz weksla uzyskuje roszczenie zwrotne przeciwko indosantom, wystawcy weksla trasowanego i innym dłużnikom wekslowym (art. 43 PrWeksl). Od konieczności protestu wystawca weksla lub inny dłużnik wekslowy może zwolnić posiadacza weksla przez zamieszczenie odpowiedniej klauzuli (np. „bez protestu", „bez kosztów", art. 46 PrWeksl). Protest sporządza notariusz lub urzędy pocztowe (art. 85 i 95 PrWeksl). Zob. rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 9.10.1965 r. (Dz.U. Nr 45, poz. 282). 8. Odpowiedzialność 889 Wszyscy dłużnicy wekslowi, będący poprzednikami posiadacza weksla, odpowiadają wobec niego solidarnie (art. 47 PrWeksl). Ten z dłużników wekslowych, który zapłacił sumę wekslową, ma z kolei roszczenie zwrotne do swoich poprzedników, przy czym łańcuch ten kończy się na głównym dłużniku wekslowym, jakim przy wekslu własnym jest jego wystawca, a przy wekslu trasowanym - akceptant. 9. Weksel in blanco 890 Weksel in blanco (niezupełny, art. 10 PrWeksl) zawiera co najmniej podpis wystawcy lub akceptanta i w tej postaci składany jest drugiej stronie, która chce swoje aktualne lub ewentualne wierzytelności zabezpieczyć. Może ona następnie weksel ten uzupełnić, a w szczególności wpisać sumę wekslową i na tej podstawie dochodzić roszczenia przeciwko osobom podpisanym na wekslu. Jednakże dłużnikom wekslowym przysługują zarzuty, jeżeli treść weksla nie odpowiada zawartemu między stronami porozumieniu, które zwykle formułuje tzw. deklaracja wekslowa określająca zakres odpowiedzialności dłużnika. Zob. orz. SN z 28.5.1998 r. (OSP 1998, poz. 140, z glosąP. Machnikowskiegó), o „porozumieniu wekslowym" jako umowie poza wekslowej, do której stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, w szczególności dotyczące wykładni oświadczeń woli. W sprawie występuje zagadnienie użycia weksla in blanco do zabezpieczenia kolejnej transakcji, po wykonaniu pierwszego zobowiązania, gdy porozumienie wekslowe wyraźnie o tym nie stanowi. Nb. 888-890 $ tz. wy orane postacie papierów warwsciowycn JJ3 Wystawca weksla in blanco ponosi wszakże ryzyko, że remitent uzupełni 891 weksel niezgodnie z umową i puści go w obieg. Wobec osoby trzeciej posiadającej weksel dłużnik wekslowy nie może bowiem powołać się na deklarację wekslową (art. 10 PrWeksl) i odpowiada w konsekwencji zgodnie z treścią weksla. Dla wierzyciela weksel in blanco, o charakterze gwarancyjnym, stanowi dogodniejszą postać zabezpieczenia niż poręczenie. Nie wiążą go bowiem przepisy ograniczające dopuszczalność poręczenia za dług przyszły (art. 878 KC), a ponadto dochodzenie roszczeń z weksla ,., jest rygorystyczne i nader uproszczone. 10. Znaczenie gospodarcze Gospodarcza doniosłość weksla wyraża się w różnorodnych spełnianych 892 przez weksel funkcjach. Znaczenie podstawowe ma funkcja kredytowa, występująca np. w związku z przesunięciem terminu zapłaty za uzyskane już towary lub usługi do oznaczonej w treści weksla daty (weksel towarowy). Łączy się z tym funkcja płatnicza weksla, ponieważ jego wręczenie przy nabyciu określonych dóbr spełnia rolę jak gdyby zapłaty (weksel nie może być jednak uważany za surogat pieniądza). Funkcję kredytową spełnia też weksel wystawiony w celu udzielenia pożyczki (tzw. weksel finansowy). Z uwagi na to, że .... weksel jest papierem wartościowym na zlecenie, podkreślenia wymaga jego funkcja obiegowa, polegająca na możliwości przenoszenia praw z weksla drogą indosu i dokonywania w ten sposób „zapłaty" w wielu transakcjach. Istotne znaczenie przypisać także należy funkcji zabezpieczającej weksla, związanej z surową odpowiedzialnością wszystkich osób podpisanych na wekslu. III. Czek 1. Pojęcie i cechy W istotnych swych cechach czek podobny jest do weksla trasowanego, od 893 którego zresztą się wywodzi. Natomiast w odróżnieniu od weksla przystosowany został przede wszystkim do pełnienia funkcji płatniczych, a nie kredytowych. Instytucję tę reguluje Prawo czekowe z 28.4.1936 r. (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.). a) Czek ma więc także postać przekazu, w którym wystawca poleca tra- 894 satowi bezwarunkowo zapłacić oznaczoną sumę pieniężną remitentowi (art. 1, 5 PrCzek). Jednakże trasatem może być tylko bank. Zakłada się bowiem, że wystawca 895 czeku może na mocy umowy z bankiem dysponować za pomocą czeków określonymi sumami pieniężnymi - czy to już znajdującymi się na jego koncie bankowym, czy to udostępnionymi mu na podstawie kredytu udzielonego mu Nb. 891-895 j^kj L^u^iA^iui si. i tćzkuć i papiery wartościowa przez bank. Nie są to jednak przesłanki ważności czeku (art. 3 PrCzek). Jednakże niezapłacenie czeku przez bank z uwagi na to, że został on wystawiony bez pokrycia, sprowadza na wystawcę nie tylko sankcje odszkodowawcze, ale i karne (art. 60, 61 PrCzek). W odróżnieniu od weksla trasowanego, czek nie ulega przyjęciu (art. 4 PrCzek) i dlatego bank, na który wystawiono czek, nigdy nie jest odpowiedzialny względem remitenta (osoby uprawnionej z czeku). 896 b) W przeciwieństwie do weksla, czeki można wystawiać także na okaziciela, co nawet należy przyjąć, gdy czek nie wskazuje, komu należy uiścić zapłatę. Dopuszczalne sąjednak również czeki imienne lub na zlecenie określonej osoby (art. 5 PrCzek). 897 c) Ze względu na swoją funkcję płatniczą czek zawsze jest płatny za okazaniem, chociażby dzień wskazany jako data wystawienia był późniejszy, aniżeli dzień przedstawienia czeku do zapłaty (czek postdatowany, art. 28 PrCzek). Zarazem zawarte w art. 29 PrCzek postanowienie, że czek musi być przedstawiony do zapłaty w bardzo krótkim okresie, bo w ciągu dziesięciu dni od jego wystawienia, w praktyce wyłącza pełnienie przez niego funkcji kredytowej. 898 d) Można zastrzec na czeku, że suma pieniężna nie ma być wypłacona gotówką, lecz przelana na konto uprawnionego z czeku (tzw. czek rozrachunkowy, art. 39 PrCzek), lub że gotówka ma być wypłacona tylko innemu bankowi lub do rąk stałego klienta banku (tzw. czeki zakreślone, art. 37, 38 PrCzek). Te szczególne rodzaje czeków mają stworzyć dodatkowe gwarancje, że sumy czekowej nie podejmie osoba nieuprawniona. 899 e) Jako dokument sformalizowany czek powinien zawierać następujące elementy: 1) nazwę „czek", 2) polecenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej, 3) oznaczenie trasata (banku), 4) podpis wystawcy, 5) oznaczenie miejsca płatności, „ 6) oznaczenie daty wystawienia czeku, 7) oznaczenie miejsca wystawienia czeku (art. 1 PrCzek). Dokument, który nie ma cech wskazanych w pkt. 1-4, nie jest czekiem. Natomiast pominięcie cech określonych w pkt. 5-7 wywołuje takie skutki, jak przy wekslu (por. art. 2 PrCzek; Nb. 880). Mimo iż nie jest to zastrzeżone w ustawie, w praktyce czeki wystawiane są zawsze na blankietach dostarczanych przez bank, co wskazuje zarazem na to, że wystawca ma w banku otwarte konto. Nb. 896-899 $ iz. nyorane postacie papierów warwsciowycn Przykładowa treść czeku imiennego: iii tfwota ŚJownie złotych, groszy jak obok ^ '.' |i Kowalski Jan ii Kowalska Janina li 12345678-87654321-270-41WABSZAWA JNr tozjtcz. oddz. I 0000000000CK ¦BffiEl 02 + f) Czek jest dokumentem obiegowym. Czeki na okaziciela przenosi się 900 przez wręczenie, a czeki na zlecenie przez indos; czeki imienne wyłącznie w drodze i ze skutkami zwykłego przelewu wierzytelności (art. 14 PrCzek i art. 509-518 KC). Zapłatę czeku - podobnie jak weksla - można zabezpieczyć poręczeniem 901 (awal, art. 25-27 PrCzek). 2. Odpowiedzialność W odróżnieniu od weksla, przy czeku trasat (bank) nigdy nie jest dłużnikiem czekowym, jako że nie może czeku „przyjąć" i dlatego nie ponosi odpowiedzialności wobec posiadacza czeku za niezapłacenie sumy czekowej. Jeżeli, niezgodnie z umową (rachunku bankowego) łączącą bank z wystawcą czeku, bank nie zapłaci sumy czekowej, wyłączną odpowiedzialność ponosi on wobec wystawcy czeku jako strony umowy. Natomiast głównym i koniecznym dłużnikiem czekowym jest zawsze wystawca czeku, który w razie niezapłacenia czeku przez bank ponosi wraz z innymi dłużnikami czekowymi (indosantami, poręczycielami) solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza czeku. Zobowiązania te - podobnie jak długi wekslowe - mają charakter abstrakcyjny (art. 12, 18, 19, 22, 27 PrCzek). Wykonywanie zwrotnego poszukiwania przez posiadacza czeku wymaga protestu czeku albo oświadczenia banku na czeku, że mimo przedstawienia go do zapłaty we właściwym czasie nie został on zapłacony (art. 40 PrCzek). Nb. 900-902 902 i pupmiy IV. Obligacje 1. Pojęcie i rodzaje 903 Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę obligacji jest ustawa z 29.6.1995 r. o obligacjach (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 1300 ze zm.). Przepisy ustawy nie mają zastosowania do obligacji emitowanych przez Skarb Państwa i Narodowy Bank Polski. 904 Ustawa określa obligację jako papier wartościowy emitowany w serii, w którym emitent stwierdza, że jest dłużnikiem właściciela obligacji (obli-gatariusza) i zobowiązuje się wobec niego do spełnienia określonego świadczenia. Definicję uzupełnia wyjaśnienie, że papiery wartościowe emitowane w serii reprezentują prawa majątkowe podzielone na określoną liczbę równych jednostek (art. 4 ObligU). 905 Świadczenie emitenta może mieć charakter pieniężny albo niepieniężny. Świadczenie pieniężne obejmuje wykup obligacji oraz zapłatę odsetek. Inne świadczenia mogą polegać w szczególności na realizacji przyznanego obliga-tariuszowi: - prawa do udziału w zysku emitenta; - prawa do objęcia akcji emitowanych przez spółkę w zamian za obligacje; ustawa nazywa je obligacjami zamiennymi; - prawa pierwszeństwa subskrybowania akcji spółki przed jej akcjonariuszami - są to obligacje z prawem pierwszeństwa. W obligacjach mogą występować świadczenia pieniężne i niepieniężne łącznie. Opis świadczeń (ich wysokość, sposób ustalania, zasady spełniania) powinien być zamieszczony w treści obligacji lub w warunkach emisji. 