Marian Brandys

Ogień i popiół 
Cz. VI cyklu "Koniec świata szwoleżerów"

Po wielkich pożarach dziejowych 
ognie dziedziczą poeci. Popioły - 
uczeni 
Wincenty Rzymowski 
Polskie arcypolskie 
Opowieść o dawnych gwardzistach Napoleona wchodzi w fazę ostatnią. 
Powstańcza wojna się skończyła. Francuski minister spraw 
zagranicznych, generał Sebastiani, w którego obietnice tak święcie 
wierzyli wodzowie powstania listopadowego, wypowiedział już w 
parlamencie paryskim swe historyczne słowa: L'ordre regne a 
Varsovie. (Porządek panuje w Warszawie). Przez kraje niemieckie 
wloką się kolumny bezdomnych zaproszonych wygnańców polskich. 
Okupowana przez zwycięzców stolica "rewolucyi" dźwiga się powoli 
do nowego życia - o wiele trudniejszego i bardziej zniewolonego 
niż w przedwojennym Królestwie Polskim. Po zamilknięciu ostatnich 
hałasów wojny przystępuje do wykonania swych zadań cicha i zwinna 
policja. Warszawskie więzienia znowu są wypełnione "zbrodniarzami 
stanu" czekającymi na wyrok. Generał Wincenty Krasiński, generał 
Tomasz Łubieński inne "osoby nie skompromitowane" w oczach 
Mikołaja "podżeganiem do powstania", odbudowują w zbożnym trudzie 
stosunki służbowe, handlowe i towarzyskie między Warszawą a 
Petersburgiem. W Paryżu i w Brukseli - w atmosferze "przekleństwa 
i kłamstwa, niewczesnych zamiarów, za późnych żalów, potępieńczych 
swarów" - formują się pierwsze zręby Wielkiej Emigracji. 
W ostatnich partiach szwoleżerskiej opowieści zmieniają się jej 
rytmy i poszerzają się jej perspektywy. Nie ma już czasu ani 
miejsca na żmudne odtwarzanie brakujących ogniw w biografi 
"szwoleżera złej konduity" Walentego Zwierkowskiego ani na 
drobiazgowe wnikanie w zależności między postawą 
moralno-polityczną generała Tomasza Łubieńskiego a pretensjami 
finansowymi Domu Handlowego "Bracia Łubieńscy i Spółka" do skarbu 
cesarskiego w Petersburgu. Jedynie syn szwoleżerski Zygmunt 
Krasiński pojawiać się będzie nadal w całym bogactwie swych 
wewnętrznych dramatów i kontrowersji. Jest to konieczne dla 
wykazania ścisłego związku między powstańczym niedoczynem dawnych 
gwardzistów Napoleona a wielkim dramatem polskiego romantyzmu: 
Nie-Boską komedią. 
W ostatnich miesiącach pobytu Zygmunta Krasińskiego w Genewie 
zaszedł fakt o wielkim znaczeniu dla jego światopoglądu i 
późniejszej twórczości. W drugiej połowie listopada 1831 roku w 
pobliskim francuskim Lyonie wybuchło powstanie tkaczy jedwabiu, 
pokrzywdzonych w swoich nędznych zarobkach. 21 listopada robotnicy 
zakładów "Croix Rousse" wywiesili czarną chorągiew z napisem: 
Vivre en travaillant ou mourir en combattant (Żyć pracując albo 
umrzeć walcząc) - i uzbrojeni w co kto miał, wyszli na ulice. Po 
trzech dniach walk ulicznych zbuntowany proletariat zawładnął 
mostami i miastem, z którego uszedł w popłochu garnizon wojskowy. 
Przez blisko dwa tygodnie Lyon pozostawał w rękach powstańców. 
Dopiero 3 grudnia musiał skapitulować przed silnym korpusem 
ekspedycyjnym, dowodzonym przez ówczesnego ministra wojny 
Królestwa Francuskiego marszałka Soulta, (tego samego 
napoleońskiego Soulta, którego "portret w zbroi" wisiał na 
honorowym miejscu w gabinecie generała Wincentego Krasińskiego). 
Dochodzące do Genewy odgłosy wypadków liońskich silnie 
oddziaływały na wyobraźnię szwoleżerskiego syna. 25 listopada, a 
więc w szczytowym punkcie robotniczej ruchawki pisał do 
przebywającego w Londynie Reeve'a: 
"Cały Lyon ogarnięty powstaniem. Robotnicy z fabryki jedwabiu 
wzniecili bunt, spalili wszystkie jedwabne towary a także krosna 
do tkania; przepędzili z Lyonu trzy tysiące żołnierzy z wojsk 
liniowych i rzucili do Rodanu wszystkich gwardzistów narodowych 
jakich napotkali na swej drodze [...] Po obu stronach poległo 1500 
ludzi. Rewolta aż do chwili obecnej nie przybrała obrotu 
publicznego, spowodowała ją po prostu krańcowa nędza klasy 
robotniczej, której zarobki chciano jeszcze obniżyć..." 
W tydzień po stłumieniu powstania tkaczy - w liście do Reeve'a z 
11 grudnia - generałowicz znowu powraca do tego tematu, aby 
opowiedzieć kochanemu Henrykowi o przygodzie, jaką przeżył podczas 
wycieczki do położonej w pobliżu Genewy miejscowości Fernay. Gdy 
wstąpił do tamtejszej gospody, "głównie po to, aby przeczyścić 
sobie fajkę", urzekła go atmosfera mrocznej izby, wypełnionej 
podpitymi chłopami i żołnierzami - rozprawiającymi hałaśliwie o 
wypadkach w Lyonie. Zaczął rozmawiać o tym samym z "ognistą 
brunetką", pełniącą w oberży funkcje kelnerki i pomywaczki. Jej 
ustosunkowanie się do "rebeliantów" liońskich zaskoczyło go tak 
bardzo, że zapragnął całą tę rozmowę, słowo po słowie, powtórzyć 
angielskiemu przyjacielowi: 
"Dobrze zrobili, Panie! - zawołała czarna, wykręcając ścierkę w 
ręku, jak gdyby skręcała szyję dziecku; oni chcą równości. Od 
dawna już przyrzekła się nam równość w niebie, niechże więc się 
zacznie od równości na ziemi. - Nie będzie równości w niebie, 
odpowiedziałem, jak tylko za cenę nierówności na ziemi, i zaręczam 
wam, że wy wszyscy pragniecie nie równości, ale tyranii. - Och tak 
- odrzekła brunetka z przebiegłym uśmiechem - tak, my o tym dobrze 
wiemy, że równość nie może być na tym świecie, ale czyż nie dość 
długo zginaliśmy kolana przed wami? Każdy ma swoją rolę (do 
odegrania), na każdego przychodzi jego kolej! Do diaska! I 
wybuchnęła śmiechem, który mnie o dreszcz przyprawił. Była to 
przedstawicielka ludu o oczach młodej dziewczyny, a z sercem 
tygrysa i głodem w piersiach. - A więc chcecie, abyśmy się stali 
waszymi niewolnikami, a wszystko to dlatego, abyście mogli jeść, 
pić i ogrzać się, a wtedy powiecie: będziemy szczęśliwi! Nie 
wierzcie w to, nie ma szczęścia na ziemi! - Ach! Wiem ja i o tym, 
Panie - odrzekła dziewczyna, potrząsając swym rondlem - ale lepiej 
jednak zjeść dobry obiad niż zły, a zresztą pora już, abyśmy 
zajęli wasze miejsce! Od iluż to wieków je zajmujecie?! - W jej 
rozszerzonych błyszczących źrenicach płonęła rządza zemsty za 
wszystkie upokorzenia, jakich doznawała zamiatając pokoje, podając 
talerze czy świadcząc posługi gościom oberży..." 
Rozmowa w Fernay wstrząsnęła dwudziestoletnim hrabiczem. Jego 
biografowie są zdania, że to właśnie wtedy ogarnął go ów wielki 
strach, który miał mu już towarzyszyć do końca życia: strach przed 
krwawym odwetem ludu na arystokracji. Kiedy wkrótce po wybuchu 
liońskim Reeve doniósł mu w liście o niepokojach w Londynie, 
wywołanych epidemią cholery, młody Krasiński kreślił w odpowiedzi 
przerażającą wizję "pomsty motłochu", wylęgłą w poetyckiej 
wyobraźni: 
"Cholera zabiera w Londynie trzynaście osób na piętnaście. A lud 
powie: >>Jak to? Ci, którzy są bogaci, mniej umierają niż my. 
Oddzielają się od innych, mają lekarzy i pomoc. Ale jeśli my mamy 
już umrzeć, zemścimy się przynajmniej dzisiaj! Do bitwy! Naprzód 
piki i siekiery! Rozbijamy okiennice domów! Niech dywany wylatują 
z domów rozdarte na kawałki i obsypią kwiatami ulice jak w dzień i 
święta! Dzieci i żony nasze wiją się w kurczach, konają nędznie na 
barłogach. Niech łup wzięty na bogaczach otoczy je w ostatniej 
godzinie! Naprzód, naprzód! Cholera czyni spustoszenie między 
nami. Zabijajmy, zaczynajmy! [...] Sztandar ludu to głowa 
potrząsana w powietrzu na pice. Palcie i burzcie! Niech każdy ma 
do zaniesienia w wieczność swoją miarę zbrodni. Szlachta, stan 
trzeci, biedni i bogaci, ściągnęli nieszczęścia na swe głowy, gdyż 
Jezus Chrystus wybrał ich sobie jako lud swój, a oni nie umieją 
czekać na swego króla. Za kawał mięsa, za kielich wina, za sztukę 
złota wyrzekają się swego dziedzictwa<<". 
Przeżycie w Fernay każe młodemu Krasińskiemu zrewidować w sposób 
ostateczny pogląd na powstanie w Polsce. "Jak Świętemu Pawłowi 
łuski z ócz, tak i mnie podobnie z ócz w dół padły urojenia, 
omamienia". Teraz już nie wątpi, że nie mylił się jego bohaterski 
ojciec, kiedy mu tłumaczył, iż wszystko, co działo się w 
Warszawie, począwszy od Nocy listopadowej, działo się z innych, 
przynajmniej pobudek, z pragnienia "żeby ci, co posiadają, nie 
posiadali, a ci co nie posiadają, żeby posiadali". Przeklęty 
stempel francuski skaził piękną narodową sprawę! Czyż nie miał 
racji czcigodny hrabia Jan Jezierski, opluwając przed Zygmuntem 
warszawskich "Dantonów i Robespierre'ów"? Niechże Reeve jeszcze 
raz się dowie i dobrze sobie zapamięta, że "Lelewel jest łotrem, 
co chciał wprowadzić szał i występki zachodu do łona czystości, 
żywych wierzeń, podniosłości Północy, a wszyscy Polacy, bawiący 
(na emigracji) w Paryżu, są albo ludźmi wyrachowanymi, albo też 
mają słabe głowy..." 
Przeklęty stempel Francji!... Przeklęte nauki Saint-Simona*!... (* 
Claude Henri hrabia de Rouvroy de Saint-Simon [1760-1825], 
francuski filozof i myśliciel, jeden z głównych ideologów 
rozwijającego się ówcześnie radykalnego ruchu społecznego, który 
później nazywany będzie socjalizmem utopijnym.) - to powtarza się 
w listach po parę razy. "Saint-Simoniści są antychrystami naszego 
wieku [...] Są przedstawicielami upadku naszej społeczności, 
ostatniem słowem naszego rozwoju; na wpół przebiegli, na wpół 
fanatyczni, najszlachetniejsze, najwyższe uczucia układają w 
formułki matematyczne..." Czyż Reeve nie odczuwa pogardy i czasami 
współczucia dla biednej ludzkości zakneblowanej w Rosji, a wyją we 
Francji i Anglii słowa, których nie rozumie?... Lecz są inni 
ludzie, którzy ich (saintsimonistów) słyszą, którzy ich 
podziwiają, i z ich pomysłów wytworzą rzeczywistość!... To banda 
Lelewela, warszawscy klubiści, którzy na emigracji nadal żądają 
"odmian towarzyskich" w myśl wskazań czerwonego hrabiego 
Saint-Simon. To oni od początku, rozbijając jedność narodu, 
pomagali Mikołajowi. W roziskrzonej od nienawiści wyobraźni 
hrabicza-poety francuski saintsimonizm wiąże się z rosyjskim 
caratem w złowieszczy spisek uknuty na zgubę świata: - "Utrzymuję 
i wierzę w to, że społeczeństwo nasze znika i zginiemy wszyscy w 
okropnych wstrząśnięciach. To wiara moja; szczycę się nią, gdyż 
walka, którą będziemy musieli stoczyć, doda sił memu sercu. Wiem - 
zginę, lecz cóż to znaczy? Przysięgam Ci, Henryku, że na tym 
świecie widziałem dotychczas tylko podłości. Był traf szczęśliwy, 
że spotkałem Ciebie na swojej drodze. Ty masz duszę nie z materii, 
lecz oni wszyscy - Mikołaj jak i Saint-Simon to błoto, błoto..." 
W innym liście do Reeve'a z tego czasu - smutne słowa o sobie: 
"Mam zaledwie lat dwadzieścia, a już wstręt poczułem do tej 
gospody ziemskiej i wzdycham do pałacu niebieskiego. Mam zaledwie 
lat dwadzieścia, a już przeszedłem przez tysiące cierpień, ciało 
moje znosiło katusze, lecz dusza więcej cierpiała. Niczego nie 
dokonałem, a dokonać mogłem, bo przecież Bóg dał mi ramię i serce, 
z których żadne nie drży w godzinie niebezpieczeństwa. Pieśni moje 
rozwiały się w powietrzu. Gdy się urodziłem, ziemia mi się 
uśmiechała, lecz inaczej było za dni mojej młodości. Nie skarżę 
się, nie przeklinam swego losu, lecz niekiedy, w godzinie 
wieczornej, zamykam oczy, życząc sobie, bym się nie obudził 
więcej. Ty jeden wiesz, kim jestem, znasz i błędy moje, i siły. 
Przybywaj prędko!..." 
Tak! Tylko przyjazd do Genewy drogiego Henryka mógł złagodzić 
męczarnie fizyczne i duchowe Zygmunta: "Oczy mnie bardzo bolą. Być 
ślepym! Nie jestem Miltonem *. (* John Milton (1608-1674), wielki 
poeta angielski, w czterdziestym czwartym roku życia utracił 
wzrok. Swoje najsłynniejsze dzieło: Raj utracony napisał już jako 
niewidomy.) Niech Bóg mnie przed tą próbą uchroni! Przybywaj! Dnie 
są piękne, wiosna na widnokręgu, a jezioro jest jak za dni naszej 
młodości. Przybywaj! Z żaglem lub z wiosłem suńmy po lazurze lub 
kołyszmy się wśród spienionych fal! Widzę, jak przybywasz. 
Ciągniesz za sobą widmo, które wyśmiewa się ze mnie i mówi: 
>>Żadna kobieta na ziemi nie kocha ciebie<< (aluzja do Henriety 
Willan, która zrażona niezdecydowaniem Zygmunta ostatecznie z nim 
zerwała - M.B.). Niech i tak będzie! Oddałbym wszystko za czarne 
opium. Zasnąć i marzyć o życiu, rozkoszy, męce, walkach morskich i 
bitwach - burzach i o dniach pogodnych, o całym świecie, w którym 
ja byłem bohaterem. Żegnaj! Jeśli ktokolwiek Cię kocha, to ja. 
Zyg. Kras." 
Reeve nie pozostał głuchy na wezwanie Zygmunta. W początkach marca 
1832 roku zjechał do Genewy, aby spędzić z polskim przyjacielem 
ostatnie tygodnie jego pobytu w Szwajcarii. W tym samym czasie 
odezwał się z Paryża najserdeczniejszy druh Zygmuntka z lat 
szkolnych i uniwersyteckich, Konstanty Gaszyński, były porucznik 
saperów w powstańczym korpusie generała Giełguda, a ostatnio - 
uchodźca polityczny we Francji. Pierwszy po rocznej przerwie znak 
życia od przyjaciela z lat "sielskich anielskich" wywołuje u 
generałowicza poety erupcję wzruszeń i wspomnień: 
"1832, Genewa, 9 marca. 
Drogi Konstanty! Jakże to przeszło wszystko - i dzieciństwo i 
młodość; pamiętasz erę fajkową i wieczorne rozmowy, i romanse 
nasze, pracę moją, wiersze Twoje, łowy opinogórskie, przechadzki w 
ogrodzie warszawskim, zazdrości i miłości moje. Smutne zatargi w 
uniwersytecie, pośród których Ciebie jednego przyjacielem i 
obrońcą miałem. Gdzie to wszystko się podziało? Gdzie ojczyzna, 
gdzie tyle dusz szlachetnych, gdzie tyle krwi polskiej? Dawnom nie 
wylał łzy jednej, sądziłem, że ich źródło wyschło we mnie, bo mózg 
mój spiekły od dawna, ale dziś zapłakałem, odbierając Twój list, 
czytając pismo przyjaciela. Jako duch co powstaje z grobu, takeś 
zawitał do mojej duszy. Wygnańcze za świętą sprawę Polski, bądź mi 
błogosławiony! - jako Cię kochał Zygmunt, tak cię zawsze kocha. 
Jeśli usłyszysz, że mnie potwarzają, nie broń mnie, ale pomyśl: 
>>to kłamstwo<<. Znałeś mnie i znaj mnie dotąd. Gorzkie 
przetrwałem chwilę. Jakom zaczął nieszczęśliwie życie, takoż się 
ono ciągnie i dalej tym samym wątkiem. 25 marca przeszłego roku 
wróciłem z Włoch do Genewy i dotąd tu siedzę. Ten cały czas 
poszalałem, przebolałem, przechorowałem. Wszystkich sposobów 
używałem, by dostać się do was, ale silniejsze nad moje ramiona, 
zapory drogę mi zajęły; musiałem słuchać o Waszych bojach i 
siedzieć na miejscu. Zaprawdę Ci powiadam, że mi dnie i noce na 
gorączce z początku, później na szaleństwie zeszły. Wycierpiałem 
za winy wszystkich przodków moich, teraz nadszedł czas 
odrętwienia. Los, który mnie zawsze towarzyszy, i teraz nie 
odstępuje mnie. Za dwa miesiące muszę wrócić tam, gdzie brzęczą 
kajdany, do krainy mogił i krzyżów! 
Tam na grobie Polski modlić się będę! Mam przeczucie, że nie 
dotrzymam oburzeniu mej duszy. Sybir mnie czeka. Tam zastanę 
rodaków... 
[...] Tego listu, proszę, byś nikomu nie pokazywał i 
nie mówił co w nim jest, jeśli mnie kochasz. (Te zaklęcia o 
dyskrecję, które powtórzą się i w następnych listach, wynikały 
zapewne stąd, że Krasiński wstydził się przed emigracją paryską 
swego powrotu do Polski zniewolonej, kiedy przedtem tak długo i 
uparcie wzbraniał się przed powrotem do Polski walczącej - M.B.). 
Pisz. Na pół ślepy jestem i oczy piekielnie mnie bolą. Pisz 
natychmiast. Mój adres jest: Au Molard, chez Mr Le Grande, Geneve. 
Wierzaj, że ten, który cię kochał dzieckiem, kocha Cię i teraz, 
kocha z całej duszy, mój drogi Konstanty). 
...A wtenczas znowu radość, weseli 
dawnego szczęścia będziem obraz mieli 
Ożyję w Twoim, Ty w moim wspomnieniu* 
Zyg. Kr." 
(* Jest to fragment sonetu napisanego przez 
K. Gaszyńskiego w październiku 1829 r. na pożegnanie 
opuszczającego Polskę Z. Krasińskiego.) 
Pomimo obecności w Genewie umiłowanego Henryka Reeve'a z którym 
rozmowy pochłaniały mu mnóstwo czasu, pomimo piekielnego bólu 
oczu, uniemożliwiającego pisanie - Zygmunt podtrzymuje kontakt 
listowny z Konstantym Gaszyńskim przez cały marzec i kwiecień, aż 
do swego wyjazdu z Genewy. 
"1832, Genewa, 17 marca 
Drogi Konstanty! Odebrałem Twój list z 13 marca. Konstanty! 
Konstanty! Przeszła młodość moja - po części na rzeczywistości, a 
ona rzeczywistość tyle była gorzką, że czasami zdawała mi się 
złudzeniem złego ducha. Ani ty do mnie, ani ja do Ciebie dostać 
się nie mogę; związane mam i ręce, czuwają nade mną, paszportu mi 
nie dadzą, szpiegów tu niemiara - niechże się choć raz wynurzę! 
Ha, jakże ich nienawidzę, nie cierpię tych Moskali! Pamiętaj 
plunąć na moją pamięć, jeśli kiedy posłyszysz, żem od nich co 
przyjął, żem któremu z nich rękę ścisnął lub ukłonił się. Zawiścią 
dzikiego człowieka ku nim goreję; rad bym zaśpiewać im w oczy 
pieśń wodza z puszczy Ameryki wybierającego się na boje z 
niecierpianą hordą - z łukiem w ręku i z maczugą sunie po zielonej 
łące i woła: >>Krew waszą żłopać będę, a z waszych włosów porobię 
ozdoby, z którymi igrać będą moje dzieci<< *. (* Widać tu wpływ 
niezwykle popularnych w owym czasie powieści indiańskich pisarza 
amerykańskiego Jamesa Fenimore Coopera [1789-1851], którego 
książki pozostały do dziś ulubioną lekturą młodzieży. Warto dodać, 
że James Fenimore Cooper po upadku powstania listopadowego był 
wiceprezesem Komitetu Amerykańsko-Polskiego, opiekującego się 
emigracją popowstaniową.) 
Jadę nie długo do Polski, tam ich szarańcza zaległa nasze niwy; 
przejdę między nimi z dumą człowieka, pana zwierząt; w Warszawie 
trzech dni nie będę, do Opiniogóry pojadę, tam z chłopami naszymi 
długie będę miał rozmowy, u ich ognisk zasiędę, z ich czar piwo 
pić, i będę im mówić o Bogu i o heretykach-schizmatykach - 
rozumiesz mnie. 
Jeśli będę mógł wydobyć się z ujarzmionego kraju po kilku 
miesiącach, to wrócę do Europy; wtedy Konstanty, zobaczymy się. 
Ale wątpię - tygrys swych ofiar nie wypuszcza nigdy. Mam 
przeczucie, że Sybir zamknie mój zawód zmarzłymi wroty. Znasz 
mnie, że mam duszę ognistą, niespokojną w łonie, to łono za dobrą 
jest dla niej chatą, ona zawżdy pnie się na lica: w słowach, w 
spojrzeniach, w rumieńcu na wierzch się wydobywa. Nie wytrzymam. 
Zresztą niechaj wola Boga się dzieje, jeślim nie walczył z bracią, 
niechaj przynajmniej wycierpię to, co oni... Kiedyś, Konstanty, 
miłość i sława bywały moimi bóstwami; pierwsza jako mgła się 
rozeszła, zamiast drugiej doczekałem się hańby. Jednak nie powiem, 
by we mnie wygasła poezja. Jeszcze nie raz natchnienie wraca. 
Napisałem tego roku dużo rzeczy, wszystkie gorączką i rozpaczą 
napiętnowane, ale teraz czas nadchodzi, by wziąć się do poezji 
czynów... Będę tym, czym Bóg mnie stworzył - dobrym Polakiem 
zawżdy i wszędy! O kajdany, o śmierć nie dbam, ciało w ich ręku, 
ale dusza - nie! 
Na wpół oślepłem, ledwo widzę litery. Bóg da, by to przeszło, bo 
mi to jest męczarnią... 
Zyg. Kr. 
Zaklinam Cię, byś nikomu listów mych nie pokazywał!" 
"1832, Genewa, 22 marca 
Drogi Konstanty! Odebrałem Twój list z 17 marca. Nie unoś się tak 
nadzieją w szczęście i wiarę w powodzenie (prawdopodobnie 
Gaszyński entuzjazmował się planami insurekcyjnymi radykalnych 
odłamów emigracji - M.B.). Dzieło ogromne nigdy w krótkim czasie 
się nie dopełni, tysiące cierpień trza by zbawić naród jaki; by 
zbawienie nastąpiło na ziemi, trzeba było śmierci Boga. Nic 
dobrego, szlachetnego na tym świecie bez długiej boleści, bez 
długich trudów. Mam ja czas jechania do Polski i wrócenia z niej. 
A potem czy sądzisz, Konstanty, że należy wszystkim ziemię 
ojczystą opuszczać? Moskalom zwycięzcom i trupom naszych braci ją 
zostawić w udziale? Nie! Kto może, ten winien pójść oglądać te 
mogiły i krzyże, te pobojowiska, te gruzy i starać się, by w 
dniach odrętwienia, następujących zwykle po zdobyczy i 
ujarzmieniu, nie upadł duch narodowy, nie zapomniał sam o sobie 
polski wieśniak, że jest Polakiem. 
Zresztą mimo chęci mojej jadę do Polski, ale muszę, bo to jest 
obowiązkiem, a gdybym nawet tego za obowiązek nie uważał, 
musiałbym jeszcze, bom otoczony takimi, którzy mnie nie wypuszczą, 
i właśnie by raz na zawsze się uwolnić, muszę pojechać do Ojca i 
długie mieć z nim rozmowy. 
O Kazimierskim mi piszesz*, (* Redaktor Wojciech de Biberstein 
Kazimierski vel Kazimirski - jeden z najbardziej radykalnych 
działaczy Towarzystwa Patriotycznego - był kolegą ze studiów Z. 
Krasińskiego i K. Gaszyńskiego. Przed powstaniem Kazimierski - jak 
już wspomniałem - pełnił funkcje bibliotekarza w domu generała 
Wincentego Krasińskiego.) że jest w Paryżu; to klubista, 
przynajmniej tak mówią. Powiedz mu ode mnie, że jego Lelewel 
Polskę zgubił... 
Ledwo mogę pisać. Zacząłem kurację nieznośną na oczy, kąpiele 
lodowate, pigułki, maści... etc. etc... 
Zyg. Kr." 
Wyjazd szwoleżerskiego syna z Genewy nastąpił 4 maja 1832 roku. W 
pierwszym etapie podróży towarzyszył mu Henryk Reeve, który 
wybierał się przez Włochy, Niemcy i Francję z powrotem do Anglii. 
Zygmunt był smutny i chory. Henryk - pogrążony w melancholijnych 
rozważaniach. Obaj przyjaciele rozumieli, że opuszczenie 
beztroskiej Szwajcarii będzie dla każdego z nich ważną cezurą 
życiową. Zygmunt drżał na myśl o wrażeniach, jakie oczekują go w 
Polsce, Henryk wracał do ojczyzny, aby po romantycznych burzach 
studenckiej młodości zająć się urządzaniem solidnej mieszczańskiej 
egzystencji. "Musimy porzucić nasze wyspy Kalipsy* (* Kalipso - 
nimfa wyspy Ognia - próbowała zatrzymać u siebie Odyseusza w jego 
drodze powrotnej do Itaki, ofiarując mu swoją miłość i wieczną 
młodość.) i zmierzyć się z niebezpieczeństwami burzliwego 
archipelagu - pisał Reeve z tej podróży do matki. - Droga do 
naszej Itaki jest niebezpieczna i długa..." 
Z podróży przez Włochy zachowały się dwa listy Zygmunta do ojca. 
"14 maja 1832. Mediolan. 
W tej chwili odbieram list drogiego ojca, który z Turynu przesłany 
przez Obreskowa*, (* Aleksander Michajłowicz Obreskow 
reprezentował cesarstwo rosyjskie w królestwie Sardynii, którego 
stolicą był Turyn.) zastał nas jeszcze w Mediolanie. Bogu dzięki, 
że Papa zdrów. W Turynie nie byłem na dworze, naprzód dlatego, że 
żadnych listów (polecających) nie było, gdyż dopiero teraz 
nadeszły, a potem nigdy by moje oczy mi nie dozwoliły prezentować 
się królowi*, (* Ówczesny król Sardynii Karol Albert Sabaudzki był 
wnukiem Franciszki Krasińskiej - a więc dalekim krewnym 
Krasińskich z Opinogóry.) gdyż okulary ciemnobłękitne nosić muszę 
i mocno cierpię. Od półtora roku już wciąż jestem słaby to na to, 
to na owo; im bardziej wzrastam w lata, tym bardziej widzę, żem 
podobnego układu do Papy, to jest, że umysłowe kłopoty wnet na 
ciało moje wpływają. 
Prosiłbym bardzo Papę, żeby był łaskaw na komorze, jeśli może, 
ułatwić nam przejazd, bo nic nie mamy (do oclenia), a czasu 
szkoda. 
Listy teraz są niewiele więcej od języka niemych; trza być przy 
sobie, ale z daleka i przywiązanie, i uczucia tracą na wyrażeniu, 
które zawsze jest słabym w porównaniu z myślą... Biedny Chiarini i 
biedny Girardot!*. (* Pptk Franciszek baron Girardot, dawny lekarz 
korpusu szwoleżerów, wieloletni domownik generała Krasińskiego, 
zmarł w Warszawie w czasie powstania; ks. Alojzy Ludwik Chiarini, 
wychowawca Zygmunta - w parę miesięcy po nim [28 lutego 1832 r.]. 
Obu ich pochowano na cmentarzu w parku opinogórskim.) Tam 
przynajmniej, gdzie oni śpią teraz spokojnie, tam żwir i murawa, 
ale ludzi nie ma i dobrze im. 
Ściskam Ojca drogiego całą siłą duszy mojej. Niechaj Bóg wreszcie 
wyjrzy zza chmur i błogosławi Mu i nam. 
Zyg. Kr." 
"1832 r. Wenecja, 22 maja 
Kochany Ojcze! 
Z Mediolanu we trzy dni przez Weronę, Wicenzę i Padwę przybyliśmy 
do Wenecji. Tu zacząłem brać kąpiele z wody słonej morskiej i mam 
nadzieję, że pomogą mi na oczy. 
Wenecja jest miasto pełne dziwów, wspomnień i smutku. Gondole 
czarne całe gdyby trumny. Zręczność gondolarzy nie do pojęcia, 
morze wokoło spokojne, jak gdyby lękało się ludzi, którzy tak 
odważnie i czarodziejsko na nim osiedli... 
Lew z brązu, który się wznosi na filarze z porfiru na placu św. 
Marka, zda się jeszcze być panem morza, ale na dół spojrzeć, 
aliści u jego stóp żołnierz Austriak się przechadza i domyślić się 
snadno, iż ten lew już nigdy nie będzie panował. 
Chciałbym być już w Opinogórze; choć piękne zwiedzam krainy, coś 
mnie popycha ku Polsce, ku Ojcu, i niewiele też mam pociechy z 
tego wszystkiego, bo mnie oczy nie dozwalają się nacieszać i 
niebem, i morzem. 
Podobno w Londynie okropne wszczęły się rozruchy... Co z tego 
będzie? Wiek nasz jest wzburzonym morzem, na którym wielu pływa, 
ale kto przepłynie, kto koniec obaczy, kto się cieszyć będzie 
sprawdzoną nadzieją? Może nikt, może nikt a nikt. 
Żegnam kochanego Papę i proszę, by wierzył, że krótkie moje listy 
przedłużam myślami o Nim przez cały dzień i że jak tylko trochę 
lepiej będę, rozpiszę się po dawnemu. Ściskam kochanego Papę z 
całych sił i proszę, by mnie kochał. 
Zyg. Kr." 
W Insbrucku przyjaciele rozstali się: Reeve w drodze do ojczyzny 
zamierzał zatrzymać się na dłużej w Dreźnie i w Monachium. 
Krasiński; zgodnie z poleceniem ojca, miał poddać się leczeniu u 
okulistów wiedeńskich. Blisko dwumiesięczny pobyt Zygmunta w 
stolicy Austrii udokumentowany jest dość obszernie, gdyż pomimo 
surowych rygorów kuracji, generałowicz nie wyrzekł się 
korespondencji z ojcem i dwoma najserdeczniejszymi przyjaciółmi 
Reeve'm i Gaszyńskim. 
"Wiedeń,1832, 16 czerwca 
Kochany Ojcze! 
Nie mogłem być u Tatyszczewa (ambasadora rosyjskiego w Wiedniu - 
M.B.) dla słabości oczów, która wciąż mnie trzyma. P. Jakubowski 
list oddał jemu. P. Meyendorf (sekretarz ambasady M.B.) był u 
mnie, bardzo grzeczny, oddał mi list od Papy. Leczy mnie sławny 
okulista Jaeger, cały dzień siedzę w pokoju na pół ciemnym, jeno 
wieczorem w karecie wyjeżdżam na przechadzkę; nie mogę ani czytać, 
ani pisać, zgoła muszę siedzieć z założonymi rękoma i próżnować. 
Ta choroba nauczy mnie myśleć, dawniej tylko marzyć umiałem. 
Nie zapomniałem ja i daru dla Babuli, kupiłem dla niej w Wenecji 
krucyfiks nabijany perłową macicą z Panem Jezusem ze słoniowej 
kości starożytnej roboty. Ale tysiąc dzięków drogiemu Ojcu, że 
sądząc, iżem niedbały, chciał nawet zakryć tę niedbałość. 
Niechaj drogi Papa będzie łaskaw, każe się dopytać, gdzie jest 
August Zamojski, bo on już wrócił. 
Cały dzień myślę o chwili, w której Papę ujrzę na nowo, w nocy 
wciąż mi się śni o tym. Spodziewam się, że już wtedy będę lepiej, 
jeśli nie zupełnie zdrów i że całymi oczyma będę mógł pojrzeć na 
Opinogórę i na wszystkie pamiątki pierwszych lat życia. 
Żegnam drogiego Ojca i proszę, by się nie turbował o mnie; nuda i 
cierpienie jest, ale niebezpieczeństwa nie masz Zyg. Kr." 
I z tego samego dnia - list do Goszczyńskiego: 
"1832, Wiedeń, 16 czerwca 
Drogi Konstanty! Odebrałem Twój list wczoraj. W ciemnym pokoju, 
sam jeden, otoczony lekami, mam czas rozmyślać nad przeszłością i 
przyszłością, mam czas rozpamiętywać, żem za Polskę się nie bił. 
Nie wiem, co ze mną będzie, oczy zagrożone ślepotą, całe ciało 
rozstrojone; może niedługo pójdę tam, gdzie tylu poszło, bez 
sławy, bez miłości i żalu ludzi, bom nic nie zrobił, bom żył na 
świecie jak kawał deski, co płynie po morzu, aż wreszcie zgnije i 
pójdzie na dno. Nikt o mnie wiedzieć nie będzie, moje prace zaginą 
ze mną razem, moje natchnienia do jednej trumny pójdą... A 
przecież nie tak nędzne serce biło pod tymi piersiami, mógłbym był 
i śpiewać, i walczyć - przeznaczenie inaczej chciało i chce. 
Czy pamiętasz, drogi Konstanty, ciechanowskie błota, owe czasy, 
owe łowy, owego białego dubelta, coś Ty zabił, a któregom chciał 
zaprzeczać Tobie; a później z Danielewiczem podróż do Opinogóry, 
nocleg u Wąsowicza w borach. Rozpamiętuję ja to wszystko teraz z 
zamkniętymi oczyma. 
Tu miesiąc mam bawić, a może i dłużej, bo kiepsko ze mną. Bądź 
szczęśliwym i zdrowym, ufaj w sprawiedliwość Boga - berła i korony 
przeminą, ale Jego sprawiedliwość nie przeminie... Kochaj mnie 
zawsze, a kiedy umrę, wspomnij czasem o przyjacielu z lat młodych. 
Niech żyje Polska! 
Zyg. Krasińsk." 
I drugi list do ojca: 
"Wiedeń,1832, 8 lipca 
Kochany Ojcze! 
Zawsze w tym samym jestem stanie co do oczów, tyllko że troszeczkę 
lepiej znoszę światło dzienne i do świec znowu przyzwyczajać się 
zaczynam. Jest to słabość nieopisanych nudów. Żeby długo na nią 
chorować, to chyba by człowiek zgłupiał i zapomniał wszystko, co 
kiedy umiał i czego się uczył. 
Odebrałem list od Babuli z ogromnymi pochwałami pani Załuskiej, i 
to mi się nieco dziwnym wydaje. Tymczasem mąż w Genewie turbuje 
się o nią, bo już od kilku miesięcy listu nie odebrał. 
Przez całe dnie myślę, a czasem myśleć jest cierpką rzeczą, bo 
wszystko, co zbudowało marzenie, to myśl rozwala i burzy, aż 
wreszcie nic nie zostanie, oprócz żalu, że się czas strawiło na 
próżnych snach. 
Rad bym jak najprędzej się wyleczyć i ujrzeć Papę, bo te wszystkie 
listy na nic się zdadzą; mdłe to rzeczy listy, a czuję potrzebę 
widzenia drogiego Ojca i mówienia z nim o tylu rzeczach i tylu 
uczuciach. 
Żegnam i ściskam kochanego Ojca. Oby Bóg dał prędkie spotkanie; 
potrzeba mi, bym nad głową uczuł rękę Ojca złożoną w 
błogosławieństwie. 
Zyg. Kr." 
W Wiedniu zetknął się Zygmunt z bratem swego przyjaciela Augusta, 
hrabią Zdzisławem Zamoyskim, byłym porucznikiem ufundowanego przez 
Zamoyskich 5. pułku ułanów. Opowiadania Zamoyskiego o przebiegu 
powstania w Polsce ostatecznie utwierdziły generałowicza w 
poglądach zaszczepionych mu przez ojca i posła Jezierskiego. 
Znalazło to wyraz w liście do Henryka Reeve'a, przesłanym 14 lipca 
na poste restante do Drezna: 
"...Widuję często brata Augusta. "To człowiek przeszłości", 
powiedzieliby członkowie klubów, a ja mówię: >>To człowiek 
szlachetny i mężny, jak jego szabla<<. Członkowie klubów nas 
zgubili. Nie możesz sobie nawet wyobrazić ich szaleństw i 
wściekłości. Ci nędznicy, szewcy, przechrzty i krawcy, chciwi 
pieniędzy, nie znający wcale Polski i jej przeszłości, chcieli 
dojść do majątku, zarobić, spekulować na giełdzie, wieszając, 
oczerniając i podburzając, a teraz rozpowszechniają broszury 
przeciwko wszystkiemu, co mamy naprawdę wielkiego i szlachetnego. 
Oni nazywają to arystokracją. Ale jeśli mnie kochasz, to wierz mi 
i pamiętaj, że poza arystokracją nie ma w Polsce, ani talentów, 
ani światła, ani poświęcenia! My jedni stanowimy Polskę. I pewnego 
dnia, po wielu poniesionych ofiarach, spotka nas to, że zostaniemy 
powieszeni przed ołtarzem ojczyzny. Taki jest bieg zdarzeń, 
nieodwołalny bieg zdarzeń. Czasy muszą się wypełnić, gdy nadeszły. 
Radykalizm podniesie nas, by nas obalić i zetrzeć z oblicza ziemi. 
Niechby przynajmniej po nas coś dobrego spotkało ten kraj 
nieszczęśliwy. Niech się powodzi tym nowym ludziom, by stali się 
znowu wielkim narodem. Co do nas, pracujemy na własną zgubę, a 
jednak pracujemy; to nasz obowiązek, i Bóg nas widzi. A później 
przyjdzie szubienica i wieczność. Rozważ dobrze te słowa, namyśl 
się nad niemi raz jeden i drugi! To nie nagły rzut ducha, lecz 
owoc długich medytacji..." 
I dalszy ciąg tych "przemyśleń w ciemnym pokoju" w wysłanym tego 
samego dnia liście do Konstantego Gaszyńskiego: 
"Wiedeń, 1832,14 lipca 
Drogi Konstanty! Wciąż zdrowie moje takie same, ni wprzód ni 
wstecz nie cofnęło kroku. Koźmianowi (chodziło zapewne o bratanka 
Kajetana Koźmiana - Stanisława Egberta, przebywającego w tym 
czasie na emigracji w Brukseli - M.B.) nawzajem się kłaniaj. 
Donieś mi, gdzie też nasz Kazimierski? Nigdym nie mógł pojąć, skąd 
owemu dziecku o słabym wzroku i niemęskim głosie przyszła chętka 
do teorii o krwi panowaniu. Dokazywał on ci to nie pomału, jak 
słyszę; czyś był to przepowiedział wtedy, kiedy u mnie o Bielskim* 
(* Chodziło albo o Marcina Bielskiego [1495-1575]) autora Kroniki 
wszystkiego świata, uważanego za pierwszego historyka piszącego po 
polsku, albo o Jana Bielskiego [1714-1768], pisarza dramatycznego 
i historyka, autora dwutomowego podręcznika historii Widok 
Królestwa Polskiego.) i o Kromerze* (* Marcin Kromer [1512-1589], 
kronikarz i pisarz, biskup warmiński. Autor m.in. De origine et 
rebus gestis Polonarum Libri XXX 1565. W przekładzie polskim: O 
sprawach, dziejach i wszystkich innych potocznościach koronnych 
Polskich. 16I 1 oraz Polska, czyli o położeniu, obyczajach, 
urzędach Rzplitej Król. Pol. [przekład z łaciny W. Syrokomli].) 
etc. rozprawiał. Wiesz? Kiedy zarzucam wzrok na przyszłość, widzę 
jedno śmierć dla nas, tj. dla tych, którzy są mojego i Twojego 
zdania. Rozważ dobrze, co chcę zawrzeć w tych krótkich słowach. 
Ale przeto nie powinniśmy się strachać - gińmy, byleby była Ta, 
dla której zginiemy, a o rodzaj śmierci nie pytać. Ale ten rodzaj 
z Francji przybędzie. 
Za miesiąc lub półtora pisz do mnie do Warszawy. Jeśli tu dłużej 
pozostanę, to ci doniosę. Przestrzeń, która nas dzieli, jest 
morderstwem dla myśli naszych. Jakże bym pragnął z Tobą pomówić. 
Bądź co bądź, wiecznym Ci jest przyjacielem 
Zyg. Kras." 
Podczas pobytu Zygmunta w Wiedniu zaszło wydarzenie historyczne, 
jak gdyby symbolizujące żałosny koniec legendy napoleońskiej: 22 
lipca 1832 r. w pobliskim Schenbrunnie zmarł na gruźlicę płuc 
Napoleon Karol Franciszek książę Raichstadtu - były król Rzymu i 
niedoszły król Polski. Pogrzebowi "Orlątka" poświęcony jest 
ostatni wiedeński list do Henryka Reeve'a: 
"Wiedeń, 25 lipca 1832 r.: 
...Szwadron huzarów poprzedzał trumnę, inny postępował za nią; i 
trumna, i oba szwadrony przemknęły prędko, prawie galopem, nie jak 
to we zwyczaju przy pogrzebach. Lud przyglądał się temu tłumnie, 
ale widział niewiele poprzez dwa rzędy żołnierzy i bagnetów, 
którymi ulice były obramowane. Potem żołnierze otoczyli kościół. 
Przybytek Boga otworzył się tylko dla kilku wybitnych osobistości 
i znikło w nim na zawsze ciało syna Napoleonowego*. (* W roku 
1940, po zajęciu przez Niemców Paryża, Adolf Hitler pragnąc zyskać 
sobie serca pokonanych Francuzów, spowodował przeniesienie prochów 
księcia Reichstadtu z hitlerowskiego Wiednia do Paryskiego "Dóme 
des Invalides", gdzie nieszczęśliwy książę spoczął obok swego 
wielkiego ojca.) Inaczej wcale stać się nie mogło. Napoleon był 
dziełem, dzieckiem rewolucji, sam niczem innem jak rewolucją, a 
tacy ludzie nie zakładają nigdy dynastyj. Toteż syn jego był tylko 
czemś przypadkowym. Umarł trzy dni temu w dwudziestym pierwszym 
roku życia, z temi słowami na ustach: >>Nie ma nic między moją 
kolebką a grobem<<. A jednak do łez mógł pobudzić widok tego 
pogrzebu, przechodzącego tak szybko, jak przesunęło się w ciągu 
chwil kilku tyle sławy i nadziei. Urodził się królem Rzymu, umarł 
księciem Reichstadtu, a później cisza i zapomnienie... 
Zyg. Kras." 
Wyjazd Zygmunta z Wiednia do Polski nastąpił 5 sierpnia 1832 r. 
Pożegnalny list do Gaszyńskiego przesycony jest melancholią i 
złymi przeczuciami: 
"Wiedeń,1832, 3 sierpnia. 
... A teraz, kochany Konstanty, bywaj mi zdrowym i szczęśliwym. 
Stoję jeszcze na rozstajnych dwóch drogach, z których jedna do 
Europy, druga prowadzi do Polski i dalej. Ale pojutrze już na tej 
jednej, ostatniej będę. Nie wiem, czy Twe listy dochodzić mnie 
będą, czy moje wypuszczą do Ciebie, w każdym jednak razie nie wątp 
o mnie ani jako o Twoim przyjacielu, ani jako o Polaku. Przeczucia 
dość czarne mnie trapią, ale wahać się nie mogę, nie powinienem. 
Pośpieszę uściskać mojego biednego chorego, zsiwiałego od zgryzot 
i smutków Ojca. Co się dalej stanie, to Bogu wiadomo, mnie zaś to 
tylko wiadomym, że nigdy w jarzmo podłości karku nie wprzęgnę. 
Bądź zdrów, kochaj i pamiętaj. 
Zyg. Kras." 
Do Warszawy przyjechał Zygmunt dokładnie o tym czasie, jaki 
oznaczył mu przed półrokiem ojciec-generał: 15 sierpnia, w dzień 
imienin Napoleona i zmarłej matki. Odtąd jedynym źródłem 
wiadomości o jego stanie fizycznym i psychicznym będą listy pisane 
do Reeve'a. 
"Warszawa, 15 sierpnia 1832. 
Drogi Henryku! 
Jestem w Warszawie, chory jak pies. Mam pijawki wkoło pleców i 
oczy zaczerwienione jak potępieniec. Wyjeżdżam za kilka minut, 
żeby się spotkać z moim Ojcem w naszym domu wiejskim (at our villa 
- M.B.). Żegnaj mój drogi! Mam tylko tyle czasu, żeby napisać te 
kilka słów i prosić Cię, żebyś zawsze był mi przyjacielem, choć 
nadejdzie może czas, a z nim wiadomości, które sprawią Ci 
przykrość. 
Twój i to na zawsze 
Zyg. Kras." 
"18 sierpnia 1832 r. (Opinogóra) 
Drogi Henryku! 
Gdym otrzymał list Twój przed godziną, siedziałem w pokoju, który 
mam zamiar Ci opisać. Ściany białe, bez obicia, w oknach firnaki 
białe i zielone, wzdłuż ściany wspaniały fortepian, obok na stole 
gotowalnia z litego srebra: czarki, zwierciadła i wszystkie 
drobiazgi, służące do czyszczenia paznokci, zębów, włosów, itd., 
flakony pełne najwytworniejszych wonności; dalej stoi kominek z 
dwoma małemi globusami, a obok błyszczą zawieszone na murze trzy 
dubeltówki, dwa rogi myśliwskie, w złoto i kość słoniową oprawne, 
pistolety wykładane srebrem, torby myśliwskie, rożki do prochu 
itd. Dalej drzwi, dalej piec, dalej łóżko moje, stojące pod 
kątem 
do pieca, przykryte cienkim płótnem i szlafrokiem kaszmirowym. Tuż 
obok łóżka olbrzymia szkatułka, napełniona podręcznemi 
drobiazgami, w której po przybyciu znalazłem cztery tysiące 
złotych (quarte mille fiorins) i gdzie złożyłem listy (Henriety 
Willan). Dalej stoi biurko, gdzie wznosi się wazon ze 
starożytnego 
brązu z bukietem kwiatów w otoczeniu moich książek angielskich, 
mojej pozytywki i krzyża z Koloseum, mego sztyletu i znanych Ci 
rzeczy. To mój pokój. W chwili, gdym list Twój otrzymał, 
siedziałem obok kobiety, która grała i śpiewała dla mnie - to pani 
Z. (Amelia hr. Załuska - M.B.). Mój drogi, co powiesz na to 
wszystko? Oto zostałem wielkim panem... To ojciec przygotował mi 
to wszystko na mój przyjazd. Z okien moich widzę na wzgórzu zamek 
gotycki, budowany dla mnie, z wieżą w rozety i z kolumnami 
maurytańskimi, pod nim, w dole, trzy stawy i pełno zieloności. 
Widziałem się z moim ojcem. Byłbyś zobaczył łzy, spływające po 
jego bliznach i wąsach, gdy mnie przyciskał do łona. Później 
poszliśmy razem do grobowca mojej matki, i tam wobec trumny, którą 
ci opisałem w "Adamie", dał mi swoje błogosławieństwo. Słodkie i 
święte jest błogosławieństwo ojca. 
Pomyślisz może, czytając te słowa: >>Jest spokojny<<. A więc nie! 
Mam gorączkę, spać nie mogę. Lecz niekiedy wspomnienia dzieciństwa 
gromadzą się wokół mnie, i wtedy rzucam na chwilę ukojone 
spojrzenie na te równiny, na te zboża polskie, kołyszące się 
wkoło. Z oczyma mojemi nieco lepiej. Uściskaj Załuskiego, gdy do 
niego pisać będziesz. Mój przyjacielu, mój dobry, mój drogi 
przyjacielu, myśl często o mnie! Nic jeszcze nie wiem o 
przyszłości, używam potrochu teraźniejszości. Zabiłem parę 
bekasów. Żegnaj. Wierzchowiec arabski czeka na mnie; pogalopuję 
sobie trochę. Zyg. Kras." 
Zameczek gotycki z wieżą w rozety i z kolumnami maurytańskimi... 
Cztery tysiące złotych florenów w szkatułce... Idealnie dobrane do 
gustów i potrzeb urządzenie pokoju... Urocza hrabina Amelia przy 
fortepianie, grająca i śpiewająca wyłącznie dla niego... Polowania 
na dzikie ptactwo... Galopady na arabskim wierzchowcu... Oto 
środki, jakimi generał Wincenty Krasiński utwierdzał swój rząd nad 
duszą syna. Z korespondencji generała wojewody z administratorami 
dóbr wiadomo, jak troskliwie przygotowywana była Opinogóra na 
przyjęcie młodego dziedzica. Ale dla Zygmunta bardziej od 
wszelkich uroków opinogórskich liczył się bezpośredni wpływ ojca. 
Znowu za każdym niemal zdaniem w listach do Reeve'a wyczuwa się 
obecność arcyzręcznego reżysera synowskich uczuć i postępków. 
Chociażby owa nocna rozmowa przy trumnie Marii z Radziwiłłów 
hrabiny Krasińskiej* (* O tym, że rozmowa odbyła się nocą, 
informuje tradycja ustna, podtrzymywana wśród mieszkańców 
Opinogóry.) - w scenerii tak świetnie odpowiadającej romantycznym 
upodobaniom przyszłego autora Nie-boskiej komedii. O czym wtedy 
rozmawiano, można się tylko domyślać. We łzach i uściskach ojciec 
i syn powtórzyli sobie, zapewne, wszystkie perswazje, 
usprawiedliwienia i zaklęcia, znane z ich wcześniejszej 
korespondencji. Jeszcze raz powrócono do burzliwych wydarzeń z 4 
grudnia 1830 roku, kiedy to rozdąsane pospólstwo Warszawy chciało 
generała wojewodę (strach mówić!) po prostu powiesić. I do 
tragicznej nocy 15 sierpnia 1831 roku, kiedy tak okrutnie 
zamordowano dzielnego dowódcę szarż szwoleżerskich z lat 1813-1814 
generała Antoniego Jankowskiego, doskonale znanego młodemu 
Krasińskiemu z domu ojca i z napoleońskiej legendy. Zapewne 
jeszcze raz przyzwał generał Krasiński z opinogórskich portretów 
dostojne cienie przodków karmazynów, aby przeciwstawić je w oczach 
syna okrwawionemu piekielnemu widmu Lelewela. W płaczu na piersi 
ojcowskiej, w wyzwalających i oczyszczających dziecinnych łzach 
roztopiły się ostatnie wątpliwości Zygmunta i spłynęło na niego 
wielkie ukojenie. 
W pierwszych względnie spokojnych dniach pobytu na wsi stałym 
miejscem dumań generałowicza poety (lubią o tym opowiadać 
wycieczkom szkolnym muzealni przewodnicy) był romantyczny 
cmentarzyk opinogórski z dwiema świeżymi mogiłami: szwoleżerskiego 
lekarza barona Girardota i księdza Chiraniego. 
"Ukląkłem na grobach przyjaciół z lat moich dziecinnych by modlić 
się i rozmyślać - pisał Krasiński 20 sierpnia do Reeve'a. - Wkoło 
cmentarza przelewają się fale kłosów, nic, tylko kłosy, nie 
ocienione niczym; ani jedna kępa drzew nie wynurza się ponad ten 
ocean zboża. Wiatr północny wyje i zrywa w dole na widnokręgu 
chmurę po chmurze, wznosi je aż do słońca, a później strąca z 
wysokości nieba. Błękit ukazujący się między chmurami, blady jest, 
powietrze chłodne, kilka modrzewi kołysze się koło mnie, a jednak 
spokój panuje w mem sercu i modlitwa moja prostszą drogą dochodzi 
do Pana niż te, które szeptałem przed laty na szczycie gór i nad 
brzegiem morza, bo ci, którzy śpią wkoło mnie, kochali mnie 
niegdyś..." 
Ale gorejącemu sercu Zygmunta nie sądzony był długi spokój. Ledwie 
przycichły nieco, pod wpływem opinogórskich balsamów, jego 
zmartwienia o ojca i ojczyznę, a już popada w nową duszną udrękę - 
tym razem miłosną. Jeszcze wczoraj miał w myślach tylko jedną 
kobietę: Henrietę Willan ("twarz cudzoziemki goni za mną aż do 
trumny mojej matki") - a oto już poddaje się cały powracającej 
fali uczuć do pięknej "cioci" Amelii Załuskiej: "Zaszła zmiana w 
scenie mojego widzenia [...] Namiętności są błaznami, którzy drwią 
ze mnie. Nienawiść stała się miłością, a później? Później było to 
w pewien piękny poranek. Oto moja ostatnia strofka, przyjacielu. 
Zrozum i lituj się nade mną! Znowu kilka chwil szczęścia, a 
później przyjdzie skrucha i kara. Nie mam anioła stróża jak 
Schelling*, (* Schelling Friedrich Wilhelm Joseph [1775-1854]. 
Filozof niemiecki - jeden z czołowych inicjatorów filozofii 
romantycznej. Jego pisma wywarły duży wpływ na romantyków 
polskich.) lęgnę się pod skrzydłami szatana..." 
W następnym liście do Reeve'a - jeszcze wyraźniejszy opis nowej 
sytuacji uczuciowej: "A więc nie znałem kobiety, o której tyle 
mówiłem. Zobaczyłem ją znowu i pokochałem. Przyszła do mnie z 
przebaczeniem na ustach. Wtedy opowiedziałem jej o swojej miłości 
lat dziecinnych, o późniejszej udręce, zazdrości, nienawiści, 
cztery lata trwającej, później o mej miłości (obecnej); bo takie 
jest już moje przeznaczenie, że nigdy nie mogę ujrzeć tej kobiety, 
by jej nie kochać..." 
Zygmunt nie ma już teraz czasu na rozpatrywanie swoich win wobec 
powstania listopadowego ani na przeprowadzanie pogadanek 
uświadamiających z chłopami opinogórskimi, co sobie planował przed 
opuszczeniem Genewy ("z chłopami naszymi długie będę miał rozmowy, 
u ich ognisk zasiędę..."). Pochłania go bez reszty namiętne 
uczucie do powabnej kuzynki. Znowu zachwyca się jej "wysmukłą i 
majestatyczną kibicią", jej "włosami brunatnymi, lśniącymi, 
uwitymi w pukle", jej "oczami czarnymi, palącymi, pożerającymi jak 
oczy Południa". Znowu wpisuje jej do sztambucha miłosne wiersze i 
poematy. Nie myśli wcale o tym, że stara się uwieść żonę niedawno 
pożegnanego przyjaciela, dla którego przesyła czułe uściski w 
każdym liście do Reeve'a. Jeśli ma nawet na ten temat jakieś 
skrupuły, to głuszy je "wrzącą herbatę z rumem" i rozkosznymi sam 
na sam z panią Amelią w zacisznych alejkach parku opinogórskiego. 
Ale hrabina Załuska wcale nie zamierza angażować się w miłosną 
awanturę z młodszym o osiem lat kuzynem. Tak jak poprzednio ma mu 
do zaofiarowania tylko uczucie siostry do brata. - "Nic nie 
wymogła na mnie, ani ja na niej - żali się generałowicz w liście 
do angielskiego przyjaciela. - Pozostaliśmy na miejscach, które 
los nam przeznaczył". 
Romantyczna sielanka opinogórska ciągnęła się prawie przez 
miesiąc. Przerwał ją nagle huk pioruna, od którego zatrząsł się 
cały świat Zygmunta. Lapidarne ujęcie nowiny przekazanej Reeve'owi 
w liście z 5 września nie osłabiły jego dramatycznej wymowy: 
"Za cztery dni jadę do Petersburga! Jesteśmy przyjaciółmi na 
śmierć i życie, Henryku! Bóg by Cię pokarał, gdybyś przestał mi 
być przyjacielem... Żegnaj. Napisz mi do Petersburga poste 
restante. Przyjaźń nasza nie jest tego rodzaju, by przypadek mógł 
ją przerwać; jakiegoś określonego faktu trzeba, by ją zniszczyć, 
lecz bez tego zerwanie jej byłoby zbrodnią. Ja zawsze Twoim 
przyjacielem zostanę. 
Zyg. Kras. 
5 września 1832, Opinogóra" 
I melancholijne postscriptum: 
"Wszystkim moim przyjaciołom w Europie pożegnanie". 
Doprawdy, nazbyt już surowo obchodzi się los z tym 
dwudziestoletnim chłopcem o nadmiernie wybujałej wyobraźni! Teraz 
Zygmunt już nie układa dramatu, życie go w tym wyręcza. 
Generałowicz wie doskonale, jak przerażą się i zmartwią jego 
wyjazdem do Petersburga najserdeczniejsi przyjaciele: Reeve i 
Gaszyński, jak zareaguje na to cała paryska emigracja, z jaką 
satysfakcją przyjmie to do wiadomości petersburski czynownik Leon 
Łubieński! 
On, Zygmunt Krasiński, wnuk naczelników konfederacji barskiej, syn 
dowódcy Polskiej Gwardii Napoleona - z hołdem do stolicy carów! 
Czy można wyobrazić sobie coś potworniejszego, coś bardziej 
absurdalnego?! On, który nawet swój powrót do podbitej Polski 
starał się ukryć przed światem! On, który, po wiele razy zapewniał 
swych przyjaciół, że "nigdy nie wprzęgnie karku w jarzmo podłości" 
i nie ugnie czoła przed gnębicielami ojczyzny! On, który ledwie 
przed miesiącem pisał do Konstantego Gaszyńskiego: "Pamiętaj 
plunąć na moją pamięć, jeśli kiedy posłyszysz, żem od nich co 
przyjął, żem którego z nich rękę ścisnął lub ukłonił się!" - Teraz 
ma jechać z pokłonami do cara?! Czymże jest piekło Dantego wobec 
udręczeń moralnych Zygmunta Krasińskiego?! 
I znowu ma to do zawdzięczenia swemu uwielbianemu Papie! Nie 
wiadomo nawet dokładnie, skąd wziął się ten pomysł podróży do 
Petersburga. Najprościej byłoby założyć, że tak samo, jak w 
wypadku Łubieńskich, generał Krasiński musiał ulec woli 
zwycięskiego cesarza i oddał mu syna w charakterze dobrowolnego 
zakładnika. Ale wierność Opinogórczyka dla tronu nie wymaga 
żadnych poręczeń. Może więc on sam - ciągle jeszcze przywiązany do 
myśli o karierze dyplomatyczno-dworskiej - z własnej inicjatywy 
wyprzedził życzenie swego króla? Nie wiadomo też, gdzie i kiedy 
przekazał generał synowi tę wieść hiobową. Czy jeszcze raz została 
do tego wykorzystana nastrojowa sceneria kościelnej krypty 
grobowej, czy odbyło się to w gabinecie generała obwieszonym 
pamiątkami z epopei napoleońskiej? Tak czy inaczej, dla Zygmunta 
musiała to być próba okrutna. Ale w Opinogórze nie docierało to w 
pełni do jego świadomości; nazbyt był jeszcze pochłonięty miłością 
do pani Załuskiej. 
9 września 1832 r. - w przeddzień wyjazdu Krasińskich z Opiniogóry 
odbył się pożegnalny wieczór muzyczny z udziałem hrabiny Amelii. 
Podczas koncertu wpisał się Zygmunt po raz ostatni do sztambucha 
ukochanej: 
"Teraz jeszcze twa muzyka obwiewa mnie dokoła. Teraz jeszcze 
siedzisz przede mną, gdyby duch, co odlecieć ma i nie wrócić 
więcej; ale jutro o tej samej godzinie gdzież będzie twoja twarz, 
twój głos, twoja czarna szata? Dla mnie już nie będziesz na tej 
ziemi... Oto jest łoże śmierci teraz, na którym konam, a ty 
przyśpiewujesz memu zgonowi. Śmierci się nie boję; niech kula 
piersi przeszyje, niech gorączka przepali ciało; ale tak umierać, 
jak w tej chwili, ale konać bez nadziei, wśród ludzi, którzy mnie 
nie rozumieją, wśród czterech ścian białych i nie jęknąć, i nie 
westchnąć, że cię nie ujrzę więcej, jest losem, którym Bóg karze 
potępieńców piekła... A twój głos tymczasem się rozlega, wznosi, 
zapełnia komnatę, płynie w dźwięcznych falach, oni Cię słuchają i 
myślą: >>Ona pięknie śpiewa<<, a ja słucham i myślę: >>To dzwony 
mojego pogrzebu<<. Ale ja nie chcę narzekać: trzeba być podłym, by 
się żalić, że czekają męczarnie, kiedy minęło szczęście. 
O, gwiazdo tej, którą kocham, przyświecaj lubo Jej drodze! O, 
aniele stróżu Tej, którą kocham, roztocz skrzydła i zlej na Nią 
oasis cieni wśród tej pustyni świata. O, ciernie, które kaleczycie 
nie stopy, nie zarastajcie nigdy Jej ścieżki! O, róże, które nigdy 
nie kwitniecie na moich szlakach, otoczcie ją waszym rumieńcem i 
wonią!..." 
I w zakończeniu nawiązanie do podróży czekającej autora tych pień 
miłosnych: obsesyjna wizja Syberii! 
"Ot, tam, widzisz, są lody i wyspy z lodu, i lądy ze śniegu, i 
trochę mchu na nich; i dali mi lampę do ręki, i rzekli: >>Oto 
słońce<<. Ja błądzę... Cóż to się znaczy? Jeszcze trwają dźwięki, 
z jakowejś opery piosnki słyszę, ty jeszcze stoisz przede mną, 
śmiejesz się i radujesz. Bądź błogosławioną i za twoje 
uśmiechy!... Szaleństwo przymila się do mnie, ono ciągnie mnie do 
siebie, aż mi się mózg przewraca, Ta świeca, która się pali przede 
mną, dłuższe ma życie ode mnie, bo już zagasłem od chwili, kiedy 
rzekłem: >>Żegnam ciebie! Zaśnijmy snem, którym zasypiali 
męczennicy w więzieniach starego Rzymu...<<" 
Następnego dnia (10 września 1832 r.) obaj Krasińscy: ojciec i syn 
wyruszali w drogę do Petersburga. Zygmunt uwoził z sobą pożegnalny 
dar hrabiny Amelii: pierścionek i pukiel włosów oraz gorzkie 
poczucie, że jego ponowna oferta miłosna została stanowczo 
odrzucona. W przejeździe przez Białostocczyznę, wchodzącą wówczas 
w skład cesarstwa rosyjskiego, podróżni zatrzymali się w Knyszynie 
głównej majętności posagowej zmarłej hrabiny Krasińskiej. Pobyt 
tam trwał dni kilkanaście, więc generałowiczowi udało się znowu 
nawiązać kontakt listowny z wędrującym przez Niemcy angielskim 
przyjacielem. 
"Knyszyn, 22 września 1832 
Drogi Henryku! 
Odebrałem list Twój z Drezna tu, w jednej z naszych posiadłości, 
leżącej na drodze do Petersburga. Udaję się tam z moim ojcem;... 
Będę tam za dwa tygodnie. Tam więc mi napisz. A teraz jeśli mnie 
zapytasz: >>Jak długo tam zostaniesz? Co tam będziesz robił?<< 
odpowiem Ci: >>I don't know<< (we francuskim liście tylko te słowa 
są po angielsku - M.B.). Zresztą znasz mnie i wiesz, że lubię pić, 
jeść itp. i że nic na świecie nie może wpłynąć na zmianę moich 
poglądów w tym względzie, nic... nic... Toteż ponieważ obaj 
jesteśmy birbantami, będziemy przyjaciółmi i zawsze możemy liczyć 
jeden na drugiego..." 
Dziwnie brzmią te lekkie słowa na temat jedzenia picia, i 
hulaszczych skłonności. Zwłaszcza w takiej chwili! Niepodobne to 
do zwykłego tonu korespondencji z Reeve'em. Ale łatwo się 
domyślić, że jest to tylko kamuflaż, przesłaniający właściwą treść 
przed czujnym okiem policji generała Bernckendorfa. Świadczy o tym 
owo ostrzegawcze I don't know*. (* Językiem angielskim posługiwali 
się przyjaciele tylko wtedy, gdy chodziło o utrudnienie cenzurze 
wglądu w korespondencję.) Wszystko co następuje po nim, jest 
szyfrem, z którego ma dotrzeć do świadomości angielskiego 
przyjaciela jedynie zapewnienie, że nic na świecie ("nic, nic!") 
nie może wpłynąć na zmianę poglądów Zygmunta Krasińskiego: nie na 
birbantkę oczywiście, lecz na stosunek do zaborców ojczyzny. 
Z Knyszyna odszedł również sążnisty list do pani Załuskiej*. (* 
Fragmenty nie istniejącej już korespondencji Krasińskiego z Amelią 
Załuską przytacza Józef Kallenbach w swoim dziele Zygmunt 
Krasiński, Życie i twórczość lat młodych [Lwów, 1904].) 
Generałowicz donosił damie swego serca, że zdrowie jego tak 
znacznie się poprawiło, iż mógł wziąć udział w nocnym polowaniu na 
kaczki "w łódce na Narwi i w jej błotach". Ale równocześnie się 
skarżył, że na próżno ojciec stara się go rozerwać, na próżno on 
sam zmusza się do czytania książek. Nie pomaga to nic - ciągle ma 
przed oczami piękną Amelię: "Chciałem się przymusić do myślenia o 
czymś innem, o historii, o filozofii, o polityce. Ale stary Rzym i 
nowa Francya, Platon i Cousin*, (* Cousin Victor [1792-1867], 
francuski filozof i praktyk. Wywierał znaczny wpływ na życie 
intelektualne ówczesnej Europy.) Don Pedro* (* Pedro I z dynastii 
Braganca [1798-1843], syn króla Portugalii Jana VI. Ogłosił wbrew 
ojcu niepodległość Brazylii i został obrany jej cesarzem. W 1832 
r. powrócił do Portugalii i przepędził z niej uzurpatora tronu 
regenta Miguela.) i bill reformy* (* Z. Krasiński bardzo się 
interesował dokonującą się w tym czasie w Anglii reformą 
parlamentu.) były tylko drogami, które w najdziwniejszych 
zakrętach wiodły mnie zawsze ku Pani... Ach! Gdybym miał opium!" 
Krasińscy dotarli do Petersburga w drugiej połowie października. Z 
tego też czasu datuje się pierwszy list Zygmunta do Henryka 
Reeve'a: 
"22 października 1832 r. Petersburg 
Oto znów jesteśmy połączeni, wiedząc, gdzie się nawzajem szukać 
mamy. Masz słuszność - dla nas nie ma już błogosławieństwa 
miłości. (Reeve również cierpiał w tym czasie z powodu 
bezwzajemnej miłości do Konstancji Sauthers - M.B.). Mogę zginąć 
ze wzruszenia u stóp jakiejś kobiety, ale nie ukocham nigdy obrazu 
niewinności, nigdy już złudzenie nie będzie równie święte, jak 
wówczas, gdy w Paquis całowałem, jak brat, moją kochankę (Henrietę 
Willan - M.B.), chociaż drżałem z namiętności. Co do osoby, o 
której ci mówiłem (Ameli Załuskiej - M.B.), to chce mi być jedynie 
siostrą [...] Z oczyma memi źle. Lekarze tutejsi wróżą mi utratę 
wzroku. Duval* (* Nazwisko parokrotnie wymieniane w korespondencji 
Z. Krasińskiego. Chodziło prawdopodobnie o jakiegoś młodego 
urzędnika ambasady francuskiej w Petersburgu.) oddał mi Twój 
liścik. Kocham go prawie, bo widział Cię zaledwie miesiąc temu. 
Ojciec mój jest dla mnie aniołem. Zresztą jestem chory i samotny 
przez dzień cały, wieczór spędzam w moim pokoju i nic robić nie 
mogę. Życie mi ciąży... Oczy mnie palą, rozsadza mi głowę; 
cierpię! Ach, Henryku, gdybyś był przy mnie, przy Twoim Zygmuncie! 
Jakże lubiłem słyszeć, gdyś nazywał mnie Zygmuntem, a wolałem 
zawsze, by inni nazywali mnie Krasińskim! 
Petersburg to wielkie miasto, olbrzymia masa granitu: kiedy śnieg 
pokrywa jego domy, wydaje mi się, że jestem wśród skał... Czy 
niemógłbyś dowiedzieć się, co porabia H. (Henrietta)? Nie ma dnia, 
żebym o niej nie myślał; to rodzaj duru, który nigdy mnie nie 
opuszcza... Wątpie, czy starczy mi sił, by żyć jako ociemniały. 
Boże mój, odwróć ode mnie ten kielich! Ale czy mam prawo modlić 
się do Boga? Ach! módl się za mnie, ty który jesteś bardziej 
czysty niż ja i mniej namiętny; módl się za przyjaciela twej 
młodości. Bądź zdrów... 
Z.K." 
Przedziwne są te meandry rozhisteryzowanego hrabicza poety; 
najpierw kochał szaleńczo Amelię Załuską, później równie szaleńczo 
pokochał Henrietę Willan; jeszcze później przestraszył się, że 
angielska mieszczanka gotowa zaciągnąć go do ołtarza, więc 
odwrócił się od niej i znów uderzył w amory do pięknej cioci; 
piękna ciocia dała mu kosza i już, jak na zamówienie, powraca 
uczucie do milutkiej panny Willan. Przy okazji warto przypomnieć, 
dlaczego Zygmunt odwrócił się od zakochanej w nim po uszy "miss 
Harry". Ważny to przyczynek do biografi szwoleżerskiego syna. 
W końcu roku 1831 przyjechał do Londynu białoruski kuzyn 
Krasińskich z Opinogóry: historyk i literat Walerian 
Krasiński-Skorobohaty*. (* Białoruska i kalwińska linia 
Krasińskich-Skorobohatych (lub Barzobohatych) była bardzo 
spokrewniona z Krasińskimi z Opinogóry [wywód tego pokrewieństwa 
znaleźć można w Pamiętniku Józefa Krasińskiego], ala Walerian 
przyjaźnił się zarówno z generałem, jak i Zygmuntem.) 
Dowiedziawszy się od Reeve'a o wzajemnym uczuciu Zygmunta i "miss 
Harry", prostoduszny kresowiec uznał, iż nic nie stoi na 
przeszkodzie, aby polsko-angielski romans został uwieńczony 
małżeństwem. "Czemu, u diabła, nie miałby tu (tzn. do Anglii) 
przyjechać i ożenić się - referował Zygmuntowi opinię o nim pana 
Waleriana Henry Reeve. - Jest majątkowo nie zależny, w ciągu lat 
kilku nie może wracać do Polski, a jeśli (Henrieta Willan) jest 
ładna, rozumna i dobrze urodzona, cóżby Wincenty mógł mieć 
przeciwko ich związkowi, tym bardziej że według tego, co wiem, 
zależy mu na tym, by syn jego ożenił się młodo". "Oto piękna 
sytuacja, w jakiej się znajdziesz - dodawał od siebie Reeve. - 
Twój najpokorniejszy sługa i pełnomocnik oczekuje tylko Twoich 
rozkazów, by udać się do starego Willana i prosić o rękę pięknej 
Henriety..." 
Propozycja Waleriana Krasińskiego niesłychanie zirytowała 
Zygmunta. "Zna mego ojca - pisał o kuzynie w liście do Reeve'a z 6 
grudnia 1831 r. - lecz mój ojciec w porównaniu z nim jest 
olbrzymem zmysłu praktycznego, doświadczenia i przenikliwości. 
Toteż nigdy nie zgłębił tego olbrzyma. I jeśli Ci mówi: >>Wincenty 
życzy sobie, abym się ożenił młodo i czemużby nie z H.<<, to 
znaczy, że gdybym to uczynił, mój ojciec umarłby i przekląłby mnie 
na łożu śmierci przed zgonem; ojciec mój jest jednym z ostatnich 
reprezentantów arystokracji polskiej... Henrieta Willan nie 
powinna być dla mnie nigdy małżonką, lecz była poetycznym punktem 
wyjścia dla całego mojego życia [...] Lecz gdy Twoim pomysłem 
małżeństwa nasuwasz mi na myśl kontrakt i rejenta, starego ojca i 
siostry, służbę domową, brata nicponia, przygotowania przedwstępne 
i cały ciężar uprzęży, którą człowiek, żeniąc się, nakłada na 
siebie, bezcześcisz wówczas, wierzaj mi, miłość moją i rzucasz 
błoto i piasek na minione sny... Ukochana moja i małżonka moja 
nigdy jedną osobą być nie mogą. Jedna była aniołem, czymś o wiele 
wyższym od kobiet, drugiej może nigdy nie będzie, jeśli się 
znajdzie, będzie zwykłą niewiastą, zdatną do cerowania moich 
pończoch i podawania mi ziółek w dniach choroby..." 
Trudno te wywody Krasińskiego czytać obojętnie! Rzecz rozgrywała 
się co prawda w innych czasach i w niedzisiejszej obyczajowości, 
mimo to śmiem wątpić, czy ta wygodna filozofia miłosna 
rozkapryszonego panicza mogła się spotkać ze zrozumieniem u jego 
postępowych przyjaciół, nie mówiąc już o biednej pannie Willan. 
Nie jest to jednak odpowiednia chwila na wygłaszanie ostrych sądów 
o Zygmuncie Krasińskim: jego sytuacja w stolicy carów każe mu 
raczej współczuć. 
"Dn. 1 listopada 1832. Petersburg 
Kochany Henryku!... 
Mylisz się bardzo, mówiąc o dobrych obiadach, pięknych kobietach 
itp. Posłuchaj opisu mego życia. Siedzę od rana do wieczora w moim 
pokoju o srebrno-zielonym odbiciu. Pośrodku niego cztery kolumny 
greckie, a za niemi łóżko moje, piec i kominek, fortepian i 
kanapa, a wreszcie dwa okna, które wychodzą na podwórze i niebo, 
zwykle pokryte ciężkimi chmurami. Zresztą zbytku mam powyżej uszu. 
Wstaję, przechadzam się - i tak w kółko, zawsze to samo. Nauczyłem 
się myśleć. Stanę się dzikim i głębokim myślicielem. Oczy mnie 
bardzo bolą. Wiesz, dawniej wina, cygara, kobiety było mi trzeba, 
by mnie oszołomić - dzisiaj upijam się, myśląc intensywnie, 
śledząc tok rozumowania. Czasami czuję, jak nerwy rozprężają się w 
moim mózgu. Wiesz co za stworzenie ze mnie. Jak Ci się zdaje, do 
czego mnie podobne życie doprowadzi? A zdrowie mi nic robić nie 
pozwala. Nie wychodzę, nie widuję się z nikim, nie znam nikogo. 
Wskutek klimatu tutejszego cierpię na mój dawny reumatyzm itd., 
itd. Mógłbym powiedzieć, jak człowiek z Longwood (ostatnie miejsce 
pobytu Napoleona na Wyspie św. Heleny - M.B.): >>Ten klimat mnie 
zabije<<. Zresztą, nie sądź, że dusza odchodzi razem z ciałem. To 
prawda, że nuda i obrzydzenie bezustannie mi towarzyszą, ale siła, 
która tkwi na dnie, tam pozostanie i nie ulegnie zmianie... 
Żegnaj, nie zrozumiesz nigdy, jak Cię kocham. 
Zyg. Krasiński..." 
I w tym czasie - do Amelii Załuskiej: 
"Czy wiesz, Pani, co mówią tutejsi lekarze? Oto mówią, że oślepnę 
- ja, tak młody, mogący zdziałać coś jeszcze na tym świecie... 
Kocham jak siostrę, jedyną na świecie kobietę, która mi 
powiedziała: >>Kocham Cię<< (Henrietę Willan); a ubóstwiam całą 
miłością kobietę, która mi rzekła: >>Będę Twą siostrą<< (Amelię 
Załuską); żadne z mych pragnień nigdy się nie spełniło. Mam coś w 
głębi mej duszy, a skazany jestem na to, żebym był niczem..." 
Ale dumny "syn szlachecki" umiał ukrywać przed niepowołanymi 
oczami dręczące go nastroje. Nie domyślał się ich wcale bawiący 
wówczas w Petersburgu i spotykający się z Krasińskimi generał 
Tomasz hrabia Łubieński. Pod datą 31 października 1832 skrupulatny 
pan Tomasz donosił żonie: 
"Widziałem tutaj w tych dniach młodego Zygmunta Krasińskiego, 
znajduję że wypiękniał, z łatwością się wyraża i ma coś bardzo 
przyjemnego i pociągającego". 
Pomimo złego stanu zdrowia i gnębiącej go chandry, Zygmunt nie 
przerywał pracy literackiej. W pierwszych tygodniach pobytu w 
Petersburgu zajęty był wykańczaniem swego "poematu polskiego", 
który w rok później miał się ukazać w druku jako Agaj-Han. 
Niektórzy biografowie Krasińskiego zapewniają, że na ostatecznej 
redakcji Agaj-Hana zaważył opinogórski romans Zygmunta z panią 
Załuską. "Krasiński bardzo wiele ze swych uczuć włożył w usta 
Agaj-Hanowi* (* Przedmiotem miłości "tatarskiego książątka" 
Agaj-Hana była "polska caryca" Maryna Mniszchówna, wdowa po dwóch 
Dymitrach Samozwańcach, związana na koniec z atamanem kozackim 
Igorem Zaruckim.) - pisze w swej książce Miłość w życiu Z. 
Krasińskiego - Ferdynand Hoesick - [...] Wszystko bowiem, co [...] 
mówi roznamiętniony Agaj-Han do trzymającej go z dala od siebie 
Maryny, da się streścić w tych krótkich słowach listu Krasińskiego 
do Reeve'a, gdzie mówiąc o swojej miłości ku pani Załuskiej, 
stwierdza ostatecznie, że "niczego nie mógł uzyskać od niej". 
Podobnie i Agaj-Han >>niczego nie mógł zyskać<< od Maryny 
Mniszchówny. Jak ona, pomimo zaklęcia Agaj-Hana, została wierną 
ojcu swego dziecka, Igorowi Zaruckiemu, tak i Amelia, pomimo 
zaklęć Zygmunta, została wierną swemu mężowi Romanowi Załuskiemu". 
Hipotezę Hoesicka potwierdził zresztą sam Krasiński, umieszczając 
w pierwszym wydaniu Agaj-Hana motto, zaczerpnięte z modnej wówczas 
powieści Karola Roberta Maturina Melmoth the Wanderer: I loved her 
as a child. I loved her as a youth, but she never did love me 
(Kochałem ją będąc dzieckiem, kochałem ją jako młodzieniec, ale 
ona nigdy mnie nie kochała). Z ludzi wtajemniczonych w życie 
prywatne hrabicza-poety nikt nie mógł mieć wątpliwości kogo to 
motto dotyczyło. 
Ale wraz z ukończeniem Agaj-Hana skończyła się i miłość Zygmunta 
do hrabiny Amelii*. (* Na drugim wydaniu Agaj-Hana nie było już 
motta dedykacji, poświęconej Amelii Załuskiej. Zastąpiło ją 
przytoczenie z Boskiej Komedii Dantego: "Miłość co zawsze miłością 
się płaci". Ale w okresie przygotowywania do druku drugiego 
wydania Agaj-Hana Krasiński był już zakochany w Joannie Robrowej, 
która w pełni jego uczucia odwzajemniała.) Postarał się o to 
troskliwy ojciec. "Jenerał przekonał syna - wyjaśnia J. Kallenbach 
- o niemożliwości innych uczuć niż braterskie dla pani Załuskiej, 
a syn poddał się w pokorze woli ojcowskiej. Dnia 1 grudnia 1832 
napisał uroczysty, pożegnalny list do pani Załuskiej, w którym 
odwoływał się do świata za grobem i spodziewał się, że tam znikną 
przeszkody, tu ich dzielące. A teraz >>zrzekał się tego, co 
pragnął najgoręcej<< (le plus phenetiquement dans ce monde). Tak 
skończył się rychło epizod opinogórski, powrotna, ostatnia fala 
studenckiej miłości". 
Pąrównując ten ostatni list z niedawnym pożegnaniem Zygmunta z 
Henrietą Willan, znawca życia uczuciowego Zygmunta Krasińskiego, 
Ferdynand Hoesick najwyraźniej sobie pokpiwał z przyszłego autora 
Nie-Boskiej komedii: "Wobec jednakowych przyrzeczeń danych i 
Henryecie, i Amelii - brzmi swawolny wywód Hoesicka - mogła i na 
tym świecie wytworzyć się rywalizacja pomiędzy dwiema kochankami 
poety, która z natury rzeczy musiałaby się stać kłopotliwą i 
drażliwą. Każda z tych pań, mając uroczyste przyrzeczenie 
Zygmunta, że ona będzie jego fiancee dans le ciel (narzeczoną w 
niebie - M.B.), całkiem słusznie mogłaby sobie doń rościć wyłączne 
prawo, a wtedy kto wie, do jakich mogłoby dojść kolizji pomiędzy 
temi dwiema wyanielonymi duszami..." 
Ależ ten syn jest posłuszny ojcu! Generał zabronił kochać, więc 
Zygmunt w te pędy wygasza w sobie miłosne żary. W rezultacie 
jednak nie wyszło mu to na zdrowie. Ma teraz więcej czasu na 
rozważanie swojej dramatycznej sytuacji w Petersburgu, znów 
powraca myślami do polskiego powstania i do liońskiej rewolty, 
znowu straszy go "krwawe widmo" Lelewela. Polityczne "przemyślenia 
w ciemnym pokoju" znajdują częściowe odbicie w dalszej 
korespondencji z Reeve'em. 
"12 (lub 22) grudnia 1832 
Drogi Henryku! 
Z oczyma mojemi tak źle, że zaledwie mogę Ci kilka słów napisać. 
Lud nie jest ojcobójcą, gdyż rzuca się na coś, co mu obce. Czy lud 
ma przeszłość, czy ma przodków? O, nie, a więc nie jest ojcobójcą. 
My byśmy byli ojcobójcami, gdybyśmy podali rękę ludowi (trudno o 
wyraźniejsze i bardziej perfidne potępienie "szlacheckich 
rewolucjonistów" - M.B.). 
Poczucie, że oślepnę, wzrasta we mnie. Ale powiedz mi, czy z moim 
charakterem mogę być niewidomym? Czy dusza moja może się zadawalać 
mrokiem? Zresztą niech losy się spełnią. Żegnaj, drogi Henryku!... 
Zyg. Kras". 
"6 stycznia 1833 r., Petersburg 
Drogi Henryku! 
[...] Wiem, że miniemy wszyscy, jak garść prochu, nigdy nic 
rzeczywistego nie podziwiając ani kochając, a wiele nienawidząc. A 
jeśli coś kochamy, to wyłącznie przeszłość, ten świat marzeń i 
nicości. 
Jeśli rozpatruję rzeczy jako filozof, widzę w nich jedynie wieczny 
porządek, godny podziwu; lecz jeśli rozpatruję je jako człowiek o 
sercu i uczuciach ludzkich, związany z tą ziemią, znający długi 
rząd przodków w hełmach i pancerzach śpiących w trumnach swoich, i 
przyszłość wielką, pełną czynów i imion braci swoich, widzę w tym 
tylko brak ładu. A wtedy mówię sobie: >>W imię Jezusa będziemy 
cierpieli, walczyli nawet, jeśli nas zmuszą do tego, a w chwili 
walki przyjdzie nam na pomoc siła barbarzyńcy lub rycerza, który 
był naszym praojcem<<. A gdy zginiemy, niech porządkują ziemię na 
swój sposób - nikt im przeszkadzać nie będzie. Ale sądzę, że 
nadejdzie dzień w którym miłość znów weźmie górę. Gdyż Bóg jest 
sprawiedliwością i pięknością, wszechświat jest harmonijny, a ja 
nieśmiertelny... 
Zobaczymy się na wiosnę. Znów będziemy mieli sobie do powiedzenia 
tysiące słów, wszystkie zawarte w jednym, które nazywa się 
>>przyjaźnią<<. Żegnaj, mój drogi Henryku! Jestem ciągle chory; 
stan moich oczu się pogarsza. Pokłoń się ode mnie moim 
przyjaciołom genewskim! 
Zyg. Kras." 
"20 stycznia 1833 t., Petersburg (List dyktowany - M.B.). 
Kochany Henryku! 
W tym samym czasie doszliśmy do tych samych wniosków. Początek 
roku 1833 zastał nas obydwóch dość znudzonych marzeniami i 
miłością, a może złudzenie to jest jeszcze marzeniem. Spędziliśmy 
wieczór sylwestrowy w towarzystwie dwóch dzieciaków: Stackelberga 
i Duvala, którzy miauczeli jak koty i wyśpiewywali głupstwa. 
Możesz sobie wyobrazić, jakie to na mnie zrobiło wrażenie. Ale w 
tej samej chwili... ojciec mój wszedł do pokoju i przycisnął mnie 
do łona; była to dla mnie chwila uroczysta, występująca wyraźnie 
na płaskim tle całego tego wieczoru. Zresztą ogarnęła mnie również 
gorycz. Nie są to już młodzieńcze napady melancholii, które zawsze 
mają w sobie coś orzeźwiającego, nie są to też owe przekleństwa i 
porywy wściekłości, które podkopywały moje zdrowie i stworzyły w 
zakresie szaleńczej poezji >>Adama (Szaleńca)<<, Jest to raczej 
smutek męski bez uroku, bez szału, dość spokojny, a silniejszy i 
bardziej stały, niż jakakolwiek radość, którą sobie przypomnieć 
mogę..." 
