Grzegorz Rąkowski WŚRÓD JEZIOR i MSZARÓW WILEŃSZCZYZNY OFICYNA WYDAWNICZA "REWASZ" WARSZAWA 2000 Wydawca: Oficyna Wydawnicza "Rewasz", 05-800 Pruszków, ul. Dobra 5 m. 36 Tel./fax: (0-22) 7282787, tel.: 7587371 Adres do korespondencji: skr. poczt. 174, 05-800 Pruszków E-mail: rewasz@medianet.pl Strona internetowa: www.medianet.pl/~rewasz/ Książka wydana dzięki pomocy finansowej Stowarzyszenia Wspólnota Polska Opracowanie redakcyjne i kartograficzne: Paweł Luboński Rysunki: Krystyna Antoniak Ilustracje na str. 18, 31, 76, 97, 116, 140, 143, 161, 223, 231 (dln.), 236, 246, 257, 261, 310-za publikacjami białoruskimi Zdjęcia: str. 186, 204, 205 - ze zbiorów Krzysztofa Łopacińskiego str. 96, 256, 324, 333, 339, 343 - archiwum - pozostałe - Grzegorz Rąkowski Zdjęcie na l stronie okładki: Krajobraz północnej Wileńszczyzny (fot. Grzegorz Rąkowski) Zdjęcie na IV stronie okładki: Kościół parafialny w Głębokiern (fot. Grzegorz Rąkowski) (c) Copyright by Grzegorz Rąkowski, 2000 ^ Diapozytywy: Zjednoczone Słoneczniki, Warszawa Druk: Orthdruk, Białystok Tam był nasz dom i olszyny, ' Cerkiewka stara i młyny, l bzy w liliowej poświecie, O których pieśni mówiły, Że najpiękniejsze są w świecie - Bo były. \-< Jam - tajemnicze moczary r^ '' l cmentarz, przy nim dąb stary, l napolioński gościniec, •- Zarosły czasu wikliną, Mówiono o nim, że płynie, Bo płynął... Poeci przeszli tamtędy, l- Zmienili ziemię w legendy, " Gdzie spojrzeć, tam wschodzą słowht Gdzie dotknąć, tam harfa jęknie, O moja ziemio widmowa, Śnij pięknie. (...) Można mnie stamtąd wyrzucić, Można mi kazać nie wrócić, Można mnie z żywych wymazać, Wygnać, przepędzić za płoty, Ale jak można zakazać Tęsknoty? Stanisław Baliński ISBN 83-85557-70-9 Spis treści Od autora ....................................... 11 1. Brasław i Brasławszczyzna - kresy Kresów ....... 19 Smak zakazanego owocu • Brasław nie sprawia zawodu • W walce o rękę pięknej Drywy • By ziemie litewskie rozszerzyć... • Ostatni sejmik powiatowy • Efemeryczne województwo • Park Narodowy "Jeziora "i Brasławskie" • Goście z dalekiej północy • Brasławski "wulkan" • Niestrudzony historyk Brasławszczyzny • Świątynie u stóp wzgórza • Brasławska Ucieczka Grzeszników • Polska ekspansja na litewsko-ruskim ,_'~" pograniczu • Czy to prawdziwi Polacy? • Pod jarzmem dwóch okupantów • Aby zachować wiarę i tożsamość • Młodzi nie rozmawiają już po polsku • Brasławska cerkiew • Kolonia urzędnicza • Muzea • Nad jeziorem Biereże 2. Do siedziby Diabła Północy ...................... 41 Brzegiem jeziora Drywiaty • Początki kariery Belmontu • Królewska afera miłosna • Hrabia Manuzzi w akcji • Wierni słudzy caratu • Burdy Diabła Północy • Świetność belmonckiej siedziby • Dziwactwa państwa Manuzzich • Szkielet pałacu patrzy na zachód różany... • Koniec Belmontu • W zdziczałym parku • Na skraju Puszczy Bełmonckiej • Młodsza siostra Białowieży • Krwawe czyny "Świętej Trójcy" • Bitwa pod Marcebolinem • Dalsze losy oddziału "Wawrzeckiego" • "Kawo-że wy saboj priedstawliajetie?" • "Sojusznicza współpraca" z Sowietami • Wracamy do Brasławia >'- 3. W Opsie i Dryświatach .......................... 61 Nieszczęśliwe małżeństwo pięknej Jadwigi • Gotowano się do walki zaciętej... • Ciąg krwawych wydarzeń • Kochanek na najwyższym szczeblu • Rok 1792 w Opsie • Perypetie majątkowe Platerów • Pałac szczęśliwie zachowany • Pod Napoleońskim Dębem • Wałka o kościół • Starostwo o egzotycznej nazwie • Wileński renegat i jego potomek • Rozmowa z doktorem Pelikanem • Vis a vis elektrowni atomowej • Zamek królowej Bony • "Czara z malachitu otoczona szmaragdem łąk" • Dryświaty i ich świątynie • Kołchozowa energetyka • Kościuszkowski brygadier na Kamczatce 4. Widzę - kresowy tygiel narodów ................ 81 W wirze walk o niepodległość • Nadgorliwy rabin • Staroobrzędowcy przeciwko powstańcom • Wzloty i upadki rodu Pisanich • "Każdy kąt 8 Spis treści tchnie staropolskim obyczajem" • Pięć narodów, pięć wyznań... • Krótka etnogeneza Brasławszczyzny • Raskolnicy • Przybywają Tatarzy • W Zaułku Tatarskim • Dziwna wojna pod Widzami • Okres międzywojenny • Co zostało z widzkiej "wieży Babel"? • Neogotycki magazyn lnu • Grób naczelnika • Wawrzeccy • Widzkie uzdrowisko • Dwór w Widzach Łowczyńskich • Przy dawnym trakcie pocztowym 5. Wielkie Jeziora Brasławskie .................... 101 Nad jeziorem Strusto • Jeden z najpiękniejszych widoków • Plaże niczym na tropikalnej wyspie • Molenna w Bułowiszkach • Kraina mewy srebrzystej • Wśród nadbrzeżnych pagórków • Horodyszcze • Białe noce nad jeziorem Snudy • Galeria rzeźb w ogródku • Monumentalna świątynia w Slobódce • Pasma zielonego lądu i błękitnych wód • Zawierz - resztki wspaniałej siedziby • Grodzisko nad jeziorem Nie-śpisz • Monaster na wyspie • Krewcy bazylianie • Legenda Matki Bożej Monasterskiej 6. Druja - sen o minionej świetności .............. 119 Stara Druja i nowy Sapieżyn • Czasy rozkwitu, czasy upadku • Perypetie majątkowe Sapiehów • Druja w ręku Miłoszów • Dwie linie rodu • Życie pozagrobowe Eugeniusza Miłosza • Krach gospodarki pana Józefa • Pożegnanie dziedziczki • Miłoszowskie groby w Idołcie • Marzenia o drugiej Gdyni • Nędza i rozpacz czy barwy życia? • Tamci nie wrócili, ci tej ziemi nie pokochali... • Zespół bernardyński • Burzliwe losy świątyni • Dmjskie gimnazjum • Miasto rozśpiewane • "Mamy w niedzielę wypełnione wszystkie ławki" • Ostatnia z drujskich cerkwi... • ...I ruiny pozostałych • Dwór Sapiehów i Miłoszów • Słynny kamień Borysa • 'Kierunek - Przebrodzie 7. Ikaźń, Przebrodzie, Miory ...................... 142 Twierdza na pograniczu • "Ludność rzuciła się na bolszewików..." • Błogosławieni z Ikaźni • Rybacy w roli saperów • Miasto z dziesięcioma domami • Niepokorni unici z Przebrodzia • W ostępach Bagna Mech • Dwór w Zabłociu • Co padło łupem Francuzów? • Dmochowski - rzeźbiarz i powstaniec • Turyści wzbudzają sensację • Siedziba Mirskich w Kamienpolu • Skromna historia Mior • Na miorskim jarmarku • Socjalistyczny rozwój • Okazała neogotycka świątynia 8. Na końcu świata - Dzisna ..................... 159 Przegląd wojsk Rzeczypospolitej • Batory pod Połockiem • Powstanie listopadowe w Dziśnie • "Każdy ubrany i uzbrojony, jak mógł..." • Przygody w hoteliku Kaca • 17 września 1939 roku • Bolszewicy byli silniejsi... • Spacer ulicami Dzisny • Kościół, który irytował Wodza Rewolucji • Fabryka odzieżowa w synagodze • Dzielnica cmentarzy i dzielnica sadów • Wdzięczność poety 9. Tajemnice Bagna Jelnia ........................ 172 Ewenement wśród bagien Białorusi • Tundra na Wileńszczyźnie • Polowanie na pardwy • Ścieżką przez mszar • Upiorny las uschniętych brzóz • Niesamowite jezioro Jelnia • Mini-pojezierze na bagnie Spis treści . . . . 180 10. Saga rodu Łopacińskich .................... Polska szlachta rodem z... Chorwacji • Zabytki Hermanowicz • Pałac Szyrynów • Stolica "z awansu" • Dzieje Szarkowszczyzny • Bezkresne kołchozowe pola • W alejach lipowych Annodworu • Dziedzice Anno-dworu i Tadulina • Przedsiębiorczy hrabia Sergiusz • Nieoczekiwany ślub pięknej Eweliny • Życie codzienne Annodworu • "Ślicznie wygląda ogród w świetle księżyca..." • Z Łopacińskimi przez stulecia • Wilhelm z Tadulina - nieuchwytny powstaniec • Przygoda "lwa salonowego" • Brasławska Arka Noego • Pod opieką Feliksa Edmundowicza • Ostatnie ślady Łopacińskich • Panicz wrócił! 11. W Głębokiem i okolicach ...................... 200 Mosarz - wszędzie widać rękę gospodarza • Ośrodek kultu św. Justyna • Rezydencja Brzostowskich • Sztukaterie niewiele mające równych • Do naszych czasów nie pozostał ślad... • Kościół w Udziale • Zenowiczo-wie z Głębokiego • Dobrodziej kościołów i klasztorów • Jedno z naj-świetniejszych zwycięstw Czarnieckiego • Szlachetny postępek hrabiego Brzostowskiego • Wizje "małego kaprala" • "Wieszadeł" w Głębokiem • W bojach z bolszewikami • Niedzielny kiermasz • Ponura sława bere-zweckiego klasztoru • Droga śmierci • Straszny koniec "ewakuacji" • Zagłada kościoła w Berezweczu • Sławni obywatele Głębokiego • Autor Kariery Nikodema Dyzmy • Rynek sprawia przygnębiające wrażenie • Muzeum • Zespół pokarmelicki • Tu kwaterował Napoleon • Kościół parafialny • Berezweckie pamiątki • Cmentarz Kopciówka 12. Tyzenhauzowskie Postawy .................... 228 Duniłowicze • "Kmicic" w akcji • Szlakiem Stefana Batorego • Początki Postaw • "Porządnemi domami zamurował rynek..." • Świątynia nad brzegiem stawu • Dzieło podskarbiego Tyzenhauza • Pałac w Postawach • "Zegar o ciężkich wagach wydzwaniał godziny..." • Ornitologiczna kolekcja pana Konstantego • Pożegnanie z Postawami 13. Stary i Nowy Miadzioł ........................ 241 Pograniczna warownia księstwa połockiego • "Zaszeptane masło" tatarskiego czarownika • Dzieje dwóch Miadziołów • Pokarmelicki kościół • Pozostałości miadziolskiego zamku • Legenda jeziora Batoryn 14. Kresowe morze - Narocz ..................... 248 Gigantyczne błękitne serce • Naroczański Park Narodowy • Pierwszy partyzant Wileńszczyzny • "Kmicic" wyrusza w teren • Geneza radzieckiej partyzantki • Marków - kolega z seminarium • Do nowego obozowiska • Pozory przyjaźni • Zdradzieckie zagranie Markowa • Słowo honoru radzieckiego oficera • Mściciel • Tragiczny los "Łupaszki" • Brzegiem Naroczy • Przygoda mistrza Bułhaka • Katowicki cmentarz • "Zlały się końce widnokręgu..." • Siedlisko przyrodzonego piękna • Ostrów • zaduma nad minioną świetnością • Dwie mile jazdy samym brzegiem jeziora... • Kobylnik vel Narocz • Udana akcja partyzantów "Kmicica" • Autobus rusza dalej 10 Spis treści 15. W krainie Błękitnych Jezior ................... 272 Kościół w Konstantynowie • Spotkanie na plebanii • Romantyczna podróż ciuchcią • "Olszew nie jest zwyczajnym dworem..." • Pokolenia Chomińskich • Koncept pana wojewody • Minione bogactwa olszew-skiej rezydencji • Bezcenny Kodeks Olszewski • Białoruska Szwajcaria • W głąb rezerwatu • Hłubel, Hłubelek, Jęczmionek... • Przysiółek na "przełęczy" • Techniki budowlane pradziadów • Majątek Komarowsz-czyzna • Z Lisem w herbie • W cienistych alejach 16. Świr i Jezioro Świrskie ........................ 290 "Ma ono podobieństwo do wielkiej rzeki..." • Książąt Świrskich wielkość i upadek • Gdzie król Batory wydawał manifesty • Montownia traktorów w świątyni • Krzyż wrócił do kościoła... • Tu stał zamek Dowmonta • Wycieczka wokół jeziora • "Rzemiennym dyszlem" • Świr Laskow-ski • "Śliczny był domek bólkowski..." • Karmelici w Zaświrzu • Gniazdo rodu Szemiothów • Uczta na cześć księcia "Panie Kochanku" • "Sztob w hetoj chaty licha nie znaty!" • Szaleństwo młodego dziedzica • Kolebka Szostakowiczów • Otwarty dom Sulistrowskich • Karłowiczo-wie w Wiszniewie • Pamiętniki Gabrieli Puzyniny • Ośrodek kultury w Dobrowlanach • Kolekcja hrabiego Gunthera • Zamykamy krąg 17. Jeziora Soroczańskie i wileńska puszcza ........ 313 Sznur błękitnych korali • W sercu wileńskich lasów • Puszcza kusiła... • "Ach, co to były za drzewa!" • Wdniuponowy • Zwierzęcy bohaterowie Tytusa Karpowicza • Ludzie lasu • Fantazje starego Łowcy • Zostały nazwy na mapie • Bitwa pod Worzianami • "Łupaszka" kontra Sowieci • Zalayas 18. Piłsudczyzna ................................ 327 Przodkowie Marszałka • Zułowskie gospodarstwo • Redaktorzy "Gołębia Zułowskiego" • Wielki pożar • "W rodzonej stronie to i wiatr pachnie..." • Miejsce pamięci narodowej • Zułowski rezerwat historyczny • Co pozostało w Zułowie? • Na miejscu dworu - silosy na kiszonkę • Ocalał Dąb Piłsudskiego! • Sławny Józef, zapomniany Bronisław • BratPiłsud-skiego spiskuje z bratem Lenina • Wśród Ajnów na Sachalinie • Nagrania odkryte na strychu w Zakopanem • Kaplica grobowa Michałowskich • Przygoda nad jeziorem Piorun • Powiewiórka • "Niemowlę płci męskiej imieniem Józef..." • "Mocno ochotni są do hultajstwa..." • Na cmentarzu parafialnym • Błędne spojrzenie Napoleona • Akcja w Bezdanach • Rozsmakowaliśmy się w Kresach... Literatura ....................................... 351 Skorowidz nazwisk .............................. 355 Skorowidz nazw geograficznych .................. 363 Od autora K resami interesowałem się "od zawsze". Od najwcześniejszych lat pochłaniałem z wypiekami na policzkach liczne dzieła naszej literatury o akcji toczącej się na Ziemiach Wschodnich. Do moich ulubionych lektur należały Ballady i romanse oraz Pan Tadeusz Mickiewicza, Nad Me-mnem Orzeszkowej, niemal cała Rodziewiczówna, Wańko-wicz, no i oczywiście sienkiewiczowska Trylogia. Powieści Józefa Weyssenhoffa, Włodzimierza Korsaka, opowiadania Juliana Ejsmonda, wileńska saga Pieśń puszczy Tytusa Karpowicza i wszelkie inne myśliwskie opowieści z Kresów rozpalały moją wyobraźnię. Później doszła jeszcze przebogata literatura pamiętnikarska, wspomnieniowa, eseistyczna i historyczna. Sięgając także po wydawnictwa przedwojenne, emigracyjne i drugoobiegowe (PRL-owskie oficyny wydawnicze dawkowały tę tematykę bardzo ostrożnie, aby nie drażnić "wielkiego brata"), odkrywałem kolejnych "kresowych" autorów, takich jak Czesław Miłosz, Sergiusz Piasecki, Józef Mackiewicz, Franciszek Wysłouch, Michał Pawlikowski, Florian Czarnyszewicz i wielu innych. W zestawieniu z szarą rzeczywistością zunifikowanego narodowo i wyznaniowe PRL-u odkrywany w tych książkach obraz Ziem Wschodnich - mieszanka współistniejących ze sobą najróżniejszych nacji, religii i kultur, życie zanurzonych w wiekowej tradycji rezydencji magnackich, sielskich dworów, zaścianków i wsi, postacie kresowych oryginałów, miejsca historycznych bitew i innych ważnych wydarzeń, wspaniała, dziewicza przyroda, egzotyczne krajobrazy - wydawał się niezwykle barwny i zauroczył mnie bez reszty. 12 Od autora Od autora 13| Gromadząc książki i wszelkie inne materiały dotyczące interesujących mnie terenów, jeszcze przed boomem literatury kresowej, jaki przyniosło powstanie III Rzeczypospolitej, zdołałem zgromadzić pokaźne "archiwum wschodnie". Bardzo ważnym jego elementem były mapy. W latach osiemdziesiątych skompletowałem kserograficzne odbitki map w skali l: 100 000, wydanych w okresie międzywojennym przez Wojskowy Instytut Geograficzny, obejmujące całość ziem II Rzeczypospolitej położonych na wschód od naszej obecnej granicy. Dzięki temu, czytając o Kresach, mogłem precyzyjnie lokalizować miejsca akcji poszczególnych powieści czy wspomnień. Mogłem też, wodząc palcem po mapie, odbywać fascynujące, wspomagane wyobraźnią i reminiscencjami z przeczytanej literatury wędrówki po rozległych puszczach i bagnach lub brzegami ogromnych jezior i sławnych kresowych rzek, mogłem odwiedzać historyczne miasta i ziemiańskie rezydencje, napawać się egzotyką kresowych nazw. O realnych podróżach na Kresy w tamtych latach można było tylko pomarzyć. Kiedy więc, dość niespodziewanie, zachwiało się radzieckie imperium i pojawiła się szansa wyjazdu na ów na poły mityczny Wschód - natychmiast ją wykorzystałem. W niektórych kręgach panuje opinia, że dawne Kresy to tylko mit, że kresowa Arkadia nigdy nie istniała, a jeśli nawet istniała - to została rozjechana walcem historii i dziś nie pozostał po niej nawet ślad, nie ma więc potrzeby ani sensu zajmować się obecnie tymi terenami. Nigdy nie zgodzę się z takimi poglądami. Kresy istnieją w naszych sercach, z nich wyrasta zrąb naszej ogólnonarodowej kultury, z nimi nierozerwalnie wiąże się nasza historia. Po kilkudziesięciu latach wymuszonego zapomnienia mamy wręcz obowiązek przywrócenia tych terenów naszej zbiorowej pamięci. Nawet więc, gdyby rzeczywiście na Wschodzie nie pozostał żaden materialny ślad dawnej, wielokulturowej i wieloetnicz-nej Rzeczypospolitej, to i tak wizyta na tych ziemiach będzie dla Polaka źródłem ogromnych wzruszeń. A przecież mimo zawieruch dziejowych pozostało zdumiewająco wiele. By się jednak o tym przekonać, trzeba tam pojechać. Niniejsza książka jest opowieścią w stylu wcześniejszej Polski egzotycznej, w której opisałem nasze obecne wschodnie pogranicze. Nie powinna więc sprawić zawodu tym wszystkim, którym spodobała się formuła, łącząca przewodnik turystyczny z gawędą historyczno-krajoznawczą. Tym razem będzie to może mniej przewodnik, a bardziej gawęda z licznymi rodzynkami ciekawostek i cytatów oraz elementami współczesnego reportażu z rzeczywiście odbytej wyprawy turystycznej. Ci, którzy zdecydują się odwiedzić opisywane tereny, znajdą tu jednak także szczegółowe informacje o najważniejszych zabytkach i innych atrakcjach krajoznawczych, a w ich lokalizacji pomogą liczne mapki i planiki. Przy tej okazji chciałbym serdecznie podziękować wszystkim tym, którzy zechcieli do mnie napisać po wydaniu obu części Polski egzotycznej i podzielić się swymi uwagami i spostrzeżeniami, bądź też uzupełnić moje informacje. Apeluję do Czytelników o podobne uwagi na temat niniejszej książki. Proszę je przysyłać na adres: Grzegorz Rąkowski, 05-100 Nowy Dwór, ul. Okulickiego 6 m. 24. O pisana trasa wiedzie przez najciekawszą, moim zdaniem, część przedwojennych ziem wschodnich Rzeczypospolitej, czyli północno-wschodni zakątek dawnego województwa wileńskiego, wciśnięty pomiędzy Litwę, Łotwę i Sowiety i z racji swego oddalenia zwany niegdyś "kresami Kresów". Jest to obszar o wyjątkowo urozmaiconym krajobrazie, nasycony wielką liczbą jezior, z których najsłynniejsze to jezioro Narocz zwane "kresowym morzem", największe na przedwojennym terytorium Polski, oraz ogromny system Jezior Bra-sławskich, porównywalny jedynie z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Połączenie rozległych tafli jeziornych z wysokim wzgórzami, lasami, głazowiskami i terenami odludnymi sprawia, że wyjątkowo dużo jest tu wspaniałych punktów widoko- 1,4 Od autora l wych. Jedną z największych osobliwości północnej Wileńsz-czyzny są ogromne torfowiska wysokie, gdzie spotyka się liczne gatunki roślinności tundrowej, a także "egzotyczne" gatunki ptaków z Dalekiej Północy, takie jak pardwa. Największe z nich, Bagno Jelnia pod Dzisną, mające kształt kopuły o średnicy dwudziestu kilometrów, z kilkudziesięcioma torfowymi jeziorami, jest ewenementem w skali europejskiej. Inne przyrodnicze i krajobrazowe atrakcje to głęboko wcięta dolina Dźwiny - przedwojennego Rubikonu oddzielającego Polskę od ZSRR, rozległe lasy Puszczy Bohińskiej, Naroczańskiej, Olsze wskiej i Kiemieliskiej, malownicza grupa Błękitnych Jezior, ogromne, rynnowe Jezioro Świrskie oraz mało znany łańcuch Jezior Soroczańskich. Północna Wileńszczyzna, to także najciekawszy chyba na Kresach "tygiel narodów", gdzie pomiędzy obszary zwartego osadnictwa litewskiego i białoruskiego wcisnęło się osadnictwo polskie, a mozaikę narodowościowo-religijną uzupełniają rosyjscy staroobrzędowcy i Tatarzy, niegdyś także Żydzi. Wśród tutejszych ziemian, oprócz rdzennych Polaków, byli spolonizowani przedstawiciele rodów całej niemal Europy: litewskich (Ginet-Piłsudscy, Świrscy, Szemio-thowie, Skirmunttowie), ruskich (Sapiehowie, Światopełk--Mirscy, Korsakowie), niemieckich (Hylzenowie, Platerowie, Tyzenhauzowie, Guntherowie), łużyckich (Miłoszowie), serbskich (Despot-Zenowiczowie), chorwacko-węgierskich (Zri-nyi-Szyrynowie), czeskich (Pelikanowie), włosko-greckich (Pisaniowie), weneckich (Manuzziowie) i francuskich (Guze, sąsiad Miłoszów spod Drui, korespondent Czesława Miłosza). Na naszej trasie spotkamy wyjątkowo dużo sennych dziś i zapomnianych miasteczek i osad, które niegdyś były ważnymi warowniami lub dużymi na owe czasy ośrodkami miejskimi. Należą do nich m.in. Brasław, którego rodowód sięga średniowiecza, a także Dryświaty, Widzę, Ikaźń, Druja, Dzis-na, Miadzioł i Świr. We wszystkich tych miejscowościach istniały dawniej zamki, z którymi wiążą się godne uwagi prze- Od autora kazy i legendy. Są tu również liczne dwory i pałace kresowych "królewiąt". W książce znajdzie Czytelnik informacje o najważniejszych wydarzeniach historycznych, jakie miały miejsce na tych terenach, takich jak pochód Batorego przeciwko Iwanowi Groźnemu, epizody z wojen i powstań narodowych, także mniej znane, jak wielka bitwa niemiecko-rosyjska nad jeziorem Na-rocz w 1916 r., martyrologia ludności polskiej pod rządami Sowietów, której symbolem stał się Berezwecz, oraz działania Armii Krajowej, w których głównym przeciwnikiem nie byli tu Niemcy, lecz partyzantka radziecka. Nade wszystko zaś na kartach książki pojawi się cała galeria związanych z regionem postaci, bardziej i mniej znanych, ale nieodmiennie barwnych. Będą wśród nich między innymi: krwawy hrabia Manuzzi z Belmontu, zwany Diabłem Północy; słynąca z urody starościna opeska Jadwiga Strutyń-ska, za której przyczyną niejeden stracił życie; głośny reformator doby stanisławowskiej, podskarbi litewski Antoni Ty-zenhauz; książę wojewoda Karol Stanisław Radziwiłł "Panie Kochanku"; ostatni przywódca powstania kościuszkowskiego Tomasz Wawrzecki; bohater tegoż powstania generał Józef Kopeć, zesłaniec i autor pierwszego polskiego opisu Kamczatki; uwieczniony w Dziadach rektor Uniwersytetu Wileńskiego Wacław Pelikan; wileński gubernator Murawiow "Wieszadeł"; pisarz Tadeusz Dołęga-Mostowicz; kompozytorzy Dymitr Szo-stakowicz i Mieczysław Karłowicz; rodzina Łopacińskich, obfitująca w patriotów, ale także w oryginałów; pojawią się wreszcie Feliks Dzierżyński, marszałek Józef Piłsudski i jego mniej znany brat Bronisław oraz legendarni dowódcy partyzanckich oddziałów AK: "Kmicic" i "Łupaszka". J eszcze kilka uwag praktycznych dla wszystkich, którzy zdecydują się odwiedzić opisane w książce tereny, do czego gorąco zachęcam. Białoruś, przez której terytorium przebiega niemal cała opisana trasa (z wyjątkiem samej końcówki, która 16 Od autora wkracza już na Litwę), jest obecnie bardzo rzadko odwiedzana przez turystów z Polski. Przyczyną jest swoista "czarna legenda" współczesnego państwa białoruskiego. W powszechnej opinii jest to kraj Polsce nieprzyjazny, rządzony tota-litarnie przez aparat władzy podporządkowany prezydentowi, o ogromnej przestępczości, biedny i głodujący, a w dodatku ten Czarnobyl... Wszystko to są półprawdy lub zupełne nieprawdy. Totalitarną, czy raczej autorytarną władzę prezydenta widać głównie w pełnym milicji Mińsku, a nieprzyjazny stosunek do Polski - to tylko oficjalna retoryka. Od czasu pierwszej, opisanej w niniejszej książce wyprawy byłem na Białorusi jeszcze kilkanaście razy i nigdy, nawet przez moment, nie miałem odczucia, by ktokolwiek odnosił się tam do polskich turystów nieprzyjaźnie. Wręcz przeciwnie, kontakty z większością napotkanych ludzi, i to niezależnie od ich narodowości czy wyznania, były bardzo serdeczne, a niespotykana już niemal u nas gościnność mieszkańców białoruskich wsi, którzy przyjmując obcych ludzi pod swój dach, dzielili się z nami niemal wszystkim, co mieli (choć zazwyczaj mieli bardzo niewiele), była bardzo wzruszająca. Podobnym mitem jest ogromna przestępczość. Zapewniam, że nie jest ona większa niż u nas, a jeśli już, to istnieje w dużych miastach, a nie na odległej prowincji. Podczas wszystkich moich wyjazdów turystycznych na Białoruś nie zdarzyło się, aby coś komuś ukradziono lub abyśmy czuli się w jakikolwiek sposób zagrożeni. Nie interesowała się nami również milicja czy służba bezpieczeństwa. Natomiast nie ma co ukrywać, że kraj przeżywa poważne kłopoty gospodarcze i zaopatrzenie sklepów (zwłaszcza w przetwory mięsne) nie jest najlepsze. Planując wyjazd, trzeba mieć to na uwadze - dobrze jest zabrać ze sobą zapas konserw. Tym niemniej nawet w małych wiejskich sklepikach można kupić podstawowe produkty spożywcze, takie jak chleb, masło, ser czy makaron, a w większych miejscowościach zjeść w barze czy restauracji niezbyt może wykwintny, ale pożywny, mięsny posiłek. Jeśli Od autora 17 zaś chodzi o Czarnobyl, to jego skutki okazały się nie aż tak tragiczne, jak przewidywano, a opisane tu tereny leżą akurat w najbardziej odległym od miejsca awarii regionie Białorusi i nie były skażone. Wyjazd na północną Białoruś to prawdziwa wyprawa, choć to tylko niespełna pięćset kilometrów od Warszawy. W rejon Brasławia najłatwiej dostać się tak, jak zrobiliśmy to my - to znaczy przez Wilno i łotewski Dyneburg. W rejon Głębokiego, jeziora Narocz i Świra wygodniej będzie jechać przez Mińsk. Przypominam, że przy wjeździe na Białoruś obowiązuje posiadanie zaproszenia, youchera, lub pieczątki "AB" (wyjazdy służbowe). Przy przejazdach lokalnych najlepiej korzystać z dość dobrej sieci połączeń autobusowych. Dużą zaletą podróżowania po Białorusi są niskie w porównaniu z naszymi ceny. Bardzo tania jest komunikacja, porządny obiad można zjeść za równowartość jednego dolara, a koszt noclegu w hotelu - poza Mińskiem i miastami obwodowymi - nie przekracza pięciu dolarów (zdarzają się też hotele z cenami rzędu pięćdziesięciu centów). Nie ma żadnych ograniczeń biwakowania "na dziko", w związku z czym na rozbicie namiotów można wybierać bez obawy najpiękniejsze miejsca. Jedyną poważniejszą przeszkodą mogą być dość rygorystyczne przepisy dotyczące pobytu i poruszania się w strefie nadgranicznej, która ma szerokość około piętnastu kilometrów. Na przebywanie w tej strefie trzeba mieć specjalne zezwolenie, które można zdobyć w strażnicach pograniczników bądź na posterunkach milicji w większych miejscowościach. Na zakończenie jeszcze jedna rada. Nie warto przyjeżdżać na Kresy na kilka dni, by szybko coś obejrzeć i wrócić. Najlepiej zwiedzać je pieszo, z plecakiem i namiotem, w niewielkiej grupce, okazjonalnie tylko korzystając z miejscowej komunikacji i lokalnych hotelików. Trzeba mieć czas na to, aby powłóczyć się po drogach i bezdrożach odległej prowincji czy uliczkach zapomnianych miasteczek, odwiedzić ocalałe zabytki i pozostałości tych, które się nie zachowały, pospacerować po dawnych podworskich parkach i starych cmenta- r 18 Od autora rzach, spotkać się i porozmawiać z miejscowymi ludźmi. Jeżeli jeszcze zaopatrzymy się zawczasu w informacje o historii mijanych miejsc, ludziach, którzy tam żyli, i wydarzeniach, które się tam rozgrywały - wówczas wędrówka stanie się prawdziwą, głęboko przeżytą przygodą. Kresy trzeba poznawać niespiesznie. Trzeba je smakować. Grzegorz Rąkowski Brasław i Brasławszczyzna - kresy Kresów D laczego Brasławszczyzna? Dlaczego właśnie stąd rozpocząłem poznawanie Kresów? Trudno mi dziś odpowiedzieć na to pytanie z całą pewnością. Myślę, że jednym z decydujących czynników było wspaniałe położenie geograficzne Brasławia, na które zwróciłem uwagę podczas pilnego studiowania przedwojennych map topograficznych. Otóż spośród wszystkich WIG-owskich "setek" Kresów północno-wschod-nich właśnie arkusz Brasław najbardziej "naszpikowany" był jeziorami. Miasto leży pośrodku rozległego systemu ogromnych zbiorników wodnych, mających wyjątkowo urozmaiconą linię brzegową z licznymi wyspami, półwyspami i zatokami. Podobnego systemu jezior nie ma na całych Kresach, a jeśli można go z czymś porównać - to chyba tylko z Wielkimi Jeziorami Mazurskimi. Od dawna więc kusiło mnie, by sprawdzić, czy Jeziora Brasławskie w rzeczywistości wyglądają równie atrakcyjnie jak na mapie. Moją wyobraźnię podsycała lektura kupionej w antykwariacie przedwojennej książki Przez jeziora i rzeki Braslawszczyzny, będącej reportażem z wodniackiej włóczęgi, pióra znanego kajakarza i krajoznawcy Adama Wisłockiego. Jednak czynnikiem, który ostatecznie zadecydował o wyborze głównego celu pierwszej z moich kresowych wypraw, był chyba zakupiony w radzieckiej księgarni przy ulicy Foksal w Warszawie przewodnik Bra-sławskije oziera autorstwa K. S. Szidłowskiego wydany w Mińsku w 1989 r. Znając liczne radzieckie putiewoditiele, muszę przyznać, że ten był całkiem przyzwoity, a w dodatku ilustrowany kolorowymi zdjęciami. Okładka przedstawiała panoramę pięknego jeziora Strusto. Gdy ją zobaczyłem - wie- Brasław nie sprawia zawodu 21 20 Smak zakazanego owocu l działem już, że muszę tam koniecznie pojechać. I zrobiłem to przy pierwszej okazji, jaka się nadarzyła. Był to rok 1990. ZSRR jeszcze trwał, choć kilka lat piere-strojki zrobiło już swoje i to, co do niedawna wydawało się niemożliwe, niespodziewanie stało się zupełnie realne. Najpierw jeden z kolegów opowiedział mi o swej kilkudniowej wędrówce po Litwie, podczas której nikt (tzn. milicja i służba bezpieczeństwa) się nim nie zainteresował. Nieco później, za pośrednictwem innego z kolegów, Uniwersytecki Klub Turystyczny "Unikat" w Warszawie, z którym związany jestem od lat, nawiązał kontakt z Klubem Włóczęgów Wileńskich. Klub ten skupia młodych polskich turystów z Wilna i Wileńszczy-zny, nawiązując do chlubnych tradycji działającego w okresie międzywojennym Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich, do którego należało w swoich studenckich czasach wiele wybitnych postaci, między innymi lekarz i podróżnik Wacław Korabiewicz, pisarz-noblista Czesław Miłosz, poeta Teodor Bujnicki, pisarze Jerzy Putrament i Lech Beynar, znany później jako Paweł Jasienica, oraz przyszły PRL-owski wicepremier Stefan Jędrychowski. Wymyśliliśmy z naszymi wileńskimi kolegami wymianę turystyczną. Oni pomogą nam zorganizować dwutygodniowy obóz wędrowny na dawnych Kresach północno-wschodnich, a my poprowadzimy dla nich obóz w Bieszczadach. Tak też się stało. Dawne ziemie wschodnie Rzeczypospolitej kusiły wtedy smakiem długo zakazanego owocu. Owszem, organizowano i wcześniej wycieczki autokarowe do Wilna, Nowogródka, Lwowa i w inne okolice, zawsze jednak miały one ściśle określoną trasę, odbywały się za pośrednictwem radzieckich biur podróży i pod odpowiednią kontrolą. Ale obóz wędrowny na Kresach? Tego jeszcze nie było! O ile wiem, byliśmy pierwszym, a w każdym razie jednym z pierwszych klubów turystycznych w Polsce, który rozpoczął piesze wędrówki z plecakiem za wschodnią granicą. Po ułożeniu ramowego planu obozu, bez trudu znalazłem więc dziesięcioro żądnych przygód uczestników kresowej wyprawy. Tak naprawdę do końca nie byliśmy pewni, czy rzecz się uda, czy rzeczywiście "już można" i czy wszystko nie skończy się na jakimś posterunku milicji lub w areszcie, do którego trafimy jako szpiony. Po otrzymaniu formalnego zaproszenia od Włóczęgów nie bez obaw udaliśmy się do Wilna. Wileńscy koledzy zorganizowali nam nocleg w polskiej szkole i załatwili prowiant na całą trasę - bo z zakupem żywności były wtedy spore kłopoty. Po całodziennym zwiedzaniu miasta pod opieką zaprzyjaźnionych Włóczęgów, następnego dnia, już zdani na własne siły, pojechaliśmy pociągiem do Dyneburga, a stamtąd autobusem do Brasławia, gdzie nasza wędrówka miała się zacząć naprawdę. Dziś nie byłoby to już takie proste, bo Wilno leży na Litwie, Dyneburg na Łotwie, a Brasław na Białorusi, ale wtedy - przypominam - trwał jeszcze ZSRR. Tak właśnie rozpoczęła się nasza wielka kresowa przygoda. C zęsto różne fascynujące miejsca wypatrzone na mapie okazują się w rzeczywistości wcale nie takie piękne lub zeszpecone jakimiś okropnymi budowlami. Brasław nie sprawił nam zawodu. Miasto, wyjątkowo malowniczo położone na przesmyku pomiędzy ogromnym jeziorem Drywiaty a znacznie mniejszymi jeziorami Nowiata i Biereże, chyba niewiele zmieniło się od czasów przedwojennych. Pomimo iż jest stolicą rejonu (przed wojną było stolicą powiatu), nie widać tu typowych sowieckich budowli szpecących centra większości miast na obszarze całego byłego ZSRR. Przeważa stara zabudowa typu wiejskiego - drewniane domy otoczone sadami i ogródkami. Niespiesznie spacerując po tonących w zieleni uliczkach możemy się tu napawać minionym zdawałoby się bezpowrotnie sennym nastrojem kresowej prowincji. Nad niską zabudową dominuje zajmujący środek miasta masyw Góry Zamkowej, o spłaszczonym wierzchołku z za chowanymi wałami grodziska, wznoszący się o kilkanaście metrów nad poziom okolicznych jezior i stanowiący znako mity punkt widokowy. _ 22 W walce o rękę pięknej Drywy l Z tym naturalnie obronnym miejscem wiążą się początki Brasławia, bowiem tu właśnie we wczesnym średniowieczu (co najmniej od IX w.) znajdował się gród Łatgalów, plemienia bałtyjskiego, od którego wywodzą się Łotysze. Jak świadczą wykopaliska, wraz z Łatgalami w grodzie mieszkali również Słowianie z plemienia Krywiczów. Na początku XI w. ów gród został zdobyty przez książąt połockich i po umocnieniu służył im jako warownia pograniczna. Z tych czasów datuje się też nazwa grodu, którą według tradycji utworzono od imienia połockiego księcia Braczysława Izjasławowicza (ok. 1003-1044). Zgodnie z innymi wersjami nazwa grodu jest starsza, powstała w czasach Łatgalów i wywodzi się od bałtyjskiego słowa brasl, co oznacza bród. O genezie nazwy miasta mówi także piękna brasławska legenda. Otóż dawno temu na Górze Zamkowej wznosiło się miasto z zamkiem, w którym mieszkał kniaź Dźwin z żoną Drujką i piękną córką Drywą. O jej rękę starali się trzej bracia - młodzi książęta: Snud, Nów i Bras. Kniaziówna obiecała oddać rękę temu, który pokona pozostałych. Rozpaliło to zazdrość w sercach Snuda i Nowa, którzy postanowili wspólnie zabić Brasa. Napadli go znienacka wieczorem, a gdy padł martwy na ziemię, zaczęli walczyć między sobą, pamiętając, że tylko jeden może zdobyć rękę Drywy. W bratobójczej walce zginęli obaj, tymczasem okazało się, że uprzednio zabili nie Brasa, lecz jego sługę. Pozostały przy życiu Bras wzgardził ręką okrutnej kniaziówny, a ta z żalu rzuciła się z wieży zamku w wody jeziora. Wkrótce zmarli także Dźwin z Drujką, a władcą zamku został Bras, który rządził długo i sprawiedliwie. Jego imię zostało więc uwiecznione w nazwie grodu i miasta, a o imionach innych bohaterów legendy przypominają nazwy okolicznych jezior: Drywiaty, Nowiata i Snudy, oraz rzek: Dźwiny i Drujki. Tak czy inaczej, Brasław był jednym z najstarszych grodów ruskich na terenie obecnej Białorusi. Jako wysunięta warownia stanowił bazę wypadową ekspansji książąt połockich na zachód, a jednocześnie narażony był na nieustanne ataki Bałtów. O jednym z takich ataków, przeprowadzonym przez litewskich książąt Gimbuta i Kier-nusa w roku 1065, mówi pierwsza wzmianka o Brasławiu i rok ten przyjmuje się jako symboliczną datę założenia miasta, choć wyniki najnowszych badań świadczą, że najazd ów miał miejsce w 1068 r. Informację o tym wydarzeniu znajdujemy w XVI-wiecznym latopisie zwanym Kroniką Bychowca (znanym również jako Kodeks Olszew-ski - będzie o nim jeszcze mowa w rozdziale 15) i w kronikach By ziemie litewskie rozszerzyć... 23 Macieja Stryjkowskiego. Ten ostatni tak wspomina o tym w swym pisanym na podstawie starych kronik dziele z 1577 r. O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego, i ruskiego: "Zaczym się też z Gymbutem wnet Kiernus sposobił. Ten z Żmodzi, a ten z Litwy wojska zgromadzili, Wpołockie ich dzierżawy hurmem prowadzili, ., Chcąc się onych najazdów pomścić, a swą ziemię Rozszerzyć i litewskie w niej zgruntować plemię, Przyszli pod Brasław, który jezioro szerokie Oblewa, i gród zdobią wieżyce wysokie. Wszystkę one włość wzdłużą i wszerz splundrowali, A potym do Połocka drogę prostowali." Na początku XIV w. Brasław został już na trwałe opanowany przez Litwinów i włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wielki książę Giedymin osadził w Brasławiu swego młodszego syna Jawnutę. W 1423 r. z polecenia wielkiego księcia Witolda wojewoda wileński Monwid wzniósł w Brasławiu pierwszą świątynię katolicką. W l pół. XV w., podczas konfliktu Zygmunta Kiejstutowicza ze zbuntowanym Świdrygiełłą, ten ostatni właśnie w Brasławiu połączył w 1434 r. swe siły z wojskami wspierającego go zakonu inflanckiego i Tatarami. Miasto wiele zawdzięcza wielkiemu księciu litewskiemu Aleksandrowi Jagiellończykowi i jego żonie Helenie, córce wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III. W 1500 r. Aleksander nadał Brasławiowi niepełne magdeburskie prawa miejskie, potwierdzane później kilkakrotnie przez kolejnych monarchów. W tym samym roku książę wraz z żoną bogato uposażyli założony w końcu XV w. prawosławny monaster na wyspie niedalekiego jeziora Nieśpisz. W 1504 r. Aleksander, już jako król Polski, zbudował w Brasławiu nowy kościół w miejscu spalonej starej świątyni. Helena ufundowała natomiast na Górze Zamkowej podległą monasterowi na jeż. Nieśpisz cerkiew p.w. św. Barbary i żeński klasztor prawosławny, w którym osiadła po śmierci męża w 1506 r. i w którym zmarła w 1513 r. Od końca XV w. aż po kres I Rzeczypospolitej Brasław był miastem powiatowym województwa wileńskiego i siedzibą królewskiego starosty grodowego, który rezydował w tutejszym zamku. Urząd ten sprawowali przedstawiciele najświetniejszych rodów Rzeczypospolitej, m.in. Sapiehowie, Radziwiłłowie, Tyszkiewiczowie, Pacowie, 24 Ostatni sejmik powiatowy Ogińscy i Hylzenowie. Góra Zamkowa i brasławski zamek, wzrr siony jeszcze w czasach książąt połockich jako budowla ziemno--drewniana i później wielokrotnie przebudowywany, były w czasach Rzeczypospolitej ośrodkiem życia miasta. Tu odbywały się powiatowe sejmiki, tu mieściły się urzędy, sąd grodzki i archiwa. Zamek nie stracił jednak swej funkcji obronnej. W XVI i XVII w. pozostawał silną fortecą, ze względu na swe umocnienia oraz położenie na trudno dostępnym, wąskim przesmyku jeziornym. Według inwentarza z 1649 r. zamek otaczały podwójne wały, miał siedem wież oraz basztę bramną z podwójnymi, okutymi wrotami. Na dziedzińcu znajdowały się liczne budynki: domy mieszkalne, zbrojownie, piekarnia, szpital, stajnia i więzienie. Plan grodziska w Braslawiu Niemal kompletną ruinę przyniosła brasław-skiemu zamkowi wojna połsko-moskiewska w latach 1654-67. Ze względu na zniszczenia Sejm warszawski uchwalił w 1661 r. zwolnienie miasta na cztery lata od wszelkich podatków. Zamek nie podniósł się już z upadku, choć przetrwał do końca XVIII w. W 1765 r. zamkowy garnizon liczył zaledwie 14 żołnierzy i jednego oficera. W 1787 r. na Górze Zamkowej odbył się ostatni sejmik powiatowy, w którym wzięło udział 360 deputatów, wybierających marszałka szlachty powiatowej. Na sejmiku postanowiono, że następne spotkania będą się odbywały w domu nowo wybranego marszałka Michała Ogińskiego (został nim powtórnie), bo na Górze Zamkowej nie było już żadnego odpowiedniego na ten cel budynku. Resztki budowli i umocnień dawnego zamku stopniowo zniszczały lub zostały rozebrane. Budowlą najdłużej zachowaną na Górze Zamkowej była cerkiew, która spłonęła w końcu XVIII w. Zniszczenia wojenne w XVII w. i w okresie wojny północnej na początku XVIII w. spowodowały długotrwały upadek miasta. O ile według inwentarzy z połowy XVI i połowy XVII w. Brasław liczył Efemeryczne województwo 25 110-120 domów i ok. 1000 mieszkańców, to według spisu z 1794 r. w mieście było zaledwie 68 domów i ok. 700 mieszkańców. Sytuacji nie poprawiło odnowienie w 1792 r. przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego przywileju miejskiego oraz nadanie przez monarchę herbu, przedstawiającego Oko Opatrzności. W wyniku drugiego rozbioru Rzeczypospolitej w 1793 r. Brasław stał się miastem pogranicznym i zupełnie niespodziewanie został siedzibą władz województwa brasławskiego, które uchwałą sejmu w Grodnie utworzono wówczas z północnej części dawnego województwa wileńskiego. Wojewódzka kariera Brasławia nie trwała długo. Podczas powstania kościuszkowskiego, w dniu 11 maja 1794 r. w mieście zgromadziły się grupy ochotników złożone z miejscowej szlachty, aby zgodnie z uniwersałem ogłoszonym trzy dni wcześniej przez emisariusza rządu powstańczego Bogusława Mirskiego utworzyć oddział powstańczy. Niezorganizowani jeszcze ochotnicy zostali zaatakowani przez oddział rosyjski pod dowództwem mjr. Stefopulo i pomimo zaciętego oporu całkowicie rozbici. Zginęło około stu powstańców, poległych w boju lub zamordowanych po walce, a trzynastu wraz z wójtem brasławskim Wincentym Aleksandrowiczem dostało się do niewoli. Miasto zostało spalone przez Rosjan, w związku z czym siedzibę władz województwa brasławskiego przeniesiono do Widz. W roku następnym, w wyniku trzeciego rozbioru, województwo przestało istnieć wraz z całą I Rzeczpospolitą. Po rozbiorach Brasław pozostał stolicą powiatu w guberni wileńskiej (w latach 1797-1801 nosiła ona nazwę litewskiej), a w wyniku reformy administracyjnej w 1843 r. został przeniesiony do guberni kowieńskiej i zdegradowany do roli miasteczka w powiecie nowo-aleksandrowskim (dawny Nowoałeksandrowsk to polskie Jeziorossy, obecnie Zarasai na Litwie). Miarą degradacji był dalszy spadek liczby mieszkańców miasta, które w połowie XIX w. liczyło 60 domów i zaledwie 220 mieszkańców. Później jednak jego ludność zaczęła rosnąć i na początku XX w. przekroczyła 1500 osób. Podczas I wojny światowej linia frontu przez ponad trzy lata (od końca 1915 do lutego 1918 r.) przebiegała w niewielkiej odległości na zachód od Brasławia. W latach 1917-20 w mieście podejmowano próby ustanowienia władzy radzieckiej. Po ostatecznym opanowaniu terenu przez wojsko polskie Brasław znalazł się w październiku 1920 r. w granicach tzw. Litwy Środkowej, która w 1922 r. została przyłączona do Polski. Miasto zostało stolicą powiatu w województwie wileńskim. 26 Park Narodowy "Jeziora Brasławskie" (JJ Liczący wówczas niespełna 1600 mieszkańców Braslaw zaczął się wkrótce dość szybko rozwijać, co wiązało się z jego funkcją administracyjną. W latach dwudziestych w zachodniej części miejscowości wybudowano kolonię urzędniczą oraz budynki urzędów powiatowych. W następnym dziesięcioleciu miasto stało się popularnym ośrodkiem turystycznym i letniskowym, wabiącym turystów pięknym położeniem, licznymi jeziorami, czystymi plażami, przystanią i nieograniczonymi możliwościami uprawiania sportów wodnych. Władze powiatowe wykupiły z rąk prywatnych Górę Zamkową i urządziły na niej park wypoczynku z punktem widokowym. Planowano w Brasławiu także budowę uzdrowiska. W przededniu II wojny światowej miasto liczyło już niemal 5 tyś. mieszkańców. Po wojnie Brasław znalazł się w granicach Białoruskiej SRR i był miastem rejonowym, początkowo w obwodzie połockim, później mo-łodeczańskim, a od 1960 r. w witebskim. Obecnie, w niepodległej Białorusi, miasto pozostaje stolicą rejonu w obwodzie witebskim, liczy ok. 10 tyś. mieszkańców i jest lokalnym ośrodkiem turystycznym. Znajduje się w nim hotel, sanatorium i turbaza, ale ruch jest tu raczej niewielki. W Brasławiu mieści się obecnie zarząd nie istniejącego jeszcze podczas naszej wizyty Parku Narodowego "Jeziora Brasławskie" ("Bmsłauskija aziory"), który powstał w 1995 r. jako drugi na Białorusi (po Parku Narodowym "Puszcza Białowieska" - 1991). Park ma powierzchnię 71,5 tyś. ha i ciągnie się stosunkowo wąskim pasem szerokości od 10 do 20 km i długości 56 km od Drui i granicy z Łotwą na północy po jeż. Bohiń na południu. Brasław leży w samym środku tego pasa. Park otacza szeroka strefa ochronna, której powierzchnia niemal dwukrotnie przewyższa jego obszar. Na terenie Parku znalazł się cały kompleks Jezior Brasław-skich z największymi jeziorami: Drywiaty, Snudy, Strusto, Wojso, Nieśpisz, Niedrowo i Wołoso, położony w zlewni rzeki Drujki. Na południowym jego obrzeżu leży natomiast duże, rynnowe jeż. Bohiń, leżące w dorzeczu rzeki Dzisny. Jeziora zajmują łącznie aż 17% powierzchni Parku. Park "Jeziora Brasławskie" jest cennym obiektem przyrodniczym nie tylko ze względu na wyjątkowo malowniczy krajobraz, ale także ze Goście z dalekiej północy 27 uwagi na bardzo urozmaiconą rzeźbę polodowcową z jeziorami, torfowiskami, kotłami wytopiskowymi, rynnami, morenami, kemami, ozami, głazowiskami i wieloma ciekawymi utworami geomorfologicznymi. Niemal połowę powierzchni Parku (46%) zajmują lasy, zgrupowane w dwa duże kompleksy: lasy uroczyska Druja (Drujskaja liasnaja dacza) na północy i Puszcza Belmoncko--Bohińska na południu. Można w nich spotkać rzadkie gatunki drzew, takie jak modrzew syberyjski i brzoza karelska. W bogatej florze, liczącej ponad 500 gatunków, występuje ok. 20 gatunków rzadkich i ginących, do których należą m.in. relikty polodowcowe, pochodzące z północnej Skandynawii, jak np. brzoza karłowata i malina moroszka. Kilka gatunków reliktowych północnych skorupiaków stwierdzono też w najgłębszym z Jezior Brasławskich - jeziorze Wołoso. W rzekach i jeziorach Parku żyje ok. 30 gatunków ryb. Wyjątkowo bogata jest awifauna, obejmująca 85% wszystkich gatunków ptaków występujących na Białorusi. Aż 45 z nich to gatunki ginące lub zagrożone. Do najrzadszych należą: orzeł przedni, bielik, rybołów, orlik grubodzioby, żuraw, bocian czarny, nur czarno-szyi, cietrzew, głuszec, włochatka, dzięcioł trójpalczasty. Do najbardziej egzotycznych dla przybysza z Polski należą pochodzące z Dalekiej Północy pardwa i puszczyk uralski. Spośród ssaków żyjących na terenie Parku warto wymienić łosia, wilka, wydrę, bobra i zająca bielaka. Park Narodowy "Jeziora Brasławskie" jest z pewnością jednym z najciekawszych obiektów przyrodniczych nie tylko na Białorusi, ale, śmiem twierdzić, również w całej Europie. Na razie nie grozi mu (na szczęście!) masowy zalew turystów, ale w przyszłości - kto wie? Warto więc się pospieszyć. Nam udało się obejrzeć teren przyszłego parku jeszcze w niemal "dziewiczej" postaci. A o wszystkich wspaniałościach, jakie tam widzieliśmy, będzie mowa w następnych rozdziałach. Niestrudzony historyk Brasławszczyzny 29 28 Brasławski "wulkan" Z wiedzanie Brasławia wypada zacząć od Góry Zamkowej, o której historii była już mowa. Na spłaszczonym wierzchołku wzniesienia, na który wiedzie zbudowana w okresie międzywojennym brukowana droga, widoczne są wały dawnego grodziska i zamku oraz fragmenty wykopalisk odsłaniające fundamenty istniejących tu niegdyś budynków. Wały wznoszą się o kilka metrów ponad majdan o nieregularnym kształcie, zbliżonym do prostokąta o wymiarach 200 x 100 m. O Górze Zamkowej krąży wiele opowieści. Tę o kniaziu Bra-sie przedstawiłem wcześniej. Według zanotowanych w XIX w. przekazów starszych mieszkańców miasta góra miała być usypana sztucznie za czasów litewskich przez jeńców z Mazowsza. Była to tak ciężka praca, że ponoć jeszcze w XIX w. w okolicach Warszawy istniało przekleństwo: "Bodajbyś górę bra-sławską sypał!". Licznym podróżnikom odwiedzającym Bra-sław Góra Zamkowa, ze swoimi wałami obwodowymi i zapadniętym majdanem w środku, przypominała krater wulkanu. Wrażenie to potęgowało się podczas silnych wiatrów, które unosiły pionowo nad górą słup pyłu i piasku. Zjawisko to podobno można obserwować również obecnie. W 1990 r., w 925 rocznicę założenia Brasławia, na Górze Zamkowej umieszczono głaz z tablicą pamiątkową. Znajduje się na niej herb miasta i informacja o tym, że góra była miejscem pierwszej osady, powstałej w 1065 r. W pobliżu rozstawiono drewniane rzeźby przedstawiające postaci z przytoczonej wyżej legendy: kniazia Dźwina z żoną Drujką i córką Drywą, oraz młodych książąt Snuda, Nowia i Brasa. W najwyższym punkcie Góry Zamkowej wznosi się wysoki na 10 m obelisk ku czci pochowanego tu Stanisława Ościka Narbutta (1853-1926), lekarza i społecznika, syna znanego wileńskiego historyka Teodora Narbutta i brata bohatera powstania styczniowego - Ludwika Narbutta. Przepracował on w Brasławiu ponad czterdzieści lat (od 1882 r.), niosąc ofiarną pomoc wszystkim potrzebującym, lecząc bezpłatnie najuboższych i zyskując powszechny szacunek. Jego staraniem wybudowano m.in. w 1907 r. szpital miejski. Umieszczona na szczycie obelisku latarnia symbolizuje ofiarność lekarza; początkowo służyła ona także jako prawdziwa latarnia, dająca w czasie burz sygnały rybakom na jeziorze Drywiaty. W tym miejscu warto wspomnieć także o innym znanym w okresie międzywojennym obywatelu Brasławia, nauczycielu miejscowego gimnazjum, historyku Ottonie Hedemannie (1887-1937). Był on synem Duńczyka, inżyniera zatrudnionego przy melioracji Polesia, który ożenił się z Polką i osiadł w majątku w powiecie rzeczyc-kim. Otto Hedemann uczył się w gimnazjum w Homlu, a następnie studiował na Uniwersytecie Kijowskim na wydziale historyczno--filologicznym, skąd usunięto go za udział w ruchu rewolucyjnym. Od 1922 r. pracował jako nauczyciel w gimnazjum w Brasławiu, zbierając jednocześnie materiały do dzieła Historia powiatu brasław-skiego, które ukazało się w 1930 r. Później, nieuleczalnie chory, przeniósł się na stałe do Wilna i niestrudzenie szperając w archiwach, opublikował szereg następnych prac z historii Brasławszczyzny i Po-dźwinia. Od 1935 r. rozpoczął pracę nad dziełem o przedrozbioro- 30 Świątynie u stóp wzgórza wych dziejach Puszczy Białowieskiej, które ukazało się już po śmierci autora, w 1939 r. Góra Zamkowa, jak już wspomniałem, jest znakomitym punktem widokowym. Niegdyś, gdy okolica była mniej zadrzewiona, z jej wierzchołka widać było jedenaście jezior. Obecnie przepiękny widok rozciąga się stąd na ogromne jezioro Drywiaty oraz jeż. Nowiata oddzielone od niego wąskim przesmykiem, na którym rozłożyła się wschodnia część miasta. Daleko na horyzoncie widać jaśniejące bielą strzeliste wieże odległego o 12 km kościoła w Słobódce. Wiele uroku mają licznie rozłożone wokół góry drewniane posesje otoczone sadami i ogródkami. U stóp wzniesienia, od strony wschodniej, ulokowały się dwie brasławskie świątynie: kościół katolicki oraz cerkiew prawosławna. Pierwszy kościół katolicki postawił w Brasławiu, jak już wspomniałem, wojewoda wileński Monwid w 1423 r. Po pożarze nową świątynię wybudował w 1504 r. król Aleksander. Obecny kościół wzniesiony został z kamienia polnego w 1824 r., a gruntownie przebudowany i powiększony w 1897 r. Przebudowa nadała mu charakter neogotycki, nowsze elementy świątyni wykonano z czerwonej cegły. Po II wojnie światowej kościół został zamknięty i zamieniony na skład zboża. Determinacja mieszkańców doprowadziła do ponownego otwarcia świątyni w 1951 r. Kościół p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny jest trójnawową bazyliką z pojedynczą, trójkondygnacyjną wieżą z przodu. Elementy wystroju zewnętrznego stanowią schodkowe szkarpy, pinakle i fryz arkadowy. Warto zwrócić uwagę na kamienne ściany wschodnią i północną - zachowane fragmenty budowli z 1824 r., które ozdobiono oryginalną techniką, tzw. rodzynkową. Polega ona na tym, że w zaprawę otaczającą duże kamienie tworzące zrąb ścian wklejone są niczym rodzynki liczne mniejsze i całkiem małe kamyczki, ułożone w ozdobne kompozycje geometryczne. Najczęściej powtarza się motyw słońca, czy też kwiatu o promieniście ułożonych Brasławska Ucieczka Grzeszników 31 płatkach. Takich elementów jest aż 29. Kamienne budowle zdobione techniką rodzynkową spotkamy też w innych miejscach na Brasławszczyźnie; najczęściej będą to świątynie, młyny wodne i zabudowania gospodarcze majątków. W brasławskim kościele znajduje się umieszczony w ołtarzu głównym cu downy obraz Matki Bo skiej Brasławskie j, zwanej też Ucieczką Grzeszników lub Matką Boską Mona- sterską. Ta ostatnia na zwa nawiązuje do miejsco wej tradycji, według której obraz pierwotnie znajdo wał się w monasterze unie- Wzory z kamyków zdobiące ściany , . ... XT- kościoła w Brasfawiu kim na wyspie jeziora Nie- śpisz, odległym od Brasła- wia o 3 km (będzie o nim mowa w rozdziale 5) Najprawdopodobniej jest to jednak kopia, bowiem oryginalny obraz zaginął bądź spłonął podczas pożaru klasztoru w 1832 r. Nie zmienia to jednak faktu, że brasławski wizerunek Matki Boskiej otoczony jest żywym kultem i podobnie jak przed laty stanowi cel licznych pielgrzymek. K ościół w Brasławiu jest ośrodkiem życia polskiego w mieście i okolicy, jako że rejon brasławski ma jeden z najwyższych odsetków ludności polskiej na całej Białorusi. Podobnie było zresztą i dawniej - Brasławszczyzna zawsze należała do terenów o największej liczbie Polaków na całych Kresach. Skąd w tym odległym zakątku dawnej Rzeczypospolitej wzięło się aż tylu naszych rodaków? Ponieważ jest to skutek ciekawego procesu, charakterystycznego dla kresów północno-wschodnich, warto historii 32 Polska ekspansja na litewsko-ruskim pograniczu Polaków na Brasławszczyźnie i całym obecnym pograniczu Białorusi i Litwy poświęcić obszerniejszą dygresję. Wraz zawartą w 1569 r. Unią Lubelską rozpoczął się proces ekspansji polskiej na Kresach. Przebiegał on kilkutorowo. Po pierwsze, liczni polscy szlachcice i magnaci zaczęli otrzymywać (najczęściej za zasługi wojenne) nadania lub wysokie urzędy w tutejszych dobrach królewskich i często sprowadzali się na miejsce wraz ze służbą, zakładając nowe rezydencje. Również drobna szlachta z przeludnionego Mazowsza, Podlasia czy Małopolski chętnie przenosiła się na ziemie wschodnie, zakładając całe osady drobnoszlacheckie. Równolegle nasilił się proces polonizacji szlachty rodzimej, czyli litewsko- -ruskich rodów książęcych i magnackich, a także drobniejszych rodów bojarskich. W stosunkowo krótkim czasie niemal cała szlachta na Kresach spolonizowała się, przyjmując zarówno język polski, jak i w zdecydowanej większości wyznanie katolickie (początkowo część litewsko-ruskich magnatów chętnie przyjmowała kalwinizm). Ludność wiejska przez długi czas była obojętna wobec przemian narodowościowych, pozostając przy swym języku (litewskim lub ruskim) i - w przypadku Rusinów - wyznaniu prawosławnym lub unickim. Jednakże na etnicznym pograniczu litewsko-ruskim od czasu rozpoczęcia polskiej ekspansji, czyli od końca XVI w., wystąpiło bardzo ciekawe zjawisko. Oto na obszarze etnicznie litewskim, od kilku wieków cofającym się stopniowo na zachód pod naciskiem żywiołu ruskiego, zahamowany został proces rutenizacji ludności wiejskiej na rzecz jej polonizacji. Wobec pojawienia się ognisk kultury polskiej w postaci większych miast i dworów, ludność litewska - ulegając w dalszym ciągu slawizacji - zaczęła wybierać opcję polską, gdyż z Polakami łączyło ją wyznanie katolickie, a poza tym kultura polska, uznawana za "pańską", była bardziej atrakcyjna i jej przyjęcie w jakiś sposób "nobilitowało". Z podobnych powodów polonizacji ulegała, choć już w mniejszym stopniu, część zamieszkującej pogranicze ludności etnicznie ruskiej, co wiązało się z porzuceniem prawosławia lub grekokatolicyzmu i przejściem na wiarę - jak ją tu nazywano - "polską" lub "pańską", czyli katolicyzm rzymski. Proces ten przebiegał przez dłuższy czas w sposób naturalny i spontaniczny, a przyspieszenia i cech świadomego wyboru nabrał dopiero w XIX w., w okresie budzenia się w warstwie chłopskiej świadomości narodowej, a więc - paradoksalnie - w czasie, gdy polskie wpływy kulturowe na skutek braku państwowości i dyskryminacyjnych działań władz carskich zaczęły się na całych Kresach wyraźnie cofać. Czy to prawdziwi Polacy? 