906 Obligacje emitowane na podstawie ustawy - imienne albo na okaziciela - występują w postaci dokumentu określającego m.in. prawa i obowiązki stron, wartość nominalną obligacji, zakres i sposób zabezpieczenia, miejsce i datę wystawienia obligacji. Dokument powinien być podpisany przez osoby upoważnione do zaciągania zobowiązań w imieniu emitenta. Dopuszczalne jest odtwarzanie podpisów sposobem mechanicznym. Ustawa z 29.6.2000 r. (Dz.U. Nr 60, poz. 702), nowelizująca ObligU, wskazała również na możliwość emitowania obligacji, które nie mają formy dokumentu (art. 5a). Przybierają wtedy postać zapisu elektronicznego w systemie komputerowym, a o powstaniu praw z obligacji decyduje chwila zapisu w ewidencji, prowadzonej przez podmioty upoważnione, którymi są: Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA, domy maklerskie, banki. Przysługują Nb. 903-906 $ 4J. Wybrane postacie papierów wanosciowycn ay one osobie wskazanej w ewidencji jako posiadacz obligacji. Prawa i obowiązki emitenta i obligatariuszy określa się w warunkach emisji. Za zobowiązania z obligacji emitent ponosi odpowiedzialność całym swym 907 majątkiem. Przewidziane w ustawie odstępstwo od tej zasady dotyczy obligacji przychodowych, emitowanych przez określone podmioty (jednostki samorządu terytorialnego, spółki wykonujące zadania z zakresu użyteczności publicznej), w celu sfinansowania wskazanych przez nie przedsięwzięć. Obligacje te zapewniają obligatariuszom pierwszeństwo zaspokojenia przed innymi wierzycielami emitenta, z oznaczonych przez niego przychodów z przedsięwzięcia lub z majątku przedsięwzięcia. Zarazem emitent może ograniczyć swą odpowiedzialność z tytułu obligacji do kwoty przychodów lub wartości składników majątku, objętych pierwszeństwem zaspokojenia (art. 8 ust. 2 w zw. z art. 23a ObligU). Wierzytelności wynikające z obligacji mogą być zabezpieczone w różny sposób, np. poręczeniem udzielonym przez jednostkę samorządu terytorialnego, gdy emitentem jest inna jednostka samorządu terytorialnego, poręczeniem Skarbu Państwa w razie emisji obligacji na finansowanie określonych inwestycji, hipoteką, zastawem rejestrowym. Por. art. 6, 7 i 10 ObligU; art. 12 i n. ustawy z 8.5.1997 r. o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 174, poz. 1689 ze zm.); art. 1 pkt 8, art. 2 ust. 4 i art. 4 ustawy z 6.12.1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zm.). Zabezpieczenia dotyczące obligacji mają swoją specyfikę, m.in. nietypowe są sposoby ich powstania. W szczególności hipoteka powstaje na podstawie jednostronnej czynności prawnej - do ustanowienia hipoteki wystarczy oświadczenie złożone przez właściciela nieruchomości, a we wpisie hipoteki do księgi wieczystej obligatariuszy nie oznacza się imiennie. W razie ustanowienia zastawu rejestrowego zabezpieczającego wierzytelności z tytułu obligacji zamiast umowy zastawniczej wymagane jest przedstawienie uchwały właściwego organu emitenta, wskazującej przedmiot zastawu. Zastaw taki może być ustanowiony na rzecz wszystkich obligatariuszy, bez imiennego ich określenia. Informacje o zabezpieczeniach zamieszcza się w warunkach emisji, a także w treści obligacji, przy czym przed ustanowieniem zabezpieczeń przewidzianych w warunkach emisji obligacje nie mogą być wydawane (art. 15 ObligU). 2. Emitenci Obligacje mogą być emitowane przez: 1) podmioty prowadzące działalność gospodarczą, posiadające osobowość prawną, spółki komandytowo-akcyjne, 2) jednostki samorządu terytorialnego, związki tych jednostek oraz miasto stołeczne Warszawa, 3) inne podmioty posiadające osobowość prawną, upoważnione do emisji obligacji na podstawie innych ustaw, Nb. 907-908 908 jtu Ruzaziai a. rrzenaz i papiery wartościowe 4) instytucje finansowe, których członkiem jest RP, NBP lub państwo należące do Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), bank centralny takiego państwa lub instytucje, z którymi RP zawarła umowy regulujące ich działalność na terenie RP i które przewidują emisję obligacji. 909 Przed rozpoczęciem emisji obligacji emitent może zawrzeć z bankiem posiadającym odpowiedni kapitał własny umowę o reprezentację obligata-riuszy wobec emitenta (art. 29 i n. ObligU). Powinien zawrzeć taką umowę w przypadku zabezpieczenia emisji poręczeniem Skarbu Państwa. Bank-re-prezentant pełni funkcję przedstawiciela ustawowego obligatariuszy. 3. Emisja 910 Ustawa przewiduje emisję obligacji na zasadach określonych w ustawie - Prawo o publicznym obrocie papierami wartościowymi, w szczególności w trybie publicznej subskrypcji, a także przez proponowanie nabycia w inny sposób, np. drogą ofert skierowanych do indywidualnych adresatów. Dojście emisji do skutku zależy jednak od tego, czy w terminie wyznaczonym do zapisywania się na obligacje zostanie osiągnięty próg emisji, to znaczy czy będzie subskrybowana co najmniej taka liczba obligacji, którą emitent określił jako minimum skutecznej emisji (art. 13 ObligU). 4. Obrót obligacjami i wykup 911 Obligacje podlegają, co do zasady, ogólnym regułom przenoszenia praw z papierów wartościowych, przewidzianych dla dokumentów imiennych i na okaziciela (por. Nb. 865 i 867). Ustawa o obligacjach zastrzega, że obligacje mogą być zbywane tylko bezwarunkowo. W odniesieniu do obligacji imiennych można wprowadzić w warunkach emisji zakaz albo ograniczenie ich zbywania (art. 16 ObligU). Ograniczeniem mogłoby być np. ustanowienie pierwszeństwa nabycia obligacji na rzecz innych obligatariuszy1. Obligacje w postaci zapisu elektronicznego uczestniczą w obrocie w ten sposób, że umowa zobowiązująca do przeniesienia praw z obligacji przenosi te prawa z chwilą dokonania w ewidencji zapisu wskazującego osobę nabywcy i liczbę nabytych obligacji (art. 5a ust. 4 ObligU). Dla obligacji dopuszczonych do publicznego obrotu, które występują w zdematerializowanej postaci, obowiązuje regulacja PrPapW. 1 Tak B. Ptak, Ustawa o obligacjach, s. 446, trafnie odróżniając prawo pierwszeństwa od prawa pierwokupu, którego nie można w odniesieniu do obligacji ustanowić, ponieważ ich sprzedaż nie może nastąpić z zastrzeżeniem warunku (por. art. 597 KC). Nb. 909-911 $ 4J. wy orane postacie papierów warwsciowycn mi Termin wykupu obligacji określa emitent w treści obligacji lub w warun- 912 kach emisji. Ponadto w sytuacjach określonych w ustawie obligacje podlegają natychmiastowemu wykupowi (art. 24 ObligU) - będzie tak w razie likwidacji emitenta. W przypadku niewypełnienia w terminie zobowiązań z obligacji obligatariusz może żądać natychmiastowego wykupu w zakresie świadczenia pieniężnego, a także niepieniężnego, po jego przekształceniu w świadczenie pieniężne, według zasad przeliczenia określonych w warunkach emisji. Termin przedawnienia roszczeń wynikających z obligacji wynosi dziesięć lat (art. 37a ObligU). 5. Umarzanie obligacji Odtworzenie w razie utraty obligacji ustawa przewiduje tylko w odniesieniu 913 do obligacji imiennych, w trybie przewidzianym w dekrecie o umarzaniu utraconych dokumentów (art. 26 ObligU; zob. Nb. 873). 6. Znaczenie gospodarcze Dla emitentów obligacji podstawowa ich funkcja polega niewątpliwie 914 na uzyskaniu kapitału. Z kolei środki pochodzące z emisji obligacji pozwalają na realizację określonych przedsięwzięć gospodarczych, zwłaszcza na finansowanie inwestycji. W związku z tym można mówić o funkcji pożyczkowo--rozwojowej. Natomiast dla obligatariuszy stanowią obligacje lokatę kapitału, przynoszącą korzyści w postaci np. oprocentowania, udziału w zyskach emitenta. Obligacje pełnią też w pewnym zakresie funkcję środka płatniczego, ponieważ za ich pośrednictwem można regulować niektóre należności, np. podatki, kaucje1. Nowe funkcje gospodarcze obligacji kształtują się w zwiąż- j, ku z wprowadzaniem obligacji zamiennych na akcje, obligacji z pierwszeństwem nabycia akcji spółek emitujących obligacje2. 1 Zob. zwłaszcza H. Gronkiewicz-Waltz, Nowe prawo o obligacjach, PUG Nr 4/1989; I. Weiss, Zastosowanie obligacji w gospodarce, PUG Nr 4/1992; tenże, [w:] Papiery wartościowe, s. 215 i n. 2 Szerzej B. Ptak, Ustawa o obligacjach, s. 98 i n. Nb. 912-914 Rozdział XI. Przyrzeczenie publiczne § 43. Przyrzeczenie publiczne Literatura: A. Szpunar, [w:] System, t. III, cz. 2, § 160-162; K. Zawada, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XIV; Czachórski, Zobowiązania, § 110; F. Blahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1783 i n.; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 745 i n.; A. Ohanowicz, Przyrzeczenie publiczne, Poznań 1920; M Pazdan, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, PiP Nr 1/1989; W. Piechocki, Konkurs jako źródło zobowiązania, SP Nr 31/1971; tenże, Ustalenie wysokości odszkodowania z tytułu nieprawidłowości w konkursach, NP Nr 5/1972; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza osoby ogłaszającej konkurs, NP Nr 9/1971; tenże, Prawne zasady realizacji konkursów, Warszawa 1976; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 827 i n.; A. Szpunar, Przyrzeczenie nagrody konkursowej, NP Nr 3/1971; K. Zawada, Z problematyki nagród konkursowych, ZNUJ, Nr 44; tenże, Przyrzeczenie publiczne w polskim prawie cywilnym, Warszawa 1987; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 643 i n. I. Przyrzeczenie publiczne w ogólności 1. Pojęcie 915 W myśl art. 919 § 1 KC, kto przez ogłoszenie publiczne przyrzekł nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności, obowiązany jest przyrzeczenia dotrzymać. 916 Zobowiązanie z tytułu przyrzeczenia publicznego powstaje na podstawie jednostronnej czynności prawnej przyrzekającego, a dla ważności złożonego przez niego oświadczenia woli ustawa wymaga, aby zostało ono ogłoszone publicznie. Druga strona (wykonawca czynności) - w odróżnieniu od zobowiązań wynikających z umów - nie składa żadnego oświadczenia woli. Przyjęta w KC konstrukcja przyrzeczenia publicznego odpowiada tzw. teorii policy-tacyjnej, według której źródłem zobowiązania jest jednostronna czynność prawna zobowiązująca przyrzekającego do spełnienia świadczenia. Natomiast teoria umowna (zwana też teorią oferty) wiąże powstanie zobowiązania ze złożeniem przez przyrzekającego oferty ad incertam personom i jej przyjęciem wyrażającym się w wykonaniu czynności określonej w ofercie. Takie ujęcie przyrzeczenia publicznego znane jest niektórym ustawodaw-stwom obcym. W systemie prawa polskiego brak dla tej konstrukcji uzasadnienia, ponieważ KC nie wymaga, aby wykonanie czynności miało charakter oświadczenia woli. Może Nb. 915-916 § 43. przyrzeczenie puonczne j^., to być np. działanie bez wiedzy o ogłoszeniu przyrzeczenia, czynność dokonana przed ogłoszeniem przyrzeczenia, działanie wykonawcy niemąjącego zdolności do czynności prawnych. Zob. szerzej K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne, s. 159 i n. Do powstania stosunku zobowiązaniowego z tytułu przyrzeczenia pu- 917 blicznego konieczne jest wykonanie czynności, za którą przyrzeczona została nagroda. Zakresem tych czynności objęte są różnego rodzaju zachowania lub efekty ludzkiej działalności, np. można otrzymać nagrodę za znalezienie rzeczy zgubionej, za ujęcie przestępcy lub udzielenie o nim informacji, za napisanie pracy magisterskiej na oznaczony temat, za rozwiązanie wskazanego problemu technicznego, za stworzenie hasła reklamowego itp. Dokonanie oznaczonej czynności stanowi ustawową przesłankę {conditio iuris), od spełnienia której zależy skuteczność przyrzeczenia publicznego w sferze zobowiązaniowej. Nawiązuje się wtedy stosunek zobowiązaniowy między przyrzekającym (dłużnikiem) a wykonawcą czynności (wierzycielem). Natomiast z samym przyrzeczeniem publicznym łączy się skutek prawny 918 polegający na związaniu składającego oświadczenie. Okres związania może oznaczyć przyrzekający przez podanie terminu do wykonania danej czynności. Jeżeli przyrzekający takiego terminu nie określił, będzie związany aż do wykonania czynności, chyba że dopuszczalne jest odwołanie przyrzeczenia (por. art. 919 § 2 KC). Przesłanka publicznego ogłoszenia oświadczenia woli przyrzekającego ozna- 919 cza, że oświadczenie powinno być złożone w taki sposób, aby mogło dotrzeć do nieokreślonej liczby nieoznaczonych osób. Należy ono do oświadczeń woli nieskładanych indywidualnym adresatom (por. art. 61 KC). Ogłoszenie przyrzeczenia nagrody może nastąpić za pomocą dowolnych środków, w prasie, radiu, telewizji lub poprzez inne nośniki informacji, np. Internet, plakaty, tablice ogłoszeń. Publiczne ogłoszenie może przybrać postać informacji podanej na zebraniu (np. podczas konferencji naukowej). Przyrzeczenie nagrody - ogłoszone publicznie - może mieć na względzie oznaczony krąg potencjalnych wykonawców, np. artystów plastyków, autorów prac magisterskich napisanych w danym roku, uczniów szkół średnich. Co do tzw. konkursów zamkniętych, zob. orz. SN z 28.4.1969 r. (OSP 1970, poz. 63, z glosą S. Grzybowskiego). Natomiast nie będzie przyrzeczeniem publicznym w rozumieniu art. 919 § 1 KC obietnica polityka w toku kampanii wyborczej, że obywatelom przypadną określone korzyści majątkowe w razie wygrania wyborów i realizacji deklarowanego programu, obietnica taka nie wyraża bowiem oświadczenia woli; zob. uchw. SN z 10.9.1996 r. (OSN 1997, poz. 4, z glosą M. Cieślińskiego, OSP 1997, poz. 113; F. Zedlera, PS 1998, Nr 1, s. 75), omawiana także przez Z. Radwańskiego, System Pr. Pryw., t. 2, s. 25-26. 