Piekielnie smutne są te listy petersburskie Zygmunta Krasinskiego, 
a przecież i tak odnajduje się w nich tylko część prawdy. O 
rzeczach najważniejszych Zygmunt pisać nie mógł ze względów 
cenzuralnych. Nie mógł pisać o tej strasznej rozpaczy, którą 
musiał odczuwać na myśl, że "cały świat", co tak długo a 
bezskutecznie starał się go namówić na powrót do walczącego kraju, 
dowiaduje się teraz z prasy i dyplomatycznych plotek, że on - 
"ostatni polski arystokrata", wraz ze swym ojcem "zdobywcą 
Somosierry" antyszambrują w carskich przedpokojach. Nie mógł żalić 
się Reeve'owi na owe szarpiące nerwy rozmowy z ojcem, w których 
"olbrzym zmysłu praktycznego, doświadczenia i przenikliwości" 
starał się nakłonić syna do przywdziania munduru cesarskiego 
dworaka (czyż nie stąd płynęła owa "głęboka gorycz" Zygmunta w 
chwili sylwestrowego powitania z ojcem?). Nie mógł pisać wreszcie 
o przebiegu posłuchań u cesarza Mikołaja, podczas których on, 
Zygmunt Krasiński, który dopiero co pluć kazał przyjaciołom na 
swoją pamięć, jeśli rękę uściśnie lub ukłoni się któremuś z 
krzywdzicieli ojczyzny - schylać się musiał w dworskich pokłonach 
przed jej naczelnym oprawcą! 
"Tę podróż i ten [...] pobyt w tej stolicy państwa, w tym zimnym 
północnym klimacie liczył Zygmunt do najsmutniejszych dni żywota 
swego - zaświadczy później kuzyn i powiernik poety Stanisław 
Małachowski*. (* W życiu Zygmunta Krasinskiego było trzech 
Stanisławów Małachowskich: 1) Stanisław Małachowski jako przybrany 
dziad, marszałek Sejmu Czteroletniego, 2) kasztelan generał 
Stanisław Aleksander Ignacy Małachowski z Końskich, który przez 
krótki czas był w powstaniu regimentarzem lewego brzegu Wisły, 3) 
i wreszcie kuzyn i przyjaciel poety Stanisław Małachowski, którego 
dla odróżnienia można nazywać "młodszym".) - Oślepły prawie 
zupełnie pędził on smutne godziny w ciemnym pokoju i samotności. 
Skoro tylko uczuł się nieco silniejszym na zdrowiu i wzroku, 
ojciec zawiózł go do cesarza Mikołaja. Cesarz przyjął go z 
niezwykłą uprzejmością, oświadczając mu całą życzliwość swoją i 
obiecując wszelkie ułatwienie w otrzymaniu posady u dworu, w 
dyplomatycznym lub jakim by chciał zawodzie. Trudne i bolesne było 
położenie Zygmunta w tej chwili, którego umysł i serce w innym 
znajdowały się kierunku, który inne powołanie w sobie czuł, inną 
przyszłość przewidywał i niełatwe wyjście z niego..." 
Romantyczny syn szwoleżerski widział tylko dwa wyjścia ze swego 
impasu życiowego: obłęd ("szaleństwo przymila się do mnie") albo 
samobójstwo ("daj mi nicość, a złożę w niej moją umęczoną głowę"). 
Ale los wybrał dla niego wyjście trzecie: wszystkie jego rozterki 
i cierpienia petersburskie miały z czasem ulec przetworzeniu w 
wielką poezję. 
Pewnej nocy - było to w samych początkach pobytu w Petersburgu - 
naszedł go nagle pomysł wielkiego tematu poetyckiego, wyrażającego 
- jak to się często roi w nocnych marzeniach - cały sens rzeczy, a 
jednocześnie przynoszącego wyzwalającą pociechę w trudnej sytuacji 
życiowej. W radosnym oszołomieniu między snem a jawą, poczuł 
mocniej i pewniej niż kiedykolwiek przedtem, że jest prawdziwym 
poetą. - "Wyskoczyłem z łóżka, wołając: Anch'io sono pittore! (I 
ja jestem malarzem - wł.)* (* Ten dumny okrzyk, wyrażający 
poczucie własnej wartości artysty, wydał malarz włoski Correggio 
[1489-1S34] na widok jednego z najświetniejszych arcydzieł 
malarskich Renesansu: Św. Cecylii Rafaela.) - pisał do Reeve'a. - 
Tak, poezja, to część mojej jaźni!" - W trzy miesiące po tym 
objawieniu w liście dyktowanym sekretarzowi (osoby sekretarza nie 
udało się biografom zidentyfikować) przekazał angielskiemu 
przyjacielowi ostateczny rezultat swoich nocnych rojeń: 
"...napisałem rzecz, która podobna jest do czegoś, co było we 
mnie, to znaczy do zamętu i do kilku myśli, dość głębokich. Nazwa 
dość wyraźna: >>Irydion Amfilochides<<, jest to Grek w Rzymie. I 
umierając wspomina słodkie Argos". W tym miejscu na marginesie 
dyktowanego listu dopisał Krasiński własną ręką: "Pierwsza to moja 
próba dramatyczna. Całość jest na wpół dramatem, na wpół opisem i 
opowiadaniem". 
I rzeczywiście: nazwa dramatu była dość przejrzysta - przynajmniej 
musiała być taką dla Reeve'a, doskonale wprowadzonego w trudną 
sytuację Zygmunta. Wprzęgnięty w służbę rzymskiego imperium, 
Irydion Amfilochides, syn podbitej przez Rzymian Grecji, to łatwe 
do rozszyfrowania przebranie historyczne przebywającego w stolicy 
carów syna podbitej Polski, Zygmunta Krasińskiego. W tej 
pogłębionej, bardziej skomplikowanej historycznie i 
psychologicznie wersji Konrada Wallenroda Rzym jest Petersburgiem, 
a czule wspominane Argos - Warszawą i Opinogórą. Wyjaśnia się 
wreszcie, dlaczego żarliwy patriota Zygmunt Krasiński w 
najrozpaczliwszych momentach historii swej ojczyzny tkwił po uszy 
w lekturach antycznych, dlaczego wizje sybirskich lodów kojarzyły 
mu się w jego wyobraźni ze "snem, którym zasypiali męczennicy w 
więzieniach starego Rzymu". Bohater literackiego dramatu Irydion 
Amfilochides za życia nie pomści na Rzymie krzywd swojej ojczyzny. 
Ale za sprawą maga Massynisy odkryje się przed nim przyszłość i 
dane mu będzie sycić oczy i serce rozkładem i upadkiem 
najpotężniejszego z antycznych imperiów ("Pojrzał syn wieków i 
uradował się w sprawiedliwości zemsty swojej"). Jakąż słodką 
pociechą musiał być spełniony odwet Irydiona dla nieszczęsnego 
więźnia Petersburga! 
Jeszcze na długo przed zabraniem się do pracy nad Irydionem miał 
Krasiński głęboko wryty w pamięć szczególnie przekonywający dowód 
sprawiedliwości dziejów. Był nim czarny drewniany krzyż, którego 
symboliczna wymowa poraziła go przed dwoma laty, podczas nocnego 
spaceru wśród ruin rzymskiego Koloseum. - "Widok był pełnym 
uroczystości - pisał wtedy do ojca - milczenie, gdzie tyle głosów 
było; samotność, gdzie cały naród się bawił. Arena piaskiem 
posypana leżała spokojnie pod promieniami księżyca. Już nie znać 
kropli krwi, której tyle wypiła, ale pośrodku stoi w swojej 
prostocie krzyż z drewna czarny. Ten krzyż wart wszystkich 
kościołów Mediolanu i Rzymu. Przezeń żywiej Bóg przemawia niż 
przez sklepienie złotem, srebrem, drogimi kamieniami zasute 
(zasypane - M.B.). Ten krzyż temu tysiąc lat taki sam jak dzisiaj, 
deptany był w tych miejscach, za niego rzucano tygrysom i lwom 
chrześcijańskie dziewice. Wtenczas Koloseum stało wielkie, pyszne, 
w nim lud najpotężniejszy świata przychodził patrzeć na to, co 
najwięcej mu radości i wrażenia sprawiało, a teraz rozsypuje się 
ono w gruzy i upada, krzyż się nieodmienił, z drewna jak 
wtenczas, a jednak stoi pośród budowy, stoi nad ziemią, która go 
prześladowała, i panuje tam, gdzie nim pogardzano..." 
Czarny krzyż w Koloseum stał się dla młodego poety obietnicą 
sprawiedliwego odwetu krzywdzonych nad krzywdzicielami, jedyną 
nadzieją w sytuacji bez wyjścia. Od tamtej chwili woził z sobą 
stale jego miniaturową kopię, zakupioną u rzymskiego przekupnia 
starożytności. Towarzyszyła mu ona w Petersburgu przy pisaniu 
pierwszej wersji Irydiona; będzie ją miał przy sobie w kilkanaście 
miesięcy później w Wiedniu, podczas ustalania ostatecznych 
rozwiązań dzieła swego życia Nie-boskiej komedii. 
Czarny krzyż z rzymskiego Koloseum i cień antycznego Greka 
Irydiona Amfilochidesa były generałowiczowi poecie tarczą i osłoną 
w strasznych dniach petersburskich. Coraz słabiej widzący, 
zagrożony zupełną utratą wzroku, udręczony do granic swej 
odporności fizycznymi dolegliwościami i męką psychiczną, nękany 
jeszcze ciągle wyrzutami sumienia, że on potomek wielu pokoleń 
rycerskich, nie uczestniczył w zbrojnym powstaniu narodu; skłócony 
w najistotniejszych sprawach z ubóstwianym ojcem, drżący przed 
nienawiścią innych, a sam nienawidzący najbardziej - odzyskiwał 
spokój i panowanie nad sobą jedynie przy pracy literackiej. 
"To już nie miłość, sława, potrzeba pieśni i opowiadań - 
wywnętrzał się przed Reeve'em - lecz przeciwnie, uczucie, że 
wypełniamy nasze obowiązki w cieniu, nieznani, zapomniani, 
niedocenieni, że pracujemy w pocie czoła, nie myśląc o żadnej 
nagrodzie ludzkiej ani o spokojności piękności, ani o wieńcu 
laurowym i zadowalając się własnym przeświadczeniem, tym poczuciem 
wewnętrznym a głębokim własnej godności, bez starania się o 
okazanie tego innym, gdyż to byłoby próżnością, podłością i stratą 
czasu... W tym wyrzeczeniu się, w tej pełnej miłości dumie, w 
której nie ma nic z gorzkiej pogardy, okazywanej ludzkości przez 
niektórych geniuszów, spostrzegam ogrom poezji i ku niej wyciągnę 
ramiona. Gdyż ja całe życie zostanę poetą; rolnikiem, mnichem, 
żołnierzem, bogaczem, nędzarzem, rzemieślnikiem będąc, zawsze 
zostanę poetą. Urodziłem się poetą i nie dbam czy mnie kto 
podziwia lub rozumie..." 
Niezależnie od pracy nad Irydionem czas wyczekiwania na decyzję 
cesarza co do swej przyszłości skracał sobie syn szwoleżerski 
pilnym studiowaniem literatury francuskiej i angielskiej. O jego 
doskonałym, acz bardzo kontrowersyjnym, rozeznaniu w sytuacji 
literackiej ówczesnej Europy świadczy petersburski list z 30 
stycznia 1833 r., wysłany do generała Franciszka Morawskiego, 
odsiadującego wówczas na zesłaniu w Wołogdzie swój udział we 
władzach powstania. Potępiając w tym liście materializm i zmysłowy 
charakter francuskiej "poezji bankierów", autor Irydiona pisał 
między innymi: "Rzymianom pod koniec cywilizacji starożytnej 
trzeba było igrzysk i biesiad, to był ich szał zmysłowy, ostatnia 
konwulsja zmysłowego świata. Teraz to jest nasz szał moralny, może 
ostatnia konwulsja naszego świata". 
Czytając obszerną i wnikliwą rozprawkę krytyczno-literacką, jaką 
był list do Morawskiego, łatwo zgadnąć, że u podstaw tej 
wielostronicowej epistoły, mającej osłodzić gorzką dolę jeniecką 
dawnemu tłumaczowi Andromachy, krył się wstyd "dezertera 
powstania" wobec ministra wojny w rządzie powstańczym. 
Nie był to pierwszy gest życzliwości panów opinogórskich wobec 
zasłużonego prominenta obiadów literackich na Krakowskim 
Przedmieściu. Generał Wincenty Krasiński jeszcze za swego 
uprzedniego pobytu w Petersburgu upominał się u dworu o dawnego 
przyjaciela. Świadczy o tym późniejszy list Morawskiego do 
Krasińskiego, wysłany z Moskwy 17 listopada 1831 roku. Daremnie by 
szukać w tym liście serdeczności czy swawolnych tonów dawnej 
korespondencji generała poety z Opinogórczykiem. 
"Ponieważ jenerał raczył w Petersburgu dowiadywać się o moim 
losie, śpieszę więc mu donieść, że wiozą mnie do Wołogdy, 450 
wiorst ku północy za Moskwą. Racz jenerał uwiadomić o moim pobycie 
Koźmiana i dzieci moje, bawiące na Wołyniu, o których żadnej nie 
mam wiadomości przez rok cały, czy żyją nawet. Gdybym mógł przez 
Jenerała mieć o nich jaką wiadomość, wdzięczen byłbym niezmiernie. 
Parę słów od Jenerała będą dla mnie niemałą pociechą; nie wiem 
losu naszego..." 
Wincenty Krasiński z pewnością robił wszystko, aby odzyskać serce 
dawnego przyjaciela. Wiadomo, że ułatwił mu nawiązanie 
korespondencji z obu Koźmianami (Kajetanem i Andrzejem Edwardem), 
wiadomo, że odszukał jego dzieci i wskazał im miejsce pobytu ojca. 
Ale złagodzenia kary dla ministra wojny w "samozwańczym rządzie 
rokoszan" nawet jemu nie udało się u cesarza wyprosić. W "tekach 
koźmianowskich" w zbiorach rękopisów Biblioteki Narodowej w 
Warszawie dochowały się listy obrazujące ówczesne nastroje więźnia 
Wołogdy. 
"Dusza nadto wezbrana boleścią, nadto przepełniona tęsknotą i 
żalem, aby je rymem stroiła - pisze Morawski do Koźmianów. - 
Więcej może jest teraz poezyi w duszy niż kiedykolwiek, ale nie 
teraz zdolna powiadać, co czuje teraz... Ależ za to czytam jak 
najęty... Żyjemy tu cicho, skromnie, zgodnie, razem się stołujem 
(z trzema innymi generałami powstańczymi: Rohlandem, Mrozińskim i 
Czyżewskim - M.B.). Ale żadnego poznania się z nikim, żadnego 
zdarzenia, wiadomości; czas więc nieruchomy i długi, szeroki jak 
wieczność..." 
Na przełomie lutego i marca 1833 roku cesarz Mikołaj powziął 
ostateczne postanowienie w sprawie Zygmunta Krasińskiego. 
Najcięższej z możliwych prób Zygmuntowi oszczędzono. Łaskawy dla 
"przyjaciół tronu" monarcha zgodził się na zwolnienie chorego 
generałowicza od obowiązku służby przy dworze. "Jedynie smutny 
stan zdrowia i wzroku coraz się pogarszającego... wybawił (go) z 
niebezpieczeństwa - świadczy powiernik Zygmunta, Stanisław 
Małachowski - cesarz uznawszy tego istotną potrzebę, zezwolił na 
wyjazd za granicę, do łagodniejszego klimatu i poratowania tak 
wątłego zdrowia". 
Z początkiem kwietnia obaj panowie Krasińscy byli już w Warszawie, 
skąd po krótkim odpoczynku Zygmunt miał wyruszyć w dalsze 
lecznicze wojaże. 
"Warszawa, 4 kwietnia 1833 r. (List dyktowany - M.B.). 
Drogi Henryku! 
Byłem w drodze, przeżyłem zimę całą. Odebrałem pięć listów od 
Ciebie i nie mogłem na nie odpowiedzieć, nie mając już sekretarza. 
Ponieważ teraz znowu opuszczam dom ojców moich, będę Ci mógł 
pisywać jedynie, o ile miłosierny przypadek pozwoli mi spotkać 
jakiegoś współczującego śmiertelnika, raczącego podjąć się pisania 
pod mojem dyktandem. Ty zaś pisuj do mnie, jak możesz najczęściej, 
do Wiednia..." 
Po tym czysto informacyjnym wstępie obdarza Krasiński Reeve'a 
długim wywodem na temat osobowości artysty. Jest w tym próba 
samocharakterystyki i wyraźna chęć usprawiedliwienia przed 
przyjacielem własnych wad i niekonsekwencji: 
"Artysta doznaje nie wypowiedzianych rozkoszy, ale przeznaczone mu 
są również większe cierpienia niż komukolwiek innemu na świecie. 
Wprawdzie egoizm jego jest podniosły, ale bądź co bądź jest 
egoizmem. A co zrobi, gdy znajdzie się w położeniu, w którym 
należy przestać być sobą, jeśli się chce szczęścia? Tu piekło jego 
się zaczyna. Nie będzie nigdy wiedział, co to w rzeczywistości 
miłość kobiety, gdyż dla niego wszystko jest nim samym. Wszystko 
sam stwarza: świat, posąg, wiersz, kochankę. Kocha swoje 
arcydzieła, lecz nic innego nie kocha. Dlatego rzeczywistość jest 
dla niego trucizną. Oto dlaczego nie może nigdzie znaleźć 
spełnienia swych życzeń ani końca swych marzeń. Wszystko, co nie 
jest nim, wstręt w nim wzbudza i do rozpaczy przyprowadza. Żyje 
wśród ludzi jak Kain, nosząc przekleństwo na czole swoim. A jednak 
kocha aż do szaleństwa, pragnie dobra, życzy szczęścia światu, 
choć świat go na każdym kroku odpycha. Ale skoro sam jest, czuje 
się szczęśliwym, silnym jak półbóg. Dlatego też wielki artysta nie 
jest nigdy ani dobrym małżonkiem, ani dobrym ojcem. To 
straszne!... Drogo trzeba opłacać zetknięcie z tajemnicami bogów! 
Jedna kropla, która spadła ze sfer nadziemskich na nasze czoło, 
niezdolnymi nas czyni do ziemskiego życia; a jednak nie staliśmy 
się aniołami, pozostaliśmy ludźmi, ale nie mamy już braci. A 
później, jeśli mamy słabe ciało, napadnie nas może powolna 
gorączka lub obłąkanie nawet. Piszę Ci to wszystko w stanie 
najwyższego rozstroju nerwów, w sali gotyckiej naszego pałacu, 
pełnej herbowych zbroic, dzid i mieczy. 
Żegnaj! Napiszę Ci jutro lub pojutrze. 
Zyg. Krasiński". 
Z następnych listów do Reeve'a widać, że drugi pobyt w Warszawie 
nie układał się Zygmuntowi najlepiej. Nie było już przy nim 
uroczej i zajmującej "cioci" Amelii, więc nic go nie chroniło 
przed naporem nieszczęść okupowanej stolicy. Trudno mu było 
odnawiać stosunki z ludźmi starszymi od niego o dramatyczne 
przeżycia wojenne i rewolucyjne, których jemu oszczędzono. Może 
doznał nawet jakichś konkretnych przykrości od dawnych kolegów 
uniwersyteckich, pamiętających jeszcze jego grzechy studenckie z 
roku 1829. W każdym razie z dnia na dzień popadał w coraz gorsze 
nastroje i nie ukrywał przed "drogim Henrykiem" pogłębiającej się 
mizantropii i niechęci do bliźnich. 
"Społeczeństwo wzbudza we mnie wstręt przeraźliwy. Każde 
zetknięcie się z istotą ludzką sprawia, że staję się zimnym i 
natchnienie moje znika. Tylko w samotności jestem silny. Biada mi! 
Nie mogę przyzwyczaić się do tego, że moi bliźni zużywają 
niegodnie wszystko, co piękne i wielkie, na pokrywanie 
wszystkiego, co brzydkie i podłe. Miłość, sława, przywiązanie 
oznaczają jedynie interes. Oto zdanie określające najlepiej 
organizm społeczeństwa: To więcej niż zbrodnia, to błąd*. (* Słowa 
te wypowiedział Talleyrand na wiadomość o rozstrzelaniu z rozkazu 
Napoleona członka rodziny Burbonów - księcia d'Enghien.) Ja 
przynajmniej mogę się schronić do świętego przybytku przyjaźni. 
Moja wiara w nią nigdy się nie zachwieje. 
Za trzy dni (10 kwietnia 1833 r. - M.B.) jadę do Wiednia i 
spodziewam się tam listów od Ciebie. Drogi Henryku, zmieniliśmy 
się diabelnie od czasu, gdy nasze życie bohaterskie, nasza epoka 
kosmogoniczna skończyła się... 
Zyg. Krasiński". 
Pomimo złego samopoczucia fizycznego i psychicznego, umysł młodego 
poety i jego wyobraźnia funkcjonowały wspaniale. Najlepszym tego 
dowodem jest ostatni list z Warszawy, poświęcony poetycznym 
dywagacjom na temat świąt wielkanocnych. 
"Warszawa, 9 kwietnia 1833 r. 
Mamy dziś dzień wielkanocny, dzień długiego monologu, który 
wypowiedział Faust, gdy zrozpaczony po wyczerpaniu wszystkiego 
chciał skończyć z sobą. Ale dzwony rezurekcji wytrąciły mu z ręki 
zatrutą czarę. Powietrze wiosenne przemknęło do sali, gdzie 
rozmyślał, i łono jego, przed chwilą suche i puste, wezbrało 
jakimś tajemniczym a ogromnym życiem. Nie ma nic bardziej 
wzruszającego i poetycznego, niż Wielki Tydzień w kraju 
katolickim. To dramat skończony a wspaniały. W pierwszych dniach 
mamy chwałę ziemską, tryumf. Chrystus przechodzi przez Jerozolimę, 
pokrytą kwiatami i zielenią, lud jest obecny, krzyczy, klaszcze w 
dłonie, pijany entuzjazmem. Lecz trwa to dzień zaledwie. Scena się 
zmienia, wszystko się ściemnia. Następują prześladowania, 
niepewność, obawa; powoli niebo i ziemia zaczynają przyjmować 
udział w dramacie. Śpiewy w naszych kościołach stają się żałosne, 
ołtarze pokrywają się kirem. Przeczucie katastrofy wzrasta z każdą 
chwilą i pokrywa wszystko. Nadchodzi wieczór ostatniej wieczerzy, 
którą Syn Człowieczy spożywał na ziemi; i tu jeszcze budzi się coś 
wzruszającego, słodkiego i promiennego, jak gdyby nie miał umrzeć, 
ale natychmiast potem organy ryczą i rozlega się grzmot 
beznadziejnego zniszczenia, nieskończonego potępienia. Wtedy w 
przybytku świętym zasłona rozsuwa się na dwoje, burza grzmi, a 
później wszystko znów staje się spokojnym. Ostatnie westchnienie 
wydarło się z piersi. Bóg umarł, a więc musi nastąpić spokój, 
spokój nicości. Wtedy nie ma w naszych kościołach ni złota, ni 
srebra, ni świateł. Cała wspaniałość została usunięta, cała 
piękność zniknęła. Schodzimy gdzieniegdzie do ponurych podziemi i 
padamy twarzą na ziemię u stóp grobowca... Nagle z tego 
uroczystego milczenia, z tego tytanicznego spoczynku, z tego 
bezmiaru boleści wznosi się okrzyk zwycięstwa, młodości wieczystej 
i miłości. Przyroda święci zmartwychwstanie Pańskie wiosną. Precz 
z czarnymi zasłonami! Niech drzwi grobów zamkną się na wieki! 
Muzyka, światła, drogie kamienie, kwiaty wychodzą z ukrycia, jak 
gdyby następowało znowu stworzenie nowego świata. Dramat 
skończony, duch złego rozwiał się nie pozostawiając śladów nawet w 
przestrzeni. Podnieśmy oczy: niebo jest błękitne, słońce lśni. 
Któż myślałby o śmierci we wszechświecie! Faust został zbawiony, 
bo w dzień ten wierzył..." 
Do muzycznego charakteru tych poetycznych impresji wielkanocnych 
przyczyniła się niewątpliwie obecność przy Zygmuncie jego dawnego 
kolegi i przyjaciela z lat uniwersyteckich, Konstantego 
Danielewicza, który niezależnie od swoich skłonności poetyckich i 
filozoficznych był także utalentowanym muzykiem wirtuozem. 
Ponieważ z licznych uzdolnień Danielewicza w sensie praktycznym 
niewiele wynikło, generałowi Krasińskiemu udało się bez trudu 
zwerbować go na towarzysza podróży dla syna. Odtąd generał będzie 
miał w Danielewiczu rzetelnego informatora o postępkach 
synowskich, a Zygmunt wiernego opiekuna i obrońcę (jak w fatalnym 
roku 1829) oraz niezrównanego akompaniatora muzycznego dla swej 
poezji. 
"Odkąd człowiek, z którym jadę, grywa mi Wolnego Strzelca*, (* 
Wolny strzelec Karola Marii Webera był najsłynniejszą operą 
wczesnego romantyzmu. Po raz pierwszy odegrano ją w 1821 roku w 
Berlinie. Autorem libretta był Friedrich Kind.) zrozumiałem walkę 
złych i dobrych duchów - pisał Zygmunt w wigilię wyjazdu z 
Warszawy. Ta muzyka jest niezrównana. To nie wytwór daleko 
posuniętej i znudzonej sobą cywilizacji. Przeciwnie, to wieki 
średnie i więcej może, niż wieki średnie. Gdyż w tych akordach 
przerażających, głębokich jest coś z podań skandynawskich; 
niejasne wspomnienie walk bogów z olbrzymami wypełnia duszę. To 
Ajschylos, Szekspir, to Nibelungi... Każ sobie zagrać tę muzykę, a 
staniesz się podwójnie poetą! Rozumiem tę walkę równie dobrze jak 
Dante, jak sam Goethe, ale nie umiem jej wyrazić. A jednak kiedyś 
ją wyrażę, jeśli nie padnę przedwcześnie. Żegnaj, drogi Henryku, 
pisz do Wiednia! Uszanowanie dla matki twojej, a błogosławieństwo 
boskie dla Ciebie. Jeśli możesz, przyślij mi wiadomości o H. 
(Henriecie Willan M.B.). Czy nie można by w jakikolwiek sposób 
dostać jej portretu? Pomyśl o tym, drogi Henryku! Byłoby to 
szczęściem dla mnie. 
Zyg. Krasiński". 
Do Wiednia jechano przez Kraków. Stamtąd ostatni przed dłuższą 
przerwą list do Henryka Reeve'a: 
"Kraków, 20 kwietnia 1833 r. (List dyktowany - M.B.). 
Drogi Henryku! 
Miłosierny przypadek, wielkie bóstwo tego świata, sprawił, że 
spotkałem w Krakowie mego krewnego Karola Krasińskiego (młodszego 
syna pana Oboźnicy z Radziejowic - M.B.), który w dobroci swojej 
zechciał mi służyć za sekretarza. Mam nadzieję, że tym razem 
przynajmniej list będzie pisany ortograficznie*. (* Trudność 
znalezienia odpowiedniego sekretarza wynikała stąd, że 
korespondencja z Reeve'em prowadzona była w języku francuskim bądź 
angielskim. Podróżujący z Krasińskim Konstanty Danielewicz 
prawdopodobnie nie znał tych języków w stopniu dostatecznym.) 
Wyjechałem z Warszawy z człowiekiem, o którym Ci mówiłem. Jest to 
wielki muzyk, o bladej twarzy, umiejący lepiej wyrażać swoją 
poezję w akordach niż w wierszach; zresztą myśli głęboko i może 
dojść do ogromnej abstrakcji. Dziś mamy dzień wiosenny i stare 
kościoły Krakowa wydają się odmłodzone w tym powietrzu łagodnym i 
pełnym światła. Wszędzie tutaj znajdują się ślady dawnej Polski. 
Kraków jest polską Weroną... Przeszłość wyciąga ku mnie ramiona i 
przygarnia mnie łagodnie do swego łona, by dać mi starcze 
błogosławieństwo. Każda wieża, każda iglica (fleche), każda 
dzwonnica myśl jakąś dla mnie wyraża. Ukołysany jestem marzeniami, 
jak dziecię, które niczego nie oczekuje i żyje z dnia na dzień w 
domu ojców swoich, sądząc, że zawsze tak będzie. Chcę dzisiaj, 
żeby wiek dziewiętnasty dla mnie nie istniał. Zanurzam się cały w 
czasy, których symbole wznoszą się wkoło mnie jako arabeski 
gotyckie, fantastyczne arkady i nawy katedralne. Spójrz na tych 
wszystkich rycerzy, którzy wyszli ze swoich grobów, na tych 
wszystkich królów, wybranych przez naród, idących ku ołtarzowi i 
padających na kolanach dla przyjęcia olejów świętych! Spójrz na 
przodków moich, którzy snują się dokoła! (we francuskim oryginale 
fremissent tout autour M.B.). Cała dawna Polska powstała na mój 
głos. Oto ona, jest tu, tu! spójrz, jaka wielka, jak wspaniała, 
błyszcząca orężem, głośna krzykiem, harmonijna śpiewem, jedyna 
tarcza Europy przeciw niewiernym, prowadząca sama jedna walkę 
olbrzymią od wrót Konstantynopola aż do murów Wiednia. A teraz nie 
ma już dawnej Polski: jest to przeszłość skończona, zupełna, 
poetyczna. Nowa może powstać i do tysiąca przemian da się 
zastosować, lecz rzeczy samej nie ma i nie będzie. Napiszę Ci z 
Wiednia krótki list, do którego włożę długi urywek. Proszę Cię, 
przeczytaj go i prześlij w jakiś sposób H. (Henriecie Willan)! 
Żegnaj, mój drogi! Z oczyma moimi coraz gorzej. Uszanowanie dla 
matki Twojej. Kochaj mnie zawsze, a gdy oślepnę, kochaj mnie 
jeszcze bardziej. 
Z. Kras." 
Data przyjazdu Zygmunta do Wiednia nie jest dokładnie znana 
historykom literatury. Za pierwszy dokument z pobytu wiedeńskiego 
uważa się list Konstantego Danielewicza do generała Krasińskiego. 
"Wiedeń, 4 lipca 1833 
Sposób życia nasz jest taki. Wstajemy bardzo rano i zaraz, jeśli 
pogoda, wychodzimy na Besteyen pić wodę. Koło 9-ej wracamy i po 
śniadaniu czytam mu (Zygmuntowi) głośno dzieła, które dostać 
możemy, przy tym zaraz debata i rozprawy... W żadne poezje i 
romanse już się nie wdajemy, ale w rzeczy serio. Potem następuje 
godzina obiadowa, po której zwykle ktoś do nas przychodzi... 
Równie ze stanem fizycznym i horyzont moralny powoli się rozjaśnia 
i zdaje się, że obadwa tak ściśle były z sobą połączonymi, iż nie 
wiem, który z nich mam brać za powód, który za skutek. To wiem 
tylko, żeśmy przyszli z Zygmuntem do ważnej dla niego epoki... 
Rzadko bywamy w złym humorze bayronicznym, bo to już z mody 
wyszło. Ponieważ zaś nigdy nie może się obejść bez marzenia o 
jakim poemacie, więc i teraz to samo się dzieje, ale bohatyrem 
tego dzieła ma być poeta, który wzięty jako człowiek w sferze 
wypadków jest wiecznie zerem - żonę zaniedbuje i do grobu wpędza, 
dziecko robi nieszczęśliwym, nareszcie wśród politycznych wypadków 
gra bardzo zabawną rolę, bo nic nie działającą i nic nie znaczącą, 
i trochę na arlekina zakrawa. Wprawdzie i publikum, co się około 
niego rusza, niewiele więcej warte od poety, ale i to wielki krok, 
że mu tragico-bouffo daje postać". 
Generał Krasiński był z pewnością bardzo rad z tego listu. 
Doniesienia zacnego Danielewicza uspokajały go zarówno co do stanu 
fizycznego syna, jak i jego równowagi psychicznej. Szczególnie 
musiało ucieszyć generała to, że utalentowany, lecz 
niezrównoważony syn dał sobie wreszcie spokój z niebezpieczną 
poezją romantyczną, a zajął się pisaniem (jeśli już koniecznie 
pisać musiał!) o rzeczach rozsądniejszych, z lekka jakby romantyzm 
podszczypujących. Skąd mógł Opinogórczyk wiedzieć, że zlekceważona 
przez Danielewicza "tragedia buffo" rozrośnie się w jeden z 
największych dramatów romantycznych w Nie-Boską komedię. 
Zupełnie inaczej niż Danielewicz, pisał o powstającym w Wiedniu 
dramacie sam Zygmunt Krasiński w późniejszym o kilka miesięcy 
liście do Henryka Reeve: 
"Od tego lata piszę dramat traktujący o sprawach obecnych tego 
świata, o zasadzie arystokratycznej i ludowej. Bohater jest hrabią 
i poetą zarazem; przeciwstawiłem mu naczelnika ludu, człowieka 
genialnego, niskiego pochodzenia, który kroczy na czele miliona 
szewców i chłopów. Wprowadziłem sceny konwulsyjne na ruinach 
zburzonych katedr, wściekłe śpiewy, chóry przechrztów, 
saint-simonistów, kobiet wolnych, proroków przyszłości, lokai 
wyzwolonych, rzeźników, obojętnych na wszystko prócz namiętności 
do krwi przelewu, klub zabójców. A wśród tego pokazałem wodza, 
rozumiejącego swoje dzieło, i wyznawców porwanych zapałem i nic 
nie rozumiejących. A później nakreśliłem postać hrabiego poety, 
śpieszącego bronić swych braci do zamku gotyckiego, ostatniego ich 
schronienia. 
Jest samolubny jako poeta, mężny jako szlachcic, a nadto jako 
poeta ma zrozumienie uczucia. Czuje, co to znaczy być dobrym 
mężem, a powoduje śmierć żony z szaleństwa i boleści; czuje, co to 
być dobrym ojcem, a syn jego odziedziczył obłąkany umysł swej 
matki. Oślepł i śpiewa przyszłą zagładę swego stanu. A przy tym 
hrabia Henryk ma ambicje: cieszy go, że jest wodzem tylu baronów i 
książąt, którzy zebrali się, by zginąć. Słyszy w lochach 
podziemnych groźne głosy. Dawne ofiary feudalizmu grożą mu: Nic 
nie kochałeś, nic nie czciłeś prócz siebie, prócz siebie tylko. W 
tobie zebrał ród twój całą duszę swoją i za to po kilku dniach 
chwały zginiesz na tej samej skale boleści, gdzie zginęliśmy z 
ręki ojców twoich. Nie masz dla ciebie nadziei ni na ziemi, ni w 
niebie. On jednak walczy wściekle, nie chce się poddać, szydzi z 
braci swoich: hrabiów i baronów, którzy chcą układów, wzywa 
jeszcze Chrystusa i Marię, chociaż czuje piętno wiecznego 
potępienia na czole; ale, widzisz, jest poetą chrześcijańskim... 
Zwycięstwo należy do ludu. Tych, którzy wierzyli w jego 
miłosierdzie, posłano na śmierć..." 
Ilekroć oglądam na scenie Nie-Boską komedię, trudno mi się oprzeć 
zbożnemu zdumieniu, że to arcydzieło literackie tak dojrzałe i 
skończone artystycznie, a przy tym zawierające tak potężny ładunek 
mądrości filozoficznej i społecznej wydobył z siebie niespełna 
dwudziestojednoletni młokos (młodszy od najmłodszego poety z 
dzisiejszego Koła Młodych przy Związku Literatów Polskich w 
Warszawie) - papinsynek odgrodzony barierą bogactwa i 
arystokratycznego urodzenia od najistotniejszych problemów swojego 
czasu. 
Ale w miarę wgłębiania się w arkana życiorysu Zygmunta 
Krasińskiego, w miarę przebijania się przez jego korespondencję - 
zwłaszcza korespondencję z Henrykiem Reeve'm - fenomen ten 
stopniowo się wyjaśnia. 
W wielkiej literaturze światowej niewiele jest dzieł, tłumaczących 
się tak dokładnie jak Nie-Boska komedia przebiegiem życia autora. 
Niemal każda cegiełka w pysznej konstrukcji tego arcydramatu ma 
swój odnośnik w prywatnych przeżyciach i wypowiedziach Zygmunta 
Krasińskiego. Tworzywem Nie-Boskiej komedii było to wszystko, 
czego dowiadują się o szwoleżerskim synu czytelnicy niniejszej 
opowieści. 
Czy nie jest Zygmuntem Krasińskim ów oślepły Orcio, syn szlachecki 
z dramatu, "śpiewający przyszłą zagładę swego stanu"? Czy nie było 
przy nim nerwowo chorej matki, żywo przypominającej zmarłą hrabinę 
Marię z Radziwiłłów Krasińską? I czy nie jest Zygmuntem 
Krasińskim, a zarazem - jego ojcem, generałem, ów hrabia Henryk, 
rycerz-poeta, miotający się między poezją słowa a poezją czynu, 
wypowiadający walkę na śmierć i życie w obronie starego porządku, 
a w głębi serca przeczuwający ostateczne zwycięstwo ludu? 
Czyż nie ma w Nie-Boskiej komedii atmosfery cmentarza w Opinogórze 
i gotyckiej sali przodków w pałacu warszawskim? Czy nie ma w tym 
dramacie polskiej "nocy 15 sierpnia" i francuskiej rewolty tkaczy 
liońskich? I podolskich okopów św. Trójcy? Czy nie czuje się w nim 
zapachu krwi zamordowanego przez lud generała Jankowskiego? Czy 
nie straszy w Nie-Boskiej "posępne, krwawe widmo" Lelewela i 
innych warszawskich klubistów? Czy w wielkim dialogu literackim 
hrabiego Henryka z Pankracym nie słychać wyraźnych pogłosów 
genewskich rozmów z Leonem Łubieńskim? I sporów ideologicznych z 
ojcem? I tryumfującego śmiechu pomywaczki z Fernay? 
Wszystko, co znalazło się w Nie-Boskiej komedii było już przedtem 
przeżyte przez Zygmunta Krasińskiego i opisane w listach do 
Reeve'a. Nie zna historia literatury drugiego poety, który by w 
tak młodym wieku zdołał doświadczyć tylu co Krasiński tragicznych 
przełomów życiowych, tyle męki, rozpaczy, strachu i nienawiści. Za 
dużo tego było i za wcześnie się zaczęło: Musiał to z siebie 
wyrzucić. Irydion tłumaczył się jedną określoną sytuacją życiową 
swego autora, Nie-Boska była wynikiem i rachunkiem jego całego 
dotychczasowego życia. 
Jednoznacznie ponury wydźwięk rzekomej tragedii buffo dotarł na 
koniec i do Konstantego Danielewicza. Strwożony kolega mentor dał 
o tym znać generałowi Krasińskiemu w liście zamykającym pobyt 
wiedeński. 
"Wiedeń, 29 sierpnia 1833 
Bogu chwała, że ten Wiedeń opuszczamy. Los chciał nagromadzić 
około nas mnóstwo Jeremiaszów, proroków zguby i nieszczęść - myśl, 
która bardzo często Zygmuntowi się podoba. Śmieszne wciąż robili 
hipotezy, nieledwie że koniec świata, że kometa 34 roku nas 
pochłonie etc., etc. Stąd rauty tutejsze podobne do pogrzebów i 
ledwie że de profundis nie śpiewali i nie śpiewają. Chwała Bogu, 
że dostaniemy się między góry i morza, bo to jedno, jak widzę, 
robi jakiś efekt na Zygmuncie. Nie cierpiałem poezji, bo 
mniemałem, że ona jego nieszczęście stanowi, ale lękam się, 
żebyśmy z Charybdy do Scylii nie wpadli". 
Po odbyciu w Wiedniu pięciomiesięcznej kuracji, przepisanej przez 
uczonych lekarzy okulistów, i po doprowadzeniu niemal do końca 
Nie-Boskiej komedii - Zygmunt Krasiński wraz z Konstantym 
Danielewiczem i towarzyszącym im małym dworem służebnym przenieśli 
się na dalszy pobyt do Włoch. Na pierwszej dłuższej stacji podróży 
włoskiej w Wenecji została postawiona ostatnia kropka w arcydziele 
Krasińskiego. Na pierwszej luźnej karcie Nie-Boskiej poeta zapisał 
własną ręką: "Zaczęte w Wiedniu, na wiosnę, skończone w Wenecji na 
jesieni - 1833 r." 
Z Wenecji udano się na wielomiesięczny pobyt do Rzymu. Pogodzony 
na krótko z sobą, po zrzuceniu całego brzemienia przepełniającej 
go poezji, w lepszym trochę stanie fizycznym, ale już znowu 
nieszczęśliwy z powodu nieoczekiwanego zamążpójścia Henriety 
Willan (o czym mu doniósł niezawodny Reeve), Zygmunt zamierzał w 
antycznej scenerii Wiecznego Miasta rozbudować i pogłębić 
skreślony w Petersburgu szkic dramatycznej opowieści o Irydionie 
Amfilochidesie. 
W czasie, gdy syn szwoleżerski Zygmunt Krasiński wpisywał się 
wielkimi dziełami w historię polskiej literatury, jego ojciec, 
cesarski generał adiutant Wincenty hrabia Krasiński, w sposób 
nieporównanie skromniejszy zaznaczał swą obecność w okaleczonym i 
wyludnionym Królestwie Polskim, rządzonym twardą ręką "księcia 
warszawskiego", feldmarszałka Iwana Paskiewicza. 
Z nielicznych dokumentów, ocalałych z tego okresu, wybijają się na 
plan pierwszy listy pisane do Kajetana Koźmiana. Podobnie jak z 
beztroskiej przedpowstaniowej korespondencji z Koźmianami można 
się z nich dowiedzieć niejednego o ówczesnym sposobie bycia 
Opinogórczyka. 
"28 Juni 1833. Opinogóra 
Siedziałem w poyezdzie gdy mi twoy list oddano i z ukontentowaniem 
wyczytałem i twoye pociechy domowe i sposobność, którą mi podayesz 
służenia Ci*. (* O co zabiegał wówczas Kajetan Koźmian, dokładnie 
nie wiadomo. Prawdopodobnie chodziło o jakieś sprawy paszportowe.) 
Możesz bydź pewnym, iż momentu nie stracę bym Ci iak nayprędzey 
doniósł czy potrzebny będzie twoy pobyt dla uzyskania pozwolenia 
dla siebie i syna. Zaraz o to piszę. Gdybym był spostrzegł adres i 
poznał rękę byłbym może parę godzin dłużey w Warszawie pobył, alem 
w Jabłonnie dopiero (w drodze do Opinogóry - M.B.) listy czytał we 
czwartek w wieczór z 19-go a maiąc z sobą Suhodolskiego (!) z 
zagranicy wracayącego, z nim się zagadałem i listy do kieszeni w 
poyezdzie... (słowo nieczytelne - M.B.) włożyłem. Day Boże byś 
mógł doczekać szczęścia i spokoyności, którego tyle iesteś wart. 
Niech w nowych Małżeństwa związkach (żenił się syn kasztelana 
Kajetana Koźmiana Andrzej Edward, nazywany przez przyjaciół 
"Drusiem" - M.B.) Bóg Wam błogosławi a wnuki Ci wynagrodzą tyle 
smutków, pracy i nieszczęść. Morawski zapewne swoy pobyt u ciebie 
obierze. Gdym mu przepowiadał, że wkrótce dzieci uściska, założył 
się ze mną za siebie i innych, że ieżeli me przepowiednie się 
sprawdzą, 24-go Juni (czerwca - M.B.) oni i inni będą u mnie w 
Opinogurze (!) na obiedzie. Nikt słowa nie dotrzymał. Co do twego 
przyiazdu prócz skutku żądań twoich nie źle by było, gdy za dwa 
lub trzy tygodnie wszystko się uspokoi lub zbliży do końca, byś 
przybył do Warszawy dla złożenia Marszałkowi (Paskiewiczowi) swego 
uszanowania, gdyż Rząd może uważać ossoby co wszelkie zerwały 
związki z Warszawą iako niechętnych i w niepewność podayących iego 
trwałość. Gdybyś był ia sam zbiegnę. Teraz trzeba mi się 
dowiedzieć przyczyny odmówienia Twoyey prośby a gdy przyczynę 
fałszywą ukażę, tak zaraz i skutek się zmieni. Wkrótce doniosę. 
Chciey wierzyć szczerey przyiaźni tego co zawsze równy, nigdy się 
nie zmieniał i Cię i szanować i kochać umie. Krasiński". Drugi z 
zachowanych listów, poświęcony w części opiniom generała o jego 
utalentowanym jedynaku, pochodzi z lata 1834 roku, to znaczy z 
czasu, kiedy Konstanty Danielewicz przepisywał Zygmuntowi 
Nie-Boską komedię dla paryskich wydawców. 
"26 lipca 1834. Opinogura (!) 
Szczerze kochany i szanowny Kasztelanie! 
Przyjmij me dzięki żeś nie zapomniał o przyiacielu, co do śmierci 
się nie odmieni i że raczysz Zygmusia spominać. Wszystko mu niebo 
dało, zdolności, serce naylepsze, duszę najszlachetnieyszą, wiele 
nauki, lecz nieszczęściem nadto imaginacyi. Romantyczność się 
wraziła tak w Jego umysł iż nawet ią nie posądzaiąc u siebie, nią 
myśli i pisze, a wiesz naylepiey, że żywa imaginacya żyie kosztem 
rozsądku. Nadto młodo czytał Beyrona (!) i chociaż dzisiay Jego 
umysł walczy z tą trucizną, iednak wiele niedorzeczności mu się 
naturalnymi zdaią. 
Roku przeszłego nie mogłem na Końskie jechać, gdyż miałem 
wszystkiego 19 dni wolnych na drogę i widzenie się z synem, a 
iadąc na Kraków było 60 mil z drogi (do Koźmianowych Piotrowic - 
M.B.), więc tam i nazad 120, co mi wiele przykrości zrobiło, gdyż 
Cię uściskać i widzieć, którego tyle kocham, było by szczęściem 
dla mnie. 
Niech Cie Bóg w dziecku Twoim i wnukach błogosławi, a mnie pozwoli 
tego jeszcze się doczekać. Zgryzoty, smutek, nieszczęścia, 
zabójczy klimat petersburski, prace nie raz i nayczęściej 
bezowocne zwątliły moye siły i nie wzdycham iak do spokoyności, 
którey day Boże bym mógł użyć. Gdym był młody wszystko mi się 
śmiało prócz porządku. Dziś pomocą dobrych gospodarzy w maiątku 
Syna, zatrzymaniem przez Matkę ojczystego mienia (dóbr Dunajówce - 
M.B.) i jego oczyszczeniem przyszedłem do porządku. Ale za to 
wszystkiego brak gdyż vanitas i dym nigdy mego serca nie napełniał 
ni napełni. Wolę płakać z nieszczęśliwymi iak dzielić innych i 
obcych Wielkości i pociechy. Śmieiesz się czytaiąc gazety 
francuskie ze studentów co chcą rządzić królami i narodami a ia 
płaczę na nich. Gdyż wypędziwszy ze świata co tylko nasze Oyce 
szacowały, same cnoty śmiesznością pokrywaią a w młodzież szczepią 
niewiarę i wzgardę Oyców a z tego syny (nazwisko nieczytelne - 
M.B.) Epszteynami* (* Bogata rodzina neofitów warszawskich, 
następnie nobilitowana.) zostaną... Musi się wkrótce literatura 
nawet we Francyi zmienić, gdyż wszystkie te opisania występków, 
szubienic, cudzołóstwa, trupów znudzą na koniec i czczość w sercu 
da się uczuć, sceptycyzm i ironia wieku przeszłego znudziła 
dzisieyszy gust. Dawniey dla sławy pisano, dziś by mieć wino 
szampańskie i książki się przedaią iak wstążki na łokcie... Jak 
będziesz pisał do Morawskiego uściskay go, może kiedyś Bóg pozwoli 
nam znowu się skupić, gdyż nic nad to nie ma w naturze. Miał u 
mnie bydź Osiński, ale mu zatrudnienia nie pozwoliły, a więcej 
wrodzone bałamuctwo. Jak go zobaczę, to ci doniosę. Racz syna 
uściskać. Żonie i Synowej złóż uszanowanie. Nie zapominay o 
przyiacielu, co Ciebie nawet sądzi szczęśliwszym od siebie i co ci 
do śmierci zostanie szczerym sługą. 
Krasiński 
26 lipca 1834 
Opinogóra" 
Raz jeszcze trzeba przyznać, że Opinogórczyk - jakkolwiek od czasu 
do czasu przytrafiały mu się błędy ortograficzne - pisać umiał. 
Ileż to ważnych spraw udało mu się pomieścić na dwóch kartkach 
papieru listowego. W żadnej z drukowanych biografii Zygmunta 
Krasińskiego nie spotkałem tak zwięzłego, a przy tym tak 
przekonywującego opisania stosunku ojca generała dą syna poety, 
jak w tym nigdy dotychczas nie publikowanym liście do starego 
Koźmiana. I co za wspaniały autoportret konsekwentnego, lecz 
bynajmniej nie prymitywnego konserwatysty tamtych czasów! Generał 
Krasiński, podobnie jak jego syn, wyczuwa śmiertelne zagrożenie 
"swojego świata", wykruszającego się pod naporem "francuskich 
studentów" i międzynarodowych "Epszteynów". Ale że brak mu 
synowskiej "imaginacyi", utwierdza go to tylko w poczuciu 
słuszności dotychczasowych poglądów i postępowania. List sprawia 
wrażenie szczerego, wątpliwości wzbudza jedynie ten ustęp, w 
którym Opinogórczyk zapewnia Koźmiana o swoim braku próżności i o 
swojej niechęci do wszelkich zaszczytów i korzyści. Trzeba jednak 
pamiętać, że list był pisany po szeroko rozgłoszonym wymówieniu 
się generała od udziału w Nadzwyczajnym Sądzie Kryminalnym, a jest 
rzeczą więcej niż pewną, że w gronie przyjaciół Opinogórczyk 
uzasadniał tę swoją odmowę zupełnie inaczej niż w oficjalnych 
rozmowach z namiestnikiem Paskiewiczem. Mógł więc przybierać pozy 
szlachetnego bohatera. Stara to prawda, że im dusza bardziej 
służalcza, im umysł bardziej zniewolony tym większa ochota do 
przybierania pozorów szlachetności i bohaterstwa. 
Przy grzebaniu się w "tekach Koźmianowskich" odnalazłem jeszcze 
parę innych listów generała Krasińskiego, wprawdzie o kilka lat 
późniejszych, ale tak pięknie napisanych, tak ważnych dla ogólnego 
wizerunku generała i jego czasów, że wprost nie mogę pozwolić na 
to, aby nadal marnowały się "nie odkryte" w rzadko otwieranych 
pudłach archiwalnych. Pierwszy z tych listów pisał generał w 
podróży włoskiej, bezpośrednio po otrzymaniu wiadomości o zgonie 
swego najserdeczniejszego, obok Koźmianów, przyjaciela - Ludwika 
Osińskiego, niegdyś najwyższego sędziego dobrego tonu i 
najdoskonalszego recytatora poezji w pana Wincentowej "loży 
szyderców". Na jakie to smutki zeszło wesołym pankom z 
Krakowskiego Przedmieścia! 
"Neapol 27 Xbra (grudnia) 1838. 
Nader smutną odbieram wiadomość o śmierci Ludwika Osińskiego i do 
ciebie jednego siadam pisać, gdyż ieszcze w twoim sercu tli się ta 
stara cnota stałości w uczuciach, która dziś coraz więcey znika i 
przetwarza ród ludzki w małe atoma, których cała siła jest dla 
nich samych i którzy ludzi innych póty kochaią lub lubią, póki im 
są potrzebni do jakichkolwiek widoków lub zabawy. Wiem żeś uczuł 
tę stratę tak iak ia i dlatego z daleka ci mą rękę, pełną żalu (!) 
podaię; coraz mniey się nas zostaie, coraz ubywa tych, których 
kochaliśmy lub szacowali i tym boleśnieysza mi ta strata im mniey 
podobnych ludzi iuż zostaie. Niezadługo między samemi pamiątkami i 
grobami żyć będziemy. Day Boże by Morawski nas nie porzucił 
wkrótce; gdyż on nie ma siły dosyć na zmartwienia i co dzień ie 
swoją duszę. Człowiek iak on bez nadziei nie iest człowiekiem. 
Przybyłem tu przed 10 dniami i choć wszędzie róże kwitną, choć w 
wilię Bożego Narodzenia ie zrywałem [...] klimat ten jak 
petersburski mnie męczy i okropną fuksję (chyba: fluksję, czyli 
zapalne obrzmienie dziąseł i policzków - M.B.) cierpię. Bezsennie 
noce trawię z gorączką i kto wie czy nie będę zmuszony uciec do 
Rzymu. Pełno znaiomych kraiowców tuteyszych zastałem co z nami 
służyli (w armii napoleońskiej - M.B.). Po uszy inwitacię mam na 
dzień a nie mogę porzucić mieszkania i czasem łóżka. Zła iest 
starość ale gorsze słabowanie. Chociaż tu pełno kwiatów iednak nie 
maią zapachu naszych. Ludzie grzeczni, lecz nie maią naszej 
poczciwości. Nie ma zimna iak u nas ale za to nie ma jędrności w 
powietrzu. Są ruiny, ale nie ma przyszłości. Błądziłem po Pompei i 
deptałem portyki Sulpicjusza. Siedziałem na ławach teatru, kładłem 
się na marmurach [...] Dotykałem się ich naczyń. Chleb ich amfory 
w ręku trzymałem. W sinaceum na trójnogu siadywałem, w zwierciadło 
przed którym Claudia się ubierała, patrzałem, lecz nigdzie duszy 
nie było i to wszystko dekoracją teatralną mi się wydało. Dziwna 
iednak rzecz deptać po posadzce czystey iasney na którey przez 
1700 lat żadna noga nie stanęła. Bogi dawne stąd nie uciekły - 
lecz zamilkły i dom i grób razem stoią oboie głuche. Na moment 
przerwałem ią (ciszę) z niedoperzem co się ruin czepia a ich nie 
rozumie. Wezuwiusz ma teraz w nocy zupełnie istoty żyiącey postać, 
gdyż oddycha iak człowiek, lecz piekielny, bo co minuta zdaie się 
wciągać w siebie powietrze, potym słup ognia puszcza, który do 
czerwoney gorącey pochodni iest podobnym [...] Pisząc do Ciebie; 
gdy nie patrzę na papier, morze roziuszone stawa przed oczami i 
ono iest przestrzenią iak i ta co nas rozdziela, lecz dla serca i 
duszy nie ma przestrzeni. Na post i wielkanoc będę w Rzymie ieżeli 
mnie me zdrowie stąd prędzey nie wypędzi. Złóż me uszanowanie 
Żonie i synowey, Drusia ucałuj. Kasztelana Małachowskiego (z 
Końskich - M.B.) także i pamiętay o swym przyiacielu i słudze. 
Krasiński 
Przyimijcie me serdeczne życzenia na ten nowy rok". 
Dwa dalsze listy pochodzą z roku następnego i również wzbogacają 
wiedzę biograficzną o dawnym dowódcy szwoleżerów.
"Opinogóra d. 23 lipca 1839 
Po 24 godzinnym bawieniu w Warszawie przybyłem tu onegday na 
pustelnicze życie, które przenoszę nad wszystkie inne i zaraz 
chciałem do Ciebie szanowny przyiacielu pisać, lecz znalazłszy 
przy nader pięknych urodzaiach kilka tysięcy korcy zboża psuiącego 
się zupełnie zostałem materialnym człowiekiem i ze wstydem 
przyznam się, że stęchlizna żyta i jęczmienia więcej mnie na trzy 
dni zaięła iak moralne uczucia lecz sumienie nazad mnie wróciło i 
zapominaiąc o swarach gospodarskich, piszę do Ciebie, z serca Cię 
ściskając. Pobyt moy zagranicą uwolnił mnie od Palpitacyów serca i 
bólu w ranney nodze, ale mi sił nie dodał, gdyż dopiero tu 
przybywszy mogę żyć regularnie i spokoyności użyć, gdyż zagranicą 
nader wielu znaiomych i Towarzyszów dawney służby znaydowałem, bym 
mógł żyć dla siebie, a oprócz tego nadto łaskawi wszędzie dla mnie 
tak posłowie iak kraiowcy i cudzoziemcy byli. Dziesiątej części 
nie mogłem przyimować zaprosin. Zaś w Turynie zamiast 5 dni 17 
musiałem bawić przyięty iak brat i iak naydawnieyszy przyjaciel od 
Króla*, (* Król Sardynii i Piemontu Karol Albert Sabaudzki, jak 
już wspomniałem, był dalekim krewnym Krasińskich z Opinogóry.) 
który na odyezdnym z siebie zdięty order na mnie włożył i 
rzadkościami obdarzył. Woysko mi festyny dawało, a co mnie 
rozczuliło tak w Neapolu iak w Piemoncie, że niektórzy od 
kilkunastu lat porzuciwszy służbę i daleko od stolicy mieszkaiący, 
przybywali by mnie uściskać dawnego towarzysza. Tu zamieszkam do 
początku septembra (września), daley co zrobię nie wiem ieszcze. 
Proszę przyim onyks z wyobrażeniem Homera, co ci umyślnie kazałem 
zdziałać przez sławnego Antonini, byś miał przy sobie i cel twey 
admiracyi i byś mistrza twego mógł nosić wyobrażenie. 
W Neapolu pamiętałem o liście Horaciusza do Corvina Messali 
(widać, że Korwin-Krasiński nadal poczuwał się do pokrewieństwa ze 
starorzymskimi Corvinami; Kajetan Koźmian nie omieszkał pewnie 
zabawić tym szczegółem pogrążonego w troskach Franciszka 
Morawskiego - M.B.), którego zaprasza na wino [...] i baryłeczkę 
Falerna posłałem, iuż iest w Stetinie i iak przyiedzie do Warszawy 
zaraz Ci będzie odesłane, byś godnie mógł wspomnieć o tych, co twą 
młodość i twoy talent kształcili, a na starość pocieszają; iak 
będę miał szczęście ieszcze bydź u ciebie byśmy mogli wykrzyknąć 
honor tym wieszczom, których sława z wiekami się pomnaża a pereat 
(po łacinie: niech przepadnie - M.B.) romantyczność [...] Przez 
Wrocław w nocy przeiechałem i o pocztę obudziłem się i iuż nie 
mogłem Ziemiaństwa otrzymać (koronne dzieło Kajetana Koźmiana, 
poemat Ziemiaństwo właśnie w tym roku wydane zostało we Wrocławiu 
- M.B.) ale dałem zalecenie przywieźć. Niech Wam Bóg daie wszystko 
dobre i nie zapominaycie o szczerym przyiacielu i słudze. 
Wincenty Krasiński". 
"D. 15 septembra, Warszawa 
Przeieżdżaiąc przez Warszawę iuż znalazłem u siebie dwa 
egzemplarze Ziemiaństwa. Jeden Ci posyłam który zatrzymay ieżeli 
nie masz go. Jeżeli zaś iuż masz to z twym podpisem mi go oddasz 
by tak miła pamiątka została w mym rodzie. W drodze ia będę czytał 
i chociaż iednego momentu nie mam wolnego iuż prędko to w nocy 
przewertowałem. Co to za szczęście będzie spokoynie w poyeździe z 
uwagą czytać tak szczytne myśli, tak silne i razem lśniące się 
rymy. Odradza się serce coś podobnego rozkładać w myśli i nieraz 
rozważać periody co nie tylko rozum dziwią lecz duszę podnoszą. 
Myśl mi w nocy przyszła trzymając twe Ziemiaństwo, że trzeba być 
cnotliwym by pismem oguł (!) naszey istności zaiąć. 
Kosseckiemu tu falerna oddadzą połowę com sprowadził by Ci 
odesłał. Teraz z serca cię ściskam musząc kończyć, gdyż moy pokoy, 
w którym tak nieraz dyskutuiąc, śmieiąc się, kłócąc (czas 
spędzaliśmy), iuż się przepełnia. Jutro rano wyieżdżam na Podole z 
twą książką w ręku. Me uszanowanie Żonie i Synowey. Drusia iak 
przybędzie uściskay 
sługa 
Krasiński". 
Do tych listów, świadczących o czułej i wiernej przyjaźni między 
generałem Wincentym Krasińskim a kasztelanem Kajetanem Koźmianem 
wypada dodać współczesny im komentarz, pochodzący od samego 
Koźmiana. 
W końcu grudnia 1838 roku - w liście do Jana Felicjana 
Tarnowskiego (nb. bliskiego kuzyna Krasińskich) Koźmian uznał za 
potrzebne wytłumaczyć się ze swej dobrej komitywy z osobą tak w 
społeczeństwie polskim niepopularną, jak Opinogórczyk: 
"Nie mogę się wyprzeć Krasińskiego, bo serce jego zawsze się do 
mnie garnie, zawsze jest jedno dla mnie; jest w duszy jego coś 
ujmującego; a w sercu pod powłoką próżności i lekkości jeszcze nie 
starły się zarody przez Stanisława Małachowskiego (marszałka Sejmu 
Wielkiego - M.B.) zasiane. Przed kilku niedzielami odebrałem od 
niego list z Neapolu z ubolewaniem nad śmiercią Osińskiego - 
bardzo się w miejscu odezwał i dla siebie, i dla mnie, bo ja 
szczerze żałuję dla literatury bolesnej straty, w Osińskim... 
Opisywał mi Krasiński wybuch Wezuwiusza... 
Dla jednego Krasińskiego rozwalniam prawidła Cycerona - jest to 
moja słabość, do której się przyznaję. Widzę z listu p. 
Wincentego, że nie ze wszystkich względów kontent ze syna. O 
opiniach politycznych milczy, lecz na opinię literacką utyskuje. 
Zagorzałość romantyczna miota nim (Zygmuntem) goręcej, to serce 
młode, a już strute Byronem i Mickiewiczem. Co będzie z niego w 
późniejszym wieku, gdy umysł i serce jego przesiąknie barwami 
zbrodni, które z takim upodobaniem i nader nieszczęśliwym dla 
społeczeństwa talentem maluje..." 
Stary Koźmian w swoim uczuciu dla skompromitowanego przyjaciela 
wytrwa do końca. W roku 1842 prześle generałowi Krasińskiemu odę, 
napisaną na jego cześć i kończącą się słowami: 
Twa przyjaźń krzepi mnie Korwinie, 
Na mą mogiłę wiem łza ci z oczu spłynie;
Bo kto wiódł hufce pod Somosiera, 
Ten nie umiera. 
Za daleko jednak wybiegłem w przyszłość, nie mieszczącą się już w 
zasięgu tej opowieści. Trzeba powrócić do czasu powstawania 
Nie-Boskiej komedii. Zachowało się z tego okresu jeszcze trochę 
dokumentów ważnych dla biografii Opinogórczyka. 
Chronologicznie najwcześniejszym z tych świadectw jest list 
administratora Opinogóry, W. Kossakowskiego do generała 
Krasińskiego. List ten wprowadza w sprawy gospodarcze dóbr 
opinogórskich, a przy okazji daje wgląd w nowy, ważny aspekt 
powojennego życia okupowanego kraju; w pobór rekruta. Pokonane 
Królestwo nie ma już własnej armii. Najlojalniejsi wobec tronu 
generałowie dawnego wojska (m.in. Wincenty Krasiński i Tomasz 
Łubieński) otrzymali przywilej noszenia rosyjskich mundurów 
generalskich, pobór rekruta przeprowadzony w polskich miastach i 
wsiach zasila armię cesarską. Służba w wojsku przestała być 
obowiązkiem patriotycznym, poborowi wykręcają się od niej na 
wszelkie sposoby. Niektórzy uciekają za granicę, innych (po 
wsiach) reklamuje się z wojska do zajęć gospodarczych, procedurę 
rekrutacyjną zakłócają niekiedy pożary, mające wszelkie cechy 
politycznego sabotażu. 
"15 lipca 1832. Opinogóra: ...ze 164 powołanych, 20 tylko pod broń 
póydą. Nieszczęściem w tym czasie gdy rekruci byli pilnowani po 
stodołach za miastem przy odwachu nagły pożar wieczór wybuchnął, 
gdzie 5 stodół, 3 domy spalone. Mówią, że z lulki na odwachu 
wszczął się pożar. Lecz rekruci nieuszkodzeni, niemasz jednak 
pewności, czyli który nie uciekł..." 
I list generała Krasińskiego z dnia 22 czerwca 1834 r. do innego 
administratora dóbr: Regulskiego - jeszcze jeden przyczynek do 
obrazu stosunków między ojcem a synem: 
"Mój Syn, daleko zdrowszy pojechał teraz do Neapolu i spodziewam 
się go na przyszły rok zupełnie zdrowego. Zrobiłem układ z 
doktorem Sauvan, któren go nie opuszcza i z nim jeździ, a ja mu na 
rok daję 1000 dukatów prócz wygód. Ale cóżbym nie zrobił dla 
jedynego syna!" 
Trzeci dokument wiąże się z przytoczonymi wyżej listami z "tek 
Koźmianowskich". Pisze do generała Krasińskiego generał Franciszek 
Ksawery Kossecki - ten sam, który pośredniczył przy dostarczaniu 
kasztelanowi Koźmianowi wina, zakupionego przez Krasińskiego we 
Włoszech. Gen. Kossecki, dawny towarzysz broni i przyjaciel 
Opinogórczyka, czas powstania i wojny przepędził razem z nim w 
Petersburgu. Po wygaśnięciu powstania powołany został do Rządu 
Tymczasowego Królestwa jako dyrektor prezydujący w Komisji 
Sprawiedliwości; równocześnie feldmarszałek Paskiewicz mianował go 
prezesem Komisji Emerytalnej. Z listu Kosseckiego wynika, że 
przebywający w Petersburgu generał Krasiński zwracał się do niego 
z prośbą o przysłanie mu listy oficerów emigrantów, którym można 
by udzielić pozwolenia na powrót do kraju. 
"Varsovie 27 lutego 1834 
Z naywiększą wdzięcznością odebrałem list Generała Dobrodzieja... 
Niestety, nie dzielę ja bynajmniej nadziei aby tak prędko ustać 
miała reakcya (na powstanie - M.B:), nadto ona tu iest ustalona i 
ugruntowana, materyały do niey zebrane i jeszcze iak mówią 
zbierające się, aby tak śpiesznie mogła być zaniechaną - Les 
personnes fraichement arrives a Petersbourg et qui ont passe 
quelques temps ici pouvont Vous en fournir des amples details 
(Osoby świeżo przybyłe do Petersburga, które spędziły tu (w 
Warszawie) jakiś czas, mogą Panu dostarczyć obszernych 
szczegółów), (widać z tej francuszczyzny, że nawet najlepiej 
notowani notable Królestwa mieli się na baczności przed czujnym 
okiem cenzury - M.B.). Co do listy, którey Generał Dobrodziey 
odemnie żąda, zbyt iest długa i trudna do iey skreślenia od razu, 
łatwieysza by była do zrobienia (lista) tych, których powrót 
mógłby bydź szkodliwy dla kraju i spokoyności publiczney, gdyż 
ograniczałaby się na 200 do 300 osób. Le nombre de ceux qui ont 
quitte les pays par peur, que par toute autre raison est tres 
grand, (Liczba tych, którzy opuścili kraj ze strachu i innych 
(podobnych przyczyn, jest bardzo duża), trzeba by nią obiąć 
wszystkich prawie woyskowych, którzy nie wracają z bojaźni bydź 
wysłanemi na linię Kaukazu, a którzy teraz z nudów, tęsknoty, bez 
sposobu do życia i rospaczy służą za ślepe narzędzie a des 
avanturiers salares par la propagande (awanturników opłaconych 
przez propagandę). 
Dziękuję Jenerałowi Dobrodzieiowi za ułatwienie mi znajomości z 
generałem Gołowin, day Boże aby trwał w swoich dobrych chęciach, 
lubo naylepsze nie na wiele się ieszcze teraz przydadzą. Cieszę 
się, że Jenerał Dobrodziej zawsze łaskaw na mego syna, który go 
tyle kocha i poważa, ile jego prawdziwie przychylny i dobry sługa 
Kossecki". 
Ostatnie ze świadectw, wiążących się z osobą i działalnością gen. 
Wincentego Krasińskiego zawdzięczam Czytelnikowi pierwszych tomów 
tej opowieści panu Dominikowi Władysławowi Terleckiemu ze 
Szczecina, który uprzystępnił mi ze swego archiwum rodzinnego dwa 
ciekawe dokumenty odnoszące się do jego pradziada majora Dominika 
Terleckiego, oficera wojsk Księstwa Warszawskiego, Królestwa 
Polskiego i Powstania Listopadowego. W chwili wybuchu powstania 
Dominik Terlecki był kapitanem w pułku strzelców konnych gwardii. 
Po powrocie gwardii polskiej do Warszawy i przekształceniu 
"gwardyi szaserów" w 5. pułk strzelców konnych, pozostał w tym 
pułku i wkrótce awansował do stopnia majora. Pierwszy dokument 
pochodzi właśnie z tego czasu: 
"W Warszawie dnia 15 M-ca Marca 1831. 
Szef Sztabu Głównego 
Do W-go Terleckiego Dominika, Majora 
Pułku 5-ego Strzelców Konnych. 
Zawiadamiam W-go Majora, iż Naczelny Wódz Siły Zbroyney Narodowey 
zaszczycił go Ozdobą Krzyża Woyskowego Złotego na którą Patent w 
zwykłey formie późniey odbierzesz. 
Pułkownik Chrzanowski" 
Co stało się później z majorem Dominikiem Terleckim, dokładnie nie 
wiadomo: może zginął w ostatnich walkach powstania, może zmarł po 
powstaniu w kraju lub na emigracji - w każdym razie w roku 1836 
już nie żył, bo wtedy właśnie wdowa po nim wszczęła starania o 
rentę wdowią. Do renty były potrzebne świadectwa stwierdzające 
stan służby wojskowej zmarłego. Do kogóż miała się udać po nie 
biedna wdowa? Do naczelnego wodza armii powstańczej, który 
odznaczył kapitana Terleckiego awansem na majora i Złotym Krzyżem 
Virtuti Militari - nie mogła, gdyż generał Skrzynecki był już w 
tym czasie generałem armii belgijskiej, a zresztą jego świadectwo 
mogłoby tylko zaszkodzić sprawie w oczach Komisji Emerytalnej, 
urzędującej pod przewodnictwem generała Franciszka Ksawerego 
Kosseckiego; poszła więc do zwierzchnika męża sprzed powstania, 
byłego dowódcy "Korpusu Mieszanego Gwardyi i Grenadierów", 
generała Wincentego Krasińskiego. Opinogórczyk ustosunkował się do 
prośby pani Terleckiej jak najprzychylniej, i w rezultacie wdowa 
po bohaterze powstania uzyskała rentę wdowią na podstawie takiego 
oto świadectwa: 
"Daię ninieysze świadectwo P. Terleckiej wdowie po byłym Kapitanie 
Strzelców Konnych Gwardyi b. woyska Polskiego, iż przybywszy w 
dniu 29-tym Listopada 1830 roku do Koszar Mirowskich, zastałem 
Kapitana Terleckiego podówczas Komendanta Szwadronu 4-go iuż 
uformowanego i że tenże prowadzony przeze mnie pośpieszał na czele 
całego pułku do Belwederu, gdzie wówczas Jego Cesarzowiczowska 
Mość W. Xiążę Konstanty zostawał. Zkąd wykomenderowanym został w 
Awangardzie ze swoim Szwadronem dla rozpędzenia pospólstwa 
zebranego na Krakowskim Przedmieściu i toż rozbrajał przez 
przeciąg czasu dość długi aż póki nie został obluzowanym przez 
Szwadron 3-i, a wówczas powrócił pod rozkazy Jego 
Cesarzowiczowskiej Mości Wielkiego Xięcia Konstantego. 
Warszawa d. 22-go Października 1836 roku. 
Generał od Kawaleryi Generał Adiutant 
Jego Cesarskiej Mości 
Wincenty hrabia Krasiński" 
Kawał polskiej historii zawarty jest w tych dwóch dokumentach, a 
pomyśleć tylko, ile jeszcze równie poruszających świadectw kryje 
się po różnych archiwach domowych! 
Z przeszło dwuletniego pobytu generała Tomasza Łubieńskiego w 
Petersburgu (od kwietnia 1832 r. do maja 1834 r.) dochowała się 
jego obszerna korespondencja z ojcem i z żoną. Trzeba jeszcze raz 
oddać należną sprawiedliwość rzetelności epistolarnej 
hrabiego-dyrektora: wystarczy te rodzinne listy uwolnić od balastu 
nieistotnych już dzisiaj szczegółów i uszeregować je we właściwy 
sposób, a znowu ułożą się w plastyczną panoramę swego czasu i 
środowiska - nie wymagającą prawie żadnych uzupełnień ani 
komentarzy. 
"Petersburg 6 czerwca 1832 
Kochana Kostuniu! 
Zdecydowałem się pozostać dłużej w Petersburgu, ażeby dopilnować 
interesu (rewindykacji >>sum sapieżyńskich<< dla Domu Handlowego 
>>Bracia Łubieńscy i Spółka<< - M.B.), który zdaje się być tak 
jasnym i słusznym, iż nie można przypuścić, ażeby mógł długo 
jeszcze potrwać. Ks. Tadeusz (Łubieński), nie mogąc dłużej na mnie 
czekać, wraca sam do Warszawy. Mniej już jestem światowy, bo całe 
towarzystwo opuszcza te Babilone północy, ażeby się przenieść na 
dacze. Miejsce, gdzie Naj. Pan z całym dworem mieszka, nazywa się 
Jelagin na wyspach i trudno jest opisać, jak cudowne jest to 
miejsce, przepych niewidziany. Zresztą przepych tu znać na każdym 
kroku, tak że człowiek się pyta sam siebie, skąd pochodzą te 
ogromne skarby, które podtrzymują ten szalony zbytek. Za nic w 
świecie nie chciałbym być Ministrem Finansów w tym kraju. Pani 
Ogińska*, (* Pierwsza żona Michała Kleofasa Ogińskiego 
przyrodniego stryja gen. Łubieńskiego.) którą ciągle widuję, 
zawsze o Ciebie się pyta, najlepsza to kobieta w świecie i 
doskonała krewna. Często także widuję Panią Moszczyńską z domu 
Sobańską. Oczekuje ona tutaj spełnienia obietnicy, uwolnienia jej 
męża, który przez ostrożność wywieziony został do Cesarstwa, ale 
dotychczas czeka na daremno, tak jak my z Rózią (Sobańską) i 
Wiktorem (Ossolińskim). Muszę kończyć, bo mam do napisania kilka 
listów dla Łąskiego, który jedzie do Anglii. W tej chwili 
otrzymuję list od Henryka, który mnie donosi, że Rejowiec został 
sprzedany (Adamowi Woronieckiemu - M.B.) na warunkach przez nas 
ustanowionych". 
"Petersburg 12 Czerwca 1832 
Drogi Ojcze! 
Ja tu pozostać muszę w oddaleniu, ażeby pilnować interesu Domu 
Braci Łubieńskich, który nadto jest ważny, żeby nie przyłożyć 
całego starania do ukończenia go jak najpilniejszego i jak może 
być najkorzystniejszego. Jakże wiadomość o wysłanym uwolnieniu dla 
Ludwika (Sobańskiego) Rózię naszą biedną ucieszy, doniosę jej to 
jutrzejszą pocztą choćby jej nawet list nie zastał w Permie". 
"Petersburg 30 Czerwca 1832 
Drogi Ojcze! Mieliśmy tutaj ogromny pożar, który spalił podobno 
300 domów, przy tej sposobności spaliła się także moja kareta 
podróżna i tak 180 dukatów stratny jestem. Parę dni temu 
zwiedzałem fabrykę szkła i porcelany, byłem tam z panem 
Pierlingiem i wziąłem ze sobą małego Maxa Fredro. Sam Fredro* (* 
Jan Maksymilian Fredro [1784-1846] generał, literat, starszy brat 
szwoleżera Seweryna i komediopisarza Aleksandra. Ożeniony z 
Rosjanką Praskowią hrabiną Gołowin. Przed powstaniem członek Rady 
Administracyjnej i Rady Stanu Królewstwa, kurator Uniwersytetu 
Warszawskiego i "adiutant ministra oświecenia".) nie wstaje z 
łóżka, bo jest ciągle chory. Bardzo mi będą brakować Braniccy*, (* 
Władysław Grzegorz hrabia Branicki [1783-1843] generał i senator 
rosyjski, syn targowiczanina Franciszka Ksawerego, wnuk naturalny 
Katarzyny II, Wielki Łowczy dworu petersburskiego. Ożeniony z Różą 
hrabianką Potocką, córką targowiczanina Szczęsnego.) jak wyjadą na 
wieś. Z ks. Lubeckim dużo godzin spędzam, bo jego rozmowa zawsze 
mnie interesuje. Dnia onegdajszego byłem w Kronsztacie wraz z 
Jenerałem dowódcą Inżynieryj i objeżdżałem z nim wszystkie 
fortyfikacje zewnętrzne, których nie byłem widział, i te, w 
których teraz pracują. Trudno sobie wyobrazić piękniejszych i 
dokładniejszych w tej mierze robót. Zwiedziliśmy potem wszystkie 
fabryki rządowe, do Marynarki należące, jako to: fabryki Żaglów, 
Lin, Masztów i wszelkich potrzeb do okrętów. Zwiedziliśmy kanały 
do budowania okrętów, machiny parowe, służące do wylewania wody z 
kanałów, zgoła wszystko, co tylko było ciekawego. Ale czas był 
bezecny i zmokliśmy co do nitki, mianowicie pani Ogińska, z którą 
byliśmy. Wczoraj jeździłem także z nią do Carskiego Sioła i 
Pawłowska. Wysiedliśmy w Carskim Siole do Pani Cwierczkoff siostry 
Pani Nesselrode, która nas jak najuprzejmiej przyjęła i sama 
robiła nam honory tych dwóch ciekawych pałaców. W tych dniach 
byłem przedstawiony starej Księżnie Dołgoruki, Księżnie Sałtykow i 
Pani Lawal, matce Pani Kossakowskiej. Dwór powrócił do Jelagina 
dla przyjęcia Księcia Pruskiego, brata Cesarzowej". 
"Petersburg, 6 Lipca 1832 
Kochana Kostuniu! Dałem rozkaz do Reyowca, ażeby zebrano 
wszystkich chłopów i oświadczono im publicznie wobec wszystkich 
urzędników i całej gromady, że im darowujemy wszystkie nasze do 
nich pretensye, ażeby rzecz była publiczna i wszystkim wiadoma. 
Cały świat jest ciągle na wyspach, które są wszystkie ocienione 
ogromnymi drzewami i kąpią się w najpiękniejszych kwiatach. Wizyty 
oddają się tylko wieczorami, od 11 do 1 i 2 w nocy. Dzisiaj jestem 
o 5 na obiedzie u Barona Hackens, Ambasadora Holenderskiego*, (* 
Wydawca listów gen. Tomasza Łubieńskiego źle musiał odczytać 
nazwisko ówczesnego posła holenderskiego w Petersburgu. Był nim 
Ludwik baron van Heeckeren de Bewerwaard [1791-1884), przybrany 
ojciec Georges'a d'Anthesa-Heeckerena późniejszego zabójcy 
Aleksandra Puszkina.) potem pojadę na Teatr Francuski na wyspy, po 
teatrze pojadę na wieczór do Pani Musin Puszkin. Rano zawsze do 
obiadu pracuję, piszę i biegam za mojemi interesami". 
"Petersburg 15 sierpnia 1832 
Drogi Ojcze! 
Jakże musiał Ojciec być szczęśliwy, kiedy odebrał list od Rózi z 
doniesieniem, że już wyjechała z Permy do tego czasu musi już być 
w Moskwie, gdzie miała kilka dni odpocząć. Miałem także list od 
Gabryela (Ogińskiego)*, (* Kuzyn Łubieńskich, był jednym z 
naczelników powstania na Litwie.) który jest w Prusiech w 
Rastenburgu. Odpisałem mu, nie robiąc żadnej nadziei (na uchylenie 
sekwestru dóbr - M.B.), a przeciwnie, zachęcając go, żeby już 
puścił w niepamięć dawną swoją egzystencję i, jakkolwiek już nie 
jest młody, żeby się wziął do jakiegokolwiek zatrudnienia stałego, 
które by mu ułatwiło sposób utrzymania siebie i żony, czy to jako 
dzierżawca lub też coś podobnego. W takim razie może rachować na 
naszą familię, która jakkolwiek niebogata, złoży się chętnie, żeby 
mu dopomóc w podobnym działaniu. Nie wątpię, że każden ostatniego 
dobędzie grosza, ażeby dopomóc krewnemu naszemu, chcącemu się 
wziąć do pracy. W tych dniach oglądałem tutejszy Instytut Min i 
Komunikacyi, tak ziemskich jak i wodnych, sam dyrektor generał 
Barene mnie wszędzie oprowadzał. Bardzo ciekawe są modele 
wszystkich mostów, mianowicie kanałów. Wszędzie tutaj widać 
pierwotną myśl Piotra Wielkiego, który prawdziwie moralną duszę 
nadał temu krajowi... Ks. Lubecki zamyśla tam oddać swoich synów. 
Kolumna Granitowa (pomnik cesarza Aleksandra I - M.B.) od dnia 
onegdajszego zaczyna postępować codziennie potrosze, za 15 dni ma 
dojść na wierzch rusztowania, ale dopiero koło 12 Septembra mają 
ją podnieść na powietrze i ustawić prostopadle na podstawie. Waży 
58 000 pudów. Ustawia ją inżynier Montferraud, ale lud mówi, że 
chłopi sami lepiej i prędzej by to zrobili. Odebrałem także list 
od Jenerała Morawskiego z Wołogdy, który nic nie odbiera od brata 
(Referendarza z Luboni - M.B.), trzeba, żeby na moje ręce 
przysyłano nie zapieczętowane listy". 
"Petersburg 12 Września 1832 
Kochana Kostuniu! 
Mieliśmy wczoraj nadzwyczaj piękne widowisko, podnoszono albowiem 
kolumnę Alexandryjską zwaną i ustawiono ją na piedestale, czyli 
podstawie... Dwie rzeczy szczególnie zajmowały mnie od mojego 
ostatniego do Ciebie listu. Pierwszy był ks. Lubecki, jego 
konwersacya nie przestaje być nigdy dla mnie prawdziwą rozkoszą. 
Ostatnio rozmawialiśmy ze sobą przez 5 godzin bez przerwy żadnej, 
a właściwie ja go słuchałem ciągle z równem zajęciem, chociaż nie 
zawsze mogłem podzielać jego zdania. Dał mnie nawet niektóre 
wyrachowania do zrobienia, które mu już odniosłem. Druga rzecz, 
która mnie zajmowała, to jest przyjazd Prądzyńskiego i jego żony, 
którzy od trzech miesięcy mieszkają w Gatczynie. Napisał on 
pamiętnik o Kampanii ostatniej 1831 roku w Polsce i oddał go Naj. 
Panu, który go przyjął bardzo łaskawie. Posłano mu pozwolenie 
przyjeżdżania do Petersburga, kiedy tylko zechce. Prądzyński jest 
zawsze równie rozmowny i zawsze trochę za wiele sobą zajęty. 
Prosili mnie wczoraj rano na śniadanie przed powrotem do Gatczyny 
i zajęli mnie cały ranek. Chociaż bardzo im dobrze życzę, wiedząc 
niepewność ich położenia materialnego, i aczkolwiek przyznaję mu 
zdolności wojskowe i wielkie bogactwo pomysłów, pomimo tego 
okropnie mnie swoją rozmową zmęczył. Porównanie pomiędzy temi 
dwoma ludźmi, równie gadatliwymi i ciągle o sobie mówiącymi, 
wypada na korzyść Lubeckiego. Ten mówi o przeszłości jako o nauce, 
i cały zajęty jest tem, co mu czynić wypada, tak że pociąga za 
sobą słuchacza, mówiąc o sobie, identyfikuje się z działaniem. 
Prądzyński przeciwnie - rozpływa się w określeniach, w analizie 
przeszłości, rozpowiada o roli, jaką on odegrał, tak że niebawem 
nuży tylko słuchającego. Pierwszy ciągle zajęty jest dobrem 
ogólnem, któremu przynajmniej myślą każden chętnie towarzyszy, 
drugi opowiada tylko to, co jego osobiście zajmuje. Obaj jednak 
zrobili mnie przyjemność, bo rozmowa z ludźmi zawsze pobudza do 
myślenia, budzi człowieka z gnuśności i letargu lenistwa..." 
Najśmielszy pisarz beletrysta nie odważyłby się na takie harce z 
wyobraźnią czytelników, na jakie pozwala sobie niekiedy historia. 
Generał Prądzyński, który jeszcze tak niedawno chciał dyktować w 
Petersburgu traktat pokojowy pobitemu Mikołajowi, przebywa oto w 
północnej stolicy carów jako "gość" zwycięskiego imperatora i na 
herbatkach towarzyskich dzieli się swymi wspomnieniami wojennymi z 
dwoma "grabarzami rewolucyi": Lubeckim i Łubieńskim. Mało tego: 
jednodniowy wódz naczelny powstania, na rozkaz cara i na jego 
użytek, opracowuje szczegółowy memoriał o wojnie powstańczej, 
"odznaczający się prawdą, szczerością i zupełną bezstronnością". A 
żeby było jeszcze dziwniej, trzeba dodać, że ten wymuszony na 
Prądzyńskim przez Mikołaja Pamiętnik historyczny i wojskowy o 
wojnie polsko-rosyjskiej 1831 roku rozwinie się z czasem we 
wspaniałą, migotliwą panoramę Pamiętników, która do dzisiaj zapala 
wyobraźnię i pobudza do szybszego bicia serca Polaków. 