33 W każdym razie w wyniku tych procesów na historycznym pograniczu etnicznym rozdzielającym obszary zwarcie zamieszkane przez Litwinów i Białorusinów, powstał ciągnący się przez kilkaset kilometrów, od Suwalszczyzny i Białostocczyzny przez Wileńszczyznę, po Brasław i leżący już na Łotwie Dyneburg, szeroki pas zamieszkany przez katolicką ludność o polskiej świadomości narodowej, choć o etnicznym pochodzeniu przeważnie litewskim, rzadziej ruskim. Na co dzień tutejsi mieszkańcy używają na ogół gwarowej odmiany języka białoruskiego. W żadnym wypadku nie znaczy to jednak, że są oni "mniej prawdziwymi" Polakami, bowiem jedynym kryterium przynależności narodowej jest nie pochodzenie etniczne czy nawet język, lecz indywidualny lub grupowy akces do wybranej wspólnoty narodowej i kulturowej, który jest podstawowym prawem obywatelskim w krajach demokratycznych. Brak zrozumienia takiego pojęcia przynależności narodowej przez obecne władze Litwy i Białorusi bywał przyczyną rozmaitych konfliktów wokół mniejszości polskiej w obu tych krajach. Gwoli prawdzie trzeba dodać, że część ludności zamieszkującej obecnie ten "polski pas" jest również etnicznie pochodzenia polskiego. Są to potomkowie polskich osadników docierających w rozproszeniu na Kresy w różnych okresach historii, mieszkańców dawnych zaścianków szlacheckich oraz rodzin ziemiańskich i inteligencji, którzy pozostali tu po II wojnie światowej pomimo zsyłek, deportacji i tzw. repatriacji na tereny obecnej Polski. Wprowadzanie wśród społeczności polskiej na Białorusi i Litwie podziałów ze względu na pochodzenie nie ma dziś jednak żadnego sensu, bowiem nawet ci, którzy mają etniczne korzenie litewskie czy ruskie, wywodzą się z rodzin spolonizowanych już przed kilku wiekami, a najpóźniej przed stuleciem. Z drugiej strony wiele polskich rodzin, które uniknęły wywózek i wysiedleń, lecz żyły latami w otoczeniu większości białoruskiej, zastraszane i poddawane represjom za wszelkie przejawy polskości, pozbawione polskiej szkoły i kościoła, odgórnie zakwalifikowane przez władze jako "Białorusini", zatraciło znajomość języka oraz poczucie tożsamości narodowej i uległo naturalnej w takich warunkach asymilacji. Wracając jednak do Brasławszczyzny: jej tereny stanowią wysuniętą najdalej na północny wschód część owego pasa zamieszkanego przez ludność polską. W XIX w. Polacy stanowili tu ponad połowę mieszkańców. W okresie międzywojennym powiat brasławski r 34 Pod jarzmem dwóch okupantów miał najwyższy odsetek ludności polskiej we wszystkich województwach wschodnich - wynosił on prawie 70%. Jeszcze i dziś w rejonie brasławskim Polacy stanowią, według spisu ludności z 1989 r., ponad 27% mieszkańców, co jest jednym z najwyższych odsetków na Białorusi. Jeśli wziąć pod uwagę długoletnie szykany i represje oraz znaczne oddalenie od dużych skupisk Polaków, jakimi są Wilno i Grodno, a także bardzo ograniczone do niedawna kontakty z krajem, to fakt, iż tak wielu mieszkańców Brasławszczyzny deklaruje polskość, świadczy o ich wyjątkowym harcie ducha, woli zachowania tożsamości i determinacji w dochowaniu wierności narodowym tradycjom. O czywiście, społeczność polska na Brasławszczyźnie w ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat ulegała przemianom, zarówno pod wpływem polityki władz, jak i procesów naturalnych. To właśnie Polacy ulegli w pierwszej kolejności sowieckim represjom i wywózkom na Sybir, zarówno podczas tzw. pierwszej okupacji sowieckiej w latach 1939-41, jak i po 1944 r. Prześladowania były tym dotkliwsze, że niemal w każdej polskiej rodzinie był ktoś związany z konspiracją AK, która pomimo zachowywanych na początku pozorów sojuszniczej współpracy w ramach walki ze wspólnym wrogiem - Niemcami, od początku traktowana była przez Sowietów jako organizacja wroga. Po zakończeniu wojny duża część Polaków z Bra-sławszczyzny wyjechała do Polski. Ci, którzy pozostali, często bali się przyznawać do polskości, innym po prostu bez pytania o zgodę wpisywano w dokumentach narodowość białoruską. Niemal zupełny brak szkolnictwa polskiego na Białorusi, zarówno w czasach radzieckich, jak i obecnie, przyczynił się do powolnej, lecz stale postępującej asymilacji oraz zaniku znajomości języka polskiego u młodego pokolenia. Obecnie wśród osób deklarujących narodowość polską jedynie kilkanaście procent deklaruje również znajomość polszczyzny i są to niemal wyłącznie ludzie starsi, a nawet i ci na co dzień używają tzw. języka "prostego", będącego rodzajem białoruskiej gwary, stanowiącej w istocie mieszaninę słów polskich, rosyjskich i białoruskich, z przewagą tych ostatnich. Język polski powszechnie uznawany jest za "kościelny" i ludność, nawet wielu Białorusinów-katolików, domaga się go w kościele, protestując przeciwko podejmowanym przez księży próbom wprowadzania do nabożeństw języka białoruskiego. Najgorzej jest z młodzieżą, która między sobą rozmawia niemal wyłącznie Aby zachować wiarę i tożsamość 35 po rosyjsku. Przyczyną jest brak polskich szkół (nie ma zresztą także szkół białoruskich), polskiego można uczyć się jedynie jako języka dodatkowego. Dla większości brasławskich Polaków wyróżnikiem przynależności do społeczności polskiej jest więc wyznawana wiara katolicka, choć trzeba zaznaczyć, że na Brasławszczyźnie, podobnie jak na całej Białorusi, coraz więcej jest także katolików, którzy deklarują się jako Białorusini. Właśnie działalności Kościoła i jego kapłanów w Brasła-wiu zawdzięczać należy, że pomimo splotu tak wielu niekorzystnych czynników Polacy przetrwali tu w dość znacznej liczbie i zachowali narodową tożsamość. Lata powojenne były dla Polaków w Brasławiu bardzo ciężkie. Pierwszym sukcesem w zmaganiach z władzami sowieckimi było odzyskanie w 1951 r. zamkniętego tuż po wojnie kościoła. Sprawiła to determinacja i upór parafian, którzy zbierali się przed świątynią, modlili się, pisali podania. Przez wiele lat brasławski kościół był jedyną czynną świątynią katolicką w tej części Białorusi i przejął wiernych z innych, zlikwidowanych parafii w okolicy, stając się ostoją polskości i katolicyzmu. Szykany trwały jednak nadal, m.in. nie wolno było prowadzić katechizacji wśród dzieci i młodzieży. Organizowali ją więc potajemnie księża oraz występujące jako osoby świeckie siostry zakonne. Szczególne zasługi miał w tej dziedzinie zmarły w 1986 r. wieloletni proboszcz brasławski, ks. Czesław Wilczyński, do dziś wspominany tu bardzo serdecznie. Prowadzona przez niego przez wiele lat pomimo zakazów i szykan praca z dziećmi i młodzieżą na Brasławszczyźnie zasłynęła na całej Białorusi jako symbol oporu katolików wobec władz sowieckich. Tak mówi o tym jego następca, ks. Franciszek Kisiel, w wywiadzie udzielonym Krzysztofowi Renia-kowi i opublikowanym w książce Podpolnicy (Warszawa 1991): "(...) Prowadzono nauczanie podziemne, przygotowywano do pierwszej komunii świętej w ukryciu. Do dzisiaj ludzie wspominają, jak trzeba się było chować. A to w łazienkach, a to na strychach. W lecie łodzią wyjeżdżali na jezioro i w czasie tych przejażdżek siostry zakonne, które się nigdy nie ujawniały, prowadziły nauczanie. Opowiadano mi, jak to wpadało do domu KGB, a trwała właśnie katechizacja. Ledwie udawało się dzieci schować na strychu, a drabinę odrzucić. Kiedy indziej uczono dzieci w zakrystii, a tu nadchodzą ci ' z KGB. W ostatniej chwili dzieci uciekały tylnymi drzwiami nad jezioro. Zostawał tylko ksiądz. Takie sytuacje zdarzały się cały czas." Brasławska cerkiew 37 poprawienie znajomości języka polskiego wśród młodzieży, jako że w dwu brasławskich szkołach wprowadzono naukę języka polskiego jako przedmiot nadobowiązkowy. 36 Młodzi nie rozmawiają już po polsku Obecnie katechizację i pracę z dziećmi można już prowadzić bez przeszkód, pojawił się jednak problem, w jakim języku ma się ona odbywać. Ks. Kisiel, który pochodzi z polskiej rodziny, lecz uważa się za Białorusina, jest zdania, że należy to czynić w zrozumiałym dla młodzieży języku białoruskim lub rosyjskim. Konsekwentnie wprowadza także język białoruski do duszpasterstwa, co spotkało się z protestami parafian, nawet tych, którzy na co dzień nie używają języka polskiego. W dalszym ciągu rozmowy z K. Reniakiem ks. Kisiel mówi o tych problemach: "Starsi ludzie, którzy tu wytrwali i przechowali wiarę, pragną, aby prowadzić duszpasterstwo w języku polskim. Oni w tym języku wyrośli, pamiętają kościół, w którym wszystko odbywało się po polsku. Z młodymi jest już inaczej. Oni właściwie już nie rozumieją po polsku. Nie rozmawiają ze sobą po polsku. Dlatego nie można dla nich prowadzić duszpasterstwa, katechizacji w tym języku. (...) Myślę, że trzeba się do nich zwracać po białoruska albo po rosyjsku. Do dzieci mówię na przykład po rosyjsku. Szczerze mówiąc, to wolałbym prowadzić duszpasterstwo po białorusku aniżeli po rosyjsku, ale kłopot w tym, że tutaj są rosyjskie szkoły i dzieci uczą się w tym właśnie języku. Ten język jest przez nie najlepiej rozumiany. Bardzo często rozmawiamy ze sobą także po prostu, po tutejszemu. Jest to taka mieszanina: trochę białoruskiego, trochę rosyjskiego i trochę polskiego. Taki język jest dobrze rozumiany, używa się go w domu, w codziennych rozmowach. Myślę, że w kościele, w duszpasterstwie trzeba używać tego języka, którym się rozmawia na co dzień, który jest zrozumiały, bo inaczej żadne nauczanie nie trafi do ludzi, którzy przychodzą do kościoła. (...) Starsi krytykują, przywiązani są do tradycji. Uważają, że w kościele powinien być jednak język polski. Oni sądzą, że polski, to taki język kościelny. Niektórzy mówią mi nawet: "Jakże to w kościele mówić takim samym językiem, jakim mówi się na co dzień, w gospodarstwie?". Nie ma tej świadomości, że modlić się należy w języku dla siebie zrozumiałym. Mimo tej krytyki staram się wprowadzać jednak do kościoła język białoruski lub rosyjski, gdyż dla mnie najważniejsze jest nawiązanie kontaktu z młodymi, z dziećmi. A ani młodzież, ani dzieci nie rozmawiają między sobą po polsku." Pomimo tego rodzaju problemów większość nabożeństw w kościele odbywa się w dalszym ciągu w języku polskim, a Brasław pozostaje promieniującym na okolicę ogniskiem polskości, do której można się już obecnie przyznawać bez obawy. Prężnie działa bra-sławski oddział Związku Polaków na Białorusi, istnieje też szansa na W pobliżu kościoła, również u podnóża Góry Zamkowej, znajduje się drugi brasławski obiekt sakralny - cerkiew prawosławna p.w. św. Mikołaja Cudotwórcy. Pierwsza cerkiew, ufundowana przez królową Helenę, istniała w Bra-sławiu już na początku XV w. Drewniana świątynia (od l pół. XVII w. unicka) wielokrotnie ulegała zniszczeniu i była stawiana na nowo, zmieniała się też jej lokalizacja. Po wielkim pożarze miasta w 1794 r. cerkwi nie odbudowano, a nabożeństwa odbywały się w klasztornej świątyni p.w. św. Jura w monasterze bazylianów na wyspie jeziora Nieśpisz. Po tym, jak w 1832 r. klasztor również padł ofiarą pożaru, Brasław przez blisko trzydzieści lat nie miał prawosławnej świątyni. Niewielka drewniana cerkiewka stanęła w obecnym miejscu dopiero w 1861 r. W 1897 r. na koszt skarbu państwa wzniesiono istniejącą do dziś cerkiew, zbudowaną w typowym dla tego okresu stylu rosyjsko-bizantyjskim. Drewniana cerkiewka została wtedy przeniesiona na odległy o l km cmentarz prawosławny. Brasławska cerkiew ma tradycyjną, czwórdzielną kompozycję, na którą składa się dwukondygnacyjna wieża-dzwonnica, niski babiniec, nawa na planie kwadratu i pięciobocznie zamknięte prezbiterium z zakrystią. Nawę wieńczy pięć kopuł, niewielka cebulasta kopułka znajduje się także nad wieżą. Elewacje zdobią arkadowe portale i nisze, kolumienki, bonio-wane narożniki i wydatne gzymsy. W trójkondygnacyjnym, rzeźbionym ikonostasie świątyni znajdują się stare ikony. W pobliżu cerkwi stoi wzniesiony w tym samym czasie i utrzymany w podobnym stylu budynek szkoły cerkiewnej, w którym po II wojnie światowej mieścił się sąd. Muzea 39 38 Kolonia urzędnicza Brasiaw- studnia w kolonii urzędniczej • l Wśród stosunkowo nielicznych zabytków miasta zaskoczenie stanowi położona w jego zachodniej części kolonia urzędnicza, wzniesiona w latach 1924-26 według projektu wybitnego architekta z Wilna i autora znanego przedwojennego przewodnika po tym mieście, profesora Juliusza Kłosa. Większość budynków kolonii oraz jej układ przestrzenny z główną osią kompozycyjną równoległą do brzegu jeż. Drywiaty zachowały się w niezłym stanie do dziś. Zabudowę tworzą dom starosty oraz piętrowe i parterowe domy mieszkalne. Utrzymane w modnym w okresie międzywojennym stylu tzw. dworkowym, nawiązują bryłą do tradycyjnych dworów ziemiańskich. Mają wysokie, czterospadowe dachy, mansardy, skrajne ryzality; niektóre ozdobione są frontowymi portykami. Inne godne uwagi obiekty kolonii to spichlerz na planie kwadratu i studnia w ozdobnej drewnianej obudowie, nakryta spiczastym, gontowym dachem. Dach ten wykonano w latach osiemdziesiątych, natomiast oryginalny, projektu prof. Kłosa, obejrzeć możemy w brasławskim muzeum. Wraz z budynkami kolonii zaprojektowano i urządzono nowy cmentarz o ciekawej kompozycji przestrzennej; niestety, większość nagrobków uległa zniszczeniu w okresie powojennym. Z innych obiektów administracyjnych z okresu międzywojennego warto zwrócić uwagę na okazały budynek starostwa, wybudowany w centrum miasta w 1928 r. według projektu wileńskiego inżyniera Girona. Jest to budowla piętrowa, przypominająca magnackie pałace, z korpusem centralnym ozdo- bionym masywnym czterokolumnowym portykiem i dwoma zagiętymi ku tyłowi skrzydłami bocznymi. Budynek muzeum wBrasfawiu Warto odwiedzić skromne brasławskie muzeum historycz-no-krajoznawcze, założone w 1984 r. Składają się nań działy archeologii, historii i etnografii. Szczególnie ciekawe są znaleziska archeologiczne z grodzisk w Brasławiu, Ikaźni i Dry-światach, eksponaty dotyczące Brasławia i Drui oraz znanych postaci mających związki z Brasławszczyzną, m.in. Adama Mickiewicza i Michała Kleofasa Ogińskiego. Druga placówka muzealna, zwana "Domem Rzemiosł" mieści się od początku lat dziewięćdziesiątych w wyremontowanym młynie wodnym z początku XX w., zbudowanym z cegły i kamienia polnego. Można w nim obejrzeć ciekawą ekspozycję dotyczącą historii rolnictwa i młynarstwa na Brasławszczyźnie. W przylegających do młyna przybudówkach znajdują się warsztaty ple-cionkarskie, tkackie, garncarskie i kowalskie, w których pro- Muzea 39 38 Kolonia urzędnicza Wśród stosunkowo nielicznych zabytków miasta zaskoczenie stanowi położona w jego zachodniej części kolonia urzędnicza, wzniesiona w latach 1924-26 według projektu wybitnego architekta z Wilna i autora znanego przedwojennego przewodnika po tym mieście, profesora Juliusza Kłosa. Większość budynków kolonii oraz jej układ przestrzenny z główną osią kompozycyjną równoległą do brzegu jeż. Drywiaty zachowały się w niezłym stanie do dziś. Zabudowę tworzą dom starosty oraz piętrowe i parte-Brasław - studnia w kolonii urzędniczej rowe domy mieSzkalne. Utrzymane w modnym w okresie międzywojennym stylu tzw. dworkowym, nawiązują bryłą do tradycyjnych dworów ziemiańskich. Mają wysokie, czterospadowe dachy, mansardy, skrajne ryzality; niektóre ozdobione są frontowymi portykami. Inne godne uwagi obiekty kolonii to spichlerz na planie kwadratu i studnia w ozdobnej drewnianej obudowie, nakryta spiczastym, gontowym dachem. Dach ten wykonano w latach osiemdziesiątych, natomiast oryginalny, projektu prof. Kłosa, obejrzeć możemy w brasławskim muzeum. Wraz z budynkami kolonii zaprojektowano i urządzono nowy cmentarz o ciekawej kompozycji przestrzennej; niestety, większość nagrobków uległa zniszczeniu w okresie powojennym. Z innych obiektów administracyjnych z okresu międzywojennego warto zwrócić uwagę na okazały budynek starostwa, wybudowany w centrum miasta w 1928 r. według projektu wileńskiego inżyniera Girona. Jest to budowla piętrowa, przypominająca magnackie pałace, z korpusem centralnym ozdo- bionym masywnym czterokolumnowym portykiem i dwoma zagiętymi ku tyłowi skrzydłami bocznymi. Budynek muzeum wBmsławiu Warto odwiedzić skromne brasławskie muzeum historycz-no-krajoznawcze, założone w 1984 r. Składają się nań działy archeologii, historii i etnografii. Szczególnie ciekawe są znaleziska archeologiczne z grodzisk w Brasławiu, Ikaźni i Dry-światach, eksponaty dotyczące Brasławia i Drui oraz znanych postaci mających związki z Brasławszczyzną, m.in. Adama Mickiewicza i Michała Kleofasa Ogińskiego. Druga placówka muzealna, zwana "Domem Rzemiosł" mieści się od początku lat dziewięćdziesiątych w wyremontowanym młynie wodnym z początku XX w., zbudowanym z cegły i kamienia polnego. Można w nim obejrzeć ciekawą ekspozycję dotyczącą historii rolnictwa i młynarstwa na Brasławszczyźnie. W przylegających do młyna przybudówkach znajdują się warsztaty ple-cionkarskie, tkackie, garncarskie i kowalskie, w których pro- Nad jeziorem Biereże wadzi się naukę tych rzemiosł celem przywrócenia dawnych tradycji regionu. P o całodziennym zwiedzaniu Brasławia rozbiliśmy biwak na zachodnim obrzeżu miasta, w lasku nad brzegiem jeż. Biereże, choć można było także zatrzymać się w skromnym i niedrogim hoteliku w centrum. Do siedziby Diabła Północy N a dzień następny zaplanowaliśmy wyprawę liczącą dobrze ponad 30 km (na szczęście bez plecaków, które zostawiliśmy w Brasławiu): wokół największego z Jezior Bra-sławskich - jeziora Drywiaty, które ze swoją powierzchnią 36100 ha było przed wojną czwartym co do wielkości w Polsce. Niczym bezkresne morze rozlewa się ono na południe od Brasławia w ogromnej morenowej niecce o długości 10 km i szerokości 4 km. Na jeziorze rozłożyło się sześć niewielkich wysp. Linia brzegowa nie jest zbyt urozmaicona, jedynie we wschodniej części znajduje się duża zatoka, odgrodzona od głównego akwenu dwoma wydłużonymi, wąskimi półwyspami. Dłuższy jest półwysep północny, wcinający się w jezioro niczym ogromny palec dwukilometrowej długości. Leży na nim brasławska turbaza, czyli duży ośrodek kempingowy z budynkiem głównym, domkami, miejscami biwakowymi, wypożyczalnią sprzętu wodnego, pomostem i plażą. Z Brasławia wyruszamy na zachód szosą wiodącą w kierunku Mior. Szosa biegnie początkowo wąskim przesmykiem pomiędzy Drywiatami i jeziorem Nowiata, pośród niskiej, drewnianej zabudowy wschodniej części miasta, mającej charakter długiej wsi-ulicówki. Mijamy rozgałęzienie dróg: w lewo - na Druję, w prawo - do turbazy, i wędrujemy dalej prosto główną szosą, przecinając morenowy garb. Wkrótce schodzimy w bagniste obniżenie, którym płynie odprowadzająca wody z Drywiat rzeka Drujka, dopływ Dźwiny. Stanowi ona szlak kajakowy, którym można dotrzeć do odległego o kilka kilometrów ogromnego i wyjątkowo malowniczego zespołu jezior Snudy-Strusto, położonego na północ od Brasławia. Po lewej mijamy silnie wypłycone i zarastające jezioro Cno, 42 Brzegiem jeziora Drywiaty przez które przepływa Drujka. Za mostem skręcamy w prawo, w szosę prowadzącą do Szarkowszczyzny. Wędrujemy teraz na południe, równolegle do płaskiego, pokrytego podmokłymi łąkami brzegu jeziora Drywiaty, a właściwie jego wschodniej zatoki. Mijamy wieś Ozierawce, którą przecina w połowie rzeczka Uświca wpadająca do Drywiat, i niebawem dochodzimy do dużej wsi Achremowce, na której południowo- -zachodnim skraju znajdują się pozostałości majątku Belmont - ośrodka rozległych dóbr i jednej z największych niegdyś rezydencji magnackich na kresach północno-wschodnich. Ze względu na rolę, jaką Belmont odegrał w dziejach Brasławsz-czyzny, oraz szereg interesujących historii wiążących się Początki kariery Belmontu 43 z właścicielami i mieszkańcami majątku warto poświęcić mu nieco więcej miejsca. Miejscowe dobra nazywały się niegdyś Dwór Olgierdowszczyzna. Obecnie nazwę Olgierdowo, niewątpliwie nawiązującą do tamtej, nosi niewielka wioska położona 2 km na wschód, do II wojny światowej będąca folwarkiem majątku belmonckiego. Później od nazwiska właścicieli Achremowiczów dobra nazwano Achremowcami, podobnie jak pobliską wieś. Kolejnymi właścicielami byli Salmanowiczo-wie, którzy w 1748 r. sprzedali majątek, najprawdopodobniej już wtedy zwany Beimontem, wojewodzie mińskiemu, Janowi Augustowi Hylzenowi (1702-1767), pochodzącemu ze spolonizowanego rodu inflanckiego. Można rzec, że od tego właśnie czasu rozpoczęła się "kariera" Belmontu. Wojewoda Hylzen był bowiem jednym z najbogatszych właścicieli ziemskich w tej części Rzeczypospolitej. Posiadając już rozległe dobra Dagda w polskich Inflantach, nabył obok Belmontu również szereg innych dóbr na kresach północno-wschodnich, m.in. Oświej, gdzie wybudował dużą rezydencję. Po Janie Auguście Belmont dziedziczył jego starszy syn, wojewoda mścisławski i starosta brasławski Józef Jerzy Hylzen (1736-1786); dopiero on zamieszkał tu na stałe i postawił okazały pałac. Po jego bezpotomnej śmierci majątek odziedziczył upośledzony umysłowo bratanek, Idzi Hylzen, który również zmarł bezpotomnie jako ostatni przedstawiciel rodu w Polsce. Przed śmiercią zdążył jednak w 1798 r. sprzedać Belmont Mikołajowi Manuzziemu, awanturnikowi pochodzenia włoskiego, zwanemu Diabłem Północy. Była to postać bez wątpienia negatywna, ale niezwykle barwna i dzięki rozsławiającym ją publikacjom, m.in. Ottona Hedemanna i Antoniego J. Rollego, na trwałe weszła do pokaźnego grona kresowych oryginałów. Hrabia (wielu historyków kwestionuje ten tytuł, uważając, że używał go bezpodstawnie) Mikołaj Manuzzi, Wenecjanin, w młodości pełnił funkcje dyplomatyczne przy poselstwach weneckich w Madrycie i w Paryżu, a później znalazł się Petersburgu w gronie zalot-ników ubiegających się o względy przyszłej carycy Katarzyny. Wśród innych amantów poznał tam wówczas urzędnika poselstwa polskiego - Stanisława Augusta Poniatowskiego. Po jego koronacji jako jeden z pierwszych przybył do Warszawy, by pogratulować wyboru. Przystojny, elokwentny i pełen towarzyskiej ogłady, szybko wkradł się w łaski monarchy oraz otoczenia królewskiego i na wiele lat związał się z dworem warszawskim. Jako zausznik króla spełniał nawet Królewska afera miłosna w jego imieniu rozmaite sekretne misje. Często jeździł także do Petersburga i - jak plotkowano - szpiegował na rzecz Rosji, będąc na usługach księcia Grzegorza Potiomkina. Mimo wysokiej pozycji towarzyskiej Manuzzi cierpiał na chroniczny brak pieniędzy i ciągle czekał na okazję do uniezależnienia się finansowego. Niespodziewanie okazja taka trafiła się w 1773 r. Oto bowiem w wyniku romansu znanego z licznych miłostek Stanisława Augusta ze starościną opeską, piękną Jadwigą ze Strutyńskich, wdową po Janie Ciechanowieckim, ta ostatnia zaszła w ciążę, zbliżało się rozwiązanie i groził skandal. Król postanowił więc wydać kochankę za mąż, a jego wybór padł na Manuzziego. Wkrótce bez zbytnich ceregieli odbył się cichy ślub Manuzziego z Jadwigą, a nieco później na świat przyszedł syn, któremu dano na imię Stanisław, jak się domyślano, na cześć prawdziwego ojca. Monarcha obdarował państwa młodych starostwem opeskim na Brasławszczyźnie i wójtostwem gryciańskim pod Wilnem, a ponadto Manuzzi otrzymał polski indygenat i tytuł szambelana królewskiego. Małżonkowie właściwie od początku żyli w separacji. Jadwiga wkrótce po połogu zabrała syna, wyjechała do krewnych i według współczesnych relacji nie zobaczyła już męża aż do śmierci. Zmarła na gruźlicę w 1778 r., mając zaledwie 42 lata. Oprócz wybitnej urody była znana z licznych romansów i podobnie jak Manuzzi należała do najbarwniejszych postaci swej epoki, stając się później bohaterką licznych utworów literackich. Jej pierwsze małżeństwo wywołało krwawy spór pomiędzy rodami Ciechanowieckich i Strutyńskich, który przez kilkadziesiąt lat wstrząsał Brasławszczy-zną. Więcej powiemy sobie o tym, zwiedzając miasteczko Opsa (rozdział 3). Manuzzi tymczasem osiadł na Brasławszczyźnie i przystąpił do gospodarowania na zaniedbanym starostwie opeskim. Okazał się niezłym administratorem, toteż starostwo zaczęło mu wkrótce przynosić upragnione dochody. Nie został jednak życzliwie przyjęty przez patriotyczną szlachtę brasławską. Był człowiekiem obcym, uważano go za intruza, wiedziano, jakie były motywy jego ożenku i w jaki sposób zdobył starostwo, nie wierzono także w jego lojalność wobec Rzeczpospolitej, skoro często wyjeżdżał do Petersburga. Sympatii nie przysparzał mu także fakt, że słabo mówił po polsku, a pisał wyłącznie po francusku. Wkrótce także zaczęły się zatargi graniczne ze wszystkimi niemal sąsiadami i niechęć zamieniła się w otwartą wrogość. Po śmierci żony jej niebagatelny majątek powiększył rosnącą fortunę Manuzziego. Graf zabrał też do siebie kilkuletniego "syna" Sta- Hrąbią Manuzzi w akcji nisława, co zapewniło mu dodatkowe dotacje, otrzymywane od prawdziwego ojca, który do końca życia troszczył się o chłopca i utrzymywał z nim kontakt. Niezależność materialna i poparcie króla sprawiły, że Manuzzi czuł się coraz pewniej. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w 1792 r., gdy do Brasławia wkroczyły rosyjskie wojska generała lejtnanta Dołgorukowa, pospieszył do miasta i wygłosił wiernopod-dańcze przemówienie, zgłaszając akces do konfederacji targowickiej. Rosjanie wyznaczyli go na przywódcę targowiczan powiatu brasław-skiego, on jednak wymówił się i wysunął na to stanowisko 19-letniego wówczas syna Stanisława. Sam przeniósł się do swej nowej rezydencji w Bohiniu i wykorzystując wsparcie wojsk rosyjskich, stanowisko syna i własne wpływy, rozpoczął otwartą, krwawą rozprawę z sąsiadami, która zyskała mu miano Diabła Północy. Tak pisze o jego wyczynach wywodzący się z Brasławszczyzny Czesław Sawicz w swej książce Zanim czas pochłonie: "Zaczyna się krwawa wendetta w stylu iście korsykańskim. Zaczynają się bicia, gwałty i rozboje, jakich okolice brasławskie jeszcze nie widziały. Już nie chodziło o granice, nie chodziło już i o ziemie, lecz o tzw. "dusze", o zniewolenie ludzi i uczynienie z nich poddanych hrabiego. Coraz więcej szlachty traci ziemię i coraz więcej mieszczan traci wolność. (...) Samo nazwisko hrabiego budziło nieopisaną zgrozę wśród mieszczan i chłopów Brasławszczyzny. Oczywiście, nie liczył się też i ze szlachtą, zaokrąglał swoje posiadłości, zabierając sąsiadom ziemię. Nie mógł rzecz jasna nad szlachtą znęcać się tak, jak nad ludźmi poślednich stanów; nie mógł ich chłostać ani karać fizycznymi karami, czy też kazać odrabiać pańszczyznę, ale przecież miał do dyspozycji tyle środków i możliwości dokuczenia, zemsty i pozbawienia majątków, a nade wszystko miał do dyspozycji groźne oddziały Katarzyny II. (...) Manuzzi panował zupełnie samowolnie i niepodzielnie nad całą Brasławszczyzną." Jednym z najbardziej znanych wyczynów Diabła Północy była rozprawa z mieszkańcami miasta Uhor, którzy ośmielili się zaprotestować przeciwko bezprawiom Manuzzich, wysyłając memoriał do Konfederacji Generalnej Wielkiego Księstwa Litewskiego. Tak to rozwścieczyło grafa, że wysłał do miasta rosyjski oddział pod dowództwem kpt. Masłowa i rozkazał je spalić, a następnie zrównać z ziemią i zaorać. Po mieście nie zachował się do dziś żaden ślad. Powszechna nienawiść do Manuzziego i targowiczan była przyczyną masowego na Brasławszczyźnie udziału ludzi różnych stanów w powstaniu kościuszkowskim 1794 r. Pomimo pogromu formującego 46 Wierni słudzy caratu się w Brasławiu oddziału, który nastąpił na samym początku powstania, w dniu 10 maja, ruch rozwijał się dalej, a przez inne oddziały powstańcze powstałe w tym rejonie przewinęło się aż 5 tyś. ludzi. Wystraszony Manuzzi, pod ochroną liczącej 50 żołnierzy eskorty rosyjskiej, spakował część swych bogactw i usiłował je wywieźć do Rosji. Udaremniła to jednak powstańcza partia pod dowództwem rotmistrzów Mirskiego i Łobudzia, która rozproszyła eskortę i odebrała przewożony majątek, który przesłano następnie do dyspozycji władz powstańczych w Wilnie. W każdym razie w styczniu 1795 r. obaj Manuzziowie są już w Petersburgu i caryca Katarzyna II, aby częściowo wynagrodzić poniesione przez nich straty, wyznacza im obu dożywotnie pensje w wysokości 1000 zł rocznie dla Mikołaja i 600 zł rocznie dla Stanisława, co pozwoliło na prowadzenie arystokratycznego domu w rosyjskiej stolicy. Po wstąpieniu na tron Pawła I graf Manuzzi, starym zwyczajem, jako jeden z pierwszych pospieszył z gratulacjami i wkradł się w jego łaski, uzyskując ni.in. potwierdzenie własności skonfiskowanych sąsiadom majątków. Udało mu się ponadto - w niezbyt jasny sposób - zdobyć dla siebie starostwo brasławskie. Wkrótce do Petersburga przybył zdetronizowany Stanisław August Poniatowski, który także rekomendował Manuzzich carowi. Paląc wBelmoncie według rysunku Napoleona Ordy Burdy Diabła Północy 47 Niebawem Manuzzi wraca na Brasławszczyznę, a ponieważ pałac w Bohiniu uległ zniszczeniu, kupuje w 1798 r. majątek Belmont od Idziego Hylzena. W wyremontowanej i rozbudowanej rezydencji Hyl-zenów urządza swą główną siedzibę, choć ciągle jeszcze często bywa w Petersburgu. Petersburskie wpływy Manuzziego upadają dopiero wraz ze śmiercią cara Pawła I w 1801 r. Tymczasem jednak brasław-scy sąsiedzi Diabła Północy wytaczają mu szereg procesów, nie tylko o zagarnięcie swych włości, ale również m.in. o bezprawne wycięcie lasu, grabież, podpalenia, pobicia, łapanie poddanych i zakuwanie ich w dyby. Występuje przeciw niemu nie tylko drobna szlachta, ale także magnaci, m.in. książęta Mirscy i Ogińscy. Sprawy te krążyły po różnych instancjach sądowych i administracyjnych, do petersburskiej stolicy włącznie. Zrazu carskie sądy rozstrzygały sprawy na korzyść Manuzziego, nawet jednak jak na stosunki panujące w Rosji był on przypadkiem niecodziennym i wkrótce zaczął przegrywać procesy. Nie ostudziło to jednak jego temperamentu i w latach 1804--05, będąc już w podeszłym wieku, nie przejmując się wyrokami, rozpoczął nowe gwałty. Jak pisze Czesław Sawicz, opierając się na relacjach Hedemanna: "Z dworów Pelikany i Paszczy Manuzzi zagrabia wszystkie zboża i inwentarz żywy, nawet gęsi; odbiera bydło i grunty od chłopów pelikańskich, niewody od rybaków, rozbierając ich do naga... Jego uzbrojone bandy napadają na Widzę Księży Kanoników Regularnych i wybijają świnie dzierżawcy tego majątku, generała Foka, oraz kaleczą z fuzji konie i krowy. Przerzuca mosty przez rzekę Dryświacicę i zaoruje grunty sąsiada, rąbie i pustoszy rządowe lasy, przywłaszcza grunty rządowego majątku Miłosze. (...) Nic sobie nie robi Manuzzi z wszczynanych coraz to nowych śledztw, jawnie też kpi ze stawianych mu w Opsie egzekucji wojskowych. Co dzień niemal napady jego rozbójniczych band doprowadzają do rozpaczy i przygnębienia całą sąsiednią okolicę. Prośby o interwencję wciąż wysyłane są do Petersburga. (...) AgrafManuzzi jest w swoim żywiole. Jest wręcz dumny, że nazywają go "Diabłem Północy" w Wilnie i w Warszawie, a "Diabłem Południa" w Petersburgu. Wśród powodzi dochodzeń, wizji, egzekucji, ożywa, odmładza się, mimo że ósmy krzyżyk ma na karku. Uzbraja swych chłopów, rekrutuje zbirów spod ciemnej gwiazdy, najczęściej burłaków (staroobrzędowców), ani na chwilę nie wstrzymując gwałtów i grabieży. Ministrowie w Petersburgu łapią się za głowy, są bezradni. Manuzzi zachwiał całym carskim aparatem administracyjnym, wykazuje jego nieudolność. (...) A Manuzzi szalał. "Złosnyj staryk" tam Świetność belmonckiej siedziby Dziwactwa państwa Manuzzich 49 gdzie pojawia! się na koniu lub w karecie, budził zgrozę... u wszystkich, a nieopisany lęk wśród chłopów. I chociaż w kraju nad Dźwiną war-cholstwo i zajazdy, walki skłóconych rodzin prowadzone przez szereg pokoleń, nie należały do rzadkości, to jednak gorąca krew sarmacka nie mogła iść w zawody z temperamentem człowieka pochodzącego z kraju wendetty." W 1806 r. stary Manuzzi usunął się do swojego ulubionego folwarku Albinowa, a w Belmoncie rządy rozpoczął Stanisław Manuzzi (1773-1823), który, choć także targowiczanin i naturalny syn nielubianego na Litwie Stanisława Augusta (z tego powodu zwano go Królewiczem), był człowiekiem innego pokroju niż jego nominalny ojciec. Wykształcony w kolegium jezuickim w Połocku młodszy Manuzzi był bardzo religijny. Wkrótce po objęciu rządów w Belmoncie zakończył na drodze ugody sądowej w Wilnie spory ze wszystkimi sąsiadami, co według tradycji przyczyniło się do śmierci starego grafa, który nie mógł tego ścierpieć i zmarł w 1809 r. Stanisław był dobrym gospodarzem, m.in. wprowadził na wielką skalę uprawę nowego gatunku lnu. Był też filantropem, ofiarował znaczne kwoty na szkółki parafialne, bibliotekę i szkołę dla szlachty. Jego żona prowadziła natomiast w Belmoncie kilka zakładów dobroczynnych, m.in. pensję dla panien. Mimo niesławnej pamięci obu swych ojców: nominalnego i naturalnego, Stanisław Manuzzi zdołał z czasem zdobyć zaufanie brasławskiej szlachty, której głosami został wybrany na posła i marszałka powiatu. Za czasów Stanisława pałac w Belmoncie stał się ośrodkiem życia towarzyskiego okolicy. Hrabia zawdzięczał to m.in. poślubionej w 1800 r. Konstancji z Platerów (1782-1874), osobie towarzyskiej, odznaczającej się wybitną urodą i lubianej przez sąsiadów, którzy zwali ją "Manuczyną". Tak charakteryzuje ją Bolesław Łopaciński, właściciel dóbr w sąsiedztwie, w relacji przytoczonej przez Rollego: "Manuczyną, bo tak żonę hrabiego nazywano, przystojna, lubiła zabawy, więc ciągle były w Belmoncie bale i teatry. Sama gospodyni rozpoetyzowana, rozmarzona, wesoła, trzpiotowata, ale bardzo uprzejma. Moja matka, która w swym czasie, będąc jeszcze panną, w Belmoncie bywała, opowiadała mi często o tych festynach, na których zresztą występowało najwykwintniejsze ówczesne towarzystwo. On sam [hrabia Manuzzi] hulaszczego życia szlachty nie znosił i od niej stronił, ona zaś więcej do francuskiej, niźli do polskiej szlachcianki podobną była. " Coś w tym chyba musiało być, bowiem Manuczyną wpadła w oko francuskiemu marszałkowi Joachimowi Muratowi, królowi Neapolu, który zatrzymał się w Belmoncie podczas pochodu Napoleona na Moskwę w czerwcu 1812 r. (kilka dni wcześniej kwaterował tam wycofujący się wódz rosyjski Barclay de Tolly). Według miejscowej tradycji Murat zakochał się w niej bez pamięci. Belmont znany był w okolicy z obowiązującej w nim osobliwej etykiety. Informacje na ten temat przynoszą nam pamiętniki znanego lekarza wileńskiego, Józefa Franka, który odwiedził rezydencję w 1811 r. W jego relacji obowiązki dworskich szambelanów w bel-monckim pałacu pełniło kilku uboższych szlachciców z sąsiedztwa. To oni przyjmowali przybywających gości. Państwo Manuzzi pojawiali się tylko do obiadu, a ich wejście poprzedzane było ceremonialnym otwieraniem drzwi na oścież przez służbę. Obecnym przy stole wolno było rozmawiać tylko przyciszonymi głosami. Po posiłku wszyscy ustawiali się w półkole, a hrabia wraz z małżonką kolejno podchodzili do każdego, zamieniali po kilka uprzejmych słów, po czym wycofywali się do swych apartamentów. Jak twierdzi Frank, owe zwyczaje, jak również architektura pałacu naśladować miały carski dwór w Peterhofie. Wspaniałość belmonckiej rezydencji nie trwała długo. Stanisław Manuzzi zmarł w 1823 r. Żona przeżyła go o ponad pół wieku, ale jako że byli bezdzietni, po śmierci hrabiego przekazała Belmont na mocy układu rodzinnego swemu bratu, Ignacemu Wilhelmowi Broel--Platerowi (1791-1854). W jakiś czas potem pałac spłonął. Być może stało się to podczas powstania listopadowego, w które nowy właściciel był zaangażowany. Z rozkazu Murawiowa aresztowano go nawet i osadzono w twierdzy dyneburskiej, ale niebawem dzięki energicznym staraniom żony został uwolniony. M ajątek belmoncki przejęty przez Platerów był rozległy, obejmował 55 tyś. ha, ale mocno zadłużony, co nie pozwoliło na odbudowanie spalonego pałacu. Przetrwał on jako imponująca ruina jeszcze ponad sto lat, aż do II wojny światowej. Użytkowano tylko fragment prawego skrzydła budowli, mieszczący dworską kaplicę. Widoki monumentalnych murów możemy obecnie podziwiać na rysunkach Napoleona Ordy z 1876 r. oraz na przedwojennych 50 Szkielet pałacu patrzy na zachód różany... fotografiach. Romantyczne ruiny pałacu i wspomnienia o jego mieszkańcach natchnęły jednego z późniejszych gości Belmontu, Henryka Skirmuntta, do napisania ballady, której fragmenty przytacza Roman Aftanazy w swym fundamentalnym dziele Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej: Szkielet pałacu oczyma martwymi . ; patrzy na zachód różany, a wicher północny uderza o ściany, po parku liśćmi suchymi szeleści i szepce dawne przedziwne powieści. A czasem widać tam panią w robronie, spogląda na burzliwe jeziora tonie i mówi: list miałam wczora od króla Stasia z Warszawy... Nie pomnę... zali niemodna, nie miła królowi stolica, że się z Warszawy przenosi do Grodna, czy może kaprysi caryca?... Czyon?