2. Treść stosunku prawnego Przyrzeczenie publiczne jest czynnością prawną jednostronnie zobowią- 920 żującą; wynika z niej zobowiązanie przyrzekającego do dania nagrody. Nb. 917-920 921 j-t-t i\uzuziui ai. rrzyrzeczeme puoiiczne Druga strona stosunku zobowiązaniowego (wykonujący czynność) jest wyłącznie uprawniona. W szczególności przysługuje jej roszczenie o spełnienie świadczenia zgodnie z treścią przyrzeczenia. Nagroda może mieć postać jakiejkolwiek korzyści majątkowej, np. określona suma pieniężna, przedmiot (rzecz ruchoma, nieruchomość), wycieczka zagraniczna, bilety na imprezy artystyczne, stypendium. Oprócz nagród przyznawane są niekiedy wyróżnienia o charakterze niemajątkowym (np. medal, dyplom), zwłaszcza w związku z udziałem w konkursach (por. art. 921 KC). Za szerszym pojęciem nagrody, obejmującym także nagrody „honorowe" (niemajątkowe), opowiada się K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne, s. 52 i n; J. Gudowski, [w:] Komentarz, s. 748. Określenie rodzaju, wysokości i ilości nagród należy do przyrzekającego. Na ogół uważa się, że wysokość nagrody nie musi być z góry, to znaczy w oświadczeniu zawierającym przyrzeczenie, ściśle określona; wystarczy wskazanie zasad, które umożliwiają ustalenie świadczenia w chwili wykonania zobowiązania. Za dopuszczalne uznawane jest także zastrzeżenie przyrzekającego, że nagroda zostanie określona przez niego (albo przez osobę trzecią) po ogłoszeniu przyrzeczenia. W razie braku oznaczenia nagrody w stosownym terminie pojawia się problem zapewnienia ochrony uprawnionemu do nagrody wykonawcy czynności. W doktrynie przedstawiono w tym względzie koncepcję określenia nagrody przez sąd, na żądanie uprawnionego zgłoszone w pozwie o zasądzenie nagrody; por. bliżej K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne, s. 76-78. 922 Szczególne problemy związane z realizacją prawa do nagrody występują w wypadku wielości wykonawców czynności. Stosownie do art. 920 KC, należy wyróżnić dwie sytuacje: 1) gdy kilka osób wykonało czynność niezależnie od siebie, Przykład: Dwie albo więcej osób rozwiązało oznaczony problem techniczny. 2) gdy kilka osób wykonało czynność wspólnie. Przykład: Kilka osób uczestniczyło w ujęciu przestępcy. 923 W pierwszej sytuacji, jeżeli przyrzekający nie zastrzegł, że należy się tylko jedna nagroda, każda z tych osób ma prawo do nagrody w pełnej wysokości. W razie zaś zastrzeżenia jednej nagrody otrzyma ją ten, kto pierwszy się zgłosi, a gdyby jednocześnie zgłosiło się kilka osób - ta z nich, która pierwsza wykonała czynność (art. 920 § 1 i 2 KC). Świadczenie jedynej przyrzeczonej nagrody pierwszej zgłaszającej się osobie prowadzi więc do zwolnienia przyrzekającego z długu, bez względu na to, kto pierwszy wykonał czynność. 924 W sytuacji drugiej nagroda należy się wszystkim współwykonawcom, a w razie sporu co do podziału nagrody osoby te mogą zwrócić się o dokonanie odpowiedniego podziału do sądu (art. 920 § 3 KC). Nb. 921-924 5 ^j. rrzyrzeczenie puouczne j45 Postanowienia art. 920 KC wyrażają normy o charakterze dyspozytyw- 925 nym. Przyrzekający nagrodę, licząc się z możliwością wykonania czynności przez kilka osób, może ustalić odmienne zasady rozdzielenia nagród. Przykład: Wyłonienie nagrodzonych drogą losowania, określenie innych reguł pierwszeństwa, zastrzeżenie nagród różnego stopnia. 3. Odwołanie przyrzeczenia publicznego a) Przyrzeczenie publiczne w ujęciu KC jest w zasadzie odwolalne (art. 919 926 § 2 KC), co pozostaje w związku z charakterem przyrzeczenia publicznego jako czynności prawnej jednostronnej, obejmującej oświadczenie woli nieskła-dane innej osobie (por. art. 61 KC). Odwołanie jest także oświadczeniem woli nieskładanym indywidualnym 927 adresatom, przy czym powinno być ono dokonane przez ogłoszenie publiczne, w taki sam sposób, w jaki ogłoszono przyrzeczenie. Odwołanie wymaga zatem skorzystania z takich samych środków przekazu, jakie służyły rozpowszechnianiu przyrzeczenia, aby zapewnić równą skuteczność dotarcia informacji do zainteresowanych. Jednak w sytuacjach wyjątkowych (np. zaprzestanie wydawania danej gazety) wystarczające byłoby odwołanie w sposób zbliżony do ogłoszenia przyrzeczenia. b) Zasada odwołalności przyrzeczenia publicznego została w KC przyjęta 928 z pewnymi ograniczeniami. Polegają one na wyłączeniu możliwości odwołania przyrzeczenia w dwóch przypadkach: 1) gdy przyrzekający w swoim oświadczeniu zastrzegł nieodwołalność, 2) gdy w przyrzeczeniu oznaczony został termin wykonania czynności. Pierwsza sytuacja oznacza w istocie zrzeczenie się prawa do odwołania przyrzeczenia publicznego, podyktowane z reguły interesem przyrzekającego. W ten sposób stwarza on dodatkową zachętę do podjęcia czynności, na wykonaniu której mu zależy. Zastrzeżenie nieodwołalności zwiększa też zaufanie do przyrzeczenia, eliminując niespodziewaną i niekorzystną dla zainteresowanych wykonaniem czynności zmianę decyzji przyrzekającego. Podobne znaczenie ma także określenie przez przyrzekającego terminu, w ciągu którego będzie oczekiwał wykonania czynności. Z tego względu nie wydaje się uzasadniony pogląd o dyspozytywnym charakterze normy zakazującej odwołanie przyrzeczenia terminowego (art. 919 § 2 zd. 1 KC); por. K. Zawada, Przyrzeczenie publiczne, s. 225; tenże, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 649. c) Odwołanie niweczy skutki łączące się z przyrzeczeniem, powodując 929 ustanie stanu związania przyrzekającego. Nie narusza natomiast stosunku zobowiązaniowego, jaki powstaje wraz z wykonaniem czynności, za którą przyrzeczono nagrodę. Mimo odwołania przyrzeczenia chroniona jest bowiem osoba, która już wcześniej wykonała czynność. Względem tej osoby odwołanie jest bezskuteczne, a zatem zachowuje ona prawo do nagrody (art. 919 § 2 zd. 3 KC). Nb. 925-929 Kozazim aj. przyrzeczenie puonczne 45. Przyrzeczenie publiczne 347 Nie są chronione osoby, które podjęły działania zmierzające do dokonania oznaczonej w przyrzeczeniu czynności, ale czynności tej przed odwołaniem nie wykonały. W szczególności nie przysługuje im roszczenie o zwrot wydatków poczynionych w toku przygotowań, ani nagroda za później wykonaną czynność, choćby o odwołaniu przyrzeczenia nie wiedziały. Osoby te działają na własne ryzyko. II. Przyrzeczenie nagrody konkursowej 1. Pojęcie 930 Szczególnym przypadkiem przyrzeczenia publicznego jest publiczne przyrzeczenie nagrody za najlepsze dzieło lub za najlepszą czynność (art. 921 § 1 KC), które można określić jako przyrzeczenie nagrody konkursowej. Ogłoszenie konkursu ma zatem na celu nie samo wykonanie pewnych czynności (co jest cechą przyrzeczenia publicznego „zwykłego"), lecz pobudzenie rywalizacji, aby uzyskać jak najlepsze rezultaty w określonej dziedzinie. 931 Przedmiotem konkursów, jak wskazuje powołany przepis, mogą być „dzieła" lub „czynności". Pojęcia te na gruncie przepisów o przyrzeczeniu nagrody konkursowej rozumiane są szeroko, co jest zrozumiałe zważywszy na rozmaite dziedziny działalności wyzwalające dążenie do współzawodnictwa, a obejmowane licznymi konkursami, często o doniosłym znaczeniu kulturalnym, społecznym i gospodarczym (np. konkursy w zakresie twórczości artystycznej, naukowej, działalności sportowej). Zakresem wspomnianych pojęć objęte są - na co w szczególności wskazuje art. 921 § 3 KC - dzieła w znaczeniu przedmiotów majątkowych, ale także utwory w rozumieniu prawa autorskiego, projekty wynalazcze, a poza tym inne rezultaty ludzkiej aktywności oraz różne zachowania, które mają charakter czynów. 932 Przyrzeczenie nagrody konkursowej opiera się na tej samej konstrukcji prawnej co przyrzeczenie publiczne. W związku z tym przy omawianiu cech przyrzeczenia nagrody konkursowej należy jedynie zwrócić uwagę na pewne odrębności konkursu w stosunku do „zwykłego" przyrzeczenia publicznego. 2. Cechy 933 a) Przyrzeczenie nagrody konkursowej, inaczej niż przyrzeczenie publiczne „zwykłe", wywołuje skutki prawne tylko wtedy, gdy został zastrzeżony termin, w ciągu którego można ubiegać się o nagrodę (art. 921 § 1 KC). Z uwagi na to wymaganie, jedną z ważniejszych cech przyrzeczenia nagrody konkursowej jest nieodwołalność tego przyrzeczenia (por. art. 919 § 2 KC). 934 b) Od reguł ogólnych odbiegają zasady dotyczące powstania prawa do nagrody konkursowej. O tym bowiem, czy i które dzieło lub czynność zasługuje Nb. 930-934 na nagrodę decyduje przyrzekający, jeżeli nie zastrzegł inaczej w przyrzeczeniu nagrody (art. 921 § 2 KC). Przyrzekającemu w świetle powołanego przepisu przysługuje swoboda oceny. Zwykle jednak przyrzekający ustala zasady dokonywania ocen, ujmując je w stosownym regulaminie, określającym także tryb przeprowadzenia konkursu. Poza tym, aby wykluczyć zarzut dowolności, przyrzekający z reguły powołuje odpowiednie jury (sąd konkursowy), złożone z wybitnych znawców danej dziedziny, którego zadaniem jest ocena i kwalifikacja prac lub czynności będących przedmiotem konkursu. c) Z uwagi na to, że często przedmiotem konkursu jest pewien rezultat 935 o charakterze dobra materialnego lub niematerialnego, istotne znaczenie na rozwiązanie przyjęte w art. 921 § 3 KC, w myśl którego własność nagrodzonego dzieła, a także majątkowe prawa autorskie albo wynalazcze nabywa przyrzekający tylko wtedy, gdy zastrzegł to w ogłoszeniu publicznym. W przypadkach takich nabycie wspomnianych praw następuje z chwilą wypłacenia nagrody (art. 921 § 3 zd. 2 KC). Przyrzeczenie publiczne ma wówczas charakter odpłatnej czynności prawnej. Nb. 935 Rozdział XII. Gra i zakład § 44. Umowa gry i zakładu Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 137, 138; A. Janiak, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XV; Czachórski, Zobowiązania, § 30.IV; W. Dubis, [w:] E. Gnie-wek, KC. Komentarz, t. I, s. 1007 i n.; K. Kołakowski, [w:] Komentarz, t. I, s. 214-215; L. Koziorowski, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra i zakład, PPH Nr 5/1996; tenże, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra lub zakład, PPH Nr 5/1999; R. Ludwic-ki, Przyczynek do wykładni art. 413 k.c, NP Nr 5/1969; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000, rozdz. VI; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, s. 392; M. Pawłowski, Gry i zakłady wzajemne, Prawo Spółek Nr 7-8/1997; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 88; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, t. I, s. 751 i n.; J. Rajski, Szczególne rodzaje sprzedaży premiowanej nagrodami a umowy gry, PPH Nr 1/1995; tenże, Sprzedaż z zastrzeżeniem losowania nagród a loteria fantowa, PPH Nr 6/1995. I. Pojęcie i źródła regulacji 1. Uwagi ogólne 936 Zobowiązania z gier i zakładów mają swe źródło w umowach niebędących wszakże przedmiotem odrębnej regulacji kodeksowej w części szczegółowej prawa zobowiązań. Problematyka gier i zakładów znajduje w KC tylko fragmentaryczne unormowanie - dotyczące ich skutków prawnych - usytuowane wśród instytucji części ogólnej prawa zobowiązań, a mianowicie w tytule V Bezpodstawne wzbogacenie księgi III Zobowiązania (art. 413 KC). Obejmuje ono kwestię zaskarżalności roszczeń wynikających z gier i zakładów, dając przy tym podstawę do istotnego z punktu widzenia normatywnego podziału gier i zakładów na: 1) prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, 2) zakazane przez prawo, 3) innego rodzaju. Regulując skutki prawne gier i zakładów KC nie określa jednak bliżej tych instytucji. 