Niedawno wydana, znakomicie udokumentowana książka o Prądzyńskim 
historyka Czesława Blocha* (* Czesław Bloch; Generał Ignacy 
Prądzyński 1792-1850 [Wyd. MON, Warszawa 1974 r.]) dokładnie 
wprowadza w ówczesne położenie naczelnego stratega wojny 
powstańczej. Po upadku powstania cieszący się względami w. księcia 
Michała, jako "honorowy jeniec", generał dywizji Prądzyński 
(zdegradowany z powrotem do przedwojennego stopnia podpułkownika) 
wierzył, że uda mu się uniknąć wyjazdu do cesarstwa. - "Nie 
spodziewał się tego wojażu pisał - o nim w liście do żony 
Krukowiecki - rozumiał, że tak jak tylu drugich, protekcję 
znajdzie, która go od podróży wstrzyma i ochroni". - We względnym 
spokoju oczekiwał tedy Prądzyński spodziewanego wkrótce 
rozwiązania żony, a siostrę Sylwię Krasicką (żonę bohatera spod 
Nura, pułkownika Jana Krasickiego) prosił w listach o przysłanie 
mu "nasion lucerny i przepisu na robienie serów", co dowodziło, że 
rzeczywiście zamierzał zająć się gospodarowaniem w swoim majątku 
Przepiórowo. Dziecko Prądzyńskich urodziło się 28 listopada 1831 
r. Niemal w tym samym czasie zaproponowano generałowi (za 
pośrednictwem "niejakiej Sobańskiej"*) (* Chodziło zapewne o 
Karolinę z Rzewuskich Sobańską, kochankę generała Jana Witta, 
podejrzewaną powszechnie o współpracę z carskim wywiadem.) 
przejście do służby cesarskiej. Gdy odmówił, "zaraz na trzeci 
dzień" nakazano mu wyjechać do Rosji. Był to dla niego cios, ale 
starał się tego po sobie nie pokazywać. "O mnie mama może być tym 
spokojniejsza - pisał 3 grudnia w liście do matki - że generałowie 
rosyjscy uznają, że ja ocaliłem Warszawę od zupełnej ruiny. Sam 
cesarz, który wie o tym, nie może być na to obojętnym. Ja 
oddzielnego dla siebie nic nie pragnę, ale może będę miał 
sposobność być dla drugich użytecznym". 
Paskiewicz, powiadomiony o świeżo odbytym połogu żony 
Prądzyńskiego, zgodził się na odroczenie mu wyjazdu o kilka 
tygodni, a następnie zezwolił pani Emilii Prądzyńskiej na 
towarzyszenie mężowi w podróży. 25 stycznia 1832 roku o godzinie 
10 wieczorem, po pozostawieniu dzieci pod opieką rodziny, 
Prądzyńscy wyruszyli w drogę na wschód, pod eskortą przydanego im 
oficera huzarów. "Mając skromne fundusze i w towarzystwie żony po 
porodzie - odnotował Prądzyński - z sercem krwawiącym tysiącami 
ran, opuszczając ojczyznę zanurzoną we krwi i we łzach i mając 
tylko przed sobą przyszłość złowrogą i nieznaną - ruszyłem w pełni 
zimy do Moskwy..." 
Podróż trwała przeszło miesiąc. Przed opuszczeniem Warszawy obojgu 
Prądzyńskim wyasygnowano z rozkazu Paskiewicza miesięczną 
zapomogę w łącznej kwocie trzydziestu rubli. Starczało to z trudem 
na utrzymanie. A podróż odbywała się w warunkach bardzo ciężkich. 
Niejednokrotnie małżonkowie musieli brnąć na piechotę wśród zasp 
śnieżnych i mrozu dochodzącego do 30 stopni C poniżej zera. 
Prądzyński skrzętnie spisywał swoje obserwacje podróżne. 
Najważniejsze z jego notatek (przetrwałych w zbiorach rękopisów 
Bibl. KUL w Lublinie) streszcza w swojej książce Czesław Bloch. 
Dowiadujemy się między innymi, że w Mińsku Prądzyński spotkał 
swego szwagra pułkownika Krasickiego, wracającego z niewoli do 
Wielkiego Księstwa Poznańskiego... Ponieważ Prądzyński zatrzymał 
się w mieście na okres trzech dni, zobowiązany był przedstawić się 
gubernatorowi generałowi Strogonowi, człowiekowi zdolnemu i 
uczciwemu, ale przeciwnikowi niepodległości Polski. "Strogonow 
oświadczył, że nigdy do tego (tzn. do niepodległości Polski) nie 
dojdzie, dopóki żyć będą Rosjanie. Przeciwstawiają się temu, jego 
zdaniem, dobrobyt, honor i potęga Rosji i on pierwszy gotów 
poświęcić wszystko, siebie, żonę i dzieci, by do powstania Polski 
niepodległej nie dopuścić". Argument Prądzyńskiego, że "dobrze 
zrozumiany interes Rosji wymaga, żeby Polska była niepodległa", 
nie pozostał podobno bez wpływu na Strogonowa. 
Do Jarosławia - miasta położonego na północo-wschód od Moskwy - 
przybyli Prądzyńscy 7 marca 1832 r. Musiano tam podróż przerwać, 
gdyż rozchorowała się ciężko pani Prądzyńska, jej mężowi również 
zaszkodziły trudy podróży. Na szczęście w Jarosławiu odbywał swą 
karę generał Krukowiecki, który okazał przybyszom pierwszą pomoc. 
"Prądzyńska - donosił Krukowiecki swej żonie - choć tu znalazła 
doktora, co się zdaje, że poznał jej chorobę i lekarstwami ulgę 
przyniósł, źle nieboraczka wygląda i wątpię, żeby swoje kości 
polskiej mogła ziemi powierzyć. Nieszczęsny to będzie moment dla 
jej męża, któren w niej żyje; nie wiem, jak [...] jej familia 
dozwoliła w tę tu podróż wybrać się; jeżeli nie przyślą im 
zezwolenia tu pozostać, to jej koniec jeszcze prędszy będzie. Sam 
(Prądzyński) cierpi na podagrę latającą, ale po skończonym 
paroksyźmie dobrze wygląda..." 
Po pewnym czasie nadeszło z Petersburga zezwolenie na 
pozostawienie Prądzyńskich w Jarosławiu. Miejscowy gubernator 
okazał się porządnym człowiekiem. Wygnańcom przydzielono wygodne 
mieszkanie i znaleziono dla nich dobrego lekarza, który wkrótce 
doprowadził panią Prądzyńską do względnego zdrowia. Poza 
Krukowieckim odsiadywał w Jarosławiu swoje patriotyczne grzechy 
książę Michał Radziwiłł, niefortunny wódz naczelny spod Grochowa. 
Miał więc generał Prądzyński godnych siebie partnerów do rozmów o 
nie wykorzystanych szansach minionej wojny. Niezależnie od 
porządkowania przeszłości przyszły historyk powstania 
listopadowego prowadził dziennik, w którym dzień po dniu notował 
swe spostrzeżenia i uwagi na temat Rosji. Piętnował despotyzm 
carów i zgniliznę petersburskiego dworu. Oburzał się na 
fałszowanie historii przez Karamzina, zaciekłego przeciwnika 
odbudowy niepodległej Polski. Współczuł całym sercem niedoli 
rosyjskiego chłopa, oddanego w niewolę panom i obciążonego 
serwitutem dwudziestopięcioletniej służby w wojsku. 
23 kwietnia 1832 r. gubernator Jarosławia doręczył Prądzyńskiemu 
list od cesarskiego ministra wojny generała Czernyszewa. Za 
pośrednictwem swego ministra cesarz Mikołaj zlecał głównemu 
strategowi powstania napisanie memoriału o wojnie "spowodowanej 
przez nieszczęśliwe wydarzenia warszawskie". Car miał już jeden 
taki memoriał, opracowany przez byłego generała Wojciecha 
Chrzanowskiego, ale nie zaspokajał on całkowicie jego ciekawości. 
Z upoważnienia monarchy Czernyszew zachęcał Prądzyńskiego do 
"najbardziej szczerego wypowiadania się we wszystkich sprawach", 
zapewniając go jednocześnie, że "pamiętnik nikogo nie 
skompromituje, gdyż jest przeznaczony wyłącznie dla cara i 
zostanie złożony w tajnym archiwum". 
Prądzyński odpisał ministrowi, że "otrzymane polecenie uważa za 
rozkaz, który postara się szybko wykonać". Co przeżywał, 
podejmując tę decyzję, jakie dręczyły go wątpliwości i niepokoje - 
tego nie odnotowano nigdzie. Dopiero później, odsyłając gotowy już 
memoriał do Petersburga, napisze w dołączonym do niego liście, że 
była to praca "uciążliwa i bolesna", którą starał się wykonać jak 
najbardziej bezstronnie. "Pisałem bez uprzedzenia, jak gdybym nie 
należał już do tego świata, i z pragnienia, aby napisać prawdę". 
Ponieważ tak poważna praca wymagała łatwego dostępu do sztabowych 
źródeł rosyjskich, Mikołaj polecił przenieść Prądzyńskich do 
Gatczyny, położonej w pobliżu Petersburga; przydzielił też 
generałowi w charakterze sekretarza a zarazem dyskretnego 
obserwatora rosyjskiego oficera podporucznika Glinkę, znającego 
dobrze język francuski. 
Praca nad Pamiętnikiem (ze względu na dostojnego adresata musiał 
być pisany po francusku) trwała trzy miesiące. Większą jego część 
napisał Prądzyński własnoręcznie; jedynie wtedy, gdy choroba 
zmuszała go do pozostawania w łóżku, dyktował podporucznikowi 
Glince lub żonie. 8 września 1832 r. gotowy memoriał został 
złożony cesarzowi. Zadowolony Mikołaj wynagrodził Prądzyńskiego 
prawem odwiedzenia Petersburga, kiedy tylko zechce, oraz przyznał 
mu kwotę 3000 rubli na "urządzenie się" w stolicy. Z dokumentacji 
przedstawionej przez Czesława Blocha wynika, że nagrody pieniężnej 
Prądzyński nie przyjął. 
Że Mikołaj w pełni doceniał wysokie kwalifikacje "najzdolniejszego 
generała powstania", świadczy najlepiej to, iż nie szczędził 
wysiłków dla zwerbowania go do swojej służby. Z najwyższego 
polecenia nalegano na Prądzyńskiego w tej sprawie ze wszystkich 
stron. Ciągnął go do służby cesarskiej generał d'Avaray, z którym 
Prądzyński współpracował był w roku 1815 przy wytyczaniu 
zachodniej granicy Królestwa, i wszechwładny szef policji generał 
Benckendorf arcymistrz perswazji z pozycji siły, i minister wojny 
cesarstwa generał Czernyszew - kat rosyjskich dekabrystów; wabił 
go do swych służb w bezpośredniej rozmowie sam cesarz Mikołaj. Ale 
Prądzyński, pomimo wrodzonej miękkości charakteru, dzielnie 
odpierał wszystkie ataki, argumentując, że "do służby mógłby 
powrócić tylko wówczas, gdyby mógł służyć i swej ojczyźnie, i 
carowi, a ponieważ tego pogodzić obecnie nie można, więc wzdryga 
się przed rolą pasożyta". Niezłomne stanowisko Prądzyńskiego 
zniechęciło do niego petersburskich wielmożów. Znalazło to wyraz w 
coraz ostrzejszej krytyce Pamiętnika. Zarzucano Prądzyńskiemu, że 
w swej pracy "za bardzo został Polakiem i za dużo chwalił odwagę i 
zapał armii polskiej", że nie chciał się podporządkować oficjalnej 
tezie rosyjskiej, iż powstanie polskie było "wynikiem współpracy z 
rewolucjonistami na zachodzie", a konsekwentnie trwał przy opinii, 
że do powstania doprowadziły "nie spełnione nadzieje na 
zrealizowanie obietnic Aleksandra oraz nadużycia i bezprawia 
Konstantego i Nowosilcowa!" Kiedy w czasie końcowej audiencji u 
cesarza nie dał się zbić ze swego stanowiska, a ponadto ośmielił 
się wstawiać za swymi kolegami więzionymi w odległych guberniach 
cesarstwa (przede wszystkim za ciężko chorym podpułkownikiem 
Sewerynem Krzyżanowskim), "Mikołaj, poirytowany, zimno go 
pożegnał". Wszystkie te szarpiące nerwy korowody petersburskie 
szkodziły wątłemu zdrowiu Prądzyńskiego. Zmartwiona żona pisała do 
rodziny w kraju: "Ignacego stan zdrowia nie polepsza się i owszem 
coraz więcej słabuje, iż już o kiju chodzi. Smutny to i bolesny 
widok dla mnie patrzeć na niego tak cierpiącego". 
Ale w tym wypadku złe na dobre się obróciło. Stan zdrowia 
Prądzyńskiego sprawił, że z początkiem lata 1833 roku pozwolono mu 
wrócić wreszcie do kraju. Powrócił do siebie ciężko chory, ze 
zrujnowanym systemem nerwowym, otoczony złą sławą, jako jeden z 
kapitulantów Warszawy i podejrzany autor memoriału dla cara. Ta 
zła sława miała mu towarzyszyć aż do śmierci. Potem przyszło 
szybkie zapomnienie. Gruntowna rewizja w sądach o wielkim strategu 
powstania i wielkim patriocie nastąpiła dopiero na początku 
naszego stulecia, z chwilą ogłoszenia Pamiętników (pierwsze pełne 
wydanie ukazało się w roku 1908). Niezwykła siła wyrazu tego 
jedynego w swoim rodzaju świadectwa historycznych zdarzeń 
przemówiła do wyobraźni i serc "późnych wnuków". Pamiętniki 
Prądzyńskiego stały się "jakby biblią" (określenie W. Tokarza) dla 
pokolenia Polaków, które w 1914 roku przystąpiło do walki o 
niepodległość. 
O czym ze sobą rozmawiali Prądzyński i Łubieński jesienią 1832 
roku w Petersburgu, nie dowiemy się już nigdy. Jeśli jednak 
przyjąć, że były kwatermistrz generalny armii powstańczej, świeżo 
podniecony dopiero co ukończoną pracą nad odtwarzaniem zdarzeń 
wojennych, raz jeszcze powrócił w rozmowach z towarzyszem broni do 
swoich dwóch najboleśniejszych doświadczeń: zmarnowanej ofensywy 
kwietniowej i nieudanej wyprawy na gwardie - to stanie się 
zrozumiałe, że "bohatera spod Nura" tego rodzaju wspominki 
zachwycać nie mogły. 
Generał Łubieński wspomnień wojennych nie lubił, natomiast w 
korespondencji z "panem ministrem" z Guzowa zajmował się od czasu 
do czasu analizą przyczyn powstania. 
"Petersburg 12 Grudnia 1832 
Drogi Ojcze. Myśli, które Ojciec mi przysyła względem składu 
społeczeństwa w naszym kraju, zgodne są z mojemi. Konstytucya 
nadana przez ś.p. Monarchę pisana była przez ludzi nie znających 
nasz kraj, przejętych pięknemi teoryami, ale wcale nie 
praktycznych. Ta tylko konstytucya może dobre z sobą poprowadzić 
skutki, która nie tworzy nic nowego, ale uprawnia stan 
społeczeństwa, jakiem go zrządziły okoliczności, nadające prawnie 
władzę tym, którzy ją istotnie posiadają. Rewolucyę więc ostatnią 
nie przypisuję ja Wielkiemu Księciu, ale raczej błędom 
konstytucyi, która zaprowadzając centralizacyę, władzę całą prawną 
położyła jedynie w Rządzie, wyłączając tych, którzy w ostatnich 
szczeblach prawdziwie ją posiadali (na ile można się zorientować z 
tego niejasnego wywodu, autor listu miał na myśli prowincjonalne 
ziemiaństwo - M.B.). Powołanie ich albowiem do reprezentacyi 
narodowej było jeszcze większym błędem, utworzyło to albowiem 
prawną i konieczną opozycję, która z natury rzeczy coraz się 
wzmacniała przez okoliczności. Wielki Książę był tylko ostatnią 
kroplą wody. I wyznaję, żebym sobie życzył widzieć opisane powody 
prawdziwe naszej rewolucyi i stanu obecnego rzeczy, byłaby to 
rzecz bardzo potrzebna dla oświecenia i zaślepionych naszych 
ziomków i tych co nas potępiają..." 
Ale materie polityczno-społeczne nie zajmowały wiele miejsca w 
korespondencji pana Tomasza. Pochłaniały go bez reszty sprawy 
codzienne: zabiegi w urzędach, mających w swej gestii losy "sum 
sapieżyńskich" oraz ożywione życie towarzyskie rozbawionej 
"kolonii polskiej" w stolicy cesarstwa. Z listów wyłania się dość 
zdumiewający obraz popowstaniowego bytowania arystokracji 
polskiej, a przynajmniej jej części. Tylko gdzieniegdzie fiestę 
petersburską zakłócają ponure odgłosy toczącego się w Warszawie 
postępowania sądowego przeciwko uczestnikom powstania. 
"Petersburg 18 Grudnia 1832 
Kochana Kostuniu. Byłem dzisiaj z rana u dworu, bo to imieniny 
Naj. Pana. Tutaj nic nowego, o żadnej łasce dla cierpiących nie 
słychać. Zdaje mi się teraz, jak od początku, że nic podobnego nie 
będzie, aż dopiero po ukończonym Trybunale w Warszawie, co dopiero 
w Maju mieć może miejsce. Co do Adasia (Łuszczewskiego, męża 
siostrzenicy generała, byłego posła na sejm powstańczy - M.B.) nic 
już robić nie można, dopóki nie będzie wyrzeczone przeciw niemu. 
Stosownie więc do tego zobaczymy, co robić będzie można, każde 
działanie wcześniejsze byłoby bezskuteczne, a może i szkodliwe. 
Pani Ogińska w nocy bardzo zasłabła na cholerę. Winna polepszenie 
nadzwyczajnej przytomności umysłu, pamiętała albowiem, że jej 
doktór mówił, że na gwałtowny wypadek cholery trzeba co pięć minut 
zażywać łyżkę wody zimnej, w którą się wpuści dwie kropelki 
essencyi kamfory. Za czternastą łyżką przed przyjściem doktora już 
choroba była zmożona. Zaraz też rano po mnie przysłała. Wczoraj 
spędziłem cały dzień u Lubeckich, bo to były urodziny Księcia. 
Pani Lubecka i Scypioniowa (siostra Lubeckiego - M.B.) kazały ci 
się bardzo kłaniać. Dzisiaj wieczorem pójdę do Sołtykowów, razem z 
księżną Teresą (Jabłonowską), która jest zawsze bardzo ładna i 
teraz dobrze się ubiera. Często widuję Ks. Kalixtową Lubomirską z 
domu Tołstoy, bardzo to miła osoba, którą wszyscy kochają i 
poważają [...] Bardzo się cieszę, że Amelka i Ewelinka 
(Łubieńskie, bratanice generała - M.B.) wytańcowały się na balu 
Ks. Marszałka Paskiewicza*. (* Dla kontrastu wiersz, który w tym 
samym mniej więcej czasie wpisała do swego sztambucha Salomea 
Słowacka-Becu, matka Juliusza Słowackiego [zbiory rękopisów 
Biblioteki Narodowej w Warszawie. Nr II 8310]: 
Tańcujcie Polki, teraz czas tańcować 
z Bohaterami Oszmiany, Warszawy, 
Czegóż się smucić i czego żałować, 
Dziękujcie Bogu, że macie zabawy. 
Tylko ostrożnie, żeby rączki wasze 
krwią się nie zlały o ich ramię wsparte, 
Bo te mundury, te rdzawe pałasze 
Jeszcze z krwi braci Waszych nie otarte... 
Na ziemi świeżo okrytej grobami 
Tańcujcie Polki, kiedy milczy serce, 
Niedawno bracia tańczyli tu z wami, 
Oni w mogiłach, lecz są ich morderce 
Tańcujcie z niemi póki sił wam starczy.) 
Dostałem list, uwiadamiający mnie, że jestem opiekunem dzieci Pani 
Mohrenheim*. (* Baron Paweł Mohrenheim, kierownik Kancelarii 
Dyplomatycznej wielkiego księcia Konstantego, ożeniony był z córką 
Tadeusza Mostowskiego, ministra spraw wewnętrznych w Królestwie 
Kongresowym.) Nie mogę tego obowiązku od siebie odsunąć, jako 
obywatel i tyloletni przyjaciel tego domu. Odpiszę zatem Pani 
Mohrenheim, że obowiązek ten przyjmuję..." 
"Petersburg 23 Stycznia 1833 
Drogi Ojcze. W dzień nowego roku rosyjskiego rano było wielkie 
przyjęcie u dworu, na którym także byłem, a wieczorem wielki bal 
maskowy. Było to widowisko prawdziwie zadziwiające, dwadzieścia do 
trzydzieści tysięcy ludu zgromadzonego w pokojach Zamkowych. 
Cesarz, Cesarzowa, cała familia przechadzająca się w tej ciżbie, 
która tylko dla niego (cesarza) zdolna była się rozstąpić. 
Rozumiem, że nic podobnego nigdzie widzieć nie można i to wszystko 
w największej spokojności i porządku. Bez najmniejszego 
zniszczenia ani kradzieży kosztownych sprzętów Zamku Cesarskiego. 
Ale za to gorącość ta nieznośna wiele nabawiła słabości, sam 
Monarcha i Cesarzowa dotąd są cierpiący. Panuje tutaj obok tego 
choroba zwana grypa, czyli mocny katar, która spada zwykle na 
gardło z gorączką, niezmiernie wiele ludzi choruje tak w 
Petersburgu, jak i w całym Państwie. Nowe widmo polityczne zajmuje 
teraz wszystkich. Wojsko Paszy Egipskiego zniosło zupełnie armię 
W. Wezyra, wzięło go w niewolę, zabrało wszystkie armaty i jak 
twierdzą, już naprzeciw Stambułu stanęło. Co się tam stało, nie 
wiadomo. Zastępca Ministra Sekretarza Stanu Turkułł uwiadomił mnie 
wczoraj, że Naj. Pan podpisał nominacyę mego brata Henryka na 
Radcę Stanu. Pani Piotrowa (Łubieńska) pisze do mnie z Warszawy, 
że była z córkami na balu u Pani Stanisławowej (Potockiej, wdowy 
po generale - M.B.), na którym było tylko 10 par, a z Rosyan: 
Galicyn, Buturlin, Strogonow i Lachman. Teraz codziennie proszony 
jestem na obiady do Branickiego, Jarosława Potockiego, 
Grabowskiego (Stefana), Rożnieckiego, Radziwiłła Walentego, 
Hrabiny Modeny, Kossakowskiego, największe obiady daje Krasiński 
(Generał). Żona Moszyńskiego napisała do swego męża, że chce się z 
nim rozwieść. On udał się do Generała Benckendorfa, ażeby zechciał 
zaopiekować się jego dziećmi. Benckendorf przedstawił list ten 
Naj. Panu, który natychmiast go ułaskawił. W ten sposób Bóg 
niespodziewanie obrócił na dobre, co miało być dla niego 
najgorszem". 
"Petersburg 13 Lutego 1833 
Drogi Ojcze... Jedno z najważniejszych zdarzeń dla kraju miało tu 
miejsce w tych dniach. Monarcha czując, jak dalece sprawiedliwość 
wymierzoną być nie może, tylko tam, gdzie są prawa wszystkim 
wiadome, zaraz od początku swego panowania przekonawszy się, że 
komisya prawodawcza pracująca od 120 lat, nic nie zrobiła [...] 
kazał zebrać wszystkie Ukazy dotąd istniejące, rozklasyfikować je, 
zrobić treść ich ducha i podobnie do Justiniana zrobić kodex z 
wszystkich istniejących poprzednio praw... Jest to dzieło, które 
największą chwałę przyniesie Monarsze, wielkość jego jest w 
powołaniu wszystkich podanych do wiadomości praw, która dotąd nie 
była udziałem, tylko tych, którzy zamiast sprawiedliwości korzyści 
tylko z niej ciągnęli. Nieszczęściem zdaje się, że moja bytność 
tutaj jeszcze się przedłuży, żeby móc ukończyć mój interes. Szlub 
Księcia Leona Radziwiłła z piękną Księżniczką Urusow odbył się 
ostatecznie zeszłej niedzieli na dworze Cesarskim w kaplicy. Sam 
Cesarz i Wielki Ks. byli potem w kościele katolickim i u 
nowożeńców. Ale Radziwiłł ciągle jest cierpiącym na mocną bardzo 
grypę. Panna młoda była bardzo pięknie ubrana, okryta dyamentami, 
bo sama Cesarzowa ubiera panny dworskie (Demoiselles d'Honneur), 
które na dworze Cesarskim mieszkają. Nic nowego w naszej polskiej 
kolonii, Prądzyńscy każą Ojcu pokornie się kłaniać..." 
"Petersburg 27 Lutego 1833 
Drogi Ojcze... Regularnie miewam wiadomości od Morawskiego, Turny 
i innych Generałów. Skarżą się bardzo na zimno i polecają mi 
zawsze złożyć uszanowanie Drogiemu Ojcu. Ks. Lubecki powołany 
teraz został do przedstawienia zmian potrzebnych w prawodawstwie 
Królestwa. Nie wiem, jak dalece potrafi dopiąć do zamierzonego 
celu, ale na dobrych chęciach mu nie zbywa, jest to albowiem 
człowiek prawdziwie uczciwy, przywiązany do Monarchy i do dobra 
kraiu. W raporcie, który mu zdano z archiwów państwowych, których 
potrzebował, zdano mu także raport o wszystkich listach Kochanego 
Ojca ręką pisanych (z czasów zasiadania "pana ministra" w rządzie 
Księstwa Warszawskiego - B.M.), które mu dowodzą, jak dalece 
Kochany Ojciec zajmował się sprawiedliwością i zaprowadzeniem jej 
w Polsce i jak czynnie i pracowicie sam wszystkie prowadził 
szczegóły. Wyznaję, że ten ślad prawdziwie historyczny, bardzo mi 
był miły". 
"Petersburg, 13 Marca 1833 
Kochana Kostuniu... Wczoraj w całym towarzystwie poszedłem 
zwiedzić groby Cesarskie, ile to myśli przesunęło mi się przez 
głowę, szczególnie gdym stanął przed trumną Wielkiego Księcia 
Konstantego. Chwila jedna wystarczyła, ażeby zniweczyć spokój i 
dobrobyt całego narodu, i tak wiele czasu będzie potrzeba, ażeby 
móc powrócić do tego tylko, co się posiadało, jeżeli kiedykolwiek 
będziemy mogli to jeszcze odzyskać. Z wdzięcznością prawdziwą 
przyjąłem propozycyę mego brata Henryka dla Leona i zaraz zajmę 
się jego wysłaniem, mam nadzieję, że Henryk wykieruje go na męża 
pożytecznego dla kraju, jak już to uczynił z tyloma innymi". 
Ostatnie zdanie generała domaga się bliższego wyjaśnienia. 
Najlepszym komentarzem będzie list Henryka Łubieńskiego, 
wystosowany do przebywającego w Petersburgu bratanka. Pismo to 
daje wgląd w podejmowaną na nowo przez klan Łubieńskich 
działalność gospodarczą w wielkim stylu. 
"Warszawa 27 Lutego 1833 
Kochany Leonie. Musisz już wiedzieć, że Rząd oddał Bankowi 
Polskiemu administracye min (kopalni - M.B.). Zajęty tą 
reorganizacyą, a szczególnie zaprowadzeniem wszystkich możliwych 
oszczędności w kosztach produkcyi, potrzebujemy ludzi, na których 
charakter i sprężystość w zupełności moglibyśmy polegać. Nie 
wymagamy od nich wiadomości technicznych, bo do tego mamy wielu 
wykształconych ludzi, ale szukamy w tych, których byśmy chcieli do 
zarządu pociągnąć, uczciwości wypróbowanej, niezmordowanej 
czynności, miłości dla rzeczy publicznej, poświęcenia i 
wytrwałości. Pan Edward Raczyński (mąż "teściowej wszystkich 
Łubieńskich", pani Konstancji Raczyńskiej z Rogalina - M.B.) 
obiecał mnie, że stanie na czele całego zarządu, i przychodzę ci 
ofiarować współpracownictwo w tym zarządzie pod jego rozkazami. 
Zdaje mi się, że ogromne pole pracy, które ci ofiaruję, może zająć 
charakter chciwy pracy młodzieńca w 22 roku jego życia. Nie 
ofiaruję Ci ani rangi, ani tytułu, ani pensyi, tylko jedynie 
koszta wyłożone, ale będziesz mógł dużo dobrego uczynić, oddać 
wielką usługę krajowi, popchnąć do 300.000 centnarów (żelaza) 
roczną produkcję, która wynosi teraz od 45 do 50.000 tylko, dać 
pracę tysiącom ludzi, stworzyć nowe industrye, tchnąć życie i ruch 
w handel krajowy, przyczynić się do dobrobytu ogólnego. Prawdziwie 
piękne to zadanie, szczęśliwy ten, kto zechce w tem współpracować. 
Namyśl się, poradź Ojca i przełożonych i daj mi Twą odpowiedź. 
Może bez opuszczenia twego dzisiejszego stanowiska, mógłbyś 
otrzymać urlop nieograniczony, pracowałbyś tutaj tak długo, jak 
tego będzie potrzeba, wzbogacony doświadczeniem, wróciłbyś znowu 
do służby publicznej w stolicy. Jeżeli zatem moja propozycya ci 
się uśmiecha, radziłbym zaraz poczynić potrzebne kroki, a przede 
wszystkim pojechać obejrzeć kopalnie i fabryki żelaza w Rosyi, i 
jeżeli to możliwe zakłady Demidowa, gdzie żelazo jest najlepsze. 
Zabierz ze sobą dobre listy rekomendacyjne, jedź zaraz, wszystko w 
najdrobniejszych szczegółach obejrzyj, będziesz miał podorożne po 
kaziennej nadobności (urzędową delegację podróżną - M.B.), droga 
więc zatem też wiele nie będzie cię kosztować i bądź tu za dwa 
miesiące. Oczekuję Twej odpowiedzi, ażeby komu (innemu) tę 
propozycyę przedstawić, jeżeli obowiązek, do którego pragnę ciebie 
zaprząc, wydaje ci się być za ciężkim. Co do mnie szczęśliwy się 
będę czuć pracować razem z Tobą, zawdzięczać Tobie pewną część 
powodzenia, a wreszcie zdać na ciebie cały zarząd, gdy na mnie 
przyjdzie kolej odpoczynku. Ściskam ciebie najserdeczniej. 
Henryk Łubieński" 
W miarę upływu czasu sytuacja w klanie Łubieńskich stabilizuje się 
coraz bardziej. Henryk Łubieński z dnia na dzień umacnia swoją 
władzę w Banku Polskim, a przez to samo wpływ na przemysł i handel 
całego kraju. Piotr Łubieński, prezes warszawskiej dyrekcji 
Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, odbudowuje zburzony przez 
wojnę "systemat" kredytowy. Józef Łubieński, dyrektor gdańskiej 
filii Domu Handlowego "Bracia Łubieńscy i S-ka", krążąc po całej 
Europie, nawiązuje na nowo stosunki z bankami zagranicznymi, a 
przy okazji pośredniczy w sprawach majątkowych, przebywających za 
granicą magnatów polskich. Jan Łubieński zajęty jest po dawnemu w 
swoim Okuniewie eksperymentami rolniczo-przemysłowymi. Ksiądz 
Tadeusz Łubieński, odsunięty czasowo od obowiązków 
duszpasterskich, z powodzeniem sprawuje nadzór nad fabrykami w 
Guzowie i Żyrardowie. W listach hrabiego Tomasza coraz częściej 
pojawiają się wzmianki o narodzinach i ślubach w gniazdach 
rodzinnych klanu. Małżeństwa zawierane są przeważnie w kręgu 
bliskich znajomych. Syn byłego szwoleżera, Franciszka 
Łubieńskiego, Kazimierz, żeni się z Marianną Krasińską, córką 
Oboźnicy, Józefa Krasińskiego z Radziejowic. Henrieta Morawska, 
córka referendarstwa z Luboni, idzie za mąż za Stanisława 
Chłapowskiego z Czerwonej Wsi, bratanka eks-szwoleżera generała 
Dezyderego Chłapowskiego z Turwi; Seweryn Łubieński drugi syn 
eks-szwoleżera Franciszka, zaręcza się z Amelią Jezierską, córką 
wspólnika braci Łubieńskich, Jana hrabiego Jezierskiego - 
niesławnej pamięci informatora politycznego Zygmunta Krasińskiego. 
Naczelnik klanu błogosławi temu wszystkiemu z dalekiego 
Petersburga. 
"Petersburg 20 Marca 1833 
Drogi Ojcze. Nie mogę powiedzieć, jaką wiadomość zaręczyn Kazia 
sprawiła mi radość. Jakkolwiek życzenia moje poprzednio były inne, 
kontent jestem z tego wyboru. Wychowana w zasadach religii, 
otoczona od dzieciństwa dobrymi przykładami, Panna Maryanna 
(Krasińska) rokuje szczęście przyszłemu swemu mężowi. Żałuję, że 
nie będę mógł jej prowadzić do szlubu, ale w to miejsce może mój 
syn będzie mógł mnie zastąpić, albowiem mam nadzieję, że może będę 
mógł go wprowadzić do Polski, czekam na to rezolucyi Naj. Pana, do 
którego się już o to udałem. Byłem także w tym interesie u Ks. 
Paskiewicza (przebywającego w tym czasie w Petersburgu - M.B.) i u 
Gen. Benckendorfa, bo wierny moim zasadom, zawsze i we wszystkim 
otwarcie pragnę działać. Jeżeli mi się to uda, winien to zupełnie 
będę memu bratu Henrykowi, jego prawdziwej przyjaźni i tej 
zdolności umienia pojąć położenia każdego, ażeby mu właśnie to 
zrobić, co mu dogodniejszym być może. Interes mój teraz idzie do 
Senatu, gotuję się do tego od pewnego czasu, ale jeszcze nie 
przewiduję ani końca, ani mam żadnej pewności o dobrym skutku, w 
Bogu tylko nadzieja. Cieszę się, że cukrownia w Guzowie 
rozpoczęta, fabryka w Żyrardowie czyli stoi lub czy jest nadzieja, 
że pójdzie..." 
"Petersburg 11 Kwietnia 1833 
Drogi Ojcze. Jakże ta szczęśliwa wiadomość przyszłego zamężcia 
Henrietki (Morawskiej) musiała ucieszyć Drogiego Ojca. Nie jest że 
to prawdziwie Błogosławieństwo Boskie za cnoty tych dobrych 
Morawskich, których szczęście cała nasza familia zarówno dzieli. 
Jakże byłbym szczęśliwy, żebym mógł być w Guzowie w momencie, 
kiedy nowożeńcy ze wszystkich stron się zjadą i kiedy Rózia 
(Sobańska) będzie mogła na koniec ucałować rączki Ojca. Już tedy 
otrzymałem pozwolenie Naj. Pana dla mego syna, że może pojechać do 
Polski pod kondycyą, że tam wejdzie do służby publicznej; posyłam 
go więc pod opiekę Henrykowi. Mój syn nie będzie mógł wyjechać 17 
b.m., ale dopiero 25 kwietnia, albowiem dopiero wtenczas będą 
mogły być ukończone formalności, przez które przejść potrzeba 
każdemu, co wyjeżdża z miejsca, gdzie miał dłuższy pobyt. Jest to 
trochę nudne, ale w tym kraju z wielu miar korzystne i korektywą 
braku sprawiedliwości..." 
Spokojny tok familijnych rozważań seniora klanu "pobożnych 
spekulatorów" ulega w tym miejscu nagłemu zakłóceniu. Generał wie 
już z poufnych źródeł dworskich, że "zagorzalcy" z emigracji 
polskiej we Francji znowu próbują wywołać jakieś niepokoje w 
kraju. Grupa podżegaczy powstańczych pod wodzą ppłk. Józefa 
Zaliwskiego, byłego komendanta warszawskiej "straży 
niebezpieczeństwa", wtargnęły oto do Galicji i do Królestwa. 
Niedoszły wódz naczelny Powstania Listopadowego zapala się świętym 
gniewem przeciwko nieodpowiedzialnym awanturnikom: "Cóż to znowu 
za waryaty, którzy na nowo chcieli zaburzać biedny kraj. Żeby i 
pierwszą razą (tzn. przed wybuchem powstania listopadowego - M.B.) 
poskromiono nierozsądnych zuchwalców, wiele by to było mniej 
nierozważnej popędliwości z jednej strony, a ślepoty i bojaźliwej 
nieczynności z drugiej strony, dla skutków może nam niewiadomych". 
W tydzień później generał jeszcze raz powraca do wyprawy 
partyzanckiej Zaliwskiego szczególnie go rażącej w zestawieniu z 
coraz to nowymi "łaskami" cesarza Mikołaja. 
"Petersburg 17 Kwietnia 1833 
Drogi Ojcze. Już zapewne Ojcu wiadome łaskawe pozwolenie Monarchy 
powrotu Jenerałów i Officerów będących w Rosyi do kraju, oprócz 
Radziwiłła (Michała), Krukowieckiego i piętnastu Oficerów. Nie 
wchodząc w żadne rezonowania jakiegokolwiek bądź rodzaju, z 
wdzięcznością przyjmuję to jako łaskę, pochlebiając sobie, że 
Opatrzność, która tyle plag zesłała na nieszczęśliwy nasz kraj, 
zaczyna się do niego uśmiechać. Dzielę więc radość tych 
wszystkich, którym ten moment skruchy Naj. Pana po wyjściu od 
spowiedzi, otrze łzy tak bolesne i tak długo wylewane i co więcej 
mam nadzieję, że ta łaskawość później i dalej się rozciągnie. Cóż 
to za szalona myśl przyszła znowu tym waryatom, żeby zatruć 
pierwsze zarodki spokojności, których nasz kraj zaczął używać, a 
które mu są tak potrzebne. Jakkolwiek żałuję ich obłąkania, sądzę, 
że rząd powinien był ukarać ich natychmiast i na miejscu, żeby 
zagrozić podobnym myślom nadal. Ciekawość dochodzenia źródeł albo 
wspólników nader już wiele kosztowała (aluzja do powolnego 
śledztwa w sprawie spisków patriotycznych, poprzedzających 
Powstanie Listopadowe - M.B.) i nigdy porządnych skutków osiągnąć 
nie może, ale doświadczenie mało komu służy, bo rzadko szukamy 
winy tam, gdzie jest, ale tam, gdzie byśmy ją widzieć żądali. 
Wypadki Tureckie wszystkich teraz oczy w tę zwracają stronę, nader 
są albowiem dla całej Europy ważne, ale sądzę, że nikt nie może 
przewidzieć, jakie z tego wypadną skutki". 
"Petersburg 15 Maja 1833 
Drogi Ojcze. Ja jeszcze w zupełnej zostaję nieświadomości, kiedy 
będę mógł powrócić do kraju, albowiem jeszcze nie przewiduję, 
kiedy mój interes będzie mógł być skończony. Nie mogę powiedzieć, 
że nic dotąd nie zrobiłem, albowiem dokument mój, przyznany za 
prawnie sporządzony i... dług policzony w liczbę tych, które 
opłacone mi być mają (wierzytelność Domu Handlowego "Bracia 
Łubieńscy i S-ka" do dóbr sapieżyńskich wynosiła 2 miliony złp - 
M.B.). Idzie teraz tylko spór o to, że chcą, ażebym pozostał w 
liczbie innych dłużników i czekał końca ich likwidacyi, a ja na 
mocy mego dokumentu żądam oddania mi possesyj dóbr, na których 
został oparty mój dług [...] Interes mój jest tak jasny, tak 
sprawiedliwy, że nie może, jak się mnie zdaje, wziąć złego obrotu, 
ale trzymam się przysłowia, że strzeżonego Pan Bóg strzeże. Pani 
Ogińska wyjeżdża za kilka dni do siebie na wieś, ułożywszy 
niektóre swoje interesa ważniejsze. Z tego powodu porzucam moje 
dotychczasowe mieszkanie, żeby się przenieść nad Newę, widok tej 
rzeki nader mi jest przyjemny. Dzisiaj podobno w Krakowie szlub 
Kazia (Łubieńskiego), sercem i myślą przenoszę się, żeby mu w 
imieniu mojego (nieżyjącego) brata pobłogosławić. Jakże byłby był 
szczęśliwy, gdyby mógł był być przytomnym". 
"Petersburg 22 Maja 1833 
Drogi Ojcze! Cieszę się niezmiernie, że Syn mój Leon rozpoczął już 
swoje czynności przy Henryku, całą moją nadzieję pokładając w 
przykładzie, który codziennie mieć będzie przed oczami. Zawsze a 
mianowicie w teraźniejszych okolicznościach wartość człowieka na 
nim samym tylko stoi, na jego własnym działaniu. Przez pracę więc 
tylko dojść może do tej godności człowieka, która mu może zjednać 
szacunek drugich ludzi, mianowicie tych, którzy sami są godni 
szacunku. To jest jedyna rzecz, o którą się w tym wieku dobijać 
można. Reszta mniej stała niż kiedykolwiek, sprawiedliwiej niż 
kiedykolwiek na imię marności świata zasługuje. Otwiera się tutaj 
w tych dniach expozycya publiczna wszystkich płodów krajowych, 
która nader będzie dla mnie ciekawą. Bo chociaż, jak zawsze w 
podobnych rzeczach, będzie trochę szarlataneryi, jednak kontent 
będę widzieć stan przemysłu tego tak pracowitego i przemyślnego 
ludu, który pomimo wszystkich zawodów i trudności, które 
nieustannie znajduje, coraz więcej się bogaci. Jakiż by to mógł 
być wzrost bogactw tego kraju, gdyby usunięto zawady, a cóż 
dopiero, gdyby silna ręka rządu przychodziła w pomoc. Później 
doniosę o tem, co widziałem. Byłem w tych dniach na egzaminie 
Szkół Dróg i Mostów, jest to tutaj jeden z najlepszych instytutów, 
zwłaszcza co do Matematyki, której tam będąca młodzież bardzo się 
aplikuje. Sobańska (Róża, siostra generała, która powróciła z 
zesłania w Permie - M.B.) dopiero 20 Czerwca wyjeżdża z Ładyżyna. 
Ogińska wyjechała wczoraj do Litwy, poleciła mi, żeby się kłaniać 
Ojcu; ma zamiar, jeżeli pojedzie tak, jak sobie życzy, do Włoch, 
że wstąpi do Guzowa". 
"Czarnoreczka 10 Czerwca 1833 
Kochana Kostuniu! Otóż już jestem zainstalowany na daczy z 
Marcelim Lubomirskim, bo Łęski dopiero za parę dni przyjeżdża. 
Pomieszkanie nasze jest bardzo wygodne, Marcelego nawet 
eleganckie, ja mam wszystko, co potrzebuję, jak mam łóżko i stół 
do pisania. Mieliśmy już wczoraj u siebie całą rodzinę Branickich, 
Radziwiłła (Walentego), Witosławskiego, Łęckiego i Zamoyskiego 
Jana*. (* Jan Zamoyski, brat Andrzeja, Konstantego, Władysława, 
Zdzisława i Augusta Zamoyskich, przebył wojnę i pierwsze lata 
powojenne w Petersburgu wraz z ojcem Stanisławem Zamoyskim, byłym 
prezesem senatu Królestwa Polskiego.) Daliśmy im lody, kremy, 
cukierki, pomarańcze, herbaty i wina szampańskiego, wszyscy się 
uśmieli, ubawili i każden był kontent. Pan i Pani Ficquelmont 
(ambasador austriacki z żoną) także u nas byli i najęli sobie dom 
obok nas, wybudowany przez starego ks. Strogonowa w ślicznym i 
ogromnym ogrodzie. Wczoraj po raz pierwszy jedliśmy u siebie, 
kucharz niezły, ale zanadto wydaje. Dzisiaj jesteśmy na obiedzie u 
Ambasadora Francuskiego. Przeczytałem niesłychane dzieło o 
rewolucyi niejakiego Pana Mierosławskiego*. (* Z zestawienia dat 
wynika, że chodziło tu o pierwszą pracę o powstaniu listopadowym 
Ludwika Mierosławskiego, przyszłego autora wielotomowego Powstania 
Narodu. Mierosławski - podówczas młodziutki porucznik emigrant w 
zakładzie Besan‡on we Francji - opublikował swe pierwsze 
rozważania o powstaniu w roku 1832 w napisanej po francusku 
broszurze Tableau politique, social et militaire de la premiere 
epoque de regime revolutionnoire en Pologne. Jeszcze ostrzej niż 
generał Łubieński, zareagował na publikację Mierosławskiego 
Zygmunt Krasiński. "Czyś słyszał o jakim Ludwiku Mierosławskim, 
autorze historii rewolucji polskiej w stylu rzeźnika? - pisał 
Krasiński do Gaszyńskiego. - Powiedz mi gdzie jest i czym był i 
jest dotąd? Jeśli kiedy spotkam tego człowieka, to ja albo on 
chwilę gorzką mieć będzie. Mój Boże! Przekleństwo Twoje na nas 
wszystkich spoczywa [...] Z własnych braci katów nam dałeś i 
gotujesz na później...") Autor przystosowuje do naszych wypadków 
myśli i zdania stronnictw dzisiaj panujących we Francyi, sam będąc 
jak się zdaje członkiem stronnictw ruchu. To małpowanie ducha 
Francuskiego przekręca wszystko i nadaje naszym wypadkom 
ubarwienie, którego one zupełnie nie miały. To raz jeszcze 
dowodzi, jak to trudno przychodzi odnaleźć prawdę w każdej rzeczy 
i jak niełatwo pisać historyę. Dziękuję za wiadomość o powrocie 
Generałów do kraju. Kończę, bo muszę iść z Lubeckim dla widzenia 
dokładniejszego wszystkich szczegółów Expozycyj". 
W związku z powrotem do kraju generałów, a wśród nich generała 
Franciszka Morawskiego, trzeba tu odnotować wzruszający zapis 
utrwalony w nie drukowanym Pamiętniczku pani referendarzowej 
Morawskiej z Luboni - rodzonej siostry generała Łubieńskiego. 
Zapis to tym cenniejszy, że generał Morawski występuje w nim w 
powiązaniu z Adamem Mickiewiczem. "W ostatnich dniach Powstania 
przywiozła go (Mickiewicza) tam (do Luboni) p. Konstancja z 
Bojanowskich Łubieńska - zapisała pod dyktando babki wnuczka i 
sekretarka Pani Referendarzowej - Mickiewicz zawsze zdawał się być 
zakochanym w każdej młodej osobie, do której mówił, więc Babcia 
drżała o spokój córek, bo wszystkie bałamucił w czasie 
kilkutygodniowego pobytu. Przypuszczając, że gość może chwilowo 
pewien niedostatek cierpieć, Referendarz (Józef Morawski, brat 
generała) z wszelką delikatnością ofiarował Mickiewiczowi sakiewkę 
z dukatami. Mickiewicz pomocy nie przyjął, ale zalał się łzami 
wdzięczności i rozczulenia. Wtedy właśnie przyszła wiadomość o 
wzięciu Warszawy. Milczenie zaległo w gwarnym zazwyczaj 
towarzystwie. Jedna z panienek napisała ołówkiem na karteczce 
pytanie, którego może nikt sobie głośno zadać nie śmiał: >>Co 
teraz w twojem sercu zastąpi miejsce nadziei?<< - Pan Adam podjął 
rzuconą kartkę i bez wahania odpisał: >>Co czyni rolnik, gdy grad 
łan jego zbija? Znowu sieje.<< Autograf ten chowano z czcią w 
rodzinie, a gdy po kilku latach Jenerał Morawski powrócił z 
dalekiego z Wołogdy wygnania, pokazano mu odpowiedź Mickiewicza, a 
on z niej wysnuł najpiękniejszy wiersz swój Nadzieja, zaczynający 
się od pięknej zwrotki: 
Zbił grad na łanie całą żniw nadzieję. 
Nie ma i kłosa na wieniec żniwiarzy. 
Cóż czyni rolnik? Na nowo je sieje 
I znów lepszą przyszłość marzy. 
O nie broń, nie broń i rojeń mych pola 
Ziarnem nadziei osiewać. 
Wzrosła ku niebu i Polski niedola, 
Pozwól się, pozwól spodziewać. 
"Czarnoreczka 3 Lipca 1833 
Drogi Ojcze! Od czasu, co jestem tutaj, wziąłem sobie nauczyciela 
języka Rosyjskiego, przychodzi trzy razy na tydzień, ażeby czytać, 
pisać i rozmawiać ze mną, ale przyznaję się, że bardzo małe 
postępy robię..." 
Po tym "pozytywistycznym", można by rzec, wstępie autor listu bez 
żadnego przejścia nawraca jeszcze raz do prób powstańczych w 
kraju, inspirowanych przez emigrację paryską; musiały być te 
wydarzenia tematem tak powszechnie absorbującym opinię publiczną, 
że nie wymagały żadnych uprzednich objaśnień: "Cóż to za 
nieszczęśliwe skutki tak mylnego względem naszych współziomków 
postępowania, jako też z ich strony, tej lekkomyślności i tych 
zbrodniczych zamiarów, do których ich wzywają ci ludzie 
przewrotni, którzy by chcieli wszystko zburzyć, zamięszać, żeby 
siebie wywyższyć. W samej rzeczy, kiedy człowiek z zimną krwią 
patrzy na to wszystko, co się dzieje, dziwować się wypada, że może 
być tylu ludzi nierozsądnych i że doświadczenie nikogo niczego nie 
uczy. Nieszczęśliwe te skutki ostatnich wydarzeń, które 
zostawiwszy, bez nadziei powrotu do kraju najmniej rozsądną część 
naszych współziomków, niektórych z pomiędzy nich w zbrodnicze 
wpędziła zamysły, jak najsmutniejsze dla nas, dla kraju, a 
mianowicie dla jeszcze cierpiącej braci, zrządziło położenie, 
albowiem wszystkie umysły tym jedynie zajęte, długo nie 
przypuszczą głosu rozsądku". 
Po tym patriotycznym wybuchu hrabia Tomasz znowu powraca do opisów 
wesołego życia petersburskiego: 
"Petersburg 31 Lipca 1833 
Drogi Ojcze! Mieliśmy tutaj wielką fetę dla Cesarzowej na jej 
imieniny w Peterhofie, kampanii (rezydencji wiejskiej - M.B.) 
Cesarskiej, w której w tej porze Naj. Państwo najczęściej 
przebywają. Pomimo oddalenia od stolicy o mil prawie cztery, 
pomimo wcale pochmurnego czasu, naliczono przeszło sto tysięcy 
osób ze stolicy przybyłych. Oprócz rozlicznych wszelkiego rodzaju 
zabaw była illuminacya przepyszna całego ogrodu. Ja byłem tylko 
rano na paradzie, potem u dworu, razem z Ks. Lubeckim, z którym 
przyjechałem. Teraz zaczynają się rewie i manewry wojska stojącego 
w obozie i przeglądy floty, potem będzie jak mówią, rewia 
jeneralna, na której znajdować się będzie do 60 000 wojska..." 
W drugiej części listu znowu powraca ton poważniejszy: "Interes 
mój żółwim bardzo idzie krokiem, całej trzeba cierpliwości, żeby 
to znieść jak się należy, ale rozsądek nakazuje spokojność i 
czekanie z milczeniem, słuchać więc potrzeba pomimo najszczerszej 
chęci powrotu w pośród familii i swoich. Miło mi jest choć tak 
daleko od Ojca jestem oddalony, że jednakowo rzeczy widziemy. 
Jakkolwiek są dla nas bolesne, nie odwracajmy się od nich, nie 
szukajmy żadnego sposobu łudzenia się, przeciwnie, starajmy się 
widzieć zawsze jasno w stanie rzeczy i nie przestajmy działać i 
dopełniać powinności, które na nas wkłada położenie, w jakim nas 
Opatrzność postawiła. Ojczyzna nasza albowiem jest ziemia, 
gdzieśmy się porodzili, a nie to, co nam wyobrażają nasze 
życzenia, nasza wyobraźnia. To jest błąd nieszczęśliwych naszych 
rodaków, którzy się z kraju oddalili; jakim prawem mienią się 
reprezentować kraj, od którego są oddaleni, którego potrzeb, 
dolegliwości nie znają. Wiem, że zaciąży nad nimi cały ciężar 
reakcyi, ale znosić go musimy z pokorą i z ufnością w 
Opatrzność..." 
Pomimo obietnic cesarza i jak najlepszych opinii wystawianych 
generałowi Łubieńskiemu przez różnych wysokich dostojników 
cesarstwa, sprawa "sum sapieżyńskich" uwikłana była do tego 
stopnia w tryby petersburskiego aparatu biurokratycznego, że w 
żaden sposób nie można jej było z nich wyplątać. Z korespondencji 
generała widać, że podczas swoich mało skutecznych zabiegów miewał 
już chwile takiego upadku ducha, iż gotów był rzucać wszystko i 
wracać z pustymi rękami do kraju. Ale z nadchodzących zawsze w 
porę listów ojcowskich czerpał nowe zapasy energii i cierpliwości. 
"Miło mi jest widzieć pisał posłuszny syn do Guzowa 1 stycznia 
1834 roku - że Kochany Ojciec sądzisz sprawiedliwie o moim tutaj 
położeniu i że wskutek tego nakłaniasz mnie do wytrwałości, 
poświęciwszy albowiem dotąd tyle czasu, tyle trudów, tyle 
wydatków, nie powinienem opuszczać raz poczętego interesu, 
jakkolwiek moja obecność gdzie indziej równie byłaby potrzebną. 
Zdaje mi się jednak, że się koniec zbliża, że niedaleki jest już 
moment, w którym interes mój zejdzie z drogi excepcyonalnej, w 
której się teraz znajdował, żeby wnijść w zwyczajny bieg spraw 
podobnych ze skarbem, natenczas kierunek jego daleko już będzie 
łatwiejszy, a przynajmniej nie będzie wymagał, jak dotąd, ciągłej 
mojej przytomności". 
Chcąc nie chcąc, bytował więc hrabia Tomasz nadal w oderwaniu od 
ojczystego kraju, dzieląc swój czas między wysiadywanie stołków w 
kancelariach cesarskich urzędów, mozolną naukę języka rosyjskiego, 
pisanie listów do rodziny oraz bale, bankiety i rauty, na które 
zapraszał go wielki świat petersburski. Najbliższe towarzystwo 
generała stanowili po dawnemu: książę Lubecki z rodziną i 
zahartowani we współpracy z caratem Braniccy, Ogińscy, 
Kossakowscy. Od czasu do czasu przyłączał się do tej kompanii 
generał Wincenty Krasiński, zjeżdżający co parę miesięcy do 
stolicy Cesarstwa. Utrzymywał też hrabia Tomasz stałe stosunki 
towarzyskie z urzędującymi w Petersburgu ambasadorami: Austrii, 
Prus i Francji. W listach generała z tego okresu odnaleźć można 
wzmianki o smutnej pamięci świadku w wielkich procesach 
politycznych polsko-rosyjskich sprzed powstania - księciu Antosiu 
Jabłonowskim, który "okropnie się nudził" na swoim (dobrowolnym 
ponoć) zesłaniu w Saratowie i pisał do dawnego przyjaciela, że 
"chciałby koniecznie wrócić do kraju"*. (* Antoni Jabłonowski 
powrócił do siebie na Ukrainę w roku 1835. O spotkaniu z 
lekkomyślnym księciem spiskowcem opowiada w swych pamiętnikach 
Gustaw Olizar. "Za jego powrotem z Sybiru - brzmi relacja Olizara 
- byłem pierwszym ze skompromitowanych przez niego rodaków, który 
go w Kijowie spotkałem. Wierzyć oczom moim nie chciałem, kiedym go 
ujrzał w kościele modlącego się. Wyciągnąłem ku niemu rękę, której 
on ścisnąć nie śmiał. - Comment - wyrzekł vous n'etes pas fache, 
vous n'avez pas peur de moi? [Jak to, nie gniewa się pan na mnie, 
nie boi się pan mnie?] Ja mu odrzekłem: - Nie w tym przynajmniej 
miejscu mogłeś się książę tego spodziewać. Naznaczywszy sobie 
czasu swobodnego widzenia, słowa, jakie od niego usłyszałem o 
przejściach jego, mocno w pamięci zachowałem".) 
Poza zwykłymi zajęciami ciążyły na generale Łubieńskim obowiązki 
interweniowania u władz cesarskich w rozmaitych niewesołych 
sprawach rodzinnych. Spraw takich było sporo. Najwięcej kłopotów 
przysparzał generałowi "niespokojny" brat żony, dawny więzień 
karmelitański, Wiktor Ossoliński. - "Do najwyższego stopnia jestem 
zaniepokojony listem pani Orsetti z Grodna - donosił hrabia Tomasz 
hrabinie Konstancji 21 listopada 1833 roku. - Pisze do mnie, że 
Wiktor zaraz po powrocie z Rudki od swego Ojca został znowu 
zamknięty i że władze bardzo są na niego obruszone. Nie wiem, co 
właściwie zrobił, czy jakąś lekkomyślność, czy jakieś głupstwo. 
Napisałem zaraz do Ks. Dołgoruki, Jenerał Gubernatora wojskowego 
całej Litwy, i do Jen. Murawiewa, gubernatora Grodzieńskiego, 
prosząc ich o względy dla Wiktora. Dalej będę czynił wszystkie 
kroki potrzebne tu i tam, ażeby go uwolnić, a Ty Twego Ojca powoli 
do tej wiadomości przygotuj". 
I w tej samej sprawie w miesiąc później: 
"Petersburg 18 Grudnia 1833 
Kochana Kostuniu! Dzisiaj z rana byłem u Dworu z powodu imienin 
Naj. Pana. Ks. Dułgoruki z Wilna widząc mnie, sam przyszedł do 
mnie i powiedział, że odebrał mój list, że Wiktor jest człowiekiem 
niespokojnym, że nie był względem niego (Dołgorukiego) szczerym i 
otwartym. Że nie idzie tutaj wcale o karę śmierci, ale o wysłanie 
na czas jakiś w głąb Rosyi, a że gdyby on był spokojniejszym, to 
byłby już wolnym... Ks. Dołgoruki prosił mnie na końcu, ażebym się 
jeszcze z nim zobaczył. Wróciłem do domu z uczuciem, jakbym był 
otrzymał dla siebie największą łaskę, których tyle dnia 
dzisiejszego rozdano...". 
Ale optymizm generała był przedwczesny. Musiał się jeszcze wiele 
nachodzić i naprosić w sprawie "niespokojnego" szwagra, zanim 
wreszcie 15 stycznia 1834 mógł przesłać żonie ostatecznie 
uspokajający komunikat: "Interes Twego brata Wiktora już jest 
zdecydowany, chociaż mało osób jeszcze o tem wiedzą. Nasamprzód, 
skazany był na sprzedaż wszystkich swoich majątków w Polsce i na 
osiedlenie się w Rosyi. Teraz rzecz się skończyła na internowaniu 
jego na cztery miesiące w Wilnie. Możesz pod sekretem Ojcu Twojemu 
wiadomość tę udzielić". Sama treść przestępstwa Wiktora 
Ossolińskiego nie była widocznie dla sprawy istotna, gdyż generał 
nie uznał nawet za potrzebne wspominać o tym żonie. Natomiast 
casus "lekkomyślnego" szwagra posłużył mu za punkt wyjścia do 
pouczających uogólnień. "Z niecierpliwością wyglądam końca sądu w 
Warszawie pisał w tym samym liście do hrabiny Konstancji - mam 
albowiem nadzieję, że kroki publiczne w tej mierze będąc już 
zamknięte, będą się starać puścić w niepamięć te tak bolesne 
momenta, gojąc ile możności wszystkie rany. Nieszczęściem 
nierozsądne postępowanie niektórych i otwarte nienawistne 
działanie tych, co są za granicą, drażnią bez potrzeby Monarchę i 
nie dozwalają, żeby szedł za popędem swojej tylko woli". 
Drugą sprawą interwencyjną, którą klan Łubieńskich zlecił opiece 
swego petersburskiego przedstawiciela, było wyproszenie u cesarza 
ułaskawienia dla posła sejmu powstańczego Adama Łuszczewskiego, 
męża siostrzenicy generała, Teoni ze Skarżyńskich. "Na nowy rok 
spodziewają się nowych łask od Monarchy - pisał hrabia Tomasz w 
odpowiedzi do Guzowa - ale (nie wiem) czy one tyczyć się będą 
niektórych naszych współziomków w stanie cierpienia będących (mowa 
tu niewątpliwie o byłych członkach władz powstańczych, 
wyczekujących w więzieniach warszawskich na ukończenie procesu 
toczącego się przed Najwyższym Sądem Kryminalnym, należał do nich 
również Adam Łuszczewski - M.B.). Ale rozumiem jednak, że dopiero 
po ukończeniu tego nieszczęśliwego sądu wymierzone będą łaski dla 
osób, którym Monarcha łaskawie przebaczyć zechce, wtenczas dopiero 
jakąkolwiek nadzieję o Teonię mieć będzie można. Najwięcej to 
jednak będzie zawisłe od dobrego przedstawienia na miejscu i od 
łaskawej dyspozycji Ks. Marszałka (Paskiewicza), którego opinia 
tak sprawiedliwie jest w tej mierze znaczącą. O nią się więc przez 
mego brata Henryka jak najusilniej starać potrzeba. Ja bym z mojej 
strony rad wiedzieć, w jakim sposobie było napisane podane przez 
Teonię i przez jej męża podanie, ażebym mógł wiedzieć, jak w tej 
mierze mówić; gdyby się okazya zdarzyła, trzeba by mi to wszystko 
przysłać. Również by mi trzeba wiedzieć, jaka decyzya i opinia 
będzie w miejscu wydana, tutaj czasem słowo w rozmowie wyrzeczone 
może pomódz tam, gdzie się najmniej tego spodziewają". 
Niektóre dramaty popowstaniowe wdzierały się wprost w wesołe 
bytowanie socjety petersburskiej. W listach generała Łubieńskiego 
wspominane jest parokrotnie nieszczęście jego petersburskiej 
sąsiadki: teściowej jego siostry, pani Michałowej Sobańskiej, 
której drugi syn, więziony w Kazaniu, zachorował na pomieszanie 
zmysłów. Generał otacza powinowatą serdeczną opieką i kolejne 
komunikaty o jej sytuacji przekazuje rodzinie w kraju. 
"Petersburg 19 Marca 1834 
...Biedna Pani Sobańska Michałowa, wiadomość, którą odebrała w 
tych dniach o stanie umysłu jej syna, który jej dotąd ukrywaliśmy, 
pogrążyła ją w mocną słabość, już jest lepiej i wybiera się w tych 
dniach do Kazania, żeby przynajmniej swoją przytomnością osłodzić 
synowi jego cierpienia. Czeka tylko jeszcze na prośbę, którą 
podała do Naj. Pana, prosząc o ułaskawienie obłąkanego syna, a 
mianowicie o łaskę, żeby ona sama mogła mu tę wiadomość powieźć, 
mając nadzieję, że tak pomyślna wiadomość przez nią przywieziona 
zrobi na nim korzystny skutek. Wątpię jednak, żeby otrzymała 
pomyślny skutek". 
"Petersburg 2 Kwietnia 1834 
...Biedna Pani Sobańska Michałowa łudzi się ciągle nadziejami, 
których ja nigdy dzielić nie mogłem, dotąd jeszcze nie wyjechała 
do Kazania do syna. Słabość zaufanego służącego, trudność dostania 
innego, na którego w takiej podróży spuścić się trzeba, zatrzymuje 
ją także. Biedna matka, jakże to boleśnie jechać do syna z myślą, 
że użyje wszelkich środków do przywrócenia go do rozumu, na to, 
żeby jeszcze więcej czuł swoją niedolę. Dzisiaj miałem od Rózi 
(Sobańskiej) wiadomość, cała przejęta nieszczęściem szwagra, 
przesłała mi list doktora miejscowego, opisujący cały jego stan, 
musiałem go oddać Matce..." 
"Petersburg 9 Kwietnia 1834 
...Już tedy Pani Sobańska wyjechała do Kazania do syna, już musi 
być w Moskwie, gdzie kilka dni zabawić miała. Wczoraj Generał 
Strikałof (?), Gubernator wojskowy Kazania, powiedział mnie, że 
jej przesłał wiadomość, że jej syn jest zdrowszy. Biedna matka, 
nie można jej nie żałować i nie dzielić jej cierpień..." 
Ten właśnie list z 9 kwietnia 1834 roku jest ostatnim listem 
petersburskim, zasługującym na przytoczenie w opowieści o dawnych 
szwoleżerach napoleońskich. Szczerze zmartwiony nieszczęściami 
petersburskiej sąsiadki, a ponadto udręczony przez petersburską 
grypę*, generał Łubieński kieruje do rodziny w kraju posłanie, w 
którym pobrzmiewa powaga przemyśleń ostatecznych: 
"Ks. Marszałek ma być 18 t. m. w Warszawie z powrotem. Wszyscy, a 
takich wielu, wyglądający urzędów, jakichś nagród, wyglądają go 
jak Żydzi Mesyasza; dobrze, że się nadziejami nakarmią, żałować 
ich trzeba dopiero wtedy, gdy iluzye znikną. Biedny ten kraj sam 
sobie zadał klęskę, z której i za 20 lat nie dojdzie do tego 
stanu, w którym był, gdy rewolucya wybuchła. Spokojność zdaje się 
jest, ale nędza mnoży zbrodnie, to szczęście, że Rząd to zakłada 
fortece, to robi drogi, to zamyśla o zakładaniu magazynów, przez 
co tyle rąk bez sposobu do życia może sobie przynajmniej na 
kawałek chleba zarobić. Pieniądze po wszystkich częściach kraju 
rozchodzą się. Najbiedniejszą jest klasa tych Oficerów, 
urzędników, którzy tyle lat poczciwie służyli, wysłużyli 
emerytury, którzy tyle lat przykładali się z pensyi, w nadziei że 
i żony mieć będą, a teraz bez żadnego sposobu, bez żadnego 
rzemiosła pozostają, w ostatniej nędzy. Bolesny jest obraz 
współziomków w kraju, boleśniejszy jeszcze tych zapamiętałych, 
którzy chcą wytępić honor narodowy, należąc do haniebnych 
związków. Boże, oświeć ich, nie może być, tylko rozpacz ich do 
tego doprowadza". 
7 listopada 1831 roku - po miesięcznej wędrówce przez kraje 
niemieckie i Francję - emigrant polityczny, były deputowany 
warszawski i major 2. pułku krakusów, Walenty Zwierkowski dotarł 
do Paryża. Zastał tam już wielu starych znajomych z Warszawy. 
Hotel Rossignol w Quartier Latin, wynajęty dla polskich uchodźców 
przez Centralny Komitet Francusko-Polski, któremu przewodniczył 
sędziwy "bohater dwóch światów" generał Lafayette, szumiał gwarem 
polskich spraw. Reprezentacyjne pomieszczenia hotelu oddano na 
mieszkania ostatniemu prezesowi Rządu Narodowego, Bonawenturze 
Niemojowskiemu i towarzyszącym mu prominentom partii kaliskiej. W 
pomieszczeniach mniej okazałych okopała się powstańcza lewica: 
Joachim Lelewel z niedostępnym Wojciechem Kazimirskim, dawnym 
bibliotekarzem generała Wincentego Krasińskiego, bracia Maurycy i 
Kamil Mochnaccy oraz paru jeszcze radykalnych dziennikarzy i 
niezłomnie "rewolucyjnych" posłów zza Buga. Poza tymi stałymi 
pensjonariuszami, częstymi gośćmi hotelu Rossięnol bywali Polacy, 
od dawna już zasiedziali we Francji: eks-szwoleżer generał Paweł 
Jerzmanowski; sekretarzujący w Komitecie Francusko-Polskim 
historyk Leonard Chodźko; jednooki hrabia-radykał Adam Gurowski; 
zaprzyjaźniony z Mochnackimi redaktor Michał Podczaszyński oraz 
członkowie polskiej misji dyplomatycznej w Paryżu: generał Karol 
Kniaziewicz, Ludwik hr. Plater, Roman hr. Załuski i inni. 
W przeddzień przyjazdu Zwierkowskiego - 6 listopada 1831 r. - 25 
pozbawionych ojczyzny Polaków, zgromadzonych w mieszkaniu 
Bonawentury Niemojowskiego* (* Na zebraniu tym było [podaję za 
Gadonem]: posłów 5: Niemojowski, Lelewel, Wołowski [Franciszek], 
Morawski [Teodor], Tymowski. Wojskowych 6: Jerzmanowski, 
Mielżyński, adiutant Chłapowski [bratanek generała], Szmitkowski, 
Tarszeński, Wołowski [Feliks]. Urzędników misji paryskiej 7: 
Plater, Załuski, K. Wodziński, L. Wodziński, Hoffman, Chodźko, 
Wołowski [Ludwik]. Urzędników administracyjnych 2: Plichta, 
Kunatt. Dziennikarzy 5: Gurowski, Saniewski, M. Mochnacki, K. 
Mochnacki, Ordyniec.) dokonało wyboru pierwszej władzy 
emigracyjnej, która miała przejść do historii pod nazwą Komitetu 
Tymczasowego Emigracji. Prezesem komitetu obrano Bonawenturę 
Niemojowskiego (20 głosami), członkami: Joachima Lelewela (19 
głosami), Teodora Morawskiego (15 głosami), posła Franciszka 
Wołowskiego (12 głosami) i posła Tomasza Kantorberego Tymowskiego 
(9 głosami). W ten sposób na pierwsze przedstawicielstwo emigracji 
złożyło się trzech byłych ministrów ostatniego rządu powstańczego 
i dwóch dawnych posłów. Poza jednym Lelewelem wszyscy byli znani 
jako działacze partii kaliskiej. Komitet z góry ograniczył swe 
kompetencje do spraw bytowych emigracji, z całkowitym wyłączeniem 
spraw politycznych. Bo - jak oświadczył prezes Niemojowski - "na 
to, by się publicznemi sprawami zajmować, trzeba w samym kraju 
przebywać i nieustannie palec na pulsie jego trzymać". Zastrzeżono 
także że "skoro do Paryża przybędzie 100 Polaków, komitet 
tymczasowy zastąpiony będzie przez inny". 
Ale żywot Komitetu Tymczasowego Emigracji miał być jeszcze krótszy 
niż zakładano przy jego ustanowieniu. Byli członkowie 
warszawskiego Towarzystwa Patriotycznego nie mogli ścierpieć, że 
rządy nad emigracją dostały się w ręce tych samych umiarkowanych 
półśrodkowców (lub jak ich nazywano z francuska: ludzi du juste 
milieu), którzy swą niezdecydowaną polityką przyczynili się byli 
do upadku powstania. Walenty Zwierkowski zaraz po przybyciu do 
Paryża został wciągnięty w wir intryg przeciwko "fakcyi 
kaliskiej". Sam zresztą prezes komitetu tymczasowego dostarczył 
lewicy najlepszych argumentów przeciwko sobie. Nie bacząc na 
przyrzeczenie niemieszania się do spraw politycznych, nazajutrz po 
swoim wyborze, "popychany przez manię rządzenia", zameldował się 
na audiencję do francuskiego prezesa rady ministrów Casimira 
Periera. Było to otwarte naruszenie ustalonych z wyborcami 
warunków. Bracia Mochnaccy i Adam Gurowski, wspomagani autorytetem 
Lelewela i Zwierkowskiego, ruszyli do ataku na komitet tymczasowy 
i jego prezesa. 
"Nigdy nikt mocniej nie był ukarany za swoją głupotę pisał w kilka 
tygodni później, w liście do przebywających w Galicji rodziców, 
Kamil Mochnacki. Minister (Perier) nie przyjął prezesa 
(Niemojowskiego). Wizyta ta jednak nie została w utajeniu. Zaraz 
dowiedzieliśmy się, a opierając się na niedotrzymaniu warunków, 
zapowiedzieliśmy zmianę komitetu i prezesa. Tymczasem większa 
część Polaków zebrała się już w Paryżu. Niemojewski* (* Nazwisko 
Niemojowskiego pozostawiam w błędnej pisowni Kamila Mochnackiego.) 
nie tracił darmo czasu, chciał koniecznie utrzymać się na 
prezesostwie. Dalejże znowu do sejmikowych reguł. Zapraszał do 
siebie jednych, do drugich sam chodził i już prawie był pewnym, że 
na powtórnym obiorze zostanie potwierdzonym. Niebezpieczeństwo 
było wielkie, trzeba było stanowczego kroku. Zwołaliśmy radę 
prywatną w celu obmyślenia środków uniknienia złego, lecz 
przekonaliśmy się, że Niemojewski już zanadto wielu porobił sobie 
przyjaciół. Zostawał tylko jeden środek zwrócić opinią przez jawne 
publiczne ocenienie niedołężności i dyplomatycznej exprezesa 
(Rządu Narodowego) i szkód jakich się stał przyczyną podczas 
swoich rządów. Maurycy, Gurowski wzięli się do roboty i przez 
jeden wieczór napisali o tem broszurę, którą wydrukowali po polsku 
i rozdali wszystkim Polakom*. (* Wydana 18 listopada 1831 roku 
broszura Maurycego Mochnackiego nosiła tytuł: Do rodaków bawiących 
w Paryżu. Zapoczątkowała ona ogromną literaturę polityczną 
Wielkiej Emigracji. Główna jej teza wyrażała, że w słowach: 
"Kaliszanie zgubili Polskę w Polsce, czyż z tego wynika, że mają 
jej szkodzić pod obcym niebem?" Bezpośrednim powodem upadku 
Komitetu Tymczasowego była odmowa Niemojowskiego urządzenia 
uroczystego obchodu pierwszej rocznicy wybuchu powstania. W 
rezultacie przygotowaniem obchodu rocznicowego zajął się komitet 
Lafayette'a a półśrodkowcy zdyskredytowali się ostatecznie.) Nagle 
otworzyły się oczy. O ile ktoś dobrze mówił i chwalił 
Niemojewskiego, o tyle po przeczytaniu broszury ganił, narzekał na 
niego. Odnieśliśmy najkompletniejszy tryumf. Nie mam miejsca (do) 
opisania co się działo na obiorze Komitetu stałego, to tylko 
powiem, że nikt nie był tak upokorzonym jak Niemojewski i partya 
kaliska we własnem mieszkaniu, bo tam wszyscy Polacy się zebrali, 
a było ich ze stu (autor najnowszej pracy o Wielkiej Emigracji, 
historyk Sławomir Kalembka* (* Sławomir Kalembka Wielka Emigracya 
- Polskie Wychodźstwo polityczne w latach 1831-1862. Biblioteka 
Wiedzy Powszechnej. Warszawa 1971.) podaje, że w obaleniu Komitetu 
Tymczasowego uczestniczyło 87 osób, a w wyborach Komitetu Stałego, 
które odbyły się tydzień później 62 osoby - M.B.). Musiał siedzieć 
w przedpokoju, bo w salonach obradowaliśmy nad organizacyą 
Komitetu Stałego, wyboru prezesa i członków. Jednomyślnie 
Niemojewski zrzucony z Prezesostwa ustąpił miejsca Lelewelowi. 
Komitet nowy nazwano Le comite permanent national (ostatecznie 
ustaliła się dla nowej władzy nazwa Komitet Narodowy Polski, dla 
odróżnienia od Komitetu Francusko-Polskiego - M.B.), ma porządną 
organizacyą swej ustawy i prawo obmyślania egzystencyi Polaków 
wygnańców". 
Zebranie 87 wychodźców, na którym rozgromiono kaliszan, odbyło się 
8 grudnia 1831 roku, pod bardzo czynnym przewodnictwem Walentego 
Zwierkowskiego, dawnego przyjaciela Niemojowskich. Na drugim 
zgromadzeniu walnym, któremu również przewodniczył Zwierkowski - 
odbytym 15 grudnia 1831 r. w mieszkaniu Romana Sołtyka, przy 
udziale sześćdziesięciu dwóch osób - dokonano ukonstytuowania się 
nowego komitetu pod prezydencją Joachima Lelewela. W skład nowej 
władzy weszli Walenty Zwierkowski, jako wiceprezes, Leonard 
Chodźko (obaj oni uzyskali na równi z Lelewelem po 55 głosów), 
Roman Sołtyk (52 głosy), Tadeusz Krępowiecki (44 głosy), Karol 
Kraitsir (ochotnik z Węgier, w powstaniu lekarz wojskowy w stopniu 
majora 40 głosów), Antoni Przeciszewski (były podpułkownik jazdy 
poznańskiej, poseł z pow. rosieńskiego 34 głosy), Antoni 
Hłuszniewicz (doktor medycyny, poseł z powiatu borysowskiego 34 
głosy), Adam Gurowski (33 głosy). Przepadł natomiast w wyborach 
główny sprawca emigranckiego zamachu stanu, Maurycy Mochnacki, 
któremu udało się zdobyć zaledwie 13 głosów. Na "Robespierze 
warszawskim" mścił się jeszcze ciągle jego młodzieńczy grzech 
karmelicki; nie przysparzały mu też popularności jego drapieżne 
ambicje i nieprzebieranie w środkach w walce z przeciwnikami 
politycznymi. 
O drapieżności temperamentu Maurycego Mochnackiego, a raczej obu 
braci Mochnackich, najlepiej świadczy akcja zniesławienia i 
szkalowania, jaką rozpętano wokół Bonawentury Niemojowskiego. 
Mochnackim nie wystarczało unicestwienie polityczne przeciwnika, 
chcieli go jeszcze zniszczyć moralnie. 
"Umiał się Niemojewski zemścić za zniewagę sobie wyrządzoną - 
pisał Kamil Mochnacki w swym liście do rodziców - funduszów 
skarbowych nie tylko że nie oddał, ale nadto wyparł się 
najuroczyściej jakoby je kiedy miał pod swoim rozporządzeniem 
[...] Tym sposobem znikły wielkie summy polskie. Otóż to pod 
zarządem takich ludzi miała rewolucya polska się utrzymać, i takim 
sposobem skarb 94 milionów powierzony jednemu z Kaliszanów spełzł 
na niczem..." 
Z dojmującą przykrością czyta się te niesłuszne posądzenia, bo 
pamięta się przecież, ile to czasu i starań poświęcił ostatni 
prezes Rządu Narodowego, aby przed opuszczeniem kraju załatwić w 
sposób jak najbardziej formalny wszystkie sprawy pieniędzy 
skarbowych, które zresztą od wyjścia z Warszawy pozostawały pod 
bezpośrednim nadzorem wojska. Atak na Niemojowskiego nie 
ograniczył się do zarzutów malwersacji pieniężnej; Kamil Mochnacki 
oskarżał ponadto eks-prezesa rządu o świadomą działalność 
antypolską, już na emigracji. 
"Nie dosyć na tem - pisał brat Maurycego w tym samym liście - 
(Niemojowski) posuwa dalej swoją zemstę już nie na nas, ale w 
ogólności na wszystkich Polaków prawie przytomnych w Paryżu, do 
piekielnych udając się środków. 
Z ministrami ma porozumienie, obczernia, obgaduje rodaków, 
ochrzcił ich jednem nazwiskiem zbrodniarzy nocy 15 Sierpnia. 
Wyperswadował ministrom, że wszyscy Polacy, którzy znajdują się w 
Paryżu, umoczyli rękę w krwi niewinnej, a sam Lelewel mordował 
dzieci i bezbronne niewiasty w czasie tej pamiętnej nocy. 
Ministrowie wierzą i tem bardziej się nas boją i tem nienawistniej 
na nas patrzą. Już była nawet kwestya d'un coup d'etat (zamach 
stanu), to jest żeby jednej nocy porwać wszystkich Polaków i 
wywieźć do Awinionu..." 
W takiej to atmosferze "przekleństw i kłamstwa" zakończył swą 
działalność polityczną ostatni prezes Rządu Warszawskiego, 
wielbiony w początkach powstania męczennik sprawy narodowej. 
Niemojowski z upadku się już nie podźwignął. Próbował jeszcze coś 
robić, wydał broszurę O ostatnich wypadkach rewolucji polskiej, 
jeździł do Belgii, aby zdobyć sobie oparcie w tamtejszym 
wychodźstwie, "wycinał się na piórka" z dawnym przyjacielem 
Walentym Zwierkowskim*, (* Jedną ze spraw spornych między 
lelewelistami a Niemojowskim był stosunek do przeszłości. Napomyka 
o tym Lelewel w liście z 23 lutego 1832 r., pisanym do Karola 
Hoffmana w Dreźnie: "Pan Bonawentura najmocniej utrzymuje, że nie 
należy łotrostw odkrywać, ale całą przyczynę upadku [powstania] na 
brak sił i niemożność złożyć".) ale skołatane nerwy coraz częściej 
odmawiały mu posłuszeństwa, aż wreszcie opadła go ciemność zupełna 
i wszystko pomieszało mu się w głowie. Szaleństwo ostatniego 
naczelnika Powstania Listopadowego było niezwykłe i patetyczne: 
zamącało spojrzenie na rzeczywistość, nie zacierając jednak 
świadomości patriotycznej i wyolbrzymiając do rozmiarów 
chorobliwej manii poczucie odpowiedzialności za losy opuszczonego 
kraju i przegranego powstania. 
"Los pana Bonawentury stokroć był smutniejszy niż brata - pisał o 
dziedzicu z Marchwacza jego bratanek, Jan Nepomucen. Krajowe 
nieszczęścia tak dotkliwie szlachetnego starca wzruszyły (ludzie 
wcześnie się wtedy starzeli - Niemojowski umierając miał lat 
zaledwie 48-49 - M.B.), jęk spętanej i męczonej ojczyzny tak mu 
serce zakrwawił, że zmysły postradał. W Paryżu do każdej fabryki 
broni wstępował i zamawiał sto tysięcy karabinów na wojnę z 
Moskalami. Niejeden kupiec, wiedząc ze słyszenia o stanowisku 
kupującego w Rządzie Narodowym polskim, mógł nieraz przypuszczać, 
że to zamówienie na serio. Synowiec Bonawentury, Franciszek, 
ciągle za nim chadzał i musiał odmawiać obstalunki. Męczarnia taka 
długo trwać nie mogła, jakoż wkrótce się pogorszyła i umieszczono 
go w domu obłąkanych w Charenton. Znajdował się tamże chory 
Litwin, który także z patrjotyzmu dostał obłąkania, ale wbrew 
przeciwnego. Pan Bonawentura roił, że Polacy idą z Francji z 
bronią Polskę odbijać; młody zaś Litwin ciągle płakał, że już 
niema Polski. Doktór tameczny wpadł na dziwny pomysł, aby tych 
dwóch obłąkanych zbliżyć do siebie i jedną fikcję zapomocą drugiej 
wyleczyć [...] Na jednym z nich udało mu się to doświadczenie. 
Kiedy Litwin rozwodził żale i lamenty przed panem Bonawenturą, ten 
go zgromił, zaręczył, że Polska istnieje, że natychmiast idą się 
bić... i zwyciężą. Litwin padł mu do nóg, podziękował za wieść 
pomyślną i odzyskał zdrowie, ale idea fixa pana Bonawentury coraz 
uporczywiej się rozwijała. Wkrótce umarł w Charenton (17 czerwca 
1835 r. - M.B.), pochowany na cmentarzu Pere Lachaise w bliskości 
grobu ministra Kazimierza Perier", tego właśnie francuskiego 
ministra, który, odmawiając mu audiencji, zapoczątkował jego 
upadek. 
Ale Mochnackim nie udało się zniszczyć dobrej sławy pana 
Bonawentury. Pełną rehabilitację braci Niemojowskich, jako 
obywateli i patriotów, przeprowadzi na użytek potomności ich dawny 
przyjaciel i stronnik, a później czasowy przeciwnik, Walenty 
Zwierkowski, pozostawiając po sobie jako ostatnią pracę swego 
życia, sprawiedliwie wyważone Życiorysy Wincentego i Bonawentury 
Niemojowskich, napisane na krótko przed śmiercią (jesienią 1859 
roku) dla wydawnictwa zbiorowego Usque ad finem. Pomnik literacki 
tragicznym "braciom męczennikom" wystawi Juliusz Słowacki w 
niezapomnianych strofach poematu Anhelli: 
O nieszczęśliwi! Oto jeden na cmentarzu sybirskim* (* O tyle 
nieścisłe, że Wincenty Niemojowski umarł w więzieniu w Moskwie, 
zanim zdołano wywieźć go na Sybir.) 
szuka spocznienia, a drugi leży pod różami i cyprysami 
Sekwany. Biedni gołębiowie, i rozłączeni i umarli. 
Nowo ustanowiony Komitet Narodowy Polski mający w swym składzie 
byłego prezesa i dwóch wiceprezesów warszawskiego Towarzystwa 
Patriotycznego (Lelewela, Zwierkowskiego, Sołtyka) oraz dwóch 
najwścieklejszych zagorzalców klubowych (Krępowieckiego i 
Gurowskiego) - został przyjęty przez koła zachowawcze i 
umiarkowane wychodźstwa polistopadowego jako groźne odrodzenie 
awanturniczego "klubu rewolucyjnego" z warszawskich sal 
Redutowych. Pierwszy krok KNP te obawy potwierdził. Orędzie Do 
Wojowników Polskich, opublikowane 25 grudnia 1831 roku, 
zaatakowało z furią "przewodników powstania", obciążając ich całą 
winą za "nieczynność nakazaną", która w rezultacie doprowadziła do 
klęski narodu. W pierwszej odezwie emigracyjnej zabrzmiał 
dokładnie ten sam ton, który przerażał konserwatystów w artykułach 
"Nowej Polski" i "Gazety Polskiej" w ostatnich tygodniach przed 
upadkiem Warszawy. 
"Ręce wasze skrępowała zwłoka - wołano w odezwie - bo kiedy 
nieprzyjaciel w przestrachu zupełnego zniszczenia przed waszą 
uciekał pogonią, ocaliła go nieczynność nakazana: i ten, którego 
ramię wasze zagnałoby za brzegi Dniepru, nad brzegami Wisły 
pozostał. Później, jakby na ostudzenie tego ognia, co was do boju 
zapalał, pozwolono mu spokojnie przebyć Wisłę, rozlać się po 
kraju; i kiedyście chcieli z nim na otwartem zmierzyć się polu, 
jakby na szyderstwo waszego męstwa, kazano wam za wałami się 
bronić. Wówczas najbrudniejsza zdrada chwyta dogodną chwilę i 
rozdziela wasze siły. Choć rozdzielone, są jeszcze straszne; 
zdrada dokończa dzieło spłodzone w ciemnościach piekła i szydząc z 
najświętszych uczuć, was, ludzi wolnych, w kajdany oblec i w ręce 
oprawców wydać pragnie. Zadrżały serca wasze przed obrazem tej 
okropności. Jakto! sromota na czole Polaka! Nie! Można mu stargać 
najświętsze jego węzły, można krew jego roztoczyć, ale go hańbą 
zmazać nie można. Przenieśliście wygnanie nad sromotę, poszliście 
żyć na obcej ziemi; bo tam, gdzie wasi ojcowie wolnym tchnęli 
powietrzem, wybyście niewolnikami byli..." 
Odezwa Do Wojowników Polskich kończyła się nonkonformistycznym 
wyznaniem wiary: 
"Narodów wytępić nie można. I my nie zginęliśmy! Nie zginął nasz 
język, obyczaje, religia; nie zginęła pamiątka naszej wielkości, 
pamiątka władztwa polskiego nad tymi, co dziś naszą przygnietli 
ojczyznę. Jeszcze rdza nie stoczyła polskiego żelaza, jeszcze koń 
polski zarży pod ulubionym jeźdźca ciężarem, pod dzidą ułana i 
krakusa. Jeszcze i dla nas zaświeci gwiazda wolności. Powrót 
mściwego losu nie jest daleki. Nie wracajcie więc jak służalcy 
tam, gdzie jak zwycięzcy wkroczyć możecie. Nie wracajcie na ziemię 
zbrudzoną stopami Baszkira. Niech dłoń wolnego Polaka nie uściśnie 
dłoni służalca despoty. Bo przyjdzie ta chwila, w której głos 
trąby powoła was na ojczyste niwy. Tam otworzą się groby poległych 
braci naszych, a z ich kości wynijdą mściciele. Pójdziemy wywołać 
ich cienie, lecz z orężem w dłoni; bo inaczej wzrok ich nie 
zniósłby sromu naszego, a jęki ich oskarżyły przed niebem braci, 
co nikczemnością swoją spokojność ich grobową wzruszyli. Polska, 
Polska Jagiellonów, niepodległa, wolna; lub wieczna śmierć. - Oto 
jest hasło nasze!" 