(...) Lecz inna postać znów staje w komnacie, jej szata grecka powiewna, a postać czarowna i rzewna, i loki krucze spływają po szacie. • ...Czy chabry zakwitły, maki, czy pędzą gwardyjskie rumaki? Czy kwiat się czerwieni w kąkolu ? Czy ciągnie król Neapolu? I zanim trąbka zadźwięczy a cesarz na Moskwę uderzy, pióropusz u nóg jej leży, o przed nią marszałek, król klęczy. Szkielet pałacu oczyma martwymi patrzy na zachód różany, a wicher północny uderza o ściany, po parku liśćmi suchymi szeleści i szepce dawne przedziwne powieści. Koniec Belmontu 51 Nie mogąc sobie pozwolić na odbudowę pałacu, Platerowie urządzili się w stojącym w pobliżu dużym budynku, który dawniej mieścił być może wspomnianą pensję dla panien lub administrację majątku. Budynek ten stale rozbudowywano i przed I wojną światową miał aż dziesięć ganków. Po Ignacym Platerze majątek przejął jego najmłodszy syn Feliks Witold Broel-Plater (1849-1924). Podjął on wysiłek lepszego zagospodarowania dóbr. Za jego czasów należące do majątku rozległe, podmokłe lasy, ciągnące się na południe od jeż. Drywiaty aż po rzekę Dzisnę, poprzecinano spławnymi kanałami. Dla eksploatacji bogactw leśnych powstała na południowym obrzeżu Puszczy Belmonckiej przemysłowa osada, zwana Platerowem, w której wielu mieszkańców okolicznych wsi znalazło pracę i opiekę medyczną, a ich dzieci miejsce w ochronkach, które były w gruncie rzeczy zamaskowanymi szkołami polskimi, zakazanymi przez carat. Platerowie zgromadzili w Belmoncie znaczną kolekcję dzieł sztuki (w części pozostałych po Hylzenach i Manuzzich), archiwum i bibliotekę. W 1915 r. w obawie przed nadciągającymi Niemcami znaczną część tych zbiorów wywieziono do Petersburga, skąd już nie wróciła. Podczas I wojny światowej spłonął budynek będący rezydencją właścicieli wraz z resztą pozostawionych tam przedmiotów. Po wojnie Platerowie wybudowali w innym miejscu w pobliżu ruin pałacu już tylko bardzo skromny dworek. Po śmierci Feliksa Platera ostatnią właścicielką majątku była do 1939 r. wdowa, Elżbieta z Potockich (1874-1960). n wojna światowa zmiotła z powierzchni ziemi zarówno ruiny wielkiego pałacu wraz z używaną do 1939 r. kaplicą, jak i dworek Platerów oraz wszystkie zabudowania gospodarcze. Dziś niewiele pozostało ze wspaniałej niegdyś rezydencji. Za zabudowaniami Achremowiec odchodzi od szosy w prawo krótka aleja obsadzona starymi drzewami. Idąc nią, mijamy po prawej wydłużone, zarośnięte krzakami rumowisko. Tu zapewne stały zabudowania gospodarcze i siedziba Platerów. Nieco dalej, prostopadle do alei, znacznie większe rumowisko znaczy miejsce, gdzie wznosił się pałac Hylze-nów i Manuzzich. Dawny rozległy dziedziniec z gazonem, rozciągający się pomiędzy pałacem i główną drogą, porastają 52 W zdziczałym parku obecnie wysokie drzewa, wśród których liczne są świerki. Za rumowiskiem pałacu teren stromo opada w dół, ku misie je- Achremowce - kaplica cmentarna ziora Drywiaty. Na zboczu tym ił znajdował się niegdyś ogród regularny, z tarasami i strzyżonymi szpalerami. Poniżej rozciąga się dawny park krajobrazowy, jeden z największych na Białorusi, zajmujący powierzchnię 62 ha. Sięga on brzegów jeziora i zajmuje nasadę wcinającego się w jego wody wąskiego półwyspu. Obecnie zamienił się w dziki i trudno dostępny, podmokły las, z mnóstwem starych drzew, wśród których obok potężnych lip, klonów, jesionów, kasztanów, olch i świerków można spotkać także gatunki egzotyczne, np. jodły syberyjskie, modrzewie syberyjskie czy tuje. W bujnym gąszczu drzew i krzewów z trudem odszukujemy ślady zarośnię- alejek> kanałow j sadzawek. Po zwiedzeniu parku idziemy jeszcze na niedaleki cmentarz katolicki w Achremowcach, położony przy szosie na południe od wsi i terenu dworskiego, na piaszczystym wzniesieniu, w otoczeniu sosnowego boru. Otacza go ceglane ogrodzenie z wbudowaną neogotycką kaplicą cmentarna p. w. Chrystusa Zbawiciela, ufundowaną przez hr. Feliksa Platera w 1858 r. Od czasu zniszczenia kaplicy pałacowej w Belmon-cie pełni ona funkcję kościoła. Jest to nieduża świątynia na planie prostokąta, zbudowana z czerwonej cegły. Fasadę, zwieńczoną schodkowym szczytem, flankują dwie niewysokie, czworoboczne wieże. Po obu stronach ostrołukowego portalu wejściowego znajdują się szkarpy zwieńczone pinaklami. Ele- Na skraju Puszczy Belmonckiej 53 wacje dekorują blendy, lizeny i fryz arkadowy. Kaplica stanowi całość z ozdobionym ostrołukowymi niszami murem cmentarnym, umieszczonymi w jego narożach mniejszymi kaplicami oraz bramą wejściową i furtami. Spacerujemy po cmentarzu, na którym przeważają rozmieszczone wśród starych sosen proste nagrobki i krzyże z polskimi napisami, często nieporadnie wyrytymi i zawierającymi wzruszające błędy ortograficzne. Niektóre krzyże są wschodnim obyczajem obwiązane wyszywanymi ręcznikami lub kolorowymi wstążkami. R uszamy na następny odcinek trasy. Od skrzyżowania przy dawnym majątku kierujemy się drogą wiodącą na zachód, skrajem belmonckiego parku. Podziwiamy potężne drzewa, porastający je gąszcz chmielu i bujnie rozwinięte poszycie. Droga opada w dół ku zatoce jeziora Drywiaty, zwanej Zatoką Belmoncką. Jest tu mała piaszczysta plaża i dogodne miejsce do kąpieli. Wkrótce przecinamy uchodzącą do jeziora rzeczkę Zołwicę, która płynie szeroką, bagnistą doliną, i wydostajemy się na piaszczysty płaskowyż przypominający wyspę, od południa otoczony rozległymi bagnami, a od północy przylegający do brzegu Drywiat. Bo też i rzeczywiście - niegdyś, gdy poziom jeziora był wyższy, wzniesienie to było wyspą. Na wyniesionym o kilka metrów nad taflę wody stromym brzegu leży malownicza wieś Rozeta, typowa ulicówka z regularną zabudową złożoną z domów ustawionych szczytami do drogi. Za wsią droga łagodnie sprowadza z płaskowyżu i przyjmuje postać grobli wiodącej przez zarośnięte krzewami mokradła. Jest to część ogromnego, zabagnionego obniżenia, ciągnącego się na południe od jeziora Drywiaty, aż po odległą o ponad 30 km rzekę Dzisnę. Tereny te są w większości porośnięte trudno dostępnymi, podmokłymi lasami, należącymi niegdyś do majątku Belmont i stąd zwanymi Puszczą Belmoncką. Inna nazwa to Puszcza Bohińska - od znajdującego się na jej zachodnim skraju jeziora Bohiń. Dziś lasy te znajdują się w granicach Parku Narodowego "Jeziora Brasławskie". Tak Krwawe czyny "Świętej Trójcy" 55 54 Młodsza siostra Białowieży w swojej książce Przez jeziora i rzeki Brasławszczyzny pisze o nich Adam Wisłocki, który w okresie międzywojennym przemierzył te strony kajakiem: "Puszcza, której większa część należy do majątku Belmont, a reszta stanowi własność maj. Zamosze i Woropajewo, tworzy zupełnie odrębny świat. Ta młodsza siostra Białowieży, chociaż nie mieszkają w niej żubry i nie rosną drzewa-olbrzymy, tem nie mniej jednak jest równie piękna i ciekawa. Ma bardzo bogatą sieć leśnych i bagiennych strumieni, rzeczek i kanałów, rozmaitość zarówno suchych piaszczystych wydm, jak i niskich łąk, uroczysk, bagien, trzęsawisk, mszar-nikówi rojstów. Na wyżej położonych ogromnych polanach, jak wyspy w tem zielonem morzu, rozsiadły się wsie, zaścianki, folwarki i osady." Lasy Belmoncko-Bohińskie od wieków były ulubionym schronieniem zbójców i bandytów, ale także powstańców i partyzantów. O jednej z band ukrywających się tu w niespokojnych czasach bezpośrednio po I wojnie światowej pisze Sawicz: ,W tej dramatycznej zawierusze dziejowej rodziły się najbardziej udziwnione twory. Jednym z takich była niezwykle groźna, zwyrodniała banda nazwana "Trójcq Swiętą". Trzech młodych ludzi, inwalidów wojennych: jeden bez nogi (chodził o drewnianej kuli), drugi bez prawej ręki (miał jakąś protezę), a trzeci z przepaską na oku; początkowo zajmowali się żebractwem i przyjmowali co łaska; ludzie byli litościwi, ale nie zawsze sami mieli co dać żebrzącym. Oczekiwane współczucie nie zawsze poparte oczekiwaną hojnością wypaczyło charaktery inwalidów. Proszenie o jałmużnę upokarzało ich, postanowili więc zająć się czymś bardziej efektywnym. Najpierw próbowali kradzieży, ale kiedy okazało się, że do tego "zawodu" są za mało sprawni, przeszli do rabunku i rozboju, czyniąc z tego codzienne rzemiosło. Wchodząc do wybranego domu "Swięta Trójca" stawiała mężczyzn "pod ściankę", kobietom i dzieciom kazali się kłaść na podłodze u stóp mężczyzn, a następnie grożąc rozstrzelaniem mężczyzn i zamordowaniem kobiet i dzieci, żądali wydania złota, biżuterii i pieniędzy. Opornych poddawali najbardziej wymyślnym torturom, często doprowadzającym do śmierci. Czasami, kiedy gospodarz zaklinał się, że nie ma złota ani pieniędzy, kazali mu zaprząc konia do wozu i zawieźć ich do sąsiada, krewnego czy do kogokolwiek, kto ma złoto i pieniądze. Nieszczęśnik wiózł do kogoś, z różnym oczywiście skutkiem, zresztą bandyci najczęściej wracali znowu do niego i jeszcze bardziej drastycznym poddawali go torturom. Po pewnym czasie wciąż wędrująca "Trójca" dokooptowała do swej bandy jakąś dziewczynę. Nie wiadomo, jak ją skaptowali; zniewolili, czy też poszła z nimi z własnej woli. Dziewczyna była drobnej budowy ciała i niewysokiego wzrostu, ale bardzo zgrabna i ładna. Wołali na nią Kacia, a dla ironii nazywali ją Katiaryna Wielikaja. Twierdzili, że Kacia jest żoną ich wszystkich. Była to chyba pierwsza rodzina typu leninowskiego, oparta na wolnej miłości, na komunie rodzinnej. Kiedyś jednak zagrali o nią w karty. Wygrał jeden z nich. Byli pijani, doszło do kłótni. Dla zgody utopili Kacie w stawie, śpiewając przy tym: "Cztoby nie była razdora sredzi wolnymi ludźmi, Wołga, Wołga mać radnaja na krasawicu prymi". Po zamordowaniu Kaci kompani dołączyli do rozbojów i mordów również i gwałty, gwałcono przy tym w najbardziej nieludzki sposób. Aż się przebrała miara. Dopadli ich chłopi, w czasie kiedy byli nieprzytomnie pijani. Ogłuszyli ich cepami, a następnie powiesili w pobliskim lesie. Nienawiść chłopów też wyraziła się nieprzeciętnym okrucieństwem. Beznogiemu odrąbano rękę, temu bez ręki odrąbano nogę, a kiedy zerwano opaskę jednookiemu i stwierdzono, że opaska przykrywała zdrowe oko, sierpem usunięto mu to przykrywane oko. Przez długie miesiące ucztowały stada wron wokół nieszczęśników. Ludzie przez wiele lat unikali wchodzenia do tego lasu. (...) Okolicą wstrząsały wciąż nowe, równie interesujące i dramatyczne wydarzenia, aż czas pochłonął wszystko. Pozostała jedynie nazwa lasu: Świętej Trójcy." Podczas kolejnych powstań narodowych Puszcza Belmoncko-Bo-hińska była ostoją oddziałów powstańczych. W czerwcu 1794 r. zatrzymały się w niej poważne liczebnie oddziały powstańcze z powiatu zawilejskiego pod dowództwem gen. Jana Zienkowicza, które Rosjanie przesadnie oceniali na 3 tyś. żołnierzy. Po starciu pod Widzami powstańcy wymaszerowali w kierunku Postaw. W okresie powstania listopadowego w tutejszych lasach kwaterował liczący ok. 80 żołnierzy oddział Fortunata Podberskiego, który został rozbity pod Widzami przez carskie wojsko. Z kolei podczas powstania styczniowego, wiosną 1863 r., w lasach belmonckich bazował 200-osobowy oddział Jana Jelskiego-Jodki z Widz Albrychtowskich, rozproszony w maju w bitwie pod Kozianami. D ramatyczne wydarzenia miały miejsce w tym rejonie podczas II wojny światowej. Na przełomie lat 1943-44 lasy belmoncko--bohińskie były niemal całkowicie opanowane przez dwie radziec- 56 Bitwa pod Marcebolinem kie brygady partyzanckie: im. Żukowa i "Spartak", liczące łącznie ok. 1000 żołnierzy. Partyzanci radzieccy, mimo znacznej liczebności i dobrego uzbrojenia, nie przejawiali specjalnej aktywności w walce z Niemcami, nastawiali się raczej na przetrwanie do nadejścia frontu. Niemcy i współdziałający z nimi policjanci litewscy też nie zapuszczali się do lasu. Idylla ta trwałaby zapewne do czasu nadejścia Armii Radzieckiej, gdyby nie to, że wiosną 1944 r. w okolicy pojawił się polski oddział partyzancki Armii Krajowej o kryptonimie OL-85 pod dowództwem "Wawrzeckiego" (Kazimierza Krauzego), zorganizowany przez obwód brasławski, będący częścią struktury organizacyjnej Okręgu Wileńskiego AK. Słabo uzbrojony, liczący zaledwie ok. 70 żołnierzy wywodzących się spośród miejscowych Polaków, był jednak solą w oku dla partyzantki radzieckiej, która pomimo prób kontaktu podejmowanych przez dowództwo Okręgu Wileńskiego, zgodnie z instrukcjami z Moskwy nie zamierzała tolerować polskich oddziałów na terenach uważanych przez Sowietów za swoje. W tej sytuacji konflikt był nieunikniony i nietrudno było przewidzieć jego rezultaty. Do starcia zbrojnego doszło w dniu 6 kwietnia 1944 r. Partyzanci "Wawrzeckiego" kwaterowali wówczas w niewielkiej, otoczonej bagnami wiosce Marcebolino, położonej na południe od jeż. Drywiaty, na zachodnim skraju lasów belmonckich. Około południa AK-owcy zostali zaatakowani przez radziecką brygadę partyzancką im. Żukowa, dysponującą miażdżącą przewagą ognia. Oddział OL-85 pod ciągłym ostrzałem wycofał się z ogromnymi stratami w stronę wsi Złoto. Podczas starcia zginęło co najmniej 20 Polaków. Oprócz poległych w walce śmierć ponieśli również ranni (wśród nich sanitariuszka "Ula" - Julianna Czerniewska) i ci, którzy nie zdołali się wycofać: niemal wszyscy zostali zamordowani przez Sowietów, którzy wzięli co prawda kilku jeńców, ale nikt ich już później nie widział. Część partyzantów uległa rozproszeniu. Z pogromu ocalało zaledwie 17 partyzantów wraz z dowódcą "Wawrzeckim". Sowieci spacyfiko-wali także wieś Marcebolino, paląc zabudowania i mordując część mieszkańców w odwecie za pomoc udzieloną AK-owcom. Dotychczas zdołano zlokalizować tylko jedną z mogił partyzantów poległych pod Marcebolinem - zbiorowy grób ośmiu osób na terenie dawnej osady leśnej Kostrywka, położonej w lasach belmonckich, o 5 km na południowy wschód od Marcebolina. W czerwcu 1996 r. ekshumowano stąd prochy siedmiu poległych (wcześniej rodzina ekshumowała szczątki "Uli") i uroczyście pochowano na cmentarzu w niedalekiej wsi Miłasze, na leśnej polanie o 4 km na południe od jeż. Dry- Dalsze losy oddziału "Wawrzeckiego" 57 wiaty. W uroczystości brali udział księża z Brasławia i kilku sąsiednich parafii, przedstawiciele kombatantów AK i ambasady polskiej w Mińsku oraz licznie zgromadzona miejscowa ludność. Nie znane są miejsca spoczynku pozostałych poległych i pomordowanych. Najprawdopodobniej pochowano ich w kilku różnych miejscach; przypuszcza się, że część spoczywa w bliżej nie określonym miejscu na terenie samej wsi Marcebolino. Warto jeszcze wspomnieć o dalszych losach "Wawrzeckiego" i jego partyzantów, gdyż dzieje polskiej partyzantki na odległych Kresach są ciągle mało znane i dopiero w ostatnich latach ukazało się kilka publikacji na ten temat. Po bitwie pod Marcebolinem oddział OL--85 wycofał się z zagrożonego terenu. Po reorganizacji i częściowym odtworzeniu stanu dokonał jeszcze w tym samym miesiącu dwóch udanych akcji na posterunki policji litewskiej w Gajdach i Rymsza-nach, a na początku maja wspólnie z 23 Brygadą AK wziął udział w kolejnej akcji na posterunek policji w Opsie. Później oddział odszedł dalej na zachód i południe, w rejon Turmontu i Święcian, a na przełomie maja i czerwca 1944 r. powrócił na Brasławszczyznę i stał się zalążkiem nowo tworzonej 24 Brygady AK, której dowódcą mianowano "Wawrzeckiego". Po kilku drobnych akcjach na początku lipca 1944 r. 24 Brygada otrzymała rozkaz wzięcia udziału w wielkiej operacji "Ostra Brama", czyli w walkach o Wilno z wycofującymi się Niemcami. Tymczasem na Brasławszczyznę wkroczyła już Armia Czerwona. Teraz uaktywnili się partyzanci radzieccy z lasów belmoncko-bohińskich. Brygada im. Żukowa wzięła wspólnie z oddziałami regularnymi udział w zdobywaniu Brasławia w dniu 6 lipca 1944 r. Brygada "Spartak" samodzielnie opanowała nawet w dniu 2 lipca Widzę i utrzymywała je przez dwa dni; potem miasto na trzy dni odbili Niemcy. Oddziały radzieckie w szybkim tempie maszerowały w kierunku Wilna. W tej sytuacji komendant brasławskiego obwodu AK "Lach" (Michał Bia-łokur) oraz dowódca 24 Brygady "Wawrzecki" postanowili nawiązać kontakt z Sowietami, aby wystąpić w roli gospodarzy terenu i ustalić formy współdziałania bojowego. Do spotkania doszło pod wioską Bejkiele na zachód od Widz (obecnie Baikialai na Litwie). Tak opisuje je sam "Wawrzecki" w swych wspomnieniach p.t. Ostatni raport: ""Lach" przywdział elegancki mundur oficera Wojsk Polskich (...) i przygotował się do międzynarodowych rozmów. Zgodnie ustalono, że "Lachowi" będzie towarzyszył d-ca Brygady por. "Wawrzecki" i w charakterze tłumacza por. "Kalina" - Michał Krauze. (...) Kontakt został 58 "Kawo-że wy saboj priedstawliajetie?" złapany bardzo szybko, bo tuż za wsią Bejkiele, i to w sposób bardzo prozaiczny. Przednia straż jednej z maszerujących piechotą jednostek radzieckich zatrzymała egzotycznie wyglądającą, w ich pojęciu, delegację, egzotyczną, bo w nieznanych mundurach, ozdobionych biało--czerwoną opaską na lewym przedramieniu, i szybko odstawiła zatrzymanych do swego dowództwa. Oficer radziecki w stopniu pułkownika uznał, że nie jest kompetentny do załatwiania takich spraw i odesłał delegację o szczebel wyżej, ale już pod ochroną, żeby broń Boże nie stała się jakaś krzywda niecodziennej delegacji. I tak wędrując po hierarchicznej drabince dowodzenia, delegacja brasławskiej AK stanęła przed obliczem generała wojsk radzieckich (...). Zanim to jednak nastąpiło, asystujący delegacji radziecki oficer poinformował, że każdy, kto staje przed generałem, nie może posiadać broni, należy więc zdać posiadaną broń do depozytu, która będzie zwrócona po rozmowie. Z dużym wewnętrznym oporem rozstali się z bronią (..} oficerowie. Stanąwszy przed sporą grupą oficerów, która towarzyszyła generałowi, przybyli AK-owcy natychmiast się zorientowali, że pod pozorem sojuszniczych rozmów kryje się jakiś podstęp. Bo pan generał, nie okazując wiele uprzejmości, nie prosząc nawet o zajęcie miejsca, rozpoczął rozmowę rzuconym szorstko pytaniem: - Da kawo-że wy saboj priedstawliajetie? Da gdzie-że wasza ar-mija, a nu-ka pokażitie na kartie! Por. "Lach" zdecydowanie i energicznie wyrecytował: - Na rozkaz Rządu Rzeczypospolitej Polskiej zgłaszam się jako dowódca wojskowy z propozycją uzgodnienia z wkraczającymi na teren Rzeczypospolitej Polskiej siłami zbrojnymi Związku Radzieckiego współdziałania w operacjach wojennych przeciwko wspólnemu wrogowi. Gdy tylko tłumacz powtórzył treść oświadczenia w języku rosyjskim, obecni oficerowie radzieccy jakby trochę się zdziwili, wymieniając wzajemnie porozumiewawcze spojrzenia. A pan generał uporczywie trwał przy swoim i podsuwając olbrzymią mapę zakreślał na niej coraz to inne kółka, powtarzał: - Gdzie-że waszi wojska, da skałka was, pokażitie na kartie. "Lach" - nieulękiy dywersant i twardy, zdecydowany na wszystko żołnierz nie uległ presji generała, spojrzał nań z równie ironicznym uśmiechem na bladej twarzy i rzekł: - To, co wy czynicie, jest sprzeczne z prawem międzynarodowym. Przybyliśmy do was jako parlamentariusze, wyście nas rozbroili, żądacie od nas zdrady tajemnicy wojskowej, nie pozwalacie nam swobodnie "Sojusznicza współpraca" z. Sowietami 59 się poruszać. (Tu należy wyjaśnić, że zanim delegacja przedstawiona została generałowi, przetrzymywana była kilka dni pod konwojem, ale z bronią.) Nic wara nie powiemy. Uważamy się za jeńców i żądamy traktowania zgodnie z prawem międzynarodowym - zakończył zdecydowanie "Lach". Zdenerwował się pan generał. Grzmotnął pięścią w stół i wycedził przez zęby: - Siejczas wajna! Mieźdunarodnaho prawa niet, jest tolko siła, u kawo siła, u tawo i prawo. Na tym skończyły się międzynarodowe rozmowy. Na dyskretny znak generała wyskoczyło zza drzwi kilku bajców i ponaglając słowami: "a nu paszli" wyprowadzali pod konwojem członków delegacji, umieszczając ich następnie w pomieszczeniach gospodarczych, przekształconych w tymczasowy areszt (...). Wywiad radziecki szybko ustalił miejsce postoju 24 Brygady i wkrótce po aresztowaniu delegacji jej oddziały zostały pod wsią Ka-roluńce otoczone, rozbrojone i internowane w Kupczelach koło Opsy, gdzie wkrótce dowieziono także "Lacha" i "Wawrzeckiego". W drugiej połowie sierpnia partyzanci brygady zostali wywiezieni do Kaługi, gdzie dołączyli do innych AK-owców, w podobnie podstępny sposób rozbrojonych i internowanych w innych miejscach na Wileńszczyźnie. Oficerowie zostali natomiast wywiezieni do obozu w Riazaniu. Schemat postępowania Sowietów wobec AK był niemal zawsze taki sam: aresztowanie dowódców pod pozorem zaproszenia na negocjacje, następnie otaczanie i rozbrajanie oddziałów partyzanckich, wreszcie - zsyłka. Dziś trudno zrozumieć, dlaczego dowództwo AK na Kresach (bowiem wszystko to powtarzało się zarówno w Wileńskim, jak i Nowogródzkim i Poleskim Okręgu AK) po pierwszych incydentach tego typu i pomimo wcześniejszych, negatywnych doświadczeń w kontaktach z radziecką partyzantką za każdym razem dawało się nabrać na ten sam podstęp. Z drugiej jednak strony trzeba wziąć pod uwagę dramatyczną na tym terenie sytuację polskiego podziemia, które z jednej strony, jako reprezentacja rządu londyńskiego było zobowiązane do współpracy z alianckim sojusznikiem, a z drugiej strony miało bronić polskich praw do przedwojennego terytorium Rzeczypospolitej. W tej sytuacji dowództwo AK miało do wyboru: albo mimo wszystko szukać porozumienia z Sowietami, nawet jeśli szansę na nie były iluzoryczne, albo wbrew Londynowi przejść do zbrojnej konfrontacji z rozpędzoną machiną Armii Czerwonej, w starciu z którą partyzantka nie miała przecież żadnych szans. 60 Wracamy do Brasławia P o tej dygresji pora wrócić do opisu naszej trasy. Droga, którą idziemy, wiedzie starą groblą, prowadzącą bagnistym obrzeżem lasów belmonckich. W miarę marszu wokół robi się coraz bardziej dziko. Nasza grobla wygląda na nieuczęszczaną, w wielu miejscach wrzynają się w nią błotniste wyrwy. Wkrótce odkrywamy przyczynę - dochodzimy do przecinającej groblę rzeki Ścierwnicy. Był tu niegdyś mostek, ale pozostało z niego tylko kilka pali połączonych wąskimi i chybotliwymi deszczułkami. Część naszej ekipy forsuje mostek "po palach", dokonując ekwilibrystycznych wyczynów, a część pokonuje niezbyt szeroką rzeczkę wpław, korzystając z okazji do ochłodzenia się w skwarne południe. Za rzeczką droga wyprowadza nas na niewysokie wzniesienie. Rozciąga się z niego malowniczy widok na leżącą w dole zatokę, do której uchodzi Ścierwnica, i rozległą płaszczyznę jeziora Drywiaty, aż po widniejący na horyzoncie Brasław. U stóp wzgórza, nad zatoką, istniała niegdyś wieś Dukiele, po której obecnie pozostała jedna opuszczona, drewniana chata. Niedaleko stąd do miejscowości Marcebolino, miejsca dramatycznego boju oddziału AK z partyzantką radziecką, leżącej 4,5 km na południowy zachód, za częściowo osuszonymi dziś bagnami w dolinie Ścierwnicy i jej dopływu Okoniówki. Za Dukielami zagłębiamy się w sosnowe bory, porastające wysoki i suchy w tym miejscu brzeg jeziora Drywiaty. Jest tu kilka dzikich obozowisk wykorzystywanych przez przygodnych biwakowiczów i wędkarzy. Po kilku kilometrach mijamy położoną na wzniesieniu wieś Szałtenie, skąd znów mamy widok na jezioro, oddzielone od wsi pasem podmokłych łąk. Za nią droga prowadzi przez stary sosnowy bór wzdłuż stromego brzegu jeziora. Niebawem dochodzimy do szosy z Brasławia do Opsy i Widz. Tą szosą, wiodącą malowniczo tuż przy brzegu Drywiat, wracamy do naszej brasławskiej bazy. W Opsie i Dryswiatach P obyt w Brasławiu jest znakomitą okazją do odwiedzenia trzech ciekawych i niezbyt odległych miasteczek, łatwo osiągalnych stąd autobusem: Opsy, Dryświat i Widz. Zaczniemy od położonej o 20 km na południowy zachód od Brasławia Opsy, dawnej siedziby starostwa, które należało niegdyś do bohaterów poprzedniego rozdziału: Jadwigi ze Strutyńskich Ciechanowieckiej i jej drugiego męża - Diabła Północy, czyli Mikołaja Manuzziego. Dzieje Jadwigi ze Strutyńskich l°voto Ciechanowieckiej, 2°voto Manuzzi, pięknej kobiety, która sama nie zaznawszy szczęścia w życiu, stała się przyczyną krwawego konfliktu rodowego, to wręcz gotowy scenariusz awanturniczego romansu lub filmu z gatunku "płaszcza i szpady", jakiego nie powstydziłby się Aleksander Dumas, Paul Feval, czy Michel Zevaco. Nic więc dziwnego, że jej życie stało się tematem licznych utworów literackich, a także obszernych wzmianek w pamiętnikach z epoki (np. Matuszewicza) i opracowaniach historycznych, m.in. autorstwa wymienianych tu wielokrotnie Antoniego J. Rollego i Ottona Hedemanna. Przypomnijmy więc pokrótce jej historię. W XVI w. Opsa wchodziła w skład królewskich dóbr stołowych, później stała się starostwem niegrodowym, które w końcu XVI w. należało do Wojnów, a w XVII w. znalazło się w ręku rodziny Cie-chanowieckich. W połowie XVIII w. starostą opeskim był młody Jan Ciechanowiecki. Podczas sejmiku w Brasławiu, przy godzeniu sporu, jaki powstał pomiędzy starostą wiżajńskim, sejwejskim i sza-kinowskim, kasztelanicem inflanckim Józefem Stmtyńskim a rodziną Wawrzeckich, Ciechanowiecki poznał urodziwą córkę Strutyńskiego - Jadwigę. Młodzieniec zakochał się w niej, oświadczył się i został 62 Nieszczęśliwe małżeństwo pięknej Jadwigi Gotowano się do walki zaciętej... 63 przyjęty. Huczne wesele odbyło się w Ucianie, a po ślubie państwo młodzi zamieszkali w Opsie. Do naszych czasów nie zachowały się żadne wizerunki pięknej Jadwigi, ale portret jej, zdobiący niegdyś jedną ze ścian apartamentów Stanisława Augusta Poniatowskiego, oglądał Antoni J. Rolle i pozostawił nam jego opis: "Wpatrując się w ten wizerunek, nie dziwmy się wcale, że mu takie poczesne wyznaczono miejsce: blondynka to o pociągłej twarzyczce i ciemnopiwnych oczach, a rysach dziwnie regularnych - słodki jakiś, nęcący uśmiech osadził malarz na jej ustach, pierś rozkoszną otulił przezroczystą zasłoną, a jednak spoza rąbka wygląda ona pieszczotliwie. Naiwność i namiętność z rzewną słodyczą połączona, lubież-ność z prostotą - skromna różyczka nad lewą skronią, ubraną w warkocz pudrem nie przyprószony, nachylona ponętnie szyja łabędzia... wszystko to razem urokiem dziwnym napawa. Widząc to oblicze, łatwo pojąć szalone przywiązanie młodego starosty opeskiego. Kobieta taka może dać szczęście nieznane na ziemi, ale może zgotować i męki, straszliwsze od tych, jakie daje piekło, odmalowane przez pobożnych ojców przed wielu a wielu wiekami. A małżonek posiadał wadę zdolną te męki podwoić: zazdrościł, podejrzewał nieustannie młodą żonę, że nie jest mu wierną. W liczbie jego dworzan znajdował się młodzieniec "hoży i słuszny", dobrego rodu - Rudomina. Zdawało się staroście opeskiemu, że pani Jadwiga jest dla niego zbyt grzeczną i nie indagując, porąbał kawalera haniebnie. " Zdarzenie, o którym mowa powyżej, miało miejsce zaledwie kilka tygodni po ślubie. Ale był to zaledwie początek kłopotów, jakie spadły na Ciechanowieckiego, a później całą jego rodzinę, za przyczyną pięknej żony, czy też raczej jego własnego niepohamowanego temperamentu. Wkrótce bowiem zaczęły się też nieporozumienia pomiędzy zięciem i teściem Strutyńskim, również znanym z trudnego charakteru, a także ze skąpstwa, który za plecami Ciechanowieckiego załatwił dla swej córki prawo dziedziczenia po mężu starostwa opeskiego. Tak więc od samego początku Jadwiga stała się źródłem rodzinnego konfliktu i zmuszona była wybierać między ojcem a mężem. Opowiedziała się po stronie ojca i zerwała z małżonkiem, wracając do domu rodzinnego w Ucianie. Prowadziła odtąd bujne życie towarzyskie, bywając wraz z ojcem na magnackich dworach, a później także w Warszawie. Rozgoryczony i ciągle zakochany Jan Ciecha- nowiecki pozostał w Opsie i zajął się gospodarowaniem w majątku, który przynosił niezłe dochody. Wkrótce los ponownie zetknął ze sobą obu antagonistów, a stało się to na sejmiku w Brasławiu jesienią 1756 r., gdzie Ciechanowiecki i Strutyński stanęli na czele dwóch przeciwnych stronnictw. Tak pisze o tym Rolle: "Gotowano się do walki zaciętej. Szło pozornie o przeprowadzenie drobnych projektów, których tu nie rejestrujemy, bo wcale do rzeczy nie należą; w gruncie atoli kierowała przeciwnikami osobista, nieubłagana nienawiść - walka o kobietę owe piękną, kędyś w Ucianie przebywającą. Ojciec wyrzucał zięciowi, że córkę sponiewierał, zniesławił, posądzając ją o płochliwość, nękając zazdrością, że mu ją w końcu odesłał. Zięć znów dowodził teściowi, że dla osobistych, błahych pobudek zatruł życie i jego, i żony; że dał mu "najukochańsze dziecko" za dozgonną towarzyszkę i jednocześnie zachęcał ją nie do uległości, ale do oporu, kładł jej nieustannie do ucha: Kocha ciebie, zrobi wszystko, czego żądać będziesz, żądaj więc śmiało, wytrwale, by poparł swymi wpływami rodzica. I kobieta słuchała rady, nadużywała władzy; energiczniejszy, niż się to na pozór wydawało małżonek nie dał się jednak kierować, naginać - stąd waśnie, które do zerwania doprowadziły. Ciechanowiecki kochał zawsze piękną córkę kasztelanica i nie miał odwagi przypisywać jej winy; cały więc ciężar odpowiedzialności za szczęście zmarnowane spychał na barki starosty szakinowskiego; dla niego też nosił w sercu nienawiść i pogardę. Strutyński odwzajemniał się przeciwnikowi, stąd każde spotkanie tych dwóch ludzi groziło krwawą katastrofą. Przyjaciele wiedzieli o tym, więc czuwali nieustannie, aby do mordu nie doszło.". Kłótnie pomiędzy oponentami doprowadziły w końcu do zerwania sejmiku przez Strutyńskiego i jego zwolenników. Strutyński, otoczony dla ochrony zbrojnym oddziałem najemników, zamknął się następnie w dworku na przedmieściach Brasławia, natomiast Ciechanowiecki ze swą kompanią udał się do karczmy na sutą ucztę i libację. Część jednak młodzieży z jego stronnictwa pod wodzą młodszego brata, Ksawerego Ciechanowieckiego, postanowiła zapolować na ptactwo wodne, odpoczywające podczas jesiennych przelotów na brasławskich jeziorach. Uzbrojona w rusznice i nieco podpita kompania ruszyła więc na łowy, ciągnąc przez miasto z wesołym śpiewem. Traf chciał, ze ich trasa biegła obok dworku, w którym zamknął się ze swą obstawą Strutyński. Widząc zbliżający się zbrojny oddział, przerażony kasztelanie, przekonany, że jest to zbrojna wyprawa zię- 64 Ciąg krwawych wydarzeń cia przeciwko niemu, rozkazał dać ognia. Jedna z przypadkowych kuł trafiła młodego Ciechanowieckiego, zabijając go na miejscu. Strzały umilkły, powstało zamieszanie, z którego skorzystał Strutyński i wymknął się ze swymi ludźmi z miasta. Towarzysze ponieśli zabitego do karczmy, gdzie w wesołej kompanii biesiadował jego brat. Ten, oprzytomniawszy natychmiast, wraz ze swymi stronnikami poprzysiągł Strutyńskiemu straszliwą zemstę. Wydarzenie to rozpoczęło ciągnący się przez kilkanaście lat, wstrząsający Brasławszczyzną i całym Wielkim Księstwem Litewskim krwawy spór pomiędzy rodami Strutyńskich i Ciechanowiec-kich, którego pierwotną przyczyną była piękna kobieta. Obie strony miały licznych zwolenników i możnych protektorów. Dalszą historię tego konfliktu, przypominającego scenariusze włoskich wendet czy porachunki mafijnych "rodzin", przypomnimy tylko w skrócie. Po zajściach w Brasławiu Strutyński wywiózł córkę do Wilna, a sam ukrył się w nieznanym miejscu. Poszkodowani Ciechanowieccy usiłowali swych praw dochodzić w sądach i trybunałach, ale te obsadzone były przez stronników potężnego kanclerza litewskiego, ks. Michała Fryderyka Czartoryskiego, który był poplecznikiem Strutyńskiego; nie odniosła skutku także petycja złożona bezpośrednio na ręce króla Augusta III. Zdesperowany Ciechanowiecki udał się wreszcie do "jaskini lwa" - do kanclerza Czartoryskiego, który obiecał sprawę rozstrzygnąć. Miała ona stanąć na sądzie arbitrażowym w Wilnie. Marszałkiem wileńskiego trybunału był wówczas pisarz wielki litewski, Mikołaj Tadeusz Łopaciński, który jeszcze przed rozprawą, w dniu św. Antoniego 1761 r. zaprosił do siebie na bal obie zwaśnione strony. Przybył więc Strutyński z żoną i córką oraz Ciechanowiecki z braćmi oraz liczni poplecznicy jednego i drugiego. Zanosiło się na to, że wreszcie dojdzie do ugody, lecz podczas powrotu z balu czterech zamaskowanych jeźdźców zaatakowało karetę Strutyńskiego i kilkoma strzałami zamordowało kasztelanica. Zabójców nie odnaleziono, ale podejrzenie padło oczywiście na Ciechanowieckich. Zaprzeczali oni, by mieli jakikolwiek związek z mordem, jednak usunęli się z widoku publicznego, bowiem im z kolei nieubłaganą zemstę poprzysiągł kanclerz Czartoryski, a wdowa po Strutyńskim nie żałowała grosza na znalezienie morderców męża. Padły też w tym konflikcie inne ofiary śmiertelne, wśród nich przyjaciel Jana Ciechanowieckiego, Michał Wołodkowicz, skazany za przyczyną Czartoryskiego na śmierć za burdę w sądzie (burdy w sądach były w owym czasie rzeczą zwyczajną, niezwyczajne było Kochanek na najwyższym szczeblu 65 natomiast skazanie za to na śmierć, a zwłaszcza doraźne wykonanie wyroku) oraz sługa Ciechanowieckich, który na torturach przyznał się do udziału w zamachu na Strutyńskiego, za co został publicznie poćwiartowany. Kres konfliktowi położyła wreszcie w 1763 r. śmierć Jana Ciechanowieckiego, który według jednej wersji zmarł ze zgryzoty, według innych - zginął w pojedynku lub został zabity przez stronników Strutyńskich. Jego bracia uciekli na Wołoszczyznę, a opanowane przez zwolenników "familii" Czartoryskich sądy konfederackie skazały ich w 1764 r. zaocznie na karę śmierci. Teraz dopiero wypłynęła na szerokie wody Jadwiga ze Strutyńskich Ciechanowiecka, uwolniona nareszcie od męża i dziedzicząca po nim starostwo opeskie, przynoszące niezłe dochody. Niezależna formalnie i materialnie, promieniejąca rozkwitłą niezwykłą urodą, udała się do Warszawy, gdzie tymczasem tron objął nowo wybrany król - krewny "familii" Czartoryskich - Stanisław August Ponia-towski. Nadobna wdowa szybko wpadła w oko młodemu, urodziwemu i mającemu słabość do pięknych dam monarsze, który zresztą poznał ją już wcześniej na dworze Czartoryskich w Wołczynie, w czasach, gdy był zaledwie skromnym stolnikiem litewskim. Ponieważ starościna opeska mieszkała już wówczas stale w Warszawie, a król Staś znany był z zamiłowania do balów i zabaw, czyli - jak byśmy to dzisiaj powiedzieli - imprez, okazji do spotkań nie brakowało. Z czasem znajomość przerodziła się w romans, a jego owocem był syn, który po ojcu dostał imię Stanisław. Aby umknąć otwartego skandalu, król zadbał, aby przed rozwiązaniem znaleźć dla kochanki małżonka, który dałby dziecku nazwisko. Jego wybór, jak już wiemy z historii Diabła Północy opisanej w rozdziale 2, padł na kręcącego się przy królewskim dworze awanturnika weneckiego Mikołaja Ma-nuzziego, który z polecenia królewskiego poślubił Jadwigę w 1773 r. Podobnie jak pierwsze, również i drugie małżeństwo nie przyniosło Jadwidze szczęścia. Małżonkowie właściwie nie mieszkali ze sobą i rzadko się spotykali. Starościna opeska pozostała z synem w Warszawie, a Manuzzi, któremu żona wniosła w posagu znaczny majątek, rozpoczął rządy w Opsie. Jadwiga, wciąż zaabsorbowana ciągnącą się sprawą sądową z Ciechanowieckimi, w której wspierał ją król, poświęciła się niemal całkowicie wychowaniu syna i nękana suchotami gasła w oczach. Załamanie nastąpiło w 1777 r., po śmierci ukochanego brata Romualda Strutyńskiego, zamordowanego podczas 66 Rok 1 792 w Opsie rabunku przez rosyjskich żołnierzy. W rok później starościna zmarła w Grodnie, mając zaledwie 42 lata. Perypetie majątkowe Platerów 67 ilfc Manuzziego. Odtąd Opsa stanowiła część ogromnego majątku bel-monckiego i dzieliła jego losy, a więc po bezpotomnej śmierci Stanisława przeszła we władanie Broel-Platerów i w ich ręku pozostała do II wojny światowej. W Opsie tymczasem rządził Mikołaj Manuzzi, który po śmierci żony sprowadził do siebie nominalnego syna Stanisława, zwanego powszechnie "królewiczem", i zadbał o jego wychowanie, oddając go do szkół jezuickich w Połocku. Manuzzi okazał się dobrym gospodarzem i zarządcą majątku, ale wkrótce rozpoczęły się zatargi z sąsiadami, o czym była mowa w poprzednim rozdziale. Prawdziwe swe oblicze Diabeł Północy ukazał jednak dopiero po otwartym przystąpieniu wraz z synem do konfederacji targowickiej w 1792 r. Do jednego z nielicznych starć zbrojnych na Wileńszczyźnie podczas zbrojnej interwencji rosyjskiej, będącej następstwem Targowicy, doszło właśnie pod należącą do Manuzzich Opsą. Rosyjski korpus ks. Jurija Dołgorukowa wyruszył z Dyneburga w stronę Brasławia. Po przekroczeniu granicy Wielkiego Księstwa Litewskiego, 26 maja 1792 r. wieczorem Rosjanie w liczbie ok. 600 kozaków dotarli pod Opsę, gdzie zostali zaatakowani przez 150-osobowy oddział jazdy litewskiej pod dowództwem rotmistrza Miłaszewicza ze straży przedniej korpusu gen. Michała Kirkora. Starcie było zacięte i pomimo liczebnej przewagi Rosjan trwało kilka godzin. Straty obu stron są trudne do ustalenia, bo według różnych źródeł wyniosły od kilku do ponad stu ludzi; najprawdopodobniej padło po kilkudziesięciu zabitych i rannych po każdej ze stron. W każdym razie jazda litewska cofnęła się pod naporem przeciwnika (rotmistrz Miłaszewicz dostał się do niewoli), a Rosjanie nazajutrz bez przeszkód dotarli do Brasławia. Następnego dnia w brasławskłm kościele zawiązana została prorosyjska konfederacja, na której czele stanął Stanisław Manuzzi. Jego "ojciec" zaś, przy pomocy rosyjskiego wojska, rozpoczął bezwzględną rozprawę z sąsiadami. Zapamiętano to dobrze i już w dwa lata później, podczas powstania kościuszkowskiego, do którego Brasławskie przystąpiło z wielką ochotą, otoczeni powszechną nienawiścią Manuzziowie musieli uciekać do Petersburga. Powstańcy, nie mogąc dopaść znienawidzonego grafa, zniszczyli jego pałac w Bohiniu (w Opsie nie było wówczas znaczniejszej rezydencji). Po III rozbiorze Polski i uspokojeniu się sytuacji Mikołaj Manuzzi wrócił na Brasławszczyznę i w 1798 r. nabył ogromne dobra Belmont. Tamtejszy pałac po remoncie stał się główną siedzibą najpierw jego, a później "królewicza" Stanisława Pałac w Opsie Zachowany do dziś pałac w Opsie zbudowany został dopiero w 1904 r. przez hr. Feliksa Platera. Rok wcześniej zakończył się długotrwały, ciągnący się niemal przez całe stulecie proces sądowy pomiędzy Platerami a rodziną Strutyńskich, którzy z racji pokrewieństwa ze starościną opeską i dziedziczącymi po niej Manuzzimi zgłaszali pretensje do części majątku bel-monckiego. Proces zakończył się przegraną Platerów i zarysowała się konieczność opuszczenia Belmontu, więc hr. Plater przygotował sobie nową siedzibę. Ostatecznie do oddania Belmontu przez Platerów nie doszło (być może spłacili oni Strutyńskich), ale pałac w Opsie powstał, choć właściciele nigdy nie zamieszkali w nim na stałe. W okresie międzywojennym Platerowie rozparcelowali zresztą posiadłość ziemską w Opsie, a pałac sprzedali w 1922 r. skarbowi państwa z przeznaczeniem na szkołę rolniczą. Szkoła działała do 1939 r., a jej ostatnim dyrektorem był Bernard Wysłouch, który w październiku 1939 r. został aresztowany przez NKWD w Brasławiu i na początku 1940 r. wywieziony w głąb ZSRR, gdzie zaginął r 68 Pałac szczęśliwie zachowany bez wieści. Szkoła mieściła się w pałacu również po II wojnie światowej, później budynek był przez pewien czas opuszczony, a w ostatnich latach wraz całym zespołem przechodzi generalny remont z przeznaczeniem na dom inwalidów. ZESPŁ PAŁACOWY W OPSIE Tak czy inaczej, złożony z kilkunastu budynków zespół pałacowy w Opsie, który szczęśliwie uniknął zniszczeń i dewastacji, należy obecnie do największych i najlepiej zachowanych na Białorusi. Na neoklasycy-styczny pałac wzniesiony w latach 1903-04 według projektu arch. Te-leżyńskiego z Poniewieża składa się parterowa część środkowa, zaakcentowana dwukolumnowym portykiem, flankowana przez dwa piętrowe ryzality skrajne. Budynek na-krywa wysoki, łamany dach. Okna są obramowane pilastrami spiętymi u góry poziomymi naczółkami. Część parterową oraz naroża ryzalitów ozdobiono boniowaniem. Zachował się pierwotny układ wnętrz pałacu z westybulem i paradną salą jadalną. Pałac usytuowany jest malowniczo na wysokim, stromym brzegu jeziora Opsa. Z tarasu sąsiadującego z tylną elewacją prowadzą nad jezioro monumentalne, kilkudziesięciostop-niowe schody. Po lewej stronie pałacowego dziedzińca znajdują się drewniano-murowana, parterowa oficyna mieszkalna na wysokiej kamiennej podmurówce oraz piwnica z czerwonej cegły. Po prawej natomiast stoją budynki gospodar- Pod Napoleońskim Dębem 69 cze: ogromny spichlerz, stajnia, wozownia, lodownia, obora, chlew, magazyny i stodoły. Większość z nich jest zbudowana z otynkowanej cegły, niektóre wzniesiono z kamieni polnych, a nawet z muru pruskiego. Pałac otacza nieduży park krajobrazowy o powierzchni 6 ha, zajmujący wschodni brzeg jeziora i opadający ku niemu tarasami obsadzonymi bzem. Na jednej z polan parku rośnie najstarszy na Brasławszczyźnie, ponaddwustuletni dąb o wysokości 20 m i obwodzie pnia 6,2 m, zwany Dębem Napoleońskim. W jego pień wbita jest żelazna klamra, do której według miejscowej tradycji przywiązywać miał konia Napoleon. Cesarz Francuzów w rzeczywistości nigdy w Opsie nie był, jednak kwaterował tu jego marszałek, król Neapolu Joachim Murat. W parku zachował się jeszcze jeden oryginalny zabytek - arkadowy kamienny most przerzucony przez niewielką rzeczkę. Cały teren dawnego majątku Platerów otacza ogrodzenie ze słupami z ciosanego kamienia, które wieńczą kamienne kule. Dwa podobne, lecz znacznie większe słupy flankują też główną bramę wjazdową. G odne uwagi jest także samo miasteczko Opsa, ze względu na swój nietypowy układ urbanistyczny z trójkątnym rynkiem oraz zachowaną parterową i jednopiętrową murowaną zabudową, wzniesioną po wielkim pożarze w 1929 r., który zniszczył drewniane wcześniej centrum miejscowości. W pobliżu rynku stoi neogotycki kościół p.w. św. Jana Chrzciciela z czerwonej cegły, zbudowany w 1887 r. staraniem hr. Feliksa Platera na miejscu spakmej rok wcześniej drewnianej świątyni z 1768 r., którą ufundowała bohaterka opowieści z początku tego rozdziału, starościna opeska Jadwiga ze Stru-tyńskich Ciechanowiecka. Według przekazów zachowanych w pamięci starszych mieszkańców Opsy, pożar wybuchł podczas nabożeństwa, gdy od świeczki zajęła się tkanina nakrywająca ołtarz. Wraz ze świątynią miało też spłonąć wielu obecnych na mszy parafian. Obecny kościół zamknięto w 1949 r. 70 Walka o kościół i zamieniono na magazyn; w 1989 r. zwrócono go wiernym. Jest to jednonawowa, jednowieżowa świątynia z pięciobocz-nie zamkniętym prezbiterium i dwiema niskimi zakrystiami. Wieżę, wysuniętą nieco przed fasadę, nakrywa spiczasty dach. Skromne elementy dekoracyjne elewacji stanowią lizeny i fryz arkadowy. Wejście ozdabia ostrołukowy portal i znajdująca się nad nim rozeta. Całość otacza ogrodzenie z czerwonej cegły i kamienia polnego. W pobliżu znajduje się zbudowana w tym samym czasie i w podobnym stylu plebania. Pomimo oficjalnego zaprzestania przez władze ZSRR w końcu łat osiemdziesiątych represji i szykan wobec Kościoła katolickiego i innych wyznań na Białorusi, odzyskanie świątyni w Opsie przez wiernych nie odbyło się bez problemów. Cytowany już proboszcz z Bra-sławia, ks. Franciszek Kisiel, wspomina: "Tak, bez walki nie oddawano kościołów. W roku 1989 wierni odzyskiwali na przykład kościół w miejscowości Opsa, leżącej kilkadziesiąt kilometrów od Braslawia. Długo szła o to walka. Najpierw był tam jakiś skład, potem władze zrobiły remont i zorganizowały tam salę koncertową. Ludzie najpierw pisali pisma, potem jeździli do Mińska, wreszcie pojechali także i do Moskwy. W Moskwie powiedzieli tym ludziom, że wszystko jest już załatwione, że dokumenty przekazane zostały władzom miejscowym i te miejscowe władze wszystko załatwią zgodnie z żądaniami ludzi. To byla taka polityka, bo miejscowe władze wcale nie myślały oddawać tego kościoła. Wreszcie późną jesienią 1989, gdzieś tak około Wszystkich Świętych, weszli do kościoła ludzie, usiedli na tej scenie i powiedzieli, że nie opuszczą świątyni, zanim władze jej nie oddadzą wiernym. Siedzieli tak na zmianę przez miesiąc. Na dzień przyjeżdżali ludzie z sąsiednich wiosek, nocami natomiast dyżurowali miejscowi. Modlili się tam, pieśni śpiewali. Władze zaczęły się zgadzać, ale naciskały, żeby kościół był wspólny. To znaczy, władza będzie robiła tam koncerty, a wierni, kiedy będą potrzebowali, to się będą mogli tam modlić. Przeciwny byłem takiemu rozwiązaniu, bo zawsze uważałem, że kościół to jest kościół... Znowu sprawa dotarła do Moskwy. Tam mówili, że to tylko od miejscowej władzy zależy, że oni, to znaczy Moskwa, się zgadzają. No czy to prawda była... ? Wreszcie oddali ten kościół. Ale ile przy tym męczeństwa ludzi było, tego dyżurowania w zimnie, ile nerwów!" Starostwo o egzotycznej nazwie 71 W odległości 10 km na północny zachód od Opsy leży inna historyczna miejscowość, którą przy okazji warto odwiedzić. To Dryświaty, położone nad dużym jeziorem tej samej nazwy (nie mylić z jeż. Drywiaty pod Brasławiem), którego wschodnim brzegiem przebiega granica białorusko-litewska. Zanim jednak dotrzemy nad jezioro, warto po drodze zatrzymać się w jeszcze jednym miejscu. Szosa z Opsy do Dryświat biegnie przez wieś Miluńce, która łączy się z niewielką obecnie wsią Pelikany, położoną nad jeziorem o tej samej nazwie. Niegdyś było to miasteczko prywatne, noszące pierwotnie nazwę Popunie i będące siedzibą niewielkiego starostwa niegrodowego w województwie wileńskim. Znamy nazwiska tylko dwóch ostatnich przedrozbiorowych starostów pelikańskich: Snarskiego, a po nim Romano-wicza. Przy skrzyżowaniu dróg w Pelikanach znajduje się otoczony kamiennym murem neogotycki, dwuwieżowy kościół p.w. św. Jakuba, zbudowany z czerwonej cegły na początku XX w., na miejscu drewnianej świątyni pojezuickiej z 1714 r. Jak wiele innych na Białorusi, kościół został w 1948 r. zamknięty i zamieniony na magazyn, a w 1989 r. zwrócono go wiernym. Na południe od kościoła, na wschodnim brzegu jeziora Pelikany, znajdują się pozostałości majątku o tej samej nazwie. Niegdyś stanowił dziedziczną własność Maffonów. W 1631 r. Stefan Maffon, wstępując do zakonu jezuitów, ofiarował im swe dobra i odtąd aż do 1773 r. dobra pelikańskie należały do nowicjatu jezuitów wileńskich, którzy urządzili w nich swą misję. Chronili się tu, uciekając z Wilna przed zarazą w 1631 r. i podczas wojny z Moskwą w 1655 r. Po kasacie zakonu w 1773 r. majątek dzierżawił pisarz ziemski brasławski Antoni Kwinta, a później kupił go Wincenty Bortkiewicz. Około połowy XIX w. majątek Pelikany znalazł się w ręku niesławnej pamięci Wacława Pelikana (1790-1873), uwiecznionego przez Adama Mickiewicza w części III Dziadów (zastanawiający związek 72 Wileński renegat i jego potomek nazwiska z nazwą posiadłości jest chyba jednak przypadkowy). Pelikan, wilnianin, syn pochodzącego z Czech muzyka nadwornej orkiestry hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego w Słonimiu, dla kariery przeszedł z katolicyzmu na prawosławie, przyjmując imię Wiencze-sław. Był profesorem chirurgii i zausznikiem znienawidzonego w Wilnie senatora Nowosilcowa. Za poparciem tego ostatniego w 1824 r. został prezesem komisji do spraw reorganizacji szkolnictwa na Litwie, a w 1826 r. - rektorem Uniwersytetu Wileńskiego, ostatnim przed zamknięciem uczelni przez władze carskie. Zainicjował wiele śledztw w podległych mu szkołach, na uniwersytecie wprowadził szpiegostwo, pracował też w komisji śledczej podczas procesu filomatów. Po zakończeniu procesu mieszkańcy Wilna obili go kijami na ulicy. Wyjechał później do Petersburga, gdzie piastował wysokie stanowiska w carskiej służbie zdrowia. Być może majątek w Pelikanach został mu nadany przez władze carskie w uznaniu zasług, a może dobra zostały przez niego kupione. W każdym razie zmarł właśnie tutaj, a jego grób znajduje się na Cmentarzu Bernardyńskim w Wilnie. Pelikany pozostały w ręku potomków osławionego rektora aż do II wojny światowej, a każdy z nich, zgodnie z tradycją rodzinną, był medykiem. Dużą karierę w najwyższych carskich urzędach i instytucjach naukowych Petersburga zrobił syn Wacława, Eugeniusz Pelikan. Melchior Wańkowicz, podróżując w latach międzywojennych po Kresach, spotkał doktora Pelikana (prawnuka Wacława), który miał dom i praktykę w pobliskich Widzach. Tak oto mistrz reportażu opisuje to spotkanie: "Tu okno zaświeciło tuż. Dom był pokaźny, wielki, drewniany, cofnięty w sad. Szarpnąłem dzwonek przy furcie: - Czy pan jest w domu? - Owszem, pan doktor jest. Gospodarz z bródką w szpic poprowadził mnie do gabinetu. Mówię, że nie jestem chory, że piszę książkę o tej ziemi. I kiedy zakrzątnął się, aby przynieść mi jakieś materiały (a nie wiedziałem, kto zacz i jakiej narodowości), sięgnąłem ręką po miniaturę stojącą na stoliku. Miniatura zdała mi się bardzo piękna i wyobrażała pana w wysokim kołnierzu jakiegoś galowego munduru. I kiedy odwróciłem miniaturę, zobaczyłem napis rosyjski: "Wienczesław Wienczesławowicz Pielikan, Rektor Wilenskawo Uni-wiersitieta". (...) Do pokoju wszedł gospodarz: Rozmowa z doktorem Pelikanem 73 - Tak, to mój pradziad, rektor wileńskiego uniwersytetu. Jestem doktor Pelikan. Tak jak i mój pradziadek. Wszak pan wie, że on był doktorem? Spojrzał na mnie i zreflektował się. - Zaraz coś panu przyniosę - burknął. (...) Gospodarz przynosi "Gołos Minuwszogo", rocznik 1914. Ojciec jego, a wnuk rektora w artykule "Died mój, Pielikan" usiłuje zmazać straszliwy stygmat wyciśnięty na tym nazwisku. Dowiadujemy się, że w dniu pięćdziesięciolecia służby (które wypadło na 1863 rok) otrzymuje cztery tysiące dziesięcin w samarskiej guberni oraz brylanty do orderu. Jest już wówczas "diejstwitielnym statskim sowietnikiem". Autor przyznaje, że dziad jego sprzeciwił się na powrót do kraju Mickiewicza oraz skonfiskował "Konrada Wallenroda". Usiłuje go bielić, ale do tego stopnia nieprzekonywująco, że daje temu wyraz sama redakcja wprzypisku redakcyjnym. Dr Pelikan współczesny za polskich rządów przeszedł z prawosławia na protestantyzm. Już włada polskim, ale silnie z rosyjska. (...) Jest lekarzem rejonowym i jedzie inspekcjonować dwie półkolonie. Jedziemy razem z nim i z wójtem widzkim Karłowiczem (...). Wieś, do której przyjeżdżamy, zowie się Aszkaragi (co po litewsku oznacza "kozie rogi"). (...) Wnuk Wienczesława Wienczesławowicza pochyla się nad małymi zasmarkanymi dzieciakami, które jak wilczki kupią się w rogu izby. Półkolonia dopiero się zaczęła i jeszcze dzieciaków nie odskrobano. Laseczka szklana umiejętnie odwraca powiekę, raz po raz odkrywa jagłę. Zresztą to tylko kontrola; zapisane dzieci mają się zjawiać do Widz. Chyba połowa dzieci ma jaglicę. W następnej wsi ordynujemy na świeżym powietrzu; po ukończeniu badania półkolonii dr Pelikan przyjmuje całą wieś; długim szeregiem ~ stają przed nim do badania dzieci; niektóre się boją, więc ich koledzy, którzy już się poddali badaniu, improwizują na poczekaniu policję sanitarną, która doprowadza siłą ryczących w niebogłosy i opierających się maleńtasów. Ale choć i tu panuje przymus, rozlegają się krzyki i leją się łzy, wiem, że to łzy innego rodzaju, niż te, które przed stu laty wyciskał inny Pelikan, zaciągnięty w służbę caratu." Dziś w miejscu dawnego majątku Pelikanów widoczne są jedynie ślady dawnego założenia dworskiego, a ze starych budyń- 74 Vis a vis elektrowni atomowej ków zachowały się tylko ruiny XIX-wiecznej kaplicy dworskiej. P ora wreszcie udać się do Dryświat. Ogromne jezioro o tej nazwie niemal w całości położone jest na terytorium Litwy. Na jego przeciwległym brzegu leży jedyna na Litwie, poradziecka Ignalińska Elektrownia Atomowa, podobnego typu jak ta w Czarnobylu. Do Białorusi należy jedynie nieduża zatoka w południowo-wschodniej części jeziora, z położonym nad brzegiem miasteczkiem Dryświaty i wyspą, na której stał niegdyś zamek. Początki miejscowości należy wiązać z grodziskiem na wyspie Zamek, które - jak świadczą wykopaliska - zasiedlone było już w II--I w. p.n.e. Później, w XI-XIII w., istniał w tym miejscu gród podległy księstwu połockiemu, spełniający, podobnie jak niezbyt odległy Bra-sław, funkcje pogranicznej twierdzy chroniącej przed atakami Bałtów. W XIV w. gród został opanowany przez Litwinów, a w końcu XV w. na jego miejscu stanął drewniany zamek należący do dóbr wielkiego księcia Witolda, a później do króla Aleksandra Jagiellończyka i kolejnych monarchów. Był założony na planie czworoboku z trzema wieżami. Podczas XVI-wiecznych wojen z Moskwą na zamku stacjonował silny garnizon. Obok wkrótce rozwinęło się osiedle, już od 1514 r. określane jako miasto. Wyspa połączona była ze stałym ładem za pomocą dwóch mostów. W 1622 r. Dryświaty spłonęły i zostały odbudowane w nowym miejscu, na pobliskim półwyspie. Opuszczony zamek szybko popadał w ruinę i w 2 pół. XVII w. był już mocno zniszczony; resztki przetrwały do końca XVIII w. Dryświaty wraz zamkiem aż do rozbiorów stanowiły własność królewską w ramach tzw. ekonomii wileńskiej. Były starostwem, tradycyjnie dzierżawionym przez wojewodów wileńskich, który to urząd sprawowali przeważnie przedstawiciele rodu Radziwiłłów. W1780 r., jako rekompensata za długi skarbu królewskiego, Dryświaty przeszły na ich własność. W dziesięć lat później majątek kupił od Radziwiłłów ks. Michał Kleofas Ogiński, by w 1794 r. sprzedać go łanowi Nikodemowi Łopacińskiemu, a uzyskane fundusze przeznaczyć na wsparcie powstania kościuszkowskiego. Na ten sam cel przeznaczył pieniądze uzyskane z rozbiórki zamku na wyspie. Ogiński sam stanął zresztą 76 Zamek królowej Bony na czele powstańczego oddziaiu i zaatakował niedaleki Dyneburg. W ręku Łopacińskich Dryświaty pozostały do 1865 r., kiedy to ówczesna właścicielka Anna Łopacińska za udział w powstaniu styczniowym została zesłana do guberni tambowskiej, a uprzednio zmuszona była sprzedać majątek i miasteczko w ręce rosyjskie. Nabywcą okazał się gubernator ryski, baron Augustyn Oettingen. Na początku XX w. właścicielami Dryświat była baronowska rodzina Hildenbandów. Miasteczko Dryświaty, oddalone od głównych szlaków komunikacyjnych, nigdy nie rozwinęło się w większy ośrodek. W końcu XVIII w. było tu 45 domów, w sto lat później miejscowość liczyła 200 mieszkańców. Obecnie jest to wieś w rejonie brasławskim, licząca ok. 100 domów i ok. 300 mieszkańców. Znaleziska z grodziska w Dryświatach Osada rozłożyła się malowniczo wzdłuż brzegu wąskiej zatoki jeziora Dryświaty. Niemal z każdego miejsca, zwłaszcza z okolicznych pagórków, rozciągają się wspaniałe widoki na jezioro i zamykający wejście do zatoki archipelag kilku wysp. Na największej z nich, wspomnianej wyżej wyspie Zamek, znajduje się wczesnośredniowieczne grodzisko i pozostałości XV-wiecznego zamku, tradycyjnie zwanego przez miejscową ludność zamkiem królowej Bony. Zachował się otoczony wałem owalny majdan o wymiarach 75 x 50 m, wyniesiony 06--7 m nad powierzchnię jeziora. Niegdyś bez trudu można było w miasteczku wynająć łódkę, by dopłynąć do odległej o kil- "Czara z malachitu otoczona szmaragdem łąk" 77 kaset metrów wyspy. Teraz może to być utrudnione ze względu na rygorystyczne przepisy regulujące przebywanie w strefie nadgranicznej. Odwołajmy się zatem do opisu Adama Wisłoc-kiego, który poznał jezioro i wyspę podczas spływu kajakowego w okresie międzywojennym: "W/azd na jezioro jest wspaniały. Imponujący ogrom [jeziora] Dryświaty, dalekie wyspy i malownicze wzgórza na brzegu wywierają głębokie wrażenie. Po zielonych zaułkach niewielkich rzeczułek, przez które dotychczas wiodła nasza droga, przed nami rozpostarły się wodne obszary trzeciego co do wielkości jeziora w Polsce (...) Na południu ma zatokę około 10 km2, z której wyłania się 6 wysp. Na największej z nich, o powierzchni 21 hektarów, zwanej "Zamek", wznosi się wysoki nasyp ziemny, pozostałość dawnego grodu obronnego. W kierunku północno-zachodnim od "Zamku", w odległości przeszło l km, znajduje się druga co do wielkości wyspa, zwana "Sosno-wiec", poryta okopami z czasów wielkiej wojny. (...) Wprawdzie na brzegach jeż. Dryświaty znajduje się przeszło dwadzieścia osiedli (...), lecz nikną one wobec ogromu jeziora, a sięgające horyzontu lasy od północy stanowią przepyszne tło, podkreślające jego wielkość i uroczystą powagę. W cichy słoneczny dzień letni jezioro zdaje się być czarą z malachitu, otoczoną szmaragdem łąk, złotem dojrzewających pól, spowitą w granatowo-zielony płaszcz lasów. Po niebie suną powoli puszyste, białe obłoki, a ich odbicie na zielono-błękitnem tle jeziora układa się w fantastyczną mozaikę z jasnych i ciemnych plam. Z głębi zatoki wyłaniają się dalekie i tajemnicze sylwetki wysp, obramowanych szerokim pasem trzcin. (...) Na wyspie "Zamek" odegrała się niedawno krwawa tragedia. Pasło się tu bez dozoru przez całe lato stadko owiec. Jednakże wilki, odczuwające, widocznie, również skutki kryzysu, przepłynęły jezioro i sprawiły prawdziwą rzeź, rozszarpując 31 owiec. Dla kajakowców wyspa jest idealnym terenem do obozowania. .