937 Przy wzięciu pod uwagę potocznego znaczenia występujących tutaj pojęć można powiedzieć, że w umowie gry strony przyrzekają sobie oznaczoną Nb. 936-937 § 44. Umowa gry i zakładu 349 korzyść majątkową w razie ziszczenia się w przyszłości, w wyniku podjętych przez nie czynności, jakiegoś co najmniej częściowo zależnego od przypadku zdarzenia. Koniecznym elementem gry jest przypadkowość, przy czym w niektórych grach o ich rezultacie decyduje wyłącznie przypadek (np. ruletka), a w innych mają również znaczenie umiejętności uczestników (np. brydż). Ponieważ obowiązek świadczenia lub jego rozmiar uzależnione są od przypadku, umowa gry ma charakter losowy. Z kolei zakład jest umową, w której strony przyrzekają sobie korzyść 938 majątkową na rzecz tej z nich, której twierdzenie, co do pewnych faktów przeszłych lub przyszłych, okaże się prawdziwe. Zakład należy również do umów losowych, skoro świadczenie zależy od wyniku, na który strony nie mają wpływu. . . Przykład: Zakład o wynik meczu piłkarskiego, o datę wydarzenia historycznego. Podane określenia gry i zakładu tylko ogólnie oddają ich sens, co jednak na gruncie KC wydaje się wystarczające, z uwagi na jednolite ich konsekwencje, ujęte w art. 413 KC. 2. Regulacja ustawowa Natomiast bardziej precyzyjne rozróżnienie gier i zakładów oraz ich zde- 939 liniowanie okazało się niezbędne przy ustalaniu zasad urządzania gier i zakładów jako formy działalności gospodarczej, zwłaszcza po zerwaniu z monopolem Państwa na prowadzenie tej działalności. Regulująca te zagadnienia ustawa z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych1 (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.) zawiera wykaz gier losowych, rozumianych jako „gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin" (art. 2 GZU). Grami na automatach są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe na urządzeniach mechanicznych, elektromechanicznych i elektronicznych. Z kolei zakłady wzajemne według ustawy to zakłady o wygrane pieniężne, prowadzone jako totalizatory albo zakłady bukmacherskie. Totalizatory polegają na odgadywaniu wyników sportowego współzawodnictwa ludzi lub zwierząt, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranej zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek. Bukmacherstwo zostało w ustawie zdefiniowane jako odgadywanie zaistnienia różnych zdarzeń, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranych 1 Tytuł ustawy w brzmieniu określonym ustawą z 10.4.2003 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 774); pierwotny tytuł: ustawa o grach losowych i zakładach wzajemnych, następnie na podstawie ustawy z 26.5.2000 r. (Dz.U. Nr 70, poz. 816): ustawa o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach. Nb. 938-939 Rozdział XII. Gra i zakład § 44. Umowa gry i zakładu Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 137, 138; A. Janiak, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XV; Czachórski, Zobowiązania, § 30.IV; W. Dubis, [w:] E. Gnie-wek, KC. Komentarz, t. I, s. 1007 i n.; K. Kołakowski, [w:] Komentarz, t. I, s. 214-215; L. Koziorowski, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra i zakład, PPH Nr 5/1996; tenże, Umowa opcji kupna lub sprzedaży jako gra lub zakład, PPH Nr 5/1999; R. Ludwic-ki, Przyczynek do wykładni art. 413 k.c, NP Nr 5/1969; E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, Warszawa 2000, rozdz. VI; M. Nesterowicz, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, t. I, s. 392; M. Pawłowski, Gry i zakłady wzajemne, Prawo Spółek Nr 7-8/1997; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 88; K. Pietrzykowski, [w:] Pietrzy-kowski, KC. Komentarz, t. I, s. 751 i n.; J. Rajski, Szczególne rodzaje sprzedaży premiowanej nagrodami a umowy gry, PPH Nr 1/1995; tenże, Sprzedaż z zastrzeżeniem losowania nagród a loteria fantowa, PPH Nr 6/1995. I. Pojęcie i źródła regulacji 1. Uwagi ogólne 936 Zobowiązania z gier i zakładów mają swe źródło w umowach niebędących wszakże przedmiotem odrębnej regulacji kodeksowej w części szczegółowej prawa zobowiązań. Problematyka gier i zakładów znajduje w KC tylko fragmentaryczne unormowanie - dotyczące ich skutków prawnych - usytuowane wśród instytucji części ogólnej prawa zobowiązań, a mianowicie w tytule V Bezpodstawne wzbogacenie księgi III Zobowiązania (art. 413 KC). Obejmuje ono kwestię zaskarżalności roszczeń wynikających z gier i zakładów, dając przy tym podstawę do istotnego z punktu widzenia normatywnego podziału gier i zakładów na: 1) prowadzone na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, 2) zakazane przez prawo, 3) innego rodzaju. Regulując skutki prawne gier i zakładów KC nie określa jednak bliżej tych instytucji. 937 Przy wzięciu pod uwagę potocznego znaczenia występujących tutaj pojęć można powiedzieć, że w umowie gry strony przyrzekają sobie oznaczoną Nb. 936-937 § 44. Umowa gry i zakładu 349 korzyść majątkową w razie ziszczenia się w przyszłości, w wyniku podjętych przez nie czynności, jakiegoś co najmniej częściowo zależnego od przypadku zdarzenia. Koniecznym elementem gry jest przypadkowość, przy czym w niektórych grach o ich rezultacie decyduje wyłącznie przypadek (np. ruletka), a w innych mają również znaczenie umiejętności uczestników (np. brydż). Ponieważ obowiązek świadczenia lub jego rozmiar uzależnione są od przypadku, umowa gry ma charakter losowy. Z kolei zakład jest umową, w której strony przyrzekają sobie korzyść majątkową na rzecz tej z nich, której twierdzenie, co do pewnych faktów przeszłych lub przyszłych, okaże się prawdziwe. Zakład należy również do umów losowych, skoro świadczenie zależy od wyniku, na który strony nie mają wpływu. Przykład: Zakład o wynik meczu piłkarskiego, o datę wydarzenia historycznego. Podane określenia gry i zakładu tylko ogólnie oddają ich sens, co jednak na gruncie KC wydaje się wystarczające, z uwagi na jednolite ich konsekwencje, ujęte w art. 413 KC. 2. Regulacja ustawowa 1 Tytuł ustawy w brzmieniu określonym ustawą z 10.4.2003 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 774); pierwotny tytuł: ustawa o grach losowych i zakładach wzajemnych, następnie na podstawie ustawy z 26.5.2000 r. (Dz.U. Nr 70, poz. 816): ustawa o grach losowych, zakładach wzajemnych i grach na automatach. Nb. 938-939 938 Natomiast bardziej precyzyjne rozróżnienie gier i zakładów oraz ich zde- 939 finiowanie okazało się niezbędne przy ustalaniu zasad urządzania gier i zakładów jako formy działalności gospodarczej, zwłaszcza po zerwaniu z monopolem Państwa na prowadzenie tej działalności. Regulująca te zagadnienia ustawa z 29.7.1992 r. o grach i zakładach wzajemnych1 (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 4, poz. 27 ze zm.) zawiera wykaz gier losowych, rozumianych jako „gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik w szczególności zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin" (art. 2 GZU). Grami na automatach są gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe na urządzeniach mechanicznych, elektromechanicznych i elektronicznych. Z kolei zakłady wzajemne według ustawy to zakłady o wygrane pieniężne, prowadzone jako totalizatory albo zakłady bukmacherskie. Totalizatory polegają na odgadywaniu wyników sportowego współzawodnictwa ludzi lub zwierząt, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranej zależy od łącznej kwoty wpłaconych stawek. Bukmacherstwo zostało w ustawie zdefiniowane jako odgadywanie zaistnienia różnych zdarzeń, gdy uczestnicy wpłacają stawki, a wysokość wygranych 350 Rozdział XII. Gra i zakład zależy od umówionego między przyjmującym zakład a wpłacającym stawkę stosunku wpłaty do wygranej (art. 2 ust. 2 GZU). Minister właściwy do spraw finansów publicznych został upoważniony do rozstrzygania, czy gra lub zakład o cechach wymienionych w ustawie, jest grą (zakładem) w rozumieniu jej przepisów. 940 Spośród gier wskazanych w ustawie monopolem państwowym objęte zostały gry liczbowe, loterie pieniężne, wideoloterie i gry telebingo. Wykonywanie tego monopolu należy do ministra właściwego do spraw Skarbu Państwa, który w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw finansów publicznych tworzy w tym celu jednoosobowe spółki Skarbu Państwa. Gry liczbowe prowadzi Przedsiębiorstwo Państwowe „Totalizator Sportowy", loterie pieniężne Przedsiębiorstwo Państwowe „Polski Monopol Loteryjny". 941 Działalność w zakresie innych gier losowych (np. gry cylindryczne, gry w karty, takie jak: black jack, poker, baccarat, gry w kości, gra bingo pieniężne), w zakresie gier na automatach, gier na automatach o niskich wygranych (do 15 EURO) oraz zakładów wzajemnych może być prowadzona wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą na terytorium RP, za zezwoleniem ministra właściwego do spraw finansów publicznych. Przy organizowaniu zakładów wzajemnych na wyścigi konne znajduje ponadto zastosowanie ustawa z 18.1.2001 r. o wyścigach konnych (Dz.U. Nr 11, poz. 86 ze zm.). 942 Urządzaniem gier losowych w postaci loterii fantowych, gry bingo fantowe, loterii promocyjnych i loterii audiotekstowych, ale tylko jednorazowo, mogą zajmować się osoby fizyczne, osoby prawne lub jednostki organizacyjne nie-posiadąjące osobowości prawnej, na podstawie zezwolenia ministra albo upoważnionej przez niego izby skarbowej lub urzędu skarbowego. Dochód z loterii fantowych i gry bingo fantowe może być przeznaczony wyłącznie na cele społecznie użyteczne, zwłaszcza dobroczynne. Ze względu na określony w ustawie system organizowania gier i zakładów, należą one do wyróżnionej w art. 413 § 2 KC, wspomnianej na wstępie kategorii gier i zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia właściwego organu państwowego, z którą wiążą się najdalej idące skutki prawne. II. Skutki prawne 1. Gry i zakłady prowadzone na podstawie zezwolenia 943 Roszczenia wynikające z tych gier i zakładów korzystają z pełnej ochrony sądowej, a ich reżim prawny określają nie tylko przepisy KC, ale i reglamentacja Nb. 940-943 i> 44. Umowa gry i zakładu 351 szczególna, zawarta zwłaszcza w ustawie o grach i zakładach wzajemnych. Dla ustalenia sytuacji prawnej uczestników gier (zakładów) prowadzonych na podstawie ustawy istotne znaczenie mają ponadto regulaminy, do wydawania których upoważnione są podmioty urządzające lub prowadzące działalność w zakresie gier (zakładów). Regulaminy te podlegają zatwierdzeniu przez właściwy organ państwowy (Ministra Finansów; izby lub urzędy skarbowe). Podmiot urządzający grę (zakład) jest obowiązany zapewnić ich uczestnikom możliwość zapoznania się z treścią regulaminu (art. 13 ustawy). Zawierane masowo umowy gry (zakłady) mają charakter umów adhezyjnych. Wydawca regulaminu gry (zakładu) powinien zadbać o to, aby przystępujący do gry lub zakładu