Zdaniem konserwatywnych kronikarzy odezwa Do Wojowników Polskich 
była niewybaczalnym błędem, gdyż od niej się zaczęło, mające trwać 
już do końca, rozbicie emigracji polistopadowej. 
"W ten sposób - pisze Lubomir Gadon - na samym wstępie popełniony 
został krok błędny i nieszczęśliwy, który wpłynął stanowczo na 
charakter, kierunek i dalsze losy Wychodźstwa, i który słusznie 
nazwano jego grzechem pierworodnym. Realny jego interes został 
poświęcony duchowi partyi, mrzonkom i doktrynom politycznym, które 
zwłaszcza na obcej ziemi, gdzie powinien był nas ożywiać jeden cel 
- być sługą kraju, przedstawiać zdeptane prawa ojczyzny - nie 
miały dla nas pierwszorzędnej wagi. Krok ten niefortunny oderwał 
Emigracyę od gruntu rzeczywistości, od gruntu - rzec można - 
patryotyzmu racyonalnego i praktycznego, i wyniósł ją odrazu w 
dziedzinę chmur i wichrów, w atmosferę przesiąkłą elektrycznością, 
rodzącą ciągłe tarcia i burze". 
Lubomir Gadon pisał swą kronikę Wielkiej Emigracji z perspektywy 
parudziesięciu lat jej późniejszej historii; mogło mu się więc 
wydawać, że nadzieje autorów orędzia na rychły "powrót mściwego 
losu" były z punktu widzenia "patryotyzmu racyonalnego i 
praktycznego" równie odległe od rzeczywistości, jak chorobliwe 
majaczenia Bonawentury Niemojowskiego. Ale w chwili opublikowania 
odezwy Do Wojowników myślano inaczej. Pragnienie sprawiedliwego 
odwetu i wiara w jego szybkie nadejście wypełniały serca polskich 
tułaczy. Upojeni pierwszym gorącym przyjęciem w Niemczech i we 
Francji, uwierzyli, że ludy Europy będą się bić o ich wolność. 
Najczulszy reporter swego narodu Adam Mickiewicz wydobył na jaw to 
powszechne polskie wołanie o wojnę wyzwoleńczą i zaklął je w 
kształt artystyczny. Nie darmo współczesny nam autor Wielkiej 
Emigracji Sławomir Kalembka dał za motto najważniejszego rozdziału 
swej książki "Litanię pielgrzymską" zamykającą Księgi narodu 
polskiego i pielgrzymstwa polskiego: 
O wojnę powszechną za wolność ludów, 
Prosimy Cię, Panie. 
O broń i orły narodowe, 
Prosimy Cię, Panie. 
O śmierć szczęśliwą na polu bitwy, 
Prosimy Cię, Panie. 
O grób dla kości naszych w ziemi naszej, 
Prosimy Cię, Panie. 
O niepodległość, całość i wolność Ojczyzny naszej, 
Prosimy Cię, Panie. 
A trzeba pamiętać, że Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa 
polskiego pisał Mickiewicz zaledwie w kilka miesięcy po ogłoszeniu 
odezwy Do Wojowników Polskich. 
Komitet Narodowy Polski, zaraz po swoim ukonstytuowaniu, przeniósł 
się do nowej siedziby, w domu przy ulicy Taranne nr 12, gdzie 
urzędował już Centralny Komitet Francusko-Polski generała 
Lafayette'a (dom ten stoi do dzisiaj na poboczu obecnego bulwaru 
Saint-Germain, (nad jego wejściem wmurowano tablicę pamiątkową na 
cześć Joachima Lelewela). Dobre stosunki z francuskim komitetem 
pomocy - od którego zależał przydział funduszów, zbieranych we 
Francji na rzecz polskiego wychodźstwa - stanowiły, kto wie czy 
nie najważniejszy atut Komitetu Narodowego Polskiego. 
Niestrudzonym łącznikiem między emigracją polską a jej francuskimi 
mecenasami był, zasiadający w obu komitetach, historyk Leonard 
Chodźko, kapitan adiutant generała Lafayette'a z czasu Rewolucji 
Lipcowej. Nie bez znaczenia dla polskiego komitetu była także 
osobista przyjaźń Lelewela z Lafayette'em i innymi przywódcami 
lewicy francuskiej. Nic więc dziwnego, że nowa władza emigracyjna 
chętnie skorzystała z zaproszenia Komitetu Francusko-Polskiego i 
zajęła miejsce tuż pod jego bokiem, "tuląc się jak pisklę pod 
skrzydła matki karmicielki". 
Na pierwszym piętrze domu przy ulicy Taranne 12 znajdowała się 
sala wynajmowana na zebrania, posiedzenia i odczyty publiczne 
różnym postępowym stowarzyszeniom. Tam też począł odbywać co dwa 
tygodnie (a później i częściej) swoje walne zebrania polski "Ogół 
Paryski"*. (* Terminem tym obejmowano wszystkich emigrantów 
polskich, przebywających w Paryżu i uznających za swą 
reprezentację Komitet Narodowy Polski.) Tam to, jak pisze Lubomir 
Gadon - "zabrzmiał główny dzwon naszej babilońskiej wieży". 
Otwarte zebrania w paryskim "Taranie" były zupełnie podobne do 
zebrań klubowych w warszawskich salach Redutowych. Wśród wrzasków, 
hucznych braw i miotanych inwektyw toczono tu nie kończące się 
żarliwe dyskusje na temat przyczyn upadku powstania i demaskowano 
winowajców tego upadku; głoszono bliskość wojny powszechnej i 
powszechnego zrewolucjonizowania Europy; urągano carowi, a także 
królowi Ludwikowi Filipowi za to, że nie przyszedł z pomocą 
polskiemu powstaniu i za to, że zamyka dostęp do Paryża 
popowstaniowym uchodźcom. Było to - jak zawyrokuje o Taranie jeden 
z najwybitniejszych generałów powstańczych - "małżeństwo Honoratki 
z Jakobinizmem". 
Sala tarańska bywała niejednokrotnie widownią scen 
arcydramatycznych, a przede wszystkim niezwykłych przeobrażeń 
ludzkich. Za przykład posłużyć może Jan hrabia Ledóchowski, 
niedawny jeszcze przyjaciel Skrzyneckiego i obrońca rządów 
arystokracji. Ledóchowski przybył do Paryża "na jednym wózku" z 
"bohaterem listopada" podpułkownikiem Józefem Zaliwskim i to 
zapewne wpłynęło na zmianę jego światopoglądu. "Ledóchowski w 
Taranie stanął zupełnie innym człowiekiem niż w Warszawie - 
świadczy Lubomir Gadon. - Nagła zaszła w nim metamorfoza. Kiedy 
pierwszy raz przyszedł na zebranie Ogółu, Czyński wyrzucał mu jego 
reakcyjne postępowanie w Warszawie. Wtedy broniąc się krzyknął 
patetycznie Ledóchowski: - Przeklinam i złorzeczę 
uprzywilejowanym, depcę przeklęte kasty i nienawidzę ciemiężycieli 
rodu ludzkiego. O! gdybym powrócił jeszcze do mojej ojczyzny, tymi 
samymi pazurami wydzierałbym oczy tej potworze, którą wy 
arystokracyą nazywacie..." 
Świadkiem i obserwatorem potyczek słownych w Taranie bywał 
niekiedy sam Adam Mickiewicz, wprowadzony tam przez żarliwego 
miłośnika i propagatora poezji romantycznej, redaktora Franciszka 
Grzymałę - dawnego sekretarza Klubu Patriotycznego w Warszawie. 
Autor wiersza Do Joachima Lelewela, wierny swojej fascynacji z lat 
studenckich, pozostawał w dość bliskich stosunkach z 
lelewelistami. Świadczy o tym jego ówczesna publicystyka w 
"Pielgrzymie Polskim" oraz udział w redagowaniu niektórych odezw 
Komitetu Narodowego Polskiego. Ale Taranu musiał Mickiewicz 
szczerze nie znosić. Przeżywał właśnie okres wielkiej nostalgii, a 
co za tym idzie: urzeczenia kolorowymi obrazami szlacheckiej 
przeszłości, z czego w rok później miały wyniknąć nieśmiertelne 
księgi Pana Tadeusza. Irytowały go więc antyszlacheckie wybryki 
radykałów tarańskich, raziło go i gniewało występowanie w roli 
reprezentantów ludu takich postaci jak: "hrabia" Ledóchowski, 
"pop" Aleksander Kazimierz Pułaski czy "żyd" Czyński; śmieszył go 
jako działacz polityczny, zapluwający się od wielkich słów i 
pewności siebie, Franciszek Grzymała: 
Raz Grzymała na Taranie 
Wniósł projekt pod kreskowanie 
I rzekł wymownymi usty 
Obywatele oszusty! 
Obywatele łajdaki! 
Chcę z was mieć pożytek jaki. 
Z hrabików, żydków i popków 
Chcę porobić polskich chłopków. 
Polska cała poklask dała, 
Wziął się do pracy Grzymała. 
Dotąd się mąż wielki trudzi 
Z rąk mozołem w pocie czoła. 
I dotąd zrobić nie zdoła 
Dobrych chłopów z kiepskich ludzi...
Nie wszyscy dawni prominenci powstania listopadowego wykazywali 
tyle, co Jan Ledóchowski, dobrej woli w zbliżeniu się do poglądów 
Komitetu Narodowego Polskiego i rozhukanego Taranu. Krańcowo 
odmiennie zachował się generał Józef Bem. Generałowie Bem i 
Umiński pojawili się w Paryżu w pierwszych dniach stycznia 1832 
roku. Przybycie bohatera Ostrołęki wywołało duże poruszenie wśród 
Polaków paryskich. Bem był jednym z niewielu generałów polskich, 
którzy wyszli z powstania z nieposzlakowanym honorem. Poza tym w 
Paryżu wyprzedziła go wieść, że wiedzie za sobą 8000 żołnierzy 
polskich z Prus, z których zamierza uformować legiony polskie we 
Francji. Komitet Narodowy Polski postanowił zagarnąć Bema pod swój 
wpływ i wystosował do niego uroczyste pismo powitalne, proponując 
mu przystąpienie do swego grona. Ale komitet Lelewelowski nie 
wziął pod uwagę dwóch ważnych momentów: po pierwsze, że przyszły 
bohater Wiosny Ludów wyniósł z ostatnich tygodni powstania 
listopadowego nieprzezwyciężony wstręt do "kawiarnianych 
demagogów", czemu parokrotnie dawał przekonywający wyraz w czasie 
odwrotu z Warszawy, oraz że bezpośrednio po przyjeździe do Paryża, 
dzięki swemu towarzyszowi podróży, generałowi Umińskiemu, wszedł w 
bliską komitywę z mściwie nastawionymi do lelewelistów 
kaliszanami. Na niemal hołdowniczy gest komitetu odpowiedział 
generał Bem pismem, znieważającym jak policzek. 
"List komitetu odebrałem wraz z jego ustawami - pisał gniewnie i 
pogardliwie. - Z boleścią serca wyczytuję, że komitet ten 
przywłaszcza sobie władzę, której mu tutaj nikt nadać nie mógł i 
nie może. W imieniu narodu mogą tylko działać posłowie i 
deputowani, zebrani za granicą podług ustaw konstytucyjnych; w 
imieniu wojska tylko wybrani od wojska; takim jest w Paryżu 
generał Kniaziewicz. Jeżeli zaś niektórzy Polacy chcą żyć w Paryżu 
pojedynczo, niech się utrzymują z jałmużen, które wyciskać umieją, 
niech rozszarpują summy, które szlachetne narody na dobro 
nieszczęśliwych przeznaczają; ale niech się nie odważają 
przemawiać w imieniu narodu. Jako żołnierz oświadczyć tu muszę, że 
ta garstka wojowników, z którymi tu do Francyi przybywam, jest 
złożona z ludzi, co krew swoją za wolność i niepodległość narodu 
przelewali i przelewać będą; co wszystko dla kraju poświęcili i 
poświęcą, a nie mając na celu jak tylko najświętszą sprawę 
narodową, z upragnieniem czekają momentu, w którym by do kraju z 
bronią w ręku powrócić i życie swoje dla dobra nieszczęśliwej 
ojczyzny poświęcić będą mogli. Wszystko to czuwać będzie tymczasem 
nad sławą krwawo nabytą, a biada temu, który by ją niszczyć 
odważył się. Nie chcą oni mieć żadnych stosunków z tymi, co tylko 
po brukach paryzkich i warszawskich, dalecy od wszelkiego 
niebezpieczeństwa, czas swój tracili i tracić umieją, a 
korzystając z okoliczności, najświętsze poświęcenie narodu i 
chwałę oręża sobie przywłaszczają i na dobro osobiste używają. 
Jenerał Bem". 
O konsekwencjach wynikłych z powyższego pisma opowiada jeden z 
czynnych aktorów tego epizodu, Kamil Mochnacki: 
"Znajdowaliśmy się właśnie w towarzystwie kilkunastu oficerów 
[...] w owej chwili, kiedy ten list przyniesiono i w głos 
odczytano. Wypisałem dlatego co do słowa ten list Papie 
(przytoczenie pochodzi z listu K. Mochnackiego do rodziców - 
M.B.), żeby w całej obszerności dać wyobrażenie o duchu partyi 
Kaliskiej, która raz dla pomszczenia się za różne zniewagi i znowu 
dla osłabienia powagi i znaczenia komitetu wtrąciła Bema w takie 
błoto, że aby wyjść z niego, długo potrzebował czasu i zachodu. 
Oczywiście Bem o niczem nie wiedząc, łatwo dał się usidlić. 
Napisał ten list pod wpływem Morawskiego (Teodora) i 
Niemojewskiego i zaadresował do komitetu polskiego [...] lecz 
bynajmniej nie wiedział jakie to za sobą pociągnie skutki. Partya 
Kaliska toż samo wprawdzie powtarzała zawsze, ale to tylko ustnie 
i dobrze się strzegąc, żeby ją ktoś nie uchwycił au flagrant delit 
(na gorącym uczynku) i nie pociągnął do odpowiedzialności 
osobistej; lecz osiodławszy Bema, mocno była z tego kontenta, że 
go jako organ swój do zemsty użyć mogła. Przeczytaliśmy więc ten 
list z największym oburzeniem. Jeden człowiek, pan Bem, nie 
wchodząc z jakich to uczynił powodów, poważył się shańbić komitet, 
ciało reprezentacyjne, wolą ogółu postanowione, zarzucił 
rozszarpanie sum, a co największa dotknął anteriorów (przeszłości 
- M.B.) rodaków oficerów, zebranych w Paryżu, jakoby bruki 
ślufowali w Warszawie i dalecy byli od niebezpieczeństw, ma się 
rozumieć wojny. Takiej obrazy oczywiście żaden oficer nie mógł 
znieść, jakoż oczywiście, który tylko posłyszał słowa listu, lub 
go sam przeczytał, porwał natychmiast za pióro i w imię obrażonego 
honoru wojskowego napisał do generała Bema, wzywając go do 
honorowej rozprawy. W okamgnieniu zobaczył Bem na swoim stole 
list, opatrzony podpisami 30 oficerów, z których każden pragnął 
krwią zmazać hańbę, którą go okrywały słowa pana Bema. Nie byłem 
tam, lecz mi mówiono, że Bem przeczytawszy kartel zbladł jak trup. 
Taki kartel niczem więcej oczywiście nie jest, tylko wyrokiem 
śmierci; niepodobna żeby z 30 kul jedna go nie trafiła. Trzeba 
było prędko zdecydować się. Zostawał mu wybór między śmiercią a 
upokorzeniem się nikczemnem; jednakże tak był zmieszanym, że nie 
był w stanie nic stanowczego odpowiedzieć. W tym stanie stagnacyi 
przepędził cały dzień; żaden z Kaliszanów nie przyszedł wydźwignąć 
go z przepaści, w którą wtrąciła go ich intryga. Nazajutrz dzień, 
gdy się nikt nie zgłosił od pana Bema, ja i Maurycy napisaliśmy 
osobny bilet takiej treści: 
>>Do Pana Bema. 
Na wezwanie wczorajsze nic Pan nie odpowiedziałeś; milczenie to 
uważamy za powtórzenie obrazy, którą wyrządziłeś naszemu honorowi. 
Nie byliśmy dalecy od niebezpieczeństw, i nie zbijaliśmy bruków w 
Warszawie, to zaświadczają rany, któremi jesteśmy okryci, i 
krzyże, które nam dano w nagrodę zasług wojskowych. Przed 29 
listopada, kiedy pośród największych niebezpieczeństw układaliśmy 
rewolucyą, Pan właśnie wtenczas daleki byłeś od niebezpieczeństw i 
zbijałeś bruki po Lwowie. W dzień 29 Listopada, kiedy my niepomni 
na przemoc i wyraźne niebezpieczeństwo, nieśliśmy życie nasze dla 
oswobodzenia ojczyzny, Pan wtenczas zbijałeś bruki po Lwowie. 
Kiedy później, my tylko dobro ojczyzny mając na celu, w 
niebezpiecznych wyprawach pojedynczo rzucaliśmy się w obozy 
nieprzyjacielskie, Pan wtenczas zbijałeś bruki po Lwowie. Na 
koniec 
po rozpoczęciu wojny my już staczaliśmy krwawe boje i sztandary 
nieprzyjaciołom odbieraliśmy, a Pan jeszcze daleko od 
niebezpieczeństw zbijałeś bruki po Lwowie, czekając na którą 
stronę przeważy się zwycięstwo. Przyjechałeś nakoniec wtenczas do 
Polski, kiedy same korzyści z rewolucji osiągnąć mogłeś. Biłeś się 
Pan dobrze, wyznajem, ale któryż żołnierz polski nie bił się 
dobrze? Dopełnienie obowiązku nie jest jeszcze zasługą. Był czas, 
kiedy oddawano Panu naczelne dowództwo, nie przyjąłeś go Pan, choć 
więcej do tego miałeś zdatności niżeli inni. Mogłeś Pan kraj 
uratować pod Warszawą, mogłeś to samo w Modlinie i w Płocku. 
Dlaczegoż Pan tego nie zrobiłeś? bo naczelnemu dowódzcy 
towarzyszyło niebezpieczeństwo. Teraz kiedy ani wojska nie ma, ani 
niebezpieczeństwa, ani nieprzyjaciela, narzuca się na wodza i 
odmawiasz zasług oficerom, którzy chyba dlatego są mniej 
zasłużeni, że zawsze poczciwie myśleli o dobru ojczyzny, i że z 
rewolucyi nie wynieśli szlif generalskich. Jutro o godzinie 12 z 
południa stawisz się Pan w lasku Bulońskim z swoim sekundantem, 
inaczej za obelgi jeszcze większe cię obelgi spotkają. 
(podpisano) Maurycy Mochnacki. 
Były porucznik wojsk polskich. 
Kamil Mochnacki. 
Były major wojsk polskich.<< Oto jest przysmaczek, który miał 
zjeść pan Bem, w skutku swojej nierozwagi i zbytecznej swojej 
powolności, i nadstawiania ucha podszeptom nędznej fakcyi - pisał 
Kamil Mochnacki w dalszym ciągu swej epistoły do rodziców. - Może 
za obelżywy był ten list, i istotnie nie należałoby tak surowo 
karać kroku, który nie pochodził ze złego serca i z występnych 
zamiarów. Lecz wiedzieliśmy, że taką tylko impozycią będziem mogli 
wykazać nikczemność i bezsilność partyi kaliskiej. 
Otworzył oczy Bem przeczytawszy list, sam sobie wierzyć nie 
chciał, że do niego pisany. Wreszcie po długiej rozwadze 
powiedział do swego sekundanta: >>Słusznie jestem ukarany, nie 
powinienem się był dać uwieść; wystawiono mi rzecz w innem 
świetle. Nawet nie wiedziałem, kto z Polaków znajduje się w 
Paryżu, nie miałbym sumienia bić się z oficerami, których tak 
mocno obraziłem. Idź, proszę cię do p. Mochnackich, powiedz im, że 
nigdy nie miałem na myśli odmawiać zasług, które nabyli. Młodszego 
cenię i ceniłem jako towarzysza broni, dobrego żołnierza, o 
starszym dziwne rzeczy mi powiadano, to prawda. Ale ponieważ bił 
się z Moskalami, już ma prawo do szacunku, a o opinie polityczne 
rozumiem, że się ze mną nie będzie strzelał<<. - Co do słowa nam 
to powtórzył sekundant, dodał, że jeżeli nie dosyć na piśmiennem 
przeproszeniu, Jenerał Bem gotów jest zawsze i wszędzie podać rękę 
i rzecz tę publicznie odwołać, aby wszyscy ci, którzy się w jego 
liście obrażonemi widzieli, dostateczną i zupełną mieli 
satysfakcyą. Maurycy odpowiedział: >>że miło mu jest w ten sposób 
widzieć rzecz załatwioną. Co się zaś tyczy opinii politycznych, o 
te nie ma do nikogo żadnych pretensyi, i z nikim się o nie 
strzelać nie będzie<<. Bem zaraz nazajutrz wyjechał z Paryża, bo 
niepodobna mu było znieść wszystkie propos (gadania - M.B.), które 
na konto jego łatwowierności w Paryżu puszczano. Wiem tylko, że 
przed wyjazdem mało nie obił Morawskiego (Teodora). Lecz cała ta 
awantura była dowodem, że Komitet Polski nie stoi jeszcze na 
mocnych zasadach". 
To była święta prawda: Komitet Narodowy Polski "nie stał jeszcze 
na mocnych zasadach". Pokazano mu oto, że był tylko paryskim 
klubem politycznym - przedłużeniem podobnego klubu warszawskiego, 
władza jego, ustanowiona przez niewielkie grono uchodźców, nie 
rozciągała się na powstańczych generałów, na setki emigrantów 
przebywających w "zakładach"* (* Zakłady [po francusku depots] 
były to ośrodki zbiorcze emigrantów polskich, zorganizowane na 
wzór garnizonów wojskowych. Żołnierzom polskim wypłacano żołd i 
kwaterowano ich w koszarach wojskowych. Oficerowie mieszkali po 
kilku w kwaterach prywatnych, ale i oni musieli być obecni na 
okresowo zarządzonych zbiórkach i nie wolno im było opuszczać 
terenu zakładu bez pozwolenia francuskiego komendanta wojskowego. 
Zakład miał także samorząd w postaci polskiego komendanta i 
wybieralnej rady. Największe zakłady mieściły się na południu 
Francji w Besan‡on, w Awinionie i w Bourges.) prowincjonalnych 
rozsianych po całej Francji, na tysiące żołnierzy polskich 
napływających z obozów pruskich; komitet Lelewelowski nie był 
jeszcze reprezentacją narodu. Awantura z generałem Bemem 
uświadomiła to wszystkim. 
Za pierwsze antidotum na Bema posłużył lelewelistom inny słynny 
wojskowy z ostatniej wojny, "bohater listopada", podpułkownik 
Józef Zaliwski. 
"Postanowiliśmy uczcić Zaliwskiego, który właśnie wtenczas 
przyjechał do Paryża, publicznym obiadem i ofiarować mu pałasz z 
napisem* (* Była to szabla polskiego bohatera narodowego Józefa 
Sułkowskiego, pozostawiona przez niego w spadku przyjacielowi 
Piotrowi Maleszewskiemu. Wręczyła ją podpułkownikowi Zaliwskiemu 
wdowa po Maleszewskim, Joanna z domu Garran. Informację tę podaje 
biograf Maleszewskiego, profesor Andrzej Grodek, powołując się na 
dwa listy w tej sprawie Joanny Maleszewskiej do Leonarda Chodźki 
[z 17 stycznia 1831 r. i 5 stycznia 1832 r.]. 
Inną wersję podaje Lubomir Gadon, nie powołując się zresztą na 
źródło swej wiadomości. Według niego, szabla wręczona Zaliwskiemu 
pochodziła od pana Savary, oficera z wojen napoleońskich, który 
powierzył ją L. Chodźce, z tym "by ofiarowaną została Polakowi, 
mającemu najwięcej zasług w Powstaniu Listopadowym".) - pisał do 
Galicji Kamil Mochnacki. - Nie dlatego chcieliśmy to uczynić, aby 
Zaliwski rzeczywiście był wart takiego zaszczytu, lecz aby pokazać 
Bemowi i innym generałom tu przytomnym, również Niemojewskiemu i 
innym, że umiemy cenić zasługi i że choć Zaliwski nie wielkie ma 
zdolności, położył jednak dla kraju zasługi większe niż oni... W 
ciągu obiadu zamiast skromnego przymówienia się przy ofiarowaniu 
pałasza, Lelewel wystąpił z oracyą długą jak kazanie, w której 
wystawił Zaliwskiego większym i sławniejszym, niżeli którykolwiek 
z bohaterów wieków starych i średnich, i nowych. Zrobił go 
największym wojownikiem, największym politykiem, prawdziwym i 
jedynym reprezentantem rewolucyi i rękojmią przyszłego bytu 
Polski. Rozumieliśmy że żartuje sobie z Zaliwskiego. Sam Zaliwski 
słuchał za stołem z największym podziwieniem, i sam nie wiedział 
nawet, że go mają za tak sławnego człowieka. Słowem Lelewel 
przewybornie dopełnia swojej missyi, nic nie opuszcza coby mogło i 
jego poniżyć i nam szkodzić..." 
Gorzka ironia i niechęć do Lelewela bije ze słów Kamila 
Mochnackiego. W awanturze z generałem Bemem bracia Mochnaccy po 
raz ostatni wystąpili jako sprzymierzeńcy lelewelistów, potem 
mieli już dla Komitetu Narodowego Polskiego i jego prezesa same 
tylko słowa potępienia. Polityczny konflikt Mochnackich z 
Lelewelem wywodził się jeszcze z powstania: "warszawski 
Robespierre" nie mógł darować swemu dawnemu mistrzowi chwiejności 
i podwójnej roli, jaką odgrywał w "rewolucyi", będąc jednocześnie 
członkiem rządu i szefem opozycji. Na emigracji doszły do tego 
jeszcze zadrażnienia natury osobistej, wywołane niewybraniem 
Mochnackiego do władz emigracyjnych i pozbawieniem go zapomogi, 
pobieranej z komitetu Lafayette'a. W miarę upływu czasu konflikt 
zaostrzał się coraz bardziej. 
Skłóceni z Lelewelem Mochnaccy niedługo już pozostawali w Paryżu. 
Kamil w pierwszych dniach marca 1832 roku wyjechał do Awinionu, 
gdzie mieścił się największy zakład wojskowych uchodźców polskich; 
Maurycy jeszcze wcześniej przeniósł się był do Metzu, bo tam stale 
urzędował, jako delegat Centralnego Komitetu Francusko-Polskiego, 
najserdeczniejszy jego przyjaciel Michał Podczaszyński. 29 lutego 
1832 roku przesłał z Metzu gorzkie pożegnanie Lelewelowi: 
"Gdyby był jaki klajster do zlepiania w całość jednej partyi głów 
polskich, może byśmy byli nie upadli; ale niema takiego cementu. W 
rewolucyi mieliśmy koterye, nie stronnictwa. Dlatego, żeby Polskę 
wyjarzmić, trzeba żeby poczciwy człowiek, cnotliwy Kromwel, drugi 
Kościuszko z głową Kromwela, polskie duchy tęgim kagańcem 
okiełznał; jeśli znowu kiedy powstaniemy! Piętnaście lat ucisku 
rozprzęgły tak dalece umysły nasze, że już potem żadną miarą 
połączyć je w jakąkolwiek całość nie było można. To najlepiej 
emigracya nasza pokazuje. Te smutne obserwacye uczyniły mnie 
stronnikiem absolutyzmu. Umknąłem z Paryża, żeby mi komerażnictwo 
nie wykrzywiło głowy, której potrzebuję do pisma o rewolucyi 
(pismem tym było Powstanie Narodu - M.B.). 
Zmartwiłem się, żeście mnie wyrzucili z noty osób, biorących gażę 
z >>Komitetu francusko-polskiego<<. Gdyby mnie to pismo nie 
zajmowało, nie potrzebowałbym wsparcia od Komitetu; mógłbym sobie 
zarobić. Z Komitetu w Metzu nic wziąść nie mogę, bo nie 
powinienem. Ja tu jestem gościem..." 
Te słowa o możliwości zarobkowania nie były pustą chwalbą: 
istotnie Maurycy Mochnacki mógł zarobić, i to znacznie więcej niż 
wynosiła zapomoga Komitetu Lafayette'a. 23 marca 1832 r. odbył się 
w Metzu jego słynny koncert fortepianowy ("Maurycy 23 Marca był 
królem dnia w Metz; o nikim nie mówiono tylko o nim" - donosił do 
Galicji państwu Mochnackim Michał Podczaszyński) - koncert, który 
unieśmiertelnił Jan Lechoń w swoim pięknym wierszu, 
rozpoczynającym się od słów: 
Mochnacki jak trup blady 
siadł przy klawikordzie...* (* Wieloletni przyjaciel Jana 
Lechonia, pan Roman Jasiński mówił mi, że wiersz Mochnacki pisał 
Lechoń w przedwojennym mieszkaniu swoich rodziców przy ulicy 
Przyrynek 4 [ojciec poety był kierownikiem mieszczącego się tam 
schroniska dla starców]. Był to ten sam dom, z którego wyszedł na 
drogę swego męczeństwa pierwszy naczelnik podziemnego Towarzystwa 
Patriotycznego, major Walerian Łukasiński.) 
Olbrzymie powodzenie "muzykowania" Mochnackiego w Metzu, i z 
drugiej strony jego ciężka sytuacja materialna po odebraniu mu 
zapomogi paryskiej nie zdołały jednak skusić go do lukratywnego 
zawodu muzyka wirtuoza: był i pozostał przede wszystkim pisarzem. 
W Metzu kończył właśnie pierwsze tomy swego wielkiego dzieła o 
powstaniu listopadowym. Ożywiony radosną dumą twórcy, pisał z 
Metzu do matki: 
"Jeden drugiemu przypisuje upadek kraju, wtenczas, kiedy go już 
nic uratować nie może. Jeden drugiego obwinia, chociaż wszyscy 
winni. Tak zwani arystokraci polscy obwiniają Kaliszanów; 
Kaliszanie rewolucyonistów; rewolucyoniści Kaliszanów i 
arystokracyą, to jest: Skrzyneckiego i Czartoryskiego. A ja 
utrzymuję, że wszystkie trzy partye zawiniły, bo wszystkie trzy 
były słabe. Ja do żadnej nie należę, mnie wszystkie prześladowały 
i obgadywały. Ja wiem tylko, że kiedy one się wadzą, ja tymczasem 
piszę. I tak je wystawię nie tylko przed współczesną Europą, ale i 
potomnością jak zasłużyły. Co do mnie niechaj ludzie jak chcą 
mówią, nikt jednak nie odsądzi mnie od tego, że w gruncie rzeczy 
zawsze miałem racyą". 
Konflikt z generałem Bemem uprzytomnił członkom Komitetu 
Narodowego Polskiego prawdziwy stan rzeczy i zmusił ich do 
wyciągnięcia odpowiednich wniosków. Za rzecz najważniejszą uznano 
potrzebę wydarcia spod wpływu Bema żołnierzy polskich, 
powracających z pruskiej kwarantanny. Postanowiono stworzyć w tym 
celu specjalną delegaturę komitetu w Dreźnie; jej kierownictwo 
powierzono Walentemu Zwierkowskiemu. 
"Szwoleżer złej konduity" opuszczał Paryż w trudnym dla tułactwa 
polskiego momencie. Stosunek rządu francuskiego do Polaków z dnia 
na dzień zmieniał się na gorsze. Ministrów króla Ludwika Filipa 
niepokoiły coraz liczniejsze rzesze uchodźców napływających do 
Francji i Austrii z Prus oraz bliskie powiązania polskich władz 
emigracyjnych z opozycją francuską. 25 stycznia 1832 roku odbyła 
się w Paryżu dramatyczna wymiana zdań między francuskim ministrem 
wojny, marszałkiem Mikołajem Soultem, a jego dawnym towarzyszem 
broni z wojen napoleońskich, generałem Karolem Kniaziewiczem. 
Treść tej rozmowy przytaczam, jak ją odnotowali historycy: 
" Otóż, Panie Marszałku rodacy moi przybywają do Francji. Szukają 
schronienia na ziemi, która była im zawsze gościnna. 
- Tak, tak, przybywają, i to tak tłumnie, donoszą o nich wszędzie, 
w tak znacznej liczbie, że nie wiemy naprawdę, co z nimi zrobimy. 
- Panie Marszałku, są to szczątki armii, która zatrzymała Rosjan, 
a więc uratowała Francję przed obcą inwazją. 
- Ja nie podzielam Pańskich poglądów. Nie jesteśmy nic winni 
Polakom. Nie potrzebowaliśmy ich. Nigdy nie obawiałem się wojny. 
Nie obawiam się jej i dziś. Jestem zawsze gotowy podjąć ją i 
odrzucić kogokolwiek, kto ośmieliłby się nas zaatakować... Czemu 
oni nie wracają do swego kraju poddać się cesarzowi Mikołajowi? 
- I Pan to mówi! Niech Pan pomyśli, że ci, którzy są poza krajem, 
są masowo wygnani, a tych, którzy powrócili, popędzono na Syberię. 
Panie Marszałku, jeśli ja byłbym na ich miejscu, to raczej 
palnąłbym sobie w łeb, niż powrócił i poddał się haniebnie w 
jarzmo". 
Walenty Zwierkowski miał pełne prawo solidaryzować się z 
oświadczeniem Kniaziewicza jako jeden z tych dwustu 
kilkudziesięciu szczególnie obciążonych uczestników powstania, 
których ustanowiony przez Mikołaja w Warszawie Sąd Najwyższy 
Kryminalny skarze już wkrótce na śmierć przez powieszenie i na 
konfiskatę majątku*. (* Wypada tu od razu dodać, że konfiskacie 
uległa tylko połowa majątku Biała Wielka; druga połowa, jako 
należąca do żony Zwierkowskiego, Urszuli z Lewandowskich 
[widocznie po roku 1829 pan Walenty sporządził jakiś inny 
testament], pozostała jej własnością. Obróciło się to na dobre dla 
Zwierkowskiego, gdyż żona do końca swego życia przysyłała mu do 
Francji zasiłki pieniężne.) 
Wyjazd delegata Komitetu Narodowego Polskiego na kraje niemieckie 
otoczony był ścisłą tajemnicą. Wyrobiono dla niego fałszywe 
papiery na nazwisko Karola Schneidera, opatrzono go w pisma 
polecające do komitetów niemiecko-polskich i do wybitnych Polaków 
przebywających w Dreźnie i Lipsku, nie zapomniano także o szyfrach 
korespondencyjnych i o buteleczce sympatycznego atramentu. Z 
półrocznego pobytu Zwierkowskiego poza granicami Francji dochowały 
się strzępy jego korespondencji z Lelewelem. Pozwala to na 
jednoczesny wgląd w szczegóły zleconej mu misji i w wydarzenia 
polityczne, rozgrywające się współcześnie w Paryżu. 
Ówczesne Drezno było jednym z najważniejszych punktów na mapie 
popowstaniowego wychodźstwa. Liczna, bogata i dysponująca dużymi 
wpływami na dworze saskim, Polonia drezdeńska miała szczególnie 
dobre warunki do niesienia pomocy wygnańcom i zbierania o nich 
materiału informacyjno-historycznego. 
W Dreźnie gromadzono najpokaźniejsze fundusze na pomoc materialną 
dla żołnierzy polskich idących z Prus i Austrii do Francji. Z 
Drezna umożliwiano wygnańcom pierwsze "znoszenia się z krajem i 
rodziną" za pośrednictwem ("pod kopertą") bankiera Kaskiela i 
innych uczynnych drezdeńczyków. Do Drezna napływały ze wszystkich 
stron wiadomości o entuzjastycznym podejmowaniu uchodźców polskich 
w kraikach niemieckich między Łabą a Renem. W Dreźnie śpiewano 
publicznie pieśni niemieckich poetów sławiące bohaterstwo 
Polaków*. (* Jeden z tych wierszy: Tysiąc walecznych opuszcza 
Warszawę, napisany przez Juliusza Mosena, a przetłumaczony 
następnie na polski przez Jana Nepomucena Kamińskiego, wszedł na 
stałe do skarbca kultury polskiej.) W Dreźnie saski historyk R.O. 
Spazier, korzystając ze stałej konsultacji Franciszka Grzymały, 
byłego sekretarza warszawskiego Towarzystwa Patriotycznego, pisał 
historię powstania listopadowego. W Dreźnie odbierano pierwsze 
meldunki o zbrodniach pruskich dokonanych na jeńcach polskich w 
Fischau (Fiszewo) i w Elblągu*. (* 28 stycznia 1832 r. pułkownik 
Feliks Breański złożył generałowi Maciejowi Rybińskiemu 
następujący meldunek o zajściu w Fiszewie: "Major Szwykowski z 
wojska pruskiego udawszy się w dniu wczorajszym wieczór do Fiszau 
w celu formowania listy skompromitowanych [tzn. tych, których nie 
obejmowała carska amnestia - M.B.] uznał za takich z pułku 3. 
strzelców konnych kilkunastu tylko wojskowych i tych odłączyć 
rozkazał, reszcie zaś oświadczył, że do kraju wrócić powinni. Gdy 
wojskowi nasi udać się zechcieli z prośbą do generała Szmidta do 
Malborka, oddział pruski stanąwszy w poprzek drogi wzbraniał im 
przejścia. Podoficer Kotarski z pułku 3. strzelców konnych zbliżył 
się do oficera pruskiego z zapytaniem, czyli będą mieli wolne 
przejście do Malborka, za co schwytany kolbami w tył zapchany 
został. Oddział zaś jego i cała jazda [oczywiście bez koni] z 
wolna postępując, skoro się o kilkanaście kroków od oddziału 
pruskiego zbliżyły, zostały powitane ogniem ręcznej broni. Ośmiu z 
tych nieszczęśliwych stało się ofiarą barbarzyństwa poległszy na 
miejscu, a 12-tu raniono [trzech śmiertelnie, pięciu ciężko, 
czterech lekko], reszta byłaby się zapewne rzuciła na oddział 
pruski, gdyby ich podoficerowie nie byli zatrzymali". 23 grudnia 
1831 r. w Elblągu husarzy pruscy przypuścili szarżę na 
stukilkudziesięciu żołnierzy opierających się powrotowi do 
Królestwa. Raniono siedmiu żołnierzy.) 
"Na przestrzeni między pruską a francuską granicą - pisze Lubomir 
Gadon - Drezno stało się jakby główną przystanią dla 
rozpierzchłych i wędrownych Polaków. Zawsze to miasto miało dla 
nas szczególny powab i już przed powstaniem niejedna rodzina 
polska stale w niem zamieszkała. Zaraz po ostatecznej rozsypce 
zebrała się tu pewna liczba członków Sejmu, kilku generałów (przez 
pewien czas zetknęło się tu jednocześnie aż trzech eks-wodzów 
naczelnych: Małachowski, Dembiński i Rybiński - M.B.) i mnóstwo 
innych wojskowych i cywilnych uczestników powstania. W tym czasie 
znalazł się w Dreźnie i Mickiewicz i razem z nim Garczyński, 
Domeyko i Odyniec. Przybyła tu Klaudyna z Działyńskich Potocka, 
uwiózłszy z sobą z Polski, jakby służących swoich, Włodzimierza 
Potockiego, Wincentego Tyszkiewicza i Józefa Tańskiego; z nią 
przybyła w ubraniu pokojówki nieodstępna jej towarzyszka, Emilia 
Szczaniecka. Obok komitetu niemieckiego (pomocy dla emigrantów 
polskich - M.B.) stanął w Dreźnie i komitet polski pod prezydencyą 
pani Dobrzyckiej (Ewy z Koszutskich, damy honorowej dworu saskiego 
- M.B.), z udziałem generałowej Barbary Dąbrowskiej, Klementyny z 
Tańskich Hoffmanowej, jej męża (Karola Boromeusza, urzędnika Banku 
Polskiego i kronikarza powstania listopadowego - M.B.), Józefa 
Łubieńskiego (z Pudliszek, najmłodszego brata generała Tomasza - 
M.B.) i innych. Klaudya Potocka stała się jego duszą. Młoda ta 
kobieta wątłej postaci a wielkiego serca, jak była aniołem 
opiekuńczym rannych i chorych w Warszawie i Modlinie, tak teraz w 
Dreźnie stała się niestrudzoną w niesieniu ulgi i pomocy 
wygnańcom". 
Komitet drezdeński z podziwu godną ofiarnością dopełniał 
patriotycznego obowiązku opieki nad żołnierzami polskimi 
nadciągającymi z Prus i Austrii. "Kiedy pod koniec grudnia 1831 r. 
generał Bem wpadł z Elbląga do Drezna i zażądał środków na 
wyprowadzenie żołnierzy - świadczy Gadon - Klaudyna (Potocka) 
wyczerpawszy już całkowity swój zapas gotówki, sprzedała dwa 
kosztowne szale, żeby zasilić składkę; za jej przykładem inne 
Polki spieniężyły klejnoty i w 24 godzin zgromadzono między 
rodakami 40.000 złp, które nazajutrz do Elbląga [...] wyprawione 
zostały. Potem powtórnie zebrany w Dreźnie inny fundusik 
przyczynił się do ściągnięcia do Francyi trzystu żołnierzy z 
korpusu Ramoriny, którzy wtłoczeni z Galicyi do Polski, uchodzili 
stamtąd i przybywali do Krakowa. Tym wojskowym jak innym, idącym 
do Austryi, rząd saski wyjątkową łaską pozwolił przechodzić przez 
Drezno, bo inne stolice, jak Berlin i Wiedeń, ściśle były 
zamknięte Polakom. W najętem na ten cel pomieszczeniu znajdowali 
oni nocleg i utrzymanie i dostawali od komitetu bieliznę, buty i 
płaszcze, a poseł bawarski wydawał im na dalszą drogę paszporty". 
Obecność w Dreźnie tylu świetnych nazwisk i ofiarnych serc 
polskich wcale jednak nie ułatwiała "szwoleżerowi złej konduity" 
wypełniania zleconej mu w Paryżu misji, przeciwnie: można by rzec, 
że ją poważnie utrudniała. Bo drezdeńscy Polacy, w przytłaczającej 
większości wyznający poglądy społeczne i politycznie konserwatywne 
bądź umiarkowane, skłonni byli do najdalej posuniętych ofiar na 
rzecz akcji prowadzonej przez powszechnie znanego z dzielności i 
patriotyzmu generała Józefa Bema, natomiast okazywali niechętną 
nieufność i podejrzliwość emisariuszowi "samozwańczego" Komitetu 
Narodowego z Paryża, zwłaszcza że w tym komitecie zasiadali ludzie 
tak skompromitowani w oczach "półśrodkowców" swoim "nieprzytomnym" 
radykalizmem, jak Adam Gurowski i Tadeusz Krępowiecki. 
"Ja tu nic nie zrobię żalił się Zwierkowski w pierwszym liście do 
Lelewela z początków lutego 1832 r. jeżeli Komitet się nie zmieni 
co do niektórych osób (Gurowski, Krępowiecki), albo ja, albo oni 
muszą wyjść, bo inaczej mnie tu ten przeklęty nasz juste-milieu 
nie uwierzy..." Nawiązaniu współpracy między komitetem drezdeńskim 
a wysłannikiem paryskim przeszkadzali obecni w Dreźnie ludzie Bema 
(zwłaszcza obrotny i ustosunkowany płk Kruszyński, były wyższy 
urzędnik w ministerstwie spraw zagranicznych Rządu Narodowego, 
opiekujący się funduszami przeznaczonymi na pomoc dla żołnierzy 
uchodźców). Od powrotu generała Bema z niefortunnej wizyty w 
Paryżu zarysowała się między emigrantami polskimi nowa linia 
podziału: na bemistów i lelewelowców. Należy przypuszczać, że 
Walentemu Zwierkowskiemu nie udało się wiele wskórać w Dreźnie, 
gdyż zrażony złym przyjęciem zabawił tam zaledwie kilka dni, po 
czym przeniósł swoją główną kwaterę do Lipska. Już w Lipsku doszła 
go odpowiedź Lelewela, pisana z zachowaniem wszelkich wymogów 
konspiracyjnej dyskrecji. W liście prezesa Komitetu Narodowego 
Polskiego dla oczu niewtajemniczonych przeznaczony był krótki 
tekst francuski, pisany przez kupca Gastmana z Paryża do 
komiwojażera Zettnera w Lipsku (tak brzmiał nowy kryptonim 
Zwierkowskiego). Dopiero po tym tekście przesłaniającym następował 
czterokrotnie dłuższy list właściwy, skreślony atramentem 
sympatycznym. 
"Nie uwierzysz, jak strapiony jestem, jak nie pamiętam - skarżył 
się przyjacielowi Lelewel. - Chciałbym przed ludźmi się schować. 
Taki humor zrządzony. Przynajmniej ty się do tego nie przyczyniaj 
[...] W listach twoich wyczytałem twoją niecierpliwość i 
troskliwość, jaką ci najpiękniejsze uczucia dyktują. Mybyśmy radzi 
nieskończenie dogodzić twym oczekiwaniom, ale jak to trudno! Teraz 
przesyłam ci 4.000 franków. Znowu Komitet Meteński nadbiegł z tą 
pomocą. Życzliwość, sympatia (ze strony władz francuskich - M.B.), 
o której tyle mówiono, nagłym i licznym kolumn oficerskich 
ukazaniem się, zapowiedzeniem nadchodzących żołnierzy, plotkami 
Bema, oszustwem jakiego nie szczędził, użyciem w Saksonii do 
pieniędzy Kruszyńskiego - niesłychanie strwożoną zostanie. Bem 
ciężki rachunek przed potomnością zda. Teraz trudniej co skąd 
uzyskać, rozsiał nieufność, odstręczył od siebie, wprawił w odmęt 
myśli i drogi, sparaliżował ruch uczucia i działalności. Same 
niesłychane przewłoki stąd wynikające są niesłychanem utrudzeniem 
[...] Co do naszego komitetu, albo ów potrzebny albo nie. Jeśli 
potrzebny, powinien się utrzymać ten co jest [...] Jest to garnek 
stłuczony, który zasługuje jednak na zlepienie i oplecenie 
dlatego, że jest znienawidzony od nieprzyjaciół sprawy naszej 
[...] Nie mówię ci o niechęci, jaką na dworze na mnie podniecają, 
nie lękam się niczego... Ale nieskończenie boleję, gdy właśni do 
posłużenia (pogrążenia - M.B.) sprawy naszej przyczyniają się. 
Bem, Skowroński (Wincenty, były kapitan 3. p. strzelców, przysłany 
do Paryża jako delegat zakładu w Awinionie - M.B.), Zaliwski, 
Ledóchowski, Bronikowski, Płużański, Czyński, każdy z innych 
pobudek, w innych celach, innym sposobem targali się na osoby, na 
komitet, na organizację, na elekcję. A z tego jeden skutek i 
jeszcze się dotąd nie zreflektowali. Sołtyk się usunął (z 
komitetu) i ty się teraz usuwasz. Ja bez ciebie nic nie zrobię. 
Tyś mnie wyrwał, wyciągnął, a teraz chcesz się łączyć z 
wywrócicielami. Jeśli twoją dymisję złożę, to i swoją, ale wówczas 
nic mnie nie skłoni, abym się w jakiekolwiek komitety wdawał, może 
nawet od wszelkich sejmowych czynności usunę się i zniknę, może 
przyjdzie czas, że będę użyteczniejszy [...] Położenie naszych 
żołnierzy i podoficerów jest smutne. Żołnierzom w Avignon dano po 
3 sous. Sami karliści* (* Karlistami nazywano zwolenników króla 
Karola X ze starszej linii Burbonów, obalonego przez Rewolucję 
Lipcową. Potocznie nazwą tą obejmowano wszystkich konserwatystów 
nieprzychylnych popowstańczej emigracji polskiej.) są tym 
oburzeni. Nasi piszą z Avignon w desperacji. Coraz więcej nas 
kochają. W Besan‡on połowa naszych zatrzymana. Dziś generał 
Sierawski z Besan‡on przybył, jutro będę się z nim widział. 
Spazier do mnie pisał; cieszy się znajomością Grzymały Franciszka. 
Bardzo jest dla sprawy powszechnej potrzebny ciągły pobyt Grzymały 
w Saksonii; nie tylko dla Spaziera, ale i dla powściągania różnych 
fałszywych powieści, które się lęgną jak w gnieździe jakim w 
Saksonii. Grzymała jeden zdoła je trafnie odbierać i usunąć..." 
Odpowiedzią na to był list Zwierkowskiego, pisany z Lipska 21 
marca 1832 r. "Szwoleżer złej konduity" objawia się w tym liście w 
nowym, nie znanym dotąd charakterze: taktyka politycznego. Na ogół 
historycy dopatrują się w Zwierkowskim jedynie posłusznego 
wyraziciela i wykonawcy polityki lelewelowskiej. Ludwik 
Mierosławski wymyślił nawet dla niego złośliwą nazwę: "Widoma 
niewidomego Lelewela postać". Ale list z Lipska pokazuje, że 
Zwierkowskiego stać było także na samodzielne myślenie polityczne. 
Nie dał się przekonać Lelewelowi, że Komitet Narodowy Polski 
powinien być utrzymany w nie zmienionym składzie. Obstaje za 
usunięciem Gurowskiego i Krępowieckiego. Podszeptuje Lelewelowi 
sposoby na pozbycie się ich bez szkody dla całości komitetu: 
"Tajnie się ułożyć, tajnie działanie przedsięwziąć, a jawne musi 
tajnemu uledz. Oświadczyć poświęcenie miłości własnej, a jak dwóch 
ustąpi, reszta zostanie i głową ty zostaniesz; a głowę muszą 
członki słuchać, jeżeli dobrze zarządzi; wszak na krnąbrnych jest 
lekarstwo, perswazja, wytrwałość, z początku mały opór, a 
nareszcie zupełne opanowanie..." 
Ale rady Zwierkowskiego były już niepotrzebne. Sprawa komitetowych 
radykałów rozwiązała się sama, bez jego pomocy. Przyczynił się do 
tego zasadniczy spór o ogólną linię polityczną komitetu. Na 
pierwszym z marcowych zebrań Ogółu paryskiego, na wniosek 
radykałów uchwalono jednomyślnie "uczynić przed Europą wyznanie 
zasad politycznych szczere i śmiałe". Ostrożny Lelewel uznał 
jednak, że taki krok mógłby zaszkodzić Komitetowi Narodowemu 
Polskiemu w opinii rządu francuskiego i poprzez perswazje 
doprowadził do odwołania uchwały. To spowodowało wybuch. 
"Zahuczał straszliwie Taran - pisze Lubomir Gadon. - Przez dwa dni 
(15 i 16 marca) zawrzały zawzięte spory i dyskusye. Drugiego dnia 
Płużański podał w swoim imieniu i czterech kolegów, oburzonych 
>>samowładnem i podstępnem zniweczeniem jednomyślnej decyzyi 
Zgromadzenia<<, rozległy, ale bardzo niejasno motywowany wniosek, 
żądający by się >>Zgromadzenie Narodowe<< (tj. ogół paryski) i 
komitet, jako działający pod zbyt umiarkowanym wpływem, jako nie 
posiadający jedności jasno określonych zasad, ani podstawy 
ogólnych wyborów, rozwiązał się i istnieć przestał, i zastąpiony 
został przez nowy komitet, złożony z ludzi, wyznających te same 
demokratyczne zasady. - Gdy jednak zgromadzenie wniosek ten 
>>zakrzyczało<< i odrzuciło, nie dopuściwszy nawet szczegółowej 
nad nim dyskusyi, Płużański, Pułaski, Janowski z Ogółu a Gurowski 
i Krępowiecki z komitetu usunęli się i salę posiedzeń opuścili, z 
myślą założenia osobnego Towarzystwa, do czego już mieli wszystko 
przygotowane. Za nimi wyszło zaraz kilkunastu innych członków, 
śród śmiechu, oklasków i ironicznych pożegnań zgromadzenia, które 
nie przeczuwało, że w tej chwili pod jego oczami staje się coś, co 
będzie miało głębiej sięgające skutki; było to bowiem narodzenie 
>>Towarzystwa Demokratycznego Polskiego<<. Nazajutrz, dnia 17 
marca 1832 pierwsi jego założyciele zebrali się w pięciu, 
zawiązali je formalnie, natychmiast przyjęli kilkunastu 
przystępujących członków, i rozpoczęli działać". 
W ten sposób powstało najważniejsze z czasem stronnictwo 
polityczne Wielkiej Emigracji, stronnictwo, które po raz pierwszy 
w historii Europy określiło się oficjalnie jako demokratyczne*. (* 
Ale nie w historii świata, bo dwa lata wcześniej powstała, 
północno-amerykańska Partia Demokratyczna, istniejąca do dzisiaj, 
jako jedno z dwóch najpotężniejszych stronnictw politycznych w 
USA.) 
Secesja radykałów była całkowicie po myśli Zwierkowskiego, musiał 
więc w pierwszej chwili być z niej zadowolony. Nie przeczuwał, iż 
jednym ze skutków rozłamu w lewicy emigracyjnej i postępującej za 
tym rozłamem polaryzacji stanowisk będzie to, że jego samego 
zacznie się wkrótce określać mianem półśrodkowca, że jego samego 
będzie się zaliczać do "tego przeklętego juste-milieu", które tak 
często w pismach swych potępiał. 
Na razie miał pan Walenty co innego na głowie. Na wszelkie sposoby 
starał się przekonywać do komitetu Lelewelowskiego półśrodkowców z 
kolonii polskiej w Lipsku i ze skóry wychodził, żeby wydusić z 
nich fundusze na opędzenie najpilniejszych potrzeb ciągnących do 
Francji żołnierzy wygnańców. Lelewel dodawał mu ducha w listach 
pisywanych na poły to zwykłym, to sympatycznym atramentem: 
"Ty, Panie Sznejderze, nie powinieneś się z Lipska oddalać. Siedź 
póki możesz, jednaj, kój, a jeśli nieodzownie opuścić Lipsk 
zechcesz, zawiadom nas należycie, żebyśmy z posłaniem nie 
przedłużali. Może jeszcze jaki grosz przesłać ci zdołamy..." 
Ostatni list Lelewela do Lipska pisany był pod datą 10 maja 1832 
roku: 
"Narzekałem w jednym z poprzednich listów na Twój atrament 
niedobry, żem wyczytać nie mógł, ale to temu winne były oczy moje, 
woda (do przemywania oczu) mi się była zdekomponowała i była bez 
skutku, jakem oczy świeżą wodą przemył, tak lepiej widzę i czytam 
i piszę, a kiedy lepiej czytać począłem, tyś kochany panie Walenty 
pisać przestał; czy cię zły humor zbyt ogarnął, czy jarmark (Targi 
Lipskie? - M.B.), czy kłopoty, troszczymy się o to wielce. 
Niedawno mieliśmy listy z Drezna i o tobie nie było wzmianki, 
jakbyś przepadł. Wszakże na oślep posyłam ci ostatnie 1000 fr., 
które z Metz nadesłane, u mnie zaległy. Zawsze jedynie dla 
żołnierzy i podoficerów przeznaczone..." 
W dalszym ciągu listu Lelewel informował Zwierkowskiego o 
przyjeździe do Paryża ostatniego przewodniczącego senatu 
powstańczego, wojewody Antoniego Ostrowskiego, który, po wydobyciu 
się z aresztu austriackiego, przebywał początkowo na emigracji w 
Anglii. W związku z przybyciem Ostrowskiego ożywiły się starania o 
zwołanie w Paryżu "małego kompletu" polskiego sejmu. Zdaniem 
Lelewela Zwierkowski, jako dawny sekretarz Izby Poselskiej, miał 
obowiązek w tych staraniach uczestniczyć. Jego obecność była 
również potrzebna w Komitecie Narodowym Polskim, na który z 
różnych stron gotowały się zamachy. Biorąc pod uwagę to wszystko, 
paryski mocodawca odwoływał uprzednie instrukcje i wzywał 
wysłannika do przyspieszenia powrotu. 
"Bądź łaskaw, daj rychło o sobie wiadomości - kończył Lelewel bo 
tęsknię bez nich, to moja pociecha gdy twój list odbieram". 
Niepokojący Lelewela brak wiadomości z Lipska łatwo można 
wytłumaczyć. Po prostu Zwierkowskiego nie było już wtedy w 
Saksonii; wyjechał stamtąd dla dopełnienia drugiej ważnej misji 
zleconej mu przez komitet, a swoich nowych adresów podawać nie 
mógł ze względu na dobro sprawy i własne bezpieczeństwo. Ta druga 
misja miała polegać na zjednaniu dla komitetu Lelewelowskiego tej 
części emigracji popowstaniowej, która przebywała jeszcze w 
Galicji i wydana była na wpływy rozwielmożnionej tam "partyi 
arystokratycznej". Ubiec "arystokratów" można było tylko na 
miejscu, z zachowaniem tedy najdalej posuniętej dyskrecji i pod 
zmienionym po raz trzeci nazwiskiem, zorganizował sobie pan 
Walenty wypady do Krakowa i do Lwowa. 
O pobycie Zwierkowskiego na ziemiach polskich wiosną 1832 r. wiemy 
bardzo niewiele, ledwie to, co udało się wyszperać po archiwach 
historykowi Władysławowi Lewandowskiemu, wspomnianemu już wydawcy 
pism "szwoleżera złej konduity". - "W obawie, aby Adam książę 
Czartoryski, Władysław hr. Zamoyski i Gustaw hrabia Małachowski 
nie przechwycili kierownictwa nad emigracją znajdującą się jeszcze 
w Galicji - pisze Władysław Lewandowski - wysłany został z Drezna 
Walenty Zwierkowski do Krakowa i do Lwowa z zadaniem prowadzenia 
szerokiej agitacji wśród emigrantów na rzecz komitetu Lelewela 
oraz zdobycia w późnej starości funduszów dla uchodźców i 
projektowanego sejmu na emigracji, który nadal miał kontynuować 
swoje obrady w Paryżu". 
Z przekazu Lewandowskiego można było wysnuć fałszywy wniosek, że 
wiosną 1832 r. przebywał jeszcze w Galicji Adam Czartoryski. Tak 
nie było. W Galicji i w Rzeczypospolitej Krakowskiej działali 
tylko emisariusze księcia. On sam znajdował się już od dawna w 
Londynie i właśnie w tym czasie zabiegał o przedstawienie 
parlamentowi angielskiemu wniosku stwierdzającego, że "cesarz 
rosyjski wydał w Warszawie ukaz, niszczący resztki odrębności i 
narodowości Polaków, wbrew Traktatowi Wiedeńskiemu, którego Anglia 
jest gwarantką" 
"Akcja Zwierkowskiego - pisze dalej Lewandowski - napotkała 
poważne trudności ze strony zwolenników Czartoryskiego i elementów 
ziemiańsko-inteligenckich, działających pod wpływem Izydora 
Pietruskiego (był to zapewne ten sam Pietruski, który w 
napoleońskim Paryżu wyszukiwał na prośbę płk. Jana Kozietulskiego 
francuskie wiersze miłosne dla hrabianki Potockiej - M.B.) i 
Komitetu Lwowskiego hr. Ksawerego Krasickiego, który nie chciał 
się podporządkować Komitetowi Lelewela. Zwierkowski starał się 
przeciwdziałać Komitetowi Krasickiego, sam nawiązał kontakty z 
bardziej postępowym odłamem szlachty galicyjskiej i otrzymawszy 
obietnicę poparcia finansowego oraz moralnego Komitetu Lelewela, 
opuścił Galicję, udając się do Drezna..." 
Diablo ubogie są te wiadomości, wydłubane ze starych, nie 
istniejących już papierów. A chciałoby się wiedzieć jeszcze wiele 
innych rzeczy. Na przykład: jak czuł się były major 2. pułku 
krakusów w charakterze niepożądanego cudzoziemca w starym polskim 
Krakowie? Czy nie korciło go, żeby przedrzeć się przez kordon 
graniczny i zapuścić się w rodzinną Kielecczyznę aż do Białej 
Wielkiej, gdzie przebywała tajemnicza (dla nas) pani Urszula z 
Lewandowskich Zwierkowska? Albo czy starał się może o sekretną 
schadzkę z przebywającym w Krakowie byłym dyktatorem powstania, 
generałem Józefem Chłopickim, z którym wadził się niegdyś mocno, 
ale którego autorytetu moralnego nigdy w wątpliwość nie podawał? I 
jak się zachowywał, kiedy wśród dawnych znajomych, których 
usiłował zjednać dla paryskiego komitetu, spotykał ludzi o 
poglądach zbliżonych do "feudalnego patriotyzmu" carskiego 
generała adiutanta Wincentego hr. Krasińskiego, bądź do 
"praktycznego patriotyzmu" byłego generała Tomasza hrabiego 
Łubieńskiego? I jeszcze tyle, tyle innych szczegółów, które 
biograf znać powinien, lecz których już nigdy znać się nie będzie. 
W podróży powrotnej przez kraje niemieckie usiłował jeszcze pan 
Walenty (choć bez uchwytnych skutków) wypełnić trzecią misję 
zleconą mu przez komitet paryski. Chodziło o przewiezienie do 
Paryża, przechowywanych w Niemczech, papierów sejmowych, wśród 
których znajdował się i oryginalny akt detronizacji Mikołaja, 
pilnie poszukiwany przez wszystkie możliwe policje cesarstwa. - 
"Po drodze z Drezna do Paryża - pisze historyk Lewandowski - 
Zwierkowski zatrzymał się w Hanowerze, gdzie spotkał się z 
Wojciechem Turem, który opiekował się kancelarią sejmową. Po 
sprawdzeniu, że papiery sejmowe są dostatecznie zabezpieczone 
(powierzono je pod najściślejszą tajemnicą pastorowi Miede z 
Getyngi, który przechowywał je za ołtarzem swego kościoła - 
M.B.)*, (* Po wielu perypetiach papiery sejmowe dotarły do Paryża 
dopiero w czterdzieści cztery lata później i tam złożone zostały w 
"Bibliotece Polskiej".) Zwierkowski powrócił do Paryża". 
Powrót nastąpił w drugiej połowie lipca 1832 r. Kolegów z komitetu 
odnalazł pan Walenty w nastrojach nie najlepszych. Nad Polakami 
paryskimi zawisła anatema rządowa, wywołana zajściami czerwcowymi 
po pogrzebie generała Lamarque. - "Zaszedł nagle w Paryżu wypadek, 
który pośrednio dotknął i Polaków - referuje wydarzenie Lubomir 
Gadon - był to zgon generała Lamarque, niezmiernie popularnego w 
masach, które w nim czciły dzielnego żołnierza i śmiałego trybuna. 
Niezliczone tłumy wysypały się na jego pogrzeb 5 czerwca; był on w 
Izbie jednym z mówców opozycyjnych gorąco przemawiających za 
Polską, więc i Polacy wzięli udział w pochodzie i obrzędzie 
pogrzebowym. Za karawanem śród deputacyj wychodźców politycznych 
włoskich, hiszpańskich, niemieckich, szła i liczna grupa Polaków. 
Na jej czele postępował generał Sierawski w galowym polskim 
mundurze, okazałej postaci, z długimi białymi włosami, spadającymi 
mu na plecy. Za chorągwią polską szedł Lelewel, pod rękę z 
Odilon-Barrotem znanym deputowanym i naszym szczerym przyjacielem. 
Wszędzie, za okazaniem się orszaku polskiego, tłum wołał Vive la 
Pologne! Z estrady, przeznaczonej dla mówców, przemówił w imieniu 
Polaków generał Umiński. Ale obchód żałobny przybrał rychło inną 
postać: posłużył on stronnictwu republikańskiemu za hasło 
zbrojnego zamachu na istniejący stan rzeczy; w mieście wszczęła 
się walka zażarta, na ulicach paryskich krew się polała. Między 
Polakami zapanowało wzruszenie niemałe; wrażliwe, zapalne umysły 
nasze widziały już zmianę rządu, powszechną rewolucyę i wojnę 
europejską. Dnia 6 czerwca Lelewel po dwakroć, z rana, a potem o 
godzinie 9 wieczorem zbierał Komitet. Ale po dwóch dniach burza 
minęła i ruch rewolucyjny został stłumiony; rząd rozwinąwszy 
znaczne siły, zwyciężył zupełnie i utwierdził swą władzę. Paryż 
został ogłoszony w stanie oblężenia". 
Była to pierwsza przestroga dla Polaków, wykazująca, jak zawodne 
są ich rachuby na rewolucję europejską i na powszechną wojnę ludów 
z monarchami, rozbiorcami Polski. Natomiast dla rządu króla 
Ludwika Filipa było to wskazanie, że emigrantom polskim nie można 
zbytnio ufać. Minister spraw wewnętrznych hrabia d'Argout (w 
listach polskich nazywano go po prostu Argusem) zagroził 
wydaleniem z Paryża wszystkich Polaków. Dla emigrantów nie 
mających jeszcze prawa pobytu, dostęp do stolicy został całkowicie 
zamknięty. 
Po przyjeździe do Paryża Zwierkowski odbył szereg ważnych rozmów. 
Między innymi był przyjęty przez przybyłego niedawno do Francji i 
zamieszkałego w tym samym co on hotelu, generała wojewodę 
Antoniego hrabiego Ostrowskiego (przeciwnicy polityczni wojewody, 
zgorszeni jego ciągotami do lewicy, nazywali go generałem 
Lafajdą*), (* Konserwatywni kronikarze powstania i Wielkiej 
Emigracji najniesłuszniej starali się zdyskredytować Antoniego 
Ostrowskiego w opinii współczesnych i potomnych, nie mogąc 
ścierpieć wyraźnej sympatii tego arystokraty i bogacza dla 
programu radykalnych reform społecznych. Ostrowski rzeczywiście 
nie najlepiej dowodził Gwardią Narodową w pierwszych tygodniach 
wojny powstańczej, nie wolno jednak zapominać, że był on 
nieposzlakowanym patriotą i prawdziwie postępowym człowiekiem. Dał 
tego dowody jako odważny sędzia Sądu Sejmowego w latach 1826-1829, 
jako zasłużony pionier uprzemysłowienia kraju [m.in. był 
założycielem Tomaszowa Maz.], jako autor pism i pamiętników, które 
przetrwały do naszych czasów jako świadectwa postępowości i 
oświecenia najwyższej próby.) z którym omówił szczegóły swego 
pobytu w Getyndze, a potem snuł rozmaite projekty na tematy 
przyszłego sejmu "w emigracyi". Natomiast Lelewelowi musiał 
referować przebieg swoich podróży w wielkim pośpiechu, bo prezes 
komitetu, półżywy z przepracowania, wybierał się właśnie na 
parodniowy odpoczynek do posiadłości wiejskiej generała 
Lafayette'a w La Grange. Ale Lelewel wypoczywać nie umiał i już 
następnego dnia Zwierkowski otrzymał od niego list. 
"La Grange 20 lipca 1832 ... 
Bawimy tu przez dziś i jutro, oprócz tego listu o niczym myśleć 
nie chcę i nic nie robię, chciałbym aby te dni parę było 
wypoczynkiem... Ale pisząc list do Paryża, pisząc do Ciebie, 
wyskakują wspomnienia. Dlatego piszę małe uwagi, które 
Hłuszniewiczowi zakomunikujesz (były poseł borysowski dr Antoni 
Hłuszniewicz zajmował się w tym czasie sprawami wydawniczymi 
Komitetu Narodowego Polskiego - M.B.) [...] W niedzielę będziemy z 
powrotem na godzinę drugą. Jeśli wam będziem potrzebni, możecie 
zmówić nadzwyczajne posiedzenie, na które się stawimy. Oświadcz 
moje atencje wojewodzie (A. Ostrowskiemu). Szkoda, że wczesno 
poszedł spać, kiedym od ciebie schodził, już był zamknięty [...] 
Powiedz wojewodzie, że Lafayette dziwi się mocno, że z jego listu 
posądzenie ministerium francuskiego, że wysyła nas do Alegru z 
narady moskiewskiej, wyrzucić chciano i wyrzucono, wolałby, żeby 
było zostało..." 
Ostatnie zdania Lelewela dotyczyły sprawy, która wiele krwi 
napsuła wojskowym wychodźcom polskim. Rząd francuski wpadł na 
pomysł uformowania z żołnierzy polskich batalionu legii 
cudzoziemskiej w Algierze, gdzie toczyła się jeszcze wojna z 
Kabylami. Werbownicy poczęli jeździć po zakładach polskich. 
Szukali ochotników, dobrych kawalerzystów do formującego się pułku 
strzelców afrykańskich (Chasseurs d'Afrique). Zrobił się z tego 
szum, że rząd francuski zamierza deportować przymusowo Polaków do 
Algieru. Trzydziestu oficerów z zakładu polskiego w Awinionie 
wysłało 3 lutego 1832 r. notę protestacyjną na ręce Lelewela ze 
stanowczym oświadczeniem, że do Algieru nie pójdą. - "Kości 
przodków naszych po polach Egiptu i Haiti sterczące widocznym są 
dowodem - głosiła >>protestacya<< - iż dosyć długo ojcowie nasi w 
sprawie cudzej dla samej tylko sławy walczyli. Widział świat cały, 
iż tą drogą puściznę zachowaliśmy bez skazy. Lecz cel nasz, lecz 
serca nasze ku ojczyźnie są zwrócone i do niej jedynie należą; a 
interes tej drogiej ojczyzny nie ma nic wspólnego z polityką 
monarchów, nie ma nic wspólnego z wojną, która się jeszcze nie 
zakończyła w Algierze..." 
Lelewel podał tę notę do gazet francuskich, z dodatkiem od siebie, 
według słów Gadona, "szorstkim dla rządu". 
Nieprzyjaźnie nastawiony do komitetu Lelewelowskiego kronikarz 
emigracji uważa, że cała ta akcja protestacyjna nie miała sensu, 
bo "rząd choć wzywał ochotników, choć może w duchu i chętnie byłby 
się pozbył Polaków z Francyi, przesadzając ich do Afryki, ale o 
wykonaniu tego drogą gwałtu, śród danych okoliczności myśleć nie 
mógł i nie myślał..." Dlatego, zdaniem Gadona, "ta niewczesna 
protestacya, uczyniona bez racyi, bez istotnego powodu, ułożona 
stylem junackim, jako pierwsze wystąpienie zbiorowe od polskich 
wychodźców, sprawiła na władzach francuskich najgorsze wrażenie i 
nie mogła nie wpłynąć na ich usposobienie dla Emigracyi. 
Ministrowie byli mocno urażeni, a najbardziej minister wojny, 
marszałek Soult". 
Niemniej, werbunek do Afryki trwał dalej, a w atmosferze nudy i 
beznadziejności w jakiej żyli młodzi oficerowie i żołnierze polscy 
w zakładach mógł trafić na podatny grunt. Tenże sam Gadon, 
przytaczając kronikę zakładu w Besan‡on, pod datą 4 lipca 1832 r. 
(a więc w 5 miesięcy po pierwszym proteście) odnotował: 
"Z rozkazu ministra, komendant placu wzywa ochotników do mającego 
się formować batalionu polskiego w Algierze. Rada odrzuca wezwanie 
z oburzeniem i gwałtownie potępia zawczasu tych, coby się do 
Afryki udali, następującą uchwałą, którą wszystkim Zakładom we 
Francyi komunikuje: 
1) Kto jest prawym Polakiem, ten do Algieru nie pójdzie. 
2) Kto z Algieru wróci, ten nigdy w szeregach ojczystych miejsca 
nie znajdzie. 
3) Niech do Algieru idą ci, którzy swemi postępkami stali się 
niegodnymi naszego towarzystwa. Powracający z Algieru znajdą już 
wyrok dla siebie. Niech się wyrzekają ojczyzny. Polska wolna ich 
synami nie nazwie. 
4) Wysyła się do Bordeaux podpułkownika Roślakowskiego dla 
wstrzymania przybywających z Prus żołnierzy od udania się do 
Algieru..." 
(Tych właśnie żołnierzy polskich, których wysyłano z Prus do 
Francji drogą morską, rząd francuski wbrew zapewnieniom Gadona 
usiłował odesłać do Algieru "drogą gwałtu". Dowodem na to mogą 
posłużyć dramatyczne perypetie 450 Polaków, wiezionych na statku 
gdańskim "Lachs", którym udało się uniknąć przymusowego 
odtransportowania do Algieru pod konwojem okrętów wojennych 
francuskich, jedynie dzięki temu, że wspomniany podpułkownik 
Roślakowski z Besan‡on zdołał ich na czas przestrzec przed 
grożącym niebezpieczeństwem). 
618 polskich wojskowych z zakładu Besan‡on wystosowało do rządu 
francuskiego kategoryczne oświadczenie, że "Polacy do Algieru się 
nie udadzą". Jedyny członek rady bezansońskiej, który opowiedział 
się za stworzeniem legionu algierskiego, major Tadeusz Lipski 
ściągnął na siebie takie oburzenie i tyle wyzwań na pojedynek, że 
musiał się ze swego stanowiska wycofać, przyznając, że "zamiar 
jego wynikł z braku dostatecznej rozwagi". 
Do polskich protestów dołączył się generał Lafayette. "Bohater 
dwóch światów" nie tylko że interweniował osobiście u marszałka 
Soulta, ale ponadto udostępnił polskiemu komitetowi, do publikacji 
w prasie, swoje niezwykle ostre pismo do rządu francuskiego, 
sugerujące m. in., że cała sprawa zaciągu algierskiego wynikła z 
podszeptu paryskich agentów cesarza Mikołaja. Ostrożny dr 
Hłuszniewicz, nie chcąc ściągać gromów na komitet, przed 
ogłoszeniem listu Lafayette'a wykreślił z niego zdanie o 
inspiracji carskiej ambasady, o co mieli do niego później 
pretensje zarówno Lafayette, jak Lelewel. 
Ostatecznie francuskie ministerstwo wojny wycofało się z zamiaru 
sformowania batalionu algierskiego złożonego z Polaków. Ale 
maszyna werbunkowa była już rozkręcona i ten polski lub prawie 
polski batalion Legii Cudzoziemskiej jednak powstał. Dowodził nim 
major byłego Wojska Polskiego, Tadeusz Horain, z zakładu w Lunel. 
Smutne losy polskich żołnierzy tego batalionu streszcza Sławomir 
Kalembka: "Po ciężkich pracach polowych i walkach przeciw Kabylom 
w sierpniu 1835 r. załadowano ich na statki wraz z resztą 
legionistów i wysłano do Hiszpanii dla udzielenia wsparcia rządowi 
królowej Krystyny przeciwko zbuntowanym karlistom* (* "Karlistów" 
hiszpańskich nie należy mieszać z "karlistami" francuskimi. 
Pierwsi popierali infanta Don Carlosa, walczącego o tron 
hiszpański, drudzy byli zwolennikami króla francuskiego Karola X i 
reprezentowanej przez niego starszej linii Burbonów, zrzuconej z 
tronu Francji przez Rewolucję Lipcową i Orleanów [młodszą linię 
Burbonów].) w toczącej się tam wojnie domowej. Walczyli oni w 
Hiszpanii (niektórzy z nich z pewnością po raz drugi - M.B.) do 
1837 r. W maju tegoż roku przeszły granicę francuską w Pirenejach 
ich niedobitki - około 120 wynędzniałych i już nikomu 
niepotrzebnych najemników, z których niejeden dał się zwabić do 
Algierii chcąc stale pozostawać w sprawności bojowej, by lepiej 
służyć w przyszłym powstaniu narodowym." 
W czasie nieobecności Zwierkowskiego we Francji zaszedł tam ważny 
fakt: 30 czerwca 1832 r. zjechał do Paryża, po uwolnieniu się spod 
nadzoru austriackiego, generał Józef Dwernicki. W momencie 
szczytowego skłócenia różnych odłamów emigracji pojawiał się na 
scenie politycznej ktoś, kto mógł wszystkich pojednać: wódz, 
którego sławę opiewano w wierszach i pieśniach; urodzony 
kawalerzysta, tryskający zdrowiem i dobrym humorem wąsacz, 
życzliwy ludziom i światu, dobry do bitki i do wypitki, bohater w 
stylu arcypolskim, popularny na prawicy i na lewicy, w Paryżu i w 
prowincjonalnych zakładach. Znużona solennymi odezwami komitetu 
Lelewelowskiego, szaleństwami Taranu, kompromitacją Bema i nudą 
życia zakładowego emigracja odetchnęła: znalazła wreszcie swego 
bohatera! 
"Kapryśny wiatr popularności silnie zawiał ku niemu, a on się od 
niego nie uchylał - pisze o tych pierwszych dniach paryskich 
Dwernickiego Lubomir Gadon. - "Pamiętnik Emigracyi", pismo 
periodyczne, które od niedawna w Paryżu zaczęło wychodzić, jęło 
podnosić jego działania podczas powstania. Delegowani od Zakładów 
coraz więcej zbliżali się do niego, i porozumiewali się z nim w 
przedmiocie złożenia nowego Komitetu. On, przed nimi, ze swej 
strony ubolewał, że emigracya zakłócona różnemi partyami, i że 
nikt dotąd nie zajął się jej potrzebami; wreszcie otwarcie 
oświadczał się z gotowością poświęcić swoje trudy na pożytek 
rodaków. 
Już zaraz po przybyciu Dwernickiego do Paryża, pomyślano wydać mu 
ucztę, ale na razie sprzeciwiał się temu porządek policyjny, 
trwający od wypadków 5 i 6 czerwca i nie dozwalający liczniejszych 
zebrań. Wkrótce jednak zniesienie stanu oblężenia usunęło wszelką 
przeszkodę. Uczta odbyła się (7 sierpnia) w jednej z restauracyj 
na Polach Elizejskich; na ustroniu w lokalu, otoczonym zewsząd 
drzewami, zebrało się na nią przeszło 100 osób, a wielu dla braku 
miejsca u stołu, mogło już tylko asystować w roli widzów. 
Solenizant zasiadł między generałem Umińskim i wojewodą Antonim 
Ostrowskim; niezaprzeczony mistrz w ucztowaniu, Ledóchowski, 
wniósł pierwsze zdrowie na cześć bohatera Stoczka i Boremla; 
potem, przez trzy godziny szedł długi szereg innych toastów: na 
Umińskiego, na Sejm nieśmiertelny, na detronizatorów, tj. na 
Ledóchowskiego i Sołtyka obu razem, a potem na każdego z osobna, 
na Ostrowskiego, na poległych, na Lelewela jako profesora, który 
swą nauką zawczasu usposabiał młodzież do rewolucyi itd., itd. 
Nie brakło różnych przemówień prozą i wiązaną mową. Wygłosił swe 
rymy Kajsiewicz, korespondent bezansoński (tzn. delegat zakładu w 
Besan‡on - M.B.), jako były ułan z korpusu Dwernickiego; potem 
Antoni Gorecki odczytał dytyrambiczny wiersz, zakończony 
następującymi strofami: 
Wszak kiedy czarna porwie okręt burza, 
Choć po nieznanych przepaściach go nurza, 
Bije grom, żaden żeglarz się nie boi, 
Dopóki widzą, że główny maszt stoi. 
Ty jesteś masztem tej ojczystej nawy, 
Patrząc na burzę płyniem bez obawy, 
I jeszcze serce nadzieją nam bije: 
Możem być w Polsce, bo Dwernicki żyje. 
Oprócz Umińskiego, żaden z naszych generałów w uczcie nie 
uczestniczył, bo prawie wszyscy znajdowali się w tej chwili poza 
Paryżem. Kniaziewicz odpoczywał w Montmorency, Dembiński bawił 
jeszcze w Strassburgu, Bem kąpał się w Bereges, gdzie z nim też 
Sznajde i Mycielski się leczyli. Była to widocznie pora kuracyi 
naszych generałów, bo i Umiński zaraz po uczcie udał się do źródeł 
w Mont'Or; a w tym samym czasie Chłopicki i Skrzynecki leczyli się 
w Karlsbadzie. 
Ale na uczcie był Mickiewicz. Pisując jeszcze z Drezna, nie 
ukrywał on swego wstrętu do "finansowego liberalizmu" Francyi i, 
pod smutnym wrażeniem stanu, jaki się tam objawił między naszymi, 
wyznawał w liście do Lelewela, że "Paryżem brzydzi się jak 
piekłem". Postanowiwszy jednak nie wracać do kraju i dzielić na 
wychodźstwie los rodaków, wypadało połączyć się z nimi tam, gdzie 
przebywali najliczniej, i dokąd go zresztą i autorskie sprawy 
wzywały. Kiedy z Saksonii zaczęto rugować Polaków, opuścił on 
Drezno pod koniec czerwca i, po dłuższej wędrówce przez Niemcy 
przybył dnia 1 sierpnia w towarzystwie Ignacego Domeyki do Paryża. 
Owóż, Mickiewicz znajdował się na bankiecie Dwernickiego. Wywołany 
przez głosy zebranych, wystąpił wielki Adam na środek sali; 
rozochoceni biesiadnicy uciszyli się, a on przez kwadrans 
improwizował na temat zastosowany do okoliczności. 
Nieopodal niego stał drugi poeta Juliusz Słowacki, wpatrzony w 
improwizatora, ale w duszy podrażnionej dumą mówił do siebie: 
>>Tak, jesteśmy bracia w poezyi, ale ja się nie zbliżę do ciebie i 
pierwszy ręki nie podam<<*. (* W liście do matki Słowacki pisał: 
"Mickiewicz przyjechał do Paryża, ale nie pójdę pierwszy do niego; 
jeżeli się zechce poznać ze mną, to dobrze".) Tak też uczynił; ale 
Mickiewicz nie znał małostek wygórowanej miłości własnej, i po 
uczcie, już o zmroku, gdy śród drzew i zarośli ówczesnych Pól 
Elizejskich biesiadnicy się przechadzali, ujrzawszy Słowackiego, 
z właściwą prostotą wielkiej duszy, pierwszy podszedł do niego i 
dłoń mu uścisnął. 
Spotkanie się dwóch postaci wybranych, zetknięcie się tych dwóch 
górnych umysłów, był to śród naszego rozbicia, choć przelotny 
moment harmonijny. Jakby pod urokiem tego akordu chwilowego, 
wszyscy rozchodzili się z zadowoleniem na twarzy i żegnali się jak 
bracia, bo żaden rozdźwięk nie zakłócił pogody tego familijnego 
zgromadzenia. Czyżby miał racyę ów cudzoziemiec, co zauważył 
złośliwie, że u Polaków najłatwiej zgoda się znajduje, gdy chodzi 
o ucztę?" 
Członek Komitetu Narodowego Polskiego, Walenty Zwierkowski, na 
pewno w tej podniosłej uroczystości zbratania się polskich tułaczy 
uczestniczył, chociaż nie ma na to żadnych dowodów na piśmie. 
Wiele jest natomiast dowodów pisanych i drukowanych na to, że 
następnych kilka tygodni jego życia upłynęło pod znakiem generała 
Dwernickiego. Wkrótce po obiedzie na Polach Elizejskich, w połowie 
sierpnia 1832 r., Komitet Narodowy Polski wysłał pana Walentego w 
podróż inspekcyjną po rozsianych po całej Francji polskich 
zakładach wojskowych. Na czym jego misja miała polegać, dokładnie 
nie wiadomo. Z korespondencji Lelewela i z różnych relacji 
pamiętnikarskich można wnosić, że chodziło głównie o rozpoznanie 
sił i nastrojów emigrantów lub ściślej mówiąc o zabezpieczenie 
"stanu posiadania" komitetu Lelewelowskiego w zakładach przeciwko 
stale wzrastającym wpływom generała Dwernickiego. Dla "szwoleżera 
złej konduity" było to w każdym razie pierwsze bliższe zetknięcie 
się z mieszkańcami zakładów wojskowych, stanowiących najważniejszą 
siłę napędową Wielkiej Emigracji. 
"Słusznie wychodźstwu polistopadowemu [...] późniejsi historycy 
nadali nazwę Wielkiej Emigracji - pisze Sławomir Kalembka - wielką 
ona była nie przez liczbę uczestników, wprawdzie bardzo znaczną 
jak na owe czasy, ale przez rolę, jaką odegrała w trudnych latach 
niewoli, przez bogactwo jej życia organizacyjnego, ideologicznego, 
kulturalnego i w ogóle umysłowego, a wreszcie przez mnogość 
składających ją wybitnych osobowości". 
Tak się przedstawia Wielka Emigracja, kiedy patrzeć na nią z 
przeszło stuletniej perspektywy historycznej. Ale wtedy, w 
pierwszym roku po upadku powstania listopadowego, było jej jeszcze 
bardzo daleko do wielkości. Składały się na nią wówczas treści 
nieefektowne i przyziemne: dezorientacja, zmęczenie i głód 
bezdomnych rozbitków polskich, miotanych przez los po wszystkich 
szlakach wędrownych Europy. Ich zmagania się z moralnym szantażem 
carskiej amnestii ("29 grudnia 1831 r. dowódca 10 pułku piech. 
lin. Jabłoński za namawianie do przyjęcia amnestii został przez 
własnych żołnierzy śmiertelnie pobity kijami"). Przejściowa 
euforia, wywołana serdecznym przyjęciem przez ludność krajów 
niemieckich i Francji, a równocześnie jęki bezbronnych Polaków 
mordowanych przez żołnierzy pruskich w Fiszewie i Elblągu. 
Śmiertelna nuda bytowania we francuskich zakładach wojskowych. 
Stały brak pieniędzy i rozwielmożnione kartograjstwo. Zalewanie 
robaka alkoholem i niewybredne miłostki z dziewczętami francuskimi 
nie najsolidniejszej konduity. Bezsensowne pojedynki i żałosne 
samobójstwa. A nade wszystko: nie ustająca ani na chwilę tęsknota 
za ojczyzną i bliskimi, i rozpacz, rozpacz, rozpacz, którą tak 
trafnie odgadywał w dalekim Petersburgu generał Tomasz hrabia 
Łubieński. 
Oto, dla przykładu, fragmenty niedawno odkrytego i opublikowanego 
dziennika mieszkańca zakładu w Besan‡on, dwudziestoczteroletniego 
kapitana Szymona Konarskiego*, (* Szymon Konarski Dziennik z lat 
1831-1839, przygotowali do druku B. Łopuszański i A. Smirnow, 
Wrocław 1973.) byłego dowódcy 1. batalionu strzelców w korpusie 
generała Dezyderego Chłapowskiego, a w przyszłości bohatera i 
męczennika walki o niepodległość. Dziennik dobrze wprowadza w 
atmosferę zakładu w Besan‡on w dniach, kiedy przyjechał tam 
Zwierkowski. 