^: Przed wzrokiem nieproszonych gości chroni obozujących wielka przestrzeń wody, gęste zarośla i wysokie usypisko ziemne, jedyna pozostałość dawnego obronnego zamku, którego mury padły ofiarą chciwości ludzkiej. Usypisko to zajmuje znaczną przestrzeń i ma postać owalnego, w środku wklęsłego kopca, wysokości od 10 do 15 metrów. Powierzchnia kopca w stanie obecnym przedstawia pożałowania godny widok, gdyż od kilku lat jest zamieniona na pole uprawne." .••... 78 Dryświaty i ich świątyni Obecne zabudowania miasteczka pochodzą przeważnie z okresu międzywojennego, gdyż podczas I wojny światowej przez trzy lata przebiegał przez miejscowość niemiecko--rosyjski front, w wyniku czego zniszczeniu uległa niemal cała zabudowa. W okolicy widoczne są liczne okopy z tego okresu. Jedną z nielicznych ocalałych w Dryświatach budowli sprzed l wojny jest cerkiew prawosławna p.w. śś. Piotra i Pawia, wzniesiona w stylu rosyjsko-bizantyjskim w latach 1907-1908 na wschodnim skraju miasteczka, przy skrzyżowaniu dróg. Podobnie jak inne tutejsze świątynie, cerkiew była zamknięta po II wojnie światowej, zwrócono ją wiernym w latach osiemdziesiątych. Budynek ma tradycyjną kompozycję czwórdzielną, nawa ozdobiona jest pięcioma kopułami, a szósta kopułka wieńczy wieżę. Ze wzniesionymi z czerwonej cegły ścianami świątyni kontrastują otynkowane na biało elementy dekoracyjne elewacji: ganek wsparty na dwu pękatych kolumienkach, lizeny, listwowe obramienia okien i drzwi, kostkowe gzymsy i kokoszniki. Zniszczeń wojennych nie uniknął natomiast kościół katolicki w Dryświatach. Pierwotna świątynia, fundowana jeszcze przez króla Zygmunta Starego w 1514 r., znajdowała się na wyspie obok zamku i przetrwała do początku XVIII w. W 1725 r., już na lądzie stałym, wzniesiono na pagórku nową świątynię, która uległa zniszczeniu podczas I wojny świa- Kościól w Dryświatach "-- *-~ - - . ~ towej. Na jej miejscu w latach 1927-29 według projektu znanego wileńskiego architekta i poety Leona Witan--Dubiejkowskiego zbudowano drewniany kościół p.w, śś. Piotra i Pawła, który istnieje do dziś. Kołchozowa energetyka Trójnawowa budowla w stylu modernistycznym, z pięcio-bocznie zamkniętym prezbiterium i zakrystiami, wyróżnia się wyjątkowo oryginalną sylwetką, w której dominuje pięciokon-dygnacyjna wieża. Każda kolejna kondygnacja ma mniejsze wymiary, więc wieża zwęża się ku górze, a ponadto poszczególne kondygnacje mają różne przekroje: pierwsza i druga są czworoboczne, trzecia - ośmioboczna, a czwarta i piąta - cylindryczne. Kościół nakrywa wysoki łamany dach, tworzący przed wejściem obszerne podcienie wsparte na czterech słupach. Niestety, obiekt został zamknięty w latach siedemdziesiątych i tak pozostało do chwili obecnej (a przynajmniej do niedawna). Jego cenne wyposażenie, m.in. stare obrazy pochodzące z poprzedniej świątyni, zostało częściowo rozgrabione, a po części trafiło do muzeów. Po przeciwnej stronie wąskiej zatoczki odgrodzonej od jeziora półwyspem, na którym znajduje się kościół i centrum miasteczka, położony jest teren dawnego dworu Dryświaty. Dwór powstał zapewne w końcu XVIII w., po objęciu dóbr przez Łopacińskich, bowiem poprzedni właściciele nigdy nie mieszkali na stałe w Dryświatach. Z założenia dworskiego zachowało się kilka budynków gospodarczych i resztka parku nad brzegiem jeziora. Wypada wspomnieć o jeszcze jednej budowli, której będąc w Dryświatach trudno nie zauważyć. Jest to elektrownia wodna "Drużba Narodów", która powstała w latach 1952--53 przy wypływie rzeki Prorwy z jeziora Dryświaty. Została wzniesiona wspólnym wysiłkiem trzech sąsiadujących ze sobą kołchozów z Białoruskiej, Litewskiej i Łotewskiej SSR i swego czasu była intensywnie wykorzystywana w radzieckiej propagandzie jako symbol niewzruszonej przyjaźni narodów ZSRR. Stosunkowo niedużemu budynkowi nadano monumentalny wygląd, w stylu "stalinowskiego klasycyzmu", z czterokolumnowym portykiem i nazwą elektrowni wykonaną z wielkich, brązowych liter. W latach siedemdziesiątych, po uruchomieniu w pobliżu wielkiej elektrowni atomowej, zakład w Dryświatach zamknięto i do dziś pozostaje nieczynny. 80 Kościuszkowski brygadier na Kamczatce W odległości 5 km na północny wschód od Dryświat leży niewielka wioska Luszniew. Niegdyś znajdował się w niej majątek ziemski należący do bohatera powstania kościuszkowskiego, generała Józefa Kopcia (ok. 1758-1827), który spędził tu ostatnie lata życia i został pochowany w miejscowej kaplicy. Kopeć uczestniczył w wojnie polsko-rosyjskiej 1792 r. na czele brygady jazdy. Po zakończeniu wojny jego brygada została wcielona do armii rosyjskiej i skierowana na Ukrainę. Podczas powstania kościuszkowskiego Kopeć odznaczył się brawurowym rajdem, podczas którego wraz ze swymi żołnierzami przedarł się przez całą zajętą przez Rosjan Ukrainę, spod Żytomierza aż pod Dubno, gdzie połączył się z oddziałami Kościuszki. Ranny w bitwie pod Maciejowicami, dostał się do niewoli i został zesłany na Kamczatkę, gdzie spędził ponad dwa lata. Prowadził w tym czasie obserwacje etnograficzne i zbierał eksponaty dokumentujące kulturę materialną tamtejszych ludów. Bardzo ciekawe pamiętniki Kopcia z tego okresu, opublikowane w 1837 r. (w 1995 r. wznowiło je Polskie Towarzystwo Ludoznawcze), ilustrowane własnoręcznie wykonanymi przez autora rysunkami i mapami, przynoszą jeden z pierwszych naukowych opisów Kamczatki. Po powrocie z zesłania w 1800 r. przez pewien czas pozostawał na Ukrainie pod nadzorem policyjnym. Uwolniony ukazem cara Aleksandra I, przez kilka lat przebywał w domach zamożnych przyjaciół. Starania o prawo sukcesji do Luszniewa koło Dryświat, który należał do jego krewnych od początku XVIII w., przyniosły powodzenie dopiero w 1817 r. Ukazem carskim przyznano ten majątek jemu i jego rodzinie na pięćdziesiąt lat. Po śmierci generała Luszniew przejął jego syn, też Józef. Po wygaśnięciu okresu nadania (czyli w 1867 r.) władze przekazały posiadłość starowierom (zapewne za zasługi w tłumieniu powstania styczniowego - patrz rozdział następny), którzy zresztą mieszkają w tej okolicy do dziś. Widzę - kfesowy tygiel narodów Z Dryświat, z powrotem przez Opsę lub bezpośrednią szosą wiodącą na południe, dojechać można do Widz, które w porównaniu z obu tymi miejscowościami są już "prawdziwym" miastem, choć oficjalnie mają obecnie tylko status osiedla miejskiego. Liczą jednak ponad 2200 mieszkańców i mają wyraźnie miejski charakter. Pierwsze wzmianki o Widzach pochodzą z XV w. Tutejsze dobra, zwane Łowiszcze, zostały w pierwszej połowie tego wieku nadane przez wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Kiejstutowicza trzem braciom: Dowgirdowi, Daukszowi i Naruszowi. Przy nadaniu utrzymali się potomkowie tego ostatniego, zwani Naruszewiczami, którzy założyli miasteczko Widzę. W 1524 r. miasteczko wraz z dobrami kupił Olbracht Gasztołd, a w 1629 r. przeszło w ręce Paców. W 2 pół. XVII w. wojewoda wileński Michał Kazimierz Pac zapisał majątek augustianom z Wilna. W późniejszym okresie część posiadłości ponownie znalazła się w ręku Naruszewiczów, część należała do biskupów wileńskich, a część do Wawrzeckich. W 1754 r. w Widzach powstała jezuicka stacja misyjna, przy której otworzono też szkołę. Stacja i szkoła przestały działać po kasacie zakonu w 1773 r. Prawdziwą, choć krótkotrwałą karierę Widzę zrobiły w końcu XVIII w. W 1794 r., po spaleniu Brasławia podczas powstania kościuszkowskiego, przeniesiono do nich siedzibę województwa bra-sławskiego; zresztą już przed pożarem liczyły trzykrotnie więcej mieszkańców niż Brasław. Po III rozbiorze Polski Widzę jeszcze przez ponad czterdzieści lat pozostawały siedzibą władz powiatu brasław-skiego w guberni kowieńskiej. Znane były także z powiatowej szkoły o wysokim poziomie nauczania, założonej w 1803 r. przez augustia-nów i znajdującej się pod nadzorem Uniwersytetu Wileńskiego; jej z kolei podlegało 14 innych szkół w powiecie. Dopiero wielki pożar w 1835 r. spowodował przeniesienie władz powiatu do Nowoalek- 82 W wirze walk o niepodległość sandrowska (Jeziorossy, obecnie Zarasai na Litwie), szkoła natomiast została zamknięta przez władze carskie w 1834 r. Warto dodać, że w Widzach bywał Adam Mickiewicz, który w okresie studiów na Uniwersytecie Wileńskim odwiedzał mieszkającego w miasteczku swego wuja Majewskiego. Podczas każdego z wielkich zrywów niepodległościowych pod zaborem rosyjskim Widzę były terenem walk. Podczas powstania kościuszkowskiego, w czerwcu 1794 r., w mieście skupiły się oddziały powstańcze powiatu zawilejskiego pod dowództwem gen. Jana Zien-kowicza, których liczebność Rosjanie przesadnie oceniali na ok. 3 tyś. ludzi. W dniu 17 czerwca powstańcy zostali zaatakowani przez doborową brygadę rosyjską pod dowództwem gen Iwana Hermana i zmuszeni byli wycofać się do Postaw. W okresie wyprawy Napoleona przeciwko Rosji Widzę stanowiły ważny punkt na trasie przemarszu wojsk. Przed nadejściem Wielkiej Armii w 1812 r. stacjonował tu 30-tysięczny korpus rosyjski pod dowództwem wielkiego księcia Konstantego Pawłowicza, a w dniach 21-22 lipca kwaterował car Aleksander I oraz sztab rosyjskiej 1. Armii gen. Barclaya de Tolly. Po wycofaniu się Rosjan w mieście miał w dniach 25-30 lipca główną kwaterę król Neapolu, marszałek Joachim Murat. Z Francuzami współpracowała miejscowa szlachta, udzielając im cennych informacji o ruchach wojsk rosyjskich. W dniu 7 sierpnia uzbrojona szlachta w liczbie 240 osób zebrała się w Widzach i zawiązała powiatową konfederację, zgłaszając akces do wspólnej z Francuzami walki przeciwko carskiemu zaborcy. Dokument, podpisany m.in. przez bohatera powstania kościuszkowskiego Tomasza Wawrzeckiego z pobliskich Widz Łowczyń-skich, przyjął francuski generał Bavon Contard. Podczas odwrotu armii napoleońskiej doszło w Widzach 28 listopada do bitwy pomiędzy cofającymi się Francuzami i depczącymi im po piętach Rosjanami. W jej wyniku wybuchł pożar, który strawił 116 domów. W okresie powstania listopadowego pierwszym w powiecie bra-sławskim oddziałem zbrojnym była licząca 80 ludzi partia Fortunata Podberskiego, który postanowił ze swym oddziałem opanować Widzę. Wojska rosyjskie zorganizowały jednak znakomitą siatkę informacyjną, złożoną głównie z miejscowych Żydów i staroobrzędowców, która na bieżąco informowała o ruchach Polaków. Przeciwko Podberskiemu wysłany został silny oddział rosyjski pod dowództwem gen. Szyfmana, który po krwawej bitwie rozbił powstańców. Podberski zdołał ujść z pogromu z zaledwie 20 towarzyszami. Nadgorliwy rabin 8,3,., W Widzach zainstalował się na stałe garnizon rosyjski pod dowództwem płk. Kachowskiego, wspomagany przez zorganizowaną przez niego 300-osobową milicję, złożoną z miejscowych staroobrzędowców, groźnych zabijaków. Ci ostatni stali się postrachem okolicy. Uzbrojeni w piki penetrowali teren, wyłapywali pojedynczych powstańców i donosili o ruchach polskich oddziałów, a ponadto dopuszczali się licznych grabieży. Z inicjatywy miejscowego kahału powstał także w Widzach liczący 20 koni żydowski oddział pomocniczy do wspierania działań przeciwko powstańcom. Kachowski uwięził w Widzach 60 znaczniejszych obywateli Brasławszczyzny, którzy mieli być zakładnikami na wypadek ponownego powstańczego ataku na miasto. W uznaniu wiernopoddańczych zasług obywateli, którzy uratowali Widzę przed powstańcami, car przeznaczył dla nich 5 medali i 1500 rubli na nagrody. Tu jednak wybuchła afera, bowiem pieniędzy było zbyt mało, a chętnych staroobrzędowców zbyt dużo, a ponadto zaczęły wychodzić na jaw ciemne sprawki "bohaterów", którzy oskarżali się wzajemnie o najgorsze. O zaszczyty upomnieli się też widzcy Żydzi, a miejscowy rabin Mowsza Dopichio złożył nawet do władz podanie następującej treści (cyt. za O. Hedemannem, Historia powiatu brasławskiego): "Powodowany wyłącznie gorliwością byłem dostawcą dla rządu opalu i światła (gratisowo). W tak krytycznym czasie ofiarowałem razem z innymi 200 rubli na walkę z powstaniem. Gdy dowiedziałem się, że sq medale, przekonany jestem, że ja, jako głowa kahału i człowiek, który więcej od innych pracował i więcej wykazał ofiarności, nie będę pozostawiony bez upiększenia mych piersi jednym z najłaskawiej z wysokości tronu wyznaczonych medali." Gdy jeszcze do tego okazało się, że sam Kachowski zamieszany jest w grabieże, przebrała się miarka i pomimo że o nagrody wnioskował sam generał-gubernator kowieński, żadnych pieniędzy nie wypłacono, medale zabrano z powrotem do Petersburga, a widzki rabin trafił nawet do aresztu za natrętność i szalbierstwa. Niestety, nie był to jedyny przykład współpracy Żydów i staroobrzędowców z okupantem i zaborcą. Już podczas konfederacji barskiej jej wileński marszałek Michał Horain wydał w Widzach ostrą odezwę do miejscowego kahału, piętnującą szpiegowską działalność Żydów na rzecz wojsk rosyjskich. Podobnie było podczas powstania kościuszkowskiego, za co kilkakrotnie dziękował Żydom z Brasławszczyzny sam ambasador rosyjski ks. Mikołaj Repnin. Wynajęte bandy 84 Staroobrzędowcy przeciwko powstańcom staroobrzędowców były natomiast wykorzystywane, podobnie jak rosyjskie wojsko, przez osławionego Diabła Północy, grafa Manuzziego, właściciela dóbr Belmont, przy grabieżach i gwałtach dokonywanych na sąsiadach. Kolejne przypadki działań staroobrzędowców przeciwko ruchom niepodległościowym w rejonie Widz przyniosło powstanie styczniowe. Przywódcą powstania w powiecie brasławskim był Jan Jelski--Jodko, dzierżawca majątku Widzę Albrychtowskie, uczestnik kampanii węgierskiej w 1848 r. Na początku maja 1863 r. zorganizował on w Widzach oddziałek powstańczy liczący 30 ludzi i ruszył z nim w pole, operując głównie w rejonie rozległych lasów belmonc-kich. W dniu 6 maja pod wsią Ejdymianiszki na północny wschód od Opsy oddział został zaatakowany przez 300-osobowy tłum chłopów, którym przewodzili miejscowi staroobrzędowcy. Powstańców rozbrojono i powiązano, następnego dnia mieli być przekazani w ręce władz rosyjskich. Na szczęście nie doszło do tego, gdyż przybył z odsieczą inny oddział powstańczy pod dowództwem kpt. Franciszka Zahorskiego, który rozproszył chłopów i uwolnił uwięzionych. Powiększony w ten sposób oddział, do którego ciągle dołączali nowi ochotnicy, wkrótce osiągnął stan ok. 200 ludzi. Powstańcy nie mieli jednak większych szans. Byli nieustannie śledzeni przez chłopów, którzy meldowali o ich ruchach ścigającym oddział kozakom pod dowództwem płk. Bielawskiego. Wreszcie 11 maja pod Kozianami na południowym skraju lasów belmonckich rosyjska piechota i kozacy otoczyli Polaków i po kilkugodzinnej walce rozbili oddział. Większość powstańców poległa lub odniosła rany. W beznadziejnej sytuacji dowódca Jan Jelski-Jodko popełnił samobójstwo, 28 jego ludzi dostało się do niewoli, a ujść z okrążenia zdołali jedynie nieliczni. Nie był to jednak jeszcze koniec historii. Oto bowiem, jak pisze w swym dziele Hedemann, najbliższym sąsiadem tragicznego dowódcy powstańców i jego przyjacielem jeszcze z kampanii węgierskiej był Piotr Pisani z majątku Widzki Dwór. Postanowił on spełnić wolę zmarłego, który życzył sobie po śmierci spocząć obok przyjaciela. Pojechał w tym celu z zaufanymi ludźmi do Twerecza (obecnie Tverecius na Litwie), gdzie pochowano Jelskiego, wybłagał u miejscowego księdza zgodę na ekshumację zwłok, obmył je, zawinął w dywany i przewiózł do swego dworu. Tu dwóch duchownych odprawiło mszę żałobną, po czym pogrzebano ciało na terenie majątku. Gdy dowiedziały się o tym wydarzeniu władze, zrobiły z tego bardzo poważną sprawę kryminalną. Przyjechał prystaw, wielokrotnie prze- Wzioty i upadki rodu Pisanich 85 słuchiwano Pisaniego, jego służbę i księży, zarządzono powtórną ekshumację i sekcję zwłok nieszczęsnego Jelskiego. Zwołany naprędce sąd polowy skazał na wygnanie Piotra Pisaniego i współdziałającego z nim brata Mikołaja, a także dwóch księży, którzy odprawiali nabożeństwo, zaś ciało zmarłego polecono pochować w skrytym miejscu, aby zapobiec patriotycznym manifestacjom. Trzeci brat Pisanich, Paweł, który był adiutantem Jelskiego i dostał się do niewoli, skazany został na karę śmierci, którą potem zamieniono na dwanaście lat katorgi w syberyjskich kopalniach. Skonfiskowano majątki braci: Klaudziszki należące do Pawła i Antoprucie - własność Mikołaja. Nie zapomniano przy okazji o widzkich staroobrzędowcach. Za wiernopoddańczą postawę dziewięciu z nich otrzymało po Jelskim dzierżawę Widz Albrychtowskich. S koro już o nich wspomnieliśmy, warto kilka słów poświęcić rodzinie Pisanich (Pizzanich). Był to ród włoski, wywodzący się z Wenecji. Ożeniony z Greczynką Mikołaj Pizzani był synem posła włoskiego przy dworze carycy Katarzyny II, a później służył na dworach carów Pawła I i Aleksandra I, którzy cenili jego talenty dyplomatyczne i znajomość języków greckiego i tureckiego. W uznaniu zasług Aleksander I nadał mu dobra w okolicy Widz, obejmujące m.in. majątek Widzki Dwór skonfiskowany biskupom wileńskim po powstaniu kościuszkowskim oraz folwarki Klaudziszki, Puszki i Antoprucie. Według innych danych przynajmniej części tych nadań miał dokonać Paweł I, czy nawet jeszcze caryca Katarzyna. Pizzanio-wie, choć zausznicy carów rosyjskich, szybko ulegli polonizacji. Już syn Mikołaja ożenił się z panną Dyboską ze Święciańskiego. Mieli łącznie trzynaścioro dzieci - sześć córek i siedmiu synów, którzy co prawda zostali wszyscy oficerami carskimi, ale aż trzech z nich wzięło udział w powstaniu styczniowym, a inni (ride Piotr i Mikołaj) z nim sympatyzowali. Mimo represji i zesłań popowstaniowych Pizzaniowie - a właściwie już w spolszczonej formie: Pisaniowie - utrzymali się przy posiadłościach w rejonie Widz, bowiem majątek Widzki Dwór zesłanego Piotra Pisaniego został przepisany na jego żonę Zofię, a skonfiskowany majątek Mikołaja Antoprucie zdołano później odzyskać. Z rodziną tą zetknął się pod Widzami w latach trzydziestych XX w. Melchior Wańkowicz, niestrudzenie przemierzający Kresy podczas swych reporterskich wędrówek. Oto jego relacja opublikowana w książce Anoda i katoda: 86 "Każdy kąt tchnie staropolskim obyczajem" Pięć narodów, pięć wyznań... 87 Obecnie Puszki pana Michała Pisaniego znalazły się już za granicą, na sąsiedniej Litwie, ale w okolicy Widz, na północ od miasteczka, do dziś zachowały się pozostałości innych majątków Pisanich: Widz-kiego Dworu nad Jeż. Widzkim tuż pod Widzami i Antoprucia na wschodnim brzegu granicznego jeż. Pruta. "Będąc w Widzach, pojechałem do Puszek - odwiedzić pana Michała Pisaniego. (...) Stoimy przed dworkiem w Puszkach; jest zielono, drzewiasto; przez konary widać wody ogromnego jeziora, które podchodzi pod dom; obłoki sklepiają się nad nim wspaniałymi fe-retronami. To ciekawe, że obłoków pięknych nie ma nad obejściami ludzkimi, które nie mają duszy. Tu - każdy kąt tchnie staropolskim obyczajem szlacheckim. Szybko toposzło. (...) Toż nie mówił po polsku jeszcze jego dziad, synposła włoskiego w Petersburgu, którego car Aleksander I, ceniąc jego znajomość tureckiego i greckiego, przy dworze zatrzymał z nadaniem siedemnastu tysięcy dziesięcin i pięciuset dusz w gminie widzkiej, rymszańskiej i opskiej. (...) Pan Michał przynosi wspaniały akt nadania, pięknie iluminowany. Zdobi go kunsztowny podpis Aleksandra I (tak mogli się podpisywać tylko gęsim piórem) i wielka pieczęć w brązowym puzderku. Nie spostrzegam w tytulacji cara "korol polskij". Za to święty Jerzy na piersiach orła dwugłowego paraduje w stosownym kapeluszu ze strusim plumażem. (...) Idziemy na podwieczorek. Mater Dei! Co by też Koroniarz powiedział na podwieczorek taki. Wędlin kilka gatunków, węgorz wędzony, ryba w galarecie, kwasze-nina, serów kilka gatunków, ogórki z miodem, półmichy malin, ozór wędzony, pierniczki, ciasteczka..." Michał Pisani, jak wynika z dalszej relacji Wańkowicza, był kimś w rodzaju męża opatrznościowego okolicznej społeczności wiejskiej, nękanej nieżyciowymi przepisami administracyjnymi. Pomagał pokrzywdzonym, często wyjeżdżał swą kałamaszką w teren i spędzał mnóstwo czasu na osobistych interwencjach u urzędników różnych szczebli. Pisze dalej Wańkowicz: "Pan Michał Pisani, przyjaciel gubernatorów i bon viveur, pan Michał Pisani, potomek wodzów włoskich i polskich powstańców, obejrzał się zdumiony po tej biednej ziemi, na którą wrócił, po ziemi, na której siedzieli Polacy, Litwini, Żydzi, staroobrzędowcy, Tatarzy, Białorusini i Rosjanie. Głos krwi, głos dziejów mu powiedział, że to tacy jak on budowali schrony, by "bezpancerna pierś ludu w zamurzu skryć się mogla". Zmieniły się środki, nie stało murów, ale rozporządzał roztrzęsioną kałamaszką. I odtąd, wiecie, czy w zimie, nie bacząc na roztopy, na zadymki, o każdej porze gotów jest instancjonować za tych maluczkich, którzy nie mają głosu. Otrzymuje powszechnie nazwę "chłopskiego ojca"." Pomimo utraty statusu centrum administracyjnego, w 2 pół. XIX w. Widzę, położone przy ważnym szlaku pocztowym z Dy-neburga do Wilna, rozwijały się bardzo pomyślnie. Trzy razy w roku odbywały się w nich wielkie, słynne na całą okolicę jarmarki, na których handlowano przede wszystkim końmi i drobiem. Szczególnie słynął targ gęsi, których rocznie sprzedawano tu do 100 tyś. sztuk. Szybko rosła liczba mieszkańców miasta, która z 3500 w 1860 r. wzrosła do 5800 w 1893 r. Niezmiernie charakterystyczną cechą Widz był wielonarodowy charakter ludności miasteczka. Według spisu ludności z 1860 r., jak podaje Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, na 3498 mieszkańców miasta było 35 prawosławnych, aż 1928 staroobrzędowców, 407 katolików, 948 Żydów i 179 muzułmanów. Jeśli chodzi o świątynie, to istniały wówczas w Widzach cerkiew prawosławna, kościół katolicki, synagoga, pięć żydowskich domów modlitwy i meczet. Warto tu jeszcze dodać, że w XVII w. istniał w Widzach również zbór kalwiński. Tak więc w jednym, stosunkowo niewielkim miasteczku było aż pięć różnych wyznań i pięć nacji: Białorusini [prawosławni), Rosjanie (staroobrzędowcy i prawosławni), Polacy (katolicy), Żydzi oraz Tatarzy (muzułmanie). Do tego dodać by jeszcze należało szóstą nację - Litwinów, którzy co prawda w samych Widzach nie mieszkali, ale stanowili część ludności wiejskiej we wsiach po zachodniej stronie miasteczka (im dalej na zachód, tym liczniejsi) i bywali tu częstymi gośćmi, choćby na targach. Nawet na tle całych wielonarodowych, wielokulturowych i wielore-ligijnych dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej Widzę były więc ewenementem. Jeżeli dodamy do tego osiadłych w okolicach Widz przedstawicieli rodów o jeszcze innym pochodzeniu etnicznym, o których była już mowa, np. Pelikanów - z pochodzenia Czechów i katolików, którzy najpierw się spolonizowali, później zrusy-fikowali i przyjęli prawosławie, a następnie ponownie spolonizowali, przechodząc przy tym na protestantyzm, czy też Pisanich - pochodzenia włosko-greckiego, najpierw zrusyfikowanych i zasłużonych 88 Krótka etnogeneza Brasławszczyzny w służbie carskiej, a następnie przemienionych w gorących polskich patriotów, to będziemy mieli kwintesencję fascynujących procesów etniczno-kulturowych zachodzących niegdyś na Kresach. Warto zastanowić się, skąd właśnie tutaj wzięła się aż tak wielka różnorodność etniczna i religijna, skąd wzięli się w Widzach i ich okolicach przedstawiciele tak wielu narodów. Zacznijmy od tego, że Widzę leżą na naturalnym litewsko-ruskim pograniczu etnicznym, które ukształtowało się w XIII-XIV w. w wyniku procesów osadniczych. Osadnictwo litewskie posuwało się od zachodu, a osadnictwo ruskie - od wschodu. Trzeba jednak zaznaczyć, że we wczesnym średniowieczu, np. w VII w., jak świadczą o tym badania archeologiczne i nazewnicze, żywioł litewski sięgał znacznie dalej na wschód, po okolice Mior i Głębokiego, a na południu nawet pod Mińsk i po środkowy Niemen. Później, na skutek stałego naporu bardziej ekspansywnych ruskich Krywiczów, przodków dzisiejszych Białorusinów, Litwini cofnęli się na zachód. W okresie krzepnięcia Wielkiego Księstwa Litewskiego w XIII-XIV w. etniczna granica litewsko-ruska ustabilizowała się na linii Brasław - Opsa - Widzę - Postawy, biegnąc dalej do jeż. Świr, przez okolice Oszmiany i Ejszyszek do Merecza nad Niemnem. Pamiętać przy tym należy, że osady ludzkie - zarówno litewskie, jak i ruskie - były wówczas bardzo rozproszone, poprzedzielane rozległymi lasami i obszarami bezludnymi, a także w wielu miejscach ze sobą przemieszane, tak więc strefa graniczna była dość szeroka i płynna. W każdym razie u swych historycznych początków, czyli na początku XV w., Widzę leżały na etnicznym pograniczu, więc zarówno Litwini, jak i Białorusini (potomkowie Krywiczów) znaleźli się w tych okolicach na skutek naturalnych procesów osadniczych i to oni byli pierwotnymi mieszkańcami tej ziemi. A jednak, jak wynika ze statystyk przytoczonych za Słownikiem geograficznym obie te nacje już w XIX w. należały w okolicach Widz do najmniej licznych i zdecydowanie ustępowały pod względem liczebności rosyjskim staroobrzędowcom, Żydom, Polakom, a nawet Tatarom. Jak do tego doszło i skąd wzięły się tu pozostałe grupy narodowościowe? Do najstarszych osiedleńców na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego należą Żydzi, którym pierwsze przywileje wydał wielki książę Witold już w końcu XIV w. Ze względu na ich tradycyjne zajęcie - handel, chętnie osiedlano ich w miastach, zarówno królewskich, jak i prywatnych, gdyż przyczyniali się do ich rozwoju. Największa ekspansja Żydów w północno-wschodniej części dawnej Rzeczypospolitej przypada na wieki XVI i XVII; wolno przypuszczać, że byli Raskolnicy 89 obecni w Widzach już od początku rozwoju miasta. W XIX w. stanowili znaczną część mieszkańców wszystkich miast na Kresach, a w wielu nawet większość. W Widzach, jak wynika ze statystyk, liczebnością ustępowali w tym okresie jedynie staroobrzędowcom. O tym, skąd wzięli się w tych stronach Polacy, mówiliśmy przy opisie Brasławia. W Widzach byli oni w XIX w. dopiero trzecią pod względem liczebności grupą narodowościową, choć na całej Bra-sławszczyźnie stanowili aż do II wojny światowej więcej niż połowę ludności. Nieco więcej uwagi chciałbym teraz poświęcić dwóm najbardziej "egzotycznym" grupom przybyszów: rosyjskim staroobrzędowcom i Tatarom. S taroobrzędowcy pojawili się w Widzach i na Brasławszczyźnie stosunkowo późno, bowiem dopiero w 2 pół. XVIII w. Ten odłam prawosławia powstał po wprowadzeniu w rosyjskiej Cerkwi reform, które przeforsował moskiewski patriarcha Nikon na soborze w 1654 r., a ostatecznie zatwierdził kolejny sobór w 1667 r. Reformy te, popierane przez cara i potężne państwo moskiewskie, nie były głębokie i sprowadzały się właściwie do drobnych zmian w liturgii, obrzędowości oraz pisowni. Jednak wielu przywiązanym do tradycji wiernym wydały się one bluźnierstwem i zapoczątkowały głęboki rozłam w Cerkwi prawosławnej i całym społeczeństwie rosyjskim. W opozycji do oficjalnej Cerkwi znalazła się bowiem po wprowadzeniu reformy nikoniańskiej aż trzecia część społeczności państwa moskiewskiego. W wyniku rozłamu w Rosji doszło do okrutnych prześladowań staroobrzędowców, zarówno przez władze cerkiewne, jak i świeckie. Za trwanie przy dawnej wierze karano torturami, utratą majątków, a niejednokrotnie również śmiercią. Staroobrzędowcy, zwani też raskolnikami (od słowa raskoi - rozłam), zaczęli więc uciekać na peryferie wielkiego państwa, gdzie słabsze były wpływy carskiej administracji i cerkiewnych hierarchów. Uciekali także za granicę, chętnie szukając schronienia w tolerancyjnej Rzeczypospolitej. Pierwsi staroobrzędowcy znaleźli się na jej terytorium już w końcu XVII w. i założyli kolonię w położonej niedaleko Homla Wietce. Z czasem miejscowość ta stała się jednym z głównych ośrodków religijnych i kulturalnych odłamu staroobrzędowców zwanego popowcami. W XVIII w., a zwłaszcza w drugiej połowie tego stulecia, staroobrzędowcy zaczęli się osiedlać, początkowo w niewielkich gru- 90 Przybywają Tatarzy W Zaułku Tatarskim 9,1 pach, również w innych miejscowościach na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej. W tym czasie pojawili się w Widzach. Pierwsza ich świątynia, zwana molenną, powstała tu w 1764 r. Z czasem Brasławszczyzna stała się jednym z największych skupisk staroobrzędowców na Kresach, choć doszło do tego już w XIX w., a więc pod zaborem rosyjskim. W drugiej połowie tego stulecia Widzę były ważnym ośrodkiem staroobrzędowców, którzy stanowili ponad połowę mieszkańców miasta. Molenny istniały i istnieją do dziś także w kilkunastu innych wsiach w rejonie Widz, Brasławia i Mior. Na Brasławszczyźnie rozpowszechnił się przyniesiony przez staroobrzędowców zwyczaj kąpieli w łaźniach, zwanych z ruska baniami. Te niewielkie, drewniane budowle z kominami, stojące w pobliżu wiejskich zagród, zazwyczaj nad jeziorami i rzekami, są obecnie trwałym elementem tutejszego krajobrazu, nawet w miejscowościach, w których nie ma wyznawców starej wiary. Charakterystyczne, że pomimo oficjalnego zwalczania i prześladowania staroobrzędowców przez władze rosyjskie nie wzdragano się przed korzystaniem z ich usług jako szpiegów rosyjskich podczas wojen z Rzeczypospolitą i armią napoleońską oraz zwalczania powstań: kościuszkowskiego, listopadowego i styczniowego. Staroobrzędowcy również nie mieli nic przeciwko wysługiwaniu się swym niedawnym oprawcom, choć prześladowania, co prawda już nie tak drastyczne jak w poprzednich stuleciach, trwały w zasadzie do końca XIX w., a kres położył im dopiero carski ukaz tolerancyjny wydany w 1905 r. Liczbę staroobrzędowców na terytorium cesarstwa rosyjskiego obliczano wówczas na ok. 20 milionów. Najpóźniejszymi przybyszami byli w Widzach Tatarzy. Choć obecni w Wielkim Księstwie Litewskim już od czasów Witolda i chętnie osiedlani tu także przez króla Jana III Sobieskiego, na interesującym nas terenie pojawili się dopiero w końcu XVIII w., w wyniku migracji wewnętrznej z innych skupisk tatarskich na Litwie. Gmina tatarska w Widzach powstała w 1816 r., w tym czasie zapewne wybudowano tu pierwszy meczet. Nową, większą świątynię, która zachowała się do końca lat czterdziestych XX w., zbudowano w 1857 r. W tym czasie społeczność tatarska w Widzach liczyła ok. 200 osób. W wydanej w 1895 r. monografii Widz, napisanej przez miejscowego nauczyciela Michała Posocha, zachował się opis miejscowego meczetu (tłumaczenie G.R.): l "WZautku Tatarskim, wpołudniowo-wschodniej części miasta znajduje się drewniany meczet mahometański, zbudowany kosztem miejscowej gminy tatarsko-muzułmańskiej w 1857 r. Na zewnątrz budynek niemal niczym nie różni się od świątyni chrześcijańskiej, tylko na minarecie o wyglądzie dzwonnicy zamiast krzyża znajduje się półksiężyc. Wewnątrz meczet podzielony jest przegrodami w formie kratek na dwie części. W tylnej części modlą się kobiety, przednia przeznaczona jest dla mężczyzn. W męskiej połowie znajduje się nisza, w której stoi mułła. To najbardziej honorowe miejsce w meczecie. Na prawo od niszy wznosi się ambona, skąd mułła naucza muzułmanów. Nad częścią kobiecą wznosi się chór, na który od czasu do czasu wchodzi muezin i śpiewnie zawodzi coś po arabsku. Budynek meczetu zawsze jest zadbany, podłoga jest starannie umyta. Tatarzy modlą się w pończochach, bez obuwia. Obuwie zostawiają przy wejściu. Zimą muszą zakładać po kilka par pończoch, bo meczet nie jest ogrzewany." Z historycznych przekazów wynika, że tradycyjnym zajęciem widzkich Tatarów było garbarstwo i ogrodnictwo. W odróżnieniu od Żydów i rosyjskich staroobrzędowców, którzy stanowili dość hermetycznie zamknięte grupy, pielęgnujące swą odrębność, Tatarzy na Kresach w zdecydowanej większości hołdowali tradycjom polskim i w dużej mierze przejęli polską kulturę i język. Bardzo żywe były wśród nich tradycje walk w obronie Rzeczypospolitej i stąd ich liczny udział w polskich powstaniach narodowych i wojnach napoleońskich. Tatarzy w Wielkim Księstwie Litewskim nigdy nie byli zbyt liczni. W 2 pół. XIX w. ich liczbę na ziemiach północno-wschodnich dawnej Rzeczypospolitej określano na ok. 10 tyś. Mieszkali przy tym w dużym rozproszeniu, a poszczególne skupiska nie przekraczały kilkuset osób. Widzka społeczność tatarska, licząca w końcu XIX w. blisko 200 osób, była jedną z największych i wysuniętych najdalej na północny wschód w tej części dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Poza Widzami pojedyncze rodziny tatarskie mieszkały także w innych okolicznych miejscowościach oraz w Brasławiu. Na koniec trzeba wspomnieć o niewielkiej grupce prawosławnych Rosjan, którą w Widzach stanowili niemal bez wyjątku carscy urzędnicy, policjanci i wojskowi osiedleni tu po rozbiorach. Dodać należy, że współżycie tak wielu narodowości i wyznań na niewielkim stosunkowo terenie, pomimo zdarzających się czasami sporów, było na ogół harmonijne i pokojowe. Szanowano nawzajem swoje religijne święta, zwyczaje i tradycyjne zajęcia. Wyjątkiem był stosunek do Rosjan - przedstawicieli nietolerancyjnego reżimu - 92 Dziwna wojna pod Widzami którzy nie byli poważani i na ogół otaczała ich pogarda pomieszana ze strachem. Ich rządy zaznaczyły się bowiem krwawym stłumieniem powstań narodowych, prześladowaniami staroobrzędowców oraz likwidacją unii i przymusowym nawracaniem dawnych unitów na prawosławie. Właśnie władze carskie, swoją wypróbowaną metodą "dziel i rządź", zdołały doprowadzić do konfliktów wśród społeczności Brasławszczyzny, o czym świadczą przytaczane wcześniej przykłady współpracy ze staroobrzędowcami i Żydami przy zwalczaniu powstań. Dodać należy, że metodę tę z powodzeniem stosowali następnie Sowieci, a także hitlerowcy. D ość dramatyczny przebieg miała w Widzach I wojna światowa, bowiem front niemiecko-rosyjski od późnej jesieni 1915 r. przez ponad trzy lata przebiegał przez miasto, powodując zupełne jego zniszczenie. Stało się to głównie w wyniku ostrzału artyleryjskiego, bowiem frontowe walki miały tu raczej charakter "dziwnej wojny". Tak pisze o tym Franciszek Sawicz w swej cytowanej już kilkakrotnie książce: "Front pod Widzami stawał się coraz bardziej dziwny. Żołnierze obu nieprzyjacielskich armii dokładnie okopali i ogrodzili się drutem kolczastym, robiąc zasieki nie do przebycia. Stali tak naprzeciw siebie, ostrzeliwując się każdego dnia wzajemnie. Były oczywiście straty po obu stronach. Z biegiem czasu walczącym zaczął się nasuwać wniosek, że te ofiary są jak gdyby niepotrzebne, gdyż nie są w stanie zmienić wyników wojny. Powstawały więc najpierw niepisane porozumienia... strzelać niecelnie. Oczywiście wszyscy rozumieli, zestrzelać trzeba, bo takie są rozkazy, ale "...jeżeli ten z naprzeciwka zauważy, że ja go zabić nie chcę, to i on mnie oszczędzi". W tym czasie wielkie idee jakby się oddaliły i każdy zapragną! przeżyć tę wojnę. Wkrótce też ludność cywilna, a zwłaszcza Żydzi, zaczęli pośredniczyć między żołnierzami obu armii w wymianie handlowej. Szła więc wymiana: cukier za papierosy, wódka lub koniak za konserwy, pieniądz za towar itp., w obiegu było także złoto i biżuteria, której niemało mieli co "za-radniejsi" frontowcy. Oficerów wzajemnie wrogich armii zaczęła gościć u siebie miejscowa szlachta. Front przecież rozdzielał sąsiadów, niekiedy nawet rodziny. Bez większego trudu można było podejmować u siebie oficerów nieprzyjacielskich armii, o ile oczywiście dawali słowo honoru, że zachowają się przyzwoicie. Żołnierze też wkrótce zorientowali się, że handel wymienny bez pośredników jest korzyst- Okres międzywojenny 93 niejszy, zaczęli więc wymieniać towary między sobą bezpośrednio, przez swoich "parlamentariuszy". A kiedy już na froncie stało się bardzo nudno, to tu i ówdzie zaczęto grać w karty. Ze zrozumieniem mowy były początkowo niejakie kłopoty, ale też można było je jakoś pokonać. Z imionami natomiast nie było żadnych trudności; wiadomo, że Rosjanin - to Iwan, a Niemiec - to Fric. Chyba że doszło do pogłębienia przyjaźni, z pokazaniem fotografii rodziny, czy nawet z wypiciem bru-derszaftu -- wówczas oczywiście zachodziła potrzeba przyswojenia imienia swego druha, które często dla obu stron było jakieś dziwne i nie zawsze łatwe do zapamiętania." Po wojnie Rosjanie nie powrócili już do Widz (jeśli nie liczyć dwóch krótkich, kilkumiesięcznych okresów władzy bolszewickiej w latach 1919-20), nie wróciła także część staroobrzędowców i prawosławnych mieszkańców okolicznych wsi, których ewakuowano w głąb Rosji w 1916 r. w obliczu ofensywy niemieckiej. Swój wielonarodowy charakter Widzę i Brasławszczyzna zachowały jednak także w okresie międzywojennym. Zniszczone podczas działań wojennych świątynie (kościół, molenna staroobrzędowców i meczet) zostały odbudowane. Powiat brasławski stanowił wówczas największe na Kresach skupisko staroobrzędowców, którzy mieli tu aż 17 gmin, oraz jedno z największych w międzywojennej Rzeczypospolitej skupisk Tatarów, liczące według statystyk z 1935 r. 371 osób zgromadzonych w jednej gminie - właśnie w Widzach. Ewenementem był także największy spośród wszystkich kresowych powiatów procentowy udział ludności polskiej, wynoszący w 1921 r. prawie 70%. W samych Widzach i innych miasteczkach na Brasławszczyźnie znaczny procent stanowili Żydzi, natomiast stosunkowo nieliczna, zarówno w mieście, jak i w okolicznych wsiach, była ludność białoruska. Świadectwo tej wielokulturowości Widz daje w swym międzywojennym reportażu cytowany już Melchior Wańkowicz, który spotkał tu doktora Pelikana oraz miejscowego lekarza weterynarii i spółdzielcę - doktora Kowalskiego, który okazał się być Ukraińcem. Ten ostatni, niestety, bardzo źle się upamiętnił podczas okupacji hitlerowskiej. Został wówczas z nadania okupanta starostą brasławskim i odznaczył się wrogim stosunkiem do polskości i katolicyzmu na Brasławszczyźnie. zostało z widzkiej "wieży Babel"? Widzę - kościół C óż dziś pozostało z owej dawnej widzkiej "wieży Babel", czyli wielonarodowościowej i wielowyznaniowej społeczności, która trwała tu do 1939 r.? Na uwagę zasługuje znaczny spadek ludności miasteczka, które przed I wojną światową liczyło ok. 6 tyś. mieszkańców, a obecnie zaledwie 2,2 tyś. osób, czyli prawie trzykrotnie mniej. Zabrakło przede wszystkim społeczności żydowskiej, która została niemal całkowicie zlikwidowana podczas hitlerowskiej okupacji. Ci nieliczni, którzy ocaleli, wyjechali po wojnie do Izraela lub na Zachód. Zdecydowanie zmniejszyła się liczba Polaków, zarówno wskutek stalinowskich wywózek i deportacji, jak i późniejszej repatriacji do Polski. Podobne represje dotknęły Tatarów. Tym niemniej okolice Widz i w ogóle rejon brasławski pozostają jednym z najbardziej mieszanych narodowo obszarów współczesnej Białorusi. Dominuje obecnie ludność deklarująca narodowość białoruską, ale podobnie jak przed laty znaczną część mieszkańców miasta i jego okolic stanowią rosyjscy staroobrzędowcy i Polacy. Ciągle istnieje także społeczność tatarska, licząca według spisu z 1989 r. ok. 100 osób. We wsiach położonych na zachód od Widz jeszcze i dziś mieszkają pojedyncze rodziny litewskie, choć Litwini byli tu nieliczni już w XIX w. Podczas II wojny światowej uległy w Widzach zniszczeniu synagoga i żydowskie domy modlitwy. XIX-wieczny tatarski meczet, odnawiany w 1934 r., przetrwał co prawda wojnę, lecz został zamknięty i rozebrany z polecenia władz radzieckich w końcu lat czterdziestych. Na południowych obrzeżach l Neogotycki magazyn lnu 9| miasteczka można jedynie odnaleźć zarośnięte dziś i częściowo zdewastowane dawne cmentarze: żydowski i tatarski. Z kilku świątyń różnych wyznań pozostały tylko kościół katolicki i molenna staroobrzędowców. Pierwszy kościół rzymskokatolicki w Widzach został wzniesiony w 1481 r. przez synów jednego z założycieli miasteczka - Cwietka i Hanusza Dowgirdowiczów. Na początku XX w. istniała tu drewniana świątynia, zbyt mała na potrzeby parafii, która już w 2 pół. XIX w. liczyła 13 tyś. wiernych i należała do największych w guberni kowieńskiej. Obecny, neogotycki kościół p.w. Św. Trójcy zbudowano z czerwonej cegły w latach 1909-14. Działania wojenne lat 1915-18 zniszczyły świątynię; została odbudowana w latach dwudziestych. W 1948 r. władze odebrały wiernym kościół, który był odtąd używany jako magazyn lnu, a następnie jako hala sportowa. Odzyskano go dla kultu w 1989 r. Jest to budowla trójnawowa, z transeptem, wielobocznie zamkniętym prezbiterium oraz dwiema zakrystiami. Dominujący akcent stanowią dwie wysokie wieże flankujące fasadę, nakryte spiczastymi dachami. Należą one do najwyższych wież kościelnych na Białorusi (59 m wysokości), zdecydowanie górują nad niską zabudową miasteczka i widoczne są z bardzo daleka. Pomiędzy nimi wznosi się zębaty fronton, podobne frontony zdobią szczyty transeptu. Wejście zdobi ostro-łukowy portal, nad którym znajduje się duże okno ozdobione misterną rozetą. Ściany boczne, prezbiterium oraz narożniki wież i transeptu wzmacniają masywne, schodkowe szkarpy. Krawędź dachu zdobią liczne pinakle. W ścianach kościoła widać wmurowane w kilku miejscach pociski artyleryjskie z okresu I wojny światowej. W pobliżu znajduje się dwu-kondygnacyjny, ceglany budynek dawnej plebanii, w którym obecnie mieści się szpital. Na obrzeżu miasteczka zachowały się ruiny murowanej kaplicy p.w. Chrystusa Zbawiciela, zbudowanej w 1863 r. Molenna staroobrzędowców istniała w Widzach co najmniej od początku XIX w. Obecnie istniejąca, modernistyczna 96 Grób naczelnika Wawrzeccy 97"_ Tomasz Wawrzecki (1753-1816), ostatni naczelnik Powstania Kościuszkowskiego murowana świątynia p.w. Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny powstała w 1910 r. Podobnie jak kościół katolicki, była mocno zniszczona podczas I wojny światowej; odbudowano ją w latach dwudziestych pod kierunkiem architekta Leona Witan--Dubiejkowskiego. Po II wojnie światowej była zamknięta aż do końca lat osiemdziesiątych. Jest to budowla z czerwonej cegły, na planie prostokąta, z pięciobocznie zamkniętym prezbiterium. Nad fasadą wznosi się trójkondygnacyjna wieża (ośmiobok na dwóch czworobokach) nakryta baniastą kopułą. Mniejsza, dwukondygnacyjna drewniana wieżyczka (ośmiobok na czworoboku) wieńczy prezbiterium. Elewacje zdobią lizeny, gzymsy i listwowe obramienia okien i drzwi. Jedną ze ścian bocznych (zrujnowaną podczas działań wojennych i odbudowaną) wspierają dwie potężne, betonowe szkarpy. Niska, małomiasteczkowa zabudowa Widz pochodzi w większości z okresu międzywojennego. Przy położonym centralnie rynku zachowało się kilka starszych domów murowanych, przy bocznych uliczkach domy są prze- nŁ^ Ł -n T" r • T.^J ważnie drewniane. Płyta nagrobna T. Wawrzeckiego w Widzach ,., . , ,, , W jednym z zaułków na skraju Widz, na podwórzu sklepu spożywczego przy ul. Lenina, znajduje się grób Tomasza Wawrzeckiego, ostatniego naczelnika powstania kościuszkowskiego i właściciela pobliskiego majątku Widzę Łowczyńskie. Pierwotna, metalowa płyta nagrobna z napisem polskim została przez "nieznanych sprawców" oddana na złom w latach pięćdziesiątych XX w. W latach osiemdziesiątych z inicjatywy miejscowej społeczności na jej miejscu ułożono kamienną płytę z rosyjskim napisem, którą w 1998 r. zastąpiła nowa płyta granitowa z napisami po polsku i białorusku, ufundowana przez polską Radę Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Na swoje miejsce na grobie wrócił też stary krzyż, przechowany przez miejscowych Polaków. O statnim punktem historyczno-krajoznawczej wyprawy do południowo-zachodniej części Brasławszczyzny będą właśnie związane z postacią Wawrzeckiego Widzę Łowczyńskie, położone 3 km od Widz, bardzo blisko granicy z Litwą. Stanowiły one niegdyś część rozległych dóbr Widzę, nadanych w XV w. braciom Dowgirdowi, Daukszowi i Naruszowi. W następnym stuleciu dobra podzielono i wówczas to Widzę Łowczyńskie, początkowo pod nazwą Łowiszcze, pojawiły się jako oddzielny majątek, należący do Naruszewiczów, potomków Narusza. W połowie XVII w. Augustyn Wawrzecki poślubił córkę łowczego litewskiego Jana Naruszewicza, Helenę Aleksandrę, wchodząc dzięki temu w posiadanie Widz Łowczyńskich, które pozostawały siedzibą tej zasłużonej dla Brasławszczyzny rodziny aż do połowy XIX w. Wawrzeccy byli powszechnie szanowani i pełnili rozmaite funkcje publiczne w powiecie brasławskim, m.in. kilkakrotnie byli wybierani powiatowymi marszałkami szlachty oraz posłami. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu był syn posła na Sejm Czteroletni, Aleksandra Wawrzeckiego - chorąży brasławski i podkomorzy kowieński Tomasz Wawrzecki. Miejsce i data jego urodzin nie są pewne, bowiem według różnych źródeł urodził się bądź w Widzach Łowczyńskich, bądź w znajdującym się również w ręku Wawrzeckich niedalekim majątku Meyszty (obecnie na terenie Litwy), a jako datę urodzin, obok najczęściej przyjmowanego roku 1753, wymienia się również lata 1754 i 1759. Tomasz, który zdobył wykształcenie ?8 Widzkie uzdrowisko prawnicze studiując w Wilnie i za granicą, przejął po ojcu funkcję posła. Należał do gorących zwolenników Konstytucji 3 Maja. i brał udział w wojnie polsko-rosyjskiej w 1792 r. Po wybuchu powstania kościuszkowskiego był jednym z jego przywódców na Litwie i w Kurlandii, uzyskał stopień generała wojsk polskich, a po klęsce ma-ciejowickiej i uwięzieniu Kościuszki został ostatnim Naczelnikiem powstania. Po ostatecznej klęsce Wawrzecki był dwa lata więziony przez władze carskie, a po amnestii ogłoszonej przez cara Pawła I w 1796 r. osiadł w rodzinnym majątku w Widzach Łowczyńskich. Na scenę polityczną powrócił w 1815 r., kiedy objął szereg funkcji we władzach nowo utworzonego Królestwa Polskiego. Był m.in. członkiem Rządu Tymczasowego, senatorem, wojewodą i ministrem finansów. Zmarł w 1816 r., znów w zależności od źródła - w Warszawie, Widzach Łowczyńskich lub Meysztach, a pochowano go w Widzach, co ciekawe - nie na cmentarzu, lecz przy rozstaju dróg na skraju miasteczka. Po bezpotomnej śmierci Tomasza Widzę Łowczyńskie pozostały w ręku jego krewnych. Według miejscowej tradycji w 1817 r. Waw-rzeckich odwiedził Adam Mickiewicz, wówczas student Uniwersytetu Wileńskiego, który przebywał w pobliskich Widzach z wizytą u swego wuja Majewskiego. W połowie XIX w. Emilia Wawrzecka, córka marszałka szlachty brasławskiej Michała Wawrzeckiego, poślubiła marszałka szlachty guberni wileńskiej Tomasza Mineykę i wniosła mu Widzę Łowczyńskie w posagu. W ręku Mineyków majątek pozostał do 1939 r., a jego ostatnim właścicielem był wnuk Emilii i Tomasza - Władysław Mineyko. Warto jeszcze dodać, że przez całe XIX stulecie w majątku w Widzach Łowczyńskich działało znane na Brasławszczyźnie uzdrowisko "Łazienki", które wykorzystywało cztery źródła siarkowych wód mineralnych znajdujące się nad brzegiem Jeż. Dworskiego, zwanego również - od zapachu siarkowodoru - jeziorem Smier-dzis. Największy rozkwit kurort przeżywał w latach sześćdziesiątych, kiedy było tu 60 wanien kąpielowych, a kuracjuszami opiekowało się dwóch lekarzy. Na terenie dawnego majątku Wawrzeckich i Mineyków w dość dobrym stanie zachował się jeden z najciekawszych na Brasławszczyźnie zespołów dworskich. Wiedzie ku niemu aleja klonowo-jesionowa długości 280 m. Klasycystyczny Dwór w Widzach Łowczyńskich 99 dwór został zbudowany w końcu XVIII w. przez ówczesnego właściciela Widz Łowczyńskich, Stanisława Wawrzeckiego. W 1900 r. Mineykowie przebudowali go według projektu znanego architekta Tadeusza Rostworowskiego. Jest to budowla na planie prostokąta, parterowa od frontu i piętrowa od ogrodu ze względu na znaczny spadek terenu. Fasadę akcentuje podwyższony o pół kondygnacji czterokolumnowy portyk ze spłaszczonym, trójkątnym szczytem. W elewacji ogrodowej dominuje natomiast dobudowany w 1900 r. piętrowy ryzalit o trzech arkadach w każdej kondygnacji, zwieńczony neorene-sansową attyką. Górną kondygnację zdobią zdwojone pilastry i wydatny gzyms. Po bokach ryzalitu znajdują się wiodące na piętro strome schody. Po II wojnie światowej w dworze mieścił się dom dziecka, a obecnie jest tu szkoła. Przed budynkiem znajduje się ozdobny gazon, a z boku stoi oficyna ozdobiona portykiem kolumnowym. Zabudowania gospodarcze, wśród których wyróżnia się okazały browar, tworzą osobny, oddalony od dworu dziedziniec. Wokół dworu rozciągają się pozostałości malowniczego parku krajobrazowego o powierzchni ok. 5 ha, położone na stromym zboczu nad jeziorem. Park otoczony jest niewysokim kamiennym ogrodzeniem z bramą o dwóch słupach z cegły i kamienia. W parku można odnaleźć niewielki, porośnięty mchem kamień, na którym wyryto napisy "Ewa" i "Zaza". Wiąże się z nim ciekawy przekaz. Ponoć niegdyś w dworze mieszkał pan, który bardzo chlubił się swym parkiem, pełnym różnych dziwnych drzew. Jego dumą była także stajnia koni wierzchowych, a wśród nich wyróżniał szczególnie ulubioną klacz Ewę. Pan otaczał ją specjalną troską, osobiście karmił i czyścił, niemal codziennie zaprzęgał ją do kolaski i odbywał przejażdżki. Do klaczy bardzo przywiązała się suka Zaza, która stale towarzyszyła jej podczas tych spacerów. Jeden z wyjazdów zakończył się tragicznie. Ewa złamała nogę i pan zmuszony był ją zastrzelić. Pochowano ją na jednym z pagórków w parku. Zaza nie mogła żyć bez swej przyja- 100 Przy dawnym trakcie pocztowym ciółki. Często przychodziła na mogiłę klaczy, wyła żałośnie i niebawem zdechła. Pan pochował sukę obok klaczy, a na ich wspólnym grobie położył zachowany do dziś kamień. fc-W-.M" ''- Dwór w Widzach Łowczyńskich Oprócz zespołu dworskiego godnym uwagi obiektem jest w Widzach Łowczyńskich XIX-wieczna karczma, usytuowana przy szosie (dawnym trakcie pocztowym) Wilno - Widzę - Brasław. Jest to przysadzisty, parterowy budynek o niewielkich oknach, ustawiony na wysokim kamiennym fundamencie, ozdobionym drobnymi kamyczkami w znanej nam już z brasławskiego kościoła technice "rodzynkowej". W izyta w Widzach Łowczyńskich kończy naszą wycieczkę do południowo-zachodniej części Brasławszczyzny. Pora wracać do Brasławia, skąd rozpoczniemy kolejny, tym razem pieszy etap wędrówki, którego celem będzie okrążenie Jezior Brasławskich od północy. Wielkie Jeziora Brasławskie D wudniową trasę, podczas której zamierzamy okrążyć Jeziora Brasławskie od północy, rozpoczynamy od brzegów jeż. Biereże w Brasławiu, gdzie - przypominam - rozbiliśmy nasz biwak na skraju miasta. Nie dochodząc do centrum Brasławia, skręcamy wzdłuż brzegów jeziora na północ, do niewielkiej piaszczystej plaży. Wąski, bagnisty przesmyk oddziela jeż. Biereże od niedużego jeż. Światco. Na wschodnim obrzeżu tego ostatniego natrafiamy na szeroki żwirowy trakt z Brasławia do Plus, którym wędrujemy dalej na północny zachód, przez silnie pofałdowaną, pagórkowatą okolicę. Po ok. 3 km trakt przekracza wąski przesmyk pomiędzy niedużym, wydłużonym, otoczonym lasem jeż. Jelnia po lewej stronie, a ogromnym jeż. Strusto po prawej. Jezioro Strusto, o powierzchni 1300 ha, jest jednym z największych i najbardziej malowniczych spośród Jezior Brasławskich. Przez najbliższych kilka kilometrów trakt będzie wiódł wzdłuż jego brzegów. Nazwa jeziora jest pochodzenia bałtyjskiego i wywodzi się od słowa oznaczającego trzcinowiska, których mnóstwo na przybrzeżnych płyciznach. Na Brasławszczyźnie najstarsze nazewnictwo, a więc przede wszystkim nazwy jezior i rzek, w dużym stopniu także nazwy miejscowości, to pozostałość po ludności litewskiej, która zasiedlała niegdyś te tereny, a następnie cofnęła się na zachód pod naporem Słowian lub uległa slawizacji. Z drogi i okolicznych pagórków rozciągają się wspaniałe widoki na jezioro i jego liczne wyspy, zwłaszcza wyspę Czaj-czyn o powierzchni 162 ha, największą na Jeziorach Brasławskich i drugą co do wielkości na Białorusi. Jest ona nie tylko duża, ale również bardzo piękna, z mnóstwem półwyspów, 102 Nad jeziorem Strusto Jezioro Strusto zatok, płyciznami porośniętymi trzciną i piaszczystymi plażami. Miejsca położone niżej pokrywają łąki i bagna, a najwyższe partie wyspy, wznoszące się o ponad 10 m nad lustro jeziora, porasta sosnowy bór. Znajdują się tam liczne stanowiska rzadkiej, pochodzącej z dalekiej północy brzozy karel-skiej. Niegdyś Czajczyn, podobnie jak inne większe wyspy na jeż. Strusto, był zamieszkany i wykorzystywany jako doskonałe pastwisko dla krów i owiec, które spędzały tu pod gołym niebem całą wiosnę i lato. Mijamy wieś Strusto, za którą rozpoczyna się rozległa kolonia domków letniskowych i dacz, ciągnąca się wzdłuż brzegu jeziora aż ku widocznemu w oddali lasowi. Jest to, obok najbliższych okolic Brasławia, najpopularniejszy rejon turystyczny Jezior Brasławskich. Na skraju lasu skręcamy z traktu w prawo, w szeroką drogę do wsi Bułowiszki, by za chwilę jeszcze raz skręcić w prawo, w węższą, leśną drogę ku wschodowi, w kierunku wsi Kieziki. Droga niebawem wyprowadza nas z lasu i wiedzie przez pagórkowaty, nagi grzbiet pokryty kołchozowymi polami, który ciągnie się wzdłuż potężnego, stopniowo zwężającego się półwyspu, oddzielającego od sie- Jeden z najpiękniejszych widoków 103 bie dwa największe akweny północnej grupy Jezior Brasławskich - jeziora Strusto i Snudy. Wokół coraz szersze, niczym nie przesłonięte widoki na całą okolicę i ogromne płaszczyzny wodne obu jezior. Jest to bez wątpienia najciekawsza pod względem geomorfologicznym i krajobrazowym część Parku Narodowego "Jeziora Brasławskie". Najlepszy punkt widokowy znajduje się na najwyższym wypiętrzeniu grzbietu - górującym nad Kiezikami wzgórzu o wysokości 175 m n.p.m., które wznosi się o 45 m ponad powierzchnię jezior. Gdy z niemałym trudem wdrapaliśmy się tam od strony wsi, dosłownie zaparło nam dech w piersiach, i to wcale nie ze zmęczenia. Mierzeja rozdzielająca jezioro Siiudyi Strusto Widziałem wiele pięknych widoków w różnych częściach świata, ale śmiało mogę powiedzieć, że bardzo niewiele z nich mogłoby się równać z tym miejscem. Malowniczość obu ogromnych jezior, których najbardziej oddalone krańce, odległe o ponad 5 km, zdają się ginąć w lekko zamglonej dali, zwiększa wyjątkowe urozmaicenie linii brzegowej. Dziesiątki zatok i półwyspów, porośnięte trzciną płycizny, brzegi na przemian płaskie, pokryte podmokłymi łąkami, to znów strome, wysokie i porośnięte ciemnym lasem. Niewielkie ry- 105 Plaże niczym na tropikalnej wyspie backie wioseczki na brzegach i przybrzeżne mokradła, porośnięte olszyną i bagienną brzeziną. Najwięcej uroku mają jednak niezliczone wyspy, odcinające się soczystą zielenią od ciemnoszafirowych wód jezior i tworzące całe archipelagi - widok niezwykły na wodach śródlądowych i przywodzący na myśl raczej jakieś morza południowe. Na każdym z jezior znajduje się po kilkanaście większych wysp oraz nieokreślona bliżej liczba małych wysepek, ledwie wystających ponad poziom wody, otoczonych pierścieniem trzcin i oczeretów. W oddali, na horyzoncie widać białe, spiczaste wieże kościoła w odległej o 10 km Słobódce, stanowiące charakterystyczny punkt orientacyjny, widoczny ze wszystkich wyższych wzgórz nad Jeziorami Brasławskimi. Najbardziej chyba niezwykły widok mieliśmy tuż u stóp. Oto bowiem ciągnący się wzdłuż półwyspu rozdzielającego jeziora Snudy i Strusto potężny grzbiet morenowych wzniesień, którego kulminacją było właśnie nasze wzgórze, urywał się tu gwałtownie i opadał w dół. Półwysep nieoczekiwanie zwężał się do ciasnego, niskiego przesmyku, za którym następowało ponowne rozszerzenie w postaci szerokiego na ok. l km i długiego na 1,5 km masywu morenowego o stromych brzegach porośniętych lasem, wyniesionych 20 m nad poziom jeziora. Niegdyś na końcu tego oryginalnego cypla, nad brzegiem cieśniny, w której łączą się wody Snud i Strusta, znajdowała się niewielka wioska rybacka Przewloką. Obecnie wioska nie istnieje, a nazwę Przewloką przybrała cała ta zalesiona, oddzielona przewężeniem końcówka półwyspu. Najpiękniejszym miejscem w tej niezwykłej kompozycji krajobrazowej jest ów przesmyk łączący obie wysokie części półwyspu. Wąski pas piasku o szerokości niespełna 100 m oddziela tu od siebie wody dwóch ogromnych jezior, tworząc po obu stronach wspaniałe piaszczyste plaże, obramowujące dwie doskonale symetryczne, półkoliste zatoki o przezroczystej, błękitnozielonej wodzie. Skojarzenie z plażami wysp tropikalnych było nieodparte i jedynie ogromne jałowce rosnące .granica Parku Narodowego 4 "Jeziora Brastawskie" f Achremowce j ^ Szarkowszczyzna l Szarkowszczyzra Kraina mewy srebrzystej 107 106 Molenna w Bułowiszkach z rzadka w środkowej części przesmyku przywiodły nas do rzeczywistości... Warto w tym miejscu przypomnieć, że zespól jezior Snudy-Strusto, obejmujący również połączone z nimi jeziora Bołojco, Wojso, Nie-śpisz, Niedrowo i Pociech, o łącznej powierzchni 6350 ha, był drugim co do wielkości (po jeż. Narocz) jeziorem w przedwojennej Polsce. Regulacja rzeki Drujki przeprowadzona przez spółkę wodną z Bra-sławia w latach trzydziestych spowodowała obniżenie się poziomu jezior o 2 m i zmniejszenie ich powierzchni, a także rozpadnięcie się kompleksu jeziornego na dwie części, oddzielone od siebie wąską i wydłużoną cieśniną pod wsią Zarzecze. Obecnie więc są to dwie oddzielne grupy jezior, z których jedna obejmuje Snudy, Strusto i Bołojco, a druga - Wojso, Nieśpisz, Niedrowo i Pociech. Obniżenie poziomu wody spowodowało również powiększenie istniejących wysp oraz powstanie wielu nowych (stąd te malownicze archipelagi), a także utworzenie się pasa przybrzeżnych łach i płycizn. Nawet jednak traktowane jako oddzielne akweny, jeziora Strusto (1300 ha) i Snudy (2200 ha) należą do największych na Białorusi. D ługo napawaliśmy się pięknym widokiem, ale wreszcie przyszedł czas, by ruszyć dalej. Zeszliśmy ponownie do wsi Kieziki, malowniczo położonej u stóp wzgórza, nad brzegiem niewielkiej zatoczki jeziora Snudy. Tu postanowiliśmy się rozdzielić. Część grupy miała ze wszystkimi plecakami przepłynąć wynajętą łódką przez jezioro i rozbić biwak pod wysoką skarpą widoczną na przeciwległym brzegu, w odległości 4 km, w miejscu nie istniejącego dziś przysiółka Horodysz-cze. "Grupa szturmowa" zaś miała dojść do biwaku pieszo, okrążając jeż. Snudy od północy i przebywając ok. 20 km. Po odpłynięciu łodzi ruszyliśmy drogą wiodącą z Kiezik na północny zachód. Zachodnie brzegi jeziora Snudy są niskie, bezleśne i podmokłe, zajęte w większości przez łąki. Rozłożyło się na nich kilka niewielkich wiosek. Pierwsza z nich to Buiowiszki, gdzie znajduje się drewniana molenna staroobrzędowców, przerobiona ze zwykłej wiejskiej chaty, do której przybudowano trójkondygnacyjną, czworoboczną wieżę, zwieńczoną niewielką kopulką. Prawie przy każdej z zagród stoi od strony jeziora niewielki, drewniany budynek łaźni, czyli bani. Podobnie jest zresztą we wszystkich nadjeziornych wsiach, nie tylko tych zamieszkanych przez staroobrzędowców. . a*' Za Bułowiszkami teren nieco się podnosi i z drogi rozciągają się coraz bardziej rozległe widoki na jezioro Snudy. Jest ono drugim co do wielkości (po Drywiatach) spośród Jezior Brasław-skich i ósmym na całej Białorusi. Jego nazwa wywodzi się od bałtyj-skiego słowa oznaczającego drzemkę i rzeczywiście to wielkie, spokojne jezioro wydaje się drzemać Molenna staroobrzędowców w Bułowiszkach w otoczonej łagodnymi wzgórzami wiejskiej okolicy, oddalonej od cywilizacji i jeszcze (na szczęście!) nie odkrytej przez turystów. Niedaleko Bułowiszek znajduje się jedna z największych na Snudach wysp - Turmos. Warto dodać, że wyspy tego jeziora oraz otaczające je płycizny stanowią rezerwat ornitologiczny, w którym gnieździ się 55 gatunków ptaków wodnych, w tym gatunki rzadkie, jak mewa srebrzysta, mewa mała, rybitwa mała i ostrygojad. Mijamy kolejne wsie: Jakubiańce, Łuksze, Koloniszki, Gli-niszki, Krzywosielce i Posnudzie. Za tą ostatnią droga oddala się nieco od jeziora, od którego odgradza nas teraz rozległe ba-gnisko. Mijamy jeszcze jedną, niedużą wieś Piertanie i w Ju-ranach dochodzimy do szosy wiodącej z Plus do Słobódki. Odległe o 3 km na północ Plusy to wieś kościelna położona nad jeziorem tej samej nazwy, tuż przy granicy białorusko--łotewskiej. Warto wiedzieć, że na tym odcinku, od jeż. Ry- Horodyszcze 109 108 Wśród nadbrzeżnych pagórków cza (Riciu) aż po Dźwinę pod Drują, granica ta pokrywa się z przedwojenną granicą polsko-łotewską. Za Juranami szosa przecina bagniste obniżenie i ponownie doprowadza nas nad brzeg jeziora, który w tym miejscu jest wysoki i pagórkowaty. Wśród nadbrzeżnych pagórków rozproszyły się wyjątkowo malownicze, w większości drewniane, otoczone sadami i ogródkami zabudowania wsi Zasnudzie. Z szosy i okolicznych wzgórz rozciągają się piękne i rozległe widoki na jezioro, dwie pobliskie, duże wyspy Łakino i Kra-snogórka oraz majaczącą w oddali wyspę Turmos i wysoki zalesiony półwysep Przewloką. Mijamy następną, rozciągniętą wzdłuż szosy i jeziora wieś Krasnogórkę, a następnie stary cmentarz, i skręcamy z szosy na południe, w drogę wiodącą wzdłuż wschodniego brzegu Snud. Stodoła nad jeziorem Snudy Wkrótce przekracza my przekopany w la tach trzydziestych ka- f nał, który odprowadza do Snud wody z poło żonego dalej na wschód jeziora Wołoso, jednego z najgłębszych na Bia łorusi (maksymalna głę bokość 40,5 m). Podzie lone wąską cieśniną na część północną i połu dniową, leży ono w od ludnej okolicy, w otoczeniu lasów i bagien. Całkowicie zale siony jest także przesmyk szerokości od kilkuset metrów do 2,5 km, który oddziela Wołoso od Snud. Przesmyk ten i je zioro Wołoso stanowią strefę ścisłej ochrony Parku Narodo wego "Jeziora Brasławskie", a przed jego powstaniem wcho dziły w skład rezerwatu przyrody. Nasza droga wiedzie właśnie przez przesmyk, początkowo nad brzegiem Snud, następnie zagłębiając się w las. Teren jest silnie urzeźbiony, wędrujemy bowiem wąskim grzbie- Widok na jezioro Snudy tem pasma polodowcowych wzniesień ozowych, piętrzących się w najwyższych miejscach do czterdziestu metrów ponad powierzchnią jeziora. Otaczają nas bory sosnowe z domieszką świerka, dębu i brzozy. W zagłębieniach pomiędzy wzgórzami napotykamy bagniste olsy, brzeźniaki i mszarne bory bagienne. Wreszcie późnym już wieczorem docieramy do biwaku, rozbitego przez "łodziową" część grupy u stóp potężnego wzniesienia, na którego zboczach wycięto las, dzięki czemu stanowi znakomity punkt widokowy. Od jego podnóża do brzegu jeziora rozciąga się pas suchych łąk, wykorzystywanych jako pastwiska. W pobliżu biwaku grupa starych lip i pozostałości fundamentów znaczy miejsce, gdzie przed wojną istniał przysiółek Horodyszcze. Nazwa sugeruje, że istniała tu niegdyś osada obronna. Nad samą wodą rosną stare olchy, a dalej rozciąga się pas kamienistych płycizn - skutek obniżenia poziomu jeziora w okresie międzywojennym. Biwak nad Snudami był najdalej wysuniętym na północ na całej naszej trasie, co pozwoliło podziwiać w pełnej krasie zjawisko białych nocy. Był to początek lipca, a więc okres Galeria rzeźb w ogródku 111 Słobódka - dom Piotra Zalewskiego 110 Białe noce nad jeziorem Snudy najkrótszych nocy w roku, a my znajdowaliśmy się o kilkaset kilometrów na północ od Warszawy, na szerokości geograficznej południowej Szwecji. Słońce zaszło przed godziną 23, ale pomimo bardzo późnej pory wciąż było jasno, a niebo płonęło wszystkimi odcieniami czerwieni, odbijającymi się w toni szeroko rozlanego jeziora. Na dobrą sprawę o tej porze roku nigdy nie ściemnia się tu całkowicie, a "noc" to właściwie 2-3-godzinny okres szarówki, podczas którego czerwona łuna przesuwa w północnej części nieba. O drugiej nad ranem jest już znowu zupełnie widno. N astępnego dnia ruszamy dalej drogą wiodącą przez las wzdłuż brzegów jeziora Snudy. Rozciągają się z niej widoki na wysoki, zalesiony półwysep Przewloką i cieśninę łączącą jeziora Snudy i Strusto. Niebawem jednak żegnamy się z lasem i jeziorem. Jeszcze po lewej mijamy południowy skraj jeż. Wołoso, a następnie wychodzimy na bezleśny, pokryty polami i lekko pofałdowany teren. Droga prowadzi na południowy wschód, do dużej wsi Łunie położonej nad rzeką Banie staroobrzędowców nad rzeką Drujką Drujką, która łączy Jeziora Brasławskie z Dźwiną. Zagrody są malowniczo rozrzucone wśród wzgórz nad doliną rzeki, a nad samą Drujką stoją wśród łąk drewniane domki bań. Przekraczamy rzekę, wędrujemy szosą na południowy wschód, mijając po prawej dużą wieś Hawryłowce o zwartej zabudowie, i wkrótce dochodzimy do Słobódki, leżącej nad jeziorem Pociech, które jest wysuniętą najdalej na wschód częścią systemu Jezior Brasławskich. Słobódka, zwana daw niej także Bychówką, była - -• f- niegdyś miasteczkiem i siedzibą gminy, a obec nie jest dużą wsią let niskową, największą po Brasławiu miejscowością w rejonie Jezior Brasław skich. Malowniczo poło żona w pagórkowatej oko licy pełnej jezior, przy szosie z Brasławia do Drui, ma w większo ści drewnianą zabudowę typu wiejskiego. Mia steczkowy charakter nadają jej trójkątny, brukowany placyk przed kościołem (przed wojną stał na nim pomnik Józefa Pił- sudskiego) oraz pełne uroku brukowane uliczki boczne, wio dące w stronę jeziora. Wśród schludnych i zadbanych dom ków wyróżnia się stojący szczytem do głównej ulicy dom lu dowego rzeźbiarza Piotra Zalewskiego. W ogródku przed do mem znajduje się prawdziwa galeria wyrzeźbionych w drew nie i pomalowanych kolorowymi farbami postaci świętych, ludzi i zwierząt. Słobódka znana jest zresztą ze swych arty stów ludowych, działają tu także inni rzeźbiarze, plecionkarze i tkaczki. Najokazalszą budowlą Słobódki jest monumentalny kościół p.w. Serca Jezusa. Poprzednio stał w tym miejscu koś- 112 Monumentalna świątynia w Słobódce Kościół w Slobódce ciół Opatrzności Bożej, zapewne drewniany, u-fundowany w 1800 r. przez pisarza wielkiego litewskiego Stanisława Mirskiego z pobliskiego majątku Zawierz i jego żonę Stanisławę. Obecny obiekt został zbudowany w latach 1901--1903 w stylu neo-romańskim z elementami neogotyku. Jest to ogromna trójnawowa bazylika z transeptem, pięciobocznie zamkniętym prezbiterium i dwiema zakrystiami. Szeroką fasadę flankują dwie wysokie, czworoboczne, pięciokondygnacyjne wieże, nakryte spiczastymi dachami. Szczyty wież zdobią trójkątne frontony z blendami. Środkową część fasady, zwieńczoną trójkątnym szczytem, zdobi neoro-mański arkadowy portal, nad którym znajduje się duże okno--rozeta. Podobnie są wykończone szczyty ramion transeptu. Elewacje boczne, rozczłonkowane za pomocą arkadowo zamkniętych okien naw bocznych (pojedynczych) i nawy głównej (podwójnych) oraz schodkowych szkarp, są ozdobione lizenami i fryzem arkadowym. Bardzo oryginalny wygląd mają drzwi wejściowe do kościoła, z zawiasami o bardzo rozbudowanych, wielokrotnie rozgałęzionych okuciach w formie stylizowanych roślin misternej, kowalskiej roboty, które zajmują niemal całą powierzchnię drzwi. Podobnie misterne, choć mniej rozbudowane są zawiasy drzwi bocznych. Motywy roślinne występują także w kapitelach kolumn portalów oraz w polichromii zdobiącej wnętrze świątyni. Kościół otacza kamienne ogrodzenie z ceglaną bramą. Wysokie, śnieżnobiałe wieże kościoła w Słobódce są charakterystycznym, widocznym z daleka elementem miejsco- Pasma zielonego lądu i błękitnych wód 113 : wego krajobrazu. Niewiele równych sobie ma również widok z wież na pagórkowatą i pełną jezior okolicę. Szczególnie piękna jest panorama w kierunku zachodnim, gdzie w dalekiej perspektywie, hen, aż po horyzont, przeplatają się ze sobą pasma zielonego lądu i błękitnych wód jezior Pociech, Niedrowo, Nieśpisz, Wojso, Bołojco, Strusto i Snudy. Będąc w Słobódce, warto odwiedzić odległy o 2 km, położony przy szosie do Ikaźni Zawierz. Nazwa miejscowości pochodzi od niewielkiego jeziora Wiera, które oddziela ją od Słobódki. Niegdyś był to majątek wchodzący w skład rozległych dóbr drujskich; w 1521 r. został wydzielony i nadany Stetkiewiczom. W 1637 r. Stetkiewiczowie sprzedali Zawierz Światopełk-Mirskim, w których ręku pozostał do 2 pół. XIX w. Rodzina ta piastowała na Brasławsz-czyźnie szereg urzędów i funkcji publicznych, a najbardziej znanym jej przedstawicielem był Tomasz Mirski, konfederat barski, generał wojsk litewskich i marszałek brasławski. Rozebrany w latach czterdziestych dwór w Zawierzu Tak wspominała Zawierz Gabriela z Guntherów Puzynina w swym znanym pamiętniku W Wilnie i dworach litewskich, pisząc o słynnej na początku XIX w. piękności - Marysi Mirskiej, córce Stanisława Wojciecha Mirskiego: -v J Zawierz - resztki wspaniałej siedziby "Zawierz, wieś państwa Mirskich, położona za Widzami w malowniczej okolicy śród niebieskich jezior, był gniazdem rodziny owej pięknej Nimfy, do której zbiegała się młodzież zdaleka. Wesoło było w Zawierzu: grano komedje, tańcowano przez całe święta, a gości zjeżdżało się tak dużo, że dla braku miejsca, gdy przepełniony był pałac i oficyny, młodzież lokująca się w domkach ogrodniczych, gdy te zebrania przypadły latem, zawieszała zwierciadła na drzewach, tworząc gabinety gotowalniane w gęstwinie gałęzi." W 1861 r., po bezpotomnej śmierci ostatniego z zawierskiej linii Mirskich - Adama Napoleona (brata Marysi), dobra przeszły na jego krewnych: Chrapowickich, Wolskich i Łopacińskich. Ostatecznie ich właścicielem został Adam Chrapowicki, który spłacił pozostałych sukcesorów, jednak już w 1863 r. sprzedał zagrożony konfiskatą majątek Adamowi Michałowi Platerowi. Plater w 1880 r. odsprzedał Zawierz baronowi von Roenne, od którego z kolei kupił posiadłość baron Teodor Hahn. W ręku tej rodziny majątek pozostał już do II wojny światowej; ostatni właściciel, Joachim Hahn, zdołał w sierpniu 1939 r. przez Łotwę wyjechać do Kanady. Do ostatniej wojny istniał w Zawierzu obszerny, drewniano--murowany dwór, wzniesiony jeszcze przez Mirskich w końcu XVIII w., a później kilkakrotnie rozbudowywany i przebudowywany. Jego osobliwością było to, że jedna z podłużnych elewacji utrzymana była w stylu klasycystycznym, z typowym, czterokolumnowym portykiem, a w drugiej główny akcent stanowił trójarkadowy portyk neogotycki. Teren majątku był rozległy, obejmował 22 ha. W pobliżu dworu znajdowały się dwie oficyny, wielka oranżeria, w której hodowano egzotyczne rośliny, m.in. figi i kaktusy, strefa gospodarcza z licznymi budynkami oraz park o powierzchni ok. 5 ha, z czterema sadzawkami i kaplicą grobową Mirskich. Dwór przetrwał wojnę, jednak w końcu lat czterdziestych został z przyzwoleniem miejscowych władz rozebrany na materiał budowlany, podobnie jak niemal wszystkie inne zabudowania majątku. Ze wspaniałej niegdyś siedziby pozostały do dziś jedynie resztki parku, aleja wjazdowa i część budynków gospodarczych. Grodzisko nad jeziorem Nieśpisz 115 W racamy do Słobódki, aby kontynuować naszą trasę wokół Jezior Brasławskich. Wychodzimy z miasteczka szosą w kierunku Brasławia. Przy ostatnich zabudowaniach szosa zbliża się do zatoki jeziora Pociech. Za mostkiem na uchodzącej do niego rzeczce, toczącej wody z niewielkiego jeziora Imionek położonego na południowym skraju Słobódki, warto skręcić w prawo i wejść na niezwykle malowniczy, lesisty, wąski, kręty i wysoki półwysep długości ok. 3 km, rozdzielający wody jezior Pociech i Niedrowo. Jest to fragment ozu - charakterystycznego elementu rzeźby polodow-cowej, przypominającego nieco sztuczne nasypy, a powstałego z osadów nagromadzonych przez wody roztopowe płynące w szczelinach lodowca. Z półwyspu rozciągają się piękne widoki na pobliskie jeziora i niedaleki kościół w Słobódce. Wracamy do szosy, którą idziemy dalej wzdłuż niskiego i bagnistego brzegu jeż. Niedrowo do następnego półwyspu, oddzielającego je od jeziora Nieśpisz. U nasady półwyspu leży wieś Maśkowce, a na jego końcu, w najwyżej wzniesionej części, znajduje się potężne grodzisko o stromych zboczach i spłaszczonym wierzchołku. Okrągły majdan ma powierzchnię ok. l ha. Jak wynika z danych archeologicznych, gród obronny na półwyspie zasiedlony był od XI do początku XIV w., a więc w okresie, gdy ziemie te należały do księstwa połockiego. Spełniał zapewne rolę pogranicznej stanicy, bo znaleziska świadczą o licznych toczonych tu walkach. Pośrednio wspiera tę tezę także wywodząca się ze średniowiecza nazwa jeziora Nieśpisz, która oznacza przecież czuwanie (jest to jedna z nielicznych nazw słowiańskich w grupie Jezior Brasławskich). Podczas jednego z ataków nieprzyjaciel (prawdopodobnie Krzyżacy, którzy kilkakrotnie w tym okresie wyprawiali się na księstwo połockie) całkowicie zniszczył gród, którego już nie odbudowano. Na terenie grodziska odkryto wyroby z kości, ozdobione tajemniczymi skandynawskimi napisami runicznymi wykonanymi w XI-XII w.; można je oglądać w muzeum krajoznawczym w Brasławiu. Szczyt grodziska, o wysokości 160 m n.p.m., a więc wzniesiony z górą 116 Monaster na wyspie 30 m ponad poziom okolicznych jezior, jest kolejnym znakomitym punktem widokowym. Szczególnie dobrze stąd widać jezioro Nieśpisz z licznymi wyspami, a zwłaszcza jego północną zatokę, zwaną też jeziorem Dzierba, która omywa podnóże grodziska. Za kolejnymi lądowymi przesmykami widać jeziora Wojso, Bołojco i Strusto, a na horyzoncie widnieje zarys Góry Zamkowej w Brasławiu. Znaleziska z grodziska wMaśkowcach Ponownie wracamy na szosę i wędrujemy nią wzdłuż obfitującego w niewielkie zatoczki i półwyspy brzegu jeziora Nieśpisz. W pobliżu złożonej z kilku chałup wioski Mona-styrz znajduje się wyspa nosząca taką samą nazwę. Nazwy są wspomnieniem po istniejącym niegdyś na wyspie klasztorze. Powstał on w XV w., pierwotnie jako prawosławny. Bogato uposażyła go w 1500 r. księżna Helena, żona wielkiego księcia litewskiego, późniejszego króla Aleksandra Jagiellończyka, która była córką wielkiego księcia moskiewskiego Iwana III. Nadania na rzecz monasteru czynili także królowie Polski. W l pół. XVII w. przejęli go uniccy bazylianie. Bogaty monaster odgrywał ważną rolę na Brasławszczyź-nie. Był swojego rodzaju udzielnym księstwem, do którego należało przeszło tysiąc dziesięcin ziemi i kilkanaście wiosek, a podlegało mu 18 parafii greckokatolickich. Na wyspie znajdowała się cerkiew i zabudowania klasztorne, natomiast już na brzegu, we wsi Mona-styrz, stała należąca do klasztoru austeria, czyli zajazd. Do klasztoru Krewcy bazylianie 117 należała też cerkiew św. Jura na pobliskim cmentarzu oraz cerkiew św. Barbary na Górze Zamkowej w Brasławiu, stanowiąca jakby jego filię. Bazylianie na Nieśpiszu potrafili nawet zadzierać z okoliczną szlachtą. Jak podaje Hedeniann, w 1728 r. szlachcic Józef Behm skarżył się, że podczas odpustu w klasztorze na wyspie ksiądz Sławiński na skutek jakiegoś zatargu kazał jego sługę oćwiczyć rózgami, a gdy Behm stanął w jego obronie, krewki duchowny rzucił się i na niego, zelżył, dał mu w gębę i zmusił do ucieczki. Nie był to jednak koniec zajścia, bowiem z rozkazu księdza dopadli Behma chłopi z klasztornej wsi Monastyrz. Szlachcic został "przez poddanych Monastyru opadnięty, z kijami, drągami, strzelbą niemiłosiernie obity, otrzymał razy okrutne po wszystkiem ciele i po kościach..." W końcu XVIII w. monaster zaczął chylić się ku upadkowi. W 1812 r. spustoszyły go wojska francuskie, a w 1832 r. klasztor i cerkiew wraz ze wszystkim zabudowaniami spłonęły od uderzenia pioruna. Wkrótce potem, w związku z likwidacją unii w Cesarstwie Rosyjskim, car Mikołaj I zniósł zakon bazylianów i klasztor na wyspie nie został już odbudowany. Nieśpieski monaster z dawien dawna słynął z cudownego obrazu Matki Boskiej, zwanej Matką Bożą Monasterską, który otaczany był szczególną czcią przez mieszkańców Brasławsz-czyzny i był celem licznych pielgrzymek podczas uroczystości religijnych i odpustów. Nie wiadomo, co stało się z nim podczas pożaru. Według jednych spłonął wówczas lub zaginął, według innych ocalał i został przeniesiony do kościoła w Brasławiu. Z wydarzeniem tym łączy się legenda mówiąca, że uderzenie pioruna i pożar klasztoru były skutkiem klątwy rzuconej przez wędrownych żebraków, których zakonnicy podczas jednego z odpustów nie wpuścili na swój teren i wtrącili do lochu. Po pożarze ocalały obraz pomimo kilkakrotnych prób przeniesienia do kościoła w Brasławiu "nie chciał" tam przebywać i za każdym razem w cudowny sposób wracał na pogorzelisko na wyspie. W innej wersji obraz ukazywał się na sąsiedniej wyspie, zwanej Świętą. Dopiero gdy odnaleziono i sprowadzono do Brasławia owych wypędzonych niegdyś żebraków, ich mo- 118 Legenda Matki Bożej Monasterskiej dlitwy sprawiły, że obraz na stałe pozostał w brasławskiej świątyni. Jeszcze inne podanie mówi, że obraz pozostał w Bra-sławiu dopiero wówczas, gdy za radą pewnego starca z wyspy przenieśli go sprowadzeni z więzienia złoczyńcy, którzy ukorzyli się przed cudownym wizerunkiem i stali się gorliwymi wiernymi. W każdym razie dziś obraz Matki Bożej Monasterskiej, zwanej też Brasławską (najprawdopodobniej jednak jest to kopia oryginalnego obrazu z klasztoru), znajduje się w brasławskim kościele i jak dawniej gromadzi podczas uroczystości religijnych licznych pielgrzymów z bliższych i dalszych okolic. Pozostałością po klasztorze są ślady fundamentów na wyspie, na którą ze wsi Monastyrz można dostać się łódką, oraz wystające z dna jeziora resztki pali mostu, łączącego ją dawniej ze stałym lądem. Starsi ludzie w okolicy powiadają, że podczas świąt, gdy jednocześnie dzwonią dzwony w kościołach w Bra-sławiu i Słobódce, jeśli dobrze posłuchać, można usłyszeć, jak spod ziemi na wyspie odpowiadają im dzwony dawnego mo-nasteru. O puszczamy wieś Monastyrz i za mostem na Drujce, której krótki odcinek łączy tu jeziora Cno i Nieśpisz, skręcamy w prawo, w szosę biegnącą nasypem zlikwidowanej w latach siedemdziesiątych kolejki wąskotorowej z Brasławia do Drui. Szosa wiedzie brzegiem jeziora Nieśpisz i mamy jeszcze raz okazję podziwiać liczne wyspy na jeziorze oraz wąski przesmyk prowadzący na jeż. Wojso. Po lewej strome, w otoczeniu bagnisk i moczarów leży jezioro Nowiata, za którym piętrzy się masyw brasławskiej Góry Zamkowej. Wkrótce zaczynają się pierwsze zabudowania Brasławia i niebawem wracamy do naszej bazy nad jeziorem Biereże na skraju miasta. Druja - sen o minionej świetności N iespieszne nam wyjeżdżać z Brasławia. Postanawiamy więc przedłużyć pobyt o jeden dzień, który poświęcamy na wycieczkę autobusem do odległej o 35 km Drui, zapomnianego dziś granicznego miasteczka o bogatej historii, które niegdyś było ośrodkiem rozległych dóbr i ważnym portem nad Dźwiną. Podróż autobusem pozwala nam jeszcze raz podziwiać Jeziora Brasławskie, bowiem część trasy wiedzie szosą, którą wędrowaliśmy wczoraj - brzegami jezior Nieśpisz, Niedrowo, Pociech i przez miasteczko Słobódka. Dalej jedziemy wzdłuż doliny rzeki Drujki. Przy jej ujściu do Dźwiny, która na tym odcinku wyznacza obecnie granicę pomiędzy Białorusią i Łotwą, leży tonące w zieleni miasteczko Druja - cel naszej wycieczki. Druja po raz pierwszy wymieniana jest w 1413 r. w związku ze zniszczeniami spowodowanymi przez napad oddziałów inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Istnieją przypuszczenia, że właśnie w Drui znajdował się tzw. Nowy Zamek, jedna z pogranicznych warowni ziemi połockiej Wielkiego Księstwa Litewskiego, wspominany w kronice Hermana Wartenberga jako odległy o 11 mil od Dyneburga i oblegany przez inflanckich Krzyżaków w 1377 r. Maciej Stryjkowski w swej wydanej w 1582 r. Kronice polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi, pisanej na podstawie starych dokumentów, podaje, że w 1385 r. ruski kniaź Andrzej Połocki, występując przeciwko unii krewskiej, z pomocą Zakonu Inflanckiego opanował należący wówczas do Litwy Połock oraz szereg miejscowości nad Dźwiną, w tym również Druję. Później jednak ziemie te powróciły we władanie wielkich książąt litewskich; w XV w. Druja stanowiła jeden z umocnionych punktów obronnych nad Dźwiną i była dzierżawiona przez bojarów putnych pozostających na służbie książęcego zamku w Połocku. 120 Stara Druja i nowy Sapieżyn W 1496 T. wielki książę Aleksander nadał Druję kniaziowi Tymoteuszowi Massalskiemu, który wybudował przy ujściu Drujki do Dźwiny zamek, bądź też rozbudował istniejące wcześniej umocnienia. Zamek Massalskich znajdował się początkowo na lewym brzegu Drujki, w najstarszej części Drui, zwanej później Starym Miastem. Po 1515 r. z niewiadomych powodów stara warownia została opuszczona, a nowy zamek wzniesiono na prawym brzegu Drujki, na terenie późniejszego Sapieżyna. W 1506 r. Aleksander nadał nowe przywileje Annie z Sapiehów Massalskiej, wdowie po Tymoteuszu, który zginął w bitwie nad Wiedroszą w 1499 r. Massalscy otrzymali prawo swobodnego handlu na Dźwinie. W 1552 r. zgodnie z lustracją właścicielami Drui byli bracia Iwan i Jurij Massalscy. Po reformie administracyjnej przeprowadzonej w latach 1565-66 miejscowość znalazła się w granicach powiatu brasławskiego województwa wileńskiego. Wiadomo, że podczas wojny inflanckiej z Moskwą w latach 1558-1561 na tutejszym zamku stacjonował konny oddział zbrojny, choć nie ma żadnych wzmianek o tym, by twierdza odegrała jakąś rolę w konflikcie. W 1579 r. w Drui zatrzymał się ze swym wojskiem wracający spod Pskowa król Stefan Batory. Nowa epoka w dziejach Drui zaczęła się w 1600 r., kiedy to okoliczne majętności kupił kanclerz litewski Lew Sapieha. W 1611 r. nabył także część osady, większa część pozostała jednak w ręku Massalskich. W 1618 r. Jan Stanisław Sapieha w swojej części miejscowości założył obok "starej" Drui nowe miasto Sapieżyn, położone na prawym brzegu Drujki, obok zamku, który na blisko dwa wieki stał się siedzibą Sapiehów. Aby przyciągnąć do Sapieżyna kupców i rzemieślników, Sapieha obiecał zwolnić ich na dwadzieścia lat od wszelkich opłat. Miasto otrzymało magdeburskie prawa miejskie oraz herb przedstawiający łódź żaglową na błękitnym polu. Od tego czasu Sapiehowie zaczęli się tytułować hrabiami na Drui, a Druja-Sapieżyn stała się ośrodkiem ich ogromnych dóbr położonych po obu stronach Dźwiny. Według inwentarza z 1643 r. ówczesna Druja składała się z trzech odrębnych części: Starego Miasta położonego nad Dźwiną po zachodniej stronie Drujki, Sapieżyna w widłach Dźwiny i Drujki, po wschodniej stronie tej ostatniej, oraz przedmieścia Przydrujsk po przeciwnej stronie Dźwiny. Łącznie miasto liczyło ok. 300 domów i 2 tyś. mieszkańców i należało do największych w województwie wileńskim. Czasy rozkwitu, czasy upadku 121 Apogeum rozwoju Drui przypada na XVII w., gdy była ona znacznym ośrodkiem handlu i rzemiosła. W mieście istniały silne organizacje cechowe, do najbardziej rozwiniętych rzemiosł należały: garncarstwo, szewstwo, krawiectwo, tkactwo, miecznictwo, kowalstwo, rymarstwo, ziotnictwo, mularstwo, ciesielstwo i bednarstwo. Druja znana była także z wyrobu kafli i juchtu. Wiódł tędy szlak handlowy z Toropca w Rosji do Królewca w Prusach, a Dźwiną służyła za szlak spławu towarów. O znacznym rozwoju handlu świadczy ogromna liczba karczem, których było kilkadziesiąt. W owym czasie istniało w Drui kilkanaście świątyń różnych wyznań: kościoły katolickie, cerkwie prawosławne i unickie (później również molenny starowierów) oraz synagoga. Duży wpływ na życie miasta miały klasztory: bernardynów - fundowany w 1646 r. przez podkanclerzego litewskiego Kazimierza Lwa Sapiehę, i dominikanów - fundacji podczaszego brasławskiego Piotra Kaczanowskiego z 1697 r., wreszcie założony jeszcze w XVI w. monaster prawosławny. Znacznym zniszczeniom uległa Druja w okresie wojny polsko--moskiewskiej w latach 1654-67, podczas której bawił tu przejazdem car Aleksy Michajłowicz, oraz w czasie wojny północnej 1700-21, kiedy miasto odwiedził z kolei (w 1701 r.) car Piotr I. Kilkakrotnie niszczony był w tych wojnach sapieżyński zamek w Drui, który został odbudowany, lecz stracił znaczenie militarne i pod koniec XVIII w., opuszczony, stopniowo popadł w ruinę. W 1776 r. wielki pożar zniszczył prawie wszystkie zabudowania miasta. Po II rozbiorze Polski Druja znalazła się w granicach Cesarstwa Rosyjskiego, w powiecie dziśnieńskim guberni mińskiej, a później wileńskiej. W 1794 r. w mieście stacjonował silny garnizon rosyjski, mający zwalczać działających na Brasławszczyźnie powstańców. Podczas wyprawy Napoleona przeciw Rosji, w dniu 15 lipca 1812 r. pod Druja doszło do starcia, w którym oddział konnicy rosyjskiej pod dowództwem generała majora Jakowa Kulniewa rozbił dwa francuskie pułki kawaleryjskie. Podczas walk spłonął m.in. drujski zamek Sapiehów. W 1825 r. Sapiehowie sprzedali - fikcyjnie, a więc właściwie podarowali - Druję Miłoszom wraz ze znacznie już uszczuplonymi dobrami ziemskimi. W ręku Miłoszów dobra te pozostały do I wojny światowej. O swych drujskich krewnych i owej transakcji z Sapiehami pisze Czesław Miłosz w swej książce Szukanie ojczy- 122 Perypetie majątkowe Sapiehów zny, opierając się na relacjach przyjaciela rodziny, Zygmunta Guze (potomka francuskiego rodu - być może żołnierza napoleońskiego?), właściciela majątku Konstancjanowo pod Drują: "Opuszczając swoje strony rodzinne koło Wędziagofy, pomiędzy Kiejdanami i Kownem, zostawiając rodzinny majątek bratu, czy braciom, Józef Miłosz, urodzony gdzieś przed 1790, wyruszył na wschód i wstąpił na służbę u książąt Sapiehów. Następnie stał się posiadaczem olbrzymiej fortuny, właścicielem rozlicznych dóbr, które były w posiadaniu Sapiehów od stuleci. Wiedząc o tym, nigdy nie umiałem odpowiedzieć na pytanie, jak to się stało. Jedynym źródłem jest teraz pan Guze - i prawdopodobnie nie będzie już innego. Książę Sapieha, którego ród wywodził się od Gedymina i spokrewniony był z Rurykowiczami, rezydował w zamku w Drui, na brzegu Dźwiny, gdzie poprzednio stał zamek kawalerów mieczowych, kontrolujących ważną drogę wodną. Tutaj służył w administracji Józef Miłosz i "pracowitościq, rzetelnością, jak i innemi dodatniemi swemi cechami, zdobył u Ks. Sapiehy zaufanie i bezgraniczną wiarę". Działo się to wtedy, kiedy ważyły się losy dóbr sapieżyńskich, niby udzielnego księstwa. "Wobec tego, że Ks. Sapieha w żaden sposób nie pogodził się z ujarzmieniem Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak i Polski całej przez zaborców, Katarzyna Ilspoczątku konfiskowała fundusz sapieżyński tu na Białej-Rusi. Potem konfiskata ta została uchylona za Pawła I, jak i Aleksandra I. Lecz było nakazane przyjąć Sapieże poddaństwo rosyjskie, albo cały fundusz wyprzedać tutaj i wyjechać z kraju za granicę. Wobec tego sprawa ta wałkowała się dłuższy czas (ponad 25 lat) i przechodziła różne koleje (...). Sapieha nie przyjął poddaństwa rosyjskiego. Wolał z dwojga złego stracić na Białej-Rusi prawie równowartość swych majątków, a być wolnym i przenieść się do Galicji, przyjmując austriackie poddaństwo. Wobec takiego stanu rzeczy Sapieha zmuszony był wyprzedać swe majątki, należące do Sapiehów z gedyminowskich czasów. (...) Sprzedając w pośpiechu pełnomocnicy Księcia, za jego zgodą, zmuszeni byli za bezcen wyzbywać się tych dóbr ziemskich, do tego nie zawsze byli chętni nabywcy. Z kupnem wyczekiwano nawet, z góry wiedząc o wyznaczonym terminie ostatecznej likwidacji przez Petersburg". Po terminie, to co nie sprzedane przeszłoby na własność skarbu rosyjskiego. "W owe czasy w administracji u Sapiehy prócz Józefa Miłosza był bankier - Nitosławski; prowadził on finansowy dział, coś w rodzaju podskarbiego. Tam był on w przyjaźni z Miłoszem, lecz był bardzo daleko od Księcia Sapiehy. (...) Nitosławski zwrócił się do Miłosza, Druja w ręku Miłoszów 123 który cieszył się dużym zaufaniem u Księcia, z swym planem rozsprze-daży sapieżyńskich majątków na daleko dogodniejszych dla Księcia, lepszych o całą górę warunkach. (...) W odpowiedniej chwili, kiedy Sapieha był w wyjątkowo dobrym nastroju ducha, Miłosz skorzystał z okazji, proponując w właściwy sposób Księciu, że on, Józef Miłosz, któremu Sapieha nie miał powodów nie ufać, a bezgranicznie ufał, rozprzeda razem z Nitosławskim według ich nowego planu pozostałe do sprzedaży klucze sapieżyńskie (...)." Plan udał się. "Z takiego stanu rzeczy Sapieha był bardzo zadowolony i w głębi duszy wdzięczny sprzedawcom. Zaś wobec tego, że różnica w cenie była rażąco dużo większa od tej, co Sapieha zamierzał osiągnąć za swe majątki (...), Sapieha, chcąc wynagrodzić swych oficjalistów (...), jak Miłoszowi, tak Nitosławskiemu, dał każdemu z nich 25 000 dziesięcin (inaczej 30 000 hektarów) na Wileńszczyźnie i Mohylewszczyźnie. Darowizna ta była upozorowana (...) kupnem. (...) Konieczne to było ze względów na rząd rosyjski, który mógłby nie uznać tej darowizny za prawny akt z dużo powodów, a w końcu ziemię tę wprost zabrać." Józef Miłosz otrzymał dwa klucze: Druję i Czereję. Klucz drujski obejmował posiadłości na granicy Kurlandii, Witebszczyzny i Wileńsz-czyzny rozciągające się na ok. 20 kilometrów po obu stronach rzeki Dźwiny. Było to miasto Druja na lewym, czyli wileńskim brzegu Dźwiny, osadzone na prawie magdeburskim, płacące czynsz wieczysty (...). Przydrujskpo drugiej stronie rzeki, tak samo na czynszu oraz prom z prawem pobierania myta; Zamek w Drui; na wileńskim brzegu Baluje, młyn Ciecinówka, Drujskie Piaski, Pańskie Błoto, młyn Surma-czów na rzece Drujce płynącej z jezior Sawnara, Burza, Rak, Drywiaty, Strusto-Snuda (nazwy jezior, skarb dla lingwisty); Stajki majątek nad Dźwiną z folwarkami Romanowszczyzna, Łozy, Stobarowszczyzna, Kaniów, Borki i "duża ilość wsi włościańskich, które po nadziale 1862--63 odpadły od dworu"; po witebskiej stronie Dźwiny majątek Marki z folwarkami i jeziorami. (...) Czerejski klucz położony daleko na wschód, w sienneńskim powiecie guberni mohylewskiej (...). Składał się z miasteczka Czerei, folwarków i ogromnych lasów, równoważny był obszarem z drujskim. (...) Wzbogacony nagle Józef Miłosz miał dwóch synów, Eugeniusza i Artura (...) i kilka córek. Podzielił pomiędzy synów swoje dobra w ten sposób, że Eugeniusz dostał klucz drujski, a Artur Czereję. (...) Zamek w Drui był spalony w wojnie 1812 r., więc dodał 15 000 rubli w złocie na jego odbudowę (...). Eugeniusz był już wtedy doktorem medycyny 124 Dwie linie rodu l (on to studiował w Dorpacie i byi tam jednym z założycieli korporacji "Polonia") Jemu Józef zapisał też 3000 tomów swej biblioteki." Zygmunt Guze, korespondent Czesława Miłosza, związany z Miłoszami z Dmi, gloryfikuje tę gałąź rodziny, widząc w niej wzór cnót patriotycznych, i przeciwstawia ją Miłoszom czerejskim, których uważa za hulaków i kosmopolitów. "Tak więc pod piórem pana Guze już rysuje się portret dwóch rodzin. Po jednej stronie cnota, stateczność, pracowitość, przywiązanie do kraju, po drugiej nieodpowiedzialność, awanturnictwo, latanie po zagranicach (...)." Z linii czerejskiej wywodził się osiadły we Francji znany poeta Oskar Miłosz (wnuk Artura), z którym nasz noblista zetknął się podczas swego pobytu w Paryżu w okresie międzywojennym. Z relacji Czesława Miłosza i Zygmunta Guze wybierzemy jednak fragmenty dotyczące linii drujskiej. Dziedzic klucza drujskiego, Eugeniusz Miłosz, był człowiekiem statecznym, aczkolwiek zdarzały mu się czasem pewne "wybryki": "Rozgniewawszy się raz na żonę, wyjeżdżając na polowanie, zamknął ją w spiżami i dopiero po kilku dniach przypomniał sobie, co zrobił. Zamknąć żonę na klucz i zapomnieć o tym, to może zdarzyć się każdemu. Dr Eugeniusz polował, siedział nad swymi książkami, założył szpital, gdzie bezpłatnie leczył ludność, gospodarzył i budował, wykorzystując owe ruble w złocie otrzymane w spadku, m.in. odbudował Zamek i wzniósł kamienny kościółek w jednym ze swoich majątków, Idolta (czyldolty?), l O kilometrów na południe od Drui. (...) Pan Guze chwali drą Eugeniusza Miłosza za jego opiekę nad miejscową ludnością. "Był to człowiek skromny, pracowity. Zostawił po sobie najlepsze wspomnienie wśród miejscowego ludu. Chłopów swoich nadzielił hojnie i żadnego zatargu ze wsią nie miał nigdy. Do dzisiejszych czasów ludność wsi należących niegdyś do Miłoszów jest prawie najbogatsza na całej Drujszczyźnie. Dużo wnuków tych byłych poddanych Miłoszów skończyło nie tylko średnią szkołę, lecz i studia w wyższych szkołach. I są wśród nich lekarze, księża, aptekarze, wojskowi. Dużo z tych Miłoszowskich włościan było oficerami w czasie ostatniej wojny. Wielu poległo w boju, a część tych czystokrwistych Biało-Russinów polskiej orientacji zginęło w Katyniu i nawet na dalekiej północy na Solówkach w kazamatach tamtejszego klasztoru (...)