mogli z łatwością dowiedzieć się o jego treści (por. też art. 384 i n. KC). < Jest to o tyle ważne, że regulaminom pozostawiła ustawa określenie szcze- 944 gółowych warunków gry (zakładu), praw i obowiązków uczestników, zasad postępowania reklamacyjnego i trybu zgłaszania oraz rozpatrywania roszczeń uczestników. Treść stosunku prawnego w znacznej mierze kształtuje więc regulamin. Roszczenia związane z udziałem w grze lub zakładzie przedawniają się z upływem sześciu miesięcy od dnia wymagalności (art. 12 ust. 1 GZU). Takie określenie terminu przedawnienia wprowadziła ustawa z 10.4.2003 r. (Dz.U. Nr 84, poz. 774), nowelizująca GZU. Pierwotnie termin przedawnienia ustalały regulaminy, a ustawa zastrzegała jedynie, że nie może być on krótszy niż siedem dni i dłuższy niż sześć miesięcy. Z uwagi na wprowadzany w regulaminach tryb rozpatrywania roszczeń ustawa przewiduje zawieszenie biegu przedawnienia na okres od dnia wniesienia reklamacji do dnia udzielenia odpowiedzi na reklamację. Mając na względzie swoiste cechy gier i zakładów ustawa ustala szczegół- 945 ne zasady realizacji wynikających z nich uprawnień. Wobec masowego zawierania umów, często przez osoby anonimowe, podstawowe znaczenie dla uzyskania wygranej ma przedstawienie stosownego dowodu udziału w grze lub zakładzie, np. w postaci losu. Wydanie wygranej następuje do rąk okaziciela takiego dowodu, w zasadzie bez badania jego uprawnień do wygranej (art. 11 GZU). W razie zaś utraty lub zniszczenia losu lub innego dowodu udziału w grze (zakładzie), wystawionego imiennie albo na okaziciela, uczestnikowi nie przysługują wobec podmiotu urządzającego grę (zakład) żadne roszczenia, chyba że inaczej stanowi regulamin. Także niemożność stwierdzenia autentyczności albo numeru dowodu udziału w grze lub zakładzie działa na niekorzyść uczestnika, ponieważ w takiej sytuacji nie dokonuje się wypłaty (wydania) wygranej. Z kolei w razie wątpliwości co do uprawnień ubiegającego się o wygraną, urządzający grę lub zakład może wstrzymać jej wydanie (wypłatę) na okres nieprzekraczający 30 dni. Nb. 944-945 JDZ Kozaziat Ali. (jra i zaKiact 946 Zapewnieniu prawidłowego przebiegu gier, jak i dowodów na wypadek wątpliwości, służą odpowiednie urządzenia techniczne w odniesieniu do gier prowadzonych w ośrodkach gier (kasyna, salony gry bingo pieniężne, salony gier na automatach). Przykład: Obowiązek zainstalowania w kasynie gry urządzeń służących do magnetycznego zapisu obrazu, zaopatrzenie ośrodków gier w instalacje przeciwzakłóceniowe. 2. Gry i zakłady zakazane 947 Tego rodzaju gry i zakłady nie wywierają między ich uczestnikami żadnych skutków prawnych. Nie przysługuje wówczas roszczenie o wygraną, a jeżeli świadczenie z gry (zakładu) zostało spełnione, podlega zwrotowi jako nienależne (art. 413 w zw. z art. 410 § 2 KC). Przykład: Gry i zakłady urządzane lub prowadzone wbrew ustawie o grach i zakładach wzajemnych, por. art. 107 i n. KKS; gry hazardowe urządzane w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, por. art. 128 KW. 948 W razie dochodzenia zwrotu świadczenia z tytułu gier lub zakładów zakazanych może ono jednak - z mocy orzeczenia sądu - ulec przepadkowi na rzecz Skarbu Państwa (art. 412 KC). Sankcja ta odnosi się do świadczeń spełnionych świadomie w zamian za dokonanie czynu zabronionego przez ustawę lub w celu niegodziwym. 3. Inne gry i zakłady 949 Gry i zakłady nienależące do kategorii wyżej przedstawionych, to znaczy niezakazane i niewymagające zezwolenia organu państwowego (np. brydż), wywołują skutki prawne w ograniczonym tylko zakresie. Kodeks cywilny nie zapewnia roszczeniom wynikającym z takich gier i zakładów możliwości przymusowej realizacji (art. 413 § 2 a contrario), stanowi natomiast, że w razie spełnienia świadczenia z gry (zakładu), nie można żądać jego zwrotu (art. 413 § 1). Świadczenie jest zatem uważane za należne, mające uzasadnienie w zobowiązaniu w znaczeniu prawnym. Z uwagi jednak na niezaskarżalność (określoną normą o charakterze ius cogens1), zobowiązania z gry i zakładu są zobowiązaniami niezupełnymi (naturalnymi). 950 Spełnienie świadczenia nie wyłącza żądania zwrotu w przypadku gier lub zakładów nierzetelnych. W szczególności naruszenie umownie ustalonych zasad powoduje, że korzyść w postaci wygranej nie może być uznana za należną wygrywającemu. ' Zob. E. Łętowska, Bezpodstawne wzbogacenie, s. 152. Nb. 946-950 Rozdział XIII. Ugoda § 45. Umowa ugody Literatura: Z. Radwański, [w:] System, t. III, cz. 2, § 158, 159; M. Pyziak-Szafnicka, [w:] System Pr. Pryw., t. 8, rozdz. XVI; Czachórski, Zobowiązania, § 108; K. W. Baran, Refleksje na temat charakteru prawnego ugod w sporach o roszczenie ze stosunku pracy, PiZS Nr 9/1988; tenże, Zakres swobody kontraktowania w ugodach zawieranych w sprawach 0 roszczenia ze stosunku pracy, Pal. Nr 11-12/1990; R. Czarnecki, Ugoda, NP Nr 10/1967; tenże, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1770 i n.; S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 737 1 n.; M. Jędrzejewska, [w:] Komentarz do Kodeksu postępowania cywilnego, t. I, Warszawa 2002; J. Lapierre, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, Warszawa 1968; tenże, Pojednanie i ugoda w postępowaniu przed sądem gospodarczym, [w:] Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego, Studia Iuridica t. XXI, Warszawa 1994; tenże, Ugoda sądowa w polskim procesie cywilnym, PS Nr 2/1998; Z. Masłowski, Uznanie, ugoda, odnowienie, zwolnienie z długu, poręczenie, Warszawa 1966; L. Ostrowski, Ugoda sądowa, NP Nr 7-8/1972; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, Łódź 1995, s. 193 i n.; E. Skow-rońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 640 i n.; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 824 i n.; A. Szpunar, Z problematyki ugody w prawie cywilnym, PS Nr 9/1995. I. Pojęcie i cechy Ugoda została ukształtowana w KC jako umowa, przez którą strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo uchylić spór istniejący lub mogący powstać (art. 917 KC). Istotnym elementem ugody są ustępstwa obydwu stron, co nadaje tej czynności prawnej charakter umowy wzajemnej. Taką kwalifikację uzyskuje ugoda ze względu na ekwiwalentność ustępstw według subiektywnej oceny stron, choćby kryteria obiektywne nie uzasadniały podobnej oceny. Przez ustępstwo należy przy tym rozumieć jakąkolwiek rezygnację z pierwotnie zajmowanego przez stronę stanowiska w zakresie istniejącego między stronami stosunku prawnego. Przykład: Uznanie kwestionowanych dawniej uprawnień drugiej strony, zrzeczenie się określonych zarzutów, ograniczenie roszczenia, ustalenie dogodniejszego dla strony Nb. 951-952 951 952 joh Kozazim A-iu. ugoaa przeciwnej czasu, miejsca lub sposobu wykonania zobowiązania, obniżenie stopy procentowej, uchylenie zabezpieczenia wierzytelności; ustępstwem może być także zrzeczenie się przez stronę pewnych uprawnień procesowych, w tym rezygnacja z uzyskania orzeczenia korzystającego z powagi rzeczy osądzonej - zob. uchw. SN z 20.12.1969 r. (OSN 1970, poz. 40). 953 Ugoda należy do tzw. umów ustalających. Zmierza do przekształcenia niepewnego lub spornego stosunku prawnego w stosunek pewny i bezsporny. Celem jej jest najczęściej uchylenie istniejącego między stronami sporu, ale ugoda może także mieć na względzie spór, który przypuszczalnie powstanie. 954 Z uwagi na czynione przez strony ustępstwa, ugoda wywiera wpływ na treść i wykonanie zobowiązań. Obszarem jej zastosowania nie są wszakże tylko stosunki zobowiązaniowe, ale także inne stosunki cywilnoprawne, jednak tylko w granicach swobodnej dyspozycji stron. Niedopuszczalna byłaby np. ugoda w kwestii ważności małżeństwa, ustawowego obowiązku alimentacyjnego, w zakresie zobowiązań niezupełnych z gry lub zakładu, które są niezaskarżalne (art. 413 KC). Mimo więc uregulowania umowy ugody w księdze III KC Zobowiązania, ma ona znaczenie czynności ogólnej, a zarazem pomocniczej. 955 Ugoda modyfikuje sytuację stron w ramach już istniejącego stosunku prawnego. Nie stanowi więc całkowicie nowego tytułu prawnego dla wyrażonych w niej praw i obowiązków. Nie pozbawia też znaczenia innych elementów stosunku prawnego, nieobjętych treścią ugody. Przykład: Ustanowione poprzednio zabezpieczenia trwają nadal, chociaż wierzytelność została w ugodzie zmodyfikowana. Należy odnotować pogląd o szerszym zakresie ugody, według którego ugoda może być zawarta także w razie sporu albo niepewności co do istnienia stosunku prawnego. Tak w szczególności A. Szpunar, Z problematyki, s. 5 i 6; M. Pyziak-Szafnicka, Uznanie długu, s. 198-199; E. Skowrońska-Bocian, [w:] Pietrzykowski, KC. Komentarz, s. 641; por. orz. SN z 24.6.1974 r. (OSP 1975, poz. 98, z glosą S. Prutisa i S. Srockiego, PiP z. 1-2/1976, s. 257). II. Zawarcie ugody 956 Umowa ugody jest czynnością konsensualną, a do jej zawarcia nie jest wymagana forma szczególna. Potrzeba zachowania odpowiedniej formy może jednak wynikać z treści ugody, zwłaszcza z uwagi na jej przedmiot. Ugoda powinna wtedy być zawarta w takiej formie, jakiej wymaga czynność prawna objęta treścią ugody (zob. art. 77 § 1 KC). Nb. 953-956 § 45. Umowa ugody III. Skuteczność 355 1. Zasady ogólne Do ugody jako umowy odnoszą się w zasadzie wszystkie przepisy doty- 957 czące skuteczności czynności prawnych, wyznaczające odpowiednie konsekwencje na wypadek ich wadliwości. Przede wszystkim ugoda, jak każda czynność prawna, podlega ogólnym regułom wytyczającym granice dopuszczalnej swobody kształtowania treści czynności prawnej. Ugoda sprzeczna z ustawą, mająca na celu obejście ustawy, sprzeczna z zasadami współżycia społecznego jest nieważna (art. 58 KC). Przykład: Nieważna z powodu sprzeczności z ustawą jest ugoda zawierająca ustępstwa uczynione w imieniu małoletniego bez uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego (por. orz. SN z 5.3.1962 r., OSN 1963, poz. 127). Za sprzeczną z zasadami współżycia społecznego została uznana ugoda, w której poszkodowany zrzekł się znacznej części świadczeń należnych z tytułu uszkodzenia ciała (orz. SN z 14.12.1973 r„ OSP 1974, poz. 161). Nie dopatrzył się sprzeczności ugody z ustawą (art. 58 § 1 KC) SA w Łodzi (orz. z 19.4.1991 r., OSP 1992, poz. 39) badając ugodę zawartą między nabywcą samochodu i przedsiębiorstwem „Polmozbyt" jako sprzedawcą, w której sprzedawca zobowiązał się do wydania w ramach rękojmi za wady nowego samochodu, a nabywca do zapłaty określonej kwoty „z tytułu partycypacji w kosztach wymiany samochodu". Zob. aprobującą glosę M. Pyziak--Szafnickiej, OSP 1992, poz. 243 oraz T. Justyński, Ugoda pomiędzy nabywcą samochodu a profesjonalnym sprzedawcą o wydanie w ramach rękojmi nowego samochodu, PS Nr 4/1994. Odnosząc do ugody przepisy o wadliwości umów wspomnieć ponadto na- 958 leży o instytucji wyzysku (art. 388 KC), której zastosowanie byłoby uzasadnione w razie wymuszonej przez jedną ze stron (wykorzystującej przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony) rażącej dysproporcji ustępstw. Na tej podstawie pokrzywdzony mógłby domagać się modyfikacji ustalonych ugodą świadczeń, co w konkretnej sytuacji może być dla niego korzystniejsze niż uznanie ugody za nieważną. Tylko w wyjątkowych wypadkach powołanie się na usprawiedliwiony interes strony - podlegający ocenie według zasad współżycia społecznego - może prowadzić do uznania ugody za nieważną; zagrożenie stabilności ugody oznacza bowiem ograniczenie jej przydatności w obrocie. W związku z tym zasługuje na uwagę pogląd wyrażony w cyt. już orz. SA w Łodzi z 19.4.1991 r. (OSP 1992, poz. 39), że „nie powinno się uznawać za niedopuszczalną każdą ugodę, z której wynikają dla nabywcy korzyści mniejsze niż te, które można było mu przyznać wyrokiem". Zob. glosę M. Pyziak-Szaftiickiej, OSP 1992, poz. 243. 