"Zebraliśmy się w paręsta na wielką salę wszyscy, ilu nas było, 
dla wysłuchania praw ograniczających władzę Rady Wojskowej przez 
nas wybranej - notował w jednym z tych dni Konarski. - P. 
Bułharyn*, (* Jerzy Bułharyn, w powstaniu major, dowódca 7. pułku 
ułanów. Później uczestnik wyprawy Zaliwskiego.) major, zaczął w 
odrębnej materii mówić za Komitetem przeciw panu Bemowi. Kończył 
rzucać kość niezgody, zaczętą przez Zaleskiego* (* Konstanty 
Zaleski, członek Zarządu Filaretów, uczestnik spisku Dekabrystów, 
w powstaniu kapitan jazdy poznańskiej, odznaczony krzyżem Virtuti 
Militari był przedstawicielem Komitetu Narodowego Polskiego w 
Strasburgu.) w Strassburgu, wskutek czego krzyk, kłótnie, hałas. 
Litwini najwięcej krzyczeli, trzymając się jak pijany płotu 
Bułharyna. Słowem, był to sejmik zerwany przez szlachtę polską, bo 
też się i rozeszli po większej części. Wszystkich to obeszło, 
niezgoda bowiem w okolicznościach, w których jesteśmy, jest 
zabójczą. Miał być pojedynek poczciwego Polaka Gordaszewskiego z 
panem Bułharynem..." 
I na dalszych kartach Dziennika: "Dzień wśród niespokojności i 
nudów największych przepędziłem z Berensdorffem i Malczewskim* (* 
Antoni Berensdorff w powstaniu podporucznik 1. pułku strzelców 
pieszych, Józef Malczewski w powstaniu kapitan I. pułku piech. 
lin. Obaj młodzi oficerowie byli bliskimi przyjaciółmi autora 
Dziennika.) na bilardzie lub gdzie indziej, nie mogąc nigdzie 
miejsca znaleźć!..." 
"Jako w niedzielę, chodziliśmy znowu do strzelnicy, gdzie ja 
zbiłem osóbkę gipsową, służącą za cel strzelających. Resztę dnia 
najnudniej spędziliśmy..." 
"Źle, do miliona diabłów. Pieniędzy ani jednego sous. Wypiłoby się 
szklankę wina przy tym nędznym obiedzie. Nie masz. Nie można. 
Tytuniu nie nazbiera się, więc niedopalone cygara kraje się i pół 
fajki wystarcza na cały dzień. I grać, i czytać się nie chce, bo 
głodno, bo nudno niezmiernie. Od Honoratki* (* Polscy wygnańcy 
starali się na wszelkie sposoby upodobnić Besan‡on do Warszawy: 
jedna z tamtejszych kawiarni została ochrzczona "Honoratką", druga 
"Marysią"; bezansoński park publiczny nazwano "Ogrodem 
Krasińskich", plac musztry i jazdy konnej francuskiego garnizonu 
"Foxalem".) wypędzili naszego brata, bo z nich któryś powiedział, 
że ma być rewolucja, więc wieczorem trzeba było w stancji 
siedzieć..." 
"Przyjechało dwóch z Avignonu dla komunikacji z nami. Nasza banda, 
pięciu nas, poszliśmy do młyna, stamtąd na Foxal, gdzie mustra 
wojska francuskiego, wreszcie smutni siedzimy w stancji w pięciu. 
Antoni kazał przynieść dwóch butelek wina, bo na niego z supełków 
wypadło. A cóż robić z biedy? Na pierwszego oddamy. Co tam, jutro 
mogę umrzeć. Wszyscy więc siedzimy koło kominka i popijamy. 
Wieczór Kajszewski zabrał mnie do siebie. Poczciwy człowiek, dał 
tytuniu na kilka fajek..." 
"Kupiłem sobie kapelusz za 10 franków. Byliśmy z Białowiejskim* (* 
Celestyn Białowiejski były major armii powstańczej.) u krawca, 
zanosząc surdut Malczewskiego. Kupowałem krepę czarną... na 
jutrzejszą uroczystość. Wieczorem z Malczewskim poszedłem po 
gramatyki, lecz niezmiernie drogie, po 10 franków sztuka, daliśmy 
pokój. Byliśmy i w drugim sklepie, lecz co za głupstwo chcieć za 
przeczytanie jednej stronicy 5 franków". 
"Obchód pogrzebowy poległych braci bezbronnych w Prusiech. Żadnych 
mów nie miano, zresztą było wszystko b. porządnie. Po skończonej 
ceremonii wszyscy smutni i zamyśleni, dużo kobiet płakało. 
Sierawski stary (generał) nie mógł się wstrzymać, poszedł z 
płaczem za ołtarz, ledwie go Mierosławski* (* W "zakładzie" 
besansońskim przebywało dwóch Mierosławskich: Hipolit były kapitan 
armii powstańczej oraz osiemnastoletni Ludwik z powstania 
podporucznik, późniejszy wódz naczelny powstańców poznańskich z 
roku 1848.) uspokoił. Po południu byłem w kąpieli..." 
"Na czytaniu i włóczeniu się cały dzień, z kąta w kąt 
przepędziłem, zawsze w największych nudach, zawsze w niedostatku i 
biedzie, głodno najczęściej, bo chociaż 30 franków za obiad i 
kolację bez wina, zawsze jednak wielka próżnia w żołądku 
zostaje..." 
"Święto uroczyste Polaków. Msza w kościele św. Pawła czy Jakuba 
około Foxalu. Każden z nas prawie wścieka się ze złości, że na 
Trzeciego Maja bez grosza jest. Jeden Białowiejski, co 1 /2 kwarty 
koniaku wypił, kupił tabaki i tytuniu na cały dzień i poszedł do 
bronetki. Wieczorem jednak lubo przypadkiem odcelebrowałem 
Trzeciego Maja. U Żaby (Hieronima, byłego kapitana 10. pułku 
ułanów, byłego adiutanta gen. Giełguda - M.B.) zebrało się 
kilkunastu kolegów, tercet, kwartet muzykalny, lecz octavet 
szklankowy. Wino grzane z kotła wiszącego na łańcuchu w kominku, 
wpadając w ustawione szklanki na stole, przy których 
"Warszawianka", Marseillaise, Vive la liberte, Vivent les 
Fran‡ais, Es leben die Polen, Hoch, na wszystkie strony ulic 
rozlegało się,12 była, kiedym wrócił do kwatery..." 
"Z rana odebrałem na poczcie list tak od dawna pożądany, z Polski, 
od matki. Któżby potrafił radość moją opisać, jakiej 
doświadczałem? Poszedłem do Jasia, gdzie go czytałem. Tadeuszowi 
pokazałem także ten list obejmujący tyle wiadomości wszystkich nas 
interesujące. I łzy, i smutek, i nadzieje na przemian w sercach 
naszych panowały. O dwunastej poszedłem grać kwartet, po czym 
zacząłem pisać do mamy. Wieczorem byłem u Żaby na kwartecie i na 
winie grzanym. Było to dokończenie zgody między nim i jego 
współmieszkańcem. Powracając o jedenastej w nocy między kamiennymi 
gmachami na ulicy, powtarzało echo piosenki wesołe Polaków, które 
przy cichości panującej już wszędzie dobrze się odbijały o uszy 
Francuzów snujących się po ulicach i Francuzek siedzących w 
oknach. Dobrze jednak, że nie rozumiały, bo by nie były może tak 
szczodre w okazywaniu nam swojej przychylności. Śpiewaliśmy bowiem 
zwyczajnego naszego mazura: >>Będą po nas Niemki szlochać i 
Francuzki toże, ale Polak jedną kochać i to Polkę może...<<" 
"Piszę list do mamy. Przed wieczorem przyniósł Żaba swój do mnie w 
zamiarze odesłania go z moim. W południe byliśmy u ogrodnika, 
gdzie pomarańczowych przeszło sto sztuk drzewa piękny widok 
robiły. Z Berensdorffem przed wieczorem poszedłem do krawca 
Dąbrowskiego, skąd nie odebrawszy kamizelki poszedłem na pocztę. 
Ucałowałem list..., oddając go do la boite (skrzynki pocztowej - 
M.B.). Kontent byłem, że pomimo tak wielkiego niedostatku nie 
pisałem nic o pieniądzach. Wieczorem poszedłem do Laury..." 
"Dzień błogosławiony, żołd bowiem odbieramy, 84 franki. 
Najpierwsza rzecz długi opłacić. Merotowa (właścicielka jadłodajni 
i lokalu, gdzie stołował się i mieszkał autor dziennika - M.B.) 
wzięła większą połowę, zostało 17 franków, bo szczęściem, jak się 
potem okazało, pożyczyłem Roszkiewiczowi 5 franków u Honoratki na 
kawę. Z tymi tedy 17 frankami diabli mnie zanieśli do Humnickiego. 
Przeczuwałem końce egzystencji takowych, uniosłem się chętką, 
przegrałem co do grosza w faraona i znowu więc cały miesiąc ani 
sous w kieszeni nie będzie... Cierpieć i bez końca cierpieć, oto 
przeznaczenie, oto szczęście, którego mi w moim młodym wieku wolno 
używać..." 
"Antoni Proszkowski (były kapitan 1. pułku strzelców pieszych - 
M.B.) do pojedynku się zabiera [...] Z rana z Antonim do Żaby po 
pistolety, potem do Szlezingera po lepsze. Idziemy próbować je 
około dwunastej. Cóż to za nieznośne gorąco. Około siódmej do Loży 
poszedłem. Bonjour (Francuz z Besan‡on, wprowadzał autora 
dziennika do miejscowej loży masońskiej - M.B.) święcie przyrzeka 
mi przyjęcie mnie. Spacer w Ogrodzie Krasińskich. Antoni B. i 
Józef przyjmowani są dzisiaj do Loży..." 
"Od godziny siódmej do trzeciej piliśmy na dole. Dlaczego? 
Berkowicza* (* Józef Berkowicz, w powstaniu major 2. pułku ułanów, 
syn sławnego pułkownika Berka Joselewicza, niedoszły organizator 
powstańczego legionu żydowskiego.) złapaliśmy, musiał fundować. 
Był tam i Rakelli*, (* Feliks Raquelier, były kapitan armii 
powstańczej.) lecz niestety szklanka mu się przewróciła, oblał 
mnie zupełnie. Wieczorem siedziałem przy piwie. Berek przychodzi w 
całej paradzie z obiadu dobrze podkuty. Naszczękał pałaszem i 
poszedł przecież..." 
"Wszystko zwyczajnym trybem. Paszkowscy odebrali wiadomość o 
śmierci ojca swego. Smutek ogarnął i mnie, któż bowiem może mnie 
zaręczyć, że i ja straty mieć podobnej nie będę. Ach, Matko moja! 
Czy ja cię widzieć jeszcze będę? Cierpiąc więc całe życie swoje, 
człowiek pomału zostaje pozbawionym z wszystkiego, czym go prawa 
natury łącząc, przywiązują na tym świecie. Widzi człowiek i swój 
grób zbliżający się i bardziej obojętnym się staje na rozkosze 
świata tego. Dlaczegóżby z ochotą nie chciał zginąć na placu boju 
z przekonaniem, że walczył dla szczęścia następnych pokoleń? Tak 
jest, wojny za wolność Polski, oto wszystko, co mi zostaje 
najdroższego na tym świecie..." 
"Ciągle smutny, ciągle zadumany nad ówczesnym stanem rzeczy, nad 
niezgodami i chęcią dogryzania jeden drugiemu, zresztą nad tylą 
wypadkami, które sławy nam nie przynoszą i nad nudną desperacją z 
nieczynności pochodzącą, a która mnie do tego stopnia dokuczyła, 
że rodzaj spazmów cierpieć zaczynam. Zadumany, lubo nie po raz 
pierwszy, szukając miejsca odludnego zawsze, gdzie bym mógł wiatry 
ganiać w swoich przechadzkach, uznałem, że niepodobieństwem jest, 
żebym w takiej bezczynności trwał dłużej. Postanowiłem w moim 
umyśle porzucić Francją i do czasu wojny odbyć wojaż pieszy po 
Szwajcarii i Włoszech, lecz to zamki na lodzie..." 
"Bębnienia i trąbienia wojska uwiadomiły mnie, że dziś niedziela, 
bo z innych względów nie wiedziałbym o tym. Wieczór szturm do 
Cytadeli. Rafaczyński (Jan Kanty, były kapitan 2. pułku krakusów, 
a więc kolega pułkowy Zwierkowskiego - M.B.) dowodził, ja wziąłem 
dwie baryłki pod swoim dowództwem. Bój był krwawy, lecz Polacy 
nigdy nie zwyciężeni. Smutny był widok patrzeć na rozlewającą się 
krew (bo już w szklanki nie mogli prosto nalewać wina czerwonego), 
szczęściem, że trupem nikt nie padł i jeden skutek raźny trochę 
został. Wracając koło kwatery Fijałkowskiego, wuj chciał pięciu 
zabić Francuzów. Była dwunasta blisko, kiedym do domu wrócił..." 
"O piątej byłem na naszym obiedzie, któren dla posła 
Zwierkowskiego dawaliśmy. Jeść i pić było co niemiara. Wziąłem 
nawet butelkę wina i owoców pełne kieszenie do stancji. Poszedłem 
do Karoliny, dałem jej bonbon (cukierek) [...] pieściłem się z nią 
długo, lecz niech ją diabli wezmą. Człowiek co innego robi, o czym 
innym myśli. Już i to nie bawi mnie. Puginał mi dajcie w ręce, a 
zobaczycie jak się rozśmieję..." 
Ostatni z przytoczonych zapisków kapitana Szymona Konarskiego 
pochodzi z 9 września 1832 roku. Wygląda więc na to, że wspomniany 
tam bankiet był wydany na pożegnanie Zwierkowskiego. Bo skądinąd 
wiadomo, że emisariusz paryski znajdował się już w Besan‡on w 
połowie sierpnia 1832 r. Świadczą o tym nadesłane do Besan‡on 
listy Joachima Lelewela. Pierwszy z nich nosi datę 17 sierpnia 
1832. 
"Co do sprawy komitetowej - pisał Lelewel do swego wysłannika - 
nie potrzebujesz żadnych objaśnień, bo interes znasz najlepiej, a 
będąc członkiem Komitetu istniejącego pewnie z każdym z nas 
czujesz jednostajnie i umiesz ocenić stanowisko swoje... 
Wdzięczny byłbym, żeby mię kto uwolnił od tych posług publicznych, 
do których popchnięty zostałem. Byłbym skończony i zaspokojony, 
choćby snem wiecznym. Pozdrowienia i służby". 
Drugi list Lelewela do Besan‡on pisany był 26 sierpnia 1832. 
Lelewel informował Zwierkowskiego o potrzebie uzupełniających 
wyborów do Komitetu Narodowego Polskiego i o konieczności 
uregulowania stosunku między radami zakładów, a Ogółem paryskim. 
Skarżył się na ciągłe waśnie emigrantów: 
"Z łoża choroby piszę niniejszy (list) do ciebie... Stary Hube 
(Michał, referendarz, były przewodniczący Komitetu Rozpoznawczego 
- M.B.) na ciebie i na mnie zagniewany, nie chce bywać na sesjach, 
utrzymując, że my się zmówili i w imieniu Komitetu działamy bez 
wiedzy Komitetu, i jego nie uwiadomiwszy... Komitet meteński na 
nasze ręce dla naszych na >>Saumon<<, do wyspy Aix przybyłych* (* 
"Saumon" to po francusku łosoś. Lelewel przetłumaczył na francuski 
nazwę statku, która w niemieckim oryginale brzmiała "Lachs". Był 
to ten sam gdański statek, który mając na pokładzie 450 polskich 
żołnierzy z Prus, uniknął przymusowego rejsu do Algieru tylko 
dzięki przytomności umysłu podpułkownika Roślakowskiego i 
zdecydowanej postawie innych Polaków.) przesyła 1.000 fr., ale 
razem Dornez (adwokat z Metz, sekretarz tamtejszego Komitetu 
Francusko-Polskiego - M.B.) pyta o te fundusze, które z sobą 
miałeś. Chciałby mieć notice (krótkie sprawozdanie) o nich; jak 
obrócone zostały dla zdania rachunku. Jeśli więc w ten moment nie 
możesz dowodnie rozrachować się mu, chciej przynajmniej do niego 
napisać i objaśnić go o tym, a co mu napiszesz, to i nam 
zakomunikować raczysz. Polecam się wzajem sercu". 
W trzecim i ostatnim liście do Besan‡on Lelewel donosił 
Zwierkowskiemu, że na zebraniu Ogółu paryskiego nie udało się 
ustalić zasad wyborów do nowego komitetu, wobec czego wybrano 
specjalną komisję dla zbadania projektów nadesłanych przez zakłady 
i wygotowania opinii w tym względzie. List miał charakter poufny: 
"Krótko do ciebie piszę nie dla pokazywania ludziom. Co będziesz 
sądził, to powiesz im [...] Był w tych dniach w Paryżu z (zakładu) 
Salins Franciszek Morawski (ów krawiec-kapitan z Towarzystwa 
Patriotycznego - M.B.), ze mną się (nie) widział, skierował się do 
demokracji - on, Dwernicki i Zalewski ppłk.* (* Generał Dwernicki 
liczył na poparcie radykalnego Towarzystwa Demokratycznego zapewne 
dlatego, że naczelni działacze tej partii: T. Krępowiecki i ksiądz 
K.A. Pułaski byli jego dawnymi podwładnymi z wojny powstańczej.) 
Źle zrobił Morawski, że się ze mną nie widział, zgrom go za to, 
jeśli go ujrzysz, i zreflektuj. Miałbym mu do zakomunikowania 
jakie myśli, możeby mu się przydały. Jeśli oni są ze mnie 
niekontenci, bo wątpię aby zażaleni byli, to niech powiedzą. Masz 
na małym papierku dużo do myślenia. Nie wiem dotąd nic, czy cię 
listy dochodzą. Służby swe ofiaruję. Chciałbym leżeć i chorować, 
nie mam czasu". 
Te trzy listy, pisane do Zwierkowskiego podczas jego pobytu w 
Besan‡on, mogą posłużyć za przykład owej "niepewności w 
działaniu", którą tak często wytykali Lelewelowi bracia Mochnaccy. 
Z jednej strony mogłoby się zdawać, że "profesor rewolucyi" nie 
marzył o niczym innym, jak tylko o uwolnieniu się od wszelkich 
obowiązków komitetowych, z drugiej wyczuwa się w tych listach 
ogromne zaangażowanie osobiste w sprawy komitetu i chęć 
uchronienia za wszelką cenę jego egzystencji przed zamachami z 
różnych stron. Chyba i Zwierkowskiemu nie udało się właściwie 
odczytać intencji mocodawcy, bo poszedł własną drogą, za co został 
później surowo skarcony. 
Pierwsze rozeznanie w Besan‡on i rozmowy z obecnymi tam delegatami 
z innych zakładów uświadomiły gościowi z Paryża, że komitetu 
Lelewelowskiego, osłabionego secesją Towarzystwa Demokratycznego, 
utrzymać się nie da. Prominenci różnych odłamów emigracyjnych 
(generałowie, konserwatyści, kaliszanie) burzyli się przeciwko 
przywłaszczeniu sobie przez lelewelistów wyłącznego prawa do 
przemawiania w imieniu całej emigracji; rady prowincjonalnych 
zakładów nie chciały się podporządkować komitetowi wybranemu przez 
samych tylko "paryżan"; masy emigranckie pragnęły pojednania się 
całego "tułactwa" i wyboru jednej powszechnie szanowanej 
reprezentacji. Symbolem, obiecującym tę upragnioną jedność, stał 
się na krótko dla wszystkich popularny generał Józef Dwernicki, co 
to - jak głosiła piosenka "na przedzie na Moskala sam jedzie". 
Narady w Besan‡on nad składem osobowym nowego komitetu ciągnęły 
się przez cały sierpień. Rzecz była dyskutowana i została 
ostatecznie uzgodniona w szczupłym gronie pełnomocników rad kilku 
zakładów. Gadon podaje, że w rozmowach uczestniczyli delegaci z 
Avignon i Lunel: Wincenty Skowroński (były kapitan 3. pułku strz. 
piesz.) i Gaspar Tochman (były major gwardii ruchomej); delegaci z 
Besan‡on i Lons-le-Saunier: Franciszek Gordaszewski (były kapitan 
2. pułku piech. lin.) i Józef Mejzner (były kapitan 9. pułku 
piech. lin.); delegat z Salins: Józef Zabłocki (były podporucznik 
4. pułku piech. lin.) oraz zaproszony z głosem doradczym Walenty 
Zwierkowski, wiceprezes Komitetu Narodowego Polskiego, a więc 
razem zaledwie sześć osób. Tę okoliczność przede wszystkim 
zaatakuje później Lelewel, bo przecież głównym zarzutem wysuwanym 
przeciwko komitetowi Lelewelowskiemu było to, że wybrała go za 
mała liczba wyborców. 
Wybór nowego prezesa władzy emigracyjnej nie nastręczał trudności: 
wszyscy delegaci opowiedzieli się zgodnie za generałem Dwernickim. 
Kłopoty zaczęły się przy wyborze wiceprezesa. Wysunięta przez 
zakład w Besan‡on kandydatura Joachima Lelewela nie przeszła 
wskutek sprzeciwu przedstawiciela rady z Avignon, gdzie przewagę 
mieli konserwatyści (nie darmo Lelewel w listach do Zwierkowskiego 
uskarżał się na kapitana Skowrońskiego - M.B.). Potem 
przedstawiciele rady w Besan‡on utrącili wysuniętą przez Avignon 
kandydaturę Czartoryskiego (książę przenosił się właśnie wtedy z 
Anglii na stały pobyt do Paryża), oskarżywszy go, że w swoich 
zabiegach dyplomatycznych w Londynie stawiał sobie za cel jedynie 
odzyskanie Królestwa Kongresowego, co dla mieszkańców innych ziem 
dawnej Rzeczypospolitej, licznie reprezentowanych we wszystkich 
zakładach, musiało być rzeczywiście ciężkim kamieniem obrazy. Ale 
księcia również nie chciano obrazić. Nawet najbardziej 
zacietrzewieni przeciwnicy jego polityki szanowali patriotyzm i 
bezinteresowność tego wielkiego pana, który rzuciwszy carowi na 
pożarcie swoje "państwo pułaskie" pośpieszył na pierwsze wezwanie 
ojczyzny i służył jej według swego najlepszego rozumienia do 
ostatniej chwili powstania, a teraz - zdany jak inni na wygnańczą 
poniewierkę - nie oszczędzając sił, czasu i pieniędzy - 
wykorzystywał swe rozległe stosunki międzynarodowe na to, by 
możnym tego świata nie pozwolić ani na chwilę zapomnieć o losach 
nieszczęsnego Królestwa Polskiego. Dla ułagodzenia księcia wysłano 
do niego ceremonialny adres, podpisany przez przewodniczących rad 
wszystkich zakładów i tłumaczący, że na liście kandydatów do 
nowego komitetu nie umieszczono go jedynie dlatego, żeby mu nie 
zakłócać jego ważnej dla Polski działalności dyplomatycznej. - 
"Pominięcia [...] ciebie, Książę, nie jest powodem - pisano w 
liście - ani nieszlachetna obojętność tułactwa, ani podejrzliwa 
nieufność nasza ale raczej konieczna obecność twoja w tem miejscu, 
kędy cię żaden z ziomków naszych zastąpić nie zdoła. Głębokie 
znawstwo dyplomatycznych operacyj, rozległe stosunki gabinetowe, 
tylko w twoich, Książę, rękach się znajdują. Ciebie więc Tułactwo 
nasze prawie jednomyślnie zaprasza, abyś na tej drodze wobec 
władców Europy, upominał się o życie wolnej, całej, niepodległej 
ojczyzny naszej". - Nie przewidziano, że Czartoryski uzna ten list 
za formalne upoważnienie do działań politycznych w imieniu całej 
emigracji, z czego wynikną dalsze komplikacje. Na razie spór o 
wiceprezesa zażegnano postanowieniem, że nowy komitet, po 
uformowaniu się, sam go sobie obierze. 
29 sierpnia 1832 r. sześciu delegatów podpisało w Besan‡on akt 
ustanawiający nową reprezentację wychodźstwa pod nazwą "Komitet 
Narodowy Polski i Ziem Zabranych". Skład nowego komitetu miał być 
następujący: prezes - generał Józef Dwernicki, członkowie: 
wojewoda generał hrabia Ludwik Michał Pac, wojewoda generał Antoni 
hrabia Ostrowski, generał Julian Sierawski, poseł Joachim Lelewel, 
deputowany Walenty Zwierkowski, naczelnik powstania żmudzkiego 
Ezechiel Staniewicz, poseł Jan Ledóchowski, poseł Stanisław 
Worcell, poseł Aleksander Jełowicki, referendarz stanu Michał Hube 
oraz ewentualny zastępca, gdyby którykolwiek z członków nie 
przyjął wyboru - Andrzej Plichta, były sekretarz Rządu Narodowego. 
Zwierkowski musiał się czuć trochę nieswojo podczas tych wyborów, 
zważywszy, że przyjechał do Besan‡on głównie po to, aby umocnić 
pozycję komitetu Lelewelowskiego i zjednać mu nowych stronników. 
Ale panu Walentemu, jak to pokaże jego późniejsza działalność, 
naprawdę zależało na zjednoczeniu wszystkich patriotycznych sił 
emigracji, a poza tym pewnie uważał, że nowy komitet, wybrany przy 
jego doradczym poparciu, składał się z samych ludzi wartościowych 
i dobrej woli, z którymi zarówno on, jak Lelewel mogli 
współpracować bez szkody dla swoich przekonań politycznych. Mimo 
to jakoś dziwnie mu się nie śpieszyło z pisaniem o tym wszystkim 
do swojego mistrza i przyjaciela; z dostępnej dokumentacji jasno 
wynika, że z Besan‡on Lelewel żadnej poczty od niego nie odebrał. 
I dobrze zrobił Zwierkowski, że się z listem nie śpieszył, bo 
rzecz była jeszcze nie skończona. Na akcie stanowiącym nowy 
komitet zabrakło podpisu zakładu w Bourges, który nie przysłał do 
Besan‡on swego pełnomocnika. O pominięciu Bourges w tak ważnej 
sprawie nie mogło być mowy, gdyż był to, obok Awinionu, zakład 
najliczniejszy, grupujący ponad 1100 oficerów i szeregowych. 
Niewiele myśląc, szczupłe grono elektorów postanowiło wybrać się 
do Bourges osobiście, aby tym skuteczniej zaagitować kolegów do 
swoich propozycji. Ale czekało ich rozczarowanie. W radzie zakładu 
w Bourges największe wpływy miała partia kaliska. "Burżanie" 
oświadczyli, że udzielą swego poparcia nowemu komitetowi pod dwoma 
warunkami: jeżeli jego "wyzywająca" nazwa (chodziło o te "ziemie 
zabrane") ulegnie zmianie na spokojniejszą: "Komitet Narodowy 
Emigracji Polskiej" oraz jeżeli w skład nowej władzy wejdą 
dodatkowo trzej kandydaci zakładu w Bourges: generał Jan Nepomucen 
Umiński, poseł Teodor Morawski i deputowany Franciszek Wołowski. 
Po wysłuchaniu tego wniosku, Zwierkowski musiał się poczuć jak w 
pułapce. Dopuszczenie do nowego komitetu trzech sztandarowych 
Kaliszan było zbyt wielkim ryzykiem, aby mógł je podjąć bez 
porozumienia się z Paryżem; dopiero wtedy, w Bourges, zdecydował 
się na wysłanie pierwszego listu do Lelewela. 
"Cóż więc teraz robić? - pytał strapiony swego mocodawcy. - 
Mniemam, że Dwernicki z Umińskim się nie zgodzą. Tochman jedzie 
naprzód do Besan‡onu, lecz ja tam piszę, żeby Rada nie śpieszyła 
się z podpisami; dalej pojadę gdzie wypadnie. Jeżeli ten Komitet 
nie dojdzie do skutku, zostanie in statu guo (w stanie 
dotychczasowym). Od podpisu większości Rad także wiele zależy, o 
to ja tu pracować będę. Nadto gdyby wielu członków po Zakładach 
protestowało się, możeby skutek mieć mogła taki, żeby się zerwało. 
Na tem jednak wiele zależy; aby prędko po Zakładach rozpisać, 
ułożywszy protestacyę krótką przeciw wielości i 
niejednokolorowości członków, aby takową masy podpisały, jako też 
przeciwko działaniu delegowanych w Bourges, Ledóchowski mówił, że 
z T. Morawskim nie chce kolegować; na niego Zaliwskiego nasadź. 
Worcell niech orzech zgryzie, Sierawski też samo. Dwernicki i 
Antoni Ostrowski niech dowiodą, że nieukontentowanie, które 
oświadczali... jest realne. Teraz działać lub nigdy, jeżeli nie 
chcecie, żeby było bardzo źle; bo należeć do tego składu nie 
dobrze, ale lepiej niżeli zostawić ich samych, bo to bardzo źle. 
Całuję Cię serdecznie". 
Prezes Komitetu Narodowego Polskiego nie ukrywał gniewu na nie 
dość przemyślane poczynania swego wysłannika. 
"Co do komitetu, który się buduje, toś się zanadto zaangażował - 
wyrzucał Zwierkowskiemu w liście z 19 września. - Mają ci to za 
złe najwięcej Komitet ten admirujący i wiele sobie po nim 
obiecujący. Można było wpływać prywatnie, a ty przyjacielu wziąłeś 
to zbyt gorąco, otwarcie, urzędownie (chodziło zapewne o podpisy 
Zwierkowskiego na protokołach zebrań elektorskich - M.B.). Wszakże 
to skandal, aby się masy, zakłady i same rady głosowania wyrzekły, 
aby wpływać na wyzucie ich z prawa głosowania..." - Dalej pisał 
Lelewel Zwierkowskiemu o radości, z jaką witali zapowiedź nowego 
komitetu arystokraci i półśrodkowcy na zebraniach towarzyskich u 
Czartoryskiego i u posła Wołowskiego: "Nieproszony, niby z 
przypadku i z interesami wpadłem tam na zwiady. Nie, przyjacielu, 
nie, nie siądę ja w tym, co teraz w spisku z innymi kartujesz. 
Ledóchowski krzyczy, że już wszystko stracone, że brudna 
arystokracja już wszystkie stanowiska zajęła i trzyma mocno, że 
tworzenie tego Komitetu jest maską, bo tą drogą, co budują przez 
pełnomocników, łatwo jednym pióra pociągnięciem osoby odmienią, 
swego dopadną, osiodłają. Głosowanie mas, głosowanie jedno z tej 
toni wydźwignie. Rób to przynajmniej, aby ten nowy Komitet był 
prowizoryczny i najgłówniejszy miał obowiązek, aby w przeciągu 
niedłużej jak miesiąca zadysponował nowe elekcje na zasadzie, że 
każdy tułacz głosuje, że w przeciągu najdalej miesięcy dwóch od 
czasu jak taki komitet zasiądzie, elekcje uskutecznione być muszą 
i on takiemu ustąpi niezwłocznie..." 
Zwierkowski poniewczasie zrozumiał (wynika to jasno z jego listu), 
że kładąc swój podpis na protokołach wyborczych nowego komitetu, 
wziął udział w obaleniu dominacji grupy politycznej, do której sam 
należał. Był też pełen poczucia winy. Ale z pewnymi 
sformułowaniami przyjaciela i mistrza zgodzić się nie chciał. - 
"Wyrazy twe mocno mnie zmartwiły - pisał z Bourges pod datą 23 
września - jakże możesz mówić, że ja kartuję to, co ty najgorszym 
uważasz. Mylisz się! Wiesz, że nigdy zmienić się nie mogę". 
O te wybory przyjaciele pokłócili się ze sobą nie na żarty. 
Zwierkowski zrobił potem wszystko, żeby swój błąd okupić. W 
miesiąc później, 22 października 1832 r., na zebraniu 
konstytucyjnym Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej, odbytym w 
paryskim mieszkaniu generała Dwernickiego, złożył oficjalnie 
rezygnację z udziału w nowym komitecie. Lelewel to samo uczynił 
listownie*. (* W liście rezygnującym Lelewel pisał: "Sposób 
wyborów, odbytych przez Zakłady, przeciwny jest memu przekonaniu. 
Niektórzy delegowani Rad znieważyli Ogół paryski i mój komitet. To 
powód dostateczny do odmowy!") Poza nimi dwoma wycofali się z 
komitetu: generał Ludwik Michał Pac (z przyczyn zdrowotnych)* (* 
Były szwoleżer generał Pac, również listownie tłumaczył, że 
"skołatane zdrowie, odnawiające się rany i coraz bardziej ku 
jesieni dokuczające bóle artretyczne" nie pozwalają mu należeć do 
komitetu.) i wojewoda Antoni Ostrowski (z powodu oddania się 
całkowicie sprawom sejmowym). W rezultacie skład nowego komitetu 
ukształtował się następująco: prezes - generał Dwernicki, 
członkowie: generał Umiński, generał Sierawski, Teodor Morawski 
deputowany kaliski, Jan Ledóchowski poseł jędrzejowski* (* Jan 
Ledóchowski, pomimo swoich uprzednich zastrzeżeń, w komitecie 
Dwernickiego na razie pozostał. Ale w cztery miesiące później i on 
zgłosił rezygnację, motywując ją tym, że nie może zasiadać razem z 
Teodorem Morawskim, który "zerwał komplet w sejmie") Franciszek 
Wołowski deputowany warszawski, Andrzej Plichta radca stanu, 
Aleksander Jełowicki poseł hajsyński, Michał Hube referendarz 
stanu (obrażony na komitet Lelewelowski); sekretarz komitetu: 
Amancjusz Żarczyński poseł winnicki (ten sam, który w czerwcu 1831 
r. działając w najlepszej wierze, doprowadził do oskarżenia o 
zdradę generała Antoniego Jankowskiego). Przewagę w komitecie 
Dwernickiego zdobyli "półśrodkowcy", tak bardzo nie lubiani przez 
dawnych członków Towarzystwa Patriotycznego. Na marne poszedł trud 
braci Mochnackich: sytuacja powracała do stanu rzeczy z pierwszych 
dni emigracji. 
Komitet Lelewelowski odwołał się do opinii mas emigranckich. 
Wzmocniony podpisami napływającymi ze wszystkich zakładów, nie 
poddał się komitetowi Dwernickiego i nie ustąpił mu miejsca. Od 
tej chwili emigracja mieć będzie dwa komitety narodowe i dwie 
zwalczające się reprezentacje. Nie potrwa to zresztą długo. 
Niesmak po niezbyt fortunnym udziale w wyborach nowego komitetu 
nie był jedynym wrażeniem, jakie Walenty Zwierkowski wywiózł z 
pierwszego, blisko miesięcznego pobytu w Besan‡on. Innych doznań, 
kto wie czy nie ważniejszych, dostarczyły mu osobiste zetknięcia z 
mieszkańcami obozu. Z materiałów pamiętnikarskich wynika, że 
wizyta Zwierkowskiego była doniosłym wydarzeniem w życiu zakładu 
Besan‡on. Młodzi majorzy, kapitanowie i porucznicy - do imentu 
znudzeni i umęczeni beznadziejnym bytowaniem w zakładzie, 
stęsknieni za rodzinami i ojczyzną, spragnieni wojny o wolność 
Polski, prowadzonej na ziemiach polskich - garnęli się do 
emisariusza komitetu paryskiego, który w swoich odezwach 
konieczność takiej wojny uznawał i zapowiadał jej bliskość. 
Najgoręcej witali Zwierkowskiego jako zbawcę dawni uczniowie i 
wierni stronnicy Lelewela, akademicy z Uniwersytetu Wileńskiego, 
których było w Besan‡on przeszło 70, i którym żyło się gorzej niż 
innym, bo poza normalnymi dolegliwościami życia zakładowego znosić 
jeszcze musieli szykany ze strony konstantynowskich oficerów i 
podoficerów ("patrontaszy"), traktujących ich jak uprzykrzonych 
cywilów, oraz bolesne żarty "koroniarzy", wyśmiewających ich 
wileński sposób mówienia i nieudane powstanie na Litwie 
("Powstawszy - położywszy się")*. (* Zapis o akademikach 
wileńskich z kroniki zakładu Besan‡on zostawionej przez L. Gadona: 
"Młodzież litewska, akademicy wileńscy, podchorążowie, bez stopni 
oficerskich, znajdują się w najsmutniejszem położeniu. Koroniarze 
ich drażnią. Zrozpaczeni myślą już o udaniu się do Ameryki. 
Zakładające się tu Towarzystwo Litewskie z majorem Bułharynem na 
czele, przyczynia się do podniecania nieporozumień...") 
Komunikował się też ze Zwierkowskim dwudziestoczteroletni kapitan 
Szymon Konarski, autor przytaczanego wyżej Dziennika 
bezansońskiego. Potwierdzenie tego można znaleźć w świeżo wydanej 
biografii Konarskiego, pióra Aliny Barszczewskiej. - "Podczas tego 
pierwszego pobytu Zwierkowskiego w obozie - pisze Barszczewska - 
Konarski kilkakroć prowadził z nim dłuższe rozmowy. Pod koniec 
września wprawiły go one w stan szczęśliwości, a nawet euforii. 
Zapewne w trakcie spotkań wypowiadano ważkie słowa i podejmowano 
konkretne decyzje, skoro 24 września 1832 r. Konarski zanotował 
znamienny, uroczysty passus: >>Droga Matko! Jeśli kiedy czytać to 
będziesz, wiedz, że kontent jestem z siebie. Jeślim postępował 
drogą prawą i drogą honoru, dziś mam wynagrodzenie..."<< 
Barszczewska dorozumiewa się, że w rezultacie rozmów ze 
Zwierkowskim, Konarski zajął się jakąś bliżej nieokreśloną 
działalnością konspiracyjną: "Cały wysiłek skierował wówczas na 
gromadzenie funduszów niezbędnych do działań konspiracyjnych. 
Ponieważ nie miał żadnych - prócz żołdu - źródeł gotówki, 
postanowił zacisnąć pasa"*... (* Oszczędzanie z "żołdu" wymagało 
niemałych wyrzeczeń. "Wprawdzie 53 franki i 65 centimów, które 
pobierałem miesięcznie jako b. podporucznik wojska polskiego 
wystarczały na mieszkanie, wikt i opranie - wspomina Jan 
Bartkowski, pensjonariusz zakładu w Bourges - ale nie zostawało mi 
zgoła nic na odnowienie odzieży i bielizny. Całe ubranie moje 
składało się z ciemnozielonej, baranami podszytej bekieszy, jednej 
pary spodni, trzech koszul i trzech par skarpetek. Wszystko to 
było bardzo podszarzane, szczególnie spodnie, które się literalnie 
rozpadały. Musiałem je też sam co kilka dni cerować i obrębiać u 
dołu. Skutkiem tego skracały się coraz bardziej i w końcu były mi 
sięgnęły tylko do łydek, gdybym za każdym obrębieniem nie 
przedłużał szelek. Aby zaś nie pokazać, że mi dochodziły do kroku, 
musiałem ciągle być zapiętym w mej futrzanej bekieszy, nawet wśród 
nastających już upałów miesiąca maja".) Od października żył jak 
eremita: "...raz na dzień o pierwszej obiad za 18 franków 
(miesięcznie) jadam, rano kawałek chleba koszarnego, któren sobie 
kupuję, jest moim śniadaniem, wieczór szklanka wody i chleb 
stanowi kolację - pisał. - Miło jest cierpieć dla tak ważnych 
przyczyn i dla takiego celu". Zmienił się także tryb zajęć młodego 
kapitana: zamiast popijaw u kolegów - ciągłe ślęczenie w domu nad 
książkami i mapami, zamiast miłosnych liścików do wesołych 
dziewcząt bezansońskich - przygotowywanie sekretnych pism i odezw, 
kopiowanych "maczkiem na małych karteluszkach". 
Spotkanie z młodymi oficerami bezansońskimi miało znaczące skutki 
także dla samego Zwierkowskiego. Skutkiem chyba najważniejszym 
było to, że wysłannik komitetu paryskiego właśnie w Besan‡on 
związał się był organizacyjnie z ruchem karbonariuszy, czyli 
węglarzy. - "Muszę Ci jednak przede wszystkim napisać - przyznawał 
się do tego w kilkanaście miesięcy później Lelewelowi - jak upadłem 
i co mnie spowodowało do wejścia do Węglarstwa... Przyjechawszy do 
Bezansonu, gdy radzono o naszym Komitecie wiedziałem, że główne 
osoby są Węglarze (wysoko postawionym Węglarzem był m. in. płk 
Ludwik Oborski, uwielbiany przez cały zakład, prezes rady 
bezansońskiej - M.B.) propozycyę przeto ich przyjąłem 
wstąpienia..." 
Charakterystyczne, że Zwierkowski przyznawał się Lelewelowi do 
swego "zasmolenia" (tak określano w gwarze emigracyjnej poddanie 
się wpływom węglarstwa) jak do czegoś wstydliwego. A przecież, 
jeżeli się wczytać w dokumentację historyczną owego czasu, to 
widzi się wyraźnie, że karbonaryzm mógł się wtedy wydawać jedyną 
siłą polityczną, na którą mieli prawo liczyć ci wszyscy 
patriotyczni emigranci polscy, którzy w odróżnieniu od księcia 
Adama Czartoryskiego nie wierzyli, że w odzyskaniu wolności i 
niepodległości dopomogą im koronowani gwaranci porządku 
ustanowionego przez kongres wiedeński*. (* Zwierkowski pisał do 
Lelewela już po nieudanej wyprawie Zaliwskiego, miał więc prawo 
myśleć o węglarstwie jak najgorzej.) 
"Karbonaryzm czyli węglarstwo powstało na początku XIX w. we 
Włoszech lub na pograniczu francusko-włoskim - wyjaśnia znawca 
tego zagadnienia, historyk Sławomir Kalembka. - Był to ruch 
lewicowy często nawiązujący do jakobinizmu, antynapoleoński, ale w 
formach zewnętrznych i strukturze organizacyjnej czerpiący wiele z 
masonerii. Młodzi uzbrojeni rewolucjoniści wędrujący małymi 
grupkami po Apeninach, upodobniali się do wypalaczy węgla 
drzewnego, czyli węglarzy, stąd też nazwa ruchu". 
W okresie napoleońskim węglarze zwalczali Napoleona. Po kongresie 
wiedeńskim zwrócili swe siły przeciwko Świętemu Przymierzu 
reakcyjnych monarchów. Węglarstwo rozpełzło się po całej Europie 
Zachodniej i Środkowej, sięgając siecią swych związków także do 
Polski. W literaturze europejskiej zadomowił się na stałe młody 
patriotyczny rewolucjonista, występujący na ogół w czarnej 
pelerynie, niekiedy w czarnej masce "Dobry Kuzyn" (tak nazywali 
się węglarze między sobą) - wróg despotyzmu, przyjaciel ludu, 
mściciel niezawinionych krzywd, sprawiedliwy opiekun 
nieszczęśliwych - słowem: prekursor telewizyjnego Zorro. Dziełem 
węglarstwa były rewolucje lat dwudziestych XIX wieku w krajach 
włoskich i Hiszpanii. Węglarze francuscy, którym przewodził 
początkowo generał Lafayette, przyczynili się do zwycięstwa 
Rewolucji Lipcowej i wyniesienia na tron króla-obywatela Ludwika 
Filipa. Niektórzy polscy historycy dopatrują się inspiracji 
węglarstwa także u podstaw powstania listopadowego*. (* Inspiracja 
węglarstwa mogła się jedynie odnosić do terminu wybuchu powstania, 
bo przyczyny powstania tkwiły głęboko w stosunkach 
społeczno-politycznych Królestwa Polskiego, co unaocznił wszystkim 
Sąd Sejmowy lat 1826-1829.) Wiadomo dziś już z całą pewnością, że 
wybitnym węglarzem był jeden z dwóch głównych bohaterów Nocy 
listopadowej Józef Zaliwski. Szerokie powiązania z węglarstwem 
miał - choć nigdy do niego formalnie nie należał - przyjaciel gen. 
Lafayette'a Joachim Lelewel. 
Po Rewolucji Lipcowej związek węglarski uległ w znacznym stopniu 
rozbiciu. Część węglarzy poszła na współpracę z monarchią lipcową, 
uwierzywszy w pierwszych momentach jej istnienia, że zostanie 
zrealizowana choć część ideałów, o które walczono. Rychło jednak 
nastąpiło rozczarowanie i opozycja przeszła ponownie do 
konspiracji, ożywiając partie republikańskie i różne tajne i 
półtajne stowarzyszenia. Legendarny współtwórca węglarstwa 
francuskiego, "naczelny konspirator Europy", Filip Buonarroti, 
powróciwszy z wygnania do Francji postawił sobie za cel takie 
zreformowanie węglarstwa, aby mogło swą konspiracją objąć całą 
Europę i przygotować europejską rewolucję, "jedyną i ostateczną", 
która obaliłaby trony i dokonała zasadniczych przemian 
społecznych. Przy tego rodzaju programie nie było niczym dziwnym, 
że najmniejszy nawet ślad podejrzenia o przynależność do 
węglarstwa powodował surowe kary, a policje wszystkich rządów 
pilnie tropiły członków tej niebezpiecznej dla tronów 
organizacji*. (* Informacje o węglarstwie i węglarzach czerpię 
przede wszystkim z cennej pracy Stefanii Sokołowskiej Młoda 
Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji 
[Ossolineum, 1972].) 
Przystępując jesienią 1832 roku do "porębu" (venty) węglarzy 
bezansońskich Walenty Zwierkowski musiał uroczyście przysiąc, że 
obok posłuszeństwa i zachowania tajemnicy (pewnie dlatego tak 
późno ujawnił swój udział w węglarstwie przed Lelewelem) będzie 
również "bronić słabego przeciw możnemu, nienawidzić tyranię, 
pracować dla szczęścia rodzaju ludzkiego bez przerwy i podług woli 
najwyższej władzy towarzystwa (węglarstwem rządził Najwyższy 
Namiot Świata pod wodzą Buonarrotiego, z siedzibą w Paryżu - 
M.B.), wyrzec się wszelkiej nienawiści religijnej i narodowej, 
wszystkich ludzi uważać za braci, jakiejkolwiek bądź religii, 
jakiegokolwiek byliby narodu, cnotę tylko i pożyteczne zdolności 
szacować. Dobrych Kuzynów zaś swoich kochać, wspierać i 
wspomagać". 
Składając tę węglarską przysięgę, "szwoleżer złej konduity" nie 
musiał sobie zadawać żadnego przymusu, gdyż zawarte w niej wymogi 
spełniał już od dawna w swej praktyce życiowej. Pierwszymi zaś 
Dobrymi Kuzynami, którym ślubował przyjaźń i posłuszeństwo byli, 
stojący na czele "porębu" bezansońskiego, dwaj dobrze mu znani 
uczestnicy listopadowego spisku podchorążych: Karol Bogumił 
Stolzman - w powstaniu podpułkownik artylerii, oraz Franciszek 
Gordaszewski - w powstaniu kapitan 2. pułku piech. lin. 
Wszystko przemawia za tym, że kontakty nawiązane przez 
deputowanego Zwierkowskiego podczas jego pobytu w Besan‡on, w 
sierpniu i wrześniu roku 1832, odegrały ważną rolę w historycznych 
wydarzeniach, które rozegrały się w kilka miesięcy później. 
Do Paryża wrócił pan Walenty dość jeszcze wcześnie na to, by mieć 
swój udział w ostatniej fazie działalności politycznej Komitetu 
Narodowego Polskiego. Pobudzony do żywszego działania przez 
powstanie komitetu Dwernickiego, komitet Lelewelowski jesienią 
roku 1832 ogłosił kilka ważnych publikacji propagandowych, które 
zasługują tu na wspomnienie choćby z tego względu, że w każdej z 
nich, bezpośrednio po podpisie Lelewela, widnieje podpis 
Zwierkowskiego. Wszystkie te akty można odnaleźć w Zdaniu sprawy 
Komitetu z lat 1831-1833. 
Leży przede mną egzemplarz tego niezwykłego wydawnictwa, 
odnaleziony i zakupiony przed kilkunastu laty na straganie 
paryskiego bukinisty. Niewielka bibulasta broszura, zapisana przez 
oszczędność najdrobniejszym drukiem, jaki był znany ówczesnej 
technice. Tytuł: Zdanie sprawy albo Całoroczne Trudy Komitetu 
Narodowego Polskiego Na Dniu 8 Grudnia 1931 r. We Francji 
Zawiązanego. I piękna rycina, dzieło zapewne Antoniego 
Oleszczyńskiego: polski orzeł i litewska Pogoń, krzyż i kotwica, 
symbol nadziei, i pięć chorągwi komitetów opiekuńczych z napisami: 
America, Gallia, Germania, Belgia, Hungaria. U dołu miejsce i data 
wydania: "Paryż. Drukarnia A. Pinard, przy Wybrzeżu Wolterowem, 
15. 1831-1833". 
Nie było chyba w naszej historii drugiego wydawnictwa 
zagranicznego tak mocno i trwale związanego z polskością, jak owa 
paryska drukarnia Augusta Pinarda przy Quai Voltaire, pod numerem 
15! Stamtąd wychodziły pierwsze edycje arcydzieł literackich 
polskiego romantyzmu, tam francuscy zecerzy, nie znający polskiego 
języka, składali, litera po literze, najważniejsze dokumenty 
polityczne Wielkiej Emigracji! W roku 1832 pan August Pinard już 
nie żył, drukarnię prowadziły jego trzy przystojne córki. 
Najmłodsza z nich i najładniejsza, imieniem Kora, kochała się 
podobno w Juliuszu Słowackim. Nad wyraz trudno było rycerskim 
Polakom nadużywać zaufania tych miłych życzliwych kobiet, a 
przecież życie niejednokrotnie ich do tego zmuszało. "Okropnym 
ciężarem" leżał Lelewelowi na sercu dług honorowy: 2000 franków, 
należne pannom Pinard za wydanie drukiem tego właśnie Zdania 
sprawy. Solennie tłumaczył się z tego długu na kartach broszury: 
"Drukował komitet dość liczne publikaty, które jedynie rozdawane 
były, i wcale nie mogły być celem spieniężenia. Drukował po 
trzykroć zdanie sprawy z czynności swojich w liczbie exemplarzy 
2.000, z tych znaczna liczba przeszło 1.000 rozdaną została między 
ziomków [...] Zostaje exemplarzy 800 i te nie są w stanie pokryć 
nie tylko wszystkich na druk podjętych wydatków, ale na umorzenie 
pozostałego długu funduszu nawet na wypłacenie choć w części tego 
długu dostarczyć nie mogą: trzeba na to czasu niemałego, aby z 
nich co przyszło". 
Ostatnie karty Zdania sprawy, obejmujące jesień i początek zimy 
1832 roku, wypełnione są historycznymi odezwami komitetu: 
25 września. Protest komitetu przeciwko zaciągowi Polaków do legii 
zagranicznej w Portugalii (o sprawie tej będzie mowa jeszcze 
później). 
"Zaledwie ucichło o zamysłach pozbycia się z Francji polskich 
tułaczy przez wysłanie ich na brzegi Afryki, zaledwie zaczęliśmy 
mieć nadzieję, że pozostaniem na ziemi francuskiej, póki nie 
nadejdzie chwila wydobycia polskiego oręża w sprawie europejskiej 
wolności, aliści nowy zamach, wylęgły w ciemnościach gabinetowych 
frymarków, w inną nas znowu popycha stronę. Jest to haniebna myśl 
wplątania nas w wojnę domową ani z interesem naszym narodowym ani 
ze sprawą wyjarzmiającej się ludzkości najmniejszego nie mająca 
związku..." 
3 października 1832 r. Odezwa do Ludu Izraelskiego: 
"Przyjdzie czas tryumfu. Wtedy porachujemy się z sobą. Stanie syn 
polskiej ziemi, równie starozakonny, jak chrześcijanin, każdy 
będzie mówił, czym się wspólnej matce zasłużył, ile się do 
wskrzeszenia ojczyzny przyczynił. Zarównoważy się szalka zasług, 
wspólnych usilności. Przy rodzinnych ogniskach urządzając się 
wedle zakonu nakreślimy sobie zobopólne swobody i sami je 
podzielimy między sobą. Czyli je przyjdzie razem równo 
przepisywać, czy również po osobnemu określać, stanie się to 
wypadkiem wzajemnych umów. Może zapragniecie wyosobnić swe posady, 
może z powrotem do ziemi Jakuba zechcecie uwieńczyć upragnienia 
Wasze. Naród polski pewnie wejdzie w słuszność żądań i poda Wam, 
ile z niego będzie, sposoby, aby im się stało zadość. Wy wznieście 
modły i połączcie z naszymi, aby Bóg ludom pobłogosławił. Rychło 
godzina wyzwolenia uderzy; nie ma czasu do stracenia. Nie 
ociągając się, nie oglądając się, działajcie z nami. Kto się na 
wiatr ogląda, nigdy siać nie będzie, a kto się przypatruje 
obłokom, nigdy żąć nie będzie"*. (* Konsultantem Komitetu 
Lelewelowskiego w sprawach żydowskich był neofita Bartłomiej 
Beniowski w powstaniu - major 4. pułku ułanów.) 
6 października. Komitet Narodowy Polski do Narodu Włoskiego: 
"Synowie alpejskiego półwyspu, nie jesteście na ustroniu, gdy o to 
rzecz idzie. W niczym się nie zmieniło bliskie we wszystkim 
Węgier, Polski i Włoch położenie: tenże jest ich interes, teżsame 
też powinny być do działania momenta. Przebiega to przekonanie po 
żyłach bohaterskich bojowników Włoch i Polski, wre w sercach 
obywateli obu krain dla sprawy ludzkości poświęcających się. W 
przeciwnościach i tułactwie wzajem ściśnięte ich ręce niech będą 
godłem ich braterstwa, jednostajnych uczuć i upragnień wspólnego 
działania i poświęcenia". 
I wreszcie: pochodząca z ostatnich dni listopada lub z pierwszych 
dni grudnia 1832 r. - najobszerniejsza i najbardziej zasadnicza - 
Odezwa do Rosjan. Jednym z jej współautorów był Adam Mickiewicz 
(urywek jego projektu, w pełni wykorzystanego w ostatecznym 
tekście odezwy, można znaleźć w VI tomie jego Dzieł, wznowionych w 
roku 1955). Odezwa wybija raz jeszcze prawdę, którą lewica 
powstańcza powtarzała od pierwszych dni powstania do ostatnich dni 
wojny. Niech cały świat wie, że Polacy walczą nie z narodem 
rosyjskim, lecz z caratem, wspólnym ujarzmicielem obu narodów. 
Powstanie listopadowe wypisało na swym sztandarze hasło: "Za 
wolność waszą i naszą" i nadal zmierza tą drogą. Bliska jest już 
chwila, kiedy rewolucja ludów przyniesie wyzwolenie tak Polakom, 
jak Rosjanom. 
"Bracia Rosjanie! - głosiła odezwa. - Myśl wielka na brzegach Newy 
objawiona, słowiańskich ludów federacji (mowa tu o projektach 
panslawistycznych dekabrystów - M.B.) jedynie tylko przez wspólne 
ich odrodzenie urzeczywistnioną być może. Precz z jarzmem 
cudzoziemczym! Precz z despotyzmem! Zacznijcie, Rosjanie, od 
siebie, wznieście ołtarze wolności w miejsce zbyt długo czczonego 
bałwana i powołajcie do wspólnego dzieła bratnie ludy, bo 
wszystkie równie tego pragną. Złożyliśmy dowody, że lud polski 
podobnie tego żądał, a walcząc z despotyzmem mniemał, że z Wami w 
przymierzu stoi. Ani wątpić, że tkwiło w duszy Rosjan toż 
przeświadczenie. Wielu z Rosjan nie umiało go w sobie stłumić, 
uczucie ich wybuchało w narzekania; objawiała go łza 
rozrzewnienia, a niejednego przepełnione wzruszeniem piersi 
podawały się rozpaczy. Tak jest, mieliśmy braci w Rosjanach. Wśród 
zaciętej walki, wśród przerażającego huku dział z trudnością mógł 
się głos powstającego bratniego narodu przedrzeć do Was; teraz pod 
kirem żałobnym, w głuchej ujarzmionego ludu ciszy głos ten, 
wznoszący się w chwilach swobody i działania ponawianym w sercach 
Waszych echem, da się Wam lepiej rozpoznać. Przypominają go Wam 
tułacze polskiego narodu, co uchodząc przed niewolą po świecie się 
rozbiegli i stali się przestrogą dla ludów braterską zawiścią 
rozdwojonych..." 
Opublikowanie Odezwy do Rosjan zdecydowało ostatecznie o losie 
Komitetu Narodowego Polskiego. Poseł cesarstwa rosyjskiego w 
Paryżu, korsykanin Pozzo di Borgo, nienawidzący Polaków jeszcze od 
czasów napoleońskich, wystąpił z ostrym protestem przeciwko 
odezwie we francuskim ministerstwie spraw zagranicznych. Dalszy 
rozwój wydarzeń dokładnie opisano w Zdaniu sprawy z ostatnich 
miesięcy roku 1832:
"Prezes komitetu narodowego, Lelewel, był wezwany do ministra 
spraw zagranicznych (księcia) Broglie. Ukazał mu minister odezwę 
komitetu do Rosjian, pytając, czy zna, czy podpisał, czy podpisu 
nie zapiera, ani on, ani jego koledzy? Gdy na to miał odpowiedź 
przyznającą, wymawiał czy to ładnie, aby cesarza Mikołaja tak nie 
szczędzić, a Rossian do buntu powoływać, Rossian, którzy nie mają 
środków prawnych do upomnienia się o swoje, o prawo i to wszystko 
ładunkami wysyłać do Rossii. Gdy na to miał sobie przytoczone 
niektóre prawne środki i widział, że dalsze wyjaśnienia zajść 
mogą, zerwał to dyplomaticzne posłuchanie, oświadczając, że nie 
może w to wchodzić chciał tylko upewnić się o autentyczności aktu, 
a rzecz tę radzie ministrów przełoży". 
W radzie ministrów zastanawiano się nad kłopotliwą sprawą przez 
dwa tygodnie. Choć wynik był z góry wiadomy, komitet czekał 
cierpliwie na decyzję. "Można było uniknąć musu i gwałtu, 
obierając środki niezwłocznego usunięcia się z Francii. Ale tą 
razą była to walka z Mikołajem, nie zdawało się stosownie z placu 
uchodzić: a to, aby lepiej wyjaśnić, jakiemi środkami zwycięża. Z 
jinnych powodów, nie mniej dla walki z tyranem, zatrzymywały we 
Francii kilku z komitetu obowiązki sejmowe, gdy właśnie jizba 
(wpada tu w oczy lelewelowska jota ogoniasta* (* Sprawozdania 
wychodziły z pod pióra samego Prezesa, nacechowane jego właściwą 
pisownią..." pisze L. Gadon.) - M.B.) sejmowa, po wielo 
miesięcznych usilnościach, liczyła komplet prawem przepisany i w 
komplecie swe narady toczyła. Zatrzymywał tedy ten uroczysty 
obowiązek i naraził, że doręczono osobom komitet składającym, aby 
jak najrychlej Paryż opuściły i o podal od niego miejsce pobytu 
obrały. Dla ważnych i silnych powodów tak chciał rząd francuski"*. 
(* Wydalenie członków Komitetu bardzo wyraźnie było krokiem 
skwapliwej usłużności dla ambasady rosyjskiej - świadczy Lubomir 
Gadon. - Kiedy rzecz tę poruszono w Izbie, jeden z deputowanych 
opozycyjnych rzucił pod tym względem dość trafną uwagę: "Ci co w 
roku 1831 twierdzili, że Francya nic nie może uczynić dla ocalenia 
Polski, z powodu odległości, która ją od niej dzieli, powinniby 
rozumieć, że 5 lub 6 Polaków, znajdujących się w tej samej 
odległości, nie są w stanie przewrócić ogromne państwo 
rosyjskie".) 
Nakazy wyjazdu z Paryża wręczył Polakom osobiście minister spraw 
wewnętrznych: "Komitet mniemał wiedzieć, że minister czuł swoje i 
swego rządu poniżające stanowisko, ale w żadne już wyjaśnienia po 
zaszłych decyziach wdawać się nie myślał, wszelkie w tym 
przedmiocie zagajenia przecinał. Cała rozmowa toczyła się o 
położeniu osób pojedynczo i miejscach gdzie się udać mają. 
Prezesowi (Lelewelowi) została nasunięta myśl udania się do La 
Grange, własności generała Lafayette'a". 
Kończąc Zdanie sprawy za rok 1832, komitet Lelewelowski składał 
swego rodzaju wyznanie wiary: 
"W chwili rozpędzenia osób komitetu, znowu podobało się niechętnym 
osobom wylać się w zniewagi, potwarz na komitet i jego działanie*, 
(* Zestawiając ujemne sądy konserwatystów i półśrodkowców o 
komitecie, L. Gadon pisze: "Komitet Lelewelowski życie miał 
krótkie, ale zostawił spuściznę, niestety ujemną: pierwszy wniósł 
niezgody, rozżarzył w Emigracyi ducha partyjnego i rozwinął w niej 
bardziej przyrodzone skłonności anarchiczne. Nieoględną namiętną 
ręką rzucał ziarna, które jemu samemu oczekiwanego plonu nie 
wydały, ale wszedłszy na biednej glebie emigracyjnej, wybujały w 
dziki chwast i kąkole". W uzupełnieniu oceny Gadona trzeba jednak 
dodać, że nikt tak jak komitet Lelewelowski nie przyczynił się do 
podtrzymania idei niepodległości i określenia jej postępowego 
kształtu.) wtórować tym sposobem z woli Mikołaja dopełnionym 
szykanom i pościgom. Po ostatni raz komitet oświadcza, że na to 
wszystko nie odpowiada. Na to jedynie zwraca ziomków swych uwagę, 
że nie będzie mu zarzucane aby rodaków nawodził do nieczynności, 
do zaniedbania sprawy publicznej i narodowej; do szukania 
systematu w Mikołaju rozmiłowanego, nie będzie mu wytykano, aby 
miał sidlić do przedsięwzięć zbocznych sprawie domowej, do 
kolonizacji zamorskiej, do wyprawy do Algieru albo do Oporto... W 
dopełnieniu obowiązków publicznych, jedyną jest pociechą, że się 
choć cokolwiek dobrej sprawie zasłużyło; gdy się po trudach swoich 
unosi uczucia tych, dla których się posługę dopełniało; kiedy się 
przekonywa, że się szło zgodnie z jich przekonaniem. Nie jest bez 
tej pociechy komitet w rozsypce swojej: otrzymał od Rady zakładu w 
Puy, od rodaków z departamentu de Indre i z Bourges [...] pisma, 
na które odpowiadając w jimieniu wszystkich prezes, wyraził jim to 
uczucie pociechy, jaką jich braterskie wyrazy przyniosły, dzięki 
za jich pamięć i przychylność; powiedział że jeśli się mogli 
cokolwiek przyłożyć do propagandy wolności i odrodzenia słowem, 
zbliżyła się oto chwila propagandy żelazem i krwią (odnosiło się 
to prawdopodobnie do wyprawy Zaliwskiego i dalszych projektów 
wojny partyzanckiej w kraju - M.B.); przypomniał, że ci co broń o 
wolność podnieśli, jeśli nie chcą wyginąć i zmarnować się, powinni 
niezmordowanie usiłować ujarzmiciela pokonać i swego dokazać, bo 
nieczynność nie ocali, a nic nie zrodzi i nie zbuduje: działanie 
zaś, jeśli naraża, to zawsze przynosi pożytek, a przecie coś 
utworzyć może, i zasługuje aby było wspierane, aby w 
przedsięwzięciach dla sprawy ojczystej, wzajem bratnią rękę 
podawać. Cześć działającym, biada odrętwiałym." 
Po czym następował przypis końcowy prezesa komitetu: 
"Rodacy! Po rozpędzeniu naszym miałem polecone od kollegów 
napisanie zdania sprawy z ostatnich czynności komitetu. Jeżelim 
się z tym opóźnił: powodem do tego były różne kłopoty; oderwanie 
od archiwów, to niemożność drukowania bez kredytów, to oczekiwanie 
możności zaspokojenia długu i zamknięcia porachunków. Tymczasem 
zachodziły różne zdarzenia, które zdało się tu przytoczyć. Teraz, 
w sześć miesięcy od czasu rozpędzenia, zdanie to sprawy napisałem 
w Tours, dnia 1 lipca 1833 i z polecenia rozproszonych kollegów 
podpisałem i do wiadomości ich przesłałem. 
Lelewel Joachim..." 
Dokładnie z tego samego czasu pochodzi inny "prywatny" już utwór 
Lelewela pt. Co o mnie mówią arystokraci, demokraci i doktrynerzy? 
Schodząc ze sceny publicznej, prezes rozpędzonego komitetu 
zestawił w satyrycznym pamflecie oszczerstwa i pomówienia, jakimi 
go z różnych stron obrzucili przeciwnicy polityczni: 
"W czasie rewolucji naszej arystokraci nasi utrzymywali, żem 
chciał zostać dyktatorem albo doktorem Francis*; (* Francis Jose 
Gaspar Rodrigez [1766-1840], dyktator Paragwaju w latach 
1814-1840. Przeprowadził konfiskatę własności klasztornej i części 
ziem obszarniczych.) utrzymywali, żem do urzędów promował familią 
albo klubistów, żem pensje im rozdawał; utrzymywali żem wydawał 
rozkazy stawiania szubienic i gilotyn, że się nigdy z myśli moich 
wytłumaczyć nie chcę, że powinienem wyznanie wiary uczynić, że 
pragnę mordów i krwi, a jeśli się sam zabójstw nie dopuszczę, miło 
mi słyszeć o nich; że tym końcem rozsiewam maksymy mordercze, 
wpajam je w młodzież i chłopów, dla których nauki podpalackie 
wymyślam. Utrzymywali, że jestem twórcą i żywicielem klubów; że 
się tylko z klubistami i motłochem mięszam; widzieli żem należał 
do spisku rewolucyjnego dlatego, żem z innymi ze rządu 
moskiewskiego urzędu otrzymać nie mógł, a wraz z klubistami 
knowałem zdradę i upadek powstania narodowego. Po upadku sprawy 
naszej jeszcze oni, arystokraci i ich słudzy nie przestają te 
swoje wymysły rozwijać; żem więcej sprawie naszej zaszkodził 
aniżeli Dybicz i Paskiewicz; że proteguję klubistów i łotrów, 
marnuję fundusze komitetów francuskich, swoim po 25 franków 
rozdaję, a sam dla siebie bez miary biorę... To mówią o mnie 
arystokraci nasi i słudzy ich. 
Terazże powiem, co o mnie mówią demokraci (tz. członkowie 
radykalnej frondy komitetu i Ogółu paryskiego, która po zerwaniu z 
Komitetem Narodowym Polskim nazwała się Towarzystwem 
Demokratycznym Polskim - M.B.). Mówią oni, że rozdaję pieniądze 
między tych, którym sprzyjam; że powierzonymi na moje ręce z 
Komitetu metańskiego podzieliłem się z moim kolegą (chodziło 
zapewne o te fundusze z Metzu, które Lelewel przesyłał 
Zwierkowskiemu na wsparcie Polaków, idących z Prus i Austrii do 
Francji - M.B.); żem się we Francji związał z jakąś partią 
orleańską, żem jest juste milieu; że wyznanie wiary patriotycznej 
uczynić powinienem, a kiedy tego nie uczynię, tom oszust 
polityczny, za co innego się udaję, a co innego jestem; że się 
mieszam i przechylam na stronę arystokracji, że chcę utrzymywać 
niewolę chłopów i upodlenie Żydów, a niewiadomo, kiedy byłem i czy 
jestem ochrzczony. To mówią o mnie nasi demokraci. 
Mniemałby tego kto, że ludzie du juste milieu puszczą mnie na 
sucho; ani nie - i ci mnie przypisują chętkę do gwałtowności, że 
chciwie mijam drogi prawne, szukając zdrożnych; żem jest 
podżegaczem i sprawcą nocy 15 sierpnia, a bodaj żem nawet mordował 
wtedy dzieci; utrzymują, że się wiążę z ludźmi ladaco, polegam na 
nich i przez nich kierowany jestem; żem intrygant, zawsze coś 
knuję, działam jedynie przez towarzystwa sekretne, a z myśli mojej 
wytłumaczyć się nie chcę ani wyznania wiary legalnej uczynić; żem 
jest zamiłowany w anarchii, chciałbym nie uznawać władz narodowych 
i wywracać je, a nade wszystko, że chciałbym obalić sejm, że 
działam w tym celu i postępuję przeciw decyzjom sejmu, bo jako 
republikanin nie mogę być wierny zasadom monarchii 
konstytucyjno-reprezentacyjnej i legalnego porządku cierpieć nie 
mogę. To mówią o mnie nasi ludzie du juste milieu. 
Nietrudno mi cytacje autorów tych wszystkich powieści podokładać; 
dość, że pryncypały tak nazwanych u nas arystokracji, demokracji i 
juste milieu za takiego mię łotra znać chcą, za takiego wszędzie 
głoszą i opisują. Żeby ich zdania były prędzej wszystkim wiadome, 
pozbierałem je i ogłaszam. A gdy się z tych wszystkich potwarzy, 
oszczerstw, wymysłów i zdań każdemu stronnictwu stosownie do ich 
zdolności właściwych dostatecznie okazuje, że wszystkim tym panom 
zawadzam, a zatem z pola politycznego ustępuję. Niech ich cnoty 
ojczyznę moją bez przeszkody i zawad z mojej strony zbawią. Ja w 
ustroniu moim z pomyślności cudzej cieszyć się i użytecznym być 
potrafię". 
Co za szkoda, że Joachim Lelewel nie zadał sobie trudu, aby z 
równą skrupulatnością zestawić pozytywne wypowiedzi na swój temat. 
Ciągle się jeszcze odczuwa brak w naszym piśmiennictwie 
historyczno-literackim pełnego oświetlenia tej wielkiej, lecz 
jakże kontrowersyjnej postaci. Badacz tamtych czasów co krok się 
potyka o Lelewelowskie antynomie, nie umiejąc sobie wytłumaczyć 
ich psychologicznego mechanizmu. "W naturze i postępowaniu 
Lelewela zachodziły uderzające sprzeczności pisze Lubomir Gadon. 
[...] W dociekaniach naukowych widzi jasno, bystro i przenikliwie 
w sprawach, które go otaczają gubi się i nie umie się decydować. W 
życiu codziennym fantasta, a zarazem stoik i asceta, wyrzekł się 
wszelkich wygód i uciech świata, ale w życiu publicznym miał on 
nie mało pychy i ambicyi namiętnej, choć nieśmiałej. Jak mnich 
poślubił dobrowolnie ubóstwo i spoetyzował je sobie, widząc 
ojczyznę ubogą i najliczniejszy z niej stan ubogi; jako urzędnik 
służył bezpłatnie, zasiłków ani od komitetów, ani od przyjaciół, 
ani od własnej rodziny nie przyjmował, rękopisma księgarzom za 
bezcen oddawał, a obok tego w pewnych chwilach uniesienia mówił o 
swem ubóstwie, lub znowu czasem paradował z "torbą żebraczą". 
Każdy grosz najściślej oszczędzał, ale dla głodnego brata wygnańca 
miał zawsze datek gotowy. Ten człowieczek cichy, skromny, potulny, 
uczynny i chętnie biedujący, tak że go młodzież koroniarska 
nazwała >>Jezuskiem litewskim<<, miał przecie w sobie żółci nie 
mało, którą przeciwników lub nieprzyjaciół ścigał wytrwale i 
zjadliwie, ale zwykle z boku lub z ukrycia [...] Ten badacz 
niezrównany, co z genialną przenikliwością rozświecał kwestye z 
zamierzchłej przeszłości, dla polityki spółczesnej miał wzrok 
zaćmiony doktrynerstwem, graniczącym z sekciarstwem..." 
Dla wszystkiego, co pisze o Lelewelu Gadon, można by znaleźć 
pokrycie w materiałach historycznych. Ale nie tłumaczy to wcale, 
dlaczego ten kontrowersyjny, skłócony z życiem "profesor 
rewolucyi" był tak uwielbiany przez młodzież, jak nikt inny ze 
współczesnych mu Polaków, dlaczego ten ascetyczny "Jezusek 
litewski", wałęsający się pieszo, z "torbą żebraczą" po drogach 
Francji i Belgii - wyrósł w opinii publicznej na naczelną postać 
Wielkiej Emigracji: ponad generałów, książąt literatów i 
polityków... 
W dwudziestoleciu międzywojennym zajmował się Lelewelem uzdolniony 
literacko historyk Artur Śliwiński. Niestety, napisał tylko 
pierwszy tom zamierzonej biografii, kończący się upadkiem 
powstania listopadowego. Druga część: o Lelewelu na emigracji, z 
nie znanych mi przyczyn, już się nie ukazała w druku. W zbiorach 
archiwalnych Polskiej Akademii Nauk, w spuściźnie pośmiertnej 
Śliwińskiego, dochowało się tylko kilka brulionów z materiałem 
faktograficznym zebranym do drugiego tomu. Czymże jednak są zapisy 
faktograficzne, jeśli nie połączy ich w całość i nie naświetli 
myśl pisarza - biografisty? Jeśli nie ożywi ich jego uczucie?... 
Joachim Lelewel jeszcze ciągle czeka na literackie opisanie. 
Na przełomie grudnia 1832 r. i stycznia 1833 r. Zwierkowski był 
pochłonięty sprawami sejmowymi. Uparte dążenie lelewelistów do 
zwołania sejmu w Paryżu odpowiadało tęsknotom całego wychodźstwa 
polskiego do odrodzenia legalnej władzy państwowej, która 
zastąpiłaby wreszcie mniej lub bardziej prowizoryczne komitety 
emigracyjne. W wypadku sejmu taka możliwość istniała, gdyż jeszcze 
podczas bojów grochowskich powstańczy sejm - w dwóch uchwałach z 
19 i 26 lutego 1831 r. - przewidział był możność zebrania się za 
granicą w zmniejszonym komplecie 33 posłów i senatorów. Po 
powstaniu poza granicami kraju znalazło się około 50 posłów i 
senatorów. Oni więc byli głównymi nosicielami charyzmatu legalnej 
władzy. Ale aby władza ta mogła funkcjonować, musiało się zebrać 
razem przynajmniej 33 reprezentantów, a to już nie było sprawą 
prostą. 29 stycznia 1833 r. sekretarz Izby Poselskiej deputowany 
Walenty Zwierkowski opublikował w Paryżu (z pomocą panien Pinard) 
broszurkę pt. Kilka słów o czynnościach członków sejmu polskiego w 
emigracji. Jest to dokładne sprawozdanie z kilkunastomiesięcznych 
usiłowań i korowodów zmierzających do restytuowania w Paryżu sejmu 
warszawskiego. 
W połowie stycznia 1832 r. w Paryżu znajdowało się już 19 
reprezentantów, z tego: posłów dawnych - 9 (Niemojowski, 
Biernacki, Morawski, Ledóchowski, Wołowski, Zwierkowski, Lelewel, 
Sołtyk, Tymowski) oraz nowych (tzn. reprezentantów "ziem 
zabranych" powołanych do sejmu wiosną i latem 1831 r.) - 10 
(Hłuszniewicz, Kołysko, Zienkowicz, Pietkiewicz, Zembrzycki, 
Władysław Plater, Cezary Plater, Karwowski, Kaszyc, 
Przeciszewski). Prócz nich przebywali stale w Paryżu dwaj 
senatorowie: wojewoda generał Pac i kasztelan Ludwik Plater. 
W wyniku usilnych starań energicznego posła jędrzejowskiego, Jana 
Ledóchowskiego, 18 stycznia 1832 r. w paryskim mieszkaniu posła 
koneckiego, generała Romana Sołtyka, doszło do pierwszego 
familijnego (tzn. nieoficjalnego) zebrania członków sejmu. 
Zastanawiano się przede wszystkim nad sposobami uzyskania 
wymaganego kompletu 33 reprezentantów. Padały wnioski, aby 
dopełnić komplet przez doproszenie do niego obecnych w Paryżu 
generałów, bądź innych "zasłużonych emigrantów". Niektórzy z 
dawnych posłów, niechętni otwarciu sejmu z przewagą reprezentantów 
ulegających wpływom Lelewela, próbowali kwestionować obecność w 
komplecie posłów zza Buga, jako przybranych do sejmu już po 
uchwałach z lutego 1831 roku. Zdecydowano także, że trzeba 
sprowadzić do Paryża, znajdujące się w Niemczech, archiwum 
sejmowe. W związku z tym ostatnim postanowieniem deputowany 
Walenty Zwierkowski odbył sekretną podróż do Hanoweru i Getyngi o 
czym już była mowa. 
Usiłowania, zmierzające do zwołania sejmu, ożywiły się znacznie po 
przybyciu do Paryża (w kwietniu 1832 r.) wojewody Antoniego 
Ostrowskiego, ostatniego prezydującego w powstańczym senacie i 
naturalnego kandydata do laski marszałkowskiej sejmu "w emigracyi" 
(brat wojewody, internowany przez Austriaków w Grazu, marszałek 
Izby Poselskiej Władysław Ostrowski, kiedy go wzywano do Paryża 
pisał, że "ani Honoratki ani Francyi nie lubi" i "że nie widzi 
potrzeby i stosowności zebrania sejmu"). 
Antoni Ostrowski i najbliżej z nim współpracujący Walenty 
Zwierkowski (w tekach Ostrowskich z Ujazdu, w Archiwum Głównym Akt 
Dawnych w Warszawie dochował się spory plik "korespondencji 
sejmowej" Zwierkowskiego z "generałem Lafajdą") rozwinęli 
energiczną działalność zmierzającą do dopełnienia kompletu. 
"Wysłano naglące wezwanie do posłów, przebywających w różnych 
miastach (w Paryżu znajdowało się w tym czasie 18 reprezentantów, 
w Dreźnie 13, w Galicji 12, w Brukseli 3, w Londynie 2 - M.B.), by 
się na dzień 15 czerwca w Paryżu zebrali; Antoni Ostrowski 
załączył nawet do Saksonii 2.000 fr., otrzymanych od Lafayette'a 
na koszta podróży dla tych, którymby brak środków stawał na 
przeszkodzie". 
Ponieważ 15 czerwca nie zebrała się wystarczająca liczba 
reprezentantów, przesunięto termin na październik. Tymczasem z 
końcem sierpnia 1832 r. przeniósł się z Londynu do Paryża Adam 
Czartoryski. Na życzenie księcia jako najstarszego z senatorów, 
familijne zebrania reprezentantów (przymiotnik: "familijne" 
podkreślano ze szczególnym naciskiem, aby nikomu nie mogło przyjść 
do głowy, że są to już prawomocne zebrania sejmowe) zaczęły się 
odbywać w jego mieszkaniu. Naczelnik "partyi arystokratycznej" 
chciał mieć posłów w zasięgu swego wpływu, nie zamierzał jednak 
ułatwiać im zwołania sejmu; więcej: od pierwszej chwili oświadczył 
się jako zdecydowany przeciwnik tego przedsięwzięcia - "Według 
jego mniemania - pisze L. Gadon - zebranie Sejmu w obecnej chwili 
byłoby niewczesne i mogłoby tylko narazić jego bezpieczeństwo i 
nadwyrężyć wagę cennego narzędzia, jakiem we właściwej chwili 
okazać się może reprezentacya narodu". Nie ulega wątpliwości, że 
księcia wojewodę utwierdził w jego poglądzie fakt, że otwarcia 
sejmu domagali się najgorliwiej leleweliści i pozostający pod ich 
wpływami "nowi" posłowie. Teściowa Czartoryskiego księżna Anna 
Sapieżyna (ta, która w sierpniu 1831 r. błagała gen. 
Krukowieckiego o ukaranie śmiercią przywódców Klubu 
Patriotycznego) w listach do przebywającej w Galicji rodziny 
szydziła z młodych posłów litewskich i wołyńskich, "których przed 
rokiem matka wodziła na baliki dziecinne". Książę Adam poczuł się 
w Paryżu bardzo pewnie, gdyż przyjechał z Londynu podniesiony na 
duchu dobrym przyjęciem "wniosku polskiego" w kuluarach Izby Gmin, 
ponadto właśnie w tych dniach nadesłano mu ów grzecznościowy adres 
z podpisami przewodniczących rad wszystkich zakładów polskich we 
Francji. Nie znając okoliczności powstania tego pisma, książę 
poczytał go za "formalny mandat do działania politycznego". Czując 
się pełnomocnikiem całej emigracji, nie zamierzał dzielić się 
swymi prerogatywami z lelewelowskim sejmem. Zwolennicy otwarcia 
sejmu postanowili zakłócić Czartoryskiemu jego zbyt dobre 
samopoczucie. 21 listopada 1832 r. dwaj rzecznicy przyszłego 
sejmu: kandydat na "prezydującego", senator Antoni Ostrowski i 
kandydat na "sekretarza", deputowany Walenty Zwierkowski 
wystosowali do najstarszego senatora wojewody oficjalne pismo, 
zbijające jego fałszywą opinię o nadesłanym mu adresie zakładów. 
"Niewątpliwą rzeczą jest - głosił list podpisany przez 
Ostrowskiego i Zwierkowskiego - iż każdemu wolno prywatnie 
wszelkich starań dokładać, aby ojczyznę naszą wydźwignąć z 
nieszczęścia; lecz jako członkowie Izb Sejmowych szczerze 
szanownemu koledze wojewodzie wyznać musimy, iż nikt urzędownie 
nie mógłby dawać komubądź upoważnienia do działania w imieniu 
Polski. Adres bowiem wręczony Księciu przez delegowanych z 
Zakładów, opatrzony podpisem Rad tychże Zakładów, o ile nas 
koledzy zasiadający w nowym Komitecie uwiadomili, nie możesz 
Książę uważać za upoważnienie do działania, lecz za grzeczny 
komplement; tak delegowani z Zakładów do protokołu Komitetu 
oświadczyli; a tego rodzaju pismo nie może służyć za powód 
nienależenia do działań sejmowych. Sejm tylko jeden upoważnienie 
do działania udzielić może, a każdy akt inny za wynurzenie 
indywidualnych zdań uważać jedynie wolno. Sejm tylko może wskazać 
tę drogę, jaką Polska ma być uwolnioną; i Sejm (może) powierzyć 
jednemu lub kilku osobom czuwanie nad losem ojczyzny. I 
teraźniejsze wydarzenia tem mocniej wskazują potrzebę zebrania się 
jak najspieszniej Izb sejmujących polskich, do którego najmocniej 
zapraszamy". 
Podejmując polemikę z Czartoryskim, Ostrowski i Zwierkowski czuli 
za sobą poparcie mas emigranckich. "Komitet Dwernickiego, Rady, 
Zakłady - pisze Gadon - błagały senatorów i posłów, aby się 
zebrali i ojczyznę ratowali". Na parę dni przedtem na ręce 
wojewody Ostrowskiego wpłynęło "posłanie" z zakładu w Besan‡on, 
adresowane "do Reprezentantów Narodu Polskiego". Ogół oficerów i 
szeregowców bezansońskich domagał się najszybszego otwarcia sejmu: 
"Reprezentanci Narodu Polskiego! - pisano w liście. - Jęczący w 
pustyniach Syberyi i w podziemiach Uralu bracia wasi, bezsilni 
ojcowie naszej rodzinnej ziemi tyrańską gnieceni ręką i cała 
tułająca się po obcych krajach Polska przesyła do was 
westchnienia. I macież jeszcze się wahać? Pomnijcie, że 
współcześni i potomność rozszczególni imiona tych, co się dobrze 
zasługują sprawie ojczystej od zobojętniałych na jej losy lub 
bojaźliwie w milczeniu oczekujących jakiegokolwiek ich końca. 
Pomnijcie, że współcześni i potomność przeklinać lub błogosławić 
was będzie". 
Pomimo nalegań z różnych stron dopiero 3 stycznia 1833 r. doszło 
do zebrania kompletu przepisanego prawem. 34 senatorów i posłów 
zgromadziło się tego dnia w mieszkaniu posła Cezarego Platera w 
hotelu Wagram przy ulicy Rivoli*. (* Obecni byli wojewodowie: 
Czartoryski, Pac, Ostrowski; kasztelan: L. Plater; posłowie i 
deputowani: Barzykowski, Lelewel, Niemojowski, Biernacki, Świrski, 
G. Małachowski, T. Morawski, Trzciński, Ledóchowski, Malinowski, 
Tomaszewski, Sołtyk, Morozewicz, Wołowski, Zwierkowski; posłowie 
nowi: Kołysko, Godebski, Hłuszniewicz, B. Zaleski [poeta], Kaszyc, 
Zambrzycki, Worcell, Zienkowicz, Żarczyński, C. Plater, Wł. 
Plater, L. Pietkiewicz, Jełowicki, Przeciszewski, Karwowski.) 
Wobec wymówienia się dwóch starszych wojewodów: Czartoryskiego i 
Paca, przewodnictwo zgodnie z planem lewicy objął Antoni 
Ostrowski, na sekretarza powołano deputowanego Zwierkowskiego. Po 
stwierdzeniu, że spełnione są warunki, przewidziane w ustawach z 
lutego 1831 r., zebranie uznane zostało za prawomocne. Dwa 
następne posiedzenia, odbyte 4 i 5 stycznia zbiegły na gorących 
dyskusjach między większością zebranych, opowiadającą się za 
bezzwłocznym otwarciem sesji sejmowej a mniejszością, utrzymującą, 
że sejmu otwierać nie należy, gdyż nie ma po temu na razie żadnej 
potrzeby. W polemice z tezą mniejszości większość sformułowała 
pięć powodów, dla których sejm powinien być otwarty. Stwierdzono 
"bezwzględną potrzebę":1) Wydania manifestu przeciw zaborcom i 
gwałtom (w kraju) z przemówieniem do ludów i władców; 2) Wybrania 
komisji sejmowej dla przemawiania i działania w imieniu narodu; 3) 
Wyboru lub przyczynienia się do wyboru władzy emigracyjnej, która 
by się zajęła losem wychodźców, tudzież zapobiegła niesnaskom, 
szerzącym się w emigracji; 4) Zadośćuczynienia obowiązkom 
reprezentantów i spełnienia głosów kraju i emigracji, wołających o 
zebranie sejmu; 5) Zapewnienia kompletu sejmowego przez dobranie 
członków spośród wychodźców. 