." Dr Eugeniusz miał dwóch synów, Józefa i Eugeniusza oraz trzy córki. Synów kształcił u oo. Jezuitów w Metz, a następnie w którymś z francuskich uniwersytetów. Byli więc biegli w językach francuskim Życie pozagrobowe Eugeniusza Miłosza 125 i niemieckim. Nic nam nie wiadomo, co robili w r. 1863, wiadomo natomiast, że po studiach "wstqpili do wojska rosyjskiego i tam doszli do stopnia rotmistrzów gwardii cesarskiej, służąc w jednym z pułków ułanów, gdzie jeszcze pozostała chociaż część tradycji wojska polskiego". (...) Po wyjściu z wojska, starszy, Józef, zajął się zarządem dóbr, młodszy, Eugeniusz, skończył akademię prawną wojskową w Petersburgu i został prokuratorem wojskowym, ale kiedy dla dalszej kariery trzeba było zmienić wyznanie, przynajmniej na luterańskie, odmówił, wystąpił z wojska i osiadł w zamku w Drui. Byłoby dobrze dla obrazu rodziny (...), gdyby ten mieszkaniec zamku wykazywał wszelkie cechy błogosławionej normalności. Niestety, zdziczał, nie utrzymywał z nikim stosunków, nawet z bratem, wiódł życie odludka, siedząc tam ze swoją biblioteką i fortepianem, na którym grał całymi dniami muzykę klasyczną. Podobno miał znakomity gust i wszystko, co kupował, było w najlepszym gatunku. Postać godna odtworzenia w powieści, szczególnie ze względu na jego związki z siostrą, jedyną, jak się zdaje, istotą, z którą był blisko. Wstępuje na scenę siostra jego Jadwiga. Była najmłodszą z rodzeństwa i najbardziej kochaną przez ojca, który dal jej majątek Idolty. Wyszła za mąż za niejakiego Iżyckiego, ale pozostała panną, ponieważ w noc poślubną okazał się, jak powiada pan Guze, "zboczeńcem albo pederastq" i tejże nocy kazała odwieźć go na stację. Odtąd żyła samotnie, prowadząc gospodarkę, a "wolny czas poświęcając dobroczynności, tak, że okoliczny lud ją czci po dzisiejszy czas jak świętq". "Żywot prowadziła spartański", kąpiąc się w jeziorze od wczesnej wiosny do późnej jesieni. Lubiła jazdę konną w damskim siodle i ta para, ona z bratem, cwałowała często razem po okolicznych lasach. Kiedy w 1908 roku przestano słyszeć fortepian Eugeniusza, był to znak, że coś się stało z jego zdrowiem. Na łożu śmierci pojednał się z rodziną i nawet z księżmi, "których za życia unikał, chociaż był wie-rzącym". Ciało jego złożono, jak poprzednio ciało jego siostry, w Idol-cie, gdzie podobno dotychczas są groby rodzinne Miłoszów. Po czym zaczął straszyć. Zdaniem pana Guze straszył tych, do których miał jakieś pretensje, bo jego nie niepokoił, mimo że on sam spędził noc w Zamku, w tym właśnie pokoju, gdzie straszyło (z browningiem pod poduszką). Eugeniusz był niezadowolony z brata; omijając go zapisał był swój majątek bratankom, Adamowi i Emilii (...), natomiast brat zaraz wdrożył postępowanie dla obalenia testamentu. A przestał straszyć dokładnie w 1914 roku, kiedy umarł ten jego brat Józef. Słynna 126 Krach gospodarki pana Józefa przygoda pana Jałowieckiego, ajenta Banku Wileńskiego, który nękany przez ducha, wyskoczy} w jednej bieliźnie przez okno i nabawił się zapalenia pluć, tłumaczy się tym, że Eugeniusz miał z nim na pieńku. (...) Wszelkie cnoty wcieliły się według pana Guze w Józefa Miłosza. On to pracował tak, jak powinien był pracować każdy ziemianin mający na celu "zdobycie złotego runa na przyszłe potrzeby ukochanej ojczyznya. Trudząc się od świtu do nocy, kładł podwaliny pod niezależny byt Polski. Gdyż ziemiaństwo byłych województw na ziemiach Htewsko-białoruskich było obarczone misją historyczną utrzymania polskiego stanu posiadania i odbudowy Rzeczypospolitej Dwóch Narodów w granicach z 1772 roku." Niestety, skutki działalności gospodarczej Józefa Miłosza były opłakane. Założona przez niego w dobrach drujskich (w folwarku Stajki) wielka garbarnia zbankrutowała, na skutek, jak twierdzi pan Guze, zmowy Żydów, którzy kontrolowali większość przemysłu garbarskiego we wschodnich guberniach Rosji. Do tego doszedł brak kredytów i pożyczka zaciągnięta na lichwiarski procent. Nie pomógł nawet otrzymany niespodziewanie spadek po ciotkach - dobra Łu-komla graniczące z Czereją. W niezbyt jasnych okolicznościach Miłoszowie wkrótce wyzbyli się niemal całego swego, ogromnego przecież majątku. "Córka Józefa, Emilia, "wpadła w ręce szantażystów" (?) i "przeko-nana, ze ratuje ojca od lichwiarzy" (?), mając generalną plenipotencję, "nadużyła wiary ojca". Sprzedała za bezcen Łukomlę, nie tylko, bo i Zamek w Drui i Idoltę. Co to był za szantaż, pan Guze nie wspomina. Wszystko to "dobiło" Józefa Miłosza. W 1914, roku jego śmierci, posiadłości były bardzo uszczuplone. Wdowa po nim, Maria z Kowalew-skich, zamieszkała w jednym z pozostałych majątków, Surmaczowie, gdzie w latach międzywojennych odwiedzał ją pan Guze. A dramat rozwijał się w rodzime. Syn Adam nie znosił matki i ta zachowała do śmierci urazę do jedynaka, natomiast "Emilii przebaczono, i ojciec i matka, wszystko, chociaż wina jej była stokrotnie większa". A co się dalej stało z pozostałymi dobrami? Te na prawym brzegu Dźwiny odeszły albo do Sowietów, albo do Łotwy, bo tamtędy przebiegała granica. W Łotwie zachowały się Marki, po tamtejszej reformie rolnej jako resztówka. Majątek Surmaczów był tzw. złotym jabłkiem i położony był w ślicznej okolicy, ze swoim własnym mikroklimatem, także wiosna przychodziła tutaj wcześniej. Stronice pana Guze poświęcone temu miejscu Pożegnanie dziedziczki 127 są liryczną pochwałą tamtejszej przyrody, jak i gospodarności Marii Miłoszowej, tudzież wszelkich jej zalet, "staropolskiej kultury", wykształcenia ("skończyła w Rydze studia, potem była w Szwajcarii"), oczytania, gotowości do niesienia pomocy okolicznym wioskom. Jej pogrzeb w 1937 roku zmienił się w wielką manifestację tłumów żegnających swoją panią. Zdawałoby się, że tak szanowana osoba nie uchybi obowiązkom matki. Gdzież tam. "Będąc nieprzytomną i rozżaloną na córki" - Emilię (więc gdzież przebaczenie) i Eugenię, gospodarująca w Markach, wszystko zapisała Rosjaninowi, który zarządzał jej młynem, porucznikowi Polikarpowi Proskurinowi. Jak tu być mądrym i zgadywać dlaczego? Eugenię z Marek mieli wywieźć Rosjanie, Adam i Emilia, już bez ziemi, mieszkali w okresie międzywojennym w Warszawie, umarli po wojnie." Dwór w Idoicie Przytoczmy jeszcze, za Czesławem Miłoszem, barwny opis pogrzebu Marii Miłoszowej, pozostawiony przez pana Guze: "Kiedy po dłuższej chorobie Pani Marja zmarła na raka, koni daliśmy, my z Rajmundem, bratem mym starszym, bo swoich nie wystarczyło (...). Do Idolty, do kościoła i grobowca Miłoszów, od Surmaczowa jest przeszło 12 kilometrów. Modły, jaki mszę świętą odprawił ks. Kazimierz Smulko (również z wywodzącej się od 180 lat prawie rodziny włościańskiej miłoszowskich włościan). (...) Potem nastąpiła expor-tacja zwłok i odprowadzenie zwłok przez ks. Smulkę do Idoltów, na miejsce wiecznego spoczynku. Poprzedzony przez księdza Kazimierza i chór wiejskich dziewcząt, kondukt żałobny ruszył ku Idoicie. Po całej drodze, do samej Idolty trumna zmarłej okryta wiankami z dębowych gałęzi i kwiatów ostatnich, nieśmiertelników, jeorgin, malw, róż tonęła wprost od kwiatów, zwiezionych przez sąsiednie wiejskie dziewczęta 128 Miłoszowskie groby w Idołcie do samej Idolty. Okoliczne wsie wyległy na trakt dziśnieński, którym przejeżdżał kondukt pogrzebowy. Tłumy całe z pochylonemi głowami oczekiwały na przejazd ciała swojej Pani. Miejscowi żegnali ją z za-palonemi gromnicami i obrazami matki Boskiej Ostrobramskiej, opiekunki tego kraju. Nic ich już ekonomicznie z Miłoszową, jak i rodziną Miłoszów nie łączyło, jednakże pozostał głęboki szacunek dla zmarłej i jej rodziny, ostatni raz na wieki żegnali ją. Pomimo wszystko na ten szacunek trzeba przedtem zasłużyć. Prosty lud szczerze ją opłakiwał, przybył z odległych wsi na pogrzeb, a potem tłumnie ruszył za trumną ku Idołcie. Przed samą Idoltą, już o kilometr od kościoła, spotkał kondukt żałobny drugi ksiądz, proboszcz Idolty, ks. Elljasz (...). Ks. Elljasz spotkał ciało z całą procesją kościelną, z chórem kościelnym oraz całą służbą kościelną, jak z ogromnym tłumem ludu, przybyłego z okolicznych wsi miłoszowskich: Miłoszowo, Surmaszczyzna, Powcie, Rybaczki i innych. Wszystko to ruszyło za trumną poprzedzaną na przedzie już teraz przez dwóch księży. Ciało poprowadzono do kościoła. W kościele po odprawionej przez ks. Elljasza mszy i egzekwiach, pod dźwięki Szopenowskiego marsza, który tak zmarła lubiła, a czasami grała wieczorem na Zamku. Teraz i jej zagrano, tu wldoltach, na wieczny spoczynek. Zdjęto trumnę z katafalku, tonącego w kwiatach i dębowych wieńcach i podnieśliśmy do otwartego wejścia w podłodze kościelnej, gdzie w podziemiu kościelnym mieści się grobowiec (w grubych ścianach podziemia znajdują się pieczary oczekujące na swych lokatorów). Był tam już od 1885 roku teść, potem przybyła teściowa, pani Iżycka, pojawił się Eugeniusz, potem dwie córeczki Pana Józefa, w 1914 roku Pan Józef, w 1934 roku teściowa, a matka zmarłej, doktorowa Kowalewska i ostatni lokator tych grobowych pieczar, Pani Marja Miłoszową. Wkrótce od tego czasu nastała tam noc bolszewicka." Taki był koniec drujskich dóbr Miłoszów. Warto dodać, że miło-szowskie groby rodzinne w podziemiach kościoła w Idołcie zachowały się do naszych czasów. P owróćmy jednak do historii miasta. W ciągu XIX w. znacznie wzrosła liczba mieszkańców Drui, z ok. 2,5 tyś. w 1825 r. do blisko 5,5 tyś. w 1904 r. Większość z nich, bo aż 3,5 tyś., stanowili Żydzi. W tym czasie istniały w mieście: kościół katolicki, dwie cerkwie prawosławne, molenna staroobrzędowców, synagoga oraz cztery żydowskie domy modlitwy. Niemal całkowite zniszczenie zabudowy miejskiej przyniosła I wojna światowa, podczas której przez Marzenia o drugiej Gdyni 129 ponad trzy lata Druja była miejscowością przyfrontową. Na potrzeby frontu w 1916 r. zbudowano kolejkę wąskotorową z Balbinowa (stacja na linii Połock-Dyneburg położona po drugiej stronie Dźwiny) przez Druję do Brasławia i Opsy. W 1921 r. Druja znalazła się w granicach Polski, jako pograniczne miasto w powiecie brasławskim województwa wileńskiego. Wzdłuż Dźwiny biegła granica z Łotwą i w Drui mieściła się komora celna. Liczba ludności, która znacznie zmniejszyła się w wyniku wojny, w 1931 r. wynosiła 3,4 tyś. osób. W myśl zamierzeń niektórych polskich ekonomistów i polityków Druja, ze względu na położenie nad Dźwiną, którą można było spławiać towary do Rygi i Bałtyku, miała stać się jednym z polskich "okien na świat", czy też "drugą Gdynią", jak ją nazwał jeden z autorów koncepcji - prof. Mieczysław Limanowski. Do realizacji tych niedopracowanych i mało realistycznych planów, obejmujących m.in. budowę portu rzecznego w Drui, nigdy nie doszło. Pomimo powstania nowych połączeń komunikacyjnych - przedłużenia kolejki wąskotorowej z Brasławia i Opsy do Dukszt, gdzie łączyła się z koleją normalnotorową, oraz linii normalnotorowej z Drui do Woropajewa, miasto przez długi czas nie mogło się dźwignąć ze zniszczeń wojennych i przez cały okres międzywojenny sprawiało przygnębiające wrażenie, o czym świadczy zamieszczona w książce Bunt rojstów relacja znakomitego pisarza Józefa Mackiewicza, który w latach trzydziestych był reportażystą wileńskiego "Słowa": "Sama Druja wygląda strasznie. Domy są oberwane, jak stare że-braczki. Na rynku stoją "gmachy" bez okien, dachów, ruiny tutejszego mieszczaństwa. Latem w tych domach rosną pokrzywy i drzewka, zimą śnieg leży. Otóż przyszły port zamienić ma tę Druję w Eldorado handlu, w drugą Gdynię. (...) Mam nie tyle wrażenie, co pewność niestety, że Druja w 1914-tym wyglądała o wiele lepiej niż w roku 1936-tym. (...) Straszny obraz nędzy i rozpaczy. Nieodbudowane po wojnie kamienice i nowe ruiny. Nawpół rozwalone płoty. Połamane chaty. Na rynku zastałem tyle zamkniętych sklepów, iż myślałem z początku, że to jakoweś święto żydowskie. Nie, to są po prostu zwinięte handle. Niema komu sprzedawać. Kompletny zastój. Niektóre sklepy otwierały się jeszcze dwa razy w tygodniu, we wtorek i w piątek, podczas dni rynkowych. Dziś już i tego nie czynią. W Drui zahamowane zostały wszelkie rynki. Strefa graniczna. Chłopi boją się jechać. Bandy bezrobotnych żydów wylegują 130 Nędza i rozpacz czy barwy życia? się na schodach, albo siedzą wprost na chodnikach, czy na jakiejś zapomnianej belce." Z tym aż nazbyt naturalistycznym opisem żywo kontrastuje wspomnienie przedwojennej mieszkanki Drui, zamieszczone w książce Teresy Siedlar-Kotyszko Między Dźwiną i Czeremoszem, będącej zbiorem reportaży ze współczesnych wędrówek po dawnych Kresach: "O, Druja była ładna, barwna, tętniła życiem. W czystych uliczkach, w jasnych domach z gankami, ogródkami, żyli sobie tutejsi mieszczanie, ale dużą część stanowili wojskowi. Korpus Ochrony Pogranicza i ułani. Wojsko nadawało ton miasteczku. Było przecież kilku oficerów, pułkownika mieliśmy, nazywał się Dąbrowski. Pośrodku Drui był rynek, zawsze pełen ludzi. Rybacy przywozili świeżą rybę, chłopi okoliczni, a raczej kobiety: sery, masło, mleko, jaja. Jak była pora grzybów, to były wszelkiego rodzaju, potem jagody, wreszcie miód lipowy, wrzosowy, zależnie od pory roku. Co było jednak najważniejsze, to wzajemna życzliwość. Ludzie się znali, więc się witali, przystawali, rozmawiali ze sobą. (...) Poza tym było tu bardzo czysto. Prawda, to było żydowskie miasteczko. Na głównej ulicy były przede wszystkim żydowskie domy i sklepy, a raczej sklepiki. Było ich mnóstwo. Ale Żydzi to naród pracowity, spokojny; nigdy się nie bili, nie awanturowali i trzeba przyznać, dbali o czystość i porządek przed swymi domami." Upadek Drui dopełnił się po II wojnie światowej. W wyniku dokonanej przez hitlerowców eksterminacji Żydów, którzy stanowili tu zdecydowaną większość, znacznie zmniejszyła się ludność miasteczka. Do nie odbudowanych jeszcze zniszczeń z I wojny światowej doszły nowe, a później za sprawą władzy radzieckiej zamknięto i zdewastowano istniejące w mieście świątynie. Po licznych zmianach administracyjnych Druja należy od 1963 r. do rejonu brasław-skiego w obwodzie witebskim i jest osiedlem miejskim. Po powojennym wzroście liczby mieszkańców do 2,5 tyś. w 1971 r., ostatnio peryferyjnie położona miejscowość systematycznie się wyludnia; obecnie mieszka w niej ok. 1,3 tyś. osób, a więc mniej niż w XVII w. Gdy po ostatniej wojnie zabrakło Żydów i Polaków, ich miejsce zajęli przybysze z odległych nieraz stron, nie znający się wzajemnie i nie czujący jakiegokolwiek emocjonalnego związku z miejscem zamieszkania. Tak mówi o tym rozmówczyni Teresy Siedlar-Kołyszko: "Nikt nikogo nie zna, każdy obcy, wilkiem patrzy na człowieka. Ciągle są teraz awantury. Tego u nas dawniej nigdy nie było, no, ale Tamci nie wrócili, ci tej ziemi nie pokochali... 131 tu najechał taki dziki, prosty naród i nie mieszczą się w tradycjach, zwyczajach i obyczajach naszego kresowego miasteczka." A oto drujskie wrażenia samej autorki reportażu, które odnieść można także do wielu innych miast i miasteczek na Kresach: "Pierwszy raz do Drui pojechałam dobrych kilka lat temu, jeszcze za Związku Sowieckiego. Nie znałam tu nikogo, a samo miasteczko robiło przygnębiające wrażenie. Na ulicach nie widać było ludzi, a nieliczne zagadnięte przez mnie stare kobiety odpowiadały tylko po rosyjsku. Domy i ulice brudne i zaniedbane. Położony nad samą rzeką, niegdyś wspaniały kościół, klasztor i dawne gimnazjum ojców marianów _ były jedną wielka ruiną. W pozbawionej dachu świątyni gnieździły się kawki i gawrony. Ich czarne sylwetki kołujące nad resztkami budowli i ponure krakanie pogłębiały jeszcze tragiczną beznadziejność. Z moim przyjacielem i przewodnikiem (...j, panem Wiktorem Dziew-guciem z Postaw, zeszliśmy ze skarpy, na której stoi miasteczko, nad samą rzekę. I to zejście przysporzyło nam niemiłych wrażeń. Otóż obecni mieszkańcy miasteczka (niegdyś ponoć niezwykle schludnego) śmieci wyrzucają na ulicę. Szliśmy po szkle i starych szmatach, resztkach plastiku, zresztą czego tam jeszcze nie było. Wreszcie znaleźliśmy się na soczystozielonej murawie zasłanej ogromnymi głazami narzutowymi. Usiedliśmy na jednym z nich. Przed nami majestatycznie płynęła Dźwiną. Niegdyś spławna, niegdyś sławna, ale kto by dziś o takich rzeczach pamiętał! Obecnym mieszkańcom Drui wszystko to nic nie mówi, jest nieznane i zupełnie obce. Kim więc są ci ludzie? W większości przybyszami. Przyjechali to do popolskiego raju ze swojej sowieckiej nędzy, gdzieś z zapomnianych przez Boga i ludzi wsi i miasteczek w głębi Rosji. Zajęli ciepłe, czyste domki i mieszkania należące niegdyś do żołnierzy, podoficerów, oficerów Korpusu Ochrony Pogranicza, wywiezionych wraz z rodzinami na daleki Sybir czy do Kazachstanu. Tamci nigdy już nie wrócili, a ci tej ziemi nie pokochali; tylko ją używali, coraz bardziej niszcząc, zaniedbując, bezczeszcząc." S pójrzmy więc, co zostało z dawnej świetności Drui. Jej niewątpliwym atutem jest malownicze położenie na wysokim brzegu Dźwiny, po obu stronach ujścia płynącej wąskim i krętym, głęboko wciętym korytem Drujki. Bujna zieleń pieniąca się na brzegach obu rzek oraz w miejscach dawnych siedzib ludzkich i zrujnowanych świątyń litościwie zakrywa Burzliwe losy świątyni 133 132 Zespół bernardyński ['Krasta T d. teren dworski l Sapieżyńska Stoboda Kościół pobemardyński w Drui obraz zniszczeń i stanowi o uroku miasteczka. W dużej części zachował się także zabytkowy układ urbanistyczny z powstałą w XVII w. siecią ulic i placów na terenie dawnego Sapieżyna leżącego na wysokim, wąskim płaskowyżu pomiędzy dolinami dwóch rzek oraz w najstarszej dzielnicy, zwanej Starym Miastem, po przeciwnej stronie Drujki. Najcenniejszym zabytkiem jest zespół kościoła i klasztoru bernardynów, zlokalizowany na wysokim brzegu Dźwiny, na wschodnim krańcu niegdysiejszego Sapieżyna, a właściwie już w odrębnej części miasta, zwanej dawniej Sapieżyńska Słobodą. Z nadrzecznej skarpy rozciąga się widok na dużą wyspę otoczoną ramionami Dźwiny, zwaną Ostrowem Bernardyńskim. Wysoka wieża bernardyńskiej świątyni, stercząca ponad bujną zielenią i niską zabudową, jest widocznym z daleka charakterystycznym elementem sylwetki Drui. Bernardynów sprowadził do Drui w l pół. XVII w. ówczesny właściciel miasta, podkanclerzy litewski Kazimierz Lew Sapieha, którego staraniem wzniesiono dla zakonników świątynię oraz zabudowania klasztorne. Barokowy kościół p. w. Ś w. Trójcy powstał w latach 1643-46, a przebudowano go w 2 pół. XVIII w. Po kasacie klasztoru w 1852 r. służył jako kościół parafialny. W 1944 r. spłonął w wyniku uderzenia bomby lotniczej. Po II wojnie światowej był zamknięty, później pozostawał formalnie w zarządzie miejscowego przedsiębiorstwa melioracyjnego, a w rzeczywistości stał opuszczony i stopniowo niszczał. Zniszczeniu podczas pożaru lub grabieży uległo cenne ruchome wyposażenie świą- tyni, m.in. rokokowe organy, obrazy z XVII i XVIII w., drewniane rzeźby. Szczególnie cenne były dzwony: renesansowy "Zygmunt" z 1520 r. oraz ogromny "Kazimierz", podarowany przez fundatora świątyni, a wykonany w słynnej ludwisarni Hansa Behema w Krakowie i według miejscowej tradycji przewieziony na drugi koniec Rzeczpospolitej na saniach. "Kazimierz" był używany tylko przy specjalnych okazjach: gdy wybuchła wojna, umarł papież lub król. Oba dzwony, jak i szereg mniejszych, zostały przez miejscowych parafian uchronione podczas obu wojen światowych, zniszczono je jednak w okresie władzy radzieckiej. Kościół jest trójnawową bazyliką z półkoliście zamkniętym prezbiterium i pojedynczą zakrystią. Od przodu do głównego korpusu przylega dobudowana w 1772 r. monumentalna, czte-rokondygnacyjna wieża, nakryta barokową kopułą i flanko-wana na wysokości drugiej kondygnacji przez spływy wolutowe zakrywające szczyty naw bocznych. Poszczególne kondygnacje wieży zdobią różnego kształtu otwory okienne, faliste gzymsy i narożne pilastry. Pilastry zdobią także boczne 134 Drujskie gimnazjum elewacje świątyni. Prezbiterium i ściany boczne wzmocnione są szkarpami. W 1989 r. świątynię zwrócono wiernym. Rozpoczął się remont, podczas którego odnowiono i częściowo zrekonstruowano barokowo-rokokowy wystrój wnętrza. Wyróżnia się późnobarokowy, trójkondygnacyjny ołtarz główny z lat 1764--67 oraz ambona i cztery ołtarze boczne wykonane w stylu rokokowym w 1779 r. Zachowała się także część oryginalnych XVII-wiecznych stiukowych zdobień sklepienia. Do kościoła przylega dwukondygnacyjny budynek klasztoru, tworzący wraz ze świątynią zamknięty czworobok zabudowań z wewnętrznym dziedzińcem. Całość zespołu otacza ogrodzenie z barokową bramą z 1778 r. Klasztor został wzniesiony w l pół. XVII w. i rozbudowany w 2 pół. XVIII w. Zewnętrzny wystrój budowli jest skromny, elewacje urozmaicają jedynie ryzality i przybudówki. Zgromadzenie bernardynów zlikwidowano z polecenia władz carskich w 1852 r. Od roku 1923 pobernardyńskie budynki zajmowali ojcowie marianie, którzy opiekowali się miejscową parafią. Klasztor marianów w Drui powstał dzięki dotacjom z Ameryki oraz finansowemu wsparciu księżnej Marianny Radziwiłłowej. Był to pierwszy w Polsce klasztor rzymskokatolicki, w którym większość zakonników stanowili Białorusini. Drujscy marianie część kazań w kościele wygłaszali w języku białoruskim, co również było ewenementem na owe czasy. W 1924 r. marianie otworzyli w Drui szkołę, która w 1930 r. została przekształcona w gimnazjum im. Stefana Batorego. Nauka odbywała się po polsku, a białoruski był wykładany jako przedmiot dodatkowy. W gimnazjum pracował jako nauczyciel Antoni Gołu-biew, znany pisarz, autor powieści historycznych. Klasztor marianów i prowadzona przez nich szkoła stały się ośrodkiem kształcenia inteligencji białoruskiej. Zaniepokoiło to polskie władze, które w 1938 r. usunęły z Drui zakonników-Białorusinów, zastępując ich Polakami. W rok później sowieckie władze okupacyjne zamknęły klasztor. Dyrektor drujskiego gimnazjum, ks. Antoni Ciekot, zginął na zesłaniu nad Bajkałem. Po II wojnie światowej w budynkach klasztornych mieściło się technikum budowlane, a następnie studium melioracji. Miasto rozśpiewane 135 Tak gimnazjum marianów w Drui wspomina jego absolwent, obecnie również marianin i miejscowy proboszcz, ks. Antoni Łoś (w rozmowie z Teresą Siedlar-Kołyszko): "Przy klasztorze ojcowie prowadzili małe seminarium i tam właśnie mieszkałem, korzystając z gościnności i nauki na miejscu. Przyjechałem do Drui z ojcem, konno. Z Głębokiego, prawie sto kilometrów, jechaliśmy dwa dni. Przyjechaliśmy (pamiętam ten dzień, jakby to było wczoraj) pod wieczór, słońce jeszcze świeciło. Zobaczyłem z daleka klasztor i kościół. Nie wiedziałem, że będę z nim związany aż do starości. Było to 2 sierpnia 1933 roku. (...) Przed wojną tętniło tu życie, było wojsko, było dużo młodzieży. Samych uczniów gimnazjum było 150, a miasteczko przecież było nieduże. Było więc gwarno, wesoło. Warto dodać, że nasze gimnazjum było pierwsze na tym terenie. Potem dopiero w 1935 powstało gimnazjum w Brasławiu. To wielka zasługa księży marianów, że już w 1923 roku rozpoczęli tu naukę. Gmach podobno zniszczony był tak jak teraz (było to i po I wojnie światowej, i po wojnie bolszewickiej), nie było ławek, siadano na zwykłych deskach, ale tak, "mierzqc siły na zamiary" doprowadzili szkołę do rozkwitu. Co ciekawe, Druja to było miasto rozśpiewane. Myśmy nie mieli przecież radia, nie było żadnych sal koncertowych ani zespołów, ale nasi nauczyciele nie ograniczali się tylko do lekcji; poświęcali większość czasu i zapału swojej młodzieży. Mieszkali na miejscu, młodzież też w większości mieszkała w internacie i na stancjach, ale wszystko było bardzo blisko, więc nasi nauczyciele organizowali rozmaite kółka - literackie, historyczne, sportowe, rozwinęło się harcerstwo, był chór, organizowaliśmy też przedstawienia - tacy byli wtedy nauczyciele. Jednym z najciekawszych naszych profesorów był młody wtedy adept historii, Antoni Gołubiew. Ksiądz dyrektor Antoni Ciekot znał się na ludziach i dobierał najlepszych nauczycieli. Tak więc Antoni Gołubiew przez kilka lat wykładał u nas historię i tu zaczął pracować nad swoją trylogią "Bolesław Chrobry". (...) Wytrwałem sześć lat i w 1938 roku otrzymałem świadectwo dojrzałości. W lecie, po maturze odbyłem jeszcze w Wilnie tzw. hufiec pracy i stamtąd wprost pojechałem do nowicjatu ojców marianów w Skórce koło Siedlec. A potem były już dalsze studia w Warszawie. (...) Wróciłem dopiero po prawie dwudziestu latach, po śmierci Stalina, w 1956 roku. (...) Na stale do Drui przyjechałem dopiero w 1989 roku. Kiedy powstała administracja kościelna, kiedy ks, Tadeusz Kondrusie-wicz został biskupem Białorusi, księża marianie zwrócili się z prośbą o oddanie ich dawnej własności, znajdującej się zresztą w zupełnej 136 "Mamy w niedzielę wypełnione wszystkie ławki" ruinie. Udało się i zacząłem odbudowę, która trwa do dzisiaj. (...) Początki były bardzo skromne. Mszę świętą odprawialiśmy w przedsionku kościoła, ze względu na bezpieczeństwo - kościół był przecież zrujnowany, a w bocznych nawach wyrosły już nawet drzewa, które korzeniami rozsadzały mury. Rozpoczęliśmy wiec skromnie z małą grupką wiernych, która ciągle się zwiększała. Początkowo byli to ludzie starsi, pamiętający czasy przedwojenne, ale potem, na skutek działalności duszpasterskiej, zaczęli przychodzić ludzie młodzi i dzieci. (...) Wracając do kościoła, to mamy już w niedzielę wypełnione wszystkie ławki." Warto dodać, że dziś zabudowania kościoła i klasztoru w Drui są już wyremontowane, lśnią bielą tynków i wyraźnie kontrastują z szarą zabudową miasteczka. Nie ocalał niestety, znajdujący się dawniej w pobliżu klasztor dominikanów, ufundowany w Drui w 1697 r. przez podczaszego brasławskiego Piotra Kaczanowskiego. Początkowo jego zabudowania były drewniane, dopiero w latach 1765--73 wybudowano późnobarokowy, murowany zespół klasztorny z pięknym kościołem p.w. Świętego Różańca, wzniesionym według projektu znakomitego włoskiego architekta z Genui, Antonio Paracco (Paracca). Dominikanie prowadzili w Drui szkołę oraz szpital. Podczas powstania listopadowego w klasztorze przygotowywano uzbrojenie dla oddziałów powstańczych, co stało się przyczyną likwidacji zgromadzenia przez zaborcę. Od połowy XIX w. trwały zabiegi władz, aby po-dominikański kościół przebudować na cerkiew, czemu sprzeciwiali się katolicy. Nie remontowane budynki stopniowo ulegały zniszczeniu. Wreszcie w 1909 r. z polecenia carskiej administracji kościół i zabudowania poklasztorne zburzono i rozebrano na cegłę. Z całego zespołu pozostały tylko dzwonnica i brama, które rozebrano w latach czterdziestych XX w. Jeśli chodzi o inne świątynie katolickie w Drui, to na terenie Sapieżyna istniały niegdyś jeszcze dwa kościoły: św. Jana i św. Antoniego, po których nie ma dziś śladów. Po przeciwnej stronie Dźwiny, na terenie dawnego przedmieścia Przydrujsk (obecnie Piedruja na Łotwie) ocalał natomiast rokokowy ko- Ostatnia z drujskich cerkwi... 137 ściół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, ufundowany przez kanonika wileńskiego Karola Karpia w 1760 r. Nielitościwie obeszła się historia także z drujskimi cerkwiami, których swego czasu było w mieście kilkanaście. Dziś czynna jest tylko jedna skromna, drewniana cerkiew prawosławna p.w. św. Jura, zbudowana w 1696 r. w jednej z okolicznych wsi, a w 1891 r. przeniesiona na cmentarz prawosławny w Drui i zrekonstruowana ze zmianami. Jest to nieduża budowla o tradycyjnej, trójdzielnej kompozycji, składająca się z niewielkiego babińca, nawy i pięciobocznie zamkniętego prezbiterium. Nad dachem nawy wznosi się niewielka wieżyczka, a nad częścią ołtarzową - kopułka na ośmiobocznym bębnie. Jedną z głównych świątyń Drui była dawniej prawosławna Cerkiew Dobrowieszczańska (tzn. pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Marii Panny). Pierwotnie drewniana, powstała przy klasztorze prawosławnym istniejącym w Drui już od XVI w. Monaster drujski, choć nieduży, oparł się wpływom unii brzeskiej. W XVIII w. był jedynym klasztorem prawosławnym na Brasławszczyźnie, a jego cerkiew - jedyną świątynią prawosławną w powiecie brasławskim. Docenił znaczenie klasztoru car Piotr I Wielki, który odwiedził Druję podczas wojny północnej, a w 1720 r. ofiarował mnichom znaczną sumę pieniężną; do złożenia hojnego daru przyczynili się zapewne mieszkający w Drui krewni jego żony Katarzyny. Dary dla klasztoru składali też rosyjscy kupcy spławiający Dźwiną towary. Na początku XIX w., a więc już za władzy rosyjskiej, która rozpoczynała właśnie walkę z unią, drujski monaster chylił się ku upadkowi. W 1814 r. w niewielkim, murowanym budynku klasztornym mieszkało zaledwie trzech mnichów, a prawosławnych rodzin w całym mieście było tylko dziewiętnaście. W fatalnym stanie była stara, drewniana cerkiew, a rozpoczętej w 1810 r. budowy nowej, murowanej świątyni zakonnicy nie byli w stanie doprowadzić do końca. Wreszcie w 1823 r. klasztor zlikwidowano, a wykończona prowizorycznie rok wcześniej cerkiew przyjęła rolę parafialnej. Prace wykończeniowe podejmowano jeszcze kilkakrotnie, m.in. w 1837 r. położono nowy dach, w połowie XIX w. budynek otynkowano, a w 1871 r. dobudowano wieżę i babiniec. Dwór Sapiehów i Miłoszów 11' 138 ...l ruiny pozostałych Dziś z cerkwi, po II wojnie światowej nieczynnej i kompletnie zdewastowanej, zostały tylko ruiny. Najstarsze części - nawa i prezbiterium - mają charakter późnobarokowy, są ozdobione pilastrami, lizenami i wydatnymi gzymsami. Dobudowane później dwukondygnacyjna wieża i niski babiniec utrzymane są w stylu rosyjsko-bizantyjskim. W pobliżu ruin, na cmentarzu przycerkiewnym zachowała się żeliwna płyta na grobie pułkownika wojsk rosyjskich P. A. Suchozaneta, uczestnika wojen z Turcją i z Napoleonem. W mieście zachowały się resztki jeszcze jednej cerkwi. Była to późnobarokowa cerkiew unicka p.w. śś. Piotra i Pawła, zbudowana w końcu XVIII w. Miała murowaną, dwukondygnacyjna wieżę, drewniane zaś nawę i prezbiterium. Po likwidacji unii w 1839 r. obiekt przekazano parafii prawosławnej. W 2 pół. XIX w. zniszczone części drewniane świątyni zostały rozebrane, a murowaną wieżę przebudowano na kaplicę, w której przechowywano otoczoną kultem ikonę Zbawiciela. Mocno uszkodzona podczas II wojny światowej kaplica popadła w ruinę; do naszych czasów zachowały się jedynie pozbawione dachu ściany wieży, na których widać jeszcze resztki barokowych zdobień. Czwartą istniejącą w Drui do ostatniej wojny świątynią prawosławną była drewniana Cerkiew Spasska (Zbawiciela) z 1676 r., pierwotnie unicka, która stała na terenie Starego Miasta, na lewym brzegu Drujki przy jej ujściu do Dźwiny. Wcześniej miejsce to zajmowała cerkiew prawosławna pod tym samym wezwaniem, zbudowana zapewne w początkach XVI w., która była najstarszą cerkwią w Drui i w której powstała słynna XVI-wieczna rękopiśmienna Biblia Drujska - jeden z najcenniejszych zabytków piśmiennictwa białoruskiego. Cerkiew spłonęła w 1942 r. podczas likwidacji getta żydowskiego i nie ma dziś po niej śladu. Mówiąc o świątyniach Drui, trudno nie wspomnieć o późnobarokowej synagodze ufundowanej przez Sapiehów w 2 pół. XVIII w., która stała na prawym brzegu Drujki, niedaleko od jej ujścia do Dźwiny. Była to swego czasu jedna z najokazalszych i najpiękniejszych świątyń żydowskich na północno-wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Drujski kanał (gmina żydowska) był największy na Brasławszczyźnie; jego wpływy obejmowały też szereg miejscowości w Inflantach, po drugiej stronie Dźwiny. Druja pozostała dużym skupiskiem Żydów i znaczącym ośrodkiem żydowskiego życia religijnego aż do II wojny światowej. Synagoga również spłonęła podczas likwidacji getta. Ocalałe mury po wojnie rozebrano na cegłę. Do dziś nad brzegiem Drujki, w pobliżu dawnego mostu kolejki wąskotorowej, zachowały się tylko fundamenty. W ich pobliżu znajduje się tablica upamiętniająca miejsce rozstrzeliwań drujskich Żydów. W centrum dawnego Sapieżyna, przy głównej ulicy Drui, zwanej aż do ostatniej wojny ulicą Sapieżyńską, można odszukać wśród zabudowy ślady obwarowań ziemnych dawnego zamku sapieżyńskiego, wzniesionego jeszcze przez Massal-skich na początku XVI w., a w następnym stuleciu przebudowanego na główną rezydencję Sapiehów. Zniszczony podczas wojny północnej zamek nie odzyskał już dawnej świetności i w ciągu XVIII w. stopniowo popadł w ruinę. W drugiej połowie tego stulecia Sapiehowie wznieśli więc w Drui-Sapieżynie nową rezydencję - obszerny dwór, tradycyjnie zwany Zamkiem, położony nad brzegiem Dźwiny, za klasztorem bernardynów. W 1824 r. dwór przejęli Miłoszowie. W okresie międzywojennym urządzono w nim koszary Korpusu Ochrony Pogranicza. Dwór Sapiehów i Miłoszów, kilkakrotnie przebudowywany w XIX i XX w., zachował się do naszych czasów. Jest to budowla w większej części parterowa, wzniesiona na planie prostokąta na wysokich suterenach. Środkowa część jest drewniana, z piętrową nadbudówką centralną. Po bokach przylegają do niej ryzality skrajne, z których prawy jest drewniany, a lewy - murowany, flankowany przez dwie niewysokie, ceglane wieżyczki. Wokół zachowały się pozostałości XIX-wiecznego parku krajobrazowego o powierzchni 4 ha. Obecnie we dworze mieści się sanatorium "Druja". 140 Słynny kamień Borysa I to już prawie wszystkie pamiątki historyczne Drui. Warto wspomnieć jeszcze o ustawionym w 1962 r. pomniku upamiętniającym wspomnianą wyżej bitwę pod Drują w 1812 r., w której rosyjski generał Kulniew rozbił napoleońską konnicę. Na koniec został nam zabytek najstarszy. Oto w nurcie Dźwiny, nieopodal brzegu tuż poniżej ujścia Drujki, spoczywa potężny głaz z wyrytym sześciokoń- czystym krzyżem i zatar tym napisem. Jest to jeden z trzech zachowanych do naszych czasów słynnych Kamień Borysa w Drui Kamieni Borysa, które wy konano w l pół. XII w. na rozkaz połockiego księcia Borysa Wszesławowicza, zwanego Rogowoldem, i rozmieszczono na terenie dawnego księstwa połockiego, obejmującego m.in. tereny dzisiejszej Brasławsz-czyzny i Dziśnieńszczyzny. Kamieniom tym lud nadawał różne nazwy: Borys, Borys-Chlebnik, Pisarz, Pisanik, Borys--Gleb, Borysoglebski, Francuski, Napoleoński. Napis na każdym z głazów brzmiał: "Gospodi pomozi rabu swojemu Bo-rysu". Przypuszcza się, że kniaź kazał wyryć te napisy podczas wielkiego głodu w 1128 r. na głazach stanowiących wcześniej miejsca pogań skiego kultu. Miało to sprzyjać szerzeniu chrześcijaństwa, sławić księcia i zyskać mu przychylność niebios. Nie wiadomo, ile było pier wotnie takich kamieni, ale jeszcze w XIX w. znano ich kilkanaście. Kamień Borysa w Drui jest jedynym, który pozostał na swym pier wotnym miejscu. Dwa inne zostały wywiezione z miejsc, w których się pierwotnie znajdowały: jeden do muzeum w Moskwie, a drugi do Połocka, gdzie ustawiono go koło Soboru Sofijskiego. Część Ka mieni Borysa została zniszczona jeszcza za czasów carskich. O trzech innych wiadomo, że zostały rozsadzone materiałami wybuchowymi w latach trzydziestych XX w., w ramach radzieckiego programu walki z religią. . : Kierunek - Przebrodzie 141 P o zwiedzeniu wszystkich zabytków Drui i podróży w jej bezpowrotnie minioną świetną przeszłość wracamy do Brasławia, by jeszcze tego samego dnia po południu opuścić to gościnne miasto i przenieść się (znów autobusem) w inną wypatrzoną na mapie atrakcyjną okolicę - a mianowicie do położonego w otoczeniu jezior i bagien miasteczka Przebrodzie. l kaź ń, Przebrodzie, Miory Szosa z Brasławia do Przebrodzia biegnie pofałdowaną okolicą, pozbawioną lasów, za to pełną wzgórz i bagnistych zagłębień. W połowie drogi autobus zatrzymuje się w miasteczku Ikaźń, położonym nad sporym, wyjątkowo malowniczym jeziorem tej samej nazwy. Miejscowość godna jest uwagi nie tylko ze względu na urodę okolicy, ale i na swą bogatą i ciekawą historię. W końcu XV w. tutejsze dobra zakupii sekretarz wielkiej księżnej Heleny (małżonki Aleksandra Jagiellończyka) i starosta brasiawski, Jan (Iwan) Sapieha. Na początku następnego stulecia wybudował on na wyspie jeziora Ikaźń zamek, a nad brzegiem założył miasteczko o tej samej nazwie i ufundował cerkiew. Wspomina o tym Aleksander Gwa-gnin w swej XVI-wiecznej Kronice Sarmacji Europejskiej: "Ikaźnia, zamek murowany y miasto drzewiane, nad rzeką tegoż nazwiska od Bratyslawia we dwie mile leży". Później część miasteczka i dóbr należała do książąt Prońskich, a następnie do Stabrowskich, którzy około połowy XVI w. oddali cerkiew kalwinom. W ciągu XVI w. fragment ikaźnieńskich włości należał także do Sieniawskich i Jazłowieckich, jednak w końcu stulecia całość majątku powróciła w ręce Sapiehów. W 1593 r. kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego Lew Sapieha na miejscu dawnego zboru kalwińskiego ufundował kościół katolicki, a w 1627 r. marszałek litewski Jan Stanisław Sapieha wybudował cerkiew unicką. Miasteczko liczyło wówczas ok. 600 mieszkańców i 85 domów. Wygląd zamku ikaźnieńskiego można odtworzyć na podstawie prac wykopaliskowych oraz wizerunku widniejącego na słynnej mapie T. Makowskiego, wydanej na początku XVII w. Zamek stał na wyspie połączonej z lądem za pomocą mostu wspartego na czółnach, który w razie potrzeby łatwo było zdemontować. Czworoboczną budowlę wzniesiono w najwyższej części wyspy. Południowe skrzydło Twierdza na pograniczu 143 zajmowała masywna, dwukondygnacyjna część mieszkalna, zbudowana z cegły i głazów, z okrągłą basztą narożną. Od wschodu i północy wznosił się kamienno-ceglany mur grubości 2 m, natomiast od zachodu tylko gliniany wał, który nadbudowano drewnianą palisadą. Z tej strony znajdował się także wjazd do zamku. Oddzielnie stała czworoboczna, drewniana wieża. Od południa przylegało do zamku podzamcze, obwiedzione ziemnym wałem z drewnianymi umocnieniami. Kafle z zamku w Ikaźni Zamek w Ikaźni, jako jedna z pogranicznych twierdz Brasławszczyzny, odgrywał istotną rolę w konfliktach zbrojnych Wielkiego Księstwa Litewskiego z państwem moskiewskim, do których dochodziło kilkakrotnie w ciągu XVI i XVII w. Już w 1515 r., a więc w kilkanaście lat po wzniesieniu warowni, wojska moskiewskie oblegały twierdzę i spaliły miasteczko. Podczas wojny o Inflanty w 1561 r. Sapiehowie umieścili w Ikaźni silny garnizon wojsk zaciężnych. W 1654 r. zamek został zdobyty przez wojska moskiewskie, a w rok później zajęli go Szwedzi. Na temat oblężenia w 1654 r. zachowało się ciekawe podanie. Przygotowując się do obrony, załoga zamku zatopiła w jeziorze pływający most łączący wyspę z lądem. Po kilku nieudanych próbach przedostania się na wyspę Moskale już mieli odstąpić od oblężenia, gdy przed wieczorem zauważono, jak krowa pasąca się na brzegu ruszyła przez wodę w kierunku zamku. Jak się okazało, stąpała po płytko zanurzonym moście. Najeźdźcy rzucili się za krową na wyspę i po gwałtownym szturmie zdobyli fortecę. Według miejscowej tradycji dowódca obrony, podczaszy brasławski Jan Droz-dowski, w ostatniej chwili zdołał zrzucić z wieży do jeziora skrzynię ze skarbami, których później wielokrotnie bezskutecznie szukano. Ostateczną zagładę ikaźnieńskiemu zamkowi przyniosła wojna północna na początku XVIII w. Sapiehowie byli wówczas stronnikami Stanisława Leszczyńskiego i króla Szwecji Karola XII. Miasto i zamek zostały splądrowane i zniszczone przez zbrojne oddziały ich śmiertelnych wrogów - Ogińskich, którzy wzięli stronę króla Augusta II 144 "Ludność rzuciła się na bolszewików..." Mocnego i Rosji. Po tych zniszczeniach zamku już nie odbudowano, a jego resztki były stopniowo rozbierane. Dziś na wyspie jeziora Ikaźń pozostały tylko fragmenty fundamentów i umocnień ziemnych. W l pół. XVIII w. dobra ikaźnieńskie były w dzierżawie Rudomina--Dusiackich i Szczyttów, a w 1753 r. Sapiehowie sprzedali je swym krewnym Łopacińskim. Później majątek często zmieniał właścicieli i należał kolejno do Pruszyńskich, Burzyńskich, Jundziłłów i Rome-rów, a przed I wojną światową - do Rosjan Szczegłowitowych. Ikaźń nie rozwijała się pomyślnie. W 1800 r. liczyła zaledwie 163 mieszkańców i 50 domów. Podczas inwazji Napoleona na Rosję w lipcu 1812 r. w Ikaźni kwaterował car Aleksander I, a po jego odwrocie wojska francuskie spaliły miasteczko wraz z kościołem. W 1879 r. było tu 541 mieszkańców, a więc ciągle mniej niż w I pół. XVII w. W 1919 r., gdy po wycofaniu się wojsk niemieckich okoliczne tereny zostały opanowane przez bolszewików, Ikaźń była jednym z ośrodków oporu przeciwko władzy radzieckiej. Miejscowa ludność zaczęła tworzyć samoobronę przed terrorem komunistycznym, którą zwano "zieloną armią". Jednym z jej przywódców był proboszcz z Ikaźni, ks. Michał Buklarewicz, który w czerwcu 1919 r. zorganizował 300-osobowy oddział partyzancki i sam z bronią w ręku stanął na jego czele, przeprowadzając kilka udanych akcji. Początek antybolszewickiego powstania nastąpił w Ikaźni przed kościołem, po nabożeństwie w dniu Bożego Ciała. Tak opisuje ten epizod Walerian Charkiewicz w szkicu Bmsławszczyzna walcząca: "Ludność rzuciła się na bolszewików, którzy nie stawiali żadnego oporu (tak byli zaskoczeni) i rozbroiła ich. Oprócz zdobytych w ten sposób karabinów i naboi, znalazło się na wozach sporo granatów ręcznych. W ten sposób powstał nieźle uzbrojony, ale całkiem niewy-ćwiczony oddział "zielonych", nad którym dowództwo objął ks. Buklarewicz (...). Powstańcy zostali przez dowództwo podzieleni na "ogniwa" podług wiosek i gmin; ogniwa otrzymały dowódców, z których żaden nie był przygotowany do swej roli. Oddział z Ikaźni ruszył do Przebrodzia (...). Koło wsi Zaczerwje natknięto się na oddział bolszewicki. Wywiązała się krótka strzelanina, po której bolszewicy uciekli." Nie doczekawszy się pomocy polskiego wojska, które pod międzynarodowym naciskiem wstrzymało rozwijającą się ofensywę (opanowano w jej trakcie m.in. Wilno), oddział wkrótce rozproszył się, \ Błogosławieni z Ikaźni 145 a zdradzony ks. Buklarewicz został aresztowany przez bolszewików i w dniu 27 czerwca 1919 r. rozstrzelany wraz z młodszą siostrą Emilią w Bigosowie. Po wkroczeniu polskiej armii w 1920 r. ich prochy uroczyście pochowano koło kościoła w Ikaźni, a na mogile ustawiono głaz-pomnik, zniszczony w latach czterdziestych i odnowiony w 1995 r. Z Ikaźnią związani byli także dwaj młodzi księża aresztowani za swą działalność duszpasterską i patriotyczną przez Gestapo i zamordowani w Berezweczu w dniu 4 marca 1942 r. Byli to proboszcz miejscowej parafii ks. Władysław Maćkowiak oraz wikary ks. Stanisław Pyrtek. Pomimo ostrzeżeń o grożącym im niebezpieczeństwie nie opuścili swych wiernych. Obaj znaleźli się w grupie 108 męczenników z okresu II wojny światowej, beatyfikowanych przez papieża Jana Pawła II w 1999 r. Kościół w Ikaźni Obecna Ikaźń jest zwykłą wioską, i to niezbyt dużą, liczy bowiem niewiele ponad 300 mieszkańców. Obok pozostałości zamku na wyspie jedynymi godnymi uwagi obiektami są tu cerkiew p.w. św. Mikołaja zbudowana w 1905 r. w typowym stylu rosyjsko-bizantyjskim oraz kościół katolicki p.w. Bożego Ciała, wzniesiony w latach 1905-1912. Temu ostatniemu warto poświęcić nieco uwagi, bowiem imponuje bogactwem detali architektonicznych i rozmiarami, zdecydowanie górując nad niską i w większości drewnianą zabudową Ikaźni. Przez wiele lat po II wojnie światowej, jak wiele innych świątyń na terenie ZSRR, kościół służył za magazyn, a później stał opuszczony i zdewastowany. W latach dziewięćdziesiątych został zwrócony wiernym i poddany remontowi. Jest 146 Rybacy w roli saperów to już trzecia świątynia katolicka w tym miejscu. Pierwszą, drewnianą, fundowaną przez Lwa Sapiehę w 1593 r., spalili Francuzi w 1812 r. Kolejną, również drewnianą, wzniesiono ze składek wiernych w 1815 r. i rozebrano po ukończeniu obecnego kościoła. Obecny kościół jest monumentalną budowlą o eklektycznej architekturze, w której dominują elementy neogotyckie i neo-romańskie. Ma układ trójnawowej bazyliki z transeptem i półokrągłą apsydą. Fasadę flankują dwie wysokie, czterokondy-gnacyjne wieże ze spiczastymi dachami. Ściany, wsparte masywnymi szkarpami, wykonano z kamieni polnych, a wieże, dekoracyjną oprawę okien i drzwi oraz ozdobne detale - z czerwonej cegły. W podobnym stylu utrzymane jest kościelne ogrodzenie i brama wejściowa. Miasto z dziesięcioma domami 147 miasteczka ziemie. W innej wersji przywilej pochodzi nie Od Batorego, lecz od Zygmunta Augusta i został nadany w 1571 r. W każdym razie w końcu XVI w. Przebrodzie miało już prawa miejskie i było siedzibą wójtostwa. Nie wpłynęło to jednak na jego rozwój, skoro w 1629 r. liczyło zaledwie Po dalszych kilkunastu kilometrach jazdy autobusem wysiadamy w kolejnym dawnym miasteczku, a obecnie wsi - Przebrodziu. O ile w Ikaźni o dawnej miejskości przypominał przynajmniej imponujących rozmiarów kościół, o tyle Przebrodzie ma wygląd typowej wsi-ulicówki z dwoma rzędami drewnianych domów zwróconych szczytami do drogi, ładnych zresztą i mających wiele uroku. W Ikaźni obie świątynie zostały zwrócone wiernym i wyremontowane. W Przebrodziu - owszem, jest i kościół, i cerkiew, ale nieczynne (w każdym razie były nieczynne w 1990 r.). Nieduży kościół stoi opuszczony i mocno zdewastowany, a drewnianą cerkiew z 1908 r. po rozebraniu wieży przerobiono na wiejski klub i trudno się nawet domyślić, że był to kiedyś obiekt sakralny. Lokalna legenda założenie Przebrodzia wiąże z jedną z wypraw króla Stefana Batorego przeciw Moskwie. Na wąskim przesmyku pomiędzy jeziorami Nobisto i Obsterno znajdował się wówczas jedynie biedny przysiółek rybacki. Rybacy usypali bród, który pomógł w przeprawie królewskich wojsk. Wdzięczny król nadał miejscowości prawa miejskie i nazwę Przebrodzie, a jej mieszkańcy zyskali wolność osobistą i otrzymali na własność przyległe do nowego 10 domów i 70 mieszkańców. W czasach króla Augusta III Przebrodzie było ośrodkiem starostwa, wydzielonego z części dawnego starostwa brasław-skiego. Należało w owym czasie do Kossakowskich. W 1792 r. Stanisław August Poniatowski potwierdził dawny przywilej miejski na prawie magdeburskim. Miejscowość nadal nie miała jednak charakteru miasta, bowiem inwentarz z 1790 r. informuje o istnieniu w niej zaledwie 23 domostw i jednego zajazdu. Jak wynika z carskich dokumentów, po skasowaniu unii 4 km 148 Niepokorni unici z Przebrodzia Iajemnicze bagno pociągało nas tak mocno, że jeszcze przed zapadnięciem zmroku postanowiliśmy w kilka osób j l kościelnej w Cesarstwie Rosyjskim w 1839 r. Przebrodzie znane było jako ośrodek oporu grekokatolików. Agenci niesławnej pamięci likwidatora unii, metropolity Siemaszki, donoszą, że z przebrodz-kimi unitami sprawa jest ciężka, bo to ludzie wolni, niespokojni, niepokorni, nie przywykli do ślepego podporządkowania. W końcu jednak zrobiono z nimi porządek i miejscową XVIII-wieczną cerkiew unicką, ufundowaną w 1782 r. przez gen. Jerzego Kossakowskiego, zamieniono na prawosławną. W 1900 r. miasteczko wraz z kościołem i cerkwią doszczętnie spłonęło, po czym odbudowano je w zachowanym do dziś kształcie. Przebrodzie nie imponuje więc ani bogactwem dziejów, ani zabytkami, ale jego niezaprzeczalnym atutem jest malownicze położenie. Leży bowiem na wąskim przesmyku stałego lądu pomiędzy dużymi jeziorami Obsterno i Nobisto. Nieco dalej na południu jest jeszcze jezioro Ważą, a od wschodu rozciąga się ogromna niecka Bagna Mech. Miejsce to stanowiło więc od wieków naturalne przejście pomiędzy jeziorami i bagnami. Sądząc z nazwy, musiał tu istnieć ważny bród. W późniejszym okresie poprowadzono tędy gościniec z Drai do Poho-stu, a obecnie biegnie przez Przebrodzie szosa z Brasławia do Mior. Miasteczko znane jest jako ośrodek białoruskiego folkloru, działa w nim duży chór ludowy. W Przebrodziu mieszka sporo Polaków, z którymi wkrótce nawiązaliśmy kontakt i przeprowadziliśmy kilka sympatycznych rozmów. U jednej z polskich rodzin zakupiliśmy ziemniaki na obiad i, jako że zbliżał się już wieczór, udaliśmy się na poszukiwanie miejsca na nocleg. Na biwak wybraliśmy niezbyt odległe od miasteczka, pełne uroku miejsce wśród piaszczysk, niskich sosenek i jałowców na wschodnim brzegu jeziora Nobisto, które w tym miejscu oddziela od rozległego Bagna Mech jedynie wąska piaszczysta grzęda. W ostępach Bagna Mech 149 zrobić wypad na skraj bagna. Jego obrzeże porasta pas gęstego lasu, który trzeba pokonać, aby dotrzeć na teren otwarty. Następnie czekała nas kolejna przeszkoda, w postaci tzw. okrajka, czyli ciągnącego się wokół mszaru pasa silnie podmokłego ba-gniska ze stojącą wodą, na szczęście niezbyt szerokiego. Gdy skacząc z kępy na kępę pokonaliśmy go wreszcie, znaleźliśmy się w sosnowym borze bagiennym. W miarę posuwania się w głąb bagna las stopniowo rzedł, a sosny stawały się coraz niższe, coraz bardziej rachityczne i poskręcane. Wreszcie przed naszymi oczami, w promieniach niskiego, skłaniającego się ku zachodowi słońca, otworzył się zapierający dech w piersiach widok otwartego, bezkresnego mszaru, na którym królowały ogromne czapy mchów torfowców w dziesiątkach odcieni zieloności, z których z rzadka wyrastały zupełnie już niskie, porośnięte brodami porostów sosenki. Gdzieniegdzie wśród mchów błyskały oczka czarnej, bagiennej wody. Mimo woli na myśl przychodziły strofy z Pana Tadeusza: Dalej co krok czyhają, niby wilcze doły, Małe jeziorka trawą zarosłe napoły, Tak głębokie, że ludzie dna ich nie dośledzą [Wielkie jest podobieństwo, że djabfytam siedzą). Woda tych studni skini się, plamista rdzą krwawą, A z wnętrza ciągle dymi, zionąc woń plugawą, Od której drzewa wkoło tracą liść i korę; Łyse, skarłowaciale, robaczliwe, chore, Pochyliwszy konary mchem koltunowate, I pnie garbią brzydkiemi grzybami brodate, Siedzą wokoło wody jak czarownic kupa, Grzejąca się nad kotłem, w którym warzą trupa. Za temi jeziorkami już nietylko krokiem, Ale daremnie nawet zapuszczać się okiem, Bo tam już wszystko mglistym zakryte obłokiem Co się wiecznie ze trzęskich oparzelisk wznosi... Bagno Mech jest jednym z kilku rozległych torfowisk wysokich, czyli mszarów, które rozciągają się na Brasławszczyźnie 150 Dwór w Zabłociu i Dziśnieńszczyźnie, a więc w północno-wschod-niej części przedwojennego województwa wileńskiego. Torfowiska nadają j tym okolicom szczególny charakter, odróżniający je od innych ziem dawnej Rzeczypospolitej, a zbliża- i jacy do obfitujących w roz- j ległe mszary Inflant, rosyj-1 skiej Dalekiej Północy czyi Skandynawii. O mszarach i więcej opowiem przy oka-1 zji wizyty na największymi z nich - Bagnie Jelnia, f które rozciąga się między Molenna staroobrzędowców w Niwnikach Miorami a Dzisną. Tu więc tylko kilka danych o Bagnie Mech. Zajmuje ono powierzchnię 4864 ha i wypełnia nieckę o średnicy ok. 8 km. Przez jego środek przepływają rzeczki Chrobrówka i jej dopływ Hołczyca. Od 1981 r. bagno chronione jest jako hydrologiczny rezerwat przyrody. Przynagleni zapadającym zmrokiem wróciliśmy na biwak, aby zdążyć jeszcze zachwycić się zachodem słońca nad jeziorem Nobisto. Zza wody dobiegały nas śpiewne modlitewne zawodzenia z cerkwi staroobrzędowców w Niwnikach. Za plecami czuliśmy tajemniczy, milczący ogrom bagna Mech. D opiero w kilka lat po naszej wyprawie dowiedziałem się, że całkiem niedaleko miejsca naszego biwaku, w dawnym majątku Zabłocie, położonym 2 km na północ od jeziora Nobisto, znajduje się jeden z bardzo nielicznie zachowanych na Białorusi XVIII-wiecznych dworów drewnianych. Jak wynika ze zdjęć i opisu zamieszczonego w IV tomie cytowanego już Co padło łupem Francuzów? 