2. Wady oświadczenia woli Do ugody stosuje się także przepisy o wadach oświadczenia woli, z za- 959 strzeżeniem odrębności dotyczących błędu. Uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu zostało Nb. 957-959 960 961 j30 KozazicH A1U. Ugoda z mocy art. 918 § 1 KC ograniczone, a to w tym celu, aby ugoda mogła doprowadzić do definitywnego uregulowania spornego lub niepewnego stosunku prawnego. W myśl tego przepisu, doniosłość ma jedynie błąd co do stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie byłyby powstały, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy. Błąd ten powinien więc mieć cechę błędu subiektywnie istotnego. Na gruncie powołanego przepisu należy odróżnić: 1) błąd dotyczący okoliczności traktowanych przez strony jako niewątpliwe, 2) błąd dotyczący okoliczności spornych lub niepewnych. Tylko w pierwszym przypadku można powołać się na błąd z uzasadnieniem, że znajomość prawdziwego stanu rzeczy czyniłaby bezprzedmiotowymi spór albo niepewność, a tym samym nie byłoby powodów do zawarcia ugody. Przykład: Strony w błędnym przekonaniu o istnieniu zobowiązania zawierają ugodę, aby uchylić spór co do wysokości świadczeń. Natomiast powołanie się na błąd nie będzie skuteczne, gdy dotyczył on okoliczności spornych albo wątpliwych, ponieważ celem ugody jest właśnie usunięcie stanu niepewności. Przykład: W razie błędnej oceny zakresu obowiązku odszkodowawczego, gdy wysokość odszkodowania była przedmiotem sporu, który ugoda uchyla. Z tych samych przyczyn późniejsze odnalezienie dowodów co do roszczeń, których ugoda dotyczy, nie daje podstaw do uchylenia się od skutków prawnych określonych w ugodzie, chyba że została ona zawarta w złej wierze (art. 918 § 2 KC). To ostatnie zastrzeżenie odnosi się do sytuacji, gdy jedna ze stron zataja przed drugą fakt istnienia odpowiednich dowodów. IV. Ugoda sądowa Ugoda, likwidując konflikty w drodze kompromisu, i to bez konieczności angażowania aparatu wymiaru sprawiedliwości, niewątpliwie odgrywa pozytywną rolę społeczną. Pozytywna ocena jej funkcji znalazła zdecydowany wyraz w przepisach proceduralnych. Przede wszystkim Kodeks postępowania cywilnego każe sądom, gdy zawarcie ugody jest dopuszczalne, dążyć w każdym stanie postępowania do ugodowego załatwienia sprawy (art. 10, 223, 468 § 2 pkt 2 KPC), a nawet jeszcze przed wniesieniem pozwu przewiduje możliwość wszczęcia specjalnego postępowania pojednawczego dla uregulowania sprawy cywilnej w drodze ugody (art. 184-186 KPC). Ugoda zawarta Nb. 960-961 I 962 przed sądem, wpisana do protokołu rozprawy lub posiedzenia, zawsze spełnia wymagania dotyczące formy jej zawarcia. Charakter prawny ugody sądowej nie jest jednolicie objaśniany w piśmiennictwie prawniczym, a przez pewien czas także stanowisko orzecznictwa nie było w kwestii tej zgodne. Zagadnienie dotyczy stosunku ugody zawieranej przed sądem do umowy ugody uregulowanej przepisami KC. Pogląd przyjęty aktualnie w judykaturze SN oraz dominujący w doktrynie uznaje ugodę sądową za czynność o podwójnym charakterze, będącą zarazem czynnością materialnoprawną (ugodą w rozumieniu art. 917 KC) i czynnością procesową o właściwych dla niej skutkach. Według tej koncepcji ugoda sądowa tym tylko różni się od ugody cywilnej (materialnoprawnej), że poza treścią wskazaną w art. 917 KC zawiera oświadczenia zmierzające do umorzenia postępowania. Za tą konstrukcją opowiedział się SN w uchw. z 20.12.1969 r. (OSN 1970, poz. 40); zob. też wcześniejsze wypowiedzi doktryny, zwłaszcza J. Lapierre, Ugoda sądowa, s. 98 i n.; por. K. W. Baran, Refleksje, s. 408; Czachórski, Zobowiązania, s. 507; S. Dmowski, [w:] Komentarz, s. 741-742. Na dualistyczną konstrukcję ugody sądowej (czynność o charakterze mieszanym) powołuje się orz. SN z 25.2.1998 r. (OSP 1999, poz. 59, z aprobującą glosą A. Szpunara, tamże), dotyczące ugody, która przewidywała zaspokojenie roszczeń odszkodowawczych w formie jednorazowego odszkodowania (kapitalizację renty). Ugody zawierane przed sądem podlegają kontroli sądowej. Za niedopusz- 963 czalną uzna sąd ugodę niezgodną z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzającą do obejścia prawa (art. 223 § 2 w zw. z art. 203 § 4 KPC). W postępowaniu w sprawach gospodarczych (art. 479' KPC) zakres sądowej kontroli ugody częściowo odbiega od zasad ogólnych. Sąd uzna ugodę zawartą przez strony za niedopuszczalną, gdy jest niezgodna z prawem, zasadami współżycia społecznego, zmierza do obejścia prawa, a także wtedy, gdy wymaga tego ochrona środowiska lub ochrona produkcji należytej jakości (art. 47913 § 2 KPC). Ocena według tego ostatniego kryterium będzie aktualna najczęściej w sprawach z rękojmi, gwarancji oraz o odszkodowanie z powodu nienależytego pod względem jakości wykonania zobowiązań wynikających zwłaszcza z umowy sprzedaży, kontraktacji, umowy o dzieło. Zob. J. Pietrzykowski, Sądownictwo gospodarcze. Komentarz, Warszawa 1990, s. 28. Nb. 962-963 Indeks rzeczowy Liczby wytłuszczone oznaczają paragrafy, a liczby jasne — numery brzegowe umieszczone na marginesie Abstrakcyjna czynność prawna - p. gwarancja bankowa 31 678-700 - p. przyjęcie przekazu 40 853 - p. zobowiązania z papierów wartościowych 41 869 - p. weksel 42 887 Actio directa - p. ubezpieczenia 36 793 Affectio societatis - p. spółka 38 811 Agencja - umowa agencyjna 13 351; 20 463—477 - agencja wyłączna 20 470 - forma 20 466 - ograniczenie działalności konkurencyjnej 20 477 - prawa i obowiązki stron 20 468-472 - prowizja 20 465 - prowizja del credere 20 466 - przedawnienie 20 477 - świadczenie wyrównawcze 20 476 - zakończenie stosunku prawnego 20 - zastaw ustawowy 20 472 - p. też agent morski, makler 20 467 Akcept 40 852; 42 883 Akcesoryjność - p. gwarancja jakości 4 130, 133 - p. poręczenie 30 620, 643-649 Awal 29 613; 30 628; 42 884, 901 B Bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków 10 317-318 Bezpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 331 Błąd : - przy ugodzie 45 959 - przy poręczeniu 30 665 Casus mixtus - przy użyczeniu 11 325 - przy zleceniu 14 365 - przy przechowaniu 17 420 Cena - przy komisie 21 484 - przy kontraktacji 7 216, 228 - przy leasingu 12 335, 339 - przy sprzedaży 4 36, 38, 46, 48, 65-79 Czek 39 822; 41 833; 42 893-902 - awal 42 901 - imienny, na okaziciela, na zlecenie 42 896 - odpowiedzialność 42 902 - pojęcie 42 893 - postdatowany 42 897 ' ' - rozrachunkowy 42 898 - zakreślony 42 898 Czynsz - przy umowie dzierżawy 10 298, 305, 306, 307 - przy umowie najmu 9 234, 239, 275-280 D Darowizna 3 31; 6 185-210 - umowa darowizny 6 185 -: ¦ : - - forma 6 191-194 -----przedmiot 6 185 - - strony 6 188-190 - niedostatek darczyńcy 6 208 muens rzeczowy - obowiązki darczyńcy 6 195-198 - odwołanie darowizny 6 203-210 -----z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego 6 203-207 -----z powodu niedostatku darczyńcy 6 208 - polecenie 6 199-202 -----wypełnienie 6 201 -----zwolnienie z wypełnienia 6 202 - przebaczenie 6 204 - rękojmia za wady 6 198 - rozwiązanie przez sąd 6 213 - utrzymanie darczyńcy 6 212 - zgodna z zasadami współżycia społecznego 6 211 Depozyt nieprawidłowy - umowa 24 511-512; 26 537-547 - stosowanie przepisów o pożyczce 26 543 - stosowanie przepisów o przechowaniu 26 545-547 Dom składowy 19 442, 447 Dostawa 3 31; 37 809 Dożywocie 32 701; 34 725-749 - prawo dożywocia 34 729-731 - - ochrona 34 732-733 -----zamiana na rentę 34 734-737 - umowa dożywocia 32 701; 34 725-728 - - forma 34 728 -----przedmiot 34 727 -----strony 34 726 -----bezskuteczność względna 34 740 -----rozwiązanie przez sąd 34 738-739 - p. też umowa z następcą 34 741-749 Dzieło 13 351; 16 389^11 - umowa o dzieło 16 389-393 - pojęcie dzieła 16 390 - prawa i obowiązki stron 16 393^07 - przedawnienie 16 411 - rękojmia za wady dzieła 16 401^102 - wydanie i odebranie 16 400 - wynagrodzenie 16 389, 394, 403 -----kosztorysowe 16 404 -----ryczałtowe 16 404 - zakończenie 16 408-410 -----odstąpienie 16 402, 409 -----rozwiązanie umowy 16 410 Dzierżawa 8 233; 10 298-318 - umowa dzierżawy 10 298 - czas trwania 10 307 - czynsz 10 298, 305, 306, 307 - nieruchomości rolnej 10 314-316 - milczące przedłużenie 10 308 - poddzierżawa, bezpłatne używanie 10 304 - prawa i obowiązki stron 10 301-307 - przedmiot 10 299 - ustawowe prawo pierwokupu nieruchomości rolnej 10 316 - wypowiedzenie 10 304, 306 - zakończenie 10 308-312, 316 - zastaw ustawowy wydzierżawiaj ącego 10 307 - zbycie rzeczy w czasie trwania dzierżawy 10 314 - p. też umowa o bezczynszowe oddanie nieruchomości rolnej do używania i pobierania pożytków 10 317 E Energia - sprzedaż energii 4 35, 86 Facultas alternativa - p. upoważnienie przemienne Franszyza - integralna, redukcyjna 36 788 Gra 44 936-950 - umowa gry 44 936, 939 - nierzetelna 44 950 - niezupełne zobowiązanie 44 949 - zakazana 44 947-948 - ustawa o grach i zakładach wzajemnych 44 939-942 -----monopol państwowy 44 940 -----przedawnienie 44 944 -----realizacja uprawnień 44 945 -----regulaminy 44 943-944 -----wykaz gier losowych 44 939 -----zezwolenie 44 941-942 Gwarancja bankowa 31 678 700 - umowa gwarancyjna 31 678-683, 684-689 -----abstrakcyjny charakter 31 678-700 - - forma 31 685 -----list gwarancyjny 31 685 -----strony 31 680 Indeks rzeczowy 361 - prowizja 31 688 - potwierdzenie 31 698 - regwarancja 31 681 - skutki wykonania 31 697 - ubezpieczenie kredytu a gwarancja 31 700 - zarzuty 31 692-694 Gwarancja jakości 4 129-148 - a rękojmia za wady 4 132, 133 - czynność prawna 4 129, 130 - dokument gwarancyjny 4 131 - gwarancja sprzedawcy i wytwórcy 4 132 - przesłanki odpowiedzialności 4 134—136 - uprawnienia 4 137-141 - świadczenia odszkodowawcze 4 147,148 - umowa o przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych 4 142-146 Gwarancja komercjalna (handlowa) 4 180-182 H Hotele - p. odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady - tzw. umowa hotelowa 13 353; 18 427, 429, 441 I Indos 41 866; 42 885-886 K Kapitalizacja renty 33 723 Kaucja - przy najmie lokali mieszkalnych 9 271 - jako zabezpieczenie wierzytelności 29 606 Klauzula rebus sic stantibus - przy darowiźnie 6 202, 210, 212 - przy dożywociu 34 737 - przy dzierżawie 10 305 - przy rencie 33 702 Komis 13 351; 21 478—493 - umowa komisu 21 478-482 - kupna 21 481, 492 - sprzedaży 21 481, 492 - obowiązki komisanta 21 483-486 - obowiązki komitenta 21 487^188 -----prowizja 21 487 - przedawnienie 21 490 - rękojmia za wady 21 492, 493 - ustawowe prawo zastawu 21 488 - zakończenie 21 489 Konkurencja - ograniczenie działalności konkurencyjnej agenta 20 470 - p. ograniczenia przy sprzedaży 4 55 Konkurs - p. przyrzeczenie publiczne 43 930-935 Konosament 22 505; 41 864 Kontraktacja 3 31; 7 215-232 - umowa kontraktacji 7 215-219 - - forma 7 219 - - strony 7 215, 231 - obowiązki kontraktującego 7 224-225 - obowiązki producenta 7 220-223 - odpowiedzialność kontraktującego 7 230 - odpowiedzialność producenta 7 226-229 - przedawnienie 7 232 - rękojmia za wady przedmiotu kontraktacji 7 218, 228 - rękojmia