Przeciwnicy natychmiastowego sejmowania zbijali te tezy, 
przestrzegając, że sejm zebrany w obecnej chwili nie tylko pożytku 
żadnego nie przyniesie, ale nawet szkody i klęski sprawić może. - 
"Mieli na myśli - podpowiada Lubomir Gadon - skłonność niektórych 
posłów do udzielenia sankcyi gotującej się wyprawie Zaliwskiego". 
Po odbytym głosowaniu przewodniczący wojewoda Ostrowski ze 
wzruszeniem oznajmił, że "wskutek absolutnej większości, sesya 
sejmowa w Izbach połączonych otwarta została, a następne 
posiedzenie, celem wyboru prezesa, naznacza się na dzień 
jutrzejszy, 6 stycznia". Sesję sejmową zainaugurował Jan 
Ledóchowski. W paryskim hoteliku rozbłysł na krótko majestat 
niepodległego Królestwa Polskiego. Tubalny głos posła 
jędrzejowskiego przemienił pomieszczenia hotelowe w salę poselską 
Zamku Warszawskiego, a garstkę skołatanych tułaczy w "prześwietne 
połączone Izby Sejmowe". Kiedy jeden z posłów chciał na chwilę 
wyjść z pokoju, zarzucono mu "chęć zerwania sejmu" i siłą niemal 
osadzono z powrotem na krześle. 
Ale w trzy dni później złudzenie prysło. Na posiedzenie 8 stycznia 
1833 r. stawiło się tylko 22 reprezentantów. Sekretarz Walenty 
Zwierkowski, na polecenie przewodniczącego wojewody Ostrowskiego, 
odczytał memoriał nadesłany przez mniejszość przeciwną sejmowaniu. 
Jedenastu członków mniejszości oświadczało, "że zawsze gotowi będą 
przystąpić do obrad sejmowych w razie dowiedzionej potrzeby, ale 
że w obecnej chwili takowej nie widząc, a przeciwnie obawiając się 
z nich szkodliwych skutków, postanowili w nich teraz udziału nie 
brać". 
Protestację podpisali senatorowie: Adam Czartoryski, Ludwik Pac, 
Ludwik Plater; posłowie i deputowani: Gustaw Małachowski, 
Bonawentura Niemojowski, Teodor Morawski, Alojzy Biernacki, 
Kalikst Morozewicz, Józef Świrski, Stanisław Barzykowski, Józef 
Kaszyc. 
Pomimo świetnych nazwisk, firmujących "deklarację jedenastu", krok 
ten wywołał oburzenie w całej emigracji. Na ręce wojewody 
Ostrowskiego poczęły napływać z zakładów protesty przeciwko 
"zerwaniu sejmu". 
"Racz Obywatelu Wojewodo przedstawić członkom Izby - pisała rada 
zakładu w Chateauroux w liście z 20 stycznia 1833 r. - ...aby 
pomimo zerwanego kompletu, sprawy narodowej nie opuszczali [...] 
Większość energiczna i czynna wynaleźćby powinna sposoby i środki 
zastąpienia działaniem swojem brak działania całej reprezentacyi, 
dopóki takowa nie zbierze się w zupełności..." 
Rada zakładu Le Puy listem z 19 stycznia 1933 r. zwracała się 
wprost do reprezentantów: "Ozwijcie się mężowie, wielkim głosem 
prawdy do ludów wstrząśnionych jeszcze jękiem konającej Polski 
[...] a wasz głos uroczysty przyśpieszy chwilę sądu [...] Daremnie 
zimne serca o niewczesności działań się rozwodzą [...] Zaklinamy 
was, reprezentanci ludu, ozwijcie się do sympatyi ludów, do ich 
odwołajcie się sądu, od nich sprawiedliwości żądajcie - wasze 
działania mogą nasze zbawienie przyśpieszyć..." 
Rada w Besan‡on, w drugim z kolei liście, z 22 stycznia 1833 r., 
ostro gromiła członków niedoszłego do skutku sejmu: "Złorzeczymy 
tym formułom, które wam wymierzając możność ratowania konającej 
ojczyzny, każą spoglądać z załamanemi rękami na jej udręczenia i 
tyranie. Mężowie! My widoku tego nie zdołamy znosić spokojnie 
[...] upraszamy was, abyście, jeżeli wam czy forma jaka, czy tytuł 
Sejmu przeszkadza, przybierając inną jaką nazwę, wzięli się 
jeszcze, już może po raz ostatni, do rudla nawy ojczystej, i za 
samą odwagą i wielkością, która was podczas burzy i piorunów na 
własnej przewodniczyła dziedzinie, żeglowali dalej pod krwią naszą 
wypisanem hasłem: niepodległości, wolności i całości Polski... My 
wszyscy w każdej chwili i wszędzie otaczając was barkami i 
piersiami własnemi słoniąc, nucąc hymny wolności, będziemy z wami 
i albo przybijemy do brzegów szczęśliwej przyszłości, lub z 
krwawem listopada słońcem zejdziem i zatoniem z wami..." 
Nieco zbyt patetycznie brzmi dla dzisiejszych uszu ten list z 
Besan‡on, również jego spontaniczność można by postawić pod 
znakiem zapytania. Wiadomo przecież, jakie znajomości i stosunki 
miał w zakładzie bezansońskim Walenty Zwierkowski, sekretarz 
zerwanego sejmu. Wystarczyłoby przesłanie przez niego paru słów 
Dobremu Kuzynowi z Besan‡on, pułkownikowi Ludwikowi Oborskiemu, 
aby nakłonić radę bezansońską do napisania takiego właśnie listu. 
Trudno zaprzeczyć: tak być mogło. Ale nie sposób również nie 
przyznać, że za tekstem listu z Besan‡on niezależnie od jego stylu 
i okoliczności powstania kryć się musiały głęboko poruszające 
ludzkie treści. 
25 stycznia 1833 roku - a więc mniej więcej w tym czasie, kiedy 
deputowany Zwierkowski zaznajamiał się z treścią drugiego listu z 
Besan‡on - w tamtejszym zakładzie, w kręgu najbliższych kolegów 
znanego nam już kapitana Szymona Konarskiego - zdarzyło się 
nieszczęście: odebrał sobie życie wystrzałem z pistoletu były 
kapitan Jan Płodowski, dzielny artylerzysta z powstania, towarzysz 
radości i smutków Konarskiego, niedawny jego sekundant w 
bezsensownym typowym dla życia zakładowego, zatargu honorowym. 
Przy zmarłym znaleziono list tłumaczący przyczyny jego 
samobójstwa: "Po stracie nadziei, abym kiedy ujrzał wskrzeszenie 
mojej ojczyzny i dla niej życie mu mógł poświęcić, gdy dowiaduję 
się, że dziatki moje z rozkazu tyrana północy na Sybir wywiezione 
zostały, postanowiłem ukrócić bezużyteczny mój żywot i tym 
sposobem zakończyć moje troski i cierpienia. Żegnam Cię 
nieszczęśliwa Polsko, żegnam Was, dzieci moje, żegnam i was 
kochani ziomkowie, którzy ten jedyny cel macie: dobro najdroższej 
ojczyzny!..." 
Patriotyczne samobójstwo kapitana Płodowskiego nie było wypadkiem 
odosobnionym, dziesiątki podobnych dramatów wyciągnęła ostatnio na 
światło dzienne Halina Stankowska*. (* Halina Stankowska Tragiczne 
nekrologi pokolenia Wielkiej Emigracji - materiały wyjęte z 
czasopism emigracyjnych z lat 1832-1848. Rocznik Tow. Liter. im. 
A. Mickiewicza. Warszawa 1974. PWN) W pierwszym roku emigracyjnej 
diaspory mieszkańców zakładów polskich we Francji podtrzymywała na 
duchu jedynie wiara w cud. Bez żadnych podstaw, w jaskrawej 
niezgodzie z realnymi faktami, wierzono, że któregoś dnia dane 
będzie z Paryża hasło nieważne czego: wojny powszechnej, 
"rewolucyi" europejskiej, czy nagle obudzonej wspaniałomyślności 
"gabinetów i dworów" - w każdym razie czegoś, od czego rozpocznie 
się odrodzenie wolnej Polski. Wznowienie w Paryżu sejmu Królestwa 
Polskiego - jakkolwiek nie wiązano z nim konkretnych nadziei na 
zmianę sytuacji Polski w świecie - mogło być za taki znak 
poczytane. Polski sejm w Paryżu potrzebny był także po to, aby 
uchronić kapitana artylerii Jana Płodowskiego od "zbrodni 
samobójstwa". 
Na przełomie lat 1832/33, niezależnie od głośnych lecz nieudanych, 
prób wznowienia w Paryżu obrad sejmowych, Walenty Zwierkowski 
zajęty był jeszcze działalnością patriotyczną bardziej dyskretną. 
W dzień wigilijny, 24 grudnia 1832 roku Komitet Narodowy Polski 
wydał ostatnią odezwę do ziomków, powiadamiając ich, że "na 
żądanie dworów sprzymierzonych, co Polskę rozćwiartowały, 
ministerium francuskie kazało osobom składającym go, a na odezwie 
do Rosjan podpisanym, z Paryża ustąpić". Członkom rozpędzonego 
komitetu wolno było - wyjaśniała odezwa - "udać się, gdzie się 
podoba, ale: 1) powinni dać znać, gdzie się udadzą; 2) nie mogą 
się udawać do departamentów zachodnich; 3) do wielkich miast; 4) 
do miast pogranicznych i portowych; 5) w okolice Wandei (od czasu 
wojny domowej 1793 r. prowincja ta była uważana za najbardziej 
podatną na wszelkiego rodzaju niepokoje - M.B.); 6) do żadnych 
zakładów polskich; 7) ani w promieniu 50 lieues (mil - M.B.) 
wokoło Paryża; 8) ani się we dwóch w jednym miejscu znajdować". W 
zakończeniu orędzie lelewelistów głosiło, że "mimo rozsypki swojej 
Komitet znalazłby sposób działania i podnoszenia głosu w sprawie 
narodowej; wstrzymuje się od tego w nadziei, że między rodakami 
rychło się znajdą osoby, co godnie przemawiać w interesie ojczyzny 
nie zaniedbają". 
Nie były to słowa bez pokrycia. W cztery dni później, 28 grudnia 
1832 roku o godzinie 8 wieczorem, w mieszkaniu paryskim pułkownika 
Józefa Zaliwskiego przy ulicy Madelaine nr 15, odbyło się 
konspiracyjne zebranie, w którym uczestniczyli prawie wszyscy 
członkowie rozpędzonego komitetu, przebywający w Paryżu już 
nielegalnie. Na zebraniu tym uchwalono jednomyślnie utworzenie 
tajnej organizacji niepodległościowej o romantycznej nazwie: 
"Zemsta Ludu". 
"Na wezwanie Józefa Zaliwskiego, pułkownika wojsk polskich - 
stwierdzał protokół zebrania - przybyli: Joachim Lelewel, Walenty 
Zwierkowski, Stanisław Worcell, Antoni Hłuszniewicz, Leonard 
Chodźko i Józefat Bolesław Ostrowski. Zebranym Józef Zaliwski 
oświadczył: rząd francuski, ulegając rozkazom królów związanych 
świętym przymierzem, prześladuje, rozgania Komitet Narodowy 
Polski, przez cały ciąg swojego trwania nieprzyjazny rządom, 
broniący republikańskich zasad, wzywający do oswobodzenia całej 
dawnej Polski i razem usamowolnienia słowiańskich ludów. Myśl 
wielka, obiecująca powszechną zmianę towarzyskich stosunków 
Europy, myśl rewolucji na wschodzie i północy Europy dojrzewa - 
nadchodzi chwila działania, poświęceń, stanowczych przedsięwzięć. 
Związkowi częściowo opuszczą Francję, przejdą do Polski, do Rosji 
lecz między zostającymi we Francji a tymi, którzy przedsiębiorą 
rozpocząć ruch rewolucyjny, powstanie na ziemi Słowian, powinien 
być związek, porozumienie, współdziałanie". 
Na wniosek Zaliwskiego postanowiono utworzyć dwa tajne komitety 
(Zwierkowski wszedł w skład obydwóch). Komitet pierwszy miał być 
głównie "pośrednikiem między emigracją, między związkowymi 
pozostałymi we Francji a braćmi rozproszonymi, mającym podnieść 
chorągiew wolności na polskiej, na rosyjskiej ziemi". - Komitet 
drugi, nazwany prawodawczym, miał się zająć bezzwłocznie 
przygotowaniem konstytucji oswobodzonej Polski, przywróconej do 
granic przedrozbiorowych. "Panującym staraniem tej konstytucji być 
powinna [...]: nieograniczona wolność druku, wyznań, nauczania, 
udzielenia praw politycznych wszystkim, a także usamowolnienie, 
nadanie własności ziemi włościanom, słowem wszechwładztwo ludu, 
wszystko przez wolę ludu i dla dobra ludu..." Postanowiono też, że 
obydwa komitety pozostaną tajnymi, dopóki zwycięstwo nie uwieńczy 
usiłowań powstańczych. Dlatego też żadnemu z członków tajnych 
komitetów nie wolno będzie zasiadać w oficjalnych władzach 
emigracyjnych. "Staraniem przeto komitetów tajnych być powinno: 
Komitet pod J. Dwernickim zawiązany wywrócić głównie dlatego, aby 
stanąwszy na czele emigracji wszystkie działania, zamiary i zasady 
tajnych komitetów urabiać, wzmacniać, rozwijać". 
Jak wiadomo z historii, założenie Zemsty Ludu nie wywarło żadnego 
widocznego wpływu ani na układ stosunków w Europie, ani na losy 
rządzonego przez feldmarszałka Paskiewicza Królestwa Polskiego, 
zaważyło ono natomiast w sposób decydujący na życiu 
kilkudziesięciu młodych oficerów polskich, w większości 
przynależnych do zakładu w Besan‡on. 
Alina Barszczewska, autorka cennej książki o Szymonie Konarskim 
pisze: "Ożywienie nastrojów w Besan‡on u progu 1833 r. spowodowała 
ponowna wizyta Walentego Zwierkowskiego, który zjechał tutaj 16 
stycznia, a następnie przyjazd pułkownika Józefa Zaliwskiego, 
który stanął w obozie trzy dni później..." 
Informacja o przyjeździe podpułkownika Zaliwskiego do Besan‡on w 
dniu 19 stycznia 1833 r. nie wzbudza żadnych wątpliwości, gdyż 
Szymon Konarski wyraźnie odnotował ten fakt w swoim dzienniku pod 
rzeczoną datą. Inaczej przedstawia się sprawa z przyjazdem 
Zwierkowskiego. Barszczewska wyprowadza tę wiadomość z luźnej 
wzmianki Konarskiego z dnia 16 stycznia 1833 r.: "Po kawie [...] 
poszedłem do Karczewskiego, dla zaangażowania go na jedenastą do 
Zwierkowskiego. Byliśmy u niego..." Otóż obawiam się, że 
biografistka popełniła tu pomyłkę, gdyż indeks osobowy załączony 
do Dziennika Konarskiego pozwala się zorientować, że wspomniany 
zapis dotyczył nie deputowanego majora Walentego Zwierkowskiego, 
lecz jego krewnego, porucznika Ludwika Zwierkowskiego, znanego 
później pod pseudonimem "Lenoir" który był wprawdzie członkiem 
rady zakładu w Besan‡on, ale przekonaniami politycznymi krańcowo 
się różnił od starszego kuzyna, gdyż zwalczał węglarstwo, a 
popierał Czartoryskiego. Konarski starał się w swoich zapiskach 
czynić rozróżnienia między dwoma Zwierkowskimi: Ludwika, z którym 
obcował na co dzień, wymieniał tylko z nazwiska, natomiast 
Walentego, spotykanego od wielkiego święta, pisał ceremonialnie z 
imieniem i tytułem deputowanego. Jeśliby założyć, że w notatce z 
16 stycznia Konarski od tej zasady odstąpił, to trzeba by 
konsekwentnie datę przyjazdu "szwoleżera złej konduity" przesunąć 
przynajmniej o kilkanaście dni wstecz, bo autor Dziennika już w 
pierwszych dniach stycznia 1833 r. wspominał o swoich spotkaniach 
ze Zwierkowskim. Bardzo wątpię, czy w styczniu 1833 roku, kiedy w 
Paryżu rozstrzygały się losy sejmu, główny orędownik tej sprawy, 
sekretarz "Sejmu w Emigracyi", deputowany Walenty Zwierkowski 
mógłby sobie pozwolić na tak długi pobyt w prowincjonalnym 
zakładzie, dosyć od stolicy odległym. Z późniejszej korespondencji 
W. Zwierkowskiego co prawda wynika, że odwiedzał on Besan‡on w 
roku 1833, ale musiało się to dziać już po wyjeździe stamtąd 
Zaliwskiego. 
Wizyty pełnomocników Zemsty Ludu w zakładach prowincjonalnych były 
istotnym punktem szeroko zakrojonego programu przygotowań do 
wyprawy Zaliwskiego. - "Wyprawa partyzancka Józefa Zaliwskiego - 
stwierdza biograf i wydawca pism W. Zwierkowskiego, Władysław 
Lewandowski - której organizacją zajmowali się głównie Lelewel, 
Zwierkowski, Pietkiewicz i Tyszkiewicz, miała być zsynchronizowana 
z ogólnoeuropejską rewolucją, przy czym głównym terenem rewolucji 
miały być Niemcy. Partyzantka Zaliwskiego w Królestwie miała 
spełniać dwa zadania: wywalczenie niepodległości Polski i przez 
związanie sił caratu uniemożliwienie interwencji rosyjskiej na 
terenie Niemiec". I dalszy przekaz tego samego historyka: 
"Zwierkowski, odznaczający się dużą energią, jeździł po różnych 
zakładach rozmieszczonych na prowincji, w których skupiali się 
emigranci i tam agitował za wstępowaniem do >>Zemsty Ludu<<. 
Ponieważ czynił to dość jawnie, o zamiarach jego dowiedzieli się 
przedstawiciele obozu konserwatywno-ziemiańskiego i postanowili mu 
przeciwdziałać. Nawiązali oni łączność z policją francuską, 
dekonspirując emigrantów o przekonaniach demokratycznych, których 
posądzali o członkostwo >>Zemsty Ludu<<". 
Nie wiem skąd Lewandowski czerpie swe wiadomości o kontaktach 
polskiego obozu konserwatywno-ziemiańskiego z policją francuską, 
ale faktem jest, że policja żywo się interesowała pobytem w 
Besan‡on emisariuszy Zemsty Ludu, zwłaszcza tych, którzy jako 
subskryptorzy Odezwy do Rosjan objęci byli zakazem przebywania w 
polskich zakładach. Badaczka dziejów ugrupowań Wielkiej Emigracji, 
Stefania Sokołowska opisuje w swej książce* (* Stefania Sokołwska: 
Młoda Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej 
Emigracji. Ossolineum. [Polska Akademia Nauk. Instytut Historii] 
1972.) dość szczegółowo szykany policyjne stosowane wobec 
Zaliwskiego i zwerbowanych przez niego emigrantów wojskowych. Cóż 
jednak mogła zdziałać policja tam, gdzie chodziło o kroki 
zmierzające do realizacji najgorętszych tęsknot ludzi, którym 
odebrano ojczyznę? 
O skutkach wizyt emisariuszy Zemsty Ludu w zakładzie bezansońskim 
najlepiej świadczą zapiski w dzienniku kapitana Szymona 
Konarskiego. 
"19 stycznia (1833 r.) 
Odbieram znowu list z domu, z Trakian (na Litwie - M.B.) datowany, 
pieniędzy zaś nie mam. O losie! Zawsze zawiedziony jestem tym 
więcej że dziś czuję więcej niż kiedykolwiek. Jeżeli to Was, 
Matko, Bracie dojdzie kiedy, nie myślcie, żeby to nędza moja była 
powodem wyrzekania mego na los. Jest przyczyna, którą już może 
wiedzieć będziecie, którą tu zaś w tych tylko słowach zamknę: 
Przyjechał z Paryża Zaliwski, a ja pieniędzy nie mam!" 
"22 stycznia 
Poszedłem rano pod szkołę fletową do Raquelliego. Znalazłem tam B. 
(Franciszka Bobińskiego, w powstaniu pułkownika i dowódcę 10. 
dywizji piechoty, w zakładzie bezansońskim - jednego z 
najczynniejszych działaczy węglarstwa - M.B.), który miał mi coś 
powiedzieć. Tak jak na wiosnę zazieleni się po grzmocie łąka, tak 
po kilku słowach B. odżyło we mnie wszystko, trzęsła się dusza z 
radości, zapomniałem o Ojczyźnie może nawet w ten moment, 
widziałem tylko trupy ręką moją pomordowane. O! Widziałem daleko 
więcej! Byłem u wielkiego ołtarza (z kontekstu wynika, że chodzi 
tu o spotkanie z Zaliwskim - M.B.) szczęśliwy! Kontent jestem, 
lecz ponury, lecz sztywny, bardziej niż kiedy [...] Całą prawie 
noc nie spałem, myślałem tylko". 
"24 stycznia 
...Byłem jeszcze parę razy u B. (Bobińskiego? - M.B.) i Z. 
(Zaliwskiego - M.B.), lecz dla natłoku nie mogę nic ukończyć... Z 
B. we drzwiach przed ulicą pomówiliśmy. Już się decyduję [...] 
Wieczór byłem za mostem, żeby Karolina nie przychodziła. Niech ją 
diabli porwą, nie mam czasu teraz o niej myśleć". 
"26 stycznia 
Podług umowy z dwoma D.K. (>>Dobrymi Kuzynami<< - w tym wypadku z 
Zaliwskim i Bobińskim - M.B.) odbytej z wieczora na Granvellu i u 
Normanda (kawiarnia w Besan‡on - M.B.) poszedłem do ich stancji, 
gdzie po dwugodzinnym rozmawianiu odebrałem od nich deklaracją..." 
"28 stycznia 
Lubo różne były mniemania, rafinacje, lubo samo zastanowienie 
zimne dyktowało niemożność wykonania (rzeczy) której wszyscy 
ministrowie nie dopełnili (tzn. wyzwolenia Polski - M.B.), ja 
jednak czuję w sobie męki chęci od dawna mnie zajmujące i 
nieodzowną potrzebę poświęcenia się. Poszedłem do Zemsty Ludów*. 
(* Ta liczba mnoga nie jest przypadkową omyłką: węglarze 
podkreślali w ten sposób międzynarodowe cele Zemsty Ludu.) Nie 
kazano mi przed siódmą przychodzić. O tym czasie znalazłem ich u 
Normanda. On (Zaliwski - M.B.) wyszedł a ja z Bobińskim długo 
chodziłem po ulicach, zajmując się rozmowami stosownymi do 
okoliczności". 
"29 stycznia 
Nareszcie przed dziewiątą wykonałem zobowiązanie się. Jakieś 
uczucie przynoszące mnie tam, opanowało duszę moją, szczęśliwy i 
zadowolony z siebie, że ani na moment nie zachwiałem się w moim 
przedsięwzięciu. Wyszedłem, lecz co czułem i co myślałem, tego 
nikt nie pojmie, a ja nie opiszę, bo jak rozpaczy, tak i podobnych 
uczuć trudno jest dać komu innemu wyobrażenie. Wieczorem byłem 
jeszcze u nich, uściskałem go, pożegnaliśmy się (zgodnie z 
ustaleniami historyków, Zaliwski opuścił Besan‡on właśnie 29 
stycznia 1833 r., wyjeżdżając dyliżansem na Strasburg - M.B.), 
potem poszedłem z Dmochowskim (23-letni Henryk Dmochowski, kolega 
Konarskiego z kampanii litewskiej i z Besan‡on; późniejszy 
uczestnik wyprawy Zaliwskiego i jego adiutant, przewidziany na 
organizatora partyzantki w guberni witebskiej, z wykształcenia był 
prawnikiem, a z upodobań rzeźbiarzem - M.B.), któren na mnie 
czekał u Normanda, do Bonjoura, gdzie wypiliśmy wina białego 
butelkę i listy do Chaux-de-Fonds (miasto w zachodniej Szwajcarii 
w kantonie Neuchatel M.B.) zabrał on". 
I wzruszające zamknięcie notatek bezansońskich, pisane w dniach 
1-3 lutego 1833 r.: "Kończę kilku słowami, może na wieki, te 
piśmidła. Nie wiem co ze mną będzie. Dopełniłem Twej prośby, 
kochana Matko. Pisałem mój dziennik. Jeżeli Cię kiedy dojdzie to 
pismo poznasz mnie z niego, lecz niezupełnie, bo wszystkiego 
trudno wypisać. Są obowiązki na świecie dzisiejszym, gdzie matka i 
brat pomimo wszelkiej ufności nie mogą wiedzieć, co nie należy do 
jej syna i brata. Kochałem Was i kocham, lecz więcej moją Ojczyznę 
i wolność powszechną, a potem także życie, jakie wygnaniec 
prowadzi, nie zasługuje na nazwisko życia człowieka. Jeżeli mnie 
więcej widzieć nie będziecie, przyjmijcie moje pożegnanie i 
wiedzcie, że nie ma tego, czego bym nie poświęcił zasadom, jakie 
wyznaję i przekonaniu, jakim dusza moja jest przejęta. Nie 
rozszerzam się nad pożegnaniem z Wami, bo nie mam uczuć dzisiaj, 
które wzruszają moją czułość i obowiązki słodkie natury 
przypominają. Dziś smutny, po desperacku żegnam Was, albo nie 
żegnam. Ojczyzno! Matko! Bracie! Familio! Bądźcie zdrowi. 
3 lutego 1833 r. 
Besancon 
przy moim kantorku wygnania. 
Pojutrze mam wyjechać 
Konarski" 
Pierwszym miejscem wygnania Joachima Lelewela po wypędzeniu z 
Paryża, była posiadłość wiejska generała Lafayette'a, La Grange. W 
korespondencji, jaką prowadził stamtąd ze Zwierkowskim, dochował 
się rozkosznie prywatny list z 13 lutego 1833 r., świadczący o 
bliskich stosunkach obu korespondentów z Adamem Mickiewiczem. - 
"Worcell obiecał kiedyś, że do mnie przyjedzie - pisał Lelewel. - 
Jeśliby to nastąpiło, niechby wziął z sobą wszystkie notatki, 
które tak co do czynności sejmowych, jak co do Józefa Zaliwskiego 
poleceń ściągają się. Dobrzeby, żeby z sobą i Mickiewicza wziął 
(chodziło pewnie o pomoc w stylizacji odezw - M.B.); ale w takim 
razie niech Adam weźmie z sobą nieco herbaty, bo tu jej wcale nie 
ma..." 
W La Grange nie zabawił Lelewel długo. Przeprowadzka odbyła się w 
trybie raptownym. Opisano to dokładnie w ostatnim rozdziale Zdania 
sprawy z czynności Komitetu Narodowego Polskiego: "Cztery tygodnie 
cichego w La Grange (Lelewela) pobytu, 1 marca (1833 r.) 
nawiedzone zostało przez urząd, który mu paszport odebrał. Dnia 2 
marca w Melun prefekt departamentu de Seine-et-Marne, z rozkazu 
ministra dekret wygotował; 7 marca w Paryżu minister interesów 
wewnętrznych d'Argout takowy podpisał; 9 marca żandarmeria 
znienacka naszła przybytek Lafayetta La Grange, aby porwać 
wyosobnionego od świata Lelewela, i pod strażą poprowadziła go do 
Tours, prefektowi Departamentu d Indre et Loire dostawiła i 
oddała. Prefekt przejrzawszy wręczone sobie przez żandarma 
papiery, powiedział przystawionemu: wolny jesteś. 
Zniewaga wyrządzona Lafayettowi przez najście siłą zbrojną La 
Grange i gwałt dopełniony, obruszyła wszystkich zacniejsze we 
Francji uczucie mających, na co ministerium zwyczajnym sobie 
sposobem odpowiedziało". 
Przymusowe przesiedlenie Lelewela zapoczątkowało szeroko zakrojoną 
akcję porządkowo-represyjną wobec ogółu emigrantów polskich. 
"Polacy w Lugdunie, w Strassburgu, w Alsacii za pozwoleniem rządu 
przesiadujący, dostali rozkaz ustąpienia - świadczy Zdanie sprawy 
- z Avignon część zakładu, która się przeciw działaniu 
pełnomocników nowy komitet zaprowadzających oświadczyła, była 
ruszona do Bergerac; z Besan‡on trzystu przeniesiono do Bergerac. 
Zakłady zaczęto wzruszać i umniejszać, naznaczoną gażę 
zmniejszono, a do jizby (Deputowanych) wniesiono przedłużenie 
prawa o cudzoziemcach*. (* Uchwalone przez Izbę Deputowanych 9 
kwietnia 1832 r. "Prawo o cudzoziemcach" w poważnym stopniu 
ograniczało wolność osobistą emigrantów polskich, rozciągając nad 
nimi stały dozór policji i uprawniając rząd do wyznaczenia im 
miejsc pobytu. Prawo to nazywano szyderczo "prawem Orłowa" od 
nazwiska specjalnego wysłannika cesarza Mikołaja do dworów 
europejskich.) Wrzask i zniewaga tułactwa wszelkiego narodu, 
głuszyły słaby głos za nim podnoszący się i prawo przedłużone 
zostało". 
Walentemu Zwierkowskiemu, po wydaleniu go z Paryża, zlecono na 
miejsce stałego pobytu miasto Nancy. Było mu to z pewnością na 
rękę z dwóch względów: w lotaryńskim Nancy, od czasów 
błogosławionej pamięci panowania króla Stanisława Leszczyńskiego, 
istniały głęboko zakorzenione sympatie do Polski i do Polaków; 
poza tym miasto leżało przy głównym trakcie wiodącym do 
Strasburga, mógł więc pełnomocnik Zemsty Ludu udzielać stąd 
ostatnich zleceń polskim partyzantom "rewolucyi europejskiej i 
wojny powszechnej", udającym się do Polski, do Niemiec i do 
Szwajcarii. "Wedle kombinacyi went węglarskich i przywódców 
gotującej się rzekomo rewolucyi europejskiej - pisze Lubomir Gadon 
- powstanie w Polsce miało zasłonić ruchy środkowej, zachodniej i 
południowej Europy, której ludy poprzewracawszy trony pośpieszyły 
następnie na pomoc walczącym w przedniej straży Polakom. Spiskowi 
niemieccy zapewniali, że wiosną 1833 roku wybuchnie u nich ogólne 
powstanie i że zwróci siły swoje na pomoc Polakom. Łatwo wierzy w 
to, czego sobie kto gorąco życzy. Z zapowiadanym ruchem niemieckim 
miało się tedy zacząć równocześnie i powstanie, które wysłani 
emisaryusze z Emigracyi pod przewodnictwem Józefa Zaliwskiego 
mieli odnowić na ziemi polskiej". 
Kiedy patrzy się na tamte wydarzenia z perspektywy historycznej, 
wprost trudno zrozumieć, jak poważni ludzie, w rodzaju Lelewela i 
Zwierkowskiego, mogli w ówczesnej sytuacji w ogóle wierzyć w 
spełnienie się tych dziecinnych mrzonek. Co innego młodzi 
oficerowie z Besan‡on - zabijani przez wściekłą nostalgię, marzący 
o wyrwaniu się za wszelką cenę z kieratu życia zakładowego; ci z 
pewnością patrzyli na wszystko inaczej. Przede wszystkim musiał 
oddziaływać na nich tajemniczy czar konspiracji węglarskiej. 
"Dobrzy Kuzyni" umieli z ogniem przemawiać, a przy tym mieli już 
na rachunku swojej organizacji kilka udanych osiągnięć 
rewolucyjnych, z których nie najmniejszym była zwycięska Rewolucja 
Lipcowa we Francji. Wiedziano, że karbonaryzm ma poważne wpływy w 
partiach opozycyjnych i w tajnych związkach republikańskich we 
Francji i w Niemczech. O sile i temperaturze nastrojów 
rewolucyjnych w Niemczech polscy emigranci mogli się byli 
przekonać naocznie, kiedy zimą i wiosną 1832 r. wędrowali przez 
kraje niemieckie do Francji. "Przechód nasz przez Bawaryę, 
Wrtembergię i księstwo Badeńskie w 1832 roku był istnym pochodem 
tryumfalnym - wspomina pamiętnikarz Wielkiej Emigracji 
podporucznik Jan Bartkowski. - Nie dziw przeto, że spiskowi 
niemieccy zawiązali wcześnie stosunki z Węglarstwem polskim w 
Bezansonie i zapewniali nie tylko, że bardzo wielu oficerów 
niemieckich należy do związku, ale że całe Niemcy są gotowe 
chwycić za broń na hasło, które miało być danem w pierwszych 
dniach kwietnia 1833 roku, tj. równocześnie z powstaniem 
Zaliwskiego w Polsce. Żądali zarazem, aby im przysłano do 
Frankfurtu kilku zdolnych oficerów, którzy ubrani w swe narodowe 
mundury mieli kierować pierwszym ruchem. Zapewniali, że na sam 
widok mundurów polskich cała ludność miasta porwie za broń. W 
końcu zgodzono się, że kilkuset Polaków z bezansońskiego Zakładu i 
kilku innych z sąsiednich Zakładów, zaraz po wybuchu zamierzonego 
powstania, wkroczy na jego poparcie do Wielkiego Księstwa 
Badeńskiego. Propozycya dziwaczna, aby Polacy stanęli na czele 
pierwszego poruszania rewolucyjnego w Niemczech, powinna była 
obudzić w nas niedowierzanie; ale zaślepiało nas pewne uczucie 
dumy narodowej oraz pamięć zapału nadzwyczajnego, w jakim nas 
podejmowano w Niemczech w pochodzie naszym do Francyi. Zimniejsze 
głowy atoli radziły, aby wysłano do Niemiec delegata w celu 
rozpatrzenia się, jak dalece przygotowania do ogólnego powstania 
były posunięte. 
Wyznaczony do tej misyi ppor. Stanisław Poniński wyjechał do 
Stutgardu i do Ludwigsburgu bez żadnego listu polecającego, a 
nawet bez żadnego adresu, li tylko z zapewnieniem, że znakami 
Węglarskimi w kawiarni i w piwiarniach zwróci na siebie uwagę 
spiskowych niemieckich, i będzie mógł zawiązać z nimi bliższe 
stosunki. Udał się wprzód do Stutgardu i tam nie znalazł ani 
jednego konspiratora. Dopiero w Ludwigsburgu zwrócił na siebie 
uwagę oficera należącego do załogi. Ten go zaprowadził wraz z 
drugim oficerem do swojej kwatery i tam mu dał zapewnienie, że 
spisek rewolucyjny był zaledwie w zawiązku i porwanie się do broni 
bez obszerniejszego przygotowania wystawiłoby inicyatorów i całą 
sprawę na niechybną zagładę. Poniński zupełnie rozczarowany wrócił 
śpiesznie do Bezansonu, zdał sprawę ze swego posłannictwa i radził 
usilnie, aby nie wierzono przechwałkom i obietnicom frankfurckim. 
Wszystkie przełożenia jego spełzły na niczem. Na ogólnej naradzie 
(węglarzy? - M.B.) większość głosów objawiła się za koniecznością 
poparcia wyprawy Zaliwskiego przez rewolucyę niemiecką. Zamiast 
więc radzić Niemcom, aby się wstrzymali z wykonaniem swego 
przedsięwzięcia do sposobniejszej chwili, Karol Stolzman i inni 
instygatorowie śpiesznego ruchu przemogli i stosownie do 
odebranego wezwania nie tylko, że wysłali majora 7. pułku piechoty 
Józefa Michałowskiego, kapitana Szulca (specjalista od 
fortyfikacji August Szulc wyszedł z powstania jako major - a w 
niektórych źródłach wspominany jest jako podpułkownik - M.B.) i 
kapitana (saperów) Feliksa Nowosielskiego do Frankfurtu, ale po 
odebraniu stamtąd uwiadomienia o terminie zamierzonego wybuchu - 
wyprowadzili pod dowództwem Ludwika Oborskiego z Bezansonu i 
sąsiednich zakładów 500 ludzi w marsz do Niemiec (przez 
Szwajcarię)". I rozdzierające serce zdanie ostatnie: "Wbrew 
przekonaniu o bezużyteczności tej wyprawy, Poniński poddał się 
większości i poszedł z nią dzielić niepewne koleje". 
Wybuch rewolucji we Frankfurcie wyznaczono na 3 kwietnia 1833 r. 
Przed tą datą odbyły się dwie narady spiskowców niemieckich z 
trzema wysłannikami z Besan‡on. Rozważano podobno możliwość 
odłożenia rewolucji z powodu niepokojących pogłosek o zdradzie w 
szeregach organizacji. Zwyciężyła jednak wiara w powszechność 
ruchu, wzmocniona jeszcze u Polaków zobowiązaniem wsparcia wyprawy 
Zaliwskiego. Dowództwo powierzono majorowi Michałowskiemu, po czym 
uzgodniono plan działania. Stefania Sokołowska podaje w swej 
książce, że szczegóły tego planu również zostały zdradzone władzom 
we Frankfurcie anonimowym listem, wysłanym z Wurzburga. W 
rezultacie tych wszystkich zdrad i lekkomyślności, szumnie 
zapowiadana "rewolucja we Frankfurcie" trwała zaledwie dwie 
godziny i nie różniła się wiele od zwykłej ulicznej burdy. Łączna 
liczba uczestników zamachu nie przekroczyła czterdziestu paru 
osób. Ludność miejska wcale nie chciała brać broni z arsenału 
wartowni, zdobytej przez oddział majora Michałowskiego. "Gdy 
wzywano, aby broń rozbierali, każdy paląc swą fajkę spokojnie 
wracał do domu, mówiąc iż to zabawa studencka, inni mówili, że 
mają co jeść i pić i na co im rewolucja". Żołnierzom i żandarmom z 
łatwością udało się uśmierzyć rozruchy, a major Michałowski i 
kapitan Nowosielski, tylko dzięki zręcznemu fortelowi, popartemu 
pieniędzmi, zdołali umknąć z miasta i przedrzeć się z powrotem na 
ziemię francuską. Major Szulc jeszcze przed "wybuchem" wysłany 
został do Hanau, skąd miał sprowadzić posiłki. Major Michałowski 
zatrzymał się w Strasburgu, by w pobliżu granicy niemieckiej 
oczekiwać dalszych wydarzeń. "Liczono, że pomimo nieudanego 
wybuchu we Frankfurcie, rewolucja rozgorzeje w innych miastach 
niemieckich". Ale i te rachuby okazały się mylne. W Hanau i w 
innych miastach, wytypowanych przez spiskowców, zainteresowanie 
rewolucją było jeszcze słabsze niż we Frankfurcie. Tym razem 
organizacja węglarska zawiodła na całej linii. 
Może właśnie w Strasburgu, bezpośrednio od majora Michałowskiego, 
dowiedział się Walenty Zwierkowski o haniebnej kompromitacji 
niemieckich karbonariuszy. W każdym razie wiadomo, że w tym czasie 
wyjeżdżał sekretnie z Nancy w kierunku granicy niemieckiej. 
"Niemcy przestraszeni do stopnia najwyższego nie chcą nawet 
wiedzieć o przyszłości - donoszono poufnie 7 kwietnia 1833 r. z 
Nancy do Besan‡on. - Poseł Zwierkowski też tu wczoraj powrócił z 
miejsc tu wyżej wyrażonych. To samo powtarza i łaje Niemców bez 
litości". 
Poufne pismo z Nancy nie zdążyło już dotrzeć do adresata w 
Besan‡on. 7 kwietnia 1833 r. wieczorem większość mieszkańców 
zakładu bezansońskiego, pod dowództwem pułkownika Ludwika 
Oborskiego, wymaszerowała w kierunku pobliskiej granicy 
szwajcarskiej. Polscy węglarze nie zawiedli. Pierwszą część 
zamierzonego planu wykonali co do joty. 
"Zakład Bezansoński opuściło 422 emigrantów*, (* Według L. Gadona 
z Besan‡on wyszło: 3 pułkowników, 6 podpułkowników, 12 majorów, 68 
kapitanów, 204 podporuczników, 8 podoficerów i 25 szeregowców.) a 
pozostało 129 - informuje na podstawie materiałów archiwalnych 
prefektury departamentu Doubs, Stefania Sokołowska - bezansończycy 
wymaszerowali wieczorem ze wsi Morro. Uformowali pośpiesznie 3 
oddziały. Emigranci idący w środkowym oddziale nie mieli broni, 
pozostali zaś szable lub najrozmaitsze pistolety. Awangardą 
dowodził Ludwik Oborski, korpusem środkowym Stanisław 
Szczepanowski, a ariergardą Jakub Antonini. Po drodze wzięli sobie 
przewodnika, który ich przeprowadził do Szwajcarii przez 
miejscowości: Naneray, Aisrei, Vellersul. 9 kwietnia rano dotarli 
do miejscowości Goumois nad samą granicą szwajcarską. Tu przemówił 
do nich Franciszek Gordaszewski, przedstawiając wzniosły cel, jaki 
im przyświecał i niebezpieczeństwa, na jakie się narażają; 
powiedział, że wątpiący i wahający się mogą jeszcze cofnąć się z 
powrotem. Wszyscy jednak zgodnie postanowili iść dalej. 
Przystąpiono zatem do zorganizowania Legionu, zwanego też Hufcem 
Świętym. Składał się z dwóch batalionów, którymi dowodzili 
Kazimierz Paszkowicz, pułkownik 13. pułku piechoty liniowej, i 
Jakub Antonini, pułkownik 8. pułku p.lin. Bataliony podzielono na 
8 kompanii. Później w Szwajcarii, po przybyciu rodaków z Dijon i 
innych pomniejszych grupek emigrantów, zorganizowano jeszcze 9. 
kompanię. Naczelnikiem Hufca wybrano Ludwika Oborskiego, 
pułkownika 7. pułku p.lin., szefem sztabu został Karol Stolzman, 
kapitan (podpułkownik - M.B.) artylerii, kwatermistrzem Jan 
Lelewel, podpułkownik artylerii, kasjerem Emeryk Staniewicz. W 
Legionie zapanował ruch prawdziwej demokracji bez względu na 
posiadane stopnie wojskowe wszyscy nazywali się 
obywatelami-żołnierzami. Oborski podpisywał się np. 
naczelnik-żołnierz". 
Dopiero po przejściu granicy szwajcarskiej dowództwo Świętego 
Hufca dowiedziało się o niewypale frankfurckim. Wiadomość 
przywiózł jeden z przywódców nieudanej rewolty, kapitan 
Nowosielski, który choć ranny, natychmiast po wydostaniu się z 
Niemiec pośpieszył do Besan‡on, aby powstrzymać zakład od 
wymarszu. Nie zastawszy go już na miejscu, powędrował za 
bezansończykami do Szwajcarii. Podwójni emigranci znaleźli się w 
dramatycznym położeniu: do Niemiec nie było już po co iść, drogę 
powrotną do Francji mieli odciętą. Francuskie ministerstwo spraw 
wewnętrznych rozesłało po wszystkich punktach granicznych listy 
osób, które wyszły z zakładów do Szwajcarii, z kategorycznym 
rozkazem, aby żaden z tych emigrantów nie został wpuszczony z 
powrotem do Francji. Święty Hufiec z konieczności zagospodarował 
się w Szwajcarii na czas dłuższy. Miał się z niego wykształcić 
jeden z najciekawszych i najbardziej demokratycznych ośrodków 
Wielkiej Emigracji. 
"Wiadomość o wyjściu Zakładu Bezansońskiego i o rewolucji w 
Niemczech zelektryzowała inne Zakłady - pisze Stefania Sokołowska. 
- Gazety drukowały sprzeczne wiadomości. Chodziły słuchy, że 12 
kwietnia cały oddział Polaków wkroczył już do Badenii. Zakłady w 
Avignon, Le Puy, Chateauroux szykowały się gorączkowo do wymarszu, 
zbierały składki i słały pisma do Dwernickiego..." - Jednocześnie 
wzmogły się represje policyjno-porządkowe ze strony 
zaniepokojonego rządu francuskiego. "Wyjście Polaków z Besan‡on, z 
Solins, z Lons-le-Saulnier, z Dijon do Szwajcarii rozjątrzyło 
ministerium - skarżył się w Zdaniu sprawy Lelewel. Ruszono zewsząd 
zakłady; resztę z Besan‡on do departamentu Calvados; resztę z 
Avignon, z Puy całkiem, w części już z Bourges do departamentów 
otaczających rzeki do Garonny uchodzące. Rozsadzeni są tułacze 
polscy poniewielu razem, a władze jim zapowiadają, że jeśli się 
będą wdawać z republikanami nieprzyjaciołmi rządu, to zostaną po 
wsiach rozproszeni. Tak tedy tułactwo polskie i we Francji jest 
powołane do głoszenia wolności i odbywa pielgrzymkę apostolstwa w 
sprawie ludzkości. Jeżeli obecnemu pokoleniowi, owocu z tego 
poświęcenia się, zebrać nie przeznaczono, następne zbierać będzie 
okwity, z uwielbieniem i czcią dla cierpiących..." 
Szczególnie ostro obeszły się władze francuskie z mieszkańcami 
zakładu zbiorczego w Bergerac, gdzie pod komendą pułkownika 
Antoniego Roślakowskiego i kilku zaledwie oficerów zgromadzono 
kilkuset szeregowych polskich. Miejscowy prefekt starał się 
nakłonić mieszkańców zakładu do przyjęcia amnestii carskiej, ale 
dzięki postawie Roślakowskiego wszystkie te zabiegi spełzły na 
niczym. Wówczas naciskana przez ministerstwo prefektura odwołała 
się do środków bardziej zdecydowanych. "Kazano pułkownikowi 
Roślakowskiemu precz z Francii ustąpić, a zostawując żołnierzy w 
Bregerac, wszystkim officerom przejść do departamentu des Landes. 
Na jich przełożenia, i na oświadczenie powolności odpowiedziano 11 
maja podstępnym zbrojnym najściem i bagnety dosięgły bezbronnych i 
wytoczyły krew polską"*. (* "1 1 maja w nocy pisze Sławomir 
Kalembka wkroczyło do Bergerac 600 żołnierzy z 57. pułku piechoty 
liniowej z Perigueux. Ludność wpadła w panikę, kilku podnieconych 
żołnierzy polskich rzuciło się na nadstawione bagnety i poraniło, 
oficerowie polscy zamierzali zaatakować od tyłu oddział ładujący 
broń. W tej napiętej sytuacji Roślakowski ustąpił, udał się po 
paszport i wraz z sześciu towarzyszami pojechał wozem, pod eskortą 
do Bordeaux, skąd odpłynął do Belgii. Mimo to jeszcze 13 maja 
wieczorem tłum mieszkańców miasta wznosił wrogie okrzyki przeciw 
władzom i groził atakiem na podprefekturę...") 
Awantury we Frankfurcie doprowadziły do zaostrzenia sytuacji 
politycznej w całej Europie. "Rewolucja frankfurcka - zacytuję 
jeszcze raz Stefanię Sokołowską - stała się świetnym pretekstem 
dla państw Świętego Przymierza, by jawnie wystąpić przeciwko 
wszelkim rewolucyjnym i opozycyjnym ruchom, które mogłyby osłabić 
istniejący porządek polityczny. Zdaniem Metternicha przebywający w 
Szwajcarii emigranci polscy stwarzali stałą groźbę dalszych 
rewolucyjnych rozruchów. Szwajcaria została otoczona pierścieniem 
wojsk. Austria wysłała w tym celu 6000 żołnierzy do Przedarulanii; 
Bawaria, Wirtembergia, Wielkie Księstwo Badeńskie wysłały też 
oddziały nad szwajcarską granicę. Korpus austriacko-pruski, 
stacjonujący w pobliżu Frankfurtu*, (* Ten właśnie korpus był 
terenem agitacji spiskowców niemieckich. Znajdowało się w nim 
wielu Polaków z zaboru pruskiego i austriackiego. Do nich 
kierowano słowa płomiennej odezwy, że nadszedł już czas walki z 
tyranami, wzywano do opuszczenia szeregów, by walczyć o wolność, 
równość i niepodległość narodów Europy.) zajął to miasto mimo 
sprzeciwu posła francuskiego i angielskiego". 
Rozpoczęła się akcja represyjna w krajach niemieckich przeciwko 
Polakom. Wydano zarządzenie, że jedynie Polacy posiadający 
paszport rosyjski mogą przebywać w państwach niemieckich. Dalszy 
ciąg tej akcji znajdzie swój wyraz w postanowieniach zawartych we 
wrześniu 1833 r. w Munchegraetz, gdzie państwa zaborcze zobowiążą 
się m. in. do wydawania sobie zbiegów politycznych i wymiany 
informacji o spiskach rewolucyjnych. 
Tymczasem na ziemiach polskich dopełniały się losy insurekcyjnej 
wyprawy Zaliwskiego. "Pułkownik Zaliwski - pisze historyk - 
Sławomir Kalembka mimo niedostatecznej pomocy i przygotowań w 
Galicji, jak i zbyt małego napływu ochotników z emigracji, 
zdecydował się wkroczyć do Królestwa. 19 marca 1833 r. na św. 
Józefa, w dniu swych imienim ledwo z ośmioma ochotnikami 
przekroczył granicę i ruszył w kierunku Lublina. Po trwającej do 
końca kwietnia bezcelowej wędrówce powrócił do zaboru 
austriackiego i odwołał partyzantkę. Inni dowódcy okręgowi, mniej 
więcej w tym samym czasie lub nieco później, wkroczyli do zaboru 
rosyjskiego w różnych punktach granicy. Trzon kilku, a najwyżej 
kilkunastoosobowych oddziałków, stanowili emigranci. Było trochę 
ochotników z zaboru pruskiego i Galicji, trochę chętnych do walki 
dołączyło w Królestwie, w tym również chłopi, a nawet dezerterzy z 
armii rosyjskiej. Ale partyzantka ta nie znalazła większego 
oddźwięku w społeczeństwie Królestwa i ziem leżących na wschód od 
Bugu. Nie została ona przygotowana szerzej zakrojoną akcją 
propagandową, wyższe warstwy społeczeństwa były zbyt wyczerpane i 
zastraszone niedawnym przegranym powstaniem, a lud wiejski w swej 
masie miał stosunek obojętny do działań niepodległościowych..." 
Kronikarz Wielkiej Emigracji Lubomir Gadon, opisując przebieg 
wyprawy Zaliwskiego, osądza ją z bezlitosną surowością. "Zaliwski, 
kłamca z natury, kłamstwem zaprawiał swoje dzieło - brzmi gniewna 
opinia Gadona. - Sam albo przez swych wysłańców wystawiał, że 
wyprawa ułożona na nieomylnych środkach i że będzie poparta przez 
Francuzów, Niemców, Szwajcarów, a nawet Rosyan. Cały plan był 
dziecinny, płochy i awanturniczy, a wykonanie jego niedołężne i 
opieszałe, bez należytej tajemnicy i bez wszelkiego rozumienia 
stanu w kraju. 
W opowieści o dawnych szwoleżerach nie ma miejsca na szczegółowe 
rozważania charakterystyki pułkownika Józefa Zaliwskiego, 
zwłaszcza że historycy nie postarali się dotychczas o zebranie i o 
obiektywne zanalizowanie materiałów biograficznych do jego 
charakterystyki niezbędnych. Na takie materiały trzeba będzie 
jeszcze poczekać jakieś dwadzieścia lat, albo i więcej, do 
ukazania się ostatniego tomu Polskiego słownika biograficznego. 
Ale już teraz, poddając się licznym świadectwom pamiętnikarskim, 
wypadnie przyznać, że czołowy "bohater listopada" nie był tytanem 
myśli ani wzorem cnót moralnych. Nawet bliscy zarzucali mu, że 
"był umysłu miałkiego", że rozpierały go przesadne ambicje, że 
zrażał do siebie porywczością i skłonnościami do lekkomyślnych 
posunięć, że lubił wyolbrzymiać swoje osiągnięcia i przeceniać 
swoje możliwości, że miał w sobie wiele cech dawnego kresowego 
zagończyka i hałaburdy, przedziwnie pomieszanych ze sposobem 
myślenia zachodnioeuropejskiego węglarza. Ale jednego Zaliwskiemu 
odebrać nie można: od początku do końca swej "wywrotowej" 
działalności, od pierwszych tajnych spisków patriotycznych w 
Warszawie po lochy austriackiej twierdzy Kufstein, do której go 
zamknięto po nieudanej wyprawie 1833 roku "waleczny Horatius 
Cocles" całe swe życie podporządkował sprawie walki o 
niepodległość Polski, nie zapominając przy tym ani na chwilę, że 
ta wywalczona Polska musi być inna niż była przedtem: całkowicie 
przetworzona społecznie, sprawiedliwa i szczodra także dla 
najuboższych swoich obywateli. W tych sprawach Zaliwski "kłamcą" 
nie był, i niewątpliwie za to cenili go i szanowali ludzie pokroju 
Lelewela i Zwierkowskiego. 
Ma natomiast Gadon całkowitą słuszność, pisząc o fatalnym 
przygotowaniu wyprawy insurekcyjnej. Potwierdzają to raporty 
wydobyte przez historyków z archiwów policyjnych Francji i państw 
zaborczych. Rekrutację w zakładach przeprowadzano niedbale i 
nieostrożnie, stwarzając idealne warunki dla wszelkiego rodzaju 
prowokacji policyjnych. "Na listę emisaryuszów wciągany był kto 
się tylko nastręczał, bez względu na kwalifikacye (a trzeba 
pamiętać, że kandydaci na uczestników wyprawy byli werbowani nie 
na szeregowych partyzantów, lecz mieli stanowić kadrę przywódczą 
powstania krajowego - M.B.); ażeby zostać dowódcą okręgowym, dość 
było wybrać sobie okręg i podpisać rotę przysięgi. Kiedy taki 
przywódca zażądał objaśnień co do rozpołożenia sił 
nieprzyjacielskich, magazynów, zakładów wojennych itp. w obranym 
przez siebie okręgu, Zaliwski odpowiadał milczeniem. Werbunek 
odbywał się prawie otwarcie i w kilka dni cały Zakład wiedział już 
o zamierzonej wyprawie. Cóż dziwnego, że i ambasada rosyjska 
rychło się o niej dowiedziała. Potem, kiedy przyszła chwila 
wyjścia, wszystko na raz wyruszyło w drogę tak, że władze 
natychmiast ten ruch nadzwyczajny spostrzegły; wskutek tego nie 
jeden został przytrzymany..." 
Ochotnikom zgłaszającym się na wyprawę odczytywano przepisy 
zawarte w 13 artykułach, precyzujących najważniejsze obowiązki i 
środki działania przyszłego partyzanta (była to zapewne owa 
deklaracja, którą 26 stycznia 1833 r., "po dwugodzinnym 
rozmawianiu" odebrał w Besan‡on od dwóch Dobrych Kuzynów kapitan 
Szymon Konarski). Naczelnym obowiązkiem uczestnika wyprawy miało 
być: "Poświęcenie się na wszelkie trudy i niebezpieczeństwa dla 
odzyskania ojczyzny i... zniszczenie przesądów i nienawiści 
narodowej, między ludźmi dotąd utrzymywanej". Partyzant powinien 
więc używać "broni i wszelkich sposobów na zniszczenie tyranów i 
ich służalców, uciskających ród ludzki. Partyzant powinien się 
utrzymywać po lasach, górach i miejscach niedostępnych i z nich 
napadać na posterunki nieprzyjacielskie, niszczyć magazyny, 
amunicye, zabierać kasy, zabijać urzędników przez tyranów 
mianowanych - słowem zabierać i niszczyć wszystko co tylko jest 
własnością lub podporą rządu najezdniczego. Partyzant powinien w 
najściślejszym znaczeniu szanować spokojność mieszkańców i onych 
osobistą własność i wszelkimi siłami bronić tejże, skoroby słudzy 
lub żołnierze tyrana chcieli ją naruszać. Każdy dowódca okręgowy 
ma prawo karania śmiercią podkomendnych za zdradę, niewypełnienie 
rozkazów lub naruszenie własności jakiegokolwiek mieszkańca; 
również każdego człowieka w swoim okręgu, któryby przeciw niemu 
powstał lub chciał zdradzać. Każdy dowódca okręgowy, któryby kazał 
rabować spokojnych mieszkańców, lub przeniewierzył się, ma być 
zgładzony przez podkomendnych, a na jego miejsce powinni powołać 
innego ze swego grona, najcnotliwszego, najzdolniejszego i 
najmężniejszego. Najwyższa władza nad partyzantami nazywa się 
>>Zemsta Ludu<<, i tej ślepo będą posłuszni wszyscy partyzanci, aż 
póki cały naród nie odzyska swej niepodległości i wolności. Osoba 
tej władzy będzie tylko znaną dowódcom okręgowym i ich zastępcom". 
Po zapoznaniu się z katechizmem partyzanckim, każdy uczestnik 
wyprawy składa uroczystą przysięgę, że się poświęca dobrowolnie 
"na wszystkie trudy, niebezpieczeństwa i śmierć". 
Deklaracja partyzancka wyprawy Zaliwskiego, niezależnie od błędów 
i niepowodzeń w późniejszym jej realizowaniu, musi być uznana za 
przełomowy dokument w historii polskich walk o niepodległość. 
Wyłania się z niej bowiem nowy prototyp polskiego insurgenta i 
prowadzonych przez niego działań zbrojnych. Zamiast żołnierza 
regularnej armii jak w powstaniach dotychczasowych samotny 
półcywilny partyzant, zamiast kampanii rozgrywanych według 
tradycyjnej strategii i taktyki szarpanina po lasach i wszelkie 
formy partyzanckiego terroryzmu. W trzydzieści lat później zasady 
deklaracji Zaliwskiego przejmie, rozwinie i upowszechni Powstanie 
Styczniowe. 
Historycy obliczają, że z Francji dotarło do kraju około 70 
emisariuszy Zemsty Ludu (później dołączyło do nich jeszcze 
kilkudziesięciu ochotników z Galicji i zaboru pruskiego). Odwaga i 
determinacja tych młodych patriotów wzbudzała szacunek i 
uwielbienie nawet u najbardziej zdecydowanych przeciwników wyprawy 
Zaliwskiego. "Żałosne męczenniki bezgranicznej miłości ojczyzny! - 
wzrusza się Lubomir Gadon. - Nad błędem i szkodliwem 
przedsięwzięciem ubolewać należy, ale nie można nie czuć podziwu 
dla odwagi, hartu postanowienia szlachetnych szaleńców, którzy dla 
sprawy im świętej nieśli ślepo swe życie w ofierze. Od granic 
Francyi do granic polskich droga daleka, a na niej tysiączne trudy 
i niebezpieczeństwa każdej chwili. Wszędy zbudzona czujność czyha 
na emisaryuszów polskich. Idą więc strzegąc się własnego cienia, 
kryją się u obcych ludzi, niepewni czy ich nie zdradzą; kładą się 
do spoczynku nie wiedząc, czy nad ranem nie zbudzi ich głos zbira 
- ale idą dalej; przymierają głodem i chłodem, upadają ze 
strudzenia - ale wloką się dalej. I dochodzą nareszcie - dochodzą 
tam, gdzie po rozczarowaniu rozpacznem znajdują koniec - na 
rusztowaniu". 
Do lotaryńskiego Nancy odgłosy dramatycznych wydarzeń krajowych 
dochodziły drogą okrężną. Pierwszy dowiadywał się o wszystkim 
Walery Pietkiewicz, którego Zaliwski zostawił był w Paryżu jako 
swego pełnomocnika. 
Pietkiewicz kierował otrzymane wiadomości do przebywającego w 
Tours Joachima Lelewela; ten z kolei przekazywał je Zwierkowskiemu 
do Nancy. Pierwszą niedobrą wiadomość odebrał Zwierkowski w 
ostatnich dniach kwietnia 1833 r., dotyczyła ona przechwycenia 
oddziału Kacpra Dziewickiego. - "Gustaw Małachowski i Ledóchowski 
utrzymują - donosił w liście z 27 kwietnia Lelewel - że Ludwik 
Plater otrzymał list z Warszawy, w którym było, że herszty złapane 
koło Piotrkowa byli: Drzewicki i Hordyński i że pierwszy się 
otruł..." 
O młodziutkim poruczniku Bogusławie Hordyńskim (Gadon nazywa go 
Józefem) niewiele da się powiedzieć, natomiast dwudziestotrzyletni 
major Kacper Dziewicki był postacią dobrze znaną w demokratycznych 
kołach popowstaniowej emigracji. Uczestnik spisku podchorążych, 
jeden z głównych zdobywców warszawskiego arsenału w czasie Nocy 
listopadowej, bohater bojów pod Grochowem, odznaczony za wyczyny w 
tej bitwie Złotym Krzyżem Virtuti Militari, szalonej odwagi 
partyzant na Litwie i Podlasiu - po znalezieniu się we Francji 
zasłynął ze swego radykalizmu politycznego i społecznego. Członek 
Towarzystwa Demokratycznego i zapalony karbonariusz stał się na 
terenie zakładu w Awinionie jednym z najżarliwszych agitatorów 
"europejskiej rewolucyi". Należał do młodych "wściekłych" 
fanatyków nowej wiary, co to "ubierali się w bluzy, czerwone 
chustki, zapuszczali długie włosy i brody i gardzili mydłem i 
grzebieniem, jako rzeczami arystokratycznemi" - a swoją rozpacz z 
powodu utraty ojczyzny wyładowywali w buncie przeciwko "złemu 
staremu światu" i narzuconym przez "ciemiężycieli ludu" konwencjom 
społecznym. Agresywność polityczna młodego majora była przyczyną 
wielu awantur w zakładzie awiniońskim. W pierwszych dniach czerwca 
1832 r. Dziewicki wdał się w gwałtowną sprzeczkę polityczną ze 
swym starszym kolegą ze sprzysiężenia listopadowego, ogólnie 
szanowanym i lubianym podpułkownikiem Karolem Szleglem. Doszło do 
obraźliwych słów i czynnych zniewag, a następnie do wymiany 
strzałów. Pojedynek odbył się w Awinionie 4 czerwca 1832 r. 
Dziewicki wyszedł z niego ranny, Szlegiel pozostał na placu 
zabity. Odtąd na Dziewickim zaciążyła anatema powszechnej 
niechęci. Musiał opuścić zakład w Awinionie i przenieść się do 
Paryża. Gryzły go wyrzuty sumienia. Na wyprawę Zaliwskiego zgłosił 
się jako jeden z pierwszych. Dano mu przydział na organizatora 
powstania w Sandomierskiem. "Kasper Dziewicki, zebrawszy 24 ludzi 
przeszedł granicę koło wsi Górki powiatu Sandomierskiego - 
odnotował kronikarz wyprawy. - Przeprawa przez Wisłę zabrała dużo 
czasu; kiedy Dziewicki z kilku ludźmi stanął pierwszy na drugim 
brzegu, już zaczynało świtać. Rozkazawszy pozostałym przeprawiać 
się jak najśpieszniej, sam z czterema partyzantami rzucił się 
biegiem ku Połańcowi, by tam przededniem napaść na posterunek 
kozacki. Dręczony sumieniem za zabicie w pojedynku dzielnego 
kolegi Szlegla, iście szukał śmierci. W Połańcu zastał kozaków już 
na nogach. Po krótkiej nierównej walce, został ujęty z 
towarzyszami i na drugi dzień wieziony do Warszawy. W drodze na 
przystanku zażądał szklanki wody, wsypał truciznę i niedługo potem 
kozacy wieźli już tylko martwe ciało w kajdanach". 
Potem zaczęły napływać do Nancy równie smutne wiadomości o innych 
uczestnikach wyprawy partyzanckiej. Większość z nich, po przejściu 
granicy, tułała się bez celu po lasach, nie mogąc nawiązać żadnych 
kontaktów, pozbawiona jakiegokolwiek wsparcia w okolicznych 
wsiach, zdana na desperackie utarczki z wielokrotnie silniejszym 
nieprzyjacielem, okrążana coraz ściślej obręczą 
wojskowo-policyjnej obławy. 
Dramat samotnych partyzantów rozgrywał się w mroźnej, wrogiej 
pustce. - "Za pojawieniem się emisaryuszów w Kongresówce nad całym 
zaborem rosyjskim ponuro roztoczył się zdwojony, przerażający 
terroryzm. Właścicielom wiejskim nie wolno było wydalać się z 
domów. Kara śmierci groziła każdemu, coby przechował broń lub 
wychodźca. Represya dochodziła do straszliwego stopnia; tak np. 
za udzielenie żywności partyzantom pannę Kawęcką rozstrzelano, 
inne kobiety i młode dziewczyny katowano rózgami, więziono, 
dręczono przy badaniu. Ujętych emisaryuszów po męczarniach 
więzienia i badania wydawano na śmierć rozstrzelaniem lub 
szubienicą; ich spólników, po okrutnym skatowaniu, wysyłano na 
Sybir na wieczną katorgę". 
W połowie maja 1833 roku świadomość niepowodzeń wyprawy 
Zaliwskiego była już tak powszechna, że reprezentujący oficjalnie 
emigrację, komitet Dwernickiego uznał za konieczne ujawnić swoją 
opinię w tej sprawie. Znalazło to wyraz w Odezwie Komitetu 
Narodowego Emigracji Polskiej do Polaków we Francji z 17 maja 1833 
r. 
"Zaszły w tych czasach zdarzenia, które nas z bliska obchodzą, 
które zapewne każdy z rodaków umie dostatecznie oceniać - głosiła 
odezwa podpisana przez Generała Dwernickiego. - Ucisk obcego 
jarzma obudził w Polsce w wielu miejscach opór, co bez względu na 
zbyt wielką przewagę nieprzyjaciela rozpoczęty, zamierzonego 
skutku nie osiągnął i otworzył despotyzmowi pole do pełnienia 
nowych gwałtów pod pozorem własnej obrony. Oswobodzenie Polski to 
jedyna nadzieja Europy chcącej wyjść ze stanu obecnego, a 
uciążliwego dla jej najważniejszych interesów, nie zależy od 
cząstkowych w kraju naszym poruszeń, ale od powstania mogącego 
mieć za sprzymierzeńca powszechne usiłowania. W oczekiwaniu tego 
ostatecznego rezultatu dzisiejszej walki zasad, której główne 
zagadnienia z korzyścią dla Polski rozwiązane będą, wystrzegać się 
należy przedwczesnych a tym samym słabych zamachów, które 
oswajając ciemięzców z łatwością zwyciężania tego, co im w swojej 
porze zgubę niezawodnie przynieść musi, opóźniają dzieło 
odrodzenia się Polski a przez nią Europy. Dalecy od poczytywania 
za złe indywidualnej nawet usilności podźwignięcia ojczyzny z 
upadku owszem uważając za jedyną naszą powinność tę gotowość do 
przedsięwzięć przechodzących samo nawet podobieństwo, na której 
nigdy Polakom nie zbywa, nie możemy jednak, przy złożeniu cześci 
należnej poświęceniom, nie boleć nad nieszczęśliwym ich 
skutkiem... Gdy nowe prześladowania skutkiem tych nieszczęśliwych 
wydarzeń ciążą nad ojczyzną naszą, prosimy Was, Rodacy, abyście 
unikać chcieli wszelkich nadal powodów, które by stan współrodaków 
w kraju pogarszać i, równie jak rzecz powszechną na zgubę narażać 
mogły..." 
Kronikarze Wielkiej Emigracji zarzucają Dwernickiemu, że jego 
stanowisko wobec wyprawy Zaliwskiego było od początku "co najmniej 
bardzo dziwne i nieszczere". Nawet tak zdecydowany przeciwnik 
wyprawy jak Lubomir Gadon przyznaje, że kiedy Zaliwski wyjeżdżał z 
Paryża, "generał przyrzekł mu uroczyście, iż jeżeli nie będzie 
mógł dopomagać swoją osobą, to podziela zamiar, błogosławi 
przedsięwzięciu i w żadnym razie nie przyłączy się do przeciwników 
tej wyprawy ani słowem, ani piórem, ani drukiem..." Z 
korespondencji Zwierkowskiego z Lelewelem również wynika, że 
generał Dwernicki dość wcześnie był dopuszczony do tajemnicy 
wyprawy i niczym nie okazywał, że się jej sprzeciwia. Już w końcu 
lutego 1833 r. Zwierkowski odwiedzał generała w Paryżu, rozmawiał 
z nim o wyprawie i obaj zastanawiali się wspólnie nad 
postępowaniem poszczególnych emisariuszy. Tymczasem zaraz po tym, 
wbrew swoim uprzednim zapewnieniom, generał wysłał do Galicji 
czterech "kontra-emisariuszy" (byli nimi majorzy: Dominik 
Bulewski, Apolinary Nyko, Ludwik Tarszeński i Roman Czarnomski), 
"by ci mieszkańców w kraju uprzedzili i przeciwdziałali zamiarom 
Zaliwskiego". Z wielu źródeł wiadomo, że ci wysłańcy Dwernickiego 
rzeczywiście bardzo wyprawie szkodzili, pozbawiając ją sympatii 
społeczeństwa galicyjskiego i przejmując przeznaczone dla niej 
fundusze. Teraz, gdy we Francji wiedziano już o niepowodzeniach 
wyprawy i kiedy wymagała ona jak najmocniejszego, jeżeli już nie 
materialnego to przynajmniej moralnego poparcia, naczelnik 
emigracji swoją odezwą zadawał jej cios ostateczny. "Dwulicowość" 
popularnego generała wywołała oburzenie wśród lelewelistów i 
demokratów. "Owóż Dwernicki kontrasygnował ukazy Mikołaja! 
zachłystywał się z gniewu w liście do Pietkiewicza Lelewel. - 
Przebóg żywy, co się dzieje!" 
Pierwszym drukowanym oddźwiękiem na odezwę komitetu był artykuł 
Adama Mickiewicza O bezpolitykowcach i o polityce..., ogłoszony w 
"Pielgrzymie Polskim" z 1 maja 1833 r. Autor Ksiąg narodu 
polskiego brał w obronę koncepcję wyprawy insurekcyjnej. - 
"Słyszymy często, >>Już dosyć dla Polski krwi przelano<< - O, 
gdyby tak było! - pisał w swej rozprawie. 
Ale zapominamy, że dziadowie nasi oddali bez wylania kropli 
Galicję całą i tyle Wielkopolski. Chcieli spokojnie w domach 
umrzeć, nie przewidując, że wnuków skazują na śmierć, na wygnanie. 
Przypomnimy, że kilkadziesiąt tysięcy ludzi zbrojnych wyniosło 
krew z kraju przed nieprzyjacielem, że ta krew była poślubiona 
Ojczyźnie; czy kto myśli, że ją można ukraść?! Im dłużej zwlecze 
się wypłata, tym z większą lichwą oddać przyjdzie. Niech więc, 
komu nie udało się być bohaterem, przynajmniej umie ocenić i 
uczcić poświęcenie drugich". 
Gwałtownie i napastliwie wystąpiono przeciwko odezwie Dwernickiego 
w piśmie radykałów francuskich, "Tribune". W anonimowym liście 
nadesłanym rzekomo ze Szwajcarii, zatajony autor (był nim podobno 
rzecznik Towarzystwa Demokratycznego, ks. Kazimierz Aleksander 
Pułaski) pisał do redaktora "Tribune": "Prosimy aby Pan, którego 
dziennik objawia tak żywą sympatię dla wszystkiego co szlachetne i 
wolne, zaatakował przewodników naszej arystokracji; aby pan 
wytłumaczył Dwernickiemu, że nie godzi się zniechęcać do tak 
szlachetnych poświęceń; że ma do wypełnienia misję; on który zna 
co obowiązek żołnierza i przyrodzona siła naszego męstwa. 
Cokolwiek zrobią nasi arystokraci, niechaj wiedzą, że nie 
zatrzymają ludzi, którzy pragną umrzeć na ziemi, na której się 
urodzili, umrzeć tą śmiercią, która pozostawia piękny przykład do 
naśladowania. Krew przelana za wolność nie jest nigdy stracona". 
Do głębi przejęty polskimi i francuskimi atakami, kierowanymi 
przeciwko niemu z różnych stron, zacny bohater spod Stoczka, 
któremu wiele można było zarzucać, ale nie brak patriotyzmu i nie 
skłonności do arystokracji, począł ostentacyjnie łagodzić swe 
stanowisko. 1 czerwca 1833 roku ukazał się drugi okólnik Komitetu 
Narodowego Emigracji Polskiej (jego francuskie tłumaczenie 
przesłano do redakcji "Tribune"), oddający sprawiedliwość pięciu 
poległym emisariuszom Zemsty Ludu: Kacprowi Dziewickiemu oraz 
Antoniemu Olkowskiemu, Józefowi Kurzyjamskiemu, Błażejowi 
Przeorskiemu i Eustachemu Raczyńskiemu - zagarniętym do niewoli i 
okrutnie zamordowanym w Warszawie. Podając do wiadomości 
publicznej okoliczności ich śmierci, komitet Dwernickiego posuwał 
się do oświadczenia niemal identycznego z argumentacją obrońców 
wyprawy Zaliwskiego: "Jakkolwiek ci dzielni nie osiągnęli jeszcze 
owocu swych poświęceń, ich śmierć nie będzie mniej użyteczna; 
dowiedzie ona narodom Europy, że Polacy zaprzysięgli zniszczenie 
swoich ciemięzców i nie złożą broni, póki ich przysięga nie 
zostanie spełniona". 
Wkrótce potem komitet Dwernickiego wystąpił jak najbardziej 
stanowczo przeciwko organizowaniu przez generała Bema (przy cichym 
poparciu ks. Czartoryskiego) zaciągowi do legii portugalskiej - 
który był uważany za rozwiązanie alternatywne do krajowej wyprawy 
partyzanckiej. 
"Od dawna rozchodziły się wieści - pisał Komitet Narodowy 
Emigracji Polskiej w liście otwartym do Bema - że Pan Jenerał, nie 
mając żadnego upoważnienia, zawarłeś układy z Don Pedrem o 
utworzenie z Polaków Legii Portugalskiej. Wieść tę długo 
uważaliśmy za niepodobną do prawdy, gdy w dniu dzisiejszym doszły 
nas litografowane kopie tej umowy i odezw, któreś Pan Jenerał 
(kierował) do rodaków naszych znajdujących się we Francji, 
zachęcając ich do śpieszenia do obecnej służby za obcą sprawę. Nie 
potrzebujemy mówić, jakim smutkiem przejęła nas ta pewność, że 
jenerał polski, polskiej sprawie zasłużony, odważył się na krok 
tak szkodliwy i nieprawny, który nie tylko całości i istnieniu 
emigracji zniszczeniem zagraża, ale nadto obraził jej prawa". 
Tymczasem z kraju napływały wieści coraz bardziej rozpaczliwe. 
"Źle Panie Joachimie - pisał 1 czerwca Pietkiewicz do Lelewela. - 
Ze smutnemi dziś do ciebie spieszę nowinami. Otrzymaliśmy wczoraj 
listy: Józefowa Zaliwska od męża, ja od Henryka Dmóchowskiego, 
datowane 5 maja, zdaje się, że z okolic Lwowa bo skąd nie piszą. 
Komunikuję ci niektóre wyjątki. Zachowaj to wszystko przy sobie, 
nikomu zgoła nie komunikuj: taka jest wyraźna wola piszących. 
Zresztą nie mamy poco komunikować; nikogo nie potrzebujemy 
wstrzymywać, bo się nikt nie wybiera znikąd. Tu nikt a nikt nie 
wie i wiedzieć nie będzie, prócz mnie i Józefowej, która dobra do 
sekretu". 
Po czym następowały wyjątki z relacji uczestników wyprawy. 
Partyzant z Besan‡on, prawnik i rzeźbiarz Henryk Dmóchowski 
skarżył się, że "krzyżowania się, nieład, nieporozumienia, a do 
tego brużdżenie Buleskiego (>>kontra-emisariusza<< Dwernickiego - 
M.B.), paraliżują rzecz całą". Narzekał na "milczenie i podłość 
naszych, co sobie ogonami się ponakrywali". Nie taił też swego 
pesymizmu co do wyniku wyprawy: "Czas najdroższy stracony, słowem 
kto wie jak dalej będzie? lecz słaba nadzieja w tym roku"... 
Zaliwski pisał do żony w równie minorowym tonie: "Powiedz, że 
siedmiu tylko stanęło u kresu; że Kasper Dziewicki waryat, przez 
nierozstropność wpadł w ręce i struł się..." O sobie wódz 
desperackiej wyprawy donosił, że "oni sami byli w okropnem 
położeniu, w tysiącznych a niesłychanych niebezpieczeństwach, ale 
się wycofali. Że inni nie spisali się i teraz oczu nie śmieją 
pokazać, a są przedmiotem pośmiewiska i wzgardy. Że dla niego 
(tzn. dla Zaliwskiego) z całej rzeczy wyrasta szacunek, (że) 
zapału i nadziei nie traci..." 
Przekazując te ponure wieści Zwierkowskiemu Lelewel informował go 
jednocześnie o swojej korespondencji z Dwernickim. Stary generał, 
przejęty nieprzyjaznym hałasem, wywołanym przez odezwę z 17 maja, 
zdecydował się 30 czerwca napisać prywatny list do swego głównego 
oponenta. Łagodząc ton odezwy, ale nie wycofując się z zasadniczej 
oceny, że wyprawa Zaliwskiego była przedwczesna, a przez to 
szkodliwa - starał się Dwernicki przekonać Lelewela do swoich 
racji, a jednocześnie zdobyć sobie jego względy. - "Ziomku! - 
pisał w zakończeniu listu. Niechaj złość i przewrotność fałszywych 
nie mają żadnego wpływu na związki, jakie nas łączyć 
powinny...Vale et me ama". Lelewel uwiadamiał o tym Zwierkowskiego 
z ironicznym przekąsem: "Dwernicki w liście swoim lamentuje o tym 
wszystkim przedwczesnym. Odlamentuję mu w odpisie". 
I "odlamentował" wspaniałym, napiętym na najwyższy ton, listem z 7 
lipca 1833 roku: 
"Piszesz mi, Szanowny Generale, >>o przedwczesności poruszeń i 
wypadków krajowych, które, jak mówisz, za prędko nastąpiły, 
zapewne w skutku spodziewanych ogólnych poruszeń, na których tak 
mocno się zawiedziono<<. Sądzę, że ani o przedwczesności, ani o 
ustaniu, ani o zawodzie tak prędko wyrzekać nie możemy. 
Jest to dawno powiedziane, że naród nie godzien egzystować, co się 
własnymi nie może utrzymać siłami. A ta siła narodowa powinna być 
tak silna, aby się nie tylko zewnętrznym, ale równie wewnętrznym 
oparła nieprzyjaciołom, aby w każdym razie zdołała pognębić 
egoizm, fakcje, arystokrację, paraliżujących. Ci, co się szczerze 
poświęcają, sądzą, że taka siła w narodzie egzystuje. Do 
objawienia takiej siły naród powołujący, a padający ofiarą 
poświęcenia się swego, jako wykonawcy prawdy, męczennicy prawdy, 
wmawiają w swój naród, że tę siłę posiada, tylko że jest 
sparaliżowany, skrępowany, uśpiony; za tej bohaterskiej prawdy 
ofiary odpowiedzą potomności fakcjoniści, odrętwiający, 
arystokraci, egoiści. Wołają oni zawsze, że nie czas! 
Kiedy się wiązała konfederacja tyszowiecka za Jana Kazimierza, nie 
pytała czy czas! Pokonywany Czarniecki nie pytał czy czas! 
Podchwytywał, szukał, napadał nieprzyjaciół, i pokonał. I ty, 
Generale, nie pytałeś - czy czas w ataku na swoich: idźcie, 
bijcie, bierzcie i biłeś Moskali. Ale przed 29 listopada kiedy mi 
Wysocki i Zaliwski polecili wyrozumieć ludzi poważnych, ludzi w 
znaczeniu będących, każdy mi nieledwie powiadał: nie czas! Wszakże 
okazało się doświadczeniem, że był jakkolwiek czas i czas ten 
minął - inny bieży. I dziś są, co wołają - nie czas! Bez 
wątpienia, że wielkim i ponownionym krzykiem zmniejszą czas. 
Odpowiedzą oni potomności!" 
W dalszym ciągu listu przypominał Lelewel żałosne skutki 
tchórzostwa i kunktatorstwa naczelników powstania listopadowego: 
"kiedy już nieufność starła akcję narodową, wtedy szkoda było 
tracić pozyskane laury i Moskale pod Warszawę podeszli. Szkoda 
było pięknych murów stolicy i Moskale Warszawę zajęli; szkoda było 
stracić konstytucję i byt ośmiu województw i dziś jest statut 
organiczny i dzieci są od łona matek odrywane. Generale, jesteś 
ojcem i czuć umiesz. Dziś właśnie barbarzyństwo to pomnaża 
wściekły tyran. Ułożył sobie periodycznie Herodowe dopełnić 
morderstwo i jeszcze nie czas? Dziś zacnym fanatyzmem niesiona 
młodzież, puszcza się walczyć, jestże czas wołać nie - czas! A są 
przecie dyplomatyczne głosy, co tak wołać nie przestają, co 
krzyczą: zbrodnia! Ciężko oni odpowiedzą potomności! 
Czemu kto nie był dość mocen, tu we Francji wyperswadować 
biegnącym, wstrzymać w zapędzie? Ministerium francuskie swoim 
tułactwa naszego prześladowaniem niewątpliwie ten rzut naszych 
przynagliło. Jeżeli zaś ich rzut cały był w skutku spodziewanych 
poruszeń powszechnych, nie ich wina, że te zawiodły (jeśli 
zawiodły); jestże to powód, aby mieli być opuszczeni? Przeszło stu 
z nadzwyczajnym poświęceniem, opatrzności pieczą niesieni, stają 
na miejscu, każdy z nich po kilku powołuje. Tysiące mężów i 
niewiast jest w ruchu. Toć i dzielni towarzysze twej broni, 
Generale, mogli rozpocząć działanie, nie czekać wywiezienia 
(chodziło Lelewelowi o przebywających w Galicji byłych żołnierzy 
korpusu Dwernickiego, których po niepokojach frankfurckich i 
pojawieniu się w Galicji emisariuszy Zaliwskiego, wywieziono do 
Triestu, aby wysłać ich statkiem za morze - M.B.). Jeżeli tego nie 
zrobili, oni są nieszczęśliwą ofiarą, że posłuchali tych co w cwał 
polecieli (mowa o kontremisariuszach, wysłanych przez Dwernickiego 
i Czartoryskiego - M.B.), co pisma rozrzucali, aby sparaliżować i 
teraźniejszość i przyszłość. 
Padają ofiary. Uwielbiasz ich i żałujesz, Generale. Któż z sercem 
polskim nie odda im czci. A kto z nas ma więcej rozdartą tym 
wspomnieniem duszę. Nie mam dzieci. Dawnom się domu i familii 
wyrzekł; dziećmi moimi są uczniowie moi. Ginęli oni złością 
Nowosilcowa; ginęli zgubnym sprawy naszej w czasie powstania 
narodowego kierunkiem; giną dziś złością i przekorą arystokracji, 
egoizmu, na sztych wysadzani. Są tam i będą tam. Jeszcze się na 
twoje rodzicielskie powołuję uczucia, abyś ocenił moje. Nie mam 
siły i nie wymagaj tego ode mnie, abym powiedział: nie czas, 
przedwczesne! Zniecierpliwiona i rozdrażniona myśl przekorą goni 
ich po zakrwawionych lasach, opuścić ich nie może, błogosławi im a 
złorzeczy. Szanowny Ziomku! Wybacz mi, że ci moje osobiste 
przytaczam uczucie, ale bo je więcej, niż kiedy, mam rozżalone i 
rozdrażnione. Dopomóż mi rzucić przeklęctwa i okryj hańbą i 
złorzeczeniem tych, co toczą fakcję, naród odrętwiające. Nie 
wściekły tyran, oni są morderce! Liczyłbym ci imiona wielu, 
gdybyśmy się osobiście rozmówić mogli. Wołałem, wołam i wołać nie 
przestanę: poznaj ich i oceń. Szanowny Ziomku, bo czas! Bezecnik, 
kto znieważył cienie Michała Wołłowicza, czcząc go obelgą hrabstwa 
(jeden z głównych bohaterów wyprawy Zaliwskiego, dawny filareta 
wileński, Michał Wołłowicz, ujęty i powieszony w Grodnie, wywodził 
się z zamożnej rodziny ziemiańskiej i w nekrologach tytułowano go 
hrabią - M.B.). Powiedz mi, Generale, jakim kwiatem posypię 
grobowiec jego, jaką łzą go zroszę? On był mym uczniem..." 
Takie to sprawy docierały do spokojnego lotaryńskiego Nancy, 
pamiętnego roku 1833. O takich to sprawach konferował Walenty 
Zwierkowski z dwoma innymi wybitnymi członkami nansyńskiego 
zakładu - byłym posłem z Konina Józefem Ziemęckim i byłym 
naczelnikiem powstania na Żmudzi, Ezechielem Staniewiczem - 
popijając białe wino na werandzie miejscowej "Honoratki", skąd 
doskonale było widać pałac króla Stanisława Leszczyńskiego i jego 
statuę, wystawioną mu przez wdzięcznych Lotaryńczyków. 
Ciekawe, jakich uczuć doznawał "szwoleżer złej konduity", 
dowiadując się o tym wszystkim? Był przecież czynnym aktorem tego 
dramatu. Nie licząca się z niczym historia, jak gdyby kpiąc sobie 
z jego partyzanckiego rozsądku, umieściła go w samym oku 
partyzanckiego cyklonu. Wielu z tych młodych bohaterów, których 
losy dopełnić się miały w "zakrwawionych lasach" Lubelszczyzny i 
na szafotach Warszawy i Grodna - przed opuszczeniem Francji 
przechodziło przez Nancy i komunikowało się z nim osobiście. On im 
udzielał ostatnich rad i pouczeń przed ich wstąpieniem na ścieżki 
partyzanckie. On oprowadzał ich po lotaryńskiej stolicy, krzepiąc 
w nich narodową dumę wspomnieniami polskiego panowania. On woził 
ich do grobu "Dobroczynnego" (Bien Faisant) króla Stanisława w 
wypełnionym polskimi pamiątkami kościele "Notre-Dame du bon 
Secours", aby tam pod jagiellońskimi orłami, u stóp "kamienia 
położonego przez dawne legiony", jeszcze raz potwierdzić ich 
partyzancką przysięgę. 