151 dzieła Romana Aftanazego, jest on budowlą parterową o szlachetnych proporcjach, wzniesioną na wysokiej podmurówce z kamieni polnych, z oryginalnym portykiem o czterech kolumnach dźwigających belkowanie i trójkątny fronton z gzymsem kostkowym. Dwór zbudowano w 1742 r., o czym świadczy data wyryta na kamiennej płycie przed progiem. Majątek należał wówczas do nieznanej bliżej rodziny Gierzdów, która w rok później sprzedała go Dmochow-skim. W ręku Dmochowskich dobra pozostały do 1939 r. W 1812 r. dwór w Zabłociu został doszczętnie ograbiony przez ciągnące na Moskwę wojska francuskie. Zachował się spis zagarniętych wówczas rzeczy, co daje dobre wyobrażenie o zasobności średniej wielkości dworu w owych czasach. Łupem napoleońskich żołnierzy padło: 40 pudów żelaza, 25 pudów soli, po 20 pudów wędliny i suszonej ryby, 10 pudów słoniny, 3 pudy tytoniu, 1550 garnców gorzałki, 140 garnców piwa, 240 garnców miodu i kilkaset garnców octu. Ponadto: wina francuskie, masło, sery, wosk, futra, szuby, meble, zegar, lustra, stare strzelby i szable, dzieła sztuki, srebra stołowe, posag dla córki w wysokości 2000 złotych srebrem oraz biblioteka. Ogółem straty wyceniono na ogromną sumę 60,5 tyś. złotych srebrem. Niedługo potem w Zabłociu zatrzymał się napoleoński generał hr. An-toine Drouot. Zastając pusty i kompletnie ogołocony dwór, napisał na blacie ocalałego biurka (cyt. za R. Aftanazym): "Znajwiększym smutkiem znajduję to mieszkanie zniszczonym przez moich ziomków, niezmiernie żałuję, że osoby w nim mieszkające zmuszone byty opuścić swe siedliska - 20 lipca 1812". Wśród pamiątek rodzinnych w Zabłociu aż do II wojny światowej przechowywano wycięty fragment blatu z zachowanym tekstem francuskiego generała. W ciągu XIX w. Dmochowscy ponownie zgromadzili w swym dworze cenne zbiory. Część z nich padła jednak łupem lokaja, który w 1932 r. zamordował i okradł swego pana, Michała Dmochowskiego, a pozostała część spaliła się w 1944 r. w Wilnie, dokąd wywiózł je ostatni właściciel majątku - Władysław Dmochowski. W dworze zabłockim urodzili się dwaj najbardziej znani przedstawiciele rodu Dmochowskich: Kazimierz (1780-1851) - arcybiskup metropolita mohylewski od 1848 r. (katolicka metropolia mohylew-ska obejmowała w tym czasie całe Cesarstwo Rosyjskie, aż po Sa-chalin), oraz jego bratanek Henryk (1810-1863), rzeźbiarz i powstaniec. Ten ostatni, uczestnik obu XIX-wiecznych powstań narodo- 152 Dmochowski - rzeźbiarz i powstaniec wych, byi niezwykle barwną postacią. W młodości ukończył wydział prawa Uniwersytetu Wileńskiego. Wkrótce potem wybuchło powstanie listopadowe, w którym wziął udział jako członek partyzanckiego oddziału swego przyjaciela Józefa Zaliwskiego. Wraz z nim też po upadku powstania udał się na emigrację i osiadł w Paryżu. Razem oddawali się przygotowaniom do nowego powstania na ziemiach polskich. W tym celu w 1833 r. przybyli przez Galicję do Królestwa Polskiego. Gdy ich działania nie przyniosły rezultatu, powrócili do zaboru austriackiego, gdzie prowadzili agitację na rzecz uwłaszczenia chłopów i walki narodowo-wyzwoleńczej. Dmochowski pracował głównie w rejonie Złoczowa w Galicji Wschodniej. Również i tu niczego nie osiągnęli. Najpierw aresztowany został Zaliwski, a w kilka miesięcy później chłopi schwytali Dmochowskiego i przekazali go władzom austriackim, które po długim śledztwie skazały go na pięć lat więzienia. Po wyjściu na wolność Dwór w Zabłociu . . ,. w 1841 r. ponownie przeby wał we Francji, gdzie uczył | się snycerstwa i zaczął two rzyć pierwsze dzieła rzeźbiar skie. Około 1851 r. wyjechał do USA, gdzie zasłynął jako zna komity rzeźbiarz, tworząc pod | pseudonimem Henri D. San- ders. Był twórcą m.in. licz nych popiersi amerykańskich mężów stanu. W 1859 r. sko rzystał z otrzymanego od władz carskich zezwolenia i wrócił do ojczyzny, otoczony już po wszechnym szacunkiem jako znany artysta. Po pobycie w Poznaniu wyjechał w 1861 r. do Wilna, gdzie stworzył kilka cennych dzieł rzeźbiarskich, wreszcie osiadł w rodzinnym majątku w Zabłociu. Po wybuchu powstania styczniowego natychmiast przyłączył się do konspiracji i w marcu 1863 r. został mianowany komisarzem Rządu Narodowego na powiat dziśnień-ski. Rozwinął akcję werbunkową, osobiście objeżdżając siedziby szlacheckie na Dziśnieńszczyźnie, a na początku maja wyruszył w pole na czele dobrze uzbrojonego, 100-osobowego oddziału, z którym postanowił przedostać się do lasów borysowskich celem połączenia się Turyści wzbudzają sensację 153 z większymi siłami powstańczymi. W dniu 14 maja pod majątkiem Porzecze oddział Dmochowskiego został znienacka otoczony przez znaczne siły rosyjskie i kompletnie rozbity, a on sam poległ w walce. Cóż, szkoda, że nie wiedziałem wówczas o istnieniu dworu w Zabłociu, bo z pewnością odwiedzilibyśmy go, tym bardziej, że w pobliżu znajduje się inny zachowany dwór - w dawnym majątku Rudnickich w Dziedzińce, a stamtąd już tylko kilka kilometrów do Idołty i kaplicy z grobami rodzinnymi Miłoszów, o których była mowa przy opisie ich drujskich dóbr. N astępnego dnia powróciliśmy do Przebrodzia, aby podjechać kilka kilometrów autobusem do przysiółka Apa-nasionki leżącego na południowym skraju Bagna Mech. Stąd ruszyliśmy na wschód, w kierunku Mior, wzdłuż ciągu niewielkich jezior: Głębokiego, Średniego i Sumówka. Nad tym ostatnim rozłożyła się nieduża wioska Janowo, złożona z niewielkich, drewnianych domków, otoczonych równie mikroskopijnymi zabudowaniami gospodarczymi i mini-działkami przyzagrodowymi. Wzbudziliśmy tam niemałą sensację, bowiem z dużą dozą pewności przyjąć można, że jej mieszkańcy nigdy w życiu nie widzieli turysty z plecakiem. Po minięciu kilku przysiółków i niewielkiego lasu dotarliśmy nad brzeg wąskiego i wydłużonego jeziora Osinówka, skąd szeroka droga powiodła nas na północ, do szosy Brasław-Miory, a następnie dębowa aleja - do położonego na skraju Bagna Mech dworu Kamienpol, na którego terenie po II wojnie światowej urządzono kołchoz. Jest to rzadki na Brasławszczyźnie przykład dawnego majątku, w którym niemal w całości zachowała się przedwojenna zabudowa. Kamienpol wchodził niegdyś w skład rozległych dóbr Miory, które w l pół. XVII w. należały do Ryłłów, a w 1640 r. zostały zakupione przez zubożałą książęcą rodzinę Światopełk-Mirskich. W wyniku działów rodzinnych na po- 154 Siedziba Mirskich w Kamienpolu czątku XVIII w. Kamienpol wydzielono z dóbr miorskich w osobną dzierżawę, którą objął łowczy brasławski Jan Mirski, protoplasta linii rodu zwanej później kamienpolską. W ręku Światopełk-Mirskich majątek pozostał do II wojny światowej. Mirscy z Kamienpola byli znani na Brasławszczyźnie i często sprawowali urzędy i funkcje publiczne, m.in. podkomorzego brasławskiego, sędziego brasławskiego i marszałka szlachty powiatu dziśnieńskiego. ZESPÓŁ DWORSKI Duży dwór Mirskich, o skromnej architekturze, został wzniesiony w 1873 r., najprawdopodobniej przez Wi-sława Mirskiego. Jest to budynek parterowy z piętrową częścią środkową poprzedzoną półowalnym, sze-ściokolumnowym portykiem. Po przebudowie w latach siedemdziesiątych XX w. mieści się w nim szkoła. We wnętrzu zachowały się dwa XIX-wieczne, klasycystyczne piece kaflowe ozdobione medalionami. Przetrwał także do dziś zespół neogotyc-kich zabudowań gospodarczych z początku XX w., które tworzą zamknięty czworobok. Jedną z ciekawszych budowli jest lodownia, czy też lamus, wzniesiona w tym samym czasie co dwór i ozdobiona drewnianymi detalami. Zachowały się wreszcie pozostałości parku regularnego o ciekawym układzie, z zajmującą centrum kompozycji czworoboczną polaną obwiedzioną aleją lipową i systemem kanałów. Dwór w Kamienpolu Po zwiedzeniu dworu wracamy do szosy, którą wędrujemy w kierunku Mior. Niewielkie przysiółki mijane po prawej, to dawne folwarki dóbr kamienpolskich i miorskich: Doł-hówka, Osinówka, Orzechówka i Słobódka. Wkrótce przekraczamy linię kolejową z Woropajewa do Drui, za którą rozpoczynają się już zabudowania Mior, rozłożone nad brzegiem Jeziora Miorskiego. Historia Mior nie jest zbyt długa i nie mamy na temat tej miejscowości zbyt wielu informacji. Pierwsza wzmianka o miasteczku Miory w powiecie brasławskim pochodzi z 1567 r. Następną znajdujemy dopiero w 1621 r., w testamencie Nastazji Mierskiej (Mirskiej), która wyraziła życzenie, by pochowano ją w majątku Miery, nad jeziorem, w nowo założonej cerkwi. Można więc przypuszczać, że miasteczko rozwinęło się przy owym majątku Miery, którego nazwa - przekształcona później w "Miory" - pochodziłaby od nazwiska Mierskich. Ten zubożały ród książęcy, piszący się także Mirscy lub Światopełk--Mirscy, posiadał liczne dobra na Brasławszczyźnie. Z drugiej jednak strony z dokumentów wynika, że w l pół. XVII w. Miory były ośrodkiem dóbr należących do Ryłłów, a Światopełk-Mirscy kupili je dopiero w 1640 r. W XIX w. majątek Miory w wyniku parcelacji uległ silnemu rozdrobnieniu, jednak aż do II wojny światowej jego część pozostała w ręku Mirskich. Z czasem ich główną siedzibą stał się położony o 5 km na zachód folwark Kamienpol, który odwiedziliśmy wcześniej. 156 Na miorskim jarmarku Z końca XVIII w. mamy informację, że Miory były wówczas siedzibą gminy w powiecie dziśnieńskim. Nie wiemy, czy miejscowość otrzymała prawa miejskie, w każdym razie do I wojny światowej była określana jako miasteczko. Na pewno była natomiast lokalnym ośrodkiem handlowym i miejscem odbywania targów oraz jarmarków. Zachował się opis takiego jarmarku z 1871 r., zamieszczony w książce Pomiąć. Mijorski rajon (tłumaczenie z rosyjskiego - G.R.): "Z dalekich miejscowości wieśniacy przyjeżdżają do Mior w przeddzień dnia jarmarku (8 września), ci bliżsi - w dzień jarmarku. Na łąkach, przed wsią, stawiają wozy i konie. Rżenie i tupot koni, zawodzenie dziadów, gwar, hałas - wszystko zlewa się w jeden bazarowy szum. We wsina ulicy po jednej stronie zatrzymują się przyjezdni staroobrzędowcy z jabłkami, piernikami, bułkami; sprzedaje się tu też krzyżyki, ikony, a kiedyś (niedawne czasy) także polskie książki, szka-plerze itp. Po drugiej stronie wsi siedzą dziady, śpiewają w większości pieśni religijne, litanie. Przed kościołem tłoczą się wierni; niektórzy, szczególnie kobiety- Ozdobne okno we wsi w okolicy Mior -szlachcianki, pełzną na kolanach wokół kościoła, inni śpieszą do kościoła, posłuchać "organu"; tu kupują oni różne części ludzkiego ciała, wykonane w miniaturze z wosku: kto cierpi na ból głowy, kupuje głowę w nadziei pozbycia się choroby; chory na oczy kupuje oko; dziewczęta kupują woskowe płytki z wizerunkiem człowieka, aby być strojnymi i pięknymi. Wszystkie tego rodzaju rzeczy leżą najpierw przed obrazem Matki Boskiej, skąd dopiero zabiera się je do sprzedaży. Z kościoła Socjalistyczny rozwój 157 ludzie kierują się ku swoim wozom na obiad. Potem kupują wszystko co niezbędne i wracają do domu; dzieciom przywożą jabłka i bubliczki." W okresie międzywojennym, podobnie jak za czasów carskich, Miory były niewielkim miasteczkiem gminnym w powiecie dziśnieńskim, liczyły ok. 60 domów zamieszkanych głównie przez ludność żydowską. Rozwój miejscowości nastąpił po włączeniu jej w skład Białoruskiej SSR. W 1940 r. została stolicą rejonu, w 1957 r. uzyskała status osiedla miejskiego, a w 1972 r. - prawa miejskie. Obecnie jest to miasto rejonowe w obwodzie witebskim i liczy 9,5 tyś. mieszkańców. Po II wojnie światowej Miory "zdetronizowały" więc dawną historyczną stolicę powiatu - Dzisnę, która jest obecnie niewielkim miasteczkiem w rejonie miorskim. Kościół w Miorach Miasto Miory, rozcią gnięte wzdłuż brzegu wy- t dłużonego i wąskiego Jeż. ' ' ' •' Miorskiego, ma w więk szości niską, drewnianą zabudowę, złożoną z po malowanych na kolorowo domków otoczonych og ródkami. W centrum znajduje się plac, w któ rego zabudowie dominu ją typowe budynki o nie ciekawej architekturze. Takie same spotkać mo żemy w niemal każdym mieście, które dopiero za władzy radzieckiej roz winęło się w większy ' ośrodek administracyjny. Na peryferiach miasteczka leży kilka niewielkich zakładów przemysłowych. Jedynym godnym uwagi obiektem w Miorach jest okazały kościół katolicki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, który stoi w otoczeniu starych drzew nad brzegiem jeziora w południowej części miasta. 158 Okazała neogotycka świątynia Są niejakie dane, że kościół istniał tu już w XVI w. Jak się jednak wydaje, pierwszą świątynią w Miorach była cerkiew prawosławna, o której mowa we wspomnianym wyżej testamencie Natalii Mier-skiej z 1621 r. W 1641 r. cerkiew ta otrzymała bogato uposażenie od ówczesnego właściciela miejscowości, sędziego brasławskiego Sebastiana Światopełk-Mirskiego. W trzy lata później sędzia założył przy niej monaster prawosławny. W 1690 r. syn Sebastiana, Michał, odebrał klasztor prawosławnym i przekazał unickim bazylianom. Stało się to powodem interwencji dyplomatycznej cara Piotra Wielkiego, który domagał się od króla Augusta Mocnego zwrotu obiektu poprzednim właścicielom. Interwencja ta nie przyniosła efektu; w 1728 r. cerkiew zamieniono w kościół katolicki, natomiast klasztor objęli kanonicy regularni. Klasztor skasowały władze carskie w 1832 r. Po powstaniu styczniowym sam wileński gubernator, słynny Murawiow--Wieszatiel, polecił odebrać katolikom również kościół, na szczęście jednak przeniesiono go na inne stanowisko i rzymskokatolicka świątynia w Miorach przetrwała, a w 1907 r. została zastąpiona przez nową, murowaną, która istnieje do dziś. Miorski kościół to okazała, trójnawowa budowla neogotycka z czerwonej cegły, wyposażona w pięcioboczne prezbiterium i pojedynczą zakrystię. Dominantą bryły kościoła są dwie wysokie wieże nakryte spiczastymi dachami. Ściany są wzmocnione masywnymi, schodkowymi szkarpami. Fasadę zdobią portal, rozeta i wąskie, ostrołukowe nisze. W ściany boczne świątyni wmurowano od zewnątrz tablice nagrobne książąt Światopełk-Mirskich, właścicieli pobliskiego majątku Ka-mienpol. W Miorach zakończył się pieszy odcinek naszej trasy po Brasławszczyźnie. Kolejny etap podróży, do historycznej stolicy powiatu - miasta Dzisna, pokonaliśmy autobusem. Na końcu świata - Dzisna P ołożona nad Dźwiną Dzisna to jedno z najstarszych miast na północnej Wileńszczyźnie. Zarazem jest to kolejny historyczny ośrodek miejski dawnej Rzeczypospolitej, który dzięki "detronizacji" dokonanej przez inne centrum administracyjne (w tym przypadku Miory) uniknął w czasach radzieckich rozbudowy, zachowując wiele dawnego uroku. Początki miejscowości sięgają zamierzchłych czasów. Już w XI w. przy ujściu rzeki Dzisny do Dźwiny istniał gród książąt połockich zwany Kopiec-Gródkiem, chroniący ważny szlak komunikacyjny, jakim była Dźwiną. Kopiec-Gródek leżał na prawym brzegu Dzisny, w miejscu, które dziś jest rozległą wyspą na Dźwinie. Z czasem niewielka osada rozwinęła się także na wysokim lewym brzegu Dzisny. Na początku XIV w. Kopiec-Gródek został włączony do Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym okresie na miejscu dawnego grodu wzniesiono zamek otoczony umocnieniami ziemnymi, zajmujący powierzchnię ok. 5 ha. Jest on wymieniany w kronikach zakonu inflanckiego, dla którego stanowił poważną przeszkodę w wypadach w głąb ziemi połockiej. W XIV i na początku XV w. zamek dziśnieński odgrywał rolę for-poczty Połocka, kontrolując ruch na Dźwinie i utrudniając dostęp do stolicy księstwa. Po bitwie grunwaldzkiej i rozbiciu Krzyżaków stracił znaczenie militarne i zapewne był opuszczony, bowiem nie wymieniają go źródła z XV i l pół. XVI w. Odzyskał znaczenie podczas wojny z Moskwą o Inflanty. Gdy w 1563 r. car Iwan Groźny opanował Połock, obrońcy miasta wycofali się do Dzisny i odbudowali fortyfikacje zamku, przywracając mu walory obronne. Pracami kierowali Borkołab Korsak i Roman Chodkiewicz. Doceniając rangę pogranicznej warowni, która częściowo przejęła funkcje Połocka, król Zygmunt August nadał Dziśnie w 1569 r. magdeburskie prawa miejskie. Miasto składało się wówczas z dwóch części - jedna skupiała się wokół twierdzy [tu znajdowała się rezydencja burgrabiego, arsenał i plac targowy), a druga na przeciwnym brzegu Dzisny, gdzie znajdował Batory pod Połockiem 161 160 Przegląd wojsk Rzeczypospolitej się ratusz, warsztaty rzemieślnicze oraz dwie cerkwie prawosławne i jedna unicka. Do największego znaczenia doszła Dzisna podczas wyprawy króla Stefana Batorego na Połock w 1579 r., kiedy wybrano ją na jedną z głównych baz wojsk Rzeczypospolitej. W ramach przygotowań wojennych zamek został dodatkowo umocniony i rozbudowany. Przekopano kanał łączący Dzisnę z Dźwiną, przez co twierdza znalazła się na wyspie, zwanej odtąd Wyspą Batorego. Monarcha kilkakrotnie wizytował ją osobiście. Bezpośrednio przed ofensywą na Połock, w dniu 4 sierpnia, Stefan Batory w obecności senatorów i wojska przyjął w Dziśnie hołd od księcia kurlandzkiego Gotharda Kettlera, potwierdzając mu nadanie lenne na Kurlandię. Następnie w towarzystwie księcia oraz kanclerza Jana Zamoyskiego dokonał przeglądu skoncentrowanych pod miastem oddziałów pod wodzą hetmana Mikołaja Mieleckiego. Zachował się barwny opis tej ceremonii pióra cudzoziemskiego obserwatora: "Król, mając przy boku Zamoyskiego, stoi konno na niewielkim wzgórzu. Koń pod nim wysoki, ciemnogniady, tureckiej krwi. Batory ma na sobie szkarłatny żupan, z wierzchu przykryty sobolowa delją. W prawej ręce dzierży krótki, turkusami nabijany czekan. Daleki glos trąb oznajmia rozpoczęcie defilady. Błękitne powietrze przeciął złoty zygzak hetmańskiej buławy. Podnosi się na to skinienie w perspektywie gościńca obłok pyłu, zbliża się i rośnie, niosąc ze sobą jakby pomruk nadciągającej burzy. O kilkadziesiąt stajań przed królewskim wzgórzem burzliwy odgłos potężnieje, obłok rozpada się na dwie siwe chmury, a z nich wyłania się idąca kłusem ciężka husaria konna. Jeźdźcy, okuci blachą od stóp do głów, ściskają w garściach ogromne drzewca, na których powiewają proporce. Rumaki jak smoki ogniste, przystrojone w drogocenne rzędy, lśnią od złocistych zapinek. Za husarią płynie jazda lekka, oddziały kozackie uzbrojone w łuki, szable i spisy. Suną dalej oddziały tatarskie na małych, śmigłych konikach - którym spodpyskówna podobieństwo kozich bród zwieszają się strzępy tafty podwiązane pod szyją. Skóry wilcze i tygrysie na grzbietach końskich, kożuchy włosem do góry na grzbietach ludzkich nadają temu wojsku wygląd szczególnie dziki, budzący podziw w cudzoziemcach. I wciąż brzmi niesforna, hałaśliwa muzyka, bo każda chorągiew wiedzie ze sobą kapelę. Słychać dudnienie kotłów i bębnów, przenikliwe świegotanie piszczałek, grzechot kołatek i szlachetne tony puzonów. Idą w pochodzie milczące piesze roty Zamoyskiego w czarnej odzieży na znak, że kanclerz jest w żałobie po utracie żony. Okrzykami na cześć króla rodaka dają znać o swem zbliżaniu żołnierze węgierscy pod komendą Bekiesza. Na końcu toczą się działa, świeżo odlane w łudwisami wileńskiej: bombardy na drewnianych lawetach, falko-nety, "śpiewaki" i "słowiki", zwane tak od ptasiego poświstu, który wywołują w locie ich pociski. Król spod opuszczonych powiek spogląda na huczny, zbrojny korowód. Po jego sępiej, żółtej twarzy przelatują na przemian uśmiechy i cienie. Okiem wodza mierzy bojową siłę szeregów, które ściągnął tu z Polski, Litwy, z Inflant, Węgier i Niemiec, aby - jak to sejmowi oznajmił - "zardzewiałość imienia i sławy Rzeczypospolitej dobrze się przepołerowala"." Kafle z zamku w Dziśnie To właśnie pod dziś-nieńskim zamkiem wojska Batorego sprawnie przeprawiły się na wschodni brzeg Dźwiny po moście pontonowym, którego elementy sprowadzono z Wilna. Bezpośrednio po opisanej ceremonii król udał się pod Połock, który został zdobyty po dwu- dziestodniowym oblężeniu, w dniu 30 sierpnia. Po zakończeniu wyprawy połockiej Batory powrócił do Dzisny, skąd pisał listy do pokonanego Iwana Groźnego. Batory bywał w mieście także podczas późniejszych wypraw przeciwko Moskwie, a w 1583 r. ufundował tu kościół katolicki, powierzając opiekę nad nim jezuitom z Połocka. Po zakończeniu wojen Batorego z Iwanem Groźnym zamek w Dziśnie ponownie stracił znaczenie militarne i zapewne mocno podupadł, skoro podczas nowego konfliktu Rzeczpospolitej z Moskwą w 1654 r. miasto bez oporu poddało się wojskom moskiewskich wojewodów Szeremietiewa i Streszniewa. Ci, wykorzystując pracę mieszkańców, szybko odbudowali zamek, zamieniając go w silną fortecę z czternastoma wieżami i dwiema bramami, uzbrojoną w 40 armat różnego kalibru. Ponieważ podczas działań wojennych zniszczeniu uległa zabudowa miasta, dziśnieńscy mieszczanie przenieśli się na wyspę i utworzyli wokół twierdzy osadę otoczoną drewnianymi fortyfikacjami, zwaną Dolnym Zamkiem. Dla odróżnienia starą twierdzę zaczęto odtąd nazywać Górnym Zamkiem. W marcu 1661 r. Dzisnę obiegły wojska Rzeczypospolitej. Doszło wówczas do buntu zamkniętej w twierdzy ludności, która obezwład- 162 Powstanie listopadowe w Dziśnie niła moskiewską załogę, powiesiła na bramie burmistrza, który siedem lat wcześniej poddał miasto Moskalom i otworzyła bramy żołnierzom regimentarza litewskiego Mikołaja Judyckiego. Do końca wojny w Dziśnie utrzymywany był silny garnizon. Podobnie jak większość zamków na Kresach, dziśnieńska twierdza na wyspie uległa zniszczeniu podczas wojny północnej na początku XVIII w. i nie została więcej odbudowana. Część uzbrojenia wywieziono, część zabrali okoliczni ziemianie. Ruiny budowli rozebrano, wały w części zaorano, reszty dokonały erozja i powodzie. Już w końcu XVIII w. niewiele pozostało z zamku. Dziś na wyspie Batorego z trudem odnaleźć można tylko ślady umocnień ziemnych. P omimo zniszczeń wojennych i pożarów samo miasto rozwijało się dość pomyślnie dzięki położeniu nad spławną Dźwiną, która była ruchliwą drogą transportu towarów. Od początku XVII w. Dzisna była siedzibą starostwa w województwie połockim. W mieście działało wówczas dziewięć cechów rzemieślniczych, co roku odbywały się trzy duże jarmarki. W 1630 r. ziemianin z Połocczyzny Krzysztof Malchiewicz-Chełchowski ufundował w Dziśnie klasztor franciszkanów, którzy zastąpili jezuitów sprowadzonych przez Batorego. Franciszkanie początkowo rezydowali w zabudowaniach drewnianych, w 1773 r. wznieśli nowe, murowane budynki klasztorne i kościół. Po II rozbiorze Polski Dzisna znalazła się w granicach Rosji. Służyła jako siedziba władz powiatu, początkowo w guberni mińskiej, a następnie wileńskiej. Podczas powstania listopadowego, na początku maja 1831 r., liczący ok. 3000 ludzi oddział powstańców z powiatu dziśnieńskiego pod przewodnictwem Aleksandra Łopaciń-skiego z Jod po koncentracji pod Łużkami ruszył na Dzisnę. W dniu 6 maja nieliczna straż przednia wpadła do miasta i została rozbita przez oddziały garnizonu rosyjskiego, który jednak wobec zbliżania się głównych sił polskich w popłochu wycofał się za Dźwinę. Opanowana przez powstańców Dzisna i powiat dziśnieński stały się miejscem koncentracji znacznego zgrupowania powstańczego, bowiem dotarły tu także oddziały z innych powiatów - oszmiańskiego i święciańskiego. Do Głębokiego przybył liczący 3000 koni oddział konnicy płk. Stanisława Radziszewskiego. Łącznie siły powstańcze w powiecie liczyły ponad 7 tyś. ludzi. Niezwykle malowniczy, choć dość nędzny wygląd źle uzbrojonych oddziałów tak opisuje Wrot-nowski, uczestnik powstania dziśnieńskiego: "Każdy ubrany i uzbrojony, jak mógł..." 163 "Harcowali jeźdźcy na dzielnych spaslych koniach i tuż obok sunęli na wychudłych szkapach albo domagali się kłusem na drobnych chłopskich konikach. Każdy był ubrany i uzbrojony, jak mógł, jak przypadek zdarzył lub jak fantazja poradziła. W surdutach, we frakach, w kapotach, w kurtkach, w czamarach, w mundurach swojego pomysłu, w togach pąsowych, w butach i bez butów, przy ostrogach i w łapciach ruszało razem bractwo powstańców. Ten obwieszał się dwoma parami pistoletów i zatknął jeszcze krócicę za pas, ów ledwo zdobył się na kusą szabelkę. Jedni mieli starą karabelę i rapiery, inni tureckie i francuskie pałasze, lance i piki, kordelasy M. Dopieroż ciągnęła się kolumna piesza z karabinami, dubeltówkami, muszkietami i biedna hołota niosąca na ramieniu kosy, siekiery, rydle i motyki. Kto tego nie widział, nie zdoła pojąć, jak wielkie było poświęcenie przy tak nędznych środkach." Koncentracja wojsk powstańczych na stosunkowo niewielkim obszarze Dziśnieńszczyzny ułatwiła zadanie dowództwu rosyjskiemu, które stopniowo zaciskało pierścień okrążenia. Ostatecznie 15 maja powstańcy zostali po krwawym oporze wyparci z Dzisny. Po przerwaniu pierścienia obławy ruszyli na zachód i ścigani przez wroga połączyli się w czerwcu na Wileńszczyźnie z głównymi siłami generałów Giełguda i Chłapowskiego. W końcu XIX w. w Dziśnie było ponad 700 domów, w większości drewnianych, i 6,7 tyś. mieszkańców, z czego zdecydowaną większość stanowili Żydzi i Polacy - po prawie 3 tyś. osób. W tym czasie działało w mieście kilka synagog, jeden kościół katolicki i aż 6 cerkwi prawosławnych, choć wyznawców prawosławia było niespełna dziewięciuset. Liczba i skład narodowościowy ludności nie uległy większej zmianie aż do 1939 r. W okresie międzywojennym Dzisna była stolicą powiatu w województwie wileńskim, najdalej na północny wchód wysuniętym miastem ówczesnej Rzeczypospolitej, położonym "na końcu świata", nad Dźwiną - Rubikonem oddzielającym nasz kraj od radzieckiego "imperium zła". Zamknięta praktycznie granica z Sowietami, upadek żeglugi na Dźwinie oraz oddalenie od kolei i głównych szlaków komunikacyjnych przyczyniły się do zahamowania rozwoju miasta. Władze powiatowe przeniesiono do Głębokiego, choć do 1939 r. powiat nosił nazwę dziśnieńskiego. Podczas reporterskich podróży po Krę- 164 Przygody w hoteliku Kaca 17 września 1939 roku 165 l sach odwiedził Dzisnę Melchior Wańkowicz, który tak zapisał swe wrażenia: "Tu zaś Dzisna wciśnięta w sam cypel północno-wschodni północ-no-wschodniego korytarza sterczącego nad Polską. Dzisna, której mianem dotąd chrzci się powiat, ale której siedzibę powiatu w Głębokiem dano - kona powoli w widiach Dzisny i Dźwiny, patrząc smętnie na wyspę, na której ongiś Batory zapasy ku wyprawie moskiewskiej sposobił. Dźwiną płyną płyty rosyjskiego drzewa. Plyty płyną tuż, woda je znosi od tamtego, bolszewickiego brzegu ku nam. Siedzą na nich bur-lacy w koszulkach z wyrudzialego ongiś krasnego kumaczu. Jarzą się w słońcu rude brody, dźwigają się leniwie ogromne "drygałki" - długie, kilkunastometrowe wiosła wyciosane siekierą. (...) I kiedy odbiegł tamten brzegna zawsze w dal niedoścignioną, choćbliską, (...) poczęła Dzisna, miasto na "orbis terrarum" położone, trawą łaskawą porastać, trawą koicielką, która zabliźnia kurhany, mogiłki wygnańców i okopy. Posuwamy się uliczką porosłą ku miastu, między przejrzystymi na przestrzał szeregami pustych futryn." Zabawne scenki podpatrzył Wańkowicz w dziśnieńskim żydowskim hoteliku, jakich wiele było w kresowych miasteczkach: "Na samym pograniczu w Dziśnie, miasteczku, w którym stała pustkąpołowa drewnianych domkówz oknami pozabijanymi deskami, byłpatriarchalny hotelik Kaca. Właśnie kiedy nocowałem w tym hoteliku, zjechał sąd na rozprawy. Sędzia staruszek irytował się rano, że tyle much jest w ustępie. Podczas przerwy wrócił na obiad, zaszedł do ubikacji i wyraził zadowolenie, że Kac coś zaradził, bo much nie ma. - Bo uni wszystkie teraz na obiad do pana sędzi polecieli - poinformował Kac zadowolony z pochwały. (...) Wieczorem do hoteliku Kaca wrócił młody sędzia nieco zawiany. Kac otworzył mu drzwi. Widząc w ciemności jakąś szatę, sędzia serdecznie sięgnął pod chałat. - Panie sędzio - grzecznie poinformował Kac - to obmyłkie wyszło: to ja - Kac." Ośrodkiem życia kulturalnego międzywojennej Dzisny było miejscowe gimnazjum im. ks. Grzegorza Piramowicza, dysponujące kadrą nauczycielską o wysokich kwalifikacjach, zasobną biblioteką i dobrze wyposażonym gabinetem przyrodniczym. Uczniowie i nauczyciele gimnazjum dziśnieńskiego swój egzamin patriotyczny zdali w dniu 17 września 1939 r. Miasto zostało tego dnia zaatakowane przez oddziały radzieckie, które nad ranem rozpoczęły forsowanie Dźwiny na łodziach. Załoga miejscowej strażnicy Korpusu Ochrony Pogranicza, dowodzona przez por. Adama Domaniewskiego, została wzmocniona przez rezerwistów, m.in. profesora miejscowego gimnazjum ppor. rez. Zygmunta Giergowicza, który został zastępcą dowódcy strażnicy. Mimo ostrzału nieprzyjaciel zdołał wylądować na polskim brzegu i rozpoczęły się trwające kilka godzin walki w mieście, do których włączyli się miejscowi policjanci i uczniowie gimnazjum. Co ciekawe, za przewodnika służył agresorom także absolwent dziśnień-skiej szkoły, Żyd Szulman, student Uniwersytetu Wileńskiego i syn właściciela sklepu blawatnego w Dziśnie. Wobec przeważających sił wroga opór obrońców Dzisny został wkrótce złamany. Obaj dowódcy strażnicy KOP byli ciężko ranni, dostali się do radzieckiej niewoli, a później zostali zamordowani w Katyniu. Tak wydarzenia z września 1939 r. wspomina ówczesna mieszkanka miasta, Halina Balcerzak (cyt. za książką Wrzesień 1939 na Kresach, Warszawa 1999): "Z okien naszego domu widać było dokładnie rzekę i kawałek kraju Sowietów, aż po horyzont. Rzeka była nasza, tzn. całej dzieciarni dziśnieńskiej i rybaków, bo ryb było tam bardzo dużo. Granica biegła środkiem rzeki. Potrafiliśmy godzinami przesiadywać i bawić się na wyspie "Batorego" lub na sowieckiej wyspie położonej dalej z biegiem nurtu i przyglądać się na położone po drugiej stronie Dźwiny miasteczko, które nazywało się Łunaczarsk. (...) W ciągu ostatnich dwóch lat przed wrześniem 1939 r. zaczęły się "ruchy" za Dźwiną. Nocami rozebrali cerkiew, stojącą nad brzegiem rzeki, i zaczęli miasteczko grodzić palami (palisada jak w Biskupinie), i ta palisada z każdym dniem była coraz dłuższa. Mieszkańcy Dzisny uważali, że bolszewicy bali się widoku i wpływu ludzi żyjących na naszym brzegu. Lepiej ubranych, wesołych, bawiących się przy muzyce w nadrzecznym parku. Dzieci kąpiących się w rzece, zimą jeżdżących na nartach i łyżwach; rybaków łowiących cale sieci ryb, no i ludzi wchodzących i wychodzących z kościoła. Podczas procesji tamci ludzie zza rzeki wychodzili na brzeg, klękali, żegnali się i na kolanach posuwali się za idącą nadbrzeżną ulicą procesją. Na Dźwinie tymczasem "wyrastała" przeprawa z ogromnych kamieni, przewożonych nocą przez rybaków lub kogoś innego (chyba na tratwach); płacili im za to dobrze nasi miejscowi komuniści, a było ich w Dziśnie sporo; byli to miejscowi i przyjezdni z Polski centralnej. Była to przeważnie ludność żydowska i paru miejscowych Białorusinów. Skąd to wiadomo? Ludzie wiedzieli i widzieli, np. wychodząc z Ojcem z wieczornego seansu w kinie, z paru domów żydowskich położonych 166 Bolszewicy byli silniejsi... u nadbrzeża, nie kryjąc się, przesyłano na sowiecką stronę sygnały świetlne. Ojciec mi to pokazywał, ale mały osobowo posterunek policji (komendantem był pan Wnuk - potem aresztowany) nie dawał sobie z tym rady. Przeprawa kamienna wciąż rosła, aż powstał bród, po którym nocą prawdopodobnie przechodzili jacyś ludzie szykując się do napaści na Polskę. (...) Z wiosną 1939 r. zaczął się "ruch" za palisadą po drugiej stronie rzeki. Nocami słychać było warkot czołgów i ciężarówek. Bolszewicy ustawiali tam swój sprzęt wojenny i gromadzili żywność. (...) 17 września nad ranem około godz. 3.00 usłyszeliśmy strzały. Bolszewicy wkraczali do miasta przez most nad Dzisienką (...) i przez bród na Dźwinie. Ale chyba nie zaskoczyli naszej małej grupki żołnierzy KOP-u, do której dołączyli chłopcy z naszego gimnazjum. (...) Nasi żołnierze ostrzeliwali się ostro, słychać było nieustanną kanonadę. Niestety bolszewicy byli silniejsi, było ich dużo i nasi około godz. 7.00 rano wycofali się w stronę Łotwy, kraju zawsze nam przyjaznego. Ruiny kościoła w Dziśnie Zobaczyliśmy tych - oczekiwanych z utęsknieniem przez część naszej społeczności - żołnierzy sowieckich; byli dziwni: małego wzrostu, na krzywych nogach, brzydcy i mieli na głowach te dziwaczne czapki, a także w szmacianych butach. Byli strasznie głodni. Paru wpadło do domu i prosili o jedzenie. Wzięli chleb, jakąś wędlinę, od Ojca papierosy itd. Sami żołnierze byli w miarę grzeczni i zaraz ruszyli dalej w Polskę, a do Dzisny wkroczyło NKWD. Wreszcie nasi komuniści mogli się wykazać i nacieszyć. (...) Nosili on spisy - zrobione już wcześniej - "trefnych" Polaków. Jednym z nich był mój Ojciec, bo walczył w dwudziestym roku z bolszewikami. Wieczorem był spektakl. Mieszkaliśmy w Alei Józefa Poniatowskiego, naprzeciwko szpitala: w środku ulicy, między drzewami stało za metalowym płotkiem popiersie Józefa Piłsudskiego. Nasi Żydzi przyszli tu z pochodniami i śpiewając "Międzynarodówkę" rozbijali to popiersie. Przynieśli też ze sobą łomy i siekiery; wrzeszcząc tłukli na drobne kawałki Marszałka. (...) Na- l Spacer ulicami Dzisny 167 uczycielka, piękna Żydówka, koleżanka mojej Mamy, absolwentka Uniwersytetu St. Batorego, powiedziała do mnie: "Pierestań goworit etim sobaczim jazykom, waszej Polszi uże nikogda nie budiet!"." Podczas okupacji radzieckiej w latach 1939-41 w głąb ZSRR wywieziono najbardziej patriotycznie nastawionych polskich mieszkańców Dzisny. W okresie okupacji hitlerowskiej nastąpiła natomiast eksterminacja Żydów, którzy stanowili około połowy ludności miasta. Podczas likwidacji miejscowego getta gestapo i policja zamordowały ok. 3 tyś. osób. W 1944 r. Dzisna była słabo broniona przez Niemców, ale nacierające wojska radzieckie skierowały na miasto silny ostrzał artyleryjski, który spowodował niemal zupełne zniszczenie zabudowy. Po II wojnie światowej, w wyniku wysiedleń i eksterminacji oraz działań wojennych, liczba mieszkańców Dzisny spadła pięciokrotnie w stosunku do stanu przedwojennego i wynosiła zaledwie 1200 osób. Do 1959 r. miasto było siedzibą władz rejonu w obwodzie witebskim Białoruskiej SRR; ludność wzrosła w tym okresie do 2,5 tyś. osób. Gdy stolicę rejonu przeniesiono do Mior, Dzisna pogrążyła się w stagnacji i upadku. Dzięki temu zachowała jednak nieco dawnego uroku. Do dziś panuje tu atmosfera zapomnienia i opuszczenia, przypominająca sytuację z okresu międzywojennego. S pacer ulicami dzisiejszej Dzisny dostarcza niezwykłych wrażeń. Zachwyca przede wszystkim piękne położenie miejscowości: na płaskowyżu z trzech stron oblanym wodami Dźwiny i uchodzącej do niej rzeki Dzisny, wyniesionym o kilkadziesiąt metrów ponad poziom obu rzek. Każda z nich ma odmienny charakter. Dźwina płynie obszerną doliną i rozlewa się szeroko. Ponad wodą sterczą liczne głazy i kamienie, stwarzając złudne wrażenie, że można by ją było z łatwością przebyć w bród. Niegdyś stanowiły one zmorę dla płynących rzeką statków, łodzi i tratew. Bystra Dzisna płynie natomiast wśród wysokich brzegów wąskim i krętym korytem, w którym falują z prądem długie na kilka metrów zielone warkocze wodorostów. 168 Kościół, który irytował Wodza Rewolucji W Dziśnie zachował się oryginalny, XVI-wieczny układ urbanistyczny z okresu lokacji miasta, w niewielkim tylko stopniu zmieniony w późniejszych wiekach. Jego ośrodkiem jest trójkątny rynek nad brzegiem Dźwiny, a główną oś stanowi ulica biegnąca od niego do mostu na rzece Dziśnie, od której odchodzą prostopadłe uliczki, tworzące nieregularną, gęstą sieć. Największe zmiany zaszły w rynku: w okresie, gdy Dzisna była stolicą rejonu, powiększono go przez wyburzenie części starych budynków i wybudowanie jednego czy dwóch nowych na potrzeby komunistycznych władz. Plac robi obecnie przygnębiające wrażenie, bo jest pusty, prawie bez zabudowy i bez życia. Pośrodku stoi zagubiony, betonowy Lenin, niewspółmiernie mały wobec otaczającej go pustki. Wrażenie opuszczenia pogłębia wznosząca się w pobliżu ruina pięknego niegdyś pofranciszkańskiego kościoła p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, wzniesionego przez zakonników w 1773 r. i wysadzonego w powietrze w 1956 r., jak powiadają, aby nie irytował wodza rewolucji. Nielicznej obecnie społeczności polskiej w Dziśnie nie stać na odbudowę kościoła. Nabożeństwa katolickie odprawia się w niewielkiej Fabryka odzieżowa w synagodze 169 kaplicy dobudowanej niedawno do ocalałego prezbiterium świątyni. W lepszym stanie zachowały się dwie XIX-wieczne dziś-nieńskie cerkwie. Znajdująca się przy jednej z bocznych ulic cerkiew parafialna, przez wiele lat po wojnie nieczynna, została niedawno pięknie wyremontowana. Druga cerkiew, p.w. Matki Bożej z Dzieciątkiem, stoi na cmentarzu prawosławnym. Na dzwonnicy obok cerkwi zachował się brązowy dzwon z 1751 r. Ocalała też jedna z dziśnieńskich synagog, w której mieści się obecnie filia zakładów odzieżowych "Witebszczanka". W przedwojennym gmachu gimnazjum znalazł pomieszczenie szpital. Przy głównej ulicy Dzisny stoi kilka nielicznych w miasteczku starych budynków murowanych, w których niegdyś mieściły się liczne sklepy żydowskie i magazyny. Dziś część z tych budynków jest opuszczona i podobnie jak w czasach, gdy był tu Wańkowicz, straszy "szeregami pustych futryn". A sklepów we współczesnej Dziśnie jest bardzo niewiele. Najwięcej uroku ma włóczęga po tworzących istny labirynt bocznych uliczkach miasteczka, z których część ciągle po- Ftagment rynku, w Dziśnie SiB 170 Dzielnica cmentarzy i dzielnica sadów Ruina cerkwi w Dziśnie kryta jest archaicznymi "kocimi łbami". Wiele tu starszych i nowszych domów drewnianych, z których część udaje zabudowę miejską i imituje "kamienice", ale większość ma zupełnie wiejski charakter i dosłownie tonie w zieleni starych drzew i ogródków. W zachodniej części miasteczka jest "dzielnica cmentarzy", z cmentarzem katolickim, prawosławnym i resztkami żydowskiego. We wschodniej zaś części, nad brzegiem Dźwiny i Dzisny, wzdłuż których biegnie wysadzana starymi lipami, rzadko dziś uczęszczana ulica - dawny bulwar spacerowy, znajduje się "dzielnica sadów". Tu właśnie, u zbiegu Dzisny i Dźwiny, rozbiliśmy nasz biwak z widokiem na Wyspę Batorego, gdzie zachowały się reszki wałów dawnej królewskiej fortecy. Warto jeszcze wspomnieć, że na zachodnim obrzeżu miasteczka, nad brzegiem Dźwiny, znajduje się teren dawnego majątku Doroszko-wicze, w XIX w. własności Kostrowickich, z którym wiąże się ciekawy epizod z życia Adama Mickiewicza. Latem 1824 r. nasz Wieszcz, w związku z toczącym się procesem filaretów, przebywał pod nadzorem policyjnym w Wilnie. W Doroszkowiczach natomiast mieszkała Ludwika Kostrowicka, członkini komitetu opiekującego się uwięzionymi filaretami, który dostarczał im m.in. paczki z żywnością i ciepłą odzieżą. Mickiewicz, wbrew policyjnemu zakazowi opuszczania Wilna, postanowił odwiedzić Kostrowicka. Aby nie narażać jej oraz jej męża, marszałka szlachty guberni wileńskiej Adama Kostrowic-kiego, na nieprzyjemności ze strony władz, poeta zamieszkał nie we dworze, lecz w stojącej w pobliżu kaplicy. Policja dowiedziała Wdzięczność poety 171 się o pobycie Mickiewicza u Kostrowickich i przetrząsnęła dom, do jednak kaplicy nie zajrzała. Poeta zapisał w pamiętniku Ludwiki Ko-strowickiej wiersz Majtek, w którym swą wdzięczność za opiekę nad filaretami wyraził w następujących strofach: Poznałem matkę z sercem Spartanki, Polskiej lejącą łzę matki, Poznałem córkę w kształcie niebianki, Dziewicę - duchem Sarmatki. One jak świętym wyznawcom wiary, ' Skazanym na lwów pożarcie, Śmiały posyłać nam w głąb pieczary Ulgę, pociechę i wsparcie. (...) Poznałem!... Przyszłość mię nie zastrasza! Sterniku, żagle do góry! Jedźmy!... nie zginie ojczyzna nasza, Gdzie takie matki i córy. Ewenement wśród bagien Białorusi 173 Hermanowicze . o ' Tajemnice Bagna Jelnia Następnym naszym celem jest dotarcie na Bagno Jelnia, największe na przedwojennej Wileńszczyźnie. Wczesnym rankiem wyjeżdżamy autobusem z Dzisny w kierunku Szarkowszczyzny. Trasa wiedzie wzdłuż doliny rzeki Dzisny. Śledzimy przedwojenną mapę. Uderzające jest to, że w dolinie nie ma w zasadzie większych wsi, a jedynie niewielkie, złożone z kilku zagród przysiółki oraz wyjątkowo liczne nieduże majątki ziemskie i folwarki. Zachwycamy się ich nazwami, "pachnącymi" egzotyczną kresowością: Giedymino, Hołomyśl, Paziki, Miadziełce, Bajdany, Rekuny, Papszule, Czaronka, Monazyl, Latuszki, Rejentpol. Większość z tych miejscowości dziś już niestety nie istnieje - ich zabudowania zostały zniszczone, opuszczone bądź włączone w skład większych miejscowości i kołchozów. Ich ludność stanowili bowiem głównie Polacy: ziemianie, oficjaliści i dawna szlachta zagrodowa. Wszyscy oni jako wysoce podejrzana kategoria ludności, określana mianem SOE (socjalno opasnyj element, czyli element społecznie niebezpieczny), według radzieckich władz w pierwszej kolejności kwalifikowali się do wywózki na "białe niedźwiedzie". Ci, którzy uniknęli deportacji, w większości po wojnie repatriowali się do Polski. Wysiadamy we wsi Bojary i wędrujemy 4 km polną drogą do niewielkiej białorusko-polskiej wsi Budy, położonej na skraju Bagna Jelnia. Podobnie jak w wielu innych miejscach, budzimy tu sensację i oglądani jesteśmy jak stwory z innej planety. Nas jednak podnieca bliskość tajemniczych, bezkresnych bagien, więc zostawiamy we wsi plecaki i z niecierpliwością ruszamy na Jelnię. Chronione obecnie jako rezerwat przyrody Bagno Jelnia, zwane też Białą Jelnia lub Mchami Jelnieńskimi, stanowi zupełny ewenement pośród licznych bagien Wileńszczyzny oraz całej przedwojennej Polski i obecnej Białorusi. Imponuje przede wszystkim zapierającymi dech w piersiach roz- 174 Tundra na Wileńszczyźnie miarami, zajmuje bowiem powierzchnię 23,3 tyś. ha i wypełnia owalną nieckę o wymiarach ok. 22 x 15 km. Nie chodzi tu jednak tylko o wielkość, są bowiem - choćby na Polesiu - znacznie rozleglejsze bagna. Rzecz w tym, że Jelnia jest torfowiskiem typu wysokiego, czyli mszarem, który w odróżnieniu od torfowisk niskich typu turzycowego (jakie przeważają na Polesiu) bardzo rzadko osiąga takie rozmiary. Nie koniec na tym. Bagno to, położone na dziale wodnym dopływów Dźwiny: Wołmy i Dzisny, ma kształt ogromnej kopuły, a jego część centralna wznosi się o kilka, a w niektórych miejscach nawet o kilkanaście metrów wyżej niż części brzeżne! Większość torfowisk wysokich ma kształt kopulasty, ale tak duże różnice wysokości w obrębie jednego bagna to coś absolutnie unikalnego. Ale i to jeszcze nie koniec osobliwości Jelni. Największą atrakcją torfowiska jest grupa około trzydziestu jezior różnej wielkości, położonych na różnych poziomach i połączonych ze sobą systemami mini-dolinek i cieków sączących się wśród mchów. Jeziora te, z których największym jest leżące w centrum torfowiska jeż. Jelnia, powstały na skutek bardzo ciekawych procesów erozji torfowej. Przed II wojną światową Bagno Jelnia badał wybitny znawca torfowisk prof. Stanisław Tołpa, który po wojnie pracował na Akademii Rolniczej we Wrocławiu, a stał się powszechnie znany dzięki wynalezieniu preparatu torfowego uważanego za lek na raka. Odkrył on tu stanowiska rzadkich roślin tundrowych, m.in. chamedafne północnej, maliny moroszki i brzozy karłowatej, a także stwierdził, że Bagno Jelnia ciągle żyje i rozrasta się, zarówno w górę, jak i wszerz, wchodząc na otaczające je grunty mineralne! W tamtych czasach Jelnia znana była głównie jako znakomity teren łowiecki. W lasach wokół torfowiska zapolować można było na łosie i inną grubszą zwierzynę, natomiast centrum bagna stanowiło ostoję licznych cietrzewi i głuszców. Największą atrakcją Jelni była jednak możliwość polowania na pardwy - pięknie ubarwione ptaki Dalekiej Północy i tundry, które w granicach przedwojennej Polski spotkać można było tylko tu, na mszarach północnej Wileńszczyzny. Charakter roślinności i obecność pardw, a także pewne dziwne obserwowane tu zjawiska, zyskały Jelni miano "polskiej tundry". Tak pisał ! Polowanie na pardwy 175 o niej w swych wspomnieniach z okresu międzywojennego zapalony myśliwy Franciszek Wysłouch: "Mało kto wiedział, że i my mieliśmy swoją tundrę. Aby mieć o tym wrażenie, trzeba było dostać się tam w połowie czerwca, kiedy dnie są najdłuższe. (...) Miejscowi ludzie znali mszary, ale dla nich nie było w nich nic ciekawego, wiedzieli, że nie przynoszą żadnej korzyści i są zupełnym nieużytkiem. Przywykli zresztą do nich od wieków i do ich niezmienionej postaci. Myśliwi natomiast entuzjazmowali się msza-rami, ale interesowały ich pardwy. Te ptaki, białe podczas zimy, a bia-łorude wiecie, ściągały w sierpniu wielu strzelców, (...) tu na mszarach Białej Jelni były ich niezliczone ilości. Rozmowy z myśliwymi o mszarach streszczały się do pardw i nie obejmowały szerszego opisu tych obszarów. Poza tym w sierpniu w czasie polowań mszary traciły swój egzotyczny wygląd, bo noce już były długie, a najwięcej uderzającą cechą tych terenów był brak nocy. Od jedenastej do pierwszej błota zalegała przedziwna poświata, jakby zmierzchu, bez jakiejkolwiek różnicy między zachodem i wschodem słońca, i to trzeba było widzieć, jak również obserwować w tym czasie częste odblaski zorzy polarnej. Poza tym rozkwit mchów i roślin bagiennych był o tyle ciekawy, że nigdzie w Polsce nie spotykało się całego szeregu roślin, które w atlasach figurowały jako okazy tundr syberyjskich, a tu tymczasem, niezauważenie ubierały polskie mszary." Nic więc dziwnego, że nafaszerowani wiadomościami o tak licznych osobliwościach Jelni i zafascynowani samym obrazem bagna na mapach, z nabożną wręcz czcią i dreszczem emocji zbliżaliśmy się do skraju torfowiska. Mieliśmy nadzieję, że w którymś miejscu otworzy się widok na jego bezkresne przestrzenie, ale otaczał je zwarty pierścień wysokopiennego lasu, który krył przed naszym wzrokiem spodziewane atrakcje. W głąb bagna wiodła nas dróżka wydeptana przez ludność z okolicznych wsi, która od wieków zbierała tam jagody i żurawiny. Zagłębiliśmy się w las i wkrótce dotarliśmy do okrajka, który - przypominam - jest pasem silnie podmokłego terenu porośniętego mrocznym, bagiennym lasem, który ciągnie się wokół każdego mszaru. To najtrudniej dostępny fragment torfowiska wysokiego, gdyż spływają tu wody z jego kopuły. Ponieważ Jelnia jest bagnem nie byle jakim, również jej okrajek 176 Ścieżką przez mszar był wyjątkowo szeroki, głęboki i grząski i jego pokonanie sprawiło nam sporo kłopotów, mimo że mieliśmy buty gumowe. Na szczęście na prowadzącej nas ścieżce w najtrudniejszych miejscach leżały powalone kłody lub sterty gałęzi, które ułatwiały przejście. Wreszcie pokonaliśmy okrajek, czarna bagienna woda zniknęła pod czapami mchów, a las zaczął się wyraźnie przerzedzać i wyszliśmy na bezkresny, otwarty mszar, z rzadka tylko porośnięty karłowatymi sosenkami. Choć nogi zapadały się w mchach, teren wyraźnie się podniósł i było niemal zupełnie sucho. Powróćmy do opisu Franciszka Wy-słoucha: "Gdy przekroczyło się zbity pas leśnych gąszczarów otaczających mszar, siedlisko wszelkiego zwierza, wychodziło się na otwartą płaszczyznę, która nie przeszkadzała wzrokowi sięgnąć aż do horyzontu. Mszar właściwy witały duże stada pardw podrywające się raz po raz i odlatujące na obie strony. Nie leciały jednak w głąb mszaru. Głębi jego nie trzymały się ani pardwy, ani cietrzewie. Chłopi miejscowi mówili, żetozpowodu "powietrza" i może takbyło, bo mchy przez proces gnilny wytwarzały odurzającą woń, która utrzymywała się w powietrzu. Potęgowała ją również obecność na mszarze znanego dobrze z odoru "bahonnika". Drugim, wprost nie do uwierzenia wrażeniem było złudzenie, że się szło wciąż pod górę i że tam, za horyzontem jest jakaś głębia. Złudzenie podobne do tego, które ma się wędrując po pustyni. Cały ten obszar pokryty był głębokim lasem sosen mszarowych. W oddaleniu las ten miał wszelkie cechy starego i dużego drzewostanu, ale również było to złudzeniem, w rzeczywistości sosny swą wysokością nie przerastały wzrostu człowieka, a większość ich dorastała tylko do pasa. Widziane z bliska były to drzewa bardzo stare i o wszystkich cechach starodrzewu sosnowego pokrytego dodatkowo ze starości nalotem biało-szarego mchu. (...) Człowiek dziwnie się czuł w takim lesie, podobne wrażenie musiał mieć i Guliwer u Liliputów." Pardw, co prawda, nie widzieliśmy, ale wrażenie lilipuciego lasu oraz złudzenie marszu pod górę były nieodparte. Zgodnie z naszą wiedzą nie całkiem było to zresztą złudzenie, bowiem rzeczywiście szliśmy pod górę po spłaszczonej kopule, której wierzchołek wyniesiony był o kilkanaście metrów wyżej f Upiorny las uschniętych brzóz 177 niż pokonany przez nas okrajek. Dodam jeszcze, że ów "ba-honnik" to znana dobrze i u nas roślina - bagno zwyczajne, stosowana niegdyś jako tradycyjny środek na mole, która rośnie tu w wielkich ilościach. Ścieżka wiodła przez torfowisko ku widocznym w oddali, otoczonym morzem mszaru trzem jakby wyspom porośniętym wysokopiennym lasem. Są to rzeczywiście śród-bagienne skrawki gruntu mineralnego, zwane Wyspami Jel-neńskimi. Przed wojną na jednej z nich stała gajówka. Przez mroczny pas olsu wchodzimy na pierwszą wyspę. Rośnie tu bujny, wilgotny las liściasty o bogatym runie i podszycie, który przez kontrast z surowością mszaru kojarzy się nam z tropikalną dżunglą. Wijąca się ścieżka prowadzi z wyspy na wyspę, w większości po suchym lub lekko podmokłym gruncie. W niektórych miejscach spotykamy potężne, stare dęby. Wreszcie dochodzimy nad Jezioro Czarne, całe otoczone mrocznym lasem olchowym. Jest tu niewielka polanka, gdzie niegdyś stały chaty rybaków, a obecnie - resztki zniszczonego szałasu. Jezioro Czarne krótkim kanałem łączy się z największym na bagnie jeziorem Jelnia, które ma ponad 4 km długości i ok. l km szerokości. Kończą się tu już Wyspy Jelneń-skie i mineralny grunt, więc aby dojść nad otwartą wodę, trzeba przedostać się przez rosnący na bagnie upiorny las uschniętych pni brzóz. Nastrój był niesamowity, a spotęgował się, gdy wreszcie stanęliśmy na grząskim i chwiejącym się brzegu jeziora, wypełnionego czarną, martwą wodą. W istocie był to nie brzeg, lecz krawędź pływającego kożucha mchów. Podobne wrażenia odniósł w tym miejscu Franciszek Wysłouch: "Jezioro jest duże (...). Brzegi wokół są nieznacznie tylko wyniesione nad powierzchnię wody i giną w oddaleniu, nie odcinając się; robi to wrażenie nie kończącej się przestrzeni wodnej. Oczeretów i sitowia nigdzie przy brzegach nie ma, a więc głębia musi być już od samego brzegu lub, co pewniejsze, woda podchodzi w głąb pod mchy. Jezioro ma przykry kolor wody, jest ona czamo-brunatna i gdy zanurzyć rękę, 178 Niesamowite jezioro Jelnia ma się wrażenie, że jest ona umaczana we krwi. (...) W jeziorze jest dużo ryb, ale tylko są w nim szczupaki, innych ryb nie ma, i szczupaki zjadają się nawzajem. (...) Jakaś obca i nieprzychylna woda i zamieszkała przez te "kanibalistyczne" szczupaki. Gdy pochyliłem się nad tonią, na dnie zobaczyłem cmentarzysko drzewnych olbrzymów. Dęby! Potężne pnie i konary już bez kory świeciły w głębi wodnej. Skąd te drzewa? Jakie kataklizmy je tu złożyły i kiedy? Nikt na to odpowiedzieć nie może. Jezioro nie ma ani dopływu, ani odpływu, jest