za wady środków produkcji 7 218, 230 - świadczenia dodatkowe kontraktującego 7 217 Kredyt - p. kredyt bankowy, konsumencki, pożyczka, sprzedaż na raty, leasing Kredyt bankowy - umowa kredytu 24 511-514; 27 548-568 - - forma 27 553 -----strony 27 551 -----zlecenie udzielenia kredytu 27 555a - prawa i obowiązki banku 27 557-563 -----tajemnica bankowa 27 562-563 - prawa i obowiązki kredytobiorcy 27 564-567 - - odsetki 27 564 -----prowizja 27 566 - ubezpieczenie kredytu 31 700 - wypowiedzenie 27 567a Kredyt konsumencki 4 154; 24 514; 25 536 Leasing 8 233; 12 332-350 - forma 12 335 - umowa leasingu 12 333-337 - prawa i obowiązki stron 12 342 - raty 12 336, 340 5b2 Indeks rzeczowy - umowa podobna 12 341 - wady rzeczy 12 343-344 - własność rzeczy 12 346 - wygaśnięcie umowy 12 347 - wynagrodzenie pieniężne 12 340 - wypowiedzenie 12 345, 348 List przewozowy 22 505 Lokale - p. najem lokali Lokator 9 265 M Majątek - wspólny wspólników 38 820 - p. odpowiedzialność osobista 29 610 N Nagroda - p. przyrzeczenie publiczne Najem 8 233; 9 234-297 - umowa najmu 9 234-239 - - forma 9 239 -----przedmiot 9 235 - czas trwania 9 237 - czynsz 9 239 - obowiązki najemcy 9 246-250 - obowiązki wynajmującego 9 241-245 - podnajem, bezpłatne używanie 9 249 - przedawnienie 9 261 - przedłużenie milczące 9 258 - rękojmia za wady 9 245 - ulepszenia 9 260 - ustawowe prawo zastawu wynajmującego 9 247 - wypowiedzenie 9 237, 238, 242, 243, 248, 250, 257 - zakończenie 9 254-260 -----rozliczenia 9 260 - zbycie rzeczy najętej 9 251-253 - p. też leasing 12 332 Najem lokali mieszkalnych 9 262-297 - czynsz 9 275-280 -----limitowany 9 275 . -----podwyżka czynszu 9 276 -----regulowany 9 276 -----wolny 9 279 - dodatek mieszkaniowy 9 280 - kaucja 9 269 - lokale socjalne 9 268, 269 ( - lokale zamienne 9 295 - mieszkaniowy zasób gminy 9 268 - ochrona bezwzględna 9 288 - opłaty inne niż czynsz 9 277 - prawa i obowiązki stron 9 281-288 - umowa 9 267-270 - śmierć najemcy 9 273 - współnajem małżonków 9 273 - zakończenie 9 292 -----rozliczenia 9 297 -----rozwiązanie przez sąd 9 294 - - ugoda 9 294 -----wypowiedzenie 9 293 Najem lokali innych niż mieszkalne 9 237, 262 Następca - umowa z następcą 32 701; 34 743-749 - - treść 34 745-748 -----rozwiązanie przez sąd 34 749 Naturalne (niezupełne) zobowiązania - p. gra, zakład Negotiorum gestio - p. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia Negotium mbctum cum donatione - p. darowizna 6 187 Nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 331 Niezgodość towaru konsumpcyjnego z umową 4 33, 168-179 - pojęcie 4 169-171 - odpowiedzialność 4 172 - uprawnienia 4 173 - terminy 4 174-178 - roszczenie zwrotne sprzedawcy 4 179 O Obligacje 42 903-914 - definicja 42 903 - emisja 42 910 - emitenci 42 908 - funkcje 42 904 - imienne, na okaziciela 42 906 - obrót 42 911 - odpowiedzialność 42 907 - świadczenie pieniężne i niepieniężne 42 905 - umarzanie 42 913 - umowa o reprezentację obligatariuszy 42 909 - wykup 42 911 - zabezpieczenia 42 907 Indeks rzeczowy 363 Odkup - prawo odkupu przy sprzedaży 4 149,160 Odpowiedzialność - czekowa 42 902 - osobista 29 610 - rzeczowa 29 601 - solidarna 7 229; 9 278; 11 326; 14 365-367, 370; 17 419; 38 822; 42 902 - p. też poręczenie 30 622, 656, 675 - wekslowa 42 889 - za produkt 4 126, 148 - p. też casus mixtus Odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady 13 351; 18 427-441 - podmioty odpowiedzialne 18 428 - przedawnienie 18 439-440 - rozszerzenie na zakłady kąpielowe 18 438 - rzecz wniesiona 18 430, 431 - zasady odpowiedzialności 18 432^137 -----cenne przedmioty 18 437 -----ustawowe prawo zastawu 18 440 Odwołanie - darowizny 6 203-210 - poręczenia za dług przyszły 30 641 - przekazu 40 852 - przyrzeczenia publicznego 43 926-929 - renty 33 713 Ogólne warunki ubezpieczenia 35 752; 36 774 Papiery wartościowe 39 846-847; 41 855-876 - abstrakcyjność 41 861, 872, 876 - a znaki legitymacyjne 41 874-876 - imienne 41 865 - indos 41 866 - na okaziciela 41 867 - na prawa inne niż wierzytelności 41 862-864 - na wierzytelności 41 861, 863 - na zlecenie 41 866 - pojęcie 41 855-856 - powstanie zobowiązań z papierów wartościowych 41 857-859 - publiczny obrót 41 856 - umarzanie 41 873 - wykonanie zobowiązań z papierów wartościowych 41 869-872 - zarzuty 41 872 - p. czek, obligacje, weksel Polecenie (modus) - p. darowizna 6 199-202 Polisa ubezpieczeniowa - p. umowa ubezpieczenia, dokument ubezpieczenia 36 771 Poręczenie 29 612; 30 619-677 - umowa poręczenia 30 619-626, 629-641 -----akcesoryjność 30 620, 642-649 - - forma 30 633-634 - - strony 30 629-632 - odpowiedzialność poręczyciela 30 653-659 - podporęczenie 30 627 - roszczenia między poręczycielami 30 675-677 - wstąpienie w prawa zaspokojonego wierzyciela 30 669-674 - za dług przyszły 30 641 - zarzuty poręczyciela 30 660-668 - zwrotne 30 674 - a przejęcie długu 30 648 - a przelew wierzytelności 30 647 Pożyczka 24 511-514; 25 515-536 - umowa pożyczki 25 515-520 -----forma 25 516 - obowiązki biorącego pożyczkę 25 525-528 - obowiązki dającego pożyczkę 25 521-524 - odsetki 25 518, 528 - odstąpienie 25 522 - pożyczka bankowa 25 531-536 - przedawnienie -----roszczenia o wydanie przedmiotu pożyczki 25 523, 530 -----roszczenia o zwrot pożyczki 25 529 - rękojmia za wady 25 524 Producent rolny - p. kontraktacja Protest ' - p. weksel 42 888 Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 13 351; 15 376-388 - cechy działania 15 377-381 - obowiązki stron 15 382-385 - potwierdzenie 15 386-388 Prowizja - przy umowie agencyjnej 20 464 - przy umowie gwarancji bankowej 31 678 - przy umowie komisu 21 487 - przy umowie kredytu bankowego 27 566 indeks rzeczowy - przy umowie rachunku bankowego 28 573, 582 Prowizja del credere 20 466 Przebaczenie - przy umowie darowizny 6 204 Przechowanie 13 351; 17 412^26 - umowa przechowania 17 412^416 -----czynność prawna realna 17 413-415 -----przedmiot 17 412 - obowiązki składającego 17 421-423 - prawa i obowiązki przechowawcy 17 417^20 - przedawnienie 17 426 - zakończenie 17 424-425 - p. też depozyt nieprawidłowy Przedawnienie roszczeń - przy gwarancji bankowej 31 699 - przy niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową 4 179 - przy odpowiedzialności utrzymujących hotele i podobne zakłady 18 439-440 - przy obligacjach 42 912 - przy przekazie 40 854 - przy rencie ze źródeł pozaumownych 33 724 - przy umowie agencyjnej 20 477 - przy umowie komisu 21 490 - przy umowie kontraktacji 7 232 - przy umowie kredytu bankowego 27 568 - przy umowie najmu 9 261 - przy umowie o dzieło 16 411 - przy umowie poręczenia 30 666 - przy umowie pożyczki 25 523, 530 - przy umowie przechowania 17 426 - przy umowie przewozu osób 22 502 - przy umowie rachunku bankowego 28 589 -----przy rachunku oszczędnościowym 28 597 - przy umowie renty 33 715 - przy umowie składu 19 461-462 - przy umowie sprzedaży 4 80-82 - przy umowie ubezpieczenia 36 806-808 - przy umowie użyczenia 11 331 - przy umowie zlecenia 14 375 - z gier i zakładów prowadzonych na podstawie zezwolenia 44 944 Przejęcie obowiązku wykonywania świadczeń gwarancyjnych przy sprzedaży (umowa serwisowa) 4 142-146 Przekaz 39 846-847; 40 848-854 - pojęcie 40 848 - odwołanie 40 851 - przedawnienie 40 854 - przekaz w dług, w kredyt 40 852 - przyjęcie przekazu 40 853-854 -----abstrakcyjność 40 853 - stosunek pokrycia 40 852 - stosunek waluty 40 848 - zarzuty przekazanego 40 853 Przeniesienie własności - przy darowiźnie 6 185, 193, 195, 210 - przy depozycie nieprawidłowym 26 539-540 - przy dożywociu 34 725-727 - przy komisie 21 481 - przy kontraktacji 7 218 - przy leasingu 12 346 - przy pożyczce 25 515, 521 - przy rencie 33 704 - przy sprzedaży 4 35, 56, 155, 160 - przy umowie o dzieło 16 400 - przy umowie z następcą 34 745-746 - przy zamianie 5 183 Przepadek - p. gra, zakład 44 944 Przewóz - umowa przewozu 13 351; 22 494-505 - reżim prawny 22 495 - przewóz osób 22 496-503 - przewóz rzeczy 22 504-505 -----konosament 22 505 -----list przewozowy 22 505 Przyrzeczenie publiczne 43 915-935 - nagroda 43 920-921 - ogłoszenie publiczne 43 915-916 - odwołanie 43 926-929 - powstanie stosunku zobowiązaniowego 43 917 - teoria policytacyjna, teoria oferty 43 916 - wielość wykonawców 43 922—925 - przyrzeczenie nagrody konkursowej 43 930-935 -----przedmiot konkursu 43 930 -----rozstrzygnięcie 43 934 -----termin 43 933 R Rachunek bankowy 24 511-514; 28 569-597 Indeks rzeczowy 365 - umowa rachunku bankowego 28 569-575 - - forma 28 571 - - strony 28 570 - blokada 29 608-609 - oprocentowanie 28 572 - prawa i obowiązki banku 28 576-584 - obowiązki posiadacza rachunku 28 585-586 - prowizja 28 573, 582 - przedawnienie 28 589 - rodzaje rachunków bankowych 28 575 -----rachunek rozliczeniowy 28 573 -----rachunek lokaty terminowej 28 573 -----rachunek oszczędnościowy 28 573 -----rachunek powierniczy 28 574 - zakończenie 28 587-588 -----wypowiedzenie 28 588 -----dowody zawarcia 28 591 -----przedawnienie 28 597 -----przywileje egzekucyjne 28 594 -----rachunek wspólny 28 570 -----rozwiązanie umowy 28 596 -----system gwarantowania 28 576 ----wypłata po śmierci posiadacza 28 595 Raty - p. leasing 12 336, 340 - p. renta 33 704, 706 - p. sprzedaż na raty 4 149, 151-154 Rażąca niewdzięczność - p. odwołanie darowizny 6 203-207 Regres - przy gwarancji bankowej 31 697 - przy odpowiedzialności czekowej 42 902 - przy odpowiedzialności wekslowej 42 889 - przy poręczeniu 30 669—674 - przy umowie ubezpieczenia 36 791 Regwarancja - p. gwarancja bankowa 31 681 Reklamacja - przy grach i zakładach 44 944 - przy rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 4 95, 118 . ,• Remitent 42 880 Renta 32 701; 33 702-724 - umowa renty 33 702-715 - - forma 33 709 -----przedmiot 33 702 - prawa i obowiązki stron 33 703-704, 710-711 - przedawnienie 33 715 - rękojmia za wady 33 710-711 - wygaśnięcie prawa do renty 33 712-714 - źródła pozaumowne renty 33 716-719 -----modyfikacja świadczeń 33 720-723 -----kapitalizacja 33 723 -----przedawnienie 33 724 -----p. też renta przy darowiźnie 6 212; dożywociu 33 719, 736-737; renta ubezpieczeniowa 33 719; 36 769 Rękojmia przy sprzedaży 4 83-128 - cechy odpowiedzialności 4 89-93 - modyfikacje umowne 4 128 - naprawienie szkody 4 124-126 - przejście uprawnień 4 123 - reżim prawny 4 83 - uprawnienia z tytułu rękojmi 4 99-117, 120-122 -----dostarczenie rzeczy wolnych od wad 4 101, 110-115 -----obniżenie ceny 4 100, 109 -----odstąpienie od umowy 4 99, 104-108 -----usunięcie wady 4 102, 116, 117 -----terminy (zawite) realizacji 4 120-122 - wady fizyczne 4 84-86 -----wady główne zwierząt 4 125 - wady prawne 4 87, 88, 103 - zawiadomienie o wadzie 4 94-98 Rękojmia za wady rzeczy - przy darowiźnie 6 198 - przy komisie 21 491^92 - przy kontraktacji 7 218, 228 - przy najmie 9 245 - przy pożyczce 25 524 - przy rencie 33 710-711 - przy sprzedaży 4 83-128 - przy umowie o dzieło 16 401—402 - przy użyczeniu 11 322 - przy zamianie 5 184 Rozwiązanie umowy przez sąd - p. darowizna 6 213; dożywocie 34 747-748; najem 9 293-294; umowa z następcą 34 743; umowa spółki cywilnej 38 840 Rzeczy zamienne, niezamienne 19 446 Samobójstwo - p. umowa ubezpieczenia 36 797 Skład 13 351; 19 442-462 366 Indeks rzeczowy - umowa składu 19 AA2-AM ----dowód składowy 19 449 - prawa i obowiązki stron 19 452-458 - przedawnienie 19 461^62 - przedsiębiorstwo składowe 19 443 - ustawowe prawo zastawu 