I znowu nasuwa się trudne do wyminięcia pytanie: jak mogło do tego 
dojść, że rozważny dziedzic z Białej Wielkiej zdecydował się na 
tak jednoznaczne poparcie wyprawy Zaliwskiego? Jak mógł uwierzyć, 
że ta wariacka, niedbale przygotowana "gaskonada" skończy się 
inaczej niż zupełnym pogromem? Otóż wiele przemawia za tym, że na 
jego ustosunkowanie się do wyprawy Zaliwskiego zaważyło w stopniu 
decydującym pozorne podobieństwo sytuacji do historycznych 
wydarzeń z niedawnej przeszłości. Wszyscy organizatorzy 
partyzanckiej wyprawy i prawie wszyscy jej uczestnicy rekrutowali 
się z ludzi Listopada. Zaledwie trzy lata dzieliły ich od wybuchu 
powstania. Mieli jeszcze świeżo w pamięci owe pełne napięcia 
godziny "nocy pomsty narodowej", kiedy nieliczna grupa 
podchorążych i dziennikarzy wtargnęła do uśpionego miasta, aby je 
poderwać do buntu przeciwko cesarskiemu bratu i jego 
wojskowo-policyjnej potędze. Pierwszym powitaniem insurgentów był 
stuk okiennic, zatrzaskiwanych przez spłoszonych mieszczan. A 
przecież ta lekkomyślna, niezbyt dobrze przygotowana rewolta 
młodzieży zwyciężyła, przekształcając się w ogólnonarodowe 
powstanie i wojnę między dwoma krajami. Dlaczego więc nie miała 
osiągnąć podobnego sukcesu, przygotowana przez te same głowy i 
ręce, wyprawa Zaliwskiego? Ale była to analogia zwodnicza. W 
Polsce zmieniła się sytuacja. W udręczonym narodzie duch buntu i 
oporu był załamany. I nie było już w kraju silnej armii 
regularnej, zdolnej poprzeć zamach zapaleńców, nie było świetnych 
i popularnych nazwisk skłonnych przydać powagi "zaburzeniom 
dzieci". 
Warto w tym miejscu dodać, że najbardziej zdecydowani przeciwnicy 
wyprawy Zaliwskiego również opierali swoje rachuby na zawodnych 
analogiach z przeszłością. Mam tu namyśli generała Józefa Bema i 
jego zaciąg portugalski. Bem był znakomitym dowódcą i ofiarnym 
patriotą, ale na polityce się nie znał. Kiedy przybył do Francji, 
przeraziło go rozpolitykowanie emigracji i panoszenie się 
lewicowych dziennikarzy, których dobrze sobie zapamiętał jako 
"mącicieli jedności wojska" w ostatnich tygodniach powstania. Bem 
był urodzonym żołnierzem i interesowali go przede wszystkim 
żołnierze. Postawił sobie za cel uratowanie wojskowego uchodźstwa 
od "anarchicznych nastrojów" i skłócenia politycznego. Zapatrzony 
w historyczny przykład Legionów Dąbrowskiego, uroił sobie, że uda 
mu się stworzyć nowe legiony polskie na obczyźnie, które umożliwią 
ujęcie byłej armii powstańczej w karby dyscypliny wojskowej i 
dochowanie jej w stanie gotowości do "lepszych czasów". W jakim 
kraju i na czyim żołdzie takie legiony miały powstać - wydawało mu 
się sprawą drugorzędną. 
Po nieudanych zabiegach o stworzenie "legiów" polskich we Francji, 
po haniebnym zawaleniu się rekrutacji do Algierii wyłoniła się 
okazja portugalska. 
W Portugalii toczyli z sobą wojnę domową dwaj członkowie panującej 
dynastii Braganzów: opowiadający się za monarchią konstytucyjną 
ojciec małoletniej królowej Marii, Don Pedro, i zwolennik 
absolutyzmu, regent Don Miguel. Don Pedro odniósł się jak 
najprzychylniej do oferty Bema: słynni z męstwa polscy żołnierze, 
których hiszpańskie wyczyny w wojnach napoleońskich dobrze jeszcze 
w Portugalii pamiętano - z pewnością mogli mu się bardzo przydać w 
wojnie z kuzynem. Ale przytłaczająca większość emigracji polskiej, 
zmrożona awanturami algierskimi, odniosła się nieufnie do 
zaproszenia z Portugalii. W walce z zaciągiem portugalskim 
przewodziła oczywiście emigracyjna lewica, popierająca wyprawę 
insurekcyjną do kraju. Leleweliści i demokraci tłumaczyli masom 
zakładowym, że głównym celem Bema jest "rozbicie emigracji", że 
dynastyczna wojna domowa w Portugalii nie ma nic wspólnego ze 
sprawami polskimi, że udział w niej Polaków byłby zwykłą 
kondotierką, odwracającą uwagę od kraju; że zwycięstwo don Pedra - 
od którego zależeć miały losy Polaków, nie jest jeszcze wcale 
pewne, a jego przegrana postawiłaby legię polską w sytuacji bez 
wyjścia; że wreszcie "nie można się uczyć w Portugalii, jak robić 
powstanie w Polsce". 
Ale Bem, ożywiony duchem Dąbrowskiego, nie dał sobie swej idei 
wyperswadować. Nie pytając o zgodę Komitetu Emigracji, popłynął do 
Portugalii i zawarł tam formalną umowę z rządem Don Pedra na 
stworzenie legionu polskiego w sile od 1700 do 3200 żołnierzy. Po 
powrocie do Francji rozpoczął energiczną akcję propagandową za 
zaciągiem portugalskim. Sam rozsyłał odezwy, sam jeździł po 
zakładach wojskowych. Jego wizyty w obozach, opanowanych już wtedy 
przez żywioły demokratyczne, doprowadziły do niesłychanego 
rozjątrzenia politycznego. Na domiar złego Don Pedro nie wypełniał 
swych zobowiązań i zwlekał z nadsyłaniem przyrzeczonych funduszów 
na wyekwipowanie legionistów, co stawiało Bema w sytuacji 
niezwykle trudnej. Pobyt generała w zakładzie Bourges omal nie 
skończył się tragicznie. 
"Wzmaga się burza. Oskarżenia o zbrodnię, o zdradę spadały na 
głowę Bema; palono publicznie jego odezwy... - odnotował kronikarz 
Wielkiej Emigracji. - Roznamiętnienie wydawało nie tylko zażarte 
swary, ale i bójki, zamachy [...] Celem zbierania ochotników, 
przybył sam Bem 11 lipca (1833 r.) do Bourges i tam chciał stanąć 
i przemówić przed Ogólnem Zgromadzeniem Zakładu. Ale na to się 
Rada nie zgodziła i napisała do niego, iż zamiarów jego nie 
podziela i ostrzega, że dłuższy jego pobyt w Bourges może 
nieprzyjemne wywołać skutki. Mimo to ochotnicy dość licznie 
zgłaszali się do Bema, ale ostrzeżenie Rady nie było zupełnie 
daremne. Wieczorem kilkunastu zapamiętałych z przeklęstwami i z 
odgróżkami zemsty naszło mieszkanie generała i wywołało gwałtowną 
scenę, stłumioną tylko zagrożeniem przybycia policyi. Widząc tak 
wielkie wzburzenie umysłów, władza francuska chciała generałowi 
dać straż dla jego bezpieczeństwa. Ale on jej nie przyjął i rzekł 
śmiejąc się: - Nie, nie - znam moich rodaków, łatwo się unoszą, 
ale nie są zdolni do czynu nikczemnego. Zawsze są szlachetni, 
nawet pośród swej eksaltacyi. To sprawa domowa, familijna, w 
której na chwilę ludzie się poróżniają, ale łatwo znowu przychodzą 
do zgody. Nazajutrz Bem opuścił Bourges i udał się o dwie mile do 
miasteczka Mehun, gdzie nowi ochotnicy mieli się zebrać. Tam, 
późno wieczorem wszedł do niego podporucznik Platon Pasierbski* (* 
Platon Hipolit Pasierbski [1806-1895] w powstaniu listopadowym 
podporucznik 11. pułku ułanów. W roku 1848 działał w konspiracji 
na Litwie. Został schwytany i zesłany na Syberię. W powstaniu 
styczniowym uczestniczył jako dowódca oddziału na Litwie.) i 
przedstawił się jako ochotnik do legii portugalskiej; wyciągnąwszy 
prawą rękę jak do uścisku, z lewej palnął z pistoletu w pierś 
generała i uciekł. Ale kula przebiła tylko ubranie i oparła się o 
sztukę pięciofrankową w kamizelce, sprawiwszy tylko mocną 
kontuzję. Pasierbski z pomiędzy kilku fanatyków wyznaczony podobno 
losem na zgładzenie Bema >>jako zdrajcę i wroga ojczyzny<<, nie 
ścigany schronił się do Anglii". 
Tak więc: gdyby nie moneta pięciofrankowa, odłożona pewnie przez 
Bema na czarną godzinę - zginąłby jako zdrajca i wróg ojczyzny 
człowiek, który w kilkanaście lat później miał rozsławić na cały 
świat imię polskie, jako jeden z głównych bohaterów europejskiej 
Wiosny Ludów. 
W wypadku zaciągu portugalskiego, podobnie jak w wypadku wyprawy 
Zaliwskiego, zawiodła analogia historyczna. Nie warto się 
zastanawiać nad tym, czy Bem dorównywał formatem Dąbrowskiemu, 
wystarcza, że jedno jest pewne: zaprzątnięty swymi dynastycznymi 
sprawami, portugalski Don Pedro w żadnym razie nie mógł Polakom 
zastąpić Napoleona, który nie tylko że był jednym z największych 
wodzów w dziejach, lecz ponadto wojował zwycięsko ze wszystkimi 
trzema zaborcami Polski. Wbrew pozorom, historia rzadko się 
powtarza. 
W dokumentacji wyprawy Zaliwskiego dochowały się także materiały 
dotyczące młodego kapitana Szymona Konarskiego, wspominanego już 
parokrotnie węglarza z Besan‡on, przyszłego "wielkiego 
emisariusza" w walkach o wyzwolenie polityczne i społeczne Polski. 
W roku 1833 godzina Konarskiego jeszcze nie wybiła i w partyzantce 
Zaliwskiego nie odegrał on większej roli. Ale w jego materiałach 
biograficznych jest pewien epizod, rzucający ciekawe światło na 
stronę ideologiczną wyprawy partyzanckiej do kraju. Kiedy wiosną 
1833 roku Konarski, tropiony przez carskich łapaczy, kluczył po 
swoim rodzinnym województwie augustowskim, przebijając się ku 
granicy pruskiej - ocalił go przed wpadnięciem w ręce carskiego 
pościgu nie kto inny, tylko rosyjski oficer, powołujący się na 
związki z powieszonymi w roku 1826 dekabrystami. Oficer ten - jak 
pisze w swej książce Alina Barszczewska - "wezwał do siebie 
gospodarza domu na wsi, gdzie ukrywał się Konarski, i zaklinał, 
aby przestrzegł swego przyjaciela, ponieważ dom ten podlegać 
będzie w najbliższym czasie ścisłej rewizji. Nadaremnie gospodarz 
zapewniał, że u niego nie ma nikogo obcego, oficer jednak 
powtórzył swoją przestrogę, dodając te tajemnicze słowa: >>Jestem 
jednym z tych od Murawiewa, pan mnie rozumie... Niechże więc pan 
ocali swego przyjaciela<<. 
Ten przypadek, dający podstawy do przypuszczeń, że odezwa komitetu 
Lelewelowskiego Do braci Rosjan nie była jednak pozbawiona szans 
na oddźwięk w niektórych kołach społeczeństwa rosyjskiego, musiał 
wywrzeć duże wrażenie na Konarskim. W kilka miesięcy później 
znalazło to odbicie w pięknym marzeniu sennym, skrupulatnie 
odnotowanym w jego dzienniku. "Sen nagle - przeniesiony w okolice 
Wilna - zapisał powstańczy emisariusz pod datą 8 października 1833 
- komenderowałem jakimś ogromnym oddziałem, pono dywizją Polaków, 
lotem błyskawicy latałem między walczącymi. Kilka tysięcy 
niewolników i mnóstwo generałów i wyższych oficerów wzięliśmy w 
niewolę, reszta Moskali leżało na placu boju. Bezbronnym kazałem 
stanąć i odłączywszy wojskową arystokrację od ludu, tak do 
ostatnich mówiłem: Nie lękajcie się, bracia, my was za 
nieprzyjaciół nie mamy, odtąd, wchodzicie w grono wielkiej familii 
ludów [...] Tych zaś, których tu widzicie, którzy was za ludzi nie 
mieli, którzy z języków swoich powyciąganych i gotowych do lizania 
stóp, zbroczonych tysiąców krwią niwinną, despoty robią fundamenta 
jego władzy i są narzędziami jego dzikich urojeń, tych mówię co 
krwawym potem waszych braci żyją i majątki swe na dusze rachują, 
tych my nie uważamy, tych w pień wycinamy. Chcąc wam wolność 
przywrócić, a naszą ustalić, abyśmy następnie wspólnie się 
kochali, bo wolni z wolnymi są braćmi, abyśmy nigdy na później nie 
zostawiali takiego widoku, jakim jest plac tej bitwy, bośmy 
wszyscy jednej familii członkami. I rozsiekaną la canaille w 
szlifach i chrestach wskazałem braciom Rosjanom, dodając, że 
każdego, który by was śmiał krzywdzić od dziś dnia, który by was 
śmiał niesłusznie obrazić, czeka ten sam koniec, taka sama kara. 
Bądźcie spokojnymi, idźcie między braci waszych Polaków uczyć się 
szczęścia i dobrodziejstw, jakie wojna dla was, dla ludów 
sprowadza, jakimi wojna o wolność nas wszystkich obsypie. Nasi 
żołnierze zaczęli ich ściskać, przyjęli ich okrzykami, po czym 
rozporządzenia dalszych postępowań rozdzieliły obce dotąd sobie 
narody oddziału i jedni pozostali, wzdychając do powtórzenia 
podobnej sceny, drudzy poszli w głąb Polski, ustalać przekonania 
powzięte o wolności... 
Jesienią 1833 roku, wśród napływających do Nancy wiadomości o 
wyprawie Zaliwskiego, poczyna się powtarzać coraz częściej 
nazwisko Artura Zawiszy. Zwierkowski znał porucznika Zawiszę 
jeszcze z powstania. Był to ten sam młody oficer jazdy płockiej, 
który w sierpniu 1831 roku uczęszczał na sekretne zebrania klubu 
pani Chłędowskiej", a we wrześniu tegoż roku upatrzony był przez 
powstańczą lewicę na wykonawcę zamachu stanu przeciwko rządom w 
wojsku, podejrzanego o zamiary kapitulanckie, generała 
Rybińskiego. W wyprawie Zaliwskiego Zawisza wzorowo wypełniał 
obowiązki partyzanta. "Artur Zawisza, jeden z pierwszych członków 
Towarzystwa Demokratycznego, przybył do kraju pod pseudonimem 
Borella - świadczy Sławomir Kalembka. - Wyznaczony okręgowym 
warszawsko-sochaczewskim, wyruszył w końcu marca 1833 r. w 
chłopskim przebraniu spod Torunia i dotarł w okolice Płocka. W 
czasie samotnej wędrówki przekonał się o nieprzygotowaniu i 
obojętności społeczeństwa wobec planowanej próby wywołania nowego 
powstania. Powróciwszy szczęśliwie do Torunia, Zawisza zastał tam 
przybyłego z opóźnieniem z Francji okręgowego płocko-lipnowskiego, 
Kaliksta Borzewskiego*. (* Kalikst Borzewski [1805-1836], w 
powstaniu kapitan 8. pułku ułanów. Po nieudanej wyprawie 
partyzanckiej do kraju kapitan - 1. pułku kirasjerów armii 
belgijskiej. Poległ w Hiszpanii jako kapitan Legii 
Cudzoziemskiej.) Ten mimo ostrzeżeń Zawiszy zdecydował się 
wkroczyć do Królestwa. Gdzieś przed 3 maja 1833 r. mały oddziałek 
partyzancki przeprawił się przez Drwęcę. Następnie rozbili oni 
posterunek straży granicznej, wydali odezwy do różnych warstw 
społeczeństwa, ale naciskani przez Rosjan rozproszyli się i 
pochowali po dworach patriotycznego ziemiaństwa. Po załamaniu się 
i ucieczce Borzewskiego dowództwo przejął Zawisza, wierny do końca 
przysiędze, mimo że dobrze zdawał sobie sprawę z desperackiego 
charakteru tej wyprawy. 27 maja zebrał swój oddziałek, powiększony 
o sześciu nowych ochotników, przeprawił się przez Wisłę i przez 5 
dni przebywał we Włocławku. Ruszyli następnie ku Warszawie z 
zamiarem dokonania zamachu na namiestnika Królestwa feldmarszałka 
Paskiewicza oraz zatrucia studni wojskowych w stolicy. 14 czerwca 
otoczono ich koło Krośniewic. Po zażartej walce część 
rewolucjonistów ujęto na miejscu, część pochwycono później". 
Zwierkowski dowiedział się o wzięciu w niewolę Zawiszy dopiero w 
sierpniu z prasy niemieckiej i natychmiast dał znać o tym 
Lelewelowi. - "Wiadomość o schwytaniu Szpeka, Giecołda, Zawiszy, 
Winnickiego ogłoszona w gazetach (nie piszesz jakich), a zatem 
prawdziwa, jest przerażająca - odpowiadał mu 21 sierpnia zgnębiony 
Lelewel. - Gdzież oni się tak razem znaleźli, tak razem ofiarą 
stali? Kiedy mieli paść ofiarą, milej byłoby słyszeć, że zginęli 
na polu, aniżeli, że są pastwą..." 
Lelewel był już w tym czasie w Belgii. Wygnany w lipcu 1833 r. 
przez policję z Tours i zmuszony do opuszczenia terytorium Francji 
- drogę do granicy belgijskiej przebył pieszo, odziany w niebieską 
bluzę robotniczą, z kosturem pielgrzymim w ręku i ze skromnym 
tobołkiem na plecach. Ta pokorna piesza wędrówka byłego prezesa 
Komitetu Narodowego Polskiego, stała się dla niego swego rodzaju 
pochodem tryumfalnym. Wszystkie ośrodki polskie we Francji, między 
Tours a Lille, składały mu dowody swego uszanowania i śpieszyły z 
pomocą materialną. Lelewel wsparcia pieniężne stanowczo odrzucał. 
- "Zbytecznie mnie zobowiązujecie, obywatele swoją ofiarą, swoją o 
moje osobiste położenie troskliwością - dziękował Radzie Polaków 
departamentu L'Indre. - Nie byłem nigdy ani bogatym, ani zbyt 
dostatnim i do ubóstwa przywykły jestem. Do zdarzenia, jakie mnie 
spotyka, byłem przygotowany, więc nie jestem tak gwałtownie 
potrzebny, jak znaleźć się mogą inni. Z waszego własnego zakładu 
może niejeden nie przygotowany niespodzianie i nagle pościgiem 
prześladowania nawiedzany zostanie. Pamiętajcie, obywatele, na 
przyszłość i na trudniejsze położenia, na wydatki ważniejsze dla 
sprawy powszechnej, jeśli co oszczędzić w biedzie obecnej 
zdołacie, oszczędzajcie. Mnie zaś pozwólcie zwrócić wam waszą 
ofiarę. Nie jestem ja zupełnie opuszczony. Nie bogacze mi 
dostarczają, ale równie biedni, równie czujący jak wy w tułactwie 
zacni rodacy". 
I na ten sam temat w liście do brata Jana, pisanym już w Brukseli: 
"Gdybym był łap za grosz, w podróży z Tours do Brukseli byłbym z 5 
albo 6.000 Fr. zebrał [...] W Arras, gdym odmówił ich grosze, 
sprawili mi frak; mówiłem im, że nie przyjmuję; nastawali, 
zapłaciłem im. O to się dąsają głupcy. Mówiłem niech te pieniądze 
poślą do drukarni (na spłatę długu u sióstr Pinard - M.B.). 
Obiecali, nie zrobili, ale się dąsają". 
W Brukseli zetknął się Lelewel z dwoma ocalałymi partyzantami z 
grupy Artura Zawiszy: "Znalazłem tu dwóch naszych Konarskiego i 
Borzewskiego, którzy wrócili. Towarzysze Artura (Zawiszy) wiele o 
nim mówią. Jeśli koniec jego sprawdzi się, układamy sposoby jak 
uczcić młodego bohatera [...] Obaj są przekonani, że to jedyny 
sposób, którym coś zrobić można i podźwignąć się, to jest tak, jak 
oni (Zaliwski, Zawisza - M.B.) własnymi siłami, ale widzą, 
doświadczeniem przekonani, że to nie czas ani w tym ani w 
przyszłym roku. Uważali lud wiejski oziębły, strudzony obławami, 
na które był pędzony, a którym się oprzeć nie umiał, lud cieszący 
się kiedy jak ofiara padła... Te ich opinie pewnie 
przeegzagerowane i przekręcone w kurs idą. Wszakże oni jedynie tą 
drogą dokazania swego przewidują i gotowiby ponowić, gdyby 
sprzyjające okoliczności zaświtały...". 
Następna informacja o Zawiszy w liście Lelewela z 1 listopada 1833 
r.: "Ostatnie wiadomości o Arturze zapewniają o jego życiu, o 
konfiskacie (majątków) wszystkim trzem (braciom), najmłodszego, 
małoletniego nie wyjmując. Wiele osób familii jego młodych i 
starych powięziono..." 
Prawie w tym samym czasie nadeszła do Francji wiadomość o 
uwięzieniu samego naczelnika partyzanckiej wyprawy: "Zaliwski w 
Galicji przez Austriaków schwytany. Trzymają go we Lwowie. Jak 
można z daleka uważać, przedsięwzięcie jego spękało się nie bez 
ciężkiego dla wielu nieszczęścia, ale niesłychanie podniosło i 
poruszyło krzepkie umysły..." 
W odniesieniu do Zwierkowskiego końcowa ocena Lelewela niezupełnie 
się sprawdzała. "Szwoleżer złej konduity" był ciężko przybity 
wiadomościami o ostatecznej klęsce Zaliwskiego. 
"Bo cóż to będzie kiedy Józef w niewoli - pisał do Brukseli w 
widocznym upadku ducha - wszystko się urwało, nikt nie chce jechać 
aby go zastąpić. Może mnie wypadałoby zbliżyć się; lecz i tu tak 
zostawić się dotąd niepodobna; zdałbym się i w Paryżu w gronie 
tajnie działających naszych..." 
List Zwierkowskiego pisany był 15 listopada 1833 r. Tego samego 
dnia w stolicy okupowanego Królestwa Polskiego zakończył swe młode 
życie bohaterski porucznik partyzant Artur Zawisza. 
"Artura Zawiszę - relacjonuje Sławomir Kalembka - do końca 
zachowującego pełną godności postawę budzącą podziw u swoich i 
Rosjan, powieszono w Warszawie 15 listopada 1833 r. przy rogatkach 
Jerozolimskich, na placu noszącym dziś jego imię. Na chwilę przed 
śmiercią powiedział: "Kiedy miałbym sto lat żyć, wszystkie bym 
ofiarował mojej ojczyźnie". 
I dalej ocena tego samego historyka: 
"Działania i postawę Zawiszy oraz części jego podkomendnych należy 
traktować nie jako szczególny przypadek indywidualnego 
bohaterstwa, ale jako wysublimowany przykład nastrojów i gotowości 
do poświęcenia za wolność ludów i niepodległość ojczyzny znacznej 
części ówczesnej demokratycznej młodzieży emigracyjnej. Emigracja 
demokratyczna oraz francuskie środowiska republikańskie uczciły 
poległych i zgładzonych uczestników wyprawy Zaliwskiego 
uroczystymi posiedzeniami i żałobnymi nabożeństwami"*. (* Postać 
Artura Zawiszy trafiła także do literatury. Maria Straszewska, w 
swojej książce Życie literackie Wielkiej Emigracji we Francji, 
przytacza kilka utworów literackich polskich i francuskich, 
poświęconych pamięci młodego bohatera. Jest tam m.in. wiersz 
przyjaciela Zygmunta Krasińskiego, Konstantego Gaszyńskiego 
Pamięci Artura Zawiszy. Skądinąd wiem, że istniał wiersz poety 
Ignacego Humnickiego Na śmierć Zawiszy. Krążył także w odpisach 
przedśmiertny wiersz samego Zawiszy Pożegnanie z Polską [Adieux a 
la Pologne.) 
I słuszne były chyba te pośmiertne hołdy, bo w wyprawie 
Zaliwskiego jakkolwiek była przedwczesna i źle przygotowana i 
jakkolwiek "miałki" był umysł jej dowódcy tkwiła jakaś potężna, 
wyczuwana przez wszystkich, siła moralna. 
Ta sama siła moralna, która sprawiła, że w listopadzie 1830 r. stu 
kilkudziesięciu podchorążym warszawskim udało się poderwać cały 
niemal naród polski do walki zbronej z najpotężniejszym imperium 
świata. 
Ta sama siła, która sprawi, że w trzydzieści lat później - 
nazajutrz po klęsce powstania styczniowego - najbardziej pokojowy 
z polskich bojowników o niepodległość, półślepy i półżywy 
"sekretny więzień stanu", były major Walerian Łukasiński napisze 
ogryzkiem ołówka na skrawku szlisselburskiego papieru: 
"Sto razy orężem Polaki mogą być zmuszeni do posłuszeństwa i sto 
razy powstawszy walczyć będą z powiększonym zapałem za swoją 
niepodległość, dopóki nie zostaną wolnymi". 
Pod koniec roku 1833 Walentego Zwierkowskiego wydalono z Nancy. 
Policja francuska wytoczyła przeciw niemu szereg oskarżeń. "Z 
Nancy został usunięty za stosunki z ludźmi źle widzianymi przez 
rząd - pisze o Zwierkowskim w swojej książce Stefania Sokołowska. 
- Zarzucano mu, że każdy Polak przejeżdżający przez Nancy zgłasza 
się do niego, że ułatwia on dezerterom (!) polskim wyjazdy, a 
ludzie bez paszportów jeżdżą dzięki jego wpływom..." - W styczniu 
1834 r. musiał więc przenieść się do Gueret w departamencie 
Creuse. Tym razem skazano go na prawdziwe zesłanie. Gueret okazało 
się zapadłą dziurą, w której na domiar złego nie zastał żadnego 
polskiego towarzystwa. Oderwany od życia politycznego emigracji, 
pędził czas bezczynnie i w listach żalił się na swe odosobnienie. 
"Walenty w Gueret - komunikował Pietkiewiczowi Lelewel - pisał tu 
do Worcella, że mu potężnie skuczno". 
Poprzez senatora Antoniego Ostrowskiego "zesłaniec z Gueret" 
starał się o uzyskanie zgody władz francuskich na pobyt w Paryżu. 
Prośbę motywował potrzebą leczenia choroby uszu i narastającej 
wskutek tego głuchoty - co poparł odpowiednimi świadectwami 
lekarskimi. Po kilku tygodniach upartych zabiegów odniósł 
częściowy sukces. Wprawdzie na powrót do Paryża mu nie pozwolono, 
ale otrzymał zgodę na przeniesienie się do Tours, dużego pięknego 
miasta nad Loarą. Było to gorsze od Paryża, lecz o wiele lepsze 
niż Gueret, zwłaszcza że w Tours przebywał już od pewnego czasu 
jego bliski współpracownik z komitetu Zemsty Ludu - uczeń i 
powiernik Lelewela, Walerian Pietkiewicz. W Tours mógł ponadto 
odświeżyć znajomość z dawnym towarzyszem broni z pułku szwoleżerów 
gwardii: generałem Pawłem Jerzmanowskim, który rezydował w 
pobliskim zamku La Grande Rabiers, w posiadłości wiejskiej swojej 
francuskiej żony, hrabiny Coetquen-Desormaux. Nawiązana nad Loarą 
przyjaźń z Jerzmanowskim utrzyma się do końca życia "szwoleżera 
złej konduity". 
Pobyt Zwierkowskiego w Tours trwał od 1 maja do połowy listopada 
1834 r. Był to okres ożywionej działalności politycznej. Świadczy 
o niej m.in. zachowana korespondencja z Joachimem Lelewelem. Z 
korespondencji tej wynika, że przywódcy Zemsty Ludu, pomimo klęski 
wyprawy Zaliwskiego, nie zrezygnowali z zamiaru wzniecenia 
powstania w kraju. Wyciągnięto jednak wnioski z nieudanej próby: 
punkt ciężkości przeniesiony został na propagandowe i materialne 
przygotowanie kraju do działań insurekcyjnych. Nowe zasady walki o 
niepodległość znalazły najpełniejszy wyraz w liście instruktażu 
Lelewela z 27 stycznia 1834 r. "Piszę i komunikuję Ci nie rady, 
ale myśli i wyobrażenia moje... - precyzował samotnik brukselski 
swoje wytyczne dla kraju. - Pojęcie moje jest takie, że naród 
polski inaczej podźwignąć się nie może, chyba na miejscu własnymi 
siłami; im więcej masa będzie poruszona, tym lepiej, tym 
skuteczniej, tym gwałtowniej. Nie licząc na żadną pomoc. Jedynie 
przez dissolucję Rosji i poszarpanie Prus i Austrii, a to w jednym 
czasie [...] Kiedy to nastąpi nie wiem, nie przewiduję, nastąpić 
musi. Im więcej będą sprzyjające okoliczności, tym łatwiej pójdzie 
i mniej rewolucyjnie. Im więcej masy do działania usposobione się 
znajdą, tym większa własna siła będzie i odrodzenie w lepszym i 
czystszym stanowisku stanie. Czyż masy są usposobione? Trzeba 
wmawiać, że są i wołać na nie. Stosownie do tych zasad powinna 
była być propaganda w kraju i w sąsiedztwie. Zaliwski liczył na 
nią w Rosji, zdaje się, że ci, którym to polecił, nie 
odpowiedzieli jego oczekiwaniu. Myśl jego wielka, nie przez 
przybylców z tułactwa rozpoczęta i rozwinięta być może, ale przez 
miejscowych krajowców. Przybylec musi się kryć, jest podejrzany, 
nie może się przysposobić, miejscowy wszystkie ma dla siebie 
awantaże. Zaliwski nie mógł stanąć w tych pozycjach, jakie sobie 
życzył. Mówiłem mu, że ta operacja bez powstania rzeczywistego nie 
pójdzie. Wielkopolska albo Galicja są ziemie, na które kolej, aby 
naród do ruchu powołały przez powstanie i przez to powstanie 
wsparły leśne poruszenie. Każda kraina ma swoje awantaże, które 
zrozumieć powinna. Każda powinna szeroko rozciągać swoje wpływy i 
działania. Nie jest to tak trudno miejscowym. Wiem jedną trudność: 
ślepota arystokracji i jej zabiegi niezmordowane, aby wszelką 
czynność paraliżować..." 
W dalszym ciągu swego instruktażu "profesor rewolucji" obszernie 
tłumaczył, że zasadniczym błędem wyprawy partyzanckiej Zaliwskiego 
- podobnie jak przedtem powstania listopadowego - było 
ograniczenie działań powstańczych jedynie do zaboru rosyjskiego, 
przy całkowitym zaniedbaniu poruszeń rewolucyjnych w dwóch 
pozostałych zaborach: austriackim i pruskim, a także w krajach 
sąsiadujących z Polską. - "Bez wątpienia, że związki sekretne 
rozszerzone w Prusach, Austrii, są najważniejszą rzeczą do 
komunikowania się i propagandy, że w nich tajemnie działający 
wysłańcy wiele zdziałać mogą... To niedość, że bieg wieku działa, 
trzeba ludzi coby z planem popychali myśl i idee miejscowe. I 
chciałbym wiedzieć że to jest ciągle nieustające, że jeżdżą, że są 
wysyłani..." 
Niezwykle szerokie zadania roztaczał Lelewel przed organizatorami 
przyszłego powstania w Polsce, nazywanymi przez niego "apostołami 
rewolucyi". Przedmiotem ich pilnej uwagi powinno stać się to 
wszystko, co z czasem mogło się obrócić przeciwko zaborcom Polski. 
- "Mam noticje - pisał - o morawskich, o czeskich związkach. Maż 
kto z Polski z nimi styczność? W Rosji są do poruszenia osobno 
elementa małorosyjskie... (osobno)... całego imperium czyli 
młodzieńczego ruchu militarnego. Na lud, na duchowieństwo 
małorosyjskie, jeżeli z jakiego punktu, to z Galicji olbrzymie 
można było przedsięwziąć wpływy, małym kosztem, małym zabiegiem. 
Wydobyć, wyjaśnić skrzywdzone prawa cerkwi kijowskiej [...] 
Bliskie sąsiedztwo Multan (dziś obszar Rumunii M.B.). Wszak to 
część Rosji. Jak są tam usposobione myśli, jakie myśli i 
wyobrażenia popychać [...] O Finlandii nie mówię, a jak ważny 
punkt [...] To wszystko nie tułactwo, ale miejscowi na oku mieć 
byli powinni [...] Prusy w połowie polskie. Tu razem z punktu 
wielkopolskiego i galicyjskiego powinni byli apostołowie odwiedzić 
Gdańsk, Królewiec, nie mówię o Śląsku. W czasie rewolucji (ktoś) 
świadomy wymieniał mi długi szereg imion polskich i niemieckich 
różnego stanu obywateli pruskich, którzy żywią myśl zjednoczenia 
Prus, Gdańska i Królewca z Polską. Mam daty pewne, że tę myśl żywi 
lud wiejski w Prusach, są i pastorowie i proboszcze tej samej 
myśli. Chciałbym aby ludzie wręcz posiedzieli w tych krainach, 
albo je przebiegli, sondując myśli, pochwalając, wyjaśniając, a 
raczej wciągając samych krajowców do rezonowania o awantażach 
zjednoczenia, handlowych, industryjnych, politycznych. Aby 
przypomnieć starodawne związki kiedy Gdańskowi i Prusom było 
dobrze, kiedy Prusy królewieckie niechętne domowi Brandenburskiemu 
chciały się z Polską zjednoczyć, tylko szlachecką swawolą od tego 
odepchnione były. Jeśli swawola [...] arystokracji te związki 
położeniem naturalnym połączone, zrywała, sprawa wolności ludu 
powinna je odrodzić..." 
Dopiero po przeprowadzeniu tak szeroko pojętych przygotowań 
propagandowo-organizacyjnych, można było liczyć - zdaniem Lelewela 
- na powodzenie akcji powstańczej w kraju. 
"Byłoby to wspólne działanie, połączona siła pisał w ostatniej 
części swego listu. - Powtarzam, że w tym wszystkim tułactwo nic 
nie mogło, a jednak cokolwiek może i zrobiło. Powtarzam, że to 
wszystko naprzód do braci na miejscu pozostałych należało, a bez 
powstania albo Galicji, albo Wielkiej Polski z Prusami, albo 
przypadkowego zawichrzenia w głębi Rosji, bez jednego z tych 
warunków nie pojmuję, aby leśne działania i poruszenia w 
prowincjach naszych wycieńczonych skuteczne być mogły, powtarzałem 
to Zaliwskiemu. Co do tułactwa, słusznie na niego braci naszych w 
kraju pozostałych oczy zwrócone są. Ależ sobie ich życzenia z tego 
tułactwa co innego utworzyły niżeli rzeczywistość być mogła. 
Wystawili sobie potęgę majętną, mającą dla siebie trakty bite i na 
wszystkie strony na zawołanie przyjaciół. Kiedy tymczasem jest to 
potęga rozproszona, żebrząca w krajach nieprzyjacielskich, na 
wszystkich traktach, drogach i ścieżynach mordowana. Jednak 
apostołująca, z bliska i z dala wielką dopełniającą propagandę... 
słowem i uczynkiem, głoszonymi zasadami i krwią. Do braci w kraju 
pozostałych należało podać rękę tej propagandzie, podać rękę 
tułactwu działającemu czynnie, to się w żaden sposób nie stało. 
Wołałem, a nic nie zrobiono, aż zgroza [...] O, ciężki rachunek 
bracia kasjerzy przyszłemu pokoleniu zdadzą, że tak byli i są 
niedbali [...] Bracia z Galicji lub Wielkiej Polski powinni 
dostarczyć funduszów na komunikację, na korespondencję, na 
publikaty, na przejażdżkę, na podróże i wysyłki dalekie. Tego 
widzę potrzebę i gwałtowną potrzebę i nagłą potrzebę. To są moje 
rady i pojęcia... Dość wołałem, jak na puszczy i wołam jeszcze, a 
jeśli się to nie stanie, co wskazuję, nie mogę wam w żaden sposób 
usług moich ofiarować. Przeżyłem pół wieku, a połowa życia mojego 
naznaczona jest liczbą wielką ofiar, które wokoło mnie legły, 
ofiar z bliska mnie interesujących, które ledwie nie sam wiodłem. 
Niechże nie będę okazją do nowych. A będzie ich wiele! Będzie 
jeszcze wiele [...] Niech Was Bóg ma w swojej opiece. Piszecie, że 
oczy zwrócone - ja dopisuję, ale uszy odwrócone..." 
Korespondencja Lelewela i Zwierkowskiego z tego czasu przesycona 
jest niechęcią do węglarstwa. Trudno temu się dziwić. 
"Po nieudanej wyprawie Zaliwskiego do Polski - konstatuje wydawca 
pism Zwierkowskiego, historyk Władysław Lewandowski - Zwierkowski 
i cała grupa Lelewela zaczęli oskarżać międzynarodowy karbonaryzm 
o kosmopolityzm. Zaczęto odwracać się od karbonaryzmu szukając 
innej międzynarodowej organizacji, która by zapewniła większe 
prawa dla organizacji polskiej oraz w swoim programie wyraźniej 
stawiała sprawę narodową". 
W oczach emigrantów polskich ostatecznie pogrążyła karbonaryzm 
tzw. wyprawa sabaudzka, zorganizowana przez węglarzy włoskich. W 
przedsięwzięciu tym, które miało doprowadzić do powstania w 
graniczącej ze Szwajcarią Sabaudii, następnie do wywalczenia 
niepodległości całych Włoch, a w dalszych planach - także i 
Polski, wzięli udział Polacy ze szwajcarskiego "Hufca Świętego". 
Wbrew zastrzeżeniom Polaków naczelnym dowódcą całej operacji 
wyznaczony został przez Włochów, smutnej pamięci dywizjoner 
powstania listopadowego, generał Girolamo Ramorino, cieszący się 
wśród swych rodaków niczym nie zasłużoną sławą "bohatera polskiej 
wojny". Dla Polaków ta nominacja była równoznaczna z zapowiedzią 
nieuchronnej klęski. I klęska nastąpiła - równie kompromitująca 
jak niedawna "rewolucja frankfurcka". Polscy uczestnicy wyprawy 
musieli pomaszerować z powrotem do Szwajcarii i złożyć tam broń, a 
osławiony Ramorino po prostu się ulotnił, pozostawiając odezwę na 
piśmie do politycznych organizatorów wyprawy z apelem o porzucenie 
"wszelkiej myśli rozpaczliwego powstania". 
Zainteresowanie rozczarowanych do węglarstwa lelewelistów zwróciło 
się ku "Młodej Europie", nowej międzynarodowej organizacji 
republikańskiej, założonej 15 kwietnia 1834 r. przez wielkiego 
bojownika o wolność Włoch, Józefa Mazziniego. Pierwsi dołączyli do 
Młodej Europy "szwajcarzanie" z Hufca Świętego. Weszli oni w 
bliskie stosunki z przebywającymi na emigracji Włochami i 
utworzyli (12 maja 1834 r.) półtajne stowarzyszenie pod nazwą 
Młoda Polska, pomyślane jako część Młodej Europy. Nowa organizacja 
wysłała do Francji emisariuszy dla nawiązania kontaktów z 
zakładami polskimi. Jednym z pierwszych był dawny karbonariusz 
bezansoński, kapitan Szymon Konarski. Może to właśnie jemu 
przypadł honor zwerbowania do Młodej Polski swego starego 
znajomego, deputowanego Walentego Zwierkowskiego. 
26 października 1834 r. Zwierkowski pisał z Tours do Lelewela: 
"Wziąłem rozbrat z Węglarstwem, które mnie chciało łagodzić, dając 
wyłączne koncesye. Widząc zasady Młodej Polski, do niej się 
rzuciłem, przekładając nad kosmopolityzm ojczyznę... Ciebie 
prosimy, byś nam nie odmawiał uczestnictwa, wszak to gromadzą się 
Twoi przyjaciele, twoi uczniowie, twoi naśladowcy". 
Ale Lelewel na razie nie skorzystał z zaproszenia do Młodej Polski 
- "Jakbym rad, aby nasza wiara odszczepiła się od 
cudzoziemszczyzny i myślała o sobie - odpowiadał 9 listopada 1834 
r. Zwierkowskiemu. - Szanuję, kocham twórców Młodej Polski (mowa o 
"szwajcarzanach" z Hufca Świętego - M.B.), ale im nie wierzę; jak 
byli wojażerami z dala od własnego, tak byle wiatr zawiał, odpadną 
od niego, bo im bliższe śniegi Alp, lody Renu, niż mające 
zazielenić (się) na własnej ziemi krzewy. Duszą, sercem lgnę do 
was, do waszych myśli, uczuć i Młodej Polski, ale jeszcze osobom, 
które w prawo, jak inne w lewo odskakiwały (aluzja do rozłamów i 
secesji w łonie lewicy emigracyjnej - M.B.) nie wierzę. 
Potakiwałem, podzielałem ich odskoki, bo najpiękniejszych pobudek, 
alem bolał, że w nich odchylali ucho od jęku powalonej matki, 
odwracali oko od jej ran..." 
W dalszym ciągu listu Lelewel - jak to było w jego zwyczaju - 
zapowiadał przyjacielowi zupełne wycofanie się z działalności 
publicznej: - "...Trzeba myśleć, aby z głodu nie umrzeć, aby nie 
żebrać - pisał. - Sądzę, że to nie jest desperowanie, ale 
rozważanie. Napędza się innych do zarobku, wypada dać z siebie 
przykład, skoro się zapasy wyczerpują, a dla zarobku sądzę 
przyzwoiciej zarobić jako wyrobnik w warsztacie, zecer, 
introligator, sztycharz, instytutor domowy, w służbie prywatnej, 
aniżeli w jakimkolwiek obowiązku publicznym tykać obcych 
pieniędzy, jeszcze jak tu w Brukseli składkowych..." 
Zwierkowski nie ustawał w przekonywaniu Lelewela do swych nowych 
planów. W obszernym liście z 14 listopada 1834 r. przedstawiał 
przyjacielowi skłócenie w lewicy emigracyjnej po kompromitacji 
międzynarodowych poczynań węglarstwa. Większość emigrantów była 
ostatecznie zniechęcona do karbonaryzmu, ale polskie kierownictwo 
węglarzy ("Narodowy Namiot Polski"), całkowicie opanowane przez 
działaczy z Towarzystwa Demokratycznego, zaciekle broniło swoich 
pozycji, zmierzając do zupełnego pomieszania węglarstwa z 
Towarzystwem. Kto był w węglarstwie, musiał także wstępować do 
Towarzystwa. Miało to zahamować przechodzenie węglarzy do Młodej 
Polski. 
Ale Zwierkowskiego nic nie ciągnęło do Towarzystwa 
Demokratycznego. Chował jeszcze w sercu zadawniony żal do 
krzykliwych rozbijaczy komitetu Lelewelowskiego. Nie mógł się 
pogodzić z ich politycznym sekciarstwem, z ich nieprzejednaną 
wrogością do całego stanu szlacheckiego, z ich zacietrzewieniem na 
tematy społeczne, przesłaniającym nieraz najistotniejsze sprawy 
narodowe. Najbardziej za złe miał "demokratom" to, że pomimo 
tylokrotnej kompromitacji "kosmopolityzmu", nadal usiłowali 
podporządkowywać interesy polskiej emigracji wytycznym i rozkazom 
francuskiej góry węglarskiej. - "Zostali pod obuchem Francuzów - 
skarżył się Lelewelowi na demokratyczno-węglarskich naczelników - 
a wyszedłszy na ster, rozumieją, że są Komitetem, że są 
wszystkiem, durzą relacyami z Polską..." 
Wszystko to utwierdzało Zwierkowskiego w jego stosunkach z Młodą 
Polską. - "W takiem położeniu wszedłem z Młodą Polską w umowy - 
pisał w swoim liście - reforma, nieuległość obcym, zrzeczenie się 
supremacyi przez założycieli, to było pierwszym punktem - na 
wszystko przystała Młoda Polska, ale Węglarstwo, widząc, że 
działam, uwalnia mnie od wstąpienia do Towarzystwa 
Demokratycznego; odpowiadam, że nie przyjmuję ich ofiary i żegnam 
ich - znowu korespondencya i zaproszenie do Paryża dla umowy. Jadę 
więc 23 lub 24 (w drugiej połowie listopada. 1834 r. Zwierkowski 
otrzymał wreszcie pozwolenie na pobyt w Paryżu w celach 
leczniczych - M.B.) [...] Mam pozwolenie na miesiąc. Wojewoda 
(Ostrowski) mówi, że on, Ledóchowski że on to wyrobił - a ja 
myślę, że może świadectwo głuchoty trzech doktorów, które posłałem 
i staranie jednej hrabiny najwięcej pomogły... Tymczasem z Walerym 
(Pietkiewiczem) i Konstantym (Zaleskim) utworzyliśmy tu (tzn. w 
Tours - M.B.) komisję korespondencyjną Młodej Polski. Już niektóre 
zakłady gminy Młodej Polski tworzą i do nas się udają. Nazwisko 
samo jest dobre, od nas więc zależy wybór naczelnictwa, wyznanie 
wiary, sklejenie czegoś narodowego. Masz rację nie wierzyć 
wędrowcom sabaudzkim, naczelnikom dotychczasowym Młodej Polski, bo 
oni zawiedli Józefa (Zaliwskiego), a sami zawiedli braci, wiodąc 
ich na wędrówkę włoską - ale ta obawa ustanie, kiedy zrzekną się 
supremacyi, a od Komitetu nowego Młodej Polski będzie zależało nie 
słuchać Włochów, tylko działać w interesie Ojczyzny, pomoc więc 
trwa i połączenie się potrzebne; napisz punkt wiary, a ja układam 
organizacyę machinalną. Na 29 będę w Paryżu, może tam kto 
przyjedzie, może i Wincenty (Tyszkiewicz), który nie wiem dlaczego 
się pokrzywił, Worcella sprowadź, oderwij go od niedobrej kompanii 
(Stanisław Worcell trzymał się w tym czasie blisko z Tadeuszem 
Krępowieckim i innymi radykałami z Towarzystwa Demokratycznego 
przebywającymi na angielskiej wyspie Jersey - M.B.). Załóżcie i u 
siebie gminę, będziemy silniejsi i nie damy się... Presumowani 
naczelnicy Tow. Dem., w szczególności Cyprysiński widział się z 
nami i na pół zbliżylim się do siebie. Oni warunek kładą, by Młoda 
Polska weszła do Towarzystwa Demokratycznego, a my chcemy by się 
naprzód uregulowali. Mamy łącznie działać reformę, tak Towarz. 
Demokr., które porządnie na Emigracyę działać ma, jak też Młoda 
Polska, by działała na kraj. Daj nam radę i pomoc [...] Nie jestże 
sposobna pora zrobienia dobrego czegoś, wypada jednak porozumieć 
nam się, to jest łącznie z Walerym (Pietkiewiczem), Tobą i paru 
innymi, by podług zakreślonego iść planu, Węglarstwo odłączyć od 
Francuzów, Młodą Polskę od Włochów..." 
Ze sprawami wielkiej polityki przeplatały się w listach małe 
sprawy osobiste. Zza wzniosłych słów, manifestów ideologicznych 
wyzierały łaty na niebieskiej bluzie Lelewela, jego blade, zapadłe 
od ciągłego głodowania policzki i zdarte podeszwy jego 
warszawskich "butów z kutasami". W liście z 11 grudnia 1834 r. 
Walerian Pietkiewicz - działając zapewne w porozumieniu ze 
Zwierkowskim - starał się nakłonić swego wileńskiego profesora do 
przyjęcia pomocy pieniężnej. 
"Pytasz skąd Ci pożyczyć zdołamy. Tyś taki twardy, mój Drogi 
Nauczycielu, że z Tobą trudno mówić otwarcie. Ja tam o sobie tylko 
mówiłem i nie pożyczkę, ale datek Ci ofiaruję. Skąd mam, nie 
pytaj. Nie z grosza publicznego, nie od Francuza, ani od Polaka, 
sam od siebie. Mogę Ci dać franków kilkaset, nikt o tem wiedzieć 
nie będzie, ani żywa dusza, Ty i ja tylko, a Bóg, jeśli go 
przypuszczasz, trzeci. Prawem wzajemności powinieneś to przyjąć 
ode mnie. Roku 1824 po św. Piotrze, mnie nieznajomemu pożyczyłeś 
rubli sześć, oddałem Ci na kilka dni przed wyjazdem Twym z Wilna w 
jesieni. Został obowiązek z Twej strony przyjęcia, z mojej 
udzielenia Ci pomocy. Ja młodszy do twardej pracy zdolniejszy 
potrafię zarobić, przyjm proszę i bez srogiej dla mnie obrazy, nie 
przyjąć nie możesz..." 
List Pietkiewicza kończył się wyrzekaniami na rozkład szerzący się 
w polskim węglarstwie: 
"Nasze Węglarstwo wali się zupełnie, w Paryżu tylko trzymają się 
oburącz; nowymi głupstwami do reszty zdyskredytowało się..." 
Właśnie te głupstwa polityczne, "trzymającego się oburącz" 
węglarstwa paryskiego, pochłonęły czas i uwagę Walentego 
Zwierkowskiego zaraz po jego pojawieniu się w stolicy Francji. 
Władze francuskie wyznaczyły panu Walentemu na miejsce pobytu 
cichy i dostojny Wersal, zezwalający mu na pokazywanie się w 
Paryżu tylko dla "zasięgania rad doktorów". Ale z obfitej 
korespondencji tego czasu wynika, że "szwoleżer złej konduity" 
podczas swych wizyt paryskich mniej się zajmował leczeniem chorych 
uszu, a więcej komerażami politycznymi. Jego listy do Lelewela 
odtwarzają przebieg zaciekłych utarczek między nowo powstałą Młodą 
Polską a przemieszanym z węglarstwem Towarzystwem Demokratycznym o 
rząd dusz nad tułactwem i nad tajnymi związkami krajowymi. 
"Ja gminę (Młodej Polski) tu założyłem, a swoją drogą gadam z 
Węglarstwem - donosił Lelewelowi 22 grudnia 1834 r. - wystawiam im 
niedorzeczne działanie. Chciano mi ster Węglarstwa oddać, 
nareszcie naczelnicy niewidzialni objawiali się, zadeklarowali 
zdanie władzy w ręce inne; przystają na zasady demokratyczne 
narodu, pozwalają reorganizację, zmianę nazwiska itd. Czyż godzi 
się odpychać? (Jakiż sens miałoby) [...] aby osobno Węglarze, a 
osobno my wysyłali (emisariuszy do kraju)? Wszystko to złeby 
zrobiło skutki w kraju, bo by widzieli rozdwojenie między 
wyznawcami zasad demokratycznych..." 
Do takiego rozdwojenia nie chciał Zwierkowski dopuścić za nic. Ale 
chodziło mu o to, aby "demokratyczno-narodowa" Młoda Polska 
zagórowała zdecydowanie nad "kosmopolitycznym" węglarstwem. Temu 
celowi poświęcał cały swój czas paryski, lekceważąc sobie rady 
doktorów. Umacniał "organizacyę machinalną" stworzonej przez 
siebie komórki Młodej Polski; uściślał kontakty ze związkami 
krajowymi za pośrednictwem "Młodych Niemiec" i "Młodej 
Szwajcarii"; prowadził nie kończące się konferencje pojednawcze z 
władzami Towarzystwa Demokratycznego i węglarstwa, bacząc przy tym 
pilnie, aby żaden z jego młodopolskich współpracowników "nie 
prześmierdł węglami"; domagał się od Lelewela stworzenia na 
zasadach młodopolskich, nowej władzy naczelnej dla kierowania 
pracą związków krajowych. 
"Ja Ci oświadczam - pisał 4 stycznia 1835 r. do Brukseli - że z 
duszy ciała jestem za Młodą Polską, bo to jest nowe ciało, bez 
plamy, nowo się organizuje, ma zasady demokratyczne; a do 
Towarzystwa Demokratycznego mam dlatego tylko wstręt, że dawnych 
brudów i plam nie chcę na siebie przyjmować. Młoda Polska z czasem 
będzie jawną w Emigracyi, ale w kraju musi być tajną, spiesz się z 
uwagami na organizację z utworzeniem Gminy (w kraju), jeżeli 
chcesz przyszlij na me ręce, a dalej poszlę. Wzywają mnie ze 
Szwajcaryi bracia, bym się z M. (Mickiewiczem?) widział, ale i z 
Tobą się muszę widzieć. We trzech: Ty, Wincenty Tyszkiewicz i ja 
zacznijmy - Ezechiel Staniewicz i Walery Pietkiewicz z nami; Karol 
Różycki, Antoni Hłuszniewicz i Bohdan Zaleski pójdą do nas, jak 
zaczniemy; to grunt kraj, bo arystokraci działają, a my śpiemy. 
Pozdrawiam Ciebie i winszuję. Szymon Konarski uszanowanie zasyła". 
Do osobistego "widzenia się" Zwierkowskiego z Lelewelem doszło w 
Brukseli w drugiej połowie lutego 1835 roku. Podczas spotkania 
wyciągnięto wnioski z uwag i propozycji wymienionych w uprzedniej 
korespondencji. W wyniku rozmów przeprowadzonych w mieszkaniu 
Lelewela w "Estaminet de Varsovie" (zwabiony swojską nazwą tego 
brukselskiego zajazdu, Lelewel przemieszkał czternaście lat w 
jednej z jego maleńkich, nie opalanych klitek) - powołano nowy 
tajny związek, mający służyć organizowaniu konspiracji w kraju w 
duchu młodopolskim. Akt założenia "Związku Dzieci Ludu Polskiego" 
głosił co następuje: 
"My, niżej podpisani, oświadczamy, iż działać łącznie będziemy w 
sprawie narodowej - iż jakiekolwiek stowarzyszenia wiązać którego 
z nas będą, użyjemy wszelkich wpływów i wziętości naszej, aby do 
tegoż ogólnego celu zmierzały; każdy z nas ze swojego stanowiska 
dołoży starania, aby jednoczyć wyznawców zasad naszych 
demokratyczno-narodowych. Zaręczamy sobie wzajemnie, iż głównym 
naszym celem będzie wnijście w stosunki z krajem, iż odezwanie się 
do braci lub kogokolwiek obcego, wysłanie emisariuszów lub co 
wskaże potrzeba, jedynie za wspólnym porozumieniem się i wspólną 
wiadomością uskutecznione zostanie, że oddzielnego działania 
zrzekamy się, jeżeli to do wspólnego naszego wciągnione być nie 
może. Przyrzekamy sobie najświętszą tajemnicę, dla zupełnego 
zaufania członkowie jednomyślnością tylko do połączenia się z nami 
powołani być mogą - w razie potrzeby za wspólnym porozumieniem się 
osoby nie należące do nas dla podpisania gotowych pism wezwane być 
mogą. Na koniec jako dowód połączenia się i jako powinność 
wypełnienia zobowiązania podpisy nasze, na niniejszym piśmie 
zamieszczone, uważać chcemy". 
Oznaczony datą 23 lutego 1835 r., dokument brukselski podpisali 
swymi inicjałami: Ioachim Lelewel, Wincenty Tyszkiewicz, Walenty 
Zwierkowski, Karol Różycki, Ezechiel Staniewicz, Antoni 
Hłuszniewicz. Jako ostatni sygnatariusz dołączył się "listownie", 
przebywający w Tours, Walerian Pietkiewicz. 
Do aktu założenia dołączono deklarację ideową, wyraźnie 
nawiązującą do dawnych haseł warszawskiego Towarzystwa 
Patriotycznego: "Być albo nie być działać albo wyznać, żeśmy 
ojczyzny niegodni. Wzgarda i zemsta ludu odstępującemu od 
niniejszego aktu" - oraz listę kryptonimów liczbowo imiennych, 
mających służyć członkom założycielom związku (Lelewel otrzymał 
kryptonim "333 Bohun", Zwierkowski - "88 Luty"); przewidziano też 
sekretny znak rozpoznawczy dla nie znających się członków związku 
(palce wskazujące obu rąk złożone w znak X. Dwa ostatnie palce 
prawej, włożone w lewą rękę). 
Jako pierwszy emisariusz Związku Dzieci Ludu Polskiego wyjechał do 
kraju niestrudzenie ofiarny bezansończyk, kapitan Szymon Konarski. 
Zwierkowski musiał być głęboko przejęty wezwaniem do jednoczenia 
wyznawców "zasad demokratyczno narodowych", gdyż i w następnym 
miesiącu oddawał się gorliwie trudnemu zadaniu godzenia z sobą 
skłóconych partii lewicy. Godził Młodą Polskę z węglarstwem, 
węglarstwo z Młodą Polską i oba te związki z Towarzystwem 
Demokratycznym Polskim. Uczestniczył w różnych komisjach 
porozumiewawczych, zabierał głos na łamach różnych pism 
emigracyjnych, popełniał - jak to zwykle bywa w podobnych 
okolicznościach - liczne niezręczności, narażał się dawnym 
przyjaciołom politycznym, przysparzał sobie nowych wrogów - ale w 
działaniu nie ustawał. W zabiegach jednoczycielskich posunął się 
nawet tak daleko, że w pewnej chwili uznał za potrzebne zgłosić 
swe przystąpienie do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, choć 
jeszcze niedawno nie mógł mu wybaczyć, że "daje pierwszeństwo 
demokracji przed narodowością". 
"Co do mnie - pisał 14 maja 1835 r. do Lelewela - po niedługim 
czasie wypadnie mi wstąpić do Towarzystwa Demokratycznego dla 
wysondowania..." 
Nie zyskał sobie tym krokiem poklasku u zacietrzewionych 
przyjaciół. Lelewel zbył go ironiczną uwagą, w której TDP 
określone zostało jako "zabawka jawna Emigracyi". Pietkiewicz 
pisał wyraźnie rozzłoszczony: "Wstąpił on (Zwierkowski) do 
Towarzystwa Demokratycznego najniepotrzebniej dla popularności, 
sam nie wie po co. Nie dla Karola (Różycki był łącznikiem 
Zwierkowskiego z TDP - M.B.) ani dla nikogo, ale tylko, że takim 
był i będzie, że diabłu i Bogu świecę postawi [...] Gdyby było 100 
towarzystw, to do każdego wejdzie". 
Joachim Lelewel i Walery Pietkiewicz mieli zapewne powody do 
niezadowolenia z paryskich komeraży swego przyjaciela i sojusznika 
ideologicznego. Zresztą i inni obserwatorzy ówczesnego życia 
krytykowali Zwierkowskiego za jego nadmierną ruchliwość 
polityczną, za przerzucanie się od stronnictwa do stronnictwa, za 
"wścibstwo" i "uganianie się za popularnością" - jak to złośliwie 
formułował nieżyczliwy demokratom autor Historyi Powstania 
Listopadowego Stanisław Barzykowski. 
Wystarczy jednak spojrzeć na całość działalności politycznej 
Zwierkowskiego z perspektywy półtorawiecznej, wystarczy przyłożyć 
do tej działalności dostępne skale porównawcze - a dojdzie się 
niewątpliwie do wniosku, że te pretensje współczesnych były 
nieuzasadnione i krzywdzące. 
Bo cała działalność publiczna Zwierkowskiego - poczynając od 
chwili, gdy jako młodziutki student uniwersytetu w Halle zbiegł do 
tworzącego się w Niemczech wojska polskiego, poprzez późniejszy 
jego udział w powstaniu listopadowym, aż po paryską szamotaninę 
weterana emigranta, usiłującego pogodzić różne stronnictwa 
demokratyczne tułactwa - cała ta działalność, wbrew pozorom 
doraźnych niekonsekwencji, poddana była jednej niezłomnej 
konsekwentnej zasadzie naczelnej: Zwierkowski łączył się z każdym, 
kto gwarantował dalszą walkę o niezależną Polskę, Zwierkowski 
gotów był dać się użyć w każdej dobrej sprawie do tego celu 
wiodącego. 
Walenty Zwierkowski nie umiał tak pięknie jak Zygmunt Krasiński 
pisać o swojej miłości do ojczyzny. Ale jego skromny, 
bezinteresowny, uparty patriotyzm wydaje mi się szczególnie 
reprezentatywny dla ówczesnego nurtu niepodległościowego. Właśnie 
dlatego, nieefektowny, ciężko piszący i pozbawiony życia 
osobistego, "szwoleżer złej konduity" odgrywa tak ważną rolę w 
opowieści o dawnych gwardzistach napoleońskich. 
Materiały biograficzne Zwierkowskiego umożliwiają dość dokładny 
wgląd w dżunglę zdarzeń politycznych rozgrywających się ówcześnie 
w kręgach emigracyjnej lewicy. Ale brakuje w tej panoramie pewnego 
ważnego faktu, wiele znaczącego w rozwoju postępowej myśli 
polskiej. (Kto wie, czy nie zabrakło go dlatego, że konsekwencje 
jego obróciły się później przeciwko Zwierkowskiemu?). W roku 1834 
na scenę polityczną emigracji wkroczył po raz pierwszy prawdziwy 
lud polski, ten lud, który leleweliści tak często idealizowali w 
swoich deklaracjach politycznych, ale którego w gruncie rzeczy nie 
znali i którego w momentach krytycznych (np. 15 sierpnia 1831 r.) 
po prostu się bali. Rzecznicy tego ludu objawili się w Anglii. 
"14 lutego 1834 r. o ósmej rano - relacjonuje dziejopis Wielkiej 
Emigracji Sławomir Kalembka - wysiadło z pruskiego żaglowca 
>>Marianne<< na ląd stały w Portsmouth w Anglii 211 wojskowych 
polskich i jedna kobieta, żona podoficera Grzegorza Łastowskiego. 
Byli to podoficerowie i żołnierze pochodzący aż z 34 różnych 
jednostek armii Królestwa Polskiego. Najliczniej wśród nich 
reprezentowani byli saperzy, artylerzyści piesi i piechury ze 
sławnego 4. pułku piechoty liniowej..." 
Przyczyny pojawienia się w Anglii polskich żołnierzy wyjaśnia inny 
badacz tego czasu, Adam Sikora, autor pracy Gromady Ludu 
Polskiego. 
"Ich droga do Anglii rozpoczęła się w momencie upadku powstania, 
kiedy to korpus dowodzony przez jenerała Macieja Rybińskiego 
przekroczył granice Prus, gdzie został rozbrojony i internowany. 
Żołnierzy i podoficerów, tych oczywiście, którzy mimo bezwzględnej 
presji nie przyjęli carskiej amnestii i odmówili powrotu do 
Królestwa, władze pruskie osadziły w twierdzach Grudziądza i 
Gdańska oraz przymusiły do prac fortyfikacyjnych (>>Żołnierz 
polski<< - świadczyli o sobie później przybysze ze statku 
>>Marianne<< - natenczas ścisnął swój przerzedzony hufiec, broń 
odmienił na taczkę i sam przez dwa roki dźwigał męczeński krzyż 
swojej ojczyzny. Z tego jesteśmy orszaku<<) [...] bojownicy 
wolności narodowej zostali zniewoleni do tego, aby >>własnymi 
rękami... szańce przeciwko [...] Ojczyźnie sypać<<. Sytuacja ta 
wprawiła ich w stan udręki. Nic tedy dziwnego, iż zapragnęli 
rychłej odmiany, a na wieść o wyprawie partyzanckiej Zaliwskiego 
poczęli nawet przemyśliwać o tym, żeby >>wyrżnąć załogi pruskie i 
podążyć do Królestwa na pomoc Zawiszy<<. Doszło też ponoć do buntu 
[...] Rząd pruski postanowił pozbyć się kłopotów z internowanymi 
żołnierzami. Zabarkowano ich zatem na trzy statki: >>Elizabeth<<, 
>>Union<< i >>Marianne<< oraz skierowano na przymusowe osiedlenie 
do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Aliści szalejący nad kanałem La 
Manche sztorm zmusił kapitanów statków do poszukiwania schronienia 
w okolicznych portach. >>Elizabeth<< przybiła do nadbrzeży Le 
Havre, >>Union<< do Harvich, >>Marianne<< zaś (do) Portsmouth. 
Pasażerowie dwóch pierwszych statków, nie chcąc kontynuować 
podróży do Ameryki, ulegli namowom emisariuszy stronnictwa księcia 
Adama Czartoryskiego i w większości zaciągnęli się do francuskiej 
Legii Cudzoziemskiej w Algierze. Inaczej stało się z grupą 212 
emigrantów z >>Marianne<<. Otóż oni również odmówili kontynuowania 
podróży do miejsca przeznaczenia, a nawet siłą nie dozwolili 
>>kapitanowi okrętu wyciągnąć kotwicy, do której majtkowie po 
trzykroć się zabierali<<, ale też nie zechcieli wstąpić na służbę 
króla Francuzów, aby >>ucierać się z Beduinami<<. Postanowili 
bowiem pozostać w Anglii, żeby być bliżej kraju i pozostawać w 
gotowości do walki o jego wyzwolenie. Po dość długim, bo niemal 
dwumiesięcznym okresie oczekiwania na pokładzie statku, 
internowani żołnierze uzyskali wreszcie prawo do zejścia na stały 
ląd. Rząd angielski przydzielił im nawet na miejsce pobytu 
mieszczące się w Portsmouth, >>zaledwie zamieszkalne i 
niewłaściwie nazwane koszary, początkowo na szpital choleryczny 
przeznaczone, przez których drewniane i wpół zgniłe ściany wiatr 
we wszystkich kierunkach przewiewał<<. W baraku znajdowały się 
cztery wielkie izby z ustawionymi w rzędy łóżkami. Sami emigranci 
wyporządzili sienniki i tylko kilku, tych najciężej chorych, 
otrzymało prześcieradła i koce. Przybysze robili dobre wrażenie. 
Byli przeważnie ludźmi okazałej postury, wyglądali schludnie, a 
nawet porządnie w swoich mundurach wojskowych, i co najważniejsze 
- jak stwierdził autor anonimowej korespondencji, ogłoszonej w 
>>The Times<< (kto wie, czy nie pisał jej Henry Reeve, przyjaciel 
Zygmunta Krasińskiego? - M.B.) - życie obozowe nie naruszyło ich 
uczuć moralnych. Żyją ze sobą w zgodzie, na podobieństwo rodziny 
[...] W celu utrzymania należytego porządku i dyscypliny 
ustanowiono własny kodeks karny oraz sąd honorowy; winnym 
wymierzana jest kara [...] przy wtórze pieśni narodowych dla 
przytłumienia krzyków delikwenta. Dowodzi to ich dbałości o honor 
swego kraju..." Właśnie ta wyrazista świadomość faktu, iż są 
reprezentantami zniewolonego narodu, wpływała decydująco na sposób 
ich życia, nadawała ich zachowaniom ton uroczysty i godny, 
wzmacniała poczucie własnej wartości i spełnianej roli. 
Od samego początku nowi wychodźcy stali się obiektem rywalizacji 
emigracyjnych stronnictw. Partia Czartoryskiego usiłowała uczynić 
z nich swoich pretorian. Ale starania jej agenta, majora 
Wincentego Nowickiego, okazały się bezowocne, mimo iż dysponował 
argumentem niebagatelnej wagi, a mianowicie - funduszami...* (* 
Powstałe w Anglii z inicjatywy i przy współudziale Adama 
Czartoryskiego, "Towarzystwo Literackie Przyjaciół Polski" 
uzyskało prawo do wyłącznego dysponowania funduszami rządowymi na 
zasiłki dla polskich emigrantów.) W sytuacji materialnej 
portsmoutczyków kwestia zasiłków stanowiła niemal problem życia 
lub śmierci, tym bardziej iż wszelkie próby znalezienia pracy 
zarobkowej napotykały sprzeciw, a nawet praktyczne 
przeciwdziałanie ze strony angielskich robotników. Niejednokrotnie 
dochodziło nawet do protestów i akcji strajkowych... "Ogromną 
fabrykę opuścili wszyscy robotnicy dlatego, żeby go (właściciela) 
zmusić do oddalenia sześciu naszych, którzy w niej zajęcie 
znaleźli... - świadczyli w swych sprawozdaniach emigranci z 
Portsmouth. - W Londynie murarze zniszczyli w nocy całą robotę, 
którą za dnia zrobiło dwóch Polaków, przez ich majstra zgodzonych 
[...] Nawet na żniwach wieśniacy często opuszczają roboty, gdy 
ujrzą przybywających żołnierzy polskich". 
Portsmoutczycy podawali te fakty bez szczególnej goryczy, a nawet 
ze zrozumieniem. Rychło bowiem zdali sobie sprawę z ciężkiej 
sytuacji robotników angielskich, z ich przeraźliwej wprost nędzy i 
szerzącego się bezrobocia. Nie zamierzali odbierać pracy 
miejscowej ludności ani dać się wykorzystywać pracodawcom dla 
obniżenia i tak już głodowego poziomu jej zarobków. Nie chcieli 
także stać się łamistrajkami. Zresztą nigdy przecież nie zmierzali 
do tego, aby "urządzić się" w Anglii. Przeciwnie, wierzyli gorąco, 
iż lada chwila "przewróci się" obecny stan Europy, że oto niebawem 
wybuchnie "wielka wojna", dokona się "rewolucja powszechna", a 
wtedy oni pod zwycięskimi sztandarami powrócą do ojczyzny. I w 
żarliwym oczekiwaniu na owe "wielkie wypadki" pragnęli pozostawać 
w gotowości, rezygnując z normalnej, ustabilizowanej egzystencji. 
Dla realizacji tego wielkiego celu, tj. tryumfalnego powrotu do 
kraju, mogli nawet - jak stwierdzali - przymierać głodem. 
Portsmoutczycy odtrącili zatem wysiłki majora Nowickiego i jego 
mocodawców z kręgu księcia Adama. Nie poddali się również zabiegom 
emisariuszy Komitetu Narodowego Emigracji Polskiej, który pod 
przewodem jenerała Dwernickiego łączył umiarkowane politycznie 
żywioły polskiej emigracji. Emisariusze ci - kapitan Franciszek 
Stawiarski i ksiądz Wincenty Zienkiewicz - zostali nawet potępieni 
specjalnym postanowieniem Ogółu oraz usunięci z koszar. Stało się 
tak, albowiem portsmoutczycy w zdecydowanej większości znaleźli 
się pod przemożnym wpływem ideowych radykałów spod znaku 
Towarzystwa Demokratycznego Polskiego*. (* Patronat nad 
portsmoutczykami objęli demokraci z Jersey. Jesienią 1834 r. na 
angielskiej wyspie Jersey zawiązała się sekcja Towarzystwa 
Demokratycznego Polskiego, założona przez grupę radykalnych 
działaczy, skłóconych z londyńskim i paryskim TDP. Sekretarzem 
nowej sekcji obrano Stanisława Worcella. Współpracowali z nią 
usunięci z TDP za radykalizm: ks. A.K. Pułaski i T.S. Krępowicki.) 
Otóż wśród nowych emigrantów rozpoczął misję "propagacyjną" 
Wincenty Wierzbicki, następnie dołączył doń Seweryn Dziwicki, 
później Roch Rupniewski, wreszcie Tadeusz Krępowiecki i Stanisław 
Worcell. Założyli oni w koszarach szkołę, w której uczono czytania 
i pisania, jako że wielu było analfabetów wśród ludzi, których to 
- jak pisano w okólnikach towarzystwa - "potworne prawa 
współczesności oddały pod przewagę, dowolny zarząd i pod niewolę 
kast uprzywilejowanych, które wszystek ich czas i pracę 
zagrabiwszy na swój użytek, nie dozwoliły człowiekowi nie tylko 
poznać swe prawa przyrodzone, ale nawet zatamowały drogę do 
pierwotnych początków czytania". Obok nauki czytania, zapoznawano 
żołnierzy z dziejami ojczystymi i historią powszechną, dyskutowano 
problemy filozofii społecznej, rozważając kwestię dróg i sposobów 
emancypacji ludu oraz właściwych zasad reorganizacji życia 
zbiorowego w duchu społecznej sprawiedliwości. Dlatego to 
sprowadzono do Portsmouth, obok "elementarzyków" oraz "tabliczek 
dla uczących się czytania, pisania i rachowania", radykalne 
czasopiśmiennictwo i publicystykę polityczną, dzieła z zakresu 
wojskowości i księgi historyczne, w szczególności zaś Rousseau 
Umowę społeczną, pisma Robespierre'a i Saint-Justa, Buonarrotiego 
Sprzysiężenie równych, Laponneraye'a Kurs publiczny historii 
Francji, utowry Bucheza i Lamennais'ego. Ten zaś krąg lektur, 
żarliwie czytywany i dyskutowany, stanowił punkt wyjścia dla 
formowania własnych już przekonań i przyszłościowego programu 
Polski... 
Nowe, własne doświadczenia, związane z klęską powstania, niewolą 
pruską, pierwszymi laty emigracji oraz nauczycielska aktywność 
wysłanników Towarzystwa, członków radykalnej sekcji TDP Jersey, 
sprawiły iż - jak to pisali później sami gromadzianie "dawna, 
zaciemniająca łuszczka spadła nam z oczu". W sporej też liczbie - 
zgłosili akces do Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. 
Początkowo założono "sekcję tajemną", do której - jeszcze w 
listopadzie 1834 roku - wstąpiło 33 portsmoutczyków. Niebawem 
nastąpiła publiczna intronizacja sekcji TDP w Portsmouth, która 
przybrała nazwę Grudziąż (od nazwy twierdzy grudziądzkiej w 
Polsce, w której portsmoutczycy byli więzieni), a jej stan osobowy 
25 maja 1835 roku osiągnął liczbę 123 członków. Członkowie sekcji 
w swych późniejszych odezwach wyjaśniali przyczyny swojego 
przystąpienia do Towarzystwa: "Rzuceni na ziemię angielską, 
posłyszeliśmy z radością serc naszych, że związane w emigracji 
Towarzystwo Demokratyczne postanowiło pracować nad skruszeniem 
niewoli polskiego ludu i obrawszy za hasło Równość, Wolność, 
Braterstwo, wywrócić z gruntu sprzysiężony odwieczny ród 
ciemiężycieli. Manifest Towarzystwa rokował szczęście ogólne i 
niedwuznacznie głosząc wspólną dla wszystkich ziemię i jej owoce 
zapowiadał najodleglejsze sprawdzenie zasad braterstwa. Na widok 
takiego stowarzyszenia uzbroiliśmy się na nowo w odwagę, weszliśmy 
w szeregi demokratyczne..." Skład socjalny nowej sekcji, społeczne 
doświadczenia jej członków i ich losy osobiste, osobowość jej 
przywódców wszystko to sprawiło, iż stała się ona najbardziej 
radykalną politycznie częścią Towarzystwa. 
Przynależność grudziążan do TDP nie trwała długo. Towarzystwo 
uległo w tym czasie (na przełomie lat 1834 - 1835) głębokim 
przemianom ideowo-politycznym. Klęski rewolucyjnych wypraw 
zbrojnych, odpływ fali rewolucyjnej lat trzydziestych, represje 
władz w stosunku do radykalnych organizacji wszystko to sprawiło, 
"iż członkowie Towarzystwa uznali, że nadzieje na rewolucję 
powszechną są w gruncie rzeczy iluzoryczne i że wobec tego należy 
sformułować odmienną koncepcję polityczną, odpowiadającą zdobytym 
doświadczeniom [...] Towarzystwo [...] poczęło teraz poszukiwać 
gwarancji wyzwolenia w zjednoczeniu wszystkich narodowych sił, w 
skojarzeniu szlachty z ludem. Oczywiście, działacze Towarzystwa 
zdawali sobie sprawę z faktu, iż zniewolenie ludu, ów - jak 
pisali... - >>potworny ustrój społeczny Polski<<, stał się główną 
przyczyną utraty niepodległości i klęski powstańczych wysiłków, 
ale też osądzili, że w chwili obecnej wszelka skuteczna akcja 
niepodległościowa bez udziału szlachty nie jest możliwa [...] 
Sądząc tak, działacze Towarzystwa Demokratycznego uważali się za 
zmuszonych do kompromisu, do opracowania programu minimum; takiego 
więc zespołu zamierzeń, który przyniesie odczuwalną poprawę 
sytuacji ludu i poruszy go do akcji, lecz jednocześnie nie zrazi 
szlachty"* (* Właśnie odejście od lewicowego maksymalizmu 
sprawiło, że z czasem Towarzystwo Demokratyczne Polskie stało się 
najsilniejszym ugrupowaniem politycznym Wielkiej Emigracji.) 
Sekcja TDP Portsmouth zajęła stanowisko odmienne. Byli więźniowie 
twierdzy Grudziąż za bardzo byli przejęci wyczytaną z dawnych pism 
Towarzystwa formułą o "wspólnej dla wszystkich ziemi i jej 
owocach", za głęboko uwierzyli w "znamię natury posiadania dóbr 
ziemskich jako w cel przeobrażenia społecznego" oraz w "użycie 
siły jako w ośrodek spełnienia tego celu" aby mogli się zgodzić na 
jakiekolwiek kompromisy ze szlacheckimi właścicielami ziemskimi. 
Nie będąc w stanie podporządkować się nowej linii 
ideowo-politycznej "demokratów", postanowili z Towarzystwa 
wystąpić. 
30 października 1835 roku Sekcja TDP Portsmouth ukonstytuowała się 
w odrębne stronnictwo pod nazwą "Gromada Ludu Polskiego Grudziąż". 
Pierwsze wyznanie wiary nowego stronnictwa podpisało 136 byłych 
pasażerów "Marianne", 5 wychodźców z innych statków zakotwiczonych 
w Anglii oraz 6 szlacheckich radykałów z wyspy Jersey: Seweryn 
Dziewicki, Aleksander Gronkowski, Tadeusz Krępowiecki, Roch 
Rupniewski, Reces Wątróbka i Stanisław Worcell. Ci ostatni w 
osobnej deklaracji stwierdzali uroczyście, iż "wyrzekają się 
swojej przynależności do stanu szlacheckiego i związanych z tym 
przywilejów". 
Pierwsza odezwa Gromady Grudziąż Do Emigracji Polskiej 
radykalizmem swoich sformułowań przewyższyła wszystkie 
dotychczasowe deklaracje emigracyjnej lewicy. - "Ojczyzna nasza, 
to jest lud polski, zawsze była odłączona od ojczyzny szlachty - 
pisano w odezwie i jeżeli było jakie zetknięcie pomiędzy krajem 
szlachty polskiej a krajem ludu polskiego, miało ono 
niezaprzeczone podobieństwo styczności, jaka zachodzi pomiędzy 
zabójcą a ofiarą. Morze krwi na całym świecie rozgranicza szlachtę 
od ludu. Tylko przyszłość, naprawa, poświęcenie i miłość może tę 
granicę przebrnąć. Już nadszedł czas pokuty i skruchy. Po jego 
upływie kurząca się pomstą i występkami spadnie na głowy 
zakamieniałych niepoprawnych grzeszników, którzy jako oddzielny 
naród - jako banda zbrodniarzy przy swojej wyłączności obstaną. 
Czas już nadszedł, mówimy, założenia jedności; lud jest jednością. 
I wam, obywatele, przedstawia się pora przybycia do nas [...] 
Przyjdźcie do ludu, pocierpcie trochę jego cierpieniem, 
popracujcie jego pracą, zapłaczcie jego łzami, a nabędziecie prawo 
do przemawiania w jego imieniu..." 
Orędzie gromadzian wywołało niesłychaną burzę wśród emigracji 
polskiej. - "Manifest ideowy Gromad zbulwersował emigracyjną 
opinię - świadczy Adam Sikora. - Posypały się liczne krytyki na 
łamach czasopism i druków ulotnych. Z reguły ubolewano nad 
naiwnością żołnierzy i powiadano o nadużyciu ich dobrej wiary. 
Dowodzono szkodliwości zasad dla sprawy narodowej i złej woli 
przywódców, będących prawdziwymi >>posłannikami szatana<<, oraz 
wynarodowionymi terrorystami. >>Któż dobroduszny uwierzy - pisano 
w Kronice Emigracji Polskiej - że owe mądre okólniki [...] pisał 
waleczny, zacny i prawdziwy polski żołnierz wiekopomnego pułku, że 
je czytał nawet, że je czytane mógł rozumieć. Przecież - dodawano 
w Rocznikach Emigracji Polskiej - ...zaledwie kilku umie czytać, a 
żaden nie posiada sztuki pisania; ta odezwa jest jawnym nadużyciem 
dobrej wiary i podpisów walecznych w boju i wytrwałych w 
nieszczęściu żołnierzy naszych<<. Również w kręgu TDP podzielano 
takież poglądy i dzielnie wspomagano ataki na Gromady. >>Gromada - 
pisano w Demokracie Polskim - użyczała tylko swego nazwiska i 
dostarczała papieru, na którym posłannicy szatana co chcieli to 
pisali<<". 
Po omówieniu iście potępieńczej nagonki na manifest gromadzian, 
autor książki o Gromadach Ludu Polskiego dochodzi do konkluzji 
następującej: "Oczywiście było faktem, iż w procesie 
krystalizowania się poglądów Gromad najczynniejszą rolę odgrywali 
Krępowiecki, Worcell, Dziewicki i Gronkowski*. (* Aleksander 
Gronkowski w powstaniu listopadowym uczestniczył jako 
podporucznik. Jeden z pierwszych członków TDP we Francji. 
Następnie członek sekcji TDP na wyspie Jersey. Sygnatariusz 
manifestu ideowego Gromady Grudziąż. Sekretarz Komisji 
Przygotowawczej Ludu Polskiego. Propagator ideologii 
komunistyczno-utopijnej.) Byli oni autorami wielu dokumentów 
programowych i najaktywniejszymi członkami Komisji 
Przygotowawczej. Ale komisja ta przedstawiała wyniki swoich prac 
ogólnemu zebraniu, gdzie bywały one wielokrotnie dyskutowane, tak 
iż stawały się tworem kolektywnym i zarazem osobistym wyznaniem 
wiary każdego poszczególnego gromadzianina". 
29 listopada 1835 roku emigranci polscy w Paryżu uroczyście 
święcili piątą rocznicę wybuchu powstania listopadowego. Podczas 
obchodu najbardziej znaczące przemówienie wygłosił eks-deputowany 
warszawski, major Walenty Zwierkowski. W przemówieniu tym, 
ogłoszonym później drukiem, "szwoleżer złej konduity" wyłożył 
główne zasady swego światopoglądu. Starzy znajomi Zwierkowskiego 
mieli możność stwierdzić, że pod wpływem doświadczeń emigracyjnych 
niektóre z jego zapatrywań wyraźnie się zradykalizowały. W czasie 
powstania był jeszcze zwolennikiem monarchii konstytucyjnej, teraz 
solidarnie z Lelewelem potępiał ustrój monarchistyczny, 
ubolewając, że "zostawiono berło, godło królewszczyzny obok 
nazwiska cechującego wolność jakby Polacy bez króla obejść się 
nigdy nie mogli". W roku 1829, pisząc testament, żądał, żeby po 
śmierci wypisano mu na nagrobku, jako główny tytuł do chwały, że 
"służył w Gwardyi Napoleona" - w roku 1835 uczestnictwo Polaków w 
wojnach napoleońskich osądzał z surowym obiektywizmem: "Walczyli 
najpierw za wolność bratniego ludu, który o ich usługach wkrótce 
zapomniał, musieli wkrótce walczyć z ludami w interesie 
despotyzmu. Na koniec rozdawano ich książątkom i królikom, a 
resztę posłano na pastwę murzynom, krocie braci poległo". 
Ostatecznie dochodził Zwierkowski do arcyważnego wniosku: "Zawsze 
wolność z cudzej odebrana ręki jest podejrzaną, albo czcze nosi 
tylko nazwisko wolności. Biada narodowi, który na obcą spuszcza 
się pomoc i biada nam, jeżeli będziemy popełniać ten sam błąd 
przodków naszych". 
Za główne przyczyny upadku powstania listopadowego rocznicowy 
mówca uznał: "nierozwiązanie kwestii chłopskiej, 
niezainteresowanie mas powstaniem... niedołężność, obojętność i 
zdradę dowódców oraz prowadzenie walki tylko z jednym zaborcą, 
zamiast z trzema, chociaż pozostali dwaj faktycznie carowi 
pomagali". Na okres emigracji mówca zalecał rodakom: niepokładanie 
nadziei w pomocy obcych rządów, nieprzelewanie krwi za obcą sprawę 
("krew polska do Polski i do wolności tylko należy"), podnoszenie 
wykształcenia umysłowego, dyskusję nad kwestiami socjalnymi, 
zjednoczenie się wszystkich emigrantów, zajęcie się sprawą 
chłopską, wysuwanie haseł: równości, wolności, braterstwa, 
propagandę za pomocą prasy, bratanie się z ludem i wpajanie weń 
umiłowania narodowości oraz oczekiwania pory na zbrojny powrót. 
Zastosowanie się do tych rad mogło, zdaniem mówcy, przyczynić się 
do zwycięstwa, mogło doprowadzić do niepodległości Polski i do jej 
utrwalenia: - "pielgrzymka ta trzecia z kolei będzie ostatnią - 
pocieszał rodaków eks-major i eks-deputowany - będzie dla Polaków 
nauką, aby nie przestać walki, dopóki nie pokona się wroga, lub 
się nie polegnie". 
Przemówienie Zwierkowskiego, z ducha jak najbardziej postępowe, 
wywołało jednak sprzeciw na lewicy Towarzystwa Demokratycznego. 
Ostrej krytyce poddano ustępy przemówienia odnoszące się do 
uwłaszczenia włościan. Zwierkowski - zgodnie ze swoim 
stanowiskiem, wyrażonym już uprzednio na łamach "Nowej Polski", w 
artykule Chłop i szlachcic - opowiadał się za uwłaszczeniem 
chłopów bez ich oczynszowania. W stosunku do jego poglądu na tę 
sprawę z czasów powstania, kiedy domagał się tylko zamiany 
pańszczyzny na czynsze - był to poważny krok naprzód, ale 
radykałów z lewego skrzydła Towarzystwa Demokratycznego nie mogło 
to zadowolić. - "Półśrodki, półreformy nie ustalą szczęścia ludu" 
- grzmiano na skrajnej lewicy. Upominano się o masy bezrobotnych, 
których mówca nie uwzględnił w swych rozważaniach. Jan Czyński i 
Jan Nepomucen Janowski domagali się sprawiedliwej reformy 
społecznej, która objęłaby wszystkich bez wyjątku. - "Pewna liczba 
osób - pisano zjadliwie pod adresem Zwierkowskiego - przystępuje 
do Towarzystwa nie dlatego, ażeby przejąć (się) świętością jego 
zasad, ale aby mu nadać szlachecko-narodowy koloryt". 