19 456 - wygaśnięcie roszczeń 19 461 Składka ubezpieczeniowa 35 750; 36 755, 783 Spedycja 13 351; 23 506-514 - umowa spedycji 23 506-513 - - przedmiot 23 507-509 ----strony 23 506 - reżim prawny 23 510 Spółka 37 809; 38 811-845 - umowa spółki cywilnej 38 811-845 - - forma 38 812 ----podmioty 38 815-817 - majątek wspólny wspólników 38 820 - odpowiedzialność za zobowiązania spółki 38 821-822 - prowadzenie spraw spółki 38 825-828 - przystąpienie wspólnika 38 831 - reprezentacja 38 829-830 - rozwiązanie spółki 38 837-840 ----rozliczenia 38 841-845 - spółki prawa handlowego 37 809 - śmierć wspólnika 38 836 - wkłady 38 811-812, 818 - wypowiedzenie udziału 38 831-836 - - przez wspólnika 38 831-833 ----przez wierzyciela osobistego 38 833 - zyski i straty 38 823-824 Sprzedaż 3 31; 4 32-182 - umowa sprzedaży 4 32, 35-40 - - cena 4 36, 46, 48, 65-79 ----forma 4 41 ----przedmiot 4 35, 46, 47 ----tryb zawarcia 4 42^5 - obowiązki kupującego 4 36-38, 64-79 - obowiązki sprzedawcy 4 35, 37, 38, 56-63 - ograniczenia 4 49-55 - przejście korzyści i ciężarów 4 63 - przejście niebezpieczeństwa przypadkowej utraty lub uszkodzenia rzeczy 4 63 - reżim prawny 4 32-34 - szczególne rodzaje sprzedaży 4 149-174 ----konsumencka 4 149 ----licytacyjna 4 93, 173 ----na odległość 4 150 ----na próbę, z zastrzeżeniem zbadania 4 149, 157-159 ----na przedpłatę 4 149 - - na raty 1 13; 4 150-154 ----na zamówienie 4 149 ----poza lokalem przedsiębiorstwa 4 150 ----prawo odkupu 4 149, 160 ----prawo pierwokupu 4 149, 161-167 ----według wzoru 4 149 ----z zastrzeżeniem własności 4 149, 155, 156 - p. też leasing 12 344 Ś Śmierć - dającego i przyjmującego zlecenie 14 373 - najemcy lokalu mieszkalnego 9 272 - posiadacza rachunku oszczędnościowego 28 595 - przyjmującego zamówienie przy umowie o dzieło 16 410 - ubezpieczonego 36 797 - wspólnika 38 836 - p. też darowizna 6 204, 205; dożywocie 34 731; prawo odkupu 4 160; prawo pierwokupu 4 167; renta 33 708; umowa z następcą 34 746 Świadczenie usług polegających na czynnościach faktycznych 13 351; 14 355 Tajemnica - bankowa 27 562-563; 28 580 - umów ubezpieczenia 36 799 Terminy zawite - do odwołania darowizny 6 205 - do rozwiązania umowy darowizny przez sąd 6 210 - do uznania umowy dożywocia za bezskuteczną 34 740 - do zawiadomienia o szkodzie utrzymujących hotele i podobne zakłady 18 433 - do zgłoszenia roszczenia o świadczenie wyrównawcze przez agenta 20 476 - przy niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową 4 174, 175 - przy rękojmi za wady rzeczy sprzedanej 4 120-122, 127 Trasat 42 856, 868 Indeks rzeczowy 367 U Ubezpieczenia gospodarcze 35 750-751; 36 755-808 - umowa ubezpieczenia 36 755-759 - - forma 36 775 ----na rzecz osoby trzeciej 36 762 ----podmioty 36 760-763 ----przedmiot 36 765-769 ----zawarcie 36 770-775 - actio directa 36 793 - dokument ubezpieczenia 36 771 - formalny i materialny początek ubezpieczenia 36 779 - franszyza integralna, redukcyjna 36 788 - majątkowe 36 765, 786, 789 - niedoubezpieczenie, ponadubezpieczenie 36 789 - obowiązki ubezpieczającego 36 780-784 - - składka 36 783 - obowiązki zakładu ubezpieczeń 36 785-799 - odszkodowanie ubezpieczeniowe 36 766-768 - osobowe 36 763, 765, 785, 794-799 - powstanie odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń 36 776-779 - przedawnienie 36 806-808 - regres ubezpieczeniowy 36 791 - suma ubezpieczenia 36 789 - tajemnica umów ubezpieczenia 36 799 - ubezpieczający 36 766 - ubezpieczenie mienia 36 766 - ubezpieczenie następstw nieszczęśliwych wypadków 36 768 - ubezpieczenie na życie 36 768 - ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej 36 766 - ubezpieczenia obowiązkowe 35 753 - Ubezpieczeniowy Fundusz Gwarancyjny 35 754 - ubezpieczony 36 756-757 - udział własny 36 788 - umówiona suma pieniężna, renta 36 794 - uposażony 36 763 - wygaśniecie stosunku ubezpieczenia 36 800-805 ----odstąpienie przez ubezpieczającego 36 805 ----odstąpienie przez zakład ubezpieczeń 36 804 ----upływ czasu 36 800 ----wypowiedzenie 36 803 - wypadek ubezpieczeniowy 36 764 - zakład ubezpieczeń (ubezpieczyciel) 36 755 Ugoda 45 951-963 - umowa ugody 45 951-955 - - forma 45 956 ----skuteczność 45 957-958 - wady oświadczenia woli (błąd) 45 959 - ugoda sądowa 45 961-963 - zakres zastosowania 45 954 Umorzenie papierów wartościowych 41 847 Umowa - adhezyjna 22 497; 24 513; 35 728; 36 758; 44 936 - darma (nieodpłatna) 6 186, 196; 11 319; 14 360; 17 414; 25 518; 26 542; 28 572; 30 624; 31 679; 33 705 - dwustronnie zobowiązująca 4 38; 5 183; 7 218; 9 234; 10 298; 11 321-323; 12 336; 14 361; 16 393; 17 414; 19 442; 20 465; 21 479; 22 494; 23 509; 25 517; 27 548; 28 571-574, 33 705; 34 728; 36 755-756 - grupy umów 1 14-19 - jednostronnie zobowiązująca 6 186; 30 620; 31 679; 33 682 - klasyfikacja umów 1 7, 8 - konsensualna 4 40; 5 183; 6 186; 7 217-219; 9 240; 10 298; 14 361; 16 393; 19 444; 20 465; 21 479; 22 494; 23 509; 25 516; 27 548; 28 571; 30 629; 31 679; 33 709; 34 728; 36 755; 38 817; 45 956 - losowa 32 702; 33 708; 34 725; 36 757; 44 937 - łańcuch umów 2 28, 29 - mieszana 2 25 - nazwana 2 20-22 - nienazwana 2 23, 24; 4 142-146; 11 331; 13 353; 29 598 - odpłatna 4 38; 5 183; 7 218; 9 234; 10 298; 12 336; 14 360; 16 389; 17 414; 19 444; 20 465; 21 482; 22 494; 23 509; 25 518, 521; 26 542; 27 548; 28 571; 30 624-625; 33 714; 34 728; 36 756; 38 818 - o podwójnym skutku (zobowiązująco--rozporządzająca) 3 31; 4 39; 5 183; 6 186; 34 725 muens rzeczowy - podtypy 1 13 - realna 11 320; 17 413; 26 541,29 606-607; 41 857 - typologia umów 1 7, 9-12 - ustalająca 45 953 - wzajemna 4 38; 5 183; 7 218; 9 234; 10 298; 12 335; 16 389; 19 444; 20 465; 21 482; 22 494; 23 509; 33 711; 34 728; 36 756; 45 951 - zespół (kompleks) umów 2 28, 30 - z następcą 32 701, 743-749 - związki umów 2 26-30 Upoważnienie przemienne ł - p. darowizna 6 201, 212 Usługi - umowy o świadczenie usług 13 351-352 Użyczenie 8 233; 11 319-331 - umowa użyczenia 11 319 -----czynność prawna realna 11 320 -----strony 11 319 - obowiązki biorącego w używanie 11 323-326 - obowiązki użyczającego 11 321-322 - przedawnienie 11 330 - rękojmia za wady 11 322 - ustanie 11 327-329 - p. też umowa o nieodpłatne używanie rzeczy i pobieranie z niej pożytków 11 331 W Weksel 42 878-892 - akcept 42 883 - funkcje 42 892 - in blanco 42 890-891 - indos 42 885-886 - odpowiedzialność 42 889 - poręczenie wekslowe (awal) 42 884 - protest 42 888 - remitent 42 881, 883 - roszczenia zwrotne 42 889 - trasowany 42 882-883 - własny 42 880-881 - zobowiązanie abstrakcyjne 42 887 Wkład - p. spółka 38 818 Wspólnik - p. spółka 38 811 Wypowiedzenie - p. agencja, dzierżawa, komis, leasing, najem, rachunek bankowy, spółka, umowa kredytu, umowa ubezpieczenia, umowa zlecenia, użyczenie Zabezpieczenia wierzytelności 29 598-618 - osobiste 29 577, 611-618 -----gwarancja bankowa 29 615; 31 678-700 - - poręczenie 29 612; 30 619-677 -----poręczenie wekslowe (awal) 29 613; 42 884 -----przelew wierzytelności na zabezpieczenie 29 617 -----przystąpienie do długu 29 618 -----ubezpieczenie kredytu 29 616; 31 677 - - weksel 29 614; 42 891-892 - rzeczowe 29 601-609 ----blokada rachunku bankowego 29 608-609 -----hipoteka i zastaw 29 602 -----kaucja 29 606-607 -----przewłaszczenie na zabezpieczenie 29 603 Zakład 44 936-950 - umowa zakładu 44 936, 938 - nierzetelny 44 950 - niezupełne zobowiązanie 44 949 • - zakazany 44 947-948 - ustawa o grach i zakładach wzajemnych 44 939-942 -----przedawnienie 44 944 -----realizacja uprawnień 44 945 -----regulaminy 44 943-944 -----wykaz zakładów wzajemnych 44 939 -----zezwolenie 44 941-942 Zamiana 3 31; 5 183-184 - umowa zamiany 5 183 - reżim prawny 5 184 Zastaw ustawowy - p. agencja, dzierżawa, komis, leasing, najem, odpowiedzialność utrzymujących hotele i podobne zakłady, skład Zlecenie 13 351; 14 354-375 - umowa zlecenia 14 354 -----forma 14 363 -----przedmiot 14 355 - obowiązki dającego zlecenie 14 368-370 Indeks rzeczowy 369 - obowiązki przyjmującego zlecenie 14 364-367 - przedawnienie 14 375 - zakończenie 14 371-374 - p. prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia 13 351; 15 378-388 - p. umowy o świadczenie usług polegających na czynnościach faktycznych 13 353; 14 355, 375 Znaki legitymacyjne 41 874-876 Zobowiązania - część ogólna i część szczegółowa 1 1-3 - niezupełne 44 949 - przemienne 4 137; 9 260 - realne 7 231; 9 253; 34 732; 36 792 - stosowanie prawa 1 4 - trwałe 9 237; 20 451; 33 702; 36 759 - umowne 1 2 - z jednostronnych czynności prawnych 1 2 - z zachowań niemąjących charakteru czynności prawnej 1 2 Zobowiązania - część ogólna Pndn;czuiki Prawnicze /l.igmew Radwański Zobowiązania - część ogólna Prof. Zbigniew Radwański Seria: Podręczniki Prawnicze 4. wyd. 2003 r., 371 s. ¦" ISBN: 83-7247-744-2 Książka stanowi pierwszą część podręcznika do prawa zobowiązań i zawiera omówienie zagadnień ogólnych (art. 353-534 KC). Tok wykładu ilustrowany jest licznymi przykładami oraz orzecznictwem. W czwartym wydaniu uwzględniono najnowsze zmiany stanu prawnego dotyczące m.in. definicji przedsiębiorcy, konsumenta, umowy przedwstępnej oraz ustalania odsetek ustawowych. prof. dr Zbigniew Radwański - emerytowany profesor zwyczajny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, członek rzeczywisty PAN, przewodniczący Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Cywilnego, autor licznych publikacji z zakresu prawa cywilnego, wybitny znawca przedmiotu. Pod ręczn i k wyróżniaj ą: • przystępne omówienie poszczególnych zagadnień, • logiczny, przejrzysty układ treści, • najnowsze orzecznictwo, • liczne przykłady pomagające w zrozumieniu wykładu, • bogata literatura przedmiotu. Wydawnictwo C.H.Beck ul. Gen. Zajączka 9,01-518 Warszawa tel. (22) 33 77 666, fax (22) 33 77 601 http://www.sklep.beck.pl Repetytoria Becka - niezastąpiona pomoc w szybldm i skutecznym przygotowaniu się do egzaminów &., Prawo cywilne - zobowiązania Tosty. Kazusy. Tablice Seria: Repetytoria Becka 1. wyd. 2003 r.; 253 s. ISBN 83-7247-604-7 Repetytorium stanowi niezastąpioną pomoc w przyswojeniu, zrozumieniu i sprawdzeniu wiadomości z zakresu prawa zobowiązań. W kazusach Autorzy omówili przede wszystkim umowy najistotniejsze z punktu widzenia obrotu prawnego jak np. sprzedaż, darowizna, czy najem. Testy wraz z odpowiedziami dotyczą m.in. bezpodstawnego wzbogacenia, odpowiedzialności deliktowej i umowy darowizny, a tablice przedstawiają m.in. źródła prawa zobowiązań, wzorce umowne i zasady odpowiedzialności. Kamil Soiński - Uniwersytet Szczeciński, radca prawny, Jacek Toczkowski - Uniwersytet Szczeciński Włdjwnlctwo C.H. Bi-ck. ul. Gi-n. Z.ijiiczkd 9.01-518 W.u-..- in.i ti'l (221 ii 77 G00. f ix r22< 33 77 601. http:. VLuvt.livik.pl. (¦ mali: ilz.h.indlowy ¦ li. ik.|j| Edukacja Prawnicza Edukacja Prawnicza to miesięcznik obejmujący materiały niezbędne w czasie przygotowywania się do egzaminów oraz poszerzający ogólną wiedzę prawniczą. Najnowsze zmiany w prawie i komentarze Dodatki tematyczne idealne na egzamin i Kazusy i pytania egzaminacyjne i Angielski dla prawników i Informacje o stypendiach zagranicznych, praktykach i prawie europejskim i Interesujące wykłady, kontrowersyjne wypowiedzi i Konkursy z atrakcyjnymi nagrodami www.eci4ikacjaprawiiicza.pl Wydawnictwo C.H. Beck, ul. Gen. Zajączka 9, 01-518 Warszawa tel. (22) 33 77 666, fax (22) 33 77 601 www.sklep.beck.pl, e-mail: dz.handlowy@beck.pl