Krytyka jeszcze ostrzejsza i o wiele bardziej zasadnicza, acz nie 
adresowana imiennie do Zwierkowskiego, nadeszła z przeciwnego 
brzegu kanału La Manche, ze starych koszar w angielskim mieście 
Portsmouth. W drugiej z kolei odezwie ideologicznej Gromady 
Grudziąż - uchwalonej na posiedzeniu z dnia 10 grudnia 1835 r. - 
znalazły się sformułowania następujące: 
"Gdyby po tysiącznych zawiedzionych przyrzeczeniach, po owej 
hucznej i bogatej w słowa, ubogiej w rezultata ostatniej 
szlachecko-sejmowej rewolucji nasza szlachta, jeszcze raz na koń 
siadłszy, w imieniu już Towarzystwa Demokratycznego powołała do 
powstania uciskanych przez nią chłopów, gdyby im prawić zaczęła o 
równości w obliczu prawa, o wolności umierania z głodu, o 
braterstwie pomiędzy możnym a ubogim, wilkiem a owcą; gdyby 
przyrzekła nawet nadanie gruntów po mającym nastąpić sposobem 
namowy odebraniu ich od dzisiejszych właścicieli i dopełnieniu 
licznych konstytucyjno-reprezentacyjnego rządu formalności, nie 
moglibyśmy... zaręczyć, że (chłopi) pójdą. Być zrozumiałym i 
zyskać wiarę - są dwa konieczne do omówienia warunki. O znajomości 
zrozumiałego dla włościan języka z nami nie będziecie się 
spierali; a co do wiary, jakiej spodziewać się u nich możecie, nie 
nas się pytajcie, lecz waszej własnej przeszłości". 
Odezwę Gromady Grudziąż - z której te słowa wyjęto - podpisali 
dwaj byli podoficerowie armii polskiej: "Prezydujący z kolei" - 
Adam Krzysztofik i "Sekretarz Gromady" - Ignacy Wellmann. Obaj 
wywodzili się z gminu. W historii polskiej dysput politycznych 
było to czymś zupełnie nowym. Plebejskie wotum nieufności wobec 
przywódczej roli szlachty w przyszłych walkach o niepodległość 
musiało być nie lada zaskoczeniem dla "szwoleżera złej konduity". 
Kto wie, czy nie było to najsmutniejsze ze szwoleżerskich 
zaskoczeń odnotowanych w niniejszej opowieści. Demokratyczny 
dziedzic z Białej Wielkiej miał święte prawo czuć się boleśnie 
dotkniętym niesprawiedliwą twardością sformułowań emigrantów z 
Portsmouth. Ale czas biegł bezlitośnie naprzód i subiektywne racje 
przestawały się liczyć. Słowami gromadzian dochodziła do głosu 
milcząca dotąd większość narodu. Cham po raz pierwszy podejmował 
otwartą polemikę z Kordianem. 
W kwietniu 1835 roku ukazała się w Paryżu, nakładem drukarni 
sióstr Pinard, niewielka książeczka pod intrygującym tytułem 
Nie-Boska komedya. Druk był bezimienny i poza szczupłym gronem 
najbliższych przyjaciół Zygmunta Krasińskiego nikt się nie 
domyślał jego autorstwa. Szwoleżerski syn pilnie zresztą zabiegał 
o utrzymanie tej anonimowości. Jeszcze na długo przed wydaniem 
dzieła pisał z Rzymu do Konstantego Gaszyńskiego: 
"Teraz Ci powiem coś, ale żądam od Ciebie najświętszego słowa 
przyjaźni, że nikomu, bez wyjątku, nie powiesz nic o tym. Jeśli 
mnie kochasz, jeśli nie chcesz mnie zarżnąć, nikomu a nikomu. Mam 
dramat dotyczący się rzeczy wieku naszego - walka w nim dwóch 
pryncypiów: arystokracji i demokracji - tytuł Mąż (pierwszy 
roboczy tytuł Nie-Boskiej - M.B.). Przeszlę Ci manuskrypt, nie 
wątpię, że zyski będą, bądź łaskaw je przyjąć od przyjaciela. 
Rzecz, sądzę, dobrze napisana. Jest to obrona tego, na co się 
targa wielu hołyszów: religii i chwały przeszłości! Bezimiennie 
powinno być wydrukowane, nikt nie powinien domyślić się autora. 
Słyszysz, Konstanty, jeżeli mnie kochasz, ten wyraz usta Ci na 
kłódkę zamknie, nieprawdaż? A rzecz ułożysz następującym sposobem. 
Pan Jędrzej Firlej umarł w Korsyce, kiedyś i Ty tam był (w 1833 
r.). Młody to był Polak, umierając, powierzył Ci manuskrypt ten, 
prosił o wydrukowanie... Pamiętaj, że mnie kochasz pamiętaj, że 
żadne względy nie mogą Cię zniewolić do wydania tego, co Ci 
przyjaciel powierza". 
O tym, że autor miał powody dbać o bezimienność swego dramatu, 
świadczy dopisek Konstantego Danielewicza w liście do 
Gaszyńskiego: 
"Jest to dzieło, które się żadnej partii nie spodoba, na którym 
mało kto się pozna, przeciwko któremu może wszyscy krzykną [...] 
Zaklinam Cię o sekret w imię całej przyjaźni, jaką masz dla 
niego". 
Sądy niektórych czytelników Nie-Boskiej komedii zdawały się w 
pełni potwierdzać obawy Danielewicza. Znana literatka Klementyna z 
Tańskich Hoffmanowa, trzeźwa wychowanica spowinowaconych z 
Łubieńskimi Gallichetów, zapisała w swoim pamiętniku pod datą 23 
kwietnia 1835 r.: - "Nie-Boska Komedia. Skończyłam w tej chwili, 
nowe zjawisko literackie, imię autora dotąd nie znane, przecież 
rzecz drukowana w Paryżu u Pinarda. Rozmaite są domysły [...] 
Jednak mniejsza o to, kto napisał, jabym jak na teraz wolała 
bardziej wiedzieć co, bo wyznaję z pokorą, że niezupełnie to dziwo 
rozumiem. Jest to walka arystokracji z demokracją, ale tak 
wystawiona jakby przez legitymistę z Francji; złorzeczenie przeciw 
przechrztom, które znowu jakby Polski się tyczyły. Słowem ani z 
treści, ani z końca zgadnąć nie można komu autor sprzyja, a nawet 
dla kogo pisał. Przedstawia demokrację w kolorach francuskich z 
najokropniejszej epoki, przeto wystawiałam sobie, że on nam środek 
między dwoma okaże, ale nie. Wszystko się na tym kończy. Sądzę, że 
ta książeczka w ogóle nic dobrego nie sprawi, owszem, ciemną 
szlachtę naszą utwierdzi w koniecznej chłopów niewoli, a 
prostactwo podburzy przeciw panom, przypuśćmy, iż im (tj. 
prostakom) się w ręce dostanie i że ją zrozumieją". 
Podobne zarzuty, ale w formie znacznie ostrzejszej, będą wysunięte 
później w anonimowej broszurze pt. Mickiewicz de la litterature 
slave."Co mnie przejęło, zgrozą i zdziwieniem, co mnie napełnia 
teraz jeszcze goryczą, gdy tu mówię o Nie-Boskiej Komedii - pisał 
nie ujawniony z nazwiska autor broszury* (* Helena Kozerska w 
badaniach ustaliła, że autorem broszury był Jan Niezabytowski, 
pochodzący z zamożnej rodziny ziemiańskiej na Litwie.) - jest to 
spostrzeżenie paskudnego ducha, którym to dzieło jest przejętym, 
paskudnej dążności jego, paskudnego celu, wyśmiania tego, co jest 
jeszcze na świecie wielkiego, pięknego i szczytnego razem; 
wzbudzenie u nas walki, nie mówię całego narodu z wrogiem, 
najezdnikiem, ale tylko ludu z jakąś mniemaną arystokracją i podłą 
herbową zgrają. O Boże! jeszczeż nam tego w Polsce nie stawało 
tylko - chyba to za moskiewskie ruble tak pisać można..." - Mógłże 
przypuszczać śmiertelny wróg carów, że takie ściągnie na siebie 
zarzuty? Autor broszury nie uszanował także bezimienności dzieła: 
- "Wiadomo, iż w swojej komedii pan Krasiński oddał nam jakby 
familijny, poetycki obraz własnej historii i rodziny swojej, że 
tym dzieckiem jeniuszu, cet enfant perdu du genie, jest on sam we 
własnej osobie. Tym zaś poetyckim hrabią, arystokratą, poetą, co 
na orle lata, tym naczelnikiem chłopów i hrabiów, jest szanowny 
jenerał..." 
Sam autor Nie-Boskiej komedii również nie był zadowolony z jej 
wymowy ideowej. Po krótkiej euforii, spowodowanej wyrzuceniem z 
siebie tak potężnego ładunku myśli i uczuć, popadł w głęboki 
kryzys duchowy: - "Jestem za młody, by w łeb sobie palnąć, za 
stary, by szkołę na nowo rozpoczynać - pisał jesienią 1834 roku, z 
Rzymu, do Henryka Reeve'a. - Jestem jedynie zdatny do odgrywania 
roli skorpiona przez lat dziesięć, a następnie do wydania swego 
ostatniego tchnienia w przekleństwie lub w długim ziewnięciu. Ach, 
jeśli wiesz, gdzie znajduje się promień nadziei, nowa zorza, wiara 
młoda, zdolna mi serce wypełnić, powiedz mi o tym, Henryku? Daj mi 
ideę lub rzecz, którą bym mógł ubóstwiać, z której bym mógł sobie 
ołtarz uczynić, a ległbym przy niej i żyłbym miłością, uwieńczony 
kwiatami, osnuty kadzidłami, otoczony muzyką. Widziałem dzisiaj 
chłopa polskiego, brudnego i zgrzybiałego, który z kosturem w ręku 
i z dwiema muszlami pielgrzymiemi na plecach przyszedł pieszo z 
Warszawy do Rzymu, by klęknąć u grobu św. Piotra. Gdy go 
zobaczyłem, pozazdrościłem mu jego podróży, jego idei, która tak 
silnie pchnęła go naprzód. Daj mi ideę podobną, a jeszcze jeden 
świat stworzę!..." 
Po opublikowaniu dramatu nastąpił czas nerwowego wyczekiwania na 
opinie kompetentnych znawców. W liście z 4 maja 1835 roku pisanym 
w Neapolu, Zygmunt Krasiński komunikował angielskiemu 
przyjacielowi: "Ukazało się właśnie u Pinarda w Paryżu dzieło 
zatytułowane >>Comedie non divina<<, po polsku >>Nie-Boska 
Komedia<<, które Ci polecam. Życzyłbym sobie, żebyś je sprowadził 
i poprosił Waleriana (Krasińskiego) lub kogo innego o przełożenie 
przy czytaniu. Uczyń tak, proszę i sąd mi swój prześlij! To 
niedługie, ma zaledwie sto sześćdziesiąt cztery strony. Gdybyś 
skądinąd o tym słyszał, napisz mi co o tym powiedziano, to mnie 
nieskończenie interesuje. Lecz >>Bezbożnikiem ten, kto tajemnice 
Cerery<<... Jeśli przypominasz sobie Horacego, przypomnij sobie tę 
cytacyę i strzeż się języków!..." 
I w miesiąc później - 3 czerwca 1835 r. - do tegoż Reeve'a z 
Florencji: 
"Co do małego dziełka, o którym Ci w ostatnim liście wspominałem, 
to ma ono zdaje się, powodzenie. Donoszą mi, że Mickiewicz i 
Niemcewicz przyznają mu geniusz i mówią o nim z zachwytem. Ale nie 
znają nazwiska puerpery*, (* Puerpera po łacinie położnica, w 
danym wypadku użyte przenośnie dla określenia autora dzieła.) i 
daj Boże by się go nigdy nie dowiedzieli. Henryka uprasza się, by 
nie opowiadał, że mu już dwa razy o nim mówiono". 
Szczególnie wysoko, i to od pierwszej chwili, oceniał Nie-Boską 
komedię Adam Mickiewicz. Później, gdy zaczął nauczać polskiej 
literatury w "College de France", poświęcił arcydziełu 
Krasińskiego aż cztery wykłady. Wynosząc pod niebiosa wartości 
artystyczne i ostrość społeczną utworu, zwracał jednak uwagę na 
pewną niedomogę jego treści. Istotę swych spostrzeżeń wyraził w 
słowach następujących: "...poemat ten jest tylko jękiem rozpaczy 
człowieka genialnego, który widzi całą wielkość i trudność 
zagadnień społecznych, a niestety nie wzniósł się jeszcze na 
wyżyny, skąd mógłby dojrzeć ich rozwiązanie". 
Bo nie było dla Mickiewicza rozwiązaniem wystarczającym (jak nie 
jest nim i dziś dla wielu odbiorców Nie-Boskiej komedii) końcowe 
zwycięstwo Galilejczyka nad wodzem ludu Pankracym - zamykające 
dramat Krasińskiego w trybie klasycznego deus ex machina*. (* 
Rozwiązanie akcji w tragedii antycznej, spowodowane nagłym i 
niespodziewanym pojawieniem się bóstwa.) W tym zakończeniu jak do 
dramatu i nie umotywowanym jego uprzednim przebiegiem* (* Dotyczy 
to oczywiście tylko dramaturgii samej Nie-Boskiej komedii, bo na 
tle ogólnego, na wskroś katolickiego światopoglądu Krasińskiego 
zakończenie to jest jak najbardziej uzasadnione.) - znalazła tylko 
odbicie ostatnia żarliwa nadzieja Krasińskiego, wyprowadzona z 
konkretnej obecności zwycięskiego krzyża chrześcijanin na 
zwaliskach rzymskiego cyrku cezarów. Opanowany apokaliptyczną 
trwogą poeta rozpaczliwie wierzy, że tylko krzyż zdolny jest 
uratować świat przed ostateczną katastrofą. Śmiertelny strach 
przed końcem świata przecieka całą Nie-Boską komedię. Strach, 
który otaczał Krasińskiego w Wiedniu podczas rodzenia się dramatu; 
strach, który zagnieździł się w jego wyobraźni po warszawskich 
wypadkach 15 sierpnia i po rozruchach robotniczych w Lyonie. A 
przecież to, co takim przerażeniem napełniało poetę-generałowicza, 
nie było jeszcze końcem świata. Kończyła się tylko wyłączność na 
przewodzenie w narodzie jednej określonej formacji historycznej - 
tej właśnie, która blaskiem swej legendy opromieniła dzieciństwo 
Napoleona-Zygmuntka Krasińskiego. 
Na tytułowej karcie Nie-Boskiej komedii syn szwoleżerski wypisał 
motto, zaczerpnięte rzekomo z Koranu: * (* Historycy literatury 
stwierdzili, że przytoczonych słów w Koranie nie ma. Sam Krasiński 
wycofał się z mistyfikacji, zastępując w dalszych wydaniach 
odsyłacz do Koranu podpisem "Bezimienny".) 
Do błędów nagromadzonych przez przodków, 
dodali to, czego nie znali ich przodkowie - 
wahanie się i boiaźń - i stało się, że 
zniknęli z powierzchni ziemi, i wielkie milczenie 
jest po nich... 
Epilog 
Zgodnie z przyjętym założeniem opowieść o dawnych szwoleżerach 
doprowadziłem do roku wydania Nie-Boskiej komedii, bo dramat ten 
wydał mi się podzwonnym świata, w którym żyli i działali 
napoleońscy gwardziści. Ale na biurku pozostało mi jeszcze sporo 
wyciągów z późniejszych materiałów biograficznych, oświetlających 
drogi bohaterów cyklu szwoleżerskiego aż do końca ich ziemskiej 
wędrówki. Przekazuję te materiały do wiadomości czytelników. 
Oto list Zygmunta Krasińskiego z końca października 1838 roku, 
pisany do najbliższego w owym czasie przyjaciela, Adama Sołtana. 
Trudno o dosadniejsze świadectwo wprost niepojętej zależności syna 
poety od ojca generała. List dotyczy dramatycznego epizodu w życiu 
Zygmunta. Autor Nie-Boskiej przeżywał swą kolejną "największą 
miłość". Jego trzecią wybranką była Joanna Bobrowa, żona bogatego 
ziemianina spod Krzemieńca. Generał Krasiński, któremu ten "romans 
bez perspektyw" przeszkadzał w planach małżeńskich jakie układał 
dla syna, przerwał go w sposób bezprzykładnie brutalny. Synowi 
krwawiło serce, ale tak samo jak w wypadkach poprzednich 
podporządkował się woli ojca, choć - przypominam - miał już lat 
prawie dwadzieścia siedem. Stać go było jedynie na rozpaczliwy 
list do Sołtana. 
"Drogi Adamie! Cały czas na wsim siedział a polowałem, by do nóg 
przenieść ból z mózgu. Z trzysta kuropatw, lewą ręką strzelając, 
zabiłem. Położenie moje w niczym się nie polepszało. Co dzieś łzy 
jego, to znów oburzenie i gniew rozdzierały mi serce. Do tego 
doszło, że już on mojej przytomności znosić nie mógł, ja zaś od 
jego oblicza się usuwałem, o ile to pogodzić mogłem z winnym mu 
uszanowaniem. Jeszczem nie był nigdy żył tak nędznie, przykro, 
nieznośnie. Wreszcie przyszedł dzień, w którym zażądano ode mnie, 
bym dał słowo, że nigdy już w życiu do niej (Joanny Bobrowej - 
M.B.) nie napiszę. Zdaje się, że mój Ojciec poczytywał sobie za 
obowiązek ostateczne zniszczenie wszelkich pomiędzy nami 
stosunków. Pojmiesz, że nie zgodziłem się na takowe żądanie... 
Otóż po trzech tygodniach burz, nic na mnie wymóc nie mogąc, 
rozjątrzony do najwyższego stopnia, oskarżając mnie ciągle o to, 
że go nie kocham, pojechał nareszcie mój Ojciec na Podole i w 
przejeździe przez Wołyń, wstąpiwszy do Krzemieńca udał się do niej 
i prosił ją o to samo. Pojmiesz znowu, że tak jak ja nie mogłem 
przystać, tak ona nie mogła nie przystać, bo jej położenie 
okropnym, strasznym, nad miarę dzikim w tej chwili było. Wrócił 
mój Ojciec przywożąc mi kilka słów od niej, drżącą ręką pisanych, 
w których mówi, że musiała zgodzić się na to, by ostatni raz te 
kilka słów napisać do mnie, bo inaczej groził jej mój Ojciec, że 
nigdy już w życiu mnie nie zechce widzieć. Odtąd, tj. od półtora 
miesiąca, żadnych już nie mam dalszych od niej wieści. Patrz! do 
czego tę nieszczęśliwą kobietę doprowadził i samego siebie. Jest w 
moim sercu coś na kształt kamiennej zapory, która mnie od świata 
zewnętrznego jakby na wieki przedzieliła; skurczyłem się w duszy, 
zmalałem, znędzniałem, nie wiem, gdzie jestem i czym jestem, wiem 
tylko, że tę którąm kochał wydałem na łup wewnętrznych zgryzot i 
zewnętrznych przykrości. Wszyscy o tym wiedzą i mówią. Jej imię w 
ustach ludzkich pożenione z moim krąży po świecie jak zdawkowa 
moneta*, (* Romans Zygmunta Krasińskiego z Bobrową był 
rzeczywiście powszechnie znany i traktowano go nader poważnie. 
Świadczą o tym słowa generała Tomasza Łubieńskiego w liście do 
ojca z 2 stycznia 1837 r.: "Mówią, że młody Krasiński, syn 
generała, żeni się z młodą rozwódką Panią Bóbr, która ma być 
bardzo ładna. Ojciec ma być z tego mocno nieukontentowany, chce go 
od tego odprawić, ale jeżeli się szczerze kocha, to znając jego 
[syna] charakter, wątpię, żeby mógł to dopiąć".) a ocalić jej, a 
pomóc jej, a bronić jej nawet nie mogę... Powiadam Ci, żem 
niemiłosiernie znikczemniał. Teraz jadę do Włoch z moim Ojcem. 
Zdrowie jego coraz gorsze, a jego westchnienia przebijają mi 
serce, bo każde z nich wyrzuca mi, żem nie chciał się żenić, żem 
nie chciał dom jemu dać, w którym by spokojnie odpoczął po tylu 
nawałnicach..." 
Po kilkuletnim "wykręcaniu się" Zygmunta (pogrążonego tymczasem w 
czwartym już wielkim romansie z Delfiną Potocką), generałowi udało 
się jednak zmusić go do ożenku z nie kochaną panną hrabianką Elizą 
Branicką. Wszechmocny reżyser synowskiego życia doprowadził rzecz 
do końca, czuwając osobiście nad dopracowaniem każdego 
najdrobniejszego szczegółu. Oto list pisany przez generała do 
administratora dóbr ordynackich, byłego kapitana szwoleżerów 
Kazimierza Kocha, w sprawie przygotowań do przyjęcia nowożeńców w 
Opinogórze: 
"Dn. 18 juli 1843 Drezno 
Pamiętaj, że takie prezenta będą oddane: 
1-mo, Snopek zboża złotym starożytnym łańcuchem obwiązany i złota 
szkatułeczka z ziarnem, którego szczypty pod nogi oddający lub 
oddająca rzuci z życzeniem, by szczęście w potoczne lata tak się 
siało. 
2-do. Konewka srebrna z mlekiem i baryłka srebrna z patoką, z 
życzeniami, by wszystko mlekiem i miodem płynęło. 
3-tio. Bukiet obwinięty w drogie kolie, by im szczęście kwitło. 
4-to. Na tacy przyniosą owczarze czy owczarki trochę wełny, a w 
niej różne srebrne i złote wyroby. 
5-to. Pomyśl jeszcze, co dać przez ręce chemii, to jest gorzelni, 
browarów, to będzie flasza starożytna z perfumami. Więc jedwabne 
(?) śpiewki przygotujcie, a jeżeli można, to by ostatnie wiersze 
zawsze chór powtarzał. K(oło) 20 juli pewno szlub będzie i po nim 
napiszę kiedy przybędziemy. Niech lampy będą nalane, balony z 
papieru porobione, kolorowe miski także nalane lub doniczki, że 
gdyby było potrzeba oświetlenia, żeby pod ręką było wszystko 
zresztą róbcie co możecie. 
Krasiński". 
Ale nie na wiele się zdały te wszystkie zabiegi, nic nie pomogło 
zamawianie u losu szczęścia dla siłą skojarzonego małżeństwa. W 
tym jednym wypadku zawiódł magiczny wpływ Opinogórczyka na syna: 
miłości do nie chcianej panny narzucić Zygmuntowi nie zdołał. O 
nastrojach młodego żonkosia w pierwszych miesiącach po ślubie 
świadczą liczne wzmianki w jego korespondencji z Delfiną Potocką. 
11 września 1834 r.: 
"...Leżałbym tylko i jęczał i spał i prosił o koniec wszelkiego 
istnienia..." 
12-14 września: 
"...Aniele mój! Jaki niesmak we mnie do życia [...] Jeślim bliski 
Chrzanowa zachodzę do tego Kocha, o którym Ci mówiłem, i tam kładę 
się na kanapę - trochę z nim pogadam o Napoleonie - potem umilkam 
i czekam zamyślony, aż słońce rozczerwieni się na szybkach 
okien..." 
16 września: 
"...Znów wracają mi się kongestie do mózgu, połączone z bólami 
serca, znów zacznę schodzić pochyłością nadół - amen!..." 
26 września: 
"...Dziś wrócił mój Ojciec z Warszawy - wychódł i zżółkniał 
okropnie - uciekam od niego - on też ode mnie..." 
Tymczasem generał w listach do swej wychowanicy Amelii Załuskiej 
skarżył się na egoizm Zygmunta. W zestawieniu z powyżej 
przytoczonymi dokumentami, brzmi to jak ponury żart. Generał 
pisał, że "umrze przez syna, że egoista z niego pierwszy na 
świecie..." Po czym następowała pełna irytacji ocena natury 
synowskiej: 
"Bóg mnie skarał mądrością jego, gdyż widzę, że lepiej być 
przygłupim, jak nadto mądrym [...] Będąc młodym znałem wojewodę, 
który zawsze mówił: Bóg mi dał dwóch synów, jednego nadto mądrego, 
drugiego nadto głupiego. Ja zaś to oboje w Zygmuncie znajduję..." 
Piękna hrabina Amelia, pierwsza muza Zygmunta, rezydowała w tym 
czasie w swoich Łaziskach pod Radomiem, zajęta własnymi sprawami 
uczuciowymi, ale Krasińskich nie spuszczała z oczu. W listach do 
przyjaciół ubolewała nad smutną sytuacją ojca i syna: 
"Nihil est ab omni beatum (nie ma bezwzględnego szczęścia) - 
powtarzała w jednym z listów za rzymskim poetą Horacym. - Wszystko 
ma oyciec co do szczęścia potrzebne, ale gdy niema syn zdrowia na 
co ordynancya na co Bogactwa honory zaszczyty wziętość. Wszystko 
ma syn. Bogactwa Żonę piękną i dobrą, Syna zdrowego (pierworodny 
syn Zygmunta Krasińskiego, Władysław urodził się 24 XI 1844 r. - 
M.B.) serce naylepsze głowę uorganizowaną nauką i wiadomościami 
zdolności wielkie na cóż się to zdało kiedy ognistey duszy i 
wrzącey Imaginacyi nie może podołać drobne ciało. Ogień go pożera 
i trawi. Imaginacya dręczy i kiedykolwiek ten słaby fizyczny 
organizm ulegnie pod nadzwyczajną siłą umysłowych zdolności i 
serca zbyt drażliwego. Zaklęłam oyca aby mu na iaki czas zabrał 
xiążki i Pioro a Wnuka dał do piastowania ale takiemu umysłowi 
trudno o dystrakcyę..." 
Z leżącej na moim biurku dokumentacji wynika, że syn poeta i 
ojciec generał rzadko przebywali razem. Zygmunt uciekał od nie 
kochanej żony w zagraniczne wojaże. Krążył stale gdzieś między 
Dreznem a Rzymem, przekładał na poezję swoje życiowe dramaty, 
chorował na oczy, cierpiał, pisał piękne listy miłosne do Delfiny 
Potockiej. Ale myśli o ojcu towarzyszyły mu zawsze i wszędzie. 
Prawdziwie wzruszające są jego wzmianki o generale, zachowane w 
suchych i poświęconych głównie sprawom pieniężno-paszportowym 
"biletach" do oficjalistów ordynackich. Pełne czułości i lęku 
dopytywania się o zdrowie "najdroższego Ojca"... Wiadomość o 
zakupieniu dla niego potężnego zapasu czekolady... Solenne 
zaklęcia, aby przesłane do Opinogóry marmurowe popiersie synowskie 
- prezent dla ojca - było starannie ukrywane przed nim aż do dnia 
jego imienin... 
Generał większą część swego czasu spędzał w Petersburgu, gdzie 
pełnił obowiązki generała adiutanta cesarza i członka Rady 
Państwa. Przedłużeniem warszawskich obiadów literackich na 
Krakowskim Przedmieściu stały się huczne przyjęcia wydawane przez 
generała w stolicy cesarstwa. Tylko że tam nie rozmawiano już o 
literaturze i teatrze. Zamiast tego grano w karty. 
Paskiewiczowska reakcja po powstaniu nie zdołała osłabić 
gwardyjskiej wierności Opinogórczyka. Wytrzymała ona zwycięsko 
wszystkie próby. Podpis Krasińskiego można odnaleźć, obok podpisu 
Nowosilcowa, na narzuconej Królestwu przez carat, ogłupiającej i 
antypolskiej reformie szkolnictwa elementarnego. Nie zabrakło 
również generała u stóp tronu, kiedy cesarz Mikołaj, podczas 
pierwszego po powstaniu pobytu w Warszawie, ujawniał swój program 
w stosunku do Polaków: "Macie do wyboru: albo karmić się illuzyą 
Polski niepodległej, albo żyć spokojnie jako wierni poddani mojego 
Rządu [...] Kazałem wystawić Cytadelę i oświadczam wam, że za 
najmniejszym ruchem buntowniczym zniszczę miasto i z pewnością nie 
odbuduję go". Pełnił też generał obowiązki gospodarza na wielkim 
(2000 osób) balu, którym warszawski "świat nie skompromitowany" 
(udziałem w powstaniu) wyrażał monarsze swą wdzięczność za 
obdarzenie miasta Cytadelą. 
Pod koniec życia generała jego niezłomna wierność doczekała się 
nagrody. Wobec ciężkiej choroby feldmarszałka Paskiewicza, nowy 
cesarz rosyjski Aleksander II powierzył Krasińskiemu funkcję 
namiestnika w zarządzie cywilnym Królestwa. Spełniło się więc 
częściowo największe pragnienie życiowe Opinogórczyka, to właśnie, 
które przed ćwierćwieczem zepchnęło go na pozycje antynarodowe. 
Ale to późne spełnienie nie dało mu całkowitej satysfakcji. Był 
stary, zmęczony, schorowany, a Królestwo po powstaniu także nie 
było już dawnym Królestwem. Zresztą nie pełnił tych funkcji długo, 
ustały one automatycznie z chwilą przysłania z Petersburga nowego 
prokonsula carskiego - księcia Gorczakowa. Historycy utrzymują, że 
w czasie swego krótkiego namiestnictwa Krasiński próbował się 
rehabilitować przed narodem: świadczył przysługi 
"skompromitowanym", zabiegał w Petersburgu o przywrócenie 
Warszawie uniwersytetu. 
Zygmunt w tym czasie snuł wstrząsające proroctwa w listach do 
swego przyjaciela Jerzego Zamoyskiego: 
"Nie, mój kochany, dobrzy ludzie (Francja i Anglia) nic dla nas 
nie zrobią. Minie jeszcze wiele lat i mąk i cierpień bez liku; 
naród nasz wycierpi tak straszne katusze, że o nich nie śniło się 
dotąd nikomu; ale po wielu latach przyjdzie wielka wojna, w której 
wezmą udział wszystkie państwa Europy, a która głównie będzie się 
toczyła w naszym kraju. I kraj jak długi i szeroki spłynie łzami i 
krwią. Zniszczenie, pożogi, wyludnienie, wszelkiego rodzaju męki 
przejdą wszystko, co naród dotąd wycierpiał. Ale wówczas Bóg, na 
pohańbienie dobrych ludzi, a większą swoją chwałę, każe Szatanowi 
odbudować Polskę: i ci, którzy ją rozszarpali, będą walczyli na 
drgających jej członkach, wyrywając je sobie nawzajem i licytując 
się, kto uczynił więcej dla jej wskrzeszenia..."* (* List ten, 
przechowywany w archiwach Czartoryskich w Paryżu, przywieziono do 
Polski w czasie pierwszej wojny światowej, kiedy to trzej walczący 
z sobą cesarze zaborcy kokietowali swoich polskich poddanych 
obietnicami wskrzeszenia niepodległej Polski.) Wiosną 1858 roku 
odbył generał Krasiński ostatnią podróż leczniczą do "kurortów" 
niemieckich. Listy z tej podróży, pisane do administratorów dóbr 
ordynackich, przetrwały w zbiorach rękopisów Biblioteki Publicznej 
w Warszawie. Nieciekawe to listy. Pełno w nich starczego 
zrzędzenia i wyrzekania na wiek, choroby i nierzetelność 
administratorów. Ciekawy jedynie jest sam fakt, że dawny dowódca 
somosierskich szwoleżerów odbywał swą podróż koleją żelazną, na 
widok której jeszcze niedawno - jak pisały o tym gazety - "krowom 
kisło mleko w wymionach". 
Ostatnimi dokumentami mówiącymi o życiu i śmierci generała 
Wincentego Krasińskiego, a także jego syna Zygmunta - są listy 
"Generalnego Rządcy Majoratu Opinogórskiego" Feliksa Karpińskiego, 
pisane do brata Leopolda, sędziego w Środzie Wielkopolskiej*. (* 
Listy te, przechowywane w archiwum rodziny Karpińskich, 
opublikował po raz pierwszy pan Zygmunt Karpiński w swojej książce 
wspomnieniowej pt. O Wielkopolsce, złocie i dalekich podróżach 
[Warszawa, 1971].) 
Feliks Karpiński objął zarząd ordynacji Krasińskich w roku 1857 - 
na kilkanaście miesięcy przed śmiercią generała. Z pierwszego 
zetknięcia z pracodawcą wyniósł wrażenie raczej pozytywne. - 
"Byłem w Warszawie u jenerała na obiedzie i na poobiedniej gawędce 
przy cygarze - donosił bratu. Bardzo przystojny człowiek, maniery 
nadzwyczaj pańskiej, żenująco grzeczny; być może dlatego, że 
wiedział iż jestem turwiańczyk, ze szkoły jenerała Chłapowskiego, 
którego może nie kocha, ale na pewno ceni bardzo". 
Jednakże już wkrótce po objęciu obowiązków, stosunek plenipotenta 
do ordynata uległ całkowitej odmianie: 
"Z pryncypałem stosunki wcale nie miłe - żalił się pan Feliks 
bratu - złym gospodarstwem wiele stracił, a teraz nic nie 
włożywszy, chciałby mieć większe dochody, co być może. 
Gospodarstwo moje jest nadzwyczaj biedne, siedemnaście folwarków 
składają ordynację, budynków nie ma nic, wszystko się wali i 
upada... Zło spoczywa w samej administracji, usunąć tej tamy nie 
mogę, bo ją sam generał zrobił, a wiesz o tym, że tytuł generała 
nadaje wszystkie cnoty umysłowe i moralne; wszystko zna, umie, bo 
jest generałem. Każdy pan polski przedstawia mi się jako wielki 
chaos, jako mieszanina złego i dobrego, jako komplikacja wszelkich 
dziwactw i głupstw, ale cóż z nimi robić, oni mają pieniądze, a 
my, biedacy, właśnie ich potrzebujemy". 
I w dalszym liście: 
"Stosunek nasz z generałem jest prawie nieznośny [...] Tutaj 
potrzeba milionów kapitału nakładowego, by budynki podźwignąć, 
inwentarz skompletować. Generał jest starym skąpcem i podejrzliwym 
w najwyższy sposób, nie wierzy sam sobie, a cóż dopiero komu 
innemu. W tym roku oddaję mu 200 000 złotych polskich czystej 
intraty - tego dawniej nigdy nie miał, a jednak oświadczył mi iż 
mało [...] Tak nieznośnego indywiduum, tak płaskiego duszą 
charakteru, jak mój pan generał, nie spotkałem w życiu..." 
Wkrótce potem, późną jesienią 1858 r., pierwszy ordynat 
opinogórski opuścił ziemski padół. Kolejny list Feliksa 
Karpińskiego poświęcony jest w całości temu zdarzeniu. 
"Pryncypał mój nie doczekał wiosny, 24 listopada przeniósł się do 
wieczności; przed śmiercią płakał przeszło pół godziny (podobnie 
jak niegdyś książę-namiestnik Zajączek - M.B.); łzy te pogodziły 
go zapewne ze światem, pogodziły go zapewne z Bogiem. Ciało 
przywieźli z Warszawy do Opinogóry, ambarasu i kłopotu miałem 
wiele; duchowieństwa było ze sto, obywateli ani na lekarstwo. Czy 
nie przybyli wskutek wyobrażeń politycznych czy też wskutek 
deszczu i błota, nie wiem ani umiem tłumaczyć. Pan Zygmunt zostaje 
dotychczas w Paryżu, synowa tylko towarzyszyła smutnemu obrzędowi. 
Od p. Zygmunta odebrałem list z Paryża. Poleca mi wykazać, 
dlaczego Opinogóra nie daje dochodu i jakie są środki 
podźwignięcia majątku". (Nieoczekiwana, zaiste, bywała niekiedy 
rzeczowość romantycznych poetów! - M.B.). 
W trzy miesiące później Zygmunt Krasiński podążył za ojcem. 
Zakończył życie w Paryżu 23 lutego 1859 roku. Zwłoki jego 
przywieziono do Opinogóry. 
"W listopadzie pochowałem generała - pisał w kwietniu do brata 
administrator Karpiński - dzisiaj już i syna, pana Zygmunta nie ma 
na świecie. Syn dopędził ojca, obydwaj stanęli u jednego kresu, a 
dwa te duchy, sprzeczne za życia, nie pogodzą się po śmierci, bo 
się nie znajdą; jeśli bowiem jest jakie niebo i piekło to syn 
cierpieniem zarobił na niebo, a ojcu dostał się płacz i zgrzytanie 
zębów. Nekrologi Zygmunta są nader sympatyczne, szkoda, że połowę 
z nich cenzura wykreśliła. Pani hrabina Zygmuntowa wraca do kraju 
z dziećmi, osiądzie w Ursynowie pod Warszawą. Majątek małoletnich 
oszacowany na 24 miljony złp." 
I o pogrzebie poety: 
"Rozhowor był w Opinogórze wielki. Samych wielkich pań i panów 
zjechało się do stu, dwieście koni zwoziło i odwoziło gości [...] 
pogrzeb ten, reprezentowany przez obywatelstwo był demonstracją 
narodową; na pogrzebie generała nie było wcale obywateli; 
osiemdziesięciu mnichów zastępowało wszystkie stany..." 
Z kolei: materiały związane z drugim bohaterem cyklu 
szwoleżerskiego. Oto dwie cieniutkie broszurki Walentego 
Zwierkowskiego: pierwsza - Dążenie Czartoryskich do korony, wydana 
w Poitiers w roku 1839, i druga przeciwko generałowi Maciejowi 
Rybińskiemu, ostatniemu wodzowi naczelnemu powstania - pisana 
wspólnie z byłym posłem powiatu przasnyskiego Wincentym 
Chełmickim, wydana w Paryżu w roku 1843. Obie te publikacje 
wyrażają główną zasadę całej politycznej działalności emigracyjnej 
"szwoleżera złej konduity": żadnego kompromisu z siłami, które w 
roku 1831 doprowadziły do klęski powstania!*(* Wnikliwy badacz 
dziejów politycznych tamtych czasów, historyk Jerzy Skowronek, 
oceniając ówczesną sytuację z perspektywy półtora wieku, przyznaje 
rację Walentemu Zwierkowskiemu. Zdaniem Skowronka, przyjęcie przez 
siły demokratyczne emigracji kompromisu z emigracyjną prawicą, na 
zasadach proponowanych przez Adama Czartoryskiego bądź generała 
Macieja Rybińskiego, musiałoby oznaczać "pełne zablokowanie 
dyskusji nad wewnętrznymi i personalnymi przyczynami klęski 
listopadowego zrywu, pełną amnestię moralną od błędów, 
nieudolności czy świadomych niechęci Chłopickiego, Skrzyneckiego, 
Czartoryskiego i wielu podobnych, którzy klęskę spowodowali, a 
przynajmniej nie próbowali jej zapobiec. Czy w takiej aurze - pyta 
historyk - mogłaby narodzić się jakakolwiek mocniejsza wiara w 
skuteczność nowych wysiłków na rzecz wyzwolenia ojczyzny? Wysiłków 
podejmowanych tymi samymi siłami społecznymi, pod tymi samymi 
hasłami i tym samym kierownictwem co w przegranym powstaniu?") 
Właśnie za te broszury demokratyczny Ogół emigracji polskiej w 
Londynie nagrodził pana Walentego pamiątkową szablą z wyrytym na 
głowni napisem: "1844, nov. XVII. W. Zwierkowskiemu od Braci w 
Anglii za wyjaśnienie zdrad z roku 1831 upominek"; szablę tę 
przechowuje się do dziś w mieszkaniu państwa Tadeuszostwa 
Zwierkowskich, przy ulicy Karmelickiej w Krakowie. 
Dalej: dwa rękopiśmienne (nigdy nie publikowane) wiersze, 
odnalezione w spuściźnie pośmiertnej dziedzica z Białej Wielkiej. 
Pierwszy - anonimowy odnosi się do amnestii dla uczestników 
powstania, którą - zdaniem autora wiersza car ogłosił jedynie dla 
wprowadzenia w błąd europejskiej opinii publicznej: 
Amnestya w Polszcze r. 1832 
Z Peterhofu przyjeżdża łaska do Warszawy 
Do wychodźców przemawia ich tyran łaskawy: 
"Wszystko przebaczam - wszystko daruję, 
Zbliżcie się do mnie bez trwogi. 
Żadnej urazy ku wam nie czuję, 
Wracaicie w domowe progi". 
Ledwie wrócili - ryknął: 
"Buntownicze głowy! 
Chylcie się pod moje stopy, 
Jest dla was kara, więzienie, okowy
Amnestya dla Europy". 
Drugi wiersz pochodzi z 14 lutego 1846 r. i wiadomo, że napisał go 
Hipolit Klimaszewski, dyrektor polskiej Szkoły Batiniolskiej w 
Paryżu, dla uczczenia imienin Walentego Zwierkowskiego: 
Do Walentego Z. 
Na twego imienia cześć 
Opowiem mych uczuć treść: 
Niech jak życzym tak się stanie 
gdy bies przyjdzie cara brać. 
Nasza Polska trzeźwa wstanie 
chociaż pjana poszła spać. 
Lud nasz dzielny, uwolniony 
odbuduje świętość jej. 
On nie liczy nic na trony, 
a na panów jeszcze mniej. 
Minie troska co nas gniecie, 
a my ujrzym własny kraj. 
Dla Polaka, wszak wy wiecie, 
świat pustynią, w Polsce raj. 
Dzisiaj żyjem, jutro gnijem. 
A więc biedę winem zmyć. 
Póki cara nie pobijem, 
Nie przestajmy wina pić. 
I pod wierszem dopisek inną ręką prawdopodobnie Zwierkowskiego: 
Ale w miarę (podkreślone) 
Bo jak cara nie pobijem, 
będziem kwaśne piwo pić. 
Następne materiały biograficzne dotyczące Zwierkowskiego pochodzą 
z okresu wrzenia rewolucyjnego lat 1848-1849; uporządkował je i 
ogłosił historyk toruński Władysław Lewandowski, wydawca pism 
politycznych "szwoleżera złej konduity". 
28 marca 1848 roku Komitet Emigracji Polskiej wydał odezwę 
zachęcającą emigrantów do powrotu przez Niemcy do kraju. Znowu 
odżywał zamiar wywołania wybuchu zbrojnego we wszystkich trzech 
zaborach. W Wielkopolsce, Krakowie, Królestwie i Galicji 
rozrzucono po wsiach ulotki z zapowiedzią bliskiej walki z 
zaborcą. 
Wśród wyjeżdżających do kraju znalazł się i Walenty Zwierkowski. - 
"Po drodze (do kraju) - świadczy Władysław Lewandowski - 
postanowił zatrzymać się w Brukseli, celem porozumienia się z 
Lelewelem. Lelewela nie zastał w domu i o całej sytuacji w Paryżu 
doniósł mu listem pisanym 14 kwietnia z Poznania, stwierdzając 
również, że musi szybko wyjechać, ponieważ władze pruskie 
aresztują emigrantów [...] Donosił ponadto, że głównym celem jego 
podróży jest Kraków, dokąd uda się przez Wrocław. Pisał dalej, że 
sytuacja w Krakowie jest napięta. Garnizon austriacki zwiększony, 
emigranci, których jest około 1000, nie mają dozwolonego pobytu i 
że się rozpocząć miały utarczki w mieście". 
26 kwietnia 1848 r. pan Walenty uczestniczył już w walkach na 
ulicach Krakowa. W pisanym w kilka dni później, z Wrocławia, 
liście do Lelewela szczegółowo przedstawił przebieg "walk 
barykadowych", podkreślając, że głównym miejscem starcia między 
Austriakami a Polakami był Rynek, a on sam brał udział w walkach 
na barykadach przy ul. Floriańskiej, Szpitalnej i Sławkowskiej (a 
więc w tym samym rejonie, gdzie w roku 1772 poległ, broniąc 
Krakowa przed wojskami Katarzyny II, jego stryj, konfederat barski 
imć Jan Zwierkowski). W walkach krakowskich los Zwierkowskiego 
skrzyżował się po raz ostatni z losami dwóch wodzów naczelnych 
powstania listopadowego: generała Józefa Chłopickiego i generała 
Ignacego Prądzyńskiego którzy przebywając wówczas w Krakowie jako 
ludzie najzupełniej prywatni, dali się porwać nurtowi wydarzeń. W 
liście do Lelewela Zwierkowski wspomniał o Prądzyńskim, który "z 
okna dyrygował" obroną barykad przy ulicy Mikołajskiej oraz o 
Chłopickim, który w Rynku "prowadził ludzi z fuzyami". Kończąc 
opis rozpaczliwych walk krakowskich, "szwoleżer złej konduity" 
pisał: 
"Myśmy mieli przeszło 30 zabitych, 40 ciężko rannych i wielu lekko 
rannych. Austryaków daleko więcej padło, ale ich zaraz sprzątali. 
Emigrantów więcej jak Krakowianów oblało krwią rodzinną ziemię... 
W nocy chłopi przyszli na Podgórze wspierać Austryaków a z okręgu 
wspierać nas, ale cofnięci. Szlachta wszędzie dała własność 
chłopom w Galicyi, ale Stadion (austriacki gubernator Galicji - 
M.B.) nie kazał nic przyjmować, a w 8 dni Cesarz niby od siebie 
darował... Otóż masz rys naszego nieszczęśliwego położenia. Żydzi 
z Egiptu wędrujący w lepszem byli położeniu. Wielu woła do 
Francyi, inni krzyczą: do Włoch i legię formujemy, inni znowu: nie 
ruszajmy się z miejsca (tzn. z Wrocławia - M.B.), jedni się 
przebierają w Poznańskie, drudzy do Galicyi, a nikt nie wie, po co 
i gdzie kości złoży..." 
Ostatecznie Zwierkowski zdecydował się na powrót do Krakowa, gdzie 
buszował jeszcze do maja 1849 roku. Stamtąd udał się na półroczny 
pobyt do Warszawy. Oczywiście, pod zmienionym nazwiskiem. Trzeba 
pamiętać, że zagrażał mu wyrok śmierci przez powieszenie, wydany 
przez Sąd Najwyższy Kryminalny w Warszawie. Miał więc prawo 
oczekiwać, że w razie pochwycenia go na terytorium Królestwa, nie 
uszedłby z życiem. 
Po załatwieniu swoich spraw w Warszawie "przebrał" się w 
Poznańskie, gdzie pozostał aż do 18 października 1852 roku, 
pomieszkując po dworach patriotycznie nastawionych ziemian 
wielkopolskich. Między innymi był gościem swego dawnego towarzysza 
broni z I pułku szwoleżerów gwardii, generała Dezyderego 
Chłapowskiego, w Turwi. 
Według wszelkiego prawdopodobieństwa (bezpośrednich dowodów na to 
brak) przez cały czas swego pobytu w Wielkopolsce Zwierkowski 
zajmował się jakąś działalnością konspiracyjną. W każdym razie 
wiadomo, że ukrywał się przed policją pruską, żył nie meldowany i 
pod fałszywymi nazwiskami. W Russocinie, majątku Konstantyna 
Miłkowskiego, gdzie przemieszkiwał jako stryj gospodarza, odkrył 
go miejscowy landrat (pruski urzędnik stojący na czele powiatu). 
Landrat musiał mieć pociąg do pióra, bo opisał Zwierkowskiego dość 
dokładnie. Swoją drogą, nie ma to jak przypadkowi biografiści 
amatorzy: administrator dóbr Opinogórskich skreślił przekonujący 
portret generała Krasińskiego z ostatniego roku życia, w zapiskach 
landrata "kreisu" śremskiego przetrwał wizerunek postarzałego 
"szwoleżera złej konduity", pogrążonego jak zawsze w patriotycznej 
konspiracji. - "Zwierkowski - zapisał Herr Landrat - miał 65 lat, 
był drobnej postaci o żywym, niespokojnym usposobieniu, bardzo 
gadatliwy, odznaczał się dobrym opanowaniem języka niemieckiego. 
Pochodził z Polski, gdzie miał swe dobra, które zostały 
skonfiskowane, od swoich licznych krewnych otrzymywał poważne 
roczne zasiłki, dowodem jego zadomowienia na terenie Poznańskiego 
może być fakt, że zamierzał po śmierci swojej żony, co miało 
miejsce w 1850 roku i spowodowało poważne komplikacje finansowe 
Zwierkowskiego, wstąpić w ponowne związki małżeńskie z wdową, 
panią Skórzewską, matką hrabianki Skórzewskiej. Jego pobyt w 
prowincji był znany wielu właścicielom ziemskim, był jednak 
utrzymywany w tajemnicy, zresztą i sam Zwierkowski zwracał na to 
uwagę, aby nie zostać zdemaskowanym. Zwierkowski odznaczył się 
jako deputowany i przywódca skrajnej partii. Na emigracji odgrywał 
poważną rolę [...] nie robił tajemnicy, że zamierza opuścić 
Poznańskie, ponieważ obawia się aresztowania. Jako stary oficer 
napoleońskiej gwardii, w związku ze spodziewaną proklamacją 
cesarstwa we Francji, mniemał, iż w nowych czasach zostaną nie 
tylko zaspokojone pretensje oficerów armii napoleońskiej, ale 
również podwyższone zasiłki dla emigrantów". (Te ostatnie 
szczegóły, zupełnie nie pasujące do powszechnie znanej 
bezinteresowności "szwoleżera złej konduity", podrzucił on zapewne 
landratowi celem łatwiejszego uzyskania paszportu). 
Wpadka z landratem nie spowodowała wprawdzie aresztowania 
Zwierkowskiego, ale zmusiła go do opuszczenia gościnnej ziemi 
wielkopolskiej. 18 października 1852 roku otrzymał paszport i 
wyjechał wieczornym pociągiem do Berlina. III oddział policji w 
Berlinie zawiadomił Prezydium Policji w Poznaniu, że Zwierkowski 
przybył do Berlina 20 października, tego samego dnia przez Hanower 
udał się do Kolonii. 
Wiadomo jeszcze, że w ostatnich miesiącach pobytu w kraju - latem 
1852 roku - udało się Zwierkowskiemu powtórnie odwiedzić Warszawę 
pod przybranym nazwiskiem Wodpola (!) 
Klęska sprawy polskiej w latach 1848-1852, strata żony, poważne 
kłopoty finansowe, niedoszły do skutku mariaż, nielegalne 
bytowanie w Poznańskiem, zły stan zdrowia wszystko to wywarło 
poważny wpływ na dalszą działalność Zwierkowskiego i przyspieszyło 
jej schyłek. Po powrocie do Francji energia życiowa "szwoleżera 
złej konduity" wyraźnie osłabła. Pisał niewiele, występował 
publicznie rzadko, nawet jego korespondencja z Lelewelem ustała 
niemal całkowicie. Pozostał tylko wierny ukochanemu dziełu swych 
późnych lat: "Bibliotece Wersalsko-Wileńskiej", którą stworzył 
był, razem z wojewodą Antonim Ostrowskim i posłem Ksawerym 
Godebskim po to, aby "zebrała jak najwięcej ksiąg, przeznaczonych 
dla biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego w przyszłej wyzwolonej 
Polsce". Poza tym - jak gdyby w przeczuciu zbliżającego się końca 
- poświęcał wiele czasu i starań opiece nad grobami polskimi na 
cmentarzu Montmartre. W końcu 1853 roku Zwierkowski uległ 
nieszczęśliwemu wypadkowi: idąc w odwiedziny do dawnego kolegi, 
generała Pawła Jerzmanowskiego, spadł ze schodów i potłukł się 
dotkliwie. Wiadomo, że leczył się później "u wód" w Hawrze, ale 
zdrowia już nie odzyskał. Z roku 1854 dochował się list Lelewela 
przesłany mu z okazji imienin: "Winszuję doczekanego wieku, 
spędzonych lat na usługach, o których dzieje narodowe zamilczeć 
nie zdołają, na dalsze lata życzę zdrowia, przy którym, jak będzie 
trzeba, zwątlałe ciało siły pożyteczne odzyszcze". 
Po raz ostatni wystąpił Zwierkowski publicznie 29 listopada 1859 
roku, na obchodzie 28 rocznicy wybuchu powstania listopadowego, 
którą święcono uroczyście na przedmieściu Paryża Batignolles w 
gospodzie Richefen, obok szkoły polskiej, której był opiekunem. 
Przemawiał wówczas do trzystu zebranych emigrantów, mając za 
współmówców: Ludwika Mierosławskiego, generała Józefa Wysockiego, 
Jana Ledóchowskiego i Wiktora Heltmana. W dwa tygodnie później 
Zwierkowski zmarł. Towarzyszący mu w ostatnich godzinach życia 
Leonard Chodźko pisał do Lelewela: "Dnia 14 grudnia o godzinie 11 
Walenty Zwierkowski przeniósł się do wieczności. Umierał przytomny 
[...] aż do końca z nim o sprawie ojczystej rozprawialiśmy". 
W prasie emigracyjnej, a także w niektórych pismach francuskich, 
ukazał się nekrolog następującej treści: "Walenty Zwierkowski, 
deputowany, major 1-go pułku Krakusów, kawaler krzyża polskiego 
Virtuti Militari, opatrzony SS Sakramentami, z wiarą w Boga i 
przyszłość Polski zszedł z tego świata... zwłoki zmarłego 
wyprowadzone będą z domu przy ulicy Furstenberg 2 w piątek dnia 16 
grudnia..." 
W nekrologu Zwierkowskiego rzuca się w oczy brak jakiejkolwiek 
wzmianki o jego służbie w gwardii Napoleona; jest to tym 
dziwniejsze, że rzecz działa się w czasach Drugiego Cesarstwa, 
kiedy szczególnie chętnie przypominano wszystko, co wiązało się z 
założycielem dynastii Bonapartych. Należy jednak pamiętać, że 
dawny szwoleżer gwardii cesarskiej już w przemówieniu rocznicowym, 
wygłoszonym 29 listopada 1835 roku, odżegnał się był całkowicie od 
napoleonizmu. 
W treści nekrologu zwraca też uwagę drobny, lecz dość istotny 
błąd: Zwierkowski był majorem nie 1-go, lecz 2-go pułku Krakusów, 
stwierdzają to w sposób niewątpliwy różne urzędowe dokumenty. 
Biedny "szwoleżer złej konduity": jego zwłoki nie zdążyły jeszcze 
opuścić ostatniej ziemskiej siedziby, a już rozpoczęło się 
przeinaczanie jego biografii! 
Szeroko rozbudowana po wojnie potęga gospodarcza klanu Łubieńskich 
zawaliła się z hukiem na przełomie lat 1842-1843. W dniu 22 
października 1842 roku wiceprezes Banku Polskiego i jego faktyczny 
kierownik Henryk hrabia Łubieński, wraz ze swym formalnym 
zwierzchnikiem i serdecznym przyjacielem: prezesem Banku Józefem 
Lubowidzkim - zostali w trybie nagłym usunięci z zajmowanych 
stanowisk. W niecałe cztery miesiące później zmartwiony i 
zaniepokojony generał Tomasz Łubieński pisał do przebywającego w 
Guzowie ojca: 
"Warszawa 14 lutego 1843. 
Nadeszła tu dnia onegdajszego wiadomość, że będzie komisja śledcza 
na postępowanie Banku Polskiego od czasu rewolucji, że członkami 
jej być mają generałowie Okunieff, Teniszeff i kilku innych, a 
prezesem Aleksander hrabia Walewski (prezes Heroldii Królestwa 
Polskiego, nie należy go mylić z synem Napoleona - M.B.). Jaki ona 
w istocie będzie miała cel, jakie skutki, tego nikt przewidzieć 
nie może. Co do mnie, zawszem przewidywał anomalię instytucji 
Banku, a mianowicie kierunku, jaki mu był nadany, z naturą rządu, 
jaki mamy. Dziwiłem się tylko, że tak długo mógł się utrzymać. 
Naturą albowiem rządu kraju naszego są tylko formy. Działaniem zaś 
Banku było usunięcie wszystkich form, byle dojść do celu 
użyteczności kraju, który osoby kierujące Bankiem zawsze miały na 
widoku. Nie wchodząc więc w żadne osobistości, sądzić teraz o 
podobnym działaniu jest rzeczą prawie niepodobną, a przynajmniej 
bardzo trudną". 
Lata 1835-1842, poprzedzające upadek hrabiego Henryka, były 
okresem szczytowej koniunktury klanu Łubieńskich. Główną podstawę 
tej pomyślności stanowił Bank Polski, w którym naczelnym 
dysponentem funduszów był członek klanu i "duch poruszający" 
wszystkich rodzinnych przedsięwzięć gospodarczych. Politykę 
finansową Henryka Łubieńskiego cechował wielki rozmach, a 
elastyczność jej rzeczywiście wymykała się spod kontroli 
biurokratycznych "form", narzuconych Królestwu przez Paskiewicza. 
Celem tej polityki było rozszerzenie i wzmocnienie bazy 
gospodarczej i komunikacyjnej kraju, a przez to: jego wzbogacenie, 
ze szczególnym oczywiście uwzględnieniem interesów warstw 
posiadających. Bank miał kompetencje nadzwyczaj rozległe: 
kontrolował cały system kredytowo-inwestycyjny kraju, zarządzał 
wszystkimi kopalniami państwowymi, finansował budowę dróg i innych 
szlaków komunikacyjnych. Głównym pośrednikiem Banku we wszystkich 
czynnościach stał się Dom Handlowy "Bracia Łubieńscy i Spółka", na 
czele którego stał generał Łubieński. Kierując rodzinnym 
przedsiębiorstwem, hrabia Tomasz - chcąc nie chcąc - poświęcać 
musiał większość swego czasu działalności publiczno-gospodarczej w 
wielkim stylu. Nawiązywał spółki z bogatymi przedsiębiorcami 
warszawskimi, wciągając ich pieniądze i talenty organizacyjne do 
planowanych przez hrabiego Henryka przedsiębiorstw gospodarczych; 
jeździł do Londynu na konferencje z Rotszyldami i innymi 
bankierami angielskimi, skłonnymi inwestować kapitały w Polsce; 
wspólnie z bratem Henrykiem zakupywał dla banku dobra ziemskie i 
stawiał nowe fabryki; finansował budowę nowych kopalń i nowych 
szlaków komunikacyjnych. W korespondencji rodzinnej z tamtych lat 
szczególnie dużo miejsca zajmowały sprawozdania z budowy "drogi 
szynowej" między Warszawą a osadą przemysłową Niwka koło Dąbrowy 
Górniczej. Nad tym przedsięwzięciem generał czuwał osobiście, był 
oficjalnym dyrektorem budowy, z której z czasem miała wyrosnąć 
pierwsza w królestwie linia kolei żelaznej, tzw. "Droga Żelazna 
Warszawsko-Wiedeńska". 
Zajmując się najnowocześniejszymi sprawami współczesności, dawny 
dowódca 1. szwadronu szwoleżerów gwardii nie zapomniał o 
romantycznym eposie swojej młodości. Trafiające się w 
korespondencji z tego czasu wzmianki o szwoleżerach napoleońskich 
są jakby klamrą spinającą dwie epoki. 
"Z wielką przyjemnością czytam teraz dzieło o Hiszpanii, Pana 
Hrabiego Torreno, >>Historya powstania, wojny i rewolucji w 
Hiszpanii od 1807 roku<< - pisał generał w jednym z listów do 
Guzowa. Znalazłem tam pomimo bezstronności Autora i wielkiej i 
dokładnej znajomości rzeczy, że mylnie i z uszczerbkiem sławy 
naszego Pułku Szwoleżerów Gwardyi wspominał o nim. Z tego powodu 
napisałem do Generała Krasińskiego, prosząc, ażeby właściwą 
reklamacyą przesłał do hrabiego Torreno..." 
I przy okazji akcent polemiczny bardzo współczesny: 
"Napisałem mu, że jeżeli w teraźniejszych okolicznościach nie 
odpowiadamy na mylne twierdzenie, przez wielu naszych współrodaków 
za granicą w emigracyi wydawane, nie chcąc ustanawiać polemiki 
między swojemi, a może i wyjawiać błędów, które by w przyszłości i 
w ogólności nam szkodzić mogły, tym więcej powinniśmy się starać o 
zachowanie istotnie nabytej sławy, której póki żyjemy niejako 
stróżami zostajemy. Czyny albowiem publiczne tych, którzy wraz z 
nami, albo pod naszym okiem dopełnione zostały, stają się 
własnością ogółu, a my niejako ich obrońcami". 
Śledztwo w sprawie Henryka Łubieńskiego i Józefa Lubowidzkiego 
ciągnęło się przez pięć lat. Komisja śledcza sprawdzała 
drobiazgowo wszystkie transakcje bankowe zawarte w latach 
1832-1842 oraz z uwagą rozpatrywała liczne skargi i sądy krytyczne 
na temat działalności gospodarczej Henryka Łubieńskiego. 
Działalność ta, zdaniem dzisiejszych historyków, "uosabia dążenia 
tej części arystokracji, która zrywała z feudalnymi metodami 
gospodarowania, torując drogę kapitalizmowi"*. (* Informacje o 
działalności gospodarczej Łubieńskich w tym okresie czerpię z prac 
prof Ryszarda Kołodziejczyka, wybitnego badacza dziejów 
gospodarczych Królestwa Polskiego.) Wówczas krytykowano przede 
wszystkim jej nadmierny rozmach i niezważanie na koszty i przyszłe 
użytki inwestycji. Najwięcej zastrzeżeń wzbudzało protegowanie 
przez hrabiego Henryka interesów własnej rodziny, przez 
wspomaganie ich za pośrednictwem Banku funduszami skarbowymi. Po 
wielekroć i ze smakiem przeprowadzano porównania między, skromnymi 
stosunkowo, majętnościami klanu w początkach Królestwa 
Kongresowego a ogromną fortuną zebraną po powstaniu. Zasiadający w 
komisji śledczej generałowie rosyjscy z góry ustawiali się wrogo 
do Banku i do Łubieńskich, ulegając wpływom moskiewskiej i 
petersburskiej burżuazji, której trudno się było pogodzić z takim 
chociażby faktem, że w roku 1839, wspomagany przez bank, Dom 
Handlowy "Bracia Łubieńscy i Spółka" zgłosił ofertę na budowę w 
cesarstwie rosyjskim "wszelkich głównych traktów [...] oraz innych 
budów i dzieł komunikacji lądowej i wodnej". Nade wszystko jednak 
ciążyła nad sprawą podejrzliwa nieufność "księcia warszawskiego", 
feldmarszałka I. Paskiewicza, który już od dawna widział w banku, 
kierowanym przez Łubieńskiego, instrument walki politycznej, 
środek zmierzający do umocnienia i poszerzenia autonomi Królestwa 
Polskiego. "Książę warszawski" miał zresztą poważne podstawy do 
takich przypuszczeń. Jego policyji udało się przechwycić prywatny 
list Henryka Łubieńskiego, w którym pisał on o banku, "jako 
instytucji koncentrującej ostatnie nadzieje polityczne Polski" 
oraz podkreślał jego rolę jako czynnika pomnażającego "dobrobyt 
materialny i poczucie jedności narodowej". 
W końcu kwietnia 1848 r. rozpoczął się proces sądowy Henryka 
Łubieńskiego i Józefa Lubowidzkiego. Trwał on do 27 lipca. Tego 
dnia hrabiemu Henrykowi ogłoszono wynik, skazujący go na 4 lata 
więzienia "za nadużycie władzy w urzędzie". Z łaski cesarza wyrok 
został złagodzony do roku twierdzy i osiedlenia w głębi Rosji na 
lat trzy. Po odbyciu kary, najpierw w Zamościu, a następnie w 
Kursku, Henryk Łubieński, wrócił do kraju, ale nie brał już odtąd 
udziału w życiu publicznym. 
Rodzina Łubieńskich solidarnie wyprzedała się z dóbr ziemskich i 
innych nieruchomości, aby spłacić wszelkie należności swego 
krewnego wobec Banku i Skarbu Państwa. Nawet na owe czasy była to 
rzetelność w stosunkach handlowych tak wyjątkowa, że wspominają o 
niej z uznaniem wszyscy kronikarze epoki. 
Kapitalistyczno-arystokratyczny klan "pobożnych spekulantów" 
zamknął swą karierę handlowo-przemysłową aktem szwoleżerskiego 
honoru. 
Szkoda, że do tych wszystkich zdarzeń nie ma bezpośredniego 
komentarza, skreślonego piórem hrabiego Tomasza. Niestety, jego 
korespondencja z ojcem urywa się właśnie na roku 1848. Stary "pan 
minister" nie potrafił przeżyć hańby i upadku rodziny: zmarł w 
Guzowie 2 kwietnia 1848 roku w ostatnich tygodniach śledztwa 
przeciwko hrabiemu Henrykowi, kiedy już było wiadomo, że nie 
obędzie się bez procesu sądowego. Trudno w tym wypadku mówić o 
zgonie przedwczesnym, gdyż patriarcha rodu przeżył lat równo 
dziewięćdziesiąt, ale zdrowie fizyczne dopisywało mu tak świetnie, 
że gdyby nie fatalny proces, z pewnością pożyłby jeszcze lat 
kilka. 
Z katastrofy bankowej Łubieńscy wyszli całkowicie zubożali i odtąd 
nie odgrywali już żadnej ważniejszej roli w życiu gospodarczym 
kraju. Jedynie hrabia Tomasz pozostał nadal postacią znaczącą. 
"Starzejąc się generał Łubieński [...] inny obrót nadał całemu 
swemu życiu - pisze o stryjecznym dziadku biograf rodzinny Roger 
Łubieński - tak, jak dobry gospodarz, który pod wieczór dnia 
pracy, wszystko starannie do porządku doprowadza. Zlikwidował 
ostatecznie wszystkie interesa Domu Braci Łubieńskich; zapisał na 
rachunek strat pretensye swoje do Skarbu, ex re odebranej mu 
koncesyi na Kolej Warszawsko-Wiedeńską; sprzedał swoje sumy na 
dobrach Grodzisk i Opalenica w Księstwie Poznańskim; zabezpieczył 
posiadanie Ozorkowa żonie i córce i oględnie poumieszczał 
kapitały, ażeby do śmierci skromnie ale przyzwoicie z rodziną 
swoją mógł wyżyć. W budzącym się życiu politycznym po przyjściu na 
tron Cesarza Aleksandra II żadnego udziału dla wieku już nie brał, 
za to w stosunkach towarzyskich i społecznych pierwszorzędne w 
stolicy i w kraju zajął stanowisko, dzierżył w nich dyktatorską 
władzę wraz z swym synem Leonem, jako współcześni czasy te dobrze 
pamiętający nam opisują. Starzec (w chwili zgonu ojca generał miał 
lat sześćdziesiąt cztery - M.B.) oczytany i dowcipny, z obejściem 
wykwintnem choć żołnierskim, pierwszorzędny causeur, namiętnie 
lubiący towarzystwo wytworne, opromieniony sławą słynnych bitew, w 
których brał udział, lub w których dowodził, kończący żywot 
nieskalany żadnym brudem, ni żadną prywatą, stał się wyrocznią 
smaku, dobrego tonu i spraw honorowych całego społeczeństwa. Nie 
było obiadu i wesela, chrzcin i pogrzebu, uroczystości rodzinnej i 
publicznej, na której by nie był proszonym, mile widzianym i na 
pierwszym za stołem miejscem posadzonym. Nie było panny, w świat 
wchodzącej, której by rodzice wprzód Generałowi nie przedstawili; 
nie było młodego człowieka do stolicy przybyłego, który by nie 
przyszedł zaczerpnąć w rozmowie z tym starcem wiadomości o ojcach, 
dziadach może i pradziadach, o których on był zasłyszał lub 
których znał osobiście. Był to szlachetny węzeł, łączył 
teraźniejszość z dawno minioną przeszłością..." 
Starość upływała generałowi Łubieńskiemu spokojnie i szanownie. Do 
ostatnich lat życia piastował wiele wysokich godności społecznych 
i honorowych. Był prezesem Resursy Kupieckiej, eksponowanym 
członkiem zarządów Towarzystwa Rolniczego i Towarzystwa 
Dobroczynności, filarem środowiska katolicko-konserwatywnego. 
Bywał też po dawnemu - co biograf rodzinny dyskretnie przemilcza - 
codziennym gościem salonów "księcia warszawskiego", feldmarszałka 
Iwana Paskiewicza. 
12 grudnia 1855 roku generałostwo Łubieńscy obchodzili 
pięćdziesiątą rocznicę swego małżeństwa, czyli tzw. "złote 
wesele". - "Odbyło się ono - świadczy Roger Łubieński - zupełnie 
prywatnie w kapliczce obok salonu, w obecności dzieci, domowników 
i jednego brata Generała, Henryka Łubieńskiego, mszę świętą i 
błogosławieństwo spełnił drugi brat jego ks. Biskup Tadeusz. W 
ołtarzu zamiast obrazu wisiał przepyszny grubo wyzłocony ryngraf 
towarzyszów pancernych, z wizerunkami Matki Boskiej 
Częstochowskiej i świętymi Polski patronami, który po kanclerzu 
Ossolińskim w rodzinie pozostał..." 
Ostatnie czynności publiczne generała Łubieńskiego wiązały się z 
jego sławną przeszłością szwoleżerską. Po powstaniu we Francji 
Drugiego Cesarstwa, Napoleon III zwrócił się odręcznym pismem do 
zasłużonego weterana wojen napoleońskich (trzeba pamiętać, że w 
archiwum francuskiego ministerstwa wojny hrabia Tomasz figurował 
jeszcze ciągle jako główny zdobywca Somosierry), upraszając go, 
ażeby zajął się odnalezieniem, żyjących na terenie Królestwa 
Polskiego, dawnych żołnierzy napoleońskich, których nowy cesarz, 
dla uczczenia pamięci swego wielkiego stryja, pragnął udekorować 
ustanowionym przez siebie "Medalem św. Heleny". Stary generał 
musiał poświęcić wiele czasu i pracy na odszukanie wszystkich 
dawnych towarzyszy broni, ale przyczyniło się to do jeszcze 
większego umocnienia jego autorytetu w towarzystwie i 
społeczeństwie. Napoleon III również wynagrodził mu poniesione 
trudy. Najpierw otrzymał generał, osobno dla niego wybity, wielki 
złoty medal św. Heleny; później z okazji pobytu w Warszawie 
księcia z rodziny Bonapartych ozdobiono go krzyżem komandorskim 
Legii Honorowej. W tym drugim wypadku zachował się hrabia Tomasz z 
wielką godnością. Pensji związanej z orderem nie przyjął, lecz 
zamienił ją na fundusz wieczysty, złożony w Warszawskim 
Towarzystwie Dobroczynności, "od którego rok rocznie odsetki 
nadawane... (być miały) ...przez zarząd Towarzystwa w porozumieniu 
z konsulatem generalnym francuskim, biednym tejże narodowości, 
zamieszkałym w obrębie Królestwa Polskiego". 
W roku 1860 spokojną i szanowną starość generała Łubieńskiego 
zakłóciło nieszczęście rodzinne: 31 lipca tego roku zmarł 
niespodziewanie w wieku zaledwie czterdziestu ośmiu lat jego 
jedyny syn, Napoleon-Leon dawny przyjaciel i rówieśnik Zygmunta 
Krasińskiego. 
W notach biograficznych o Leonie Łubieńskim podkreśla się jego 
zasługi kulturalne. Był jednym z głównych założycieli "Biblioteki 
Warszawskiej" - najcenniejszego bodaj wydawnictwa 
kulturalno-historycznego tamtych czasów, finansował je i 
uczestniczył w jego redagowaniu. Wielką wziętością cieszyły się w 
Warszawie przez lat dwadzieścia, wydawane przez niego, niedzielne 
śniadania literackie ("przyjęcia serdelkowe"), na których 
podejmował w oficynie pałacu Łubieńskich ("na górce") świat 
literacki, artystyczny i naukowy stolicy, podtrzymując wysoki 
poziom intelektualnych dyskusji wyłącznie serdelkami, wódką i 
chlebem. Słynął też hrabia Leon ze swego ostrego dowcipu i 
lotności umysłu. W życiu teatralnym Warszawy zapisał się jako 
współautor komedii satyrycznej Filozofomania, wystawionej w roku 
1845. Ostatnią jego zasługą kulturalną było stworzenie wielkiego i 
cennego księgozbioru, który w testamencie przekazał Bibliotece 
Ordynackiej Krasińskich. 
Wszystkie te dokonania - jakkolwiek obiektywnie pożyteczne - w 
zestawieniu z wielkimi zdolnościami i ambicjami generałowicza 
(wiadomo o nich chociażby z listów Zygmunta Krasińskiego) 
przedstawiają się raczej mizernie. Sam hrabia Leon również musiał 
mieć poczucie zmarnowanego życia. Dla jego intelektu i rozmachu 
życiowego nie było odpowiedniego pola do działania w ubogim i 
zniewolonym Królestwie Polskim. Od chwili załamania się pozycji 
materialnej rodziny, co równocześnie położyło kres wszelkim jego 
widokom na wielką karierę finansowo-przemysłową u boku stryja 
Henryka, młody Łubieński począł się szybko wykolejać. Opanowały go 
całkowicie złe nałogi, które przywiózł był z sobą ze studiów 
petersburskich: pociąg do kart i hulaszczego życia. Nienawidząca 
Łubieńskich, lecz na ogół prawdomówna, pamiętnikarka Natalia Kicka 
przedstawia Leona w sposób arcynieprzyjemny: "...okazał się 
doskonałym szulerem, kosmopolitą przybranym w barwę republikanizmu 
i w całej sile znaczenia salonowym bywalcem. Bano się go i 
poszukiwano dla ostrego dowcipu. Miał prawdziwego Satyra rysy i 
obwisłą dolną wargę. Zawsze się zdawał brudny, nie umyty, nie 
uczesany i na wpół zaspany*. (* Trudno, doprawdy, być pisarzem 
historycznym: inna pamiętnikarka, kuzynka Łubieńskich, Magdalena z 
Żółtowskich Łuszczewska, matka poetki Deotymy, pisała o Leonie, że 
"kiedy wejdzie do salonu, to jakby tam wniesiono zapaloną lampę".) 
Po całych nocach grywał w karty w resursie, do której się 
przyłożył. Twierdzą niektórzy, iż nigdy w łóżku nie spał. 
Wróciwszy do siebie po bezsennej nocy, nade dniem, wypróżniał 
kieszenie bezwiednie z wygranych pieniędzy, do szuflad je ciskał i 
przespawszy się godzin kilka w fotelu, znów ten sam tryb życia 
dalej prowadził dzień po dniu. Życie zakończył, jak żył. 
Kamerdyner, wchodząc z rana znalazł go raz nieżywego, leżącego na 
podłodze". 
W działalności rewolucyjno-niepodległościowej swego czasu Leon 
Łubieński nie uczestniczył. Wiadomo co prawda, że wiosną 1846 r. 
był aresztowany na krótko w związku z wydarzeniami rewolucyjnymi w 
Galicji i w Poznańskiem, ale fakt ten tłumaczy się na ogół 
nadgorliwością przesadnie podejrzliwej policji paskiewiczowskiej. 
Generał Łubieński w liście do Guzowa z 16 marca 1846 r. komentował 
uwięzienie syna zgodnie ze swymi zasadami: "Jakkolwiek cierpię nad 
tem, że Leon siedzi w areszcie, najboleśniejsza jest mi myśl, że 
może być zamieszany w sprawie tak bezbożnej i tak dalece 
nierozsądnej. Trzeba jednak dziękować Panu Bogu, że dozwolił, że 
nikt z naszej familii (a więc i Leon - M.B.) nie został odurzony 
mamidłami tych tyle zbrodniczych ludzi, którzy swoim pomysłem tyle 
nieszczęścia sprowadzili na i tak już nieszczęśliwy nasz kraj". 
Jeśli wierzyć Natalii Kickiej, to syn generała Łubieńskiego do 
końca życia trwał w nienawiści do swego dawnego przyjaciela 
Zygmunta Krasińskiego. Zaznaczyło się to wyraźnie także i w 
kwietniu 1859 roku, kiedy do Warszawy nadeszła wieść o śmierci 
wielkiego poety. - "Na egzekwie odprawione u ojców kapucynów w 
Warszawie za spokój duszy Zygmunta Krasińskiego, zapraszano 
cichemi słowy - wspomina Natalia Kicka. - Gdy jedna z pierwszych 
weszłam do kościoła, zastałam już pana Leona Łubieńskiego, 
opartego o prawie jeszcze puste ławki i ubolewającego ironicznie, 
głośno nad niewłaściwością egzekwii odprawianych za człowieka 
obcego krajowi. >>Całe życie włóczył się za granicą, nikt go tutaj 
nie zna. Któż będzie na tym nabożeństwie<<." 
Leon Łubieński umarł w piętnaście miesięcy po swym rówieśniku. 
Pochowano go na warszawskich Powązkach. Wprawdzie klan Łubieńskich 
wybrał był sobie na miejsce wiecznego spoczynku kościół w rodowych 
Wiskitkach pod Guzowem, ale generałostwo postanowili zatrzymać 
jedynaka przy sobie. Stojąca (en pied) figura Leona, dłuta 
rzeźbiarza Władysława Oleszczyńskiego ozdobiła szczyt nowego grobu 
rodzinnego przy powązkowskich katakumbach. Drugi syn szwoleżerski 
stoi tam do dziś piękny, młodzieńczy, radosny, wyzwolony ze 
wszystkich brudów życiowych. Tylko w oczy zajrzeć mu trudno, 
znajduje się bowiem tak wysoko, że żaden z fotografów nie może się 
do niego dobrać. U stóp pomnika wyryty jest niewiele mówiący 
napis: 
Żył dla drugich 
Bóg wynagrodzi. 
W niespełna trzy lata po śmierci hrabiego Leona wybuchło w 
Królestwie powstanie styczniowe. Jak ustosunkował się do tego 
wydarzenia dziejowego blisko osiemdziesięcioletni generał 
Łubieński nie wiadomo. Biograf rodzinny prezentuje tylko jeden, 
dość osobliwy dokument z tamtego czasu: kopię podania generała do 
namiestnika cesarskiego, "ażeby pomimo nakazu oddawania wszelkiej 
broni, dozwolonem mu było zatrzymać szable pamiątkowe i honorowe z 
lat dawnych, co też - dodaje biograf - natychmiast przychylnie 
załatwione zostało". 
W osiem lat po synu odeszła od generała Łubieńskiego żona. "Dnia 1 
grudnia 1868 roku, po 63 latach pożycia małżeńskiego - świadczy 
Roger Łubieński - umarła Generałowa i na Powązkach obok syna 
spoczęła, przedostatnia latorośl po kądzieli wielkiego ongi 
Ossolińskich rodu. Do ostatka zachowała dumne i spokojne oblicze 
wielkiej Pani, którą przeciwności życia ani złamać, ani ugiąć nie 
potrafią. Wierna w przyjaźni, słowa jej starczyło za dokument 
prawny. Gdy wiek podeszły nie dozwolił jej uczęszczać na te salony 
wielkoświatowe, dla których była urodzoną i których była istotnie 
ozdobą, na chwilę w kółku rodzinnem nie zapomniała etykiety 
dworskiej i wyszukanej grzeczności. Życie jej płynęło z 
regularnością angielskiego chronometru, codziennie w stambuchu, 
jak za lat dziecinnych zapisywała swoje wrażenia i sprawozdanie z 
rzeczy czytanych lub układała akrostyki*, (* Akrostych - utwór 
wierszowany, w którym początkowe litery kolejnych wersów układają 
się w wyraz lub zdanie.) i notowała więcej udane odpowiedzi z 
wieczornej zabawy w sekretarza. Bez żadnego dodatniego ani 
ujemnego wpływu na dzieci lub otoczenie, zanadto całe życie sobą 
zajęta, ażeby módz wywrzeć jakikolwiek wpływ na szersze koła 
towarzyskie znajomych, czerpała jednak w religii i w rodowej dumie 
zasady, któremi podtrzymywała męża w tak trudnych chwilach 
politycznych i prywatnych, jakie on w życiu przebyć musiał". 
Do tego rodzinnego portretu-nekrologu wypada dodać jeszcze jeden 
przyczynek biograficzny, o którym kronikarz klanu zdaje się w 
ogóle nie pamiętać. Chodzi o wspominany już parokrotnie w tej 
opowieści głośny romans niegdysiejszej "la belle Polonaise" z 
przywódcą przedpowstaniowego podziemia patriotycznego, urodziwym 
podpułkownikiem gwardzistą Sewerynem Krzyżanowskim. Z dyskretnych 
napomknięć w listach i wspomnieniach znajomych rodziny Łubieńskich 
wiadomo, że generałowa nie wyrzekła się swojej miłości nawet 
wówczas, gdy skazanego przez Sąd Sejmowy Krzyżanowskiego, car 
Mikołaj kazał wbrew prawu wywieźć na bezterminowe odosobnienie w 
odległych prowincjach cesarstwa. Przez z górą 10 lat "la belle 
Polonaise" wspomagała nieszczęsnego kochanka listami, pieniędzmi i 
paczkami, "starając się w miarę możności, słodzić jego niewolę 
wśród śniegów i lodów". Przez 10 lat, nie bacząc na swą pozycję 
wielkiej pani polskiej, narażała się na najgorsze upokorzenia, 
byle tylko mieć możność wybłagiwania u rozmaitych carskich 
dygnitarzy, jeśli nie pełnej łaski dla ukochanego, to przynajmniej 
złagodzenia okrutnych warunków, w jakich wypadło mu odbywać 
bezprawnie wymierzoną karę. Przez 10 lat, sprzeniewierzając się 
"dumie rodowej" i "dworskiej etykiecie", zapłakiwała się nad 
listami z Tobolska i Iszymia, w których jej donoszono, że umęczony 
więzień "zaczął zdradzać objawy obłąkania", że "marzył rzeczy 
niestworzone", że "nie mógł dwie myśli związać rozsądnie", że 
"nogi miał już zupełnie sparaliżowane" i "chwilami tylko 
odzyskiwał równowagę umysłu..." 
Miłość do Krzyżanowskiego i wszystkie wynikłe z niej konsekwencje 
były z pewnością najgłębszym doznaniem w długim życiu generałowej 
Łubieńskiej. I chociaż tragiczny więzień stanu zmarł już w roku 
1839, wolno przypuszczać, że wspomnienia o tej całej historii 
towarzyszyły generałowej do końca jej ziemskiej wędrówki: 
zakłócały rytm jej powszedniego dnia, "płynącego z regularnością 
angielskiego chronometru"; czaiły się za banalnymi zapisami w 
intymnym "stambuchu"; mieszały się między wiersze 
okolicznościowych akrostychów i psuły dobry nastrój wieczornych 
"zabaw w sekretarza". 
Niech więc ten szalony romans dawnych lat rzuci swój cień na 
portret - nekrolog wymuskany przez rodzinnego biografa. Generałowej 
to nie zaszkodzi. Przeciwnie: przyda się człowieczeństwa w oczach 
późnych wnuków. 
Generał przeżył żonę zaledwie o 20 miesięcy. Nie cierpiał na żadną 
poważniejszą chorobę, umarł po prostu ze starości i z wycieńczenia 
organizmu. Ostatnie miesiące jego życia były już tylko dogasaniem. 
Prawie zupełnie ślepy, porosły na twarzy gęstą, puchatą siwizną 
jak stare drzewo mchem, starzec nie opuszczał fotela, zdany 
całkowicie na pomoc i opiekę swej jedynej córki bardzo już 
podstarzałej panny Adeli Łubieńskiej. Pomimo fizycznego 
osłabienia, sędziwy weteran był jeszcze w pełni władz umysłowych. 
Podobno prowadził z córką nie kończące się rozmowy o przeszłości. 
Po raz ostatni przemierzał we wspomnieniach długi szlak swego 
czynnego życia publicznego: od tajnych schadzek "Przyjaciół 
Ojczyzny" w pałacu Małachowskich na Krakowskim Przedmieściu, aż po 
uroczyste assamble w salonach "księcia warszawskiego", 
feldmarszałka Iwana Paskiewicza; od szarży szwoleżerskiej na 
hiszpański wąwóz Somosierry po petersburskie operacje finansowe 
Domu Handlowego "Bracia Łubieńscy i Spółka". Wolno przypuszczać, 
że w tych rozmowach z córką generał powoływał się na wspaniałe 
perspektywy gospodarcze przedwojennego Królestwa Kongresowego, 
przepadłe tak tragicznie w pożarach i gwałtach Nocy listopadowej; 
że objaśniał i usprawiedliwiał przed panną Adelą swoją 
kontrowersyjną postawę w kolejnych fazach wojny powstańczej; że 
staczał żarliwe polemiki z oskarżycielskimi cieniami Chłopickiego 
i Prądzyńskiego... Zapewne wszystko, co mówił wtenczas, było 
przeznaczone nie tylko dla córki, lecz również dla licznych 
oponentów politycznych, zwłaszcza tych z kręgów Wielkiej Emigracji 
dla owych "zbrodniczych waryatów", którzy nie chcieli w żaden 
sposób uszanować zasad wyznawanego przez generała "praktycznego 
patriotyzmu". 
Generał Łubieński zakończył życie 27 sierpnia 1870 roku, mając lat 
osiemdziesiąt sześć. Tak się złożyło, że w tydzień po odejściu ze 
świata ostatniego ze szwoleżerów napoleońskich występujących w tej 
opowieści, dopełniły się losy cesarstwa Bonapartych i sromotnie 
pobity cesarz Napoleon III oddał się w niewolę Prusakom. Stało się 
to pod Sedanem w południowej Francji - pod tym samym Sedanem, 
gdzie w latach 1811-1812 młody Tomasz Łubieński pędził szczęśliwe 
dni jako dowódca pułku polsko-francuskich szwoleżerów, gdzie 
urodził się jego syn Napoleon-Leon, skąd zimą 1812 roku wyruszył 
na nieszczęsną kampanię rosyjską. 
W jakiś czas po śmierci generała stara, ułomna hrabianka Adela 
zabrała się do porządkowania rodzinnej korespondencji i 
uzupełniania jej informacjami uzyskanymi od ojca. Pomagał jej w 
tym młody siostrzeniec Roger Łubieński, wnuk żyjącego jeszcze 
hrabiego Henryka. Dzięki zabiegom dwojga redaktorów rodzinnej 
spuścizny listy i inne papiery zmarłego naczelnika klanu ułożyły 
się w wielostronną kronikę blasków i nędz rodziny hrabiów 
Pomian-Łubieńskich, stając się równocześnie bezcenną panoramą 
dziejów całego narodu polskiego w latach historycznych przełomów. 
Jakkolwiek w tej panoramie było wiele odstępstw od obiektywnej 
prawdy, wiele tendencyjnych przemilczeń i wiele pokrętnych 
"osobistości" w ostatecznym rachunku nie miało to decydującego 
znaczenia, jako że każde pominięcie czy przeinaczenie w listach 
hrabiego Tomasza mogło liczyć w przyszłości na uzupełniającą 
korektę. Bo nie tylko w pałacu Łubieńskich, ale i w tysiącach 
innych miejsc przeprowadzano skrzętne rozliczenia z historią. 
Przeprowadzano je wszędzie tam, gdzie przebywali Polacy: w 
mieszczańskich kamienicach i w ziemiańskich dworach Królestwa, 
Wielkopolski i Galicji; w emigracyjnych hotelikach Paryża, 
Brukseli, Drezna i Londynu; w kazamatach fortecznych więzień 
pruskich i austriackich... W rozpędzonej, nie ustającej ani na 
chwilę, centryfudze czasu scedzała się świadomość historyczna 
narodu. Aby wszystko co dobre mogło być nazwane dobrym, a wszystko 
co nikczemne - nikczemnym. 
Warszawa - Obory, 1970 -1976.