zamkniętą całością i do tego położone znacznie wyżej od zlewiska Dźwiny, więc kiedy i jak te drzewa mogły tu przywędrować? Musiały to być tak odległe czasy, że dostaje się zawrotu głowy od tych myśli. A dęby leżą, konserwują się w mule dna i straszą niesamowitymi rozgałęzieniami nagich konarów. W kilku miejscach woda odbiega od brzegu i widać małe skrawki zeschniętego iłu. Mech wszędzie zwisa nad wodą i cieszy się jej wilgotnością, wesoło zieleniejąc jak trawa. Ale to nie trawa, nie ma jej i tylko kolor mami świeżością. Może by popróbować kąpieli? Gdy podpłynąłem do "plaży", zatrzymałem łódź ze wstrętem, a zarazem z respektem - "plaża" była całkowicie pokryta żmijami. Po prostu i dosłownie żmija przy żmii, tak jak rozsypane zapałki. Nie obawiały się mnie, tylko podniosły łebki i syczały ostrzegawczo. Jasna sprawa, że usłuchałem ostrzeżenia, tym bardziej, że przypomniałem sobie olbrzymy--szczupaki. (...) Obce wrażenie robiło jezioro i z tego względu, że nie było tu żadnych ptaków, nawet tak popularnych wszędzie perkozów. Cóż matu robić i czym się żywić ptak, nim padnie ofiarą podwodnego bandyty? Jeśli kto określił to miejsce nazwą tundry, to widok jeziora całkowicie potwierdzał tę nazwę. Obcość jego jest wprost zadziwiająca, a wzrok mimo woli szuka brzegu, którego nie widzi, bo zlewa się z wodą, i jakiejś roślinności, której nie znajduje. (...) Doczekałem zachodu słońca. (...) Zauważyłem różowość poświaty wieczornej. Wszystko było nią wypełnione i nabrało jednakowego wyglądu. Na niebie nie rozróżniała się granica między zachodnią i wschodnią stroną. Było ono jedną barwą zlaną z kolorem wody na jeziorze, która zaczyna się tuż pod stopami. Ciepły i różowy półmrok opanował ten dziwny świat. Odnosiło się wrażenie jakiegoś olbrzymiego i nieobjętego klosza barwnego. Nie położyłem się spać i czekałem świtu. Różowa poświata nieznacznie nabierała głębszego, fioletowego odcienia i nieuchwytnie zabieliła się nową barwą na północno-wschodzie, by rozszerzać się potem ku zenitowi." Mini-pojezierze na bagnie 179 My, niestety nie doczekaliśmy do tej niesamowitej wieczornej poświaty, bo zbliżał się czas powrotu. Wycofaliśmy się znad jeziora Jelnia, gdzie spotkaliśmy kilka żmij, choć nie tyle, ile w cytowanym opisie, i przez Wyspy Jelneńskie powróciliśmy na otwarty mszar. Tu skręciliśmy ze ścieżki, którą przybyliśmy, aby dotrzeć do systemu jeziorek torfowych, których istnieje tu około trzydziestu, różnej wielkości i położonych na różnych poziomach. Najwięcej jest ich w najwyżej wzniesionej, centralnej części mszaru, niektóre leżą 6 m powyżej poziomu jeziora Jelnia. Jeziorka powstały na skutek naturalnych procesów erozji torfu, a ponieważ procesy te są ciągle żywe, ich liczba i rozmiary ciągle się zmieniają. Jeziorka ogólnie zwane są przez miejscową ludność "tobołkami", ale większe z nich mają także własne, oryginalne nazwy, np. Lebiedzine, Żuczyno, Łopacha, Kurhaniste, Bereża, Jaźginia. Brnąc przez czapy mchów, dochodzimy wreszcie do ciągu kilku niewielkich jeziorek, połączonych krętymi kanalikami wśród kęp mchu. Rosnące wokół sosny są nieco wyższe i stoją nieco gęściej niż na otwartym bagnie. Jeziorka, wypełnione czarną, bagienną wodą, mają urozmaiconą linię brzegową, z mini-zatokami, mini-półwyspami, a nawet pływającymi mini-wyspami, na których żeglują małe sosenki. Gdzieniegdzie rozległe czarne plamy torfu pośród zielonych kęp mchu znaczą miejsca dawnych stawków, z których po utworzeniu nowych połączeń woda przepłynęła do sąsiednich, niżej położonych zbiorników. Ponieważ zbliżał się już wieczór, ruszyliśmy z powrotem. Po kilkukilometrowym marszu przez chybotliwy mszar pokonaliśmy pełen wody okrajek i z radością stanęliśmy ponownie na "stałym lądzie", który nie uginał się za każdym krokiem. Pełen wrażeń dzień zakończyliśmy po powrocie do wsi Budy kąpielą w drewnianej, wiejskiej łaźni, zwanej z ruska banią. Zwyczaj kąpieli w baniach, podobnie jak na naszą Suwalsz-czyznę, przynieśli w te strony dość liczni tu staroobrzędowcy. Po wyprażeniu się w gorącej parze ochłodziliśmy się w wodach jeziora Wołożewo, nad którym rozbiliśmy nasze namioty. Polska szlachta rodem z... Chorwacji 181 Saga rodu Łopaciriskich N astępnego dnia ze wsi Budy idziemy z powrotem do j szosy z Dzisny do Szarkowszczyzny i jedziemy autobu- j sem do tego ostatniego miasteczka, które jest stolicą rejonu. Trasa niemal cały czas biegnie wzdłuż rzeki Dzisny, zwanej j też Dzisienką. Gdzieś w tym rejonie nad Dzisienką znajdować się miał słynny głaz-krawiec, który... szył ludziom ubrania. Miejscowi ludzie opowiadają o nim legendy, które cytuję za pracą Pamiać. Mijorski rajon (tłumaczenie z białoruskiego - J G.R.): "Kolo rzeki Dzisna, niedaleko wioski Stary Pohost, leżał kamień--krawiec, wysokości stojącego człowieka. Było w nim okienko-nisza, [ w które ludzie, prosząc o usługę, kładli tkaninę. Jedna baba postanowiła zakpić z użytecznego głazu i nałożyła do niszy gnoju, a jeszcze zażądała nowych trzewików. Po takim potraktowaniu okienko zamknęło j się, niecną babę pokręciło, a kamień już więcej nikomu nie szył. Z tym samym dziśnieńskim krawcem związana jest też inna łe-1 genda. Choć działa w niej siła nieczysta, lecz kamień występuje jako jej przeciwnik. A było to tak. Niedaleko od rzeki budowano cer- • kiew. Ludzie zwozili głazy. Rozeźleni czarci postanowili temu zapobiec i wszystkie kamienie, jakie przywieziono za dnia, przerzucali w nocy na drugi brzeg. Kiedy wieści o tych wypadkach dotarły do głazu-krawca, przemienił się on w potężnego osiłka i udał się na teren budowy. Żeby zepsuć czartom robotę, za każdy przerzucony przez nich kamień przenosił z powrotem dwa. Zbytnicy stracili rezon. Im więcej pracowali, tym większa sterta głazów rosła wokół nich. Wkrótce czarci zrozumieli, że trzeba uciekać, bo nigdy nie zrealizują swojego zamiaru. Głazów przyniesionych przez osiłka starczyło nie tylko na cerkiew, ale i na kamienne ogrodzenie. A zwycięzca powrócił na swoje miejsce, znów zmienił się w kamień i po dawnemu szył ubrania dla całej okolicy, aż do wypadku z niecną babą." Rzeka Dzisna pod Szarkowszczyzną Mijamy miasteczko Hermanowicze, gdzie zachowały się dwa cenne zabytki: barokowy kościół i klasycystyczny pałac. Oba powstały w końcu XVIII w. staraniem i kosztem tego samego człowieka - ówczesnego właściciela miejscowych dóbr, starosty gabrielowskiego Ignacego Szyryna. Rozległe dobra Hermanowicze, położone po obu stronach rzeki Dzisny, były niegdyś częścią ogromnej fortuny Sapiehów, do których należały wielkie obszary w tym rejonie Rzeczypospolitej. Prawdopo dobnie na początku XVIII w. Hermanowicze przeszły w ręce możnej inflanckiej rodziny Hylzenów. W 1782 r. kasztelan mścisławski hr. Jó zef Hylzen sprzedał klucz hermanowicki zarządcy swych dóbr Igna cemu Szyrynowi. Szyrynowie wywodzili się z chorwackiego rodu magnackiego Zrinskich osiadłego od XVI w. na Węgrzech, gdzie znani byli pod nazwiskiem Zrinyich i doszli do dużego znaczenia. Jedna z gałęzi rodu osiadła w Inflantach, gdzie szybko się spolonizowała i przyjęła polską pisownię nazwiska. Ignacy Szyryn po ojcu Janie Jerzym odziedziczył zaledwie dwie wioski, ale zarządzając posiadło ściami Hylzenów, dorobił się wkrótce tak znacznego majątku, że był w stanie kupić Hermanowicze oraz inne dobra, a w spadku dzieciom pozostawił fortunę wartości kilku milionów złotych. : Pałac Szyrynów 183 182 Zabytki Hermanowicz ZESPÓŁ PAŁACOWY W HERMANOWICZACH Wzrastając w zamożność, Ignacy Szyryn otrzymał liczne godności i zaszczyty, m.in. został mianowany koniuszym brasławskim, następnie starostą gabrielowskim, wreszcie wybrano go posłem na Sejm. Na swą główną siedzibę wybrał Hermanowicze, w których ufundował kościół parafialny, mający także spełniać rolę mauzoleum rodzinnego; w jego podziemiach spoczął wraz z żoną (zmarł w 1796 r.). Ignacy rozpoczął też w Hermanowiczach budowę okazałego pałacu, lecz zakończył ją dopiero jego syn Justyn na początku XIX w. W ręku Szyrynów majątek pozostał do II wojny światowej. Kościół w Hermanowiczach Kościół katolicki p.w. Przemienienia Pańskiego wzniesiono w 1787 r. w stylu wileńskiego baroku. Nieczynny po II wojnie światowej, zwrócony został wiernym w 1988 r. Jest to budowla na planie prostokąta, z półkoliście zamkniętym prezbiterium i dwiema bocznymi zakrystiami. Fasadę ujmują dwie wysunięte nieco do przodu, pięciokondygnacyjne wieże nakryte płaskimi kopułami, pomiędzy którymi wznosi się wolutowy szczyt. Elewacje kościoła zdobią otynkowane na biało pilastry, gzymsy i dekoracyjne obramienia okien, kontrastujące z ciemniejszą barwą ścian. Wejście wiedzie przez boniowany portal z trójkątnym frontonem. Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami. Uwagę zwraca stiukowa dekoracja parapetu chóru muzycznego w formie kartusza oraz polichromia pokrywająca górne części ścian i część sklepień. Zbudowany na przełomie XVIII i XIX w. klasycystyczny pałac Szyrynów jest budowlą ściśle symetryczną, dwukon- dygnacyjną, zbudowaną na planie prostokąta. Ściany pierwszej kondygnacji pokrywa boniowanie. Fasadę akcentują dwa skrajne ryzality zwieńczone trójkątnymi frontonami, z niewielkimi dwukolumnowymi portykami przyściennymi. Szeroką, dzie-więcioosiową część fasady pomiędzy ryzalitami zdobią w dolnej kondygnacji półkoliście zamknięte nisze okienne, a w górnej - przyścienne kolumny. Środek wieńczy ścianka attykowa. Od strony elewacji ogrodowej występuje słabo zaznaczony ryzalit środkowy zwieńczony trójkątnym frontonem. Pałac otacza tarasowy park regularno-krajobrazowy rozłożony nad brzegiem Dzisny, z aleją lipowo-klonową, kamiennymi schodami na zboczu doliny i systemem trzech kwadratowych stawów połączonych z rzeką. Poza parkiem zachowało się kilka zabudowań gospodarczych dawnego majątku. Po II wojnie światowej w pałacu mieściła się szkoła, a od 1990 r. jest tu Muzeum Sztuki i Etnografii im. J. Drozdo-wicza. W dziale etnograficznym dominują eksponaty związane z tkactwem. Oddzielną salę poświęcono życiu i twórczości białoruskiego grafika, malarza, rzeźbiarza, pedagoga i miłośnika folkloru Józefa Drozdowicza (Jazep Drazdowicz, 1888-1954). Drozdowicz uczył się w malarskich szkołach w Wilnie, w latach 1919-20 mieszkał w Mińsku, a od 1921 - w rodzinnym zaścianku Punki koło Głębokiego. Głównym tematem jego obrazów i grafik były sceny historyczne, 184 Stolica "z awansu" Pafoc w Hermanowiczach a także krajobraz i zabytki Dziśnieńszczyzny i innych okolic przedwojennych województw wileńskiego i nowogródzkiego. Dzięki niemu możemy poznać wygląd wielu nie istniejących już obiektów. Wśród godnych obejrzenia obiektów w Hermanowiczach jest jeszcze drewniana molenna staroobrzędowców z pocz. XX w. oraz cmentarna kwatera żołnierzy polskich poległych w 1920 r., na której w 1998 r. ustawiono krzyż Straży Mogił Polskich na Wschodzie - wrocławskiej fundacji zajmującej się upamiętnianiem grobów i miejsc martyrologii. A utobus dowozi nas do Szarkowszczyzny nad Dzisną. W miasteczku zatrzymujemy się na krótko, bowiem nie ma tu niczego ciekawego. Miejscowość jest typową stolicą rejonu "z awansu", w przeszłości nigdy nie odgrywała poważniejszej roli. Dla nas jest ciekawa o tyle, że niegdyś stanowiła jeden z ośrodków dóbr znacznego rodu Łopacińskich, silnie rozrodzonego na Brasławszczyźnie i Dziśnieńszczyź-nie. Historia tego rodu zainteresowała nas nie tylko dlatego, że wydał on wiele znamienitych i barwnych postaci, ale rów- Dzieje Szarkowszczyzny 185 nież dlatego, że wywodzi się z niego jeden z naszych kolegów z warszawskiego klubu turystycznego "Unikat" - Krzysztof Łopaciński, którego ojciec miał majątek właśnie pod Szar-kowszczyzną. Krzysztof nie mógł przyjechać z nami, nigdy też nie był w tych okolicach i nie wiedział, czy cokolwiek pozostało z rodzinnej posiadłości. Obiecaliśmy mu sprawdzić to. Szarkowszczyzna, choć nie była nigdy dużym ośrodkiem, stanowiła w przeszłości centrum rozległych dóbr, które król Aleksander Ja-giellończyk nadał w 1503 r. rodowi Despot-Zenowiczów. Od nich w 1604 r. przeszły do Sapiehów, którzy z kolei w 1753 r. sprzedali je Łopacińskim. Pierwszym z tego rodu właścicielem Szarkowszczyzny był wojewoda brzeski Mikołaj Tadeusz Łopaciński, po którym w 1770 r. odziedziczył ją syn, Jan Nikodem, starosta mścisławski i łoź-dziejski. Wybudował on tu wspaniałą rezydencję, jedną z najokazalszych w powiecie brasławskim, na którą składał się piętrowy pałac, kaplica, oranżeria i cieplarnie. W1802 r. nastąpiła parcelacja majątku, który podzielono na szereg niedużych dworów i folwarków. Przy Janie Nikodemie pozostał tylko główny ośrodek w Szarkowszczyźnie, który odziedziczył po nim syn Tomasz, wicemarszałek dziśnieński. Ten zaś w 1814 r. sprzedał majątek Boguckim. W XIX w. Szarkowszczyzna przekształciła się w dwa leżące obok siebie, lecz oddzielne miasteczka: Szarkowszczyznę Starą należącą do Boguckich oraz znacznie większą od niej Szarkowszczyznę Nową, własność Fiedorowiczów, która rozwinęła się na obu brzegach Dzisny na terenie innych pobliskich folwarków. Taki stan przetrwał do okresu międzywojennego, kiedy z połączenia obu części powstało jedno nieduże miasteczko gminne Szarkowszczyzna, a nazwę Stara Szarkowszczyzna zachował tylko niewielki folwark. Po II wojnie światowej w Szarkowszczyźnie, która zyskała status osiedla miejskiego, umieszczono stolicę rejonu. Miasteczko "rozdęło się" dzięki powstaniu bloków mieszkalnych o koszmarnej architekturze. Dzisiejsza Szarkowszczyzna, położona po obu stronach Dzisny, odstrasza chaotyczną zabudową i obdrapanymi, sypiącymi się tynkami powojennych osiedli. Zabytków zachowało się niewiele. Murowaną cerkiew ufundował jeszcze w 1639 r. Lew Sapieha, a w 1839 r. W alejach lipowych Annodworu 187 186 Bezkresne kołchozowe pola została gruntownie odnowiona staraniem Bernarda Fiedoro-wicza. Nad brzegiem rzeki stoi druga, drewniana cerkiew, ufundowana w 1912 r. przez Mikołaja Łopacińskiego - ładnai kolorowo malowana, o modernistycznej architekturze. Nie zachował się natomiast kościół z początku XX w.; obecnie staraniem miejscowej społeczności polskiej buduje się nową świątynię. Nie pozostał też ślad po dawnej rezydencji Ło-pacińskich. Na skraju miasteczka stoi tylko skromny dwór z początku XX w., należący do jednego z dawnych folwarków; obecnie mieści się w nim ośrodek zdrowia. T eraz naszym celem był dawny majątek Annodwór, który przed wojną należał do Jerzego Łopacińskiego, ojca naszego kolegi Krzysztofa. Znaleźliśmy majątek na przedwojennej mapie, ale nie wiemy, czy cokolwiek z niego zostało. Jedziemy więc autobusem z Szarkowszczyzny w kierunku Bra-sławia do przystanku Woronka - tak nazywa się pobliska wioska z drewnianą cerkiewką cmentarną. Wysiadamy z autobusu i rozglądamy się wokół. Otacza nas równina, po horyzont pokryta bezkresnymi kołchozowymi polami. Monotonię krajobrazu urozmaica jedynie niedaleka kępa wysokiej zieleni - to musi być to! Teren majątku Annodwór nie przypominał żadnego z dawnych zespołów dworskich, jakie do tej pory oglądaliśmy. Park dworski, widoczny z daleka jako kępa starodrzewu w płaskiej, bezleśnej okolicy, CK tworzą bowiem dwie równoległe aleje lipowe o długości blisko kilometra każda, połączone ze sobą kilkoma krótkimi alejami poprzecznymi. Aleje są dość wąskie, a tworzące je wy- Nieistniejący dwór wAnnodworze sokie lipy rosną gęsto TEREN PODWORSKI W ANNODWORZE i mają wydłużone, splatające się ze sobą korony. Cieniste wnętrza alej, / kolumnadą pni i zielonym sklepieniem, przypominają nawy gotyckich kościołów. W okach powstałej w ten sposób prostokątnej siatki założono sady. Pomiędzy drzewami owocowymi rośnie trawa, na której pasą się krowy. Obrzeżony alejami teren majątku, zajmujący ok. 16 ha powierzchni, opływa od zachodu i południa niewielka rzeczka Biała. Przy wejściu, tuż za rzeczką, znajduje się stary, zdewastowany cmentarzyk z grobami rodzinnymi Łopa-cińskich. Drewniany dwór, który stał w centrum tego oryginalnego parku, spłonął doszczętnie podczas wojny, a jego miejsce znaczy obecnie jedynie kępa ozdobnych krzewów na dawnym gazonie. Nie zachowały się również żadne inne budynki majątku. Biwak rozbiliśmy w jednej z rzadko uczęszczanych obecnie alej, w cieniu starych lip. Pod wpływem nastroju chwili wieczór ten poświęciliśmy na wspominanie dziejów rodu Ło-pacińskich, którzy przez dwieście lat byli właścicielami rozległych dóbr w okolicy. Zaczęliśmy od dziejów Annodworu. W XVIII w. wszystkie okoliczne dobra Łopacińskich, dawniejsze dziedzictwo Sapiehów, stanowiły jedną całość z ośrodkiem w Jodach. Ich pierwszym z tego rodu właścicielem był od 1742 r. wojewoda brzeski Mikołaj Łopaciński, który jednak wkrótce odstąpił je młodszemu bratu, sędziemu brasławskiemu Ignacemu Błażejowi Łopacińskiemu (1722-1776). W 1774 r. posiadłością podzieliło się czterech synów tego ostatniego. Jeden z nich, Tadeusz (1762-1814), otrzymał folwark, który od jego imienia nazwano Tadulinem. W końcu XVIII w. Przedsiębiorczy hrabia Janks SZARKOWSZCZYZNA 188 Dziedzice Annodworu i Tadulina Tadeusz Łopaciński założył w swych dobrach nowy folwark, któremu od imienia swej żony - Anny z Hłasków - nadał miano Annodwór. To właśnie Anna Łopacińska kazała posadzić zachowane do dziś aleje lipowe, które zatem muszą mieć ponad dwieście lat. Przez wiele dziesięcioleci Annodwór związany był administracyjnie z Tadulinem; oddzielnym majątkiem stał się dopiero w okresie międzywojennym. Po Tadeuszu oba folwarki odziedziczył syn, Ignacy Stanisław (1802-1841). On z kolei miał trzech synów. Spadkobiercą był najstarszy Wilhelm (ur. 1827), który jednak w związku z udziałem w powstaniu styczniowym musiał uciekać za granicę (będzie jeszcze o nim mowa). Dobra objął więc najmłodszy z braci, Ignacy Adam (1831--1867?). Ożenił się on z Rosjanką, Anną Szczepkin, i przyjął prawosławie. Ich jedyny syn Sergiusz (zm. 1934), używający tytułu hrabiowskiego, był żonaty z Eweliną z Rutkiewiczów. Sergiusz i Ewelina Łopacińscy byli dziadkami naszego kolegi Krzysztofa, który na podstawie wspomnień rodzinnych tak opisuje historię ich małżeństwa: "Ewelina była znana ze swej urody i flirtów. W wieku dwudziestu kilku lat rodzice postanowili "podstarzatą już pannę" wraz z jej młodszą siostrą Paulina wysłać do rodziny do Kijowa, aby poobracała się w towarzystwie i dobrze wyszła za mąż. Niestety, w Kijowie wpadła w oko rosyjskiemu oficerowi, który mimo nalegań został odtrącony. Po odkryciu, gdzie mieszka jego wybranka, postanowił ją porwać. Wdarł się przez balkon do jej sypialni i po krótkiej szamotaninie zranił ją kindżałem, po czym uciekł. Po tym wydarzeniu panna musiała opuścić miasto. Wróciła do Przemyśla, majątku rodziców. Po pewnym czasie rodzina Eweliny postanowiła wyjechać do krewnych na Kaukaz. Wyjazd miał nastąpić za kilka dni. I tu dygresja. Po ukończeniu studiów w Dorpacie i odzyskaniu rodzinnych dóbr tadulińskich (sąsiadujących z Przemyślem majątków Tadulin i Annodwór) powrócił do Annodworu hrabia Sergiusz Łopaciński, syn Ignacego Łopacińskiego i Anny Szczepkiny ze znanego w Rosji rodu Szczepkinów, skoligaconych m.in. z rodziną Timiriazie-wów. Ojciec Sergiusza Ignacy przebywał stale na dworze carskim. Tam poznał swą przyszłą żonę, dla poślubienia której przeszedł na prawosławie. Przez sąsiadów i rodzinę był traktowany jak Rosjanin. Ignacy zmarł wkrótce po ślubie, pozostawiając żonę z synem Sergiuszem, który wychowywał się w Moskwie w domu rodzinnym matki. Jednak po odzyskaniu dóbr i ukończeniu studiów przyjechał wraz z matką (nie znającą języka polskiego) na Wileńszczyznę i zabrał się energicznie za porządkowanie i rozwój rodzinnego majątku. Rozwinął gospodarkę, wybudował nowy dwór w Annodworze (na wzór podobnych siedzib kanadyjskich), wprowadzał nowe maszyny. Sergiusz poznał Ewełinę jeszcze przed jej wyjazdem do Kijowa i jak głosi fama, już wtedy zakochał się w niej, choć ona go nie cierpiała. Trzeba dodać, że po powstaniu styczniowym na lokalnym rynku małżeńskim brakowało mężczyzn i młody, przystojny, choć zrusyfikowany hrabia był dobrą partią. W Przemyślu, gdzie w rodzinnym domu Rutkiewiczów trwały przygotowania do wyjazdu, nastoletnie kuzynki Eweliny, podkochujące się w sąsiedzie z Annodworu, często bawiły się lalkami w maiżeń- 190 Nieoczekiwany ślub pięknej Eweliny stwo z Sergiuszem, co denerwowało Ewelinę. Dzień przed wyjazdem w czasie takiej zabawy rozzłoszczona Ewelina podeszła do dziewcząt i biorąc lalki do ręki zainscenizowała swój ślub z Sergiuszem, mówiąc: "Koniec zabaw - on już jest moim mężem". Następnego dnia wraz z matką i siostrą wyruszyła w kierunku kolei, zamierzając przenocować przed dalszą drogą u znajomych. Po południu w Przemyślu pojawił się Sergiusz Łopaciński, oświadczając się o rękę Eweliny. Na wieść o jej wyjeździe pognał wraz z wujem Eweliny konno do domu, w którym panie nocowały. Jak głosi rodzinna legenda, wuj zażądał do matki Eweliny, by natychmiast uprasowała mu koszulę i mimo zdziwienia obecnych wyciągnął ją do drugiego pokoju. Tam powiadomił ją o oświadczynach, przekonując, że jest to wielka szansa dla dwudziestopięcioletniej już córki. Matka poprosiła ją o chwilę rozmowy. Nie znamy jej treści, lecz po powrocie pań do salonu Ewelina przyjęła oświadczyny Sergiusza. Po ślubie, który nastąpił w lipcu 1892 roku, i podróży poślubnej do Paryża Sergiusz wykończył i wyposażył nowy dwór wAnnodworze. Wybudował też w centrum Wilna przy ulicy Jagiellońskiej kamienicę, w której na pierwszym piętrze znajdowało się mieszkanie małżonków z wielkim salonem. Na zimę Lopacińscy zjeżdżali do Wilna, uczestnicząc intensywnie wżyciu kulturalnym i towarzyskim. Przeżyli razem ponad czterdzieści lat. Ewelina zmarła w w Wilnie w 1933 roku, a rok później wAnnodworze zmarł Sergiusz. Pochowano ich na wileńskim cmentarzu na Rossie." Za czasów Sergiusza istniał jeszcze w Annodworze znany z fotografii piękny, drewniany dwór o klasycznej sylwetce, z czteroko-lumnowym portykiem i wysokim naczółkowym dachem, wzniesiony prawdopodobnie na przełomie XVIII i XIX w. W łatach 1890-1892 hrabia wzniósł na jego miejscu nowy, również drewniany dwór, o nieregularnej bryle i bez określonego stylu (spłonął podczas II wojny światowej). Jak się wydaje, właśnie wówczas główny ośrodek dóbr przeniósł się z Tadulina do Annodworu. Krótki opis Annodworu i jego ówczesnych gospodarzy zawiera dziennik Eugeniusza Romera z Cy-towian na Żmudzi, który odwiedził miejscowość w sierpniu 1915 r.: "Z rana pojechałem do Annodworu Sergiusza Lopacińskiego. (...) Droga prowadzi przez Jody, majątek Henryka Lopacińskiego, i miasteczko Jody (...); o siedem wiorst stamtąd na drodze do Szarkowszczy-zny leży Annodwór, miejscowość płaska, gleba piaszczysto-gliniasta, droga niezła; urodzaje na ogół bardzo liche; naokoło widoczne lasy na mokradłach torfowych. Sam Annodwór robi wrażenie większego } Życie codzienne Annodworu 191 dworu, stary ogród z piękną aleją lipową, wielkie świeżo założone sady owocowe; dość wielki, ale bez charakteru. Sergiusz Łopaciński, syn Ignacego i Rosjanki Szczepkin, był prawosławnym, ale przeszedł na katolicyzm, z przekonań politycznych kadet [zwolennik rosyjskiej partii liberalnej, tzw. konstytucyjnych demokratów], a wśród Polaków postępowiec. Używa tytułu hrabiego i dobre ma wyobrażenie o sobie i o swoim rozumie, ogólnie uchodzi za człowieka porządnego i sympatycznego, mieszka przeważnie w Wilnie, a gospodarstwem zajmuje się żona, Ewelina z Rutkiewiczów, kobieta podobno gospodarna, pracowita i rachunkowa, ale lubiąca odgrywać rolę hrabiny, wielkiej Pani, z czym nie musi jej być do twarzy. Żyje jeszcze i mieszka u nich matka hr. Sergiusza, osoba dziewięćdziesięcioletnia, zupełnie zdziecinniała, kiedyś podobno bardzo inteligentna i wykształcona. Córka Lopacińskich, panna na wydaniu, nie ładna, ale dość sympatyczna i syn gimnazista dopełniający skład rodziny." Ów "syn gimnazista" to Jerzy Łopaciński (1900-1964), ojciec naszego kolegi Krzysztofa. Krzysztof przechowuje młodzieńczy dziennik ojca, częściowo pisany szyfrem, w którym opisuje on głównie swoje miłosne przygody. O rodzinnym dworze i jego otoczeniu jest tam niewiele. Oto fragmenty pisane w Annodworze w 1917 roku (autor miał wówczas siedemnaście lat): "Annodwór, 3 czerwca 1917 (sobota). Pogoda cudowna; chodziłem dzisiaj kąpać się, ale wody jest tak mało, że pływać niepodobna, ale za to są świetne kąpiele słoneczne. (...) Śliczny jest świat. Co za śliczny widok z tego ganeczku Nini. Na południe daleko, daleko wszystko jak na dłoni: Mikołajewo, Malanówka, Łozówka, Ambrosienki; duży trakt z telegraficznymi słupami, folwark itd. Ślicznie to wszystko wygląda; i na zachód i północ ogród, a na gazonie teraz kwitną piwonie, prawdziwe rewolucyjne bo czerwono od nich aż strach. Ogród zieleni się (...); śliczne 6 topoli piramidalnych i dąb na gazonie i ławeczka wywrócona. Annodwór, 22 czerwca 1917 (czwartek). Jedno mogę powiedzieć - że Annodwór bardzo ładny. Nic dziwnego że dla mnie on jest drogi - przecie całe dzieciństwo przepędziłem tutaj. Każde drzewo jest mnie znane i z każdym jest związane jakieś wspomnienie. Dużo - dużo czasu przepędziłem tutaj! (...) Prawda że dużo tutaj było i przykrości ale są puszczone w niepamięć. Annodwór, 16 lipca 1917 (niedziela). (...) Wczoraj byłem na polowaniu w Suchoborcu. Było dosyć przyjemnie chociaż i męcząco. Gram 192 "Ślicznie wygląda ogród w świetle księżyca..." dużo i teraz uczę się Rozamundy Szuberta.. fest tam śliczne przejście którym się zachwycam. Łacina też idzie po trochu chociaż i nie bardzo. Troszkę lenistwo przeszkadza. (...) Annodwór, 19 lipca 1917 (środa). Teraz siedzę w altanie lipowej w ogrodzie. Wczoraj przyszedłem tu w nocy o g. 12. Ślicznie wygląda wtedy ogród przy świetle księżyca! I taka szkoda że siedzę sam jeden. (...) Annodwór, 29lipca 1917 (sobota). We wtorek ma przyjechać biskup. Z tej racyi mierzyłem dzisiaj smoking ojca. Oryginalnie się w nim czuję ale co zrobić. Annodwór, 4 sierpnia 1917 (piątek). Od samego poniedziałku byłem zajęty przyjmowaniem biskupa gdyż oprócz tego byłem jeszcze i adjutantem a wuj Edmuś furmanem. Annodwór, 9 sierpnia 1917 (środa). Biskup w naszych stronach pozostawił najlepsze wspomnienia. Przyjmowaliśmy nie tylko biskupa ale arcybiskupa gdyż Ropp został nim. Dużo było hałasu i śmiechu i czas przeszedł bardzo wesoło i przyjemnie. Ja cały czas byłem w Rafałowie; jeździłem z wujem do Ikaźni przywieźliśmy jego do Borodzie-nicz na drugi dzień do Rafałowa a na trzeci już na swoich koniach przyjechał do Annodworu. Potem w nocy jeszcze odprowadzałem jego do Szarkowszczyzny." Po śmierci Sergiusza Łopacińskiego w 1934 r. stanowiące przez ponad sto pięćdziesiąt lat nierozłączną całość dobra zostały podzielone pomiędzy dwoje jego dzieci. Annodwór otrzymał Jerzy, a Tadulin - jego siostra Eugenia. We wrześniu 1939 r. Jerzy Łopaciński wyjechał do Wilna, a następnie do Warszawy. Tu w 1944 r. poślubił Marię z Ulenieckich. W 1945 r. w Skierniewicach przyszedł na świat ich syn Krzysztof. Po wojnie Łopacińscy wyjechali do Gdańska. R ód Łopacińskich herbu Lubicz wywodzi się z Łopacina w ziemi ciechanowskiej na Mazowszu. Na Kresy Łopacińscy zawędrowali już w XV w., kiedy to Bogdan Łopaciński otrzymał od książąt mścisławskich nadanie ziemskie pod Mścisławiem. Jego syn Józef założył tam majątek, również o nazwie Łopacin, który przez trzy stulecia był gniazdem rodu. Do największego znaczenia ród doszedł w XVIII w., a najbardziej znanymi jego przedstawicielami byli trzej bracia, synowie Leona Łopacińskiego, wszyscy urodzeni w Łopa-cinie pod Mścisławiem. Byli to: Jan Dominik (1709-1778) - biskup żmudzki, Mikołaj Tadeusz (1715-1778) - starosta mścisławski i wo- Z Łopacińskimi przez stulecia 193 jewoda brzeski oraz Ignacy Błażej (1722-1776) - sędzia brasławski i pisarz skarbowy litewski, autor satyr, sztuk teatralnych, pism religijnych i pamiętników. Szeroko rozgałęziona familia Łopacińskich była skoligacona niemal ze wszystkimi możnymi kresowymi rodami, także najświetniej-szymi, jak Borchowie, Hłaskowie, Kieniewiczowie, Kopciowie, Mir-scy, Moniuszkowie, Morykoniowie, Niemirowiczowie, Niezabitow-scy, Ogińscy, Oskierkowie, Pacowie, Platerowie, Rudominowie, Sapiehowie, Tyszkiewiczowie, Wołłowiczowie, Żabowie. Jako pierwszy na kresach północno-wschodnich pojawił się wojewoda brzeski Mikołaj Tadeusz Łopaciński, który w 1742 r. kupił część dawnych dóbr Sapiehów - majątek Saria koło Dryssy i Jody na Bra-sławszczyźnie, a nieco później jeszcze Szarkowszczyznę i Leonpol nad Dźwiną. Wkrótce wojewoda oddał Jody młodszemu bratu Ignacemu Błażejowi, otrzymując w zamian rodowy Łopacin w Mścisław-skiem. Jak już wspomniałem, w 1774 r. rozległe dobra Jody, liczące 24 tyś. dziesięcin, zostały podzielone pomiędzy czterech synów Ignacego Łopacińskiego: Marcina, który otrzymał ośrodek majątku wraz z miasteczkiem Jody, oraz Tadeusza, Józefa i Mikołaja. W wyniku dalszych działów rodzinnych na obszarze dawnych posiadłości jodz-kich powstał szereg mniejszych dworów i folwarków. Wiele z nich otrzymało nazwy od imion właścicieli lub ich żon, np. Judycyn, Pau-linowo, Stanisławów, Aleksandrynowo, Rafałowo, Mikołajewo, Tere-sjanowo, Tadulin i właśnie Annodwór. Łopacińscy silnie angażowali się w ruchy patriotyczne i brali udział we wszystkich kolejnych powstaniach. Marcin Łopaciński z Jod walczył w powstaniu kościuszkowskim na czele 100-osobowego oddziału z Brasławszczyzny, a jego syn Aleksander, jeden z przywódców powstania listopadowego w tych stronach, poległ na szańcach Warszawy w 1831 r. W powstaniu listopadowym brali udział także czterej inni Łopacińscy z Brasławszczyzny: Tomasz dowodził batalionem piechoty powstańczej, Ludwik (syn Tadeusza z Tadulina) zginął w ataku na carski garnizon w Dziśnie, a Kazimierz i Józef po upadku powstania zmuszeni byli udać się na emigrację. Podczas powstania styczniowego sławę zdobył Wilhelm Łopaciński z Tadulina, członek powstańczego oddziału Leona Czechowicza. Tak pisze o nim Czesław Sawicz: "Legendarnym bohaterem tego oddziału był również Wilhelm Łopaciński z Taduliny. Ludzie opowiadali o nim legendy. Mówiono o nim, jak to po rozgromieniu oddziału, uzbrojony w dwa pistolety zdołał 194 Wilhelm z Tadulina - nieuchwytny powstaniec przebić się przez tłum staroobrzędowców z Komicy i pobliskich wsi Jak rząd rosyjski wyznaczył za jego głowę olbrzymią nagrodę w zlocie. Przebrany w Bełmoncie za lokaja usługiwał generałom i carskim dostojnikom, którzy zabawiali się opowiadaniami o jego wyczynach, o zakopanym skarbie, ze złota i broni złożonym. Opowiadano też, że ze słomką w ustach przepłynął Dźwinę tam i z powrotem, przez co ścigających doprowadzał do wściekłości; że miał na brzegu rzeki kryjówkę pozwalającą na bezpieczne ukrycie się; sam car pragnął poznać go osobiście, ale wszystkie wysiłki jego i policji okazywały się bezskuteczne. Słusznie pisze Hedemann, że trudno z tych opowieści i legend uzyskać prawdę. Zgodzić się należy jednak z tym, że był to frant wyjątkowej odwagi i fantazji. Z oficjalnych źródeł rosyjskich wynika, że kilkakrotnie był już osaczony i zawsze udawało mu się wymknąć. Zarządzono nawet olbrzymią obławę na cały powiat i okolice, ale Ło-pacińskiego nie ujęto - przedostał się za granicę." Także majątek Wilhelma Łopacińskiego - Tadulin, odległy od Annodworu o 4 km na zachód, wyróżniał się - jak wspominają współcześni - tym, że wszystko tam było udziwnione. Jego współwłaścicielami byli bracia Wilhelma - Konstanty i Ignacy. Podczas jednej z carskich obław na nieuchwytnego bohatera powstańczego Konstanty został tak mocno pobity przez Kozaków, że postradał zmysły. Po ucieczce Wilhelma za granicę cały majątek objął Ignacy, który ożenił się z Rosjanką, przyjął prawosławie i oficjalnie odżegnał się od swego brata "buntownika". Niektórzy okrzyknęli go renegatem, ale w istocie był to rodzaj mistyfikacji, która miała uchronić - i uchroniła - posiadłość przed grożącą konfiskatą. Utraty majątku i zsyłki nie uniknęła natomiast zaangażowana w powstanie styczniowe Anna Łopacińska z Dryświat, o czym była mowa przy opisie tej miejscowości. W rodzinie Łopacińskich nie brakowało też oryginałów innego rodzaju. W końcu XIX w. w towarzyskich kręgach wileńskich brylował "lew salonowy" Bolesław Łopaciński, który wsławił się licznymi, pamiętanymi jeszcze po latach dowcipami. Tak pisze o nim w swych wspomnieniach Hipolit Korwin-Milewski: "Łopaciński (...), bardzo piękny i elegancki mężczyzna, dawno już strwonił swój szczupły fundusik i żył, jakpowiadają Żydzi, "wiatrem"; uchodził za patentowanego dowcipnisia miasta Wilna, i zasłużenie. Jeszcze w 1914 r. powtarzano sobie jego kawały. Był autentycznym i historycznym autorem "witzu", który od przeszło pół wieku znajduję Przygoda "lwa salonowego" 195 co kilka lat w warszawskich humorystycznych pisemkach, a który uszanowanie dla historii zmusza mnie zwrócić prawdziwemu autorowi. Grasowała wówczas po Wilnie para zawodowych pieczeniarzy, oboje dzieci francuskich rozbitków 1812 r., państwo Dabry. Pani Dabry już za panowania Bibikowa była szpetną, niemłodą, wyschłą szkapą, ale jeszcze siadała do tańca. Na balu u generał-gubernatora Bołeś Łopaciński zaprosił ją dla żartu do walca. Wyższy od niej, spostrzegł wśród luźnego stanika bełtające się dwie nieszczęśliwe kiełbaski, zanurzył do próżni swą pyszną brodę i między kiełbaski ulokował... całusa. Oburzona francuzica poleciała na skargę do męża. Na sali u generał--gubernatora skandalu wywołać niepodobna; lecz gdy Łopaciński już wychodził, znalazł w szatni czekającego nań mściwego męża, który po francusku, zdrowo mu sypnął w papę. Boleś majestatycznie: Panie Dabry, czy to na serio, czy to żartem? Proszę wierzyć, że na serio! To bardzo dobrze, bo ja takich żartów nie lubię." Bardzo znanym na początku XX w. i w okresie międzywojennym przedstawicielem rodu był Euzebiusz Łopaciński (1882-1961) z Le-onpola, historyk sztuki wykształcony na uniwersytetach w Krakowie i Dorpacie, archiwista, bibliofil i kolekcjoner, autor licznych publikacji. Na stałe mieszkał w Warszawie, w okresie międzywojennym w Wilnie, a po II wojnie światowej ponownie w Warszawie. Był pracownikiem i współpracownikiem licznych archiwów, bibliotek i instytutów naukowych. Zgromadził ogromną kolekcję książek i dzieł sztuki. Jego najważniejsza praca to Materiały do historii rzemiosła artystycznego w Wielkim Księstwie Litewskim (XVI-X1X w.), wydane w Warszawie w 1946 r. A leksander Łopaciński z Jod wsławił się swoją przyjaźnią z Feliksem Dzierżyńskim, który był z nim spokrewniony. Jeszcze w czasach działalności konspiracyjnej Dzierżyński często chronił się w Jodach przed carską żandarmerią. Aleksander, powszechnie lubiany i szanowany w okolicy, nie był komunistą ani socjalistą i odcinał się od rewolucyjnej działalności kuzyna, potrafił jednak słuchać; Dzierżyński znajdował w nim powiernika i jednego z nielicznych bliskich ludzi. Największe wrażenie na Brasławszczyźnie wywarła i najbardziej brzemienna w skutki była jego ostatnia wizyta w Jodach, która miała miejsce w 1919 r., gdy ziemie te były opanowane przez bolszewików. Dzierżyński, teraz już jako szef Cze-Ka (czyli bolszewickiej 196 Brasławska Arka Noego Nieistniejący dwór w Jodach służby bezpieczeństwa) i pan życia i śmierci milionów ludzi, przyjechał do Jod czarnym samochodem w otoczeniu kilku podwładnych. Aleksander Łopaciński przyjął go jak zwykle serdecznie. Dziwna była ta rozmowa polskiego dziedzica i jednego z najwyższych dostojników bolszewickich. Jak głosiła miejscowa tradycja, jednym z głównych tematów rozmowy były losy polskich ziemian, którzy z ogarniętych pożogą rewolucyjną najdalszych kresów dawnej Rzeczypospolitej uciekali i chronili się u krewnych i znajomych na Brasławszczyźnie. Ludzie ci, jako znienawidzeni "krwiopijcy", mogli stać się łatwym łupem Cze-Ka i paść ofiarą okrutnych represji. Po długich perswazjach Łopacińskiemu udało się przekonać przyjaciela, że są to potomkowie najbardziej patriotycznych rodów, zasłużonych w walce z caratem, którzy cierpieli na katorgach i zesłaniach, a teraz, pozbawieni już majątków, nie stanowią zagrożenia dla rewolucji. Dzierżyński obiecał potraktować tereny położone w łuku Dźwiny, czyli Brasławszczyznę i Dziśnieńszczyznę, jako coś w rodzaju specjalnej strefy ochronnej, umownie nazwanej Arką Noego, gdzie polscy ziemianie nie byliby poddawani bolszewickiemu terrorowi. Wyjeżdżając z Jod napisał na dwóch kartkach po jednym zdaniu i wręczył je Aleksandrowi. Tak moment rozstania opisuje bliski sąsiad Łopacińskich Czesław Sawicz: "Łopaciński wyprowadził odjeżdżającego gościa przed portal pałacu. Przyjaciele uścisnęli dłonie. Dzierżyński wsiadł do swego automobilu. Otoczyli go wierni czekiści. Dzierżyński jeszcze raz, już z samochodu, uczynił ręką pożegnalny gest i zawołał: Pod opieką Feliksa Edmundowicza 19/ Pamiętaj, Arkę Noego zostawiam pod twoją opieką, z mojej strony wszystko będzie załatwione. Dzierżyński dotrzymał słowa. Wystarczyło jego jedno zdanie napisane na karteczce notesu. Dzięki Arce Noego udało się uchronić szereg zasłużonych dla kraju rodów polskich i litewskich. Od Dźwiny, pałacu Łopacińskich w Leonpolu, do rzeki Dzisny, od majątków Ustronie i Judycyn, należących do tej rodziny, a właściwie wszystko, co znajdowało się w widłach tych rzek i aż do brasław-skich jezior, było Arką Noego i było poddane jakiejś niezauważalnej, ale dość skutecznej ochronie. Ostatni bój o tę ziemię stoczono na konferencji pokojowej w Rydze. Tam znowu odpowiednimi kanałami dyplomatycznymi zadziałały wpływy Dzierźyńskiego i Pił-sudskiego. Nie oddano Arki Noego bolszewikom, wymieniono ją na Mińsk i rejon tego miasta, za odstąpienie Polsce dostępu do środkowej Dźwiny." Opieka Dzierźyńskiego była tak skuteczna, że zadziałała jeszcze w wiele lat po jego śmierci, o czym świadczy opisany przez Sawicza epizod: "Otóż we wrześniu 1939 r., kiedy Armia Czerwona zgodnie z paktem Ribbentrop-Mołotow zajmowała wschodnią część Rzeczypospolitej, właściciele majątków opuszczali swe dobra i uciekali na Łotwę lub Litwę, a jeżeli to z jakichś względów nie było możliwe - chronili się gdzieś w Wilnie. (...) Jedynie Aleksander Łopaciński pozostawał w domu, w swym rodowym pałacu. Przez jakiś czas był spokój, po paru jednak tygodniach w nocy do sypialni pana Aleksandra wtargnęło trzech funkcjonariuszy NKWD z bagnetami na broni i pistoletami gotowymi do strzału. "Padnimajsia pan i stupaj s nami...", rozkazali ostro. Łopaciński spodziewał się tej wizyty. Zgoda, pójdę z wami, skoro tak sobie życzycie, ale nie wiem, czy akceptowałby to Feliks Edmundowicz -powiedział pojednawczo pan Aleksander i wydobywszy spod poduszki papierek napisany przed dwudziestu laty przez Dzierźyńskiego wręczył go oficerowi NKWD. (...) Odręczne pismo i podpis Dzierźyńskiego wywołały na nim odpowiednie wrażenie. Dzierżyński już kilkanaście lat nie żył, ale i po śmierci był straszny na tyle, by bano się ruszać tego polskiego pana. Nawet pismo bali się zabrać. Zasalutowali i opuścili pałac. Aleksander Łopaciński miał zapewniony spokój nawet i wtedy, kiedy po raz drugi Armia Czerwona zajęła Jody. Jedynie miejscowi partyzanci [radzieccy - G.R], dla których Łopaciński był mimo wszystko "pomieszczykiem", 198 Ostatnie ślady Łopacińskich Panicz wrócił! 199 polskim panem, nie mogli ścierpieć jego pałacu. Spalili. Mimo to nie odważyli się go zamordować. Zmarł w Jodach śmiercią naturalną. " Pałac Łopacińskich w Leonpolu W relację Sawicza wkradła się nieścisłość. Aleksander Łopaciński zmarł w 1917 r., tak więc cały incydent musiał dotyczyć jego syna i spadkobiercy, ostatniego właściciela Jod - Henryka. Tragicznego losu nie uniknął niestety sąsiad i krewny Henryka, Józef Łopaciński z majątku Ustroń, zamordowany przez partyzantów radzieckich w czerwcu 1942 r. wraz z przypadkowo goszczącym w jego domu dalekim krewnym Tadeuszem Perkowskim, przedwojennym zastępcą Komisarza Generalnego RP w Gdańsku. P o dwustuletnim gospodarowaniu Łopacińskich na kresach północno-wschodnich pozostało dziś niewiele śladów. Większość dworów uległa zniszczeniu, pozostały po nich tylko resztki parków i niektóre zabudowania gospodarcze, użytkowane przez współczesne kołchozy i sowchozy. Z okazalszych budowli ocalał barokowy pałac w Leonpolu nad Dźwiną, jedno z najważniejszych gniazd rodu Łopacińskich, w którym obecnie mieści się kościół (już w okresie międzywojennym Euzebiusz Łopaciński przeznaczył pałac na ten cel). W innej z siedzib Łopacińskich, Sarii, położonej w dawnym powiecie drysieńskim, na północ od Dźwiny, ocalała przepiękna neogotycka kaplica grobowa, wzniesiona w połowie XIX w. według projektu znanego niemieckiego architekta Gustawa Schachta. Obecnie służy jako cerkiew prawosławna. Kościół w Borodzieniczach W trzecim ośrodku - Jodach - zachowało się tylko kilka drzew starego parku dworskiego oraz skromna drewniana cerkiewka ufundowana przez Łopacińskich w połowie XVIII w. Na północ od Jod przetrwał fundowany w 1836 r. przez rotmistrza Józefa Łopa-cińskiego z Rafałowa (syna Ignacego Błażeja z Jod) klasycystyczny kościół katolicki w Borodzieniczach, który był kościołem parafialnym dla większości okolicznych majątków. Na miejscowym cmentarzu znajdują się groby licznych członków rodziny. Niezależnie od śladów materialnych, pozostał także ślad w pamięci ludzkiej. Gdy w kilka lat po naszej wizycie w An-nodworze zjawił się syn ostatniego właściciela majątku, nasz kolega Krzysztof Łopaciński, został tu z atencją przywitany, wyściskany i wycałowany przez białoruskie baby z Woronki jako "panicz", do czego w niemałej mierze przyczyniła się jego istotnie "pańska", słuszna postura i czarna broda. Mosarz - wszędzie widać rękę gospodarza 201 W Głębokiem i okolicach Z Annodworu wracamy do Szarkowszczyzny, gdzie łapiemy autobus do Postaw przez Głębokie. Trasa jest długa i zawiła, a rozklekotany autobus nie rozwija nadmiernej prędkości, pozwalając podziwiać krajobrazy i przyglądać się mijanym miejscowościom. Jedną z nich jest Mosarz. Trudno nie zwrócić na tę osadę uwagi, bowiem tuż przy szosie stoi w niej klasycystyczny kościół katolicki p.w. św. Anny. Nie przypomina żadnej z widzianych przez nas na białoruskich Kresach świątyń. Był bowiem nieprzerwanie czynny, nawet w czasach radzieckich, i jest w doskonałym stanie, w odróżnieniu od tylu innych, które uległy dewastacji i które nawet po przywróceniu do kultu bardzo powoli i z mozołem odzyskują dawny wygląd. Tu z daleka bije blask od jasnych ścian, ale jeszcze większe zaskoczenie spotyka nas, gdy autobus podjeżdża bliżej, bowiem na rozległym placu przed kościołem rozciąga się najprawdziwszy park regularny, jakiego nie powstydziłaby się pałacowa rezydencja. Są w nim starannie utrzymane trawniki, klomby z kwiatami, strzyżone żywopłoty i ozdobne krzewy, a nawet niewielka sadzawka w stylu... japońskim, obsadzona roślinami wodnymi o wielkich liściach, z wysepką i dwoma pałąkowatymi mostkami! Zieleń parku stanowi piękne obramowanie dla stojącego w pewnym oddaleniu od drogi zespołu sakralnego, na który składają się kościół, otaczający go mur z centralną bramą i stojące w narożach muru: trójkondygnacyjna dzwonnica z 1931 r. oraz wzniesiona w ostatnich latach kaplica, będąca kopią wileńskiej Kaplicy Ostrobramskiej. Wszędzie widać rękę tro skliwego gospodarza i trze ba przyznać, że mosarski kościół miał szczęście do opiekunów. Jednym z nich był ks. Michał Sucharewicz, który objął tę placówkę po II wojnie światowej, po po wrocie z zesłania na Sybe rię. Jego wysiłkom należy zawdzięczać ocalenie para fii i kościoła w najtrudniej szym okresie szykanowania religii przez władze komu nistyczne. Po jego śmierci w 1961 r. przez blisko trzydzie ści lat parafia nie miała proboszcza, jednak dzięki uporowi wiernych zdołano uchronić kościół przed zamknięciem. Swe odrodzenie mosarska świątynia zawdzięcza obecnemu pro boszczowi, litewskiemu księdzu Juozasowi Bulce, który objął parafię w 1990 r. Z jego inicjatywy budynek gruntownie od nowiono, założono piękny park, zbudowano kopię Kaplicy Ostrobramskiej oraz czternaście stacji Męki Pańskiej - Mo sarska Kalwarię. .......... 202 Ośrodek kultu św. Justyna Ptirk i zespól kościelny w Masarzu Kościół w Mosarzu został ufundowany w 1792 r. przez właściciela miejscowego majątku, kasztelana połockiego hr. Roberta Brzostowskiego i jego żonę Annę z Platerów. Jest to świątynia jednonawowa, na planie prostokąta, bezwieżowa. Fasadę, ozdobioną pilastrami, prostokątnymi płycinami i półkoliście zamkniętymi niszami z rzeźbami świętych, wieńczy trójkątny fronton. Podobną dekorację ma ściana szczytowa z tyłu świątyni. Wokół budynku biegnie gzyms kostkowy i szeroki pas fryzu tryglifowego ze stiukowymi girlandami. W wyposażeniu wnętrza wyróżniają się cudowny obraz św. Justyna oraz dziesięć płaskorzeźb przedstawiających tematy ewangeliczne, umieszczonych nad oknami. Kościół jest ośrodkiem kultu św. Justyna, męczennika ściętego w Rzymie w II w. n.e. Relikwie świętego, w drewnianej, obitej posrebrzaną blachą trumience, znajdują się w bocznej kaplicy kościoła, u podnóża ołtarza Matki Boskiej. Ofiarował je papież Benedykt XIV staroście zarzeckiemu Antoniemu Koszczycowi; pierwotnie umieszczone były w ufundowanym przezeń w 1754 r. kościele karmelitów w Starym Miadziole. Rezydencja Brzostowskich 203, Gdy kościół ten został zamknięty przez władze carskie po powstaniu listopadowym, relikwie przewieziono w 1838 r. do Mosarza za zgodą córki Koszczyca, Anny Hrebnickiej, która mieszkała tu u swej córki Anny z Hrebnickich Brzostowskiej. Główne uroczystości religijne odbywają się 24 czerwca, podczas odpustu w dniu św. Jana Chrzciciela, ściągając licznych wiernych i pielgrzymów, także prawosławnych. Mosarz był niegdyś ośrodkiem rozległych dóbr. Ich pierwszymi znanymi właścicielami byli w XVI w. Despot-Zenowiczowie. Prawdopodobnie w należącym do nich dworze czy zamku zatrzymał się na nocleg król Stefan Batory podczas pochodu na Psków, o czym informowała zachowana do okresu międzywojennego tablica pamiątkowa. Począwszy od l pół. XVII w. posiadłość często zmieniała właścicieli, gdyż zwykle nadawano ją jako wiano wychodzącym za mąż córkom dziedziców. Należał więc Mosarz kolejno do Wołłowiczów, Paców, Dołmat-Isajkowskich, ponownie Paców, Mleczków i Brzostowskich. Dopiero w ręku tej ostatniej rodziny pozostał przez blisko dwieście lat i za jej czasów zamienił się we wspaniałą rezydencję. Było to dzieło hr. Roberta Brzostowskiego i jego żony Anny [fundatorów mosarskiego kościoła). W latach 1775-1790 wznieśli oni okazały, klasycystyczny pałac. Z zewnątrz prezentował się dość skromnie: prostą bryłę od frontu akcentował czterokolumnowy portyk, a elewacje ozdabiały pilastry. Prawdziwą natomiast rewelacją były wnętrza, ozdobione unikatowymi sztukateriami, których bogactwo nie miało wielu sobie równych na ziemiach Rzeczypospolitej. Dziś znane są one tylko z kilku fotografii wykonanych w 1915 r. Tak pisze o nich wybitny znawca tematu, Roman Aftanazy: "Jeśli jednak bryła pałacu od strony zewnętrznej sprawiała wrażenie ciężkiej i surowej, wnętrza zdumiewały za to bogactwem pomysłów dekoracyjnych, wykonanych, jak się wydaje, głównie w gipsie, ale może także w stiuku i w terakocie. Szkoda, że nie jest znany dokładny układ i rozmieszczenie poszczególnych sal i pokoi, szczególnie "paradnych". W ich szeregu poczesne miejsce zajmowała sala, zwana "królewskq", ze wszystkimi ścianami oraz sufitem pokrytymi grubą warstwą gipsu, w którym nieznany, przypuszczalnie francuski artysta wyrzeźbił doskonalą w proporcjach ornamentację. Dołem obiegał salę gładki parapet wysokości ok. l m. W górnych partiach ścian, utrzymanych w kolorze bladoniebieskim, w polach ujętych w duże, kwadratowe ramy, w równych od siebie odstępach, mieściły się owalne medaliony 204 Sztukaterie niewiele mające równych Do naszych czasów nie pozostał ślad... 205 Pałac w Masarzu - zdewastowane wnętrze Sali Królewskiej (okres międzywojenny) Ruina pałacu w Masarzu (okres międzywojenny) z wyobrażeniem wszystkich królów i królowych polskich, poczynając od Piastów, zaopatrzone u dołu w odpowiednie napisy informujące. Medaliony te połączył sztukator ze sobą za pomocą esownic roślinnych, zbiegających się ku wspólnym osiom pionowym, podobnie jak gałęzie drzew, wyrastających z jednego pnia. Ornamenty i medaliony miały kolor biały. Prostokątne pola supraport wypełniały sceny batalistyczne. Salę wieńczył gzyms antykizujący. W jednym z rogów, przeciwległym oknom, stał oryginalny piec w postaci piramidy, umieszczonej na pięciu kulach, wspartych na czworograniastej podstawie. (...) W części górnej o kształcie właściwej piramidy - w medalionie ujętym u dołu dwiema gałązkami, u góry zaś zwieńczonym buławą i skrzyżowanymi berłami - umieszczona była płaskorzeźba wyobrażająca Pogoń. U szczytu piramidy widniała korona królewska. Tło pieca, podobnie jak caia sala, pod przejrzystą polewą, miało odcień bladoniebieski, natomiast ornamentacje - barwę naturalnej glinki polowej. (...) Podobny wygląd i kształt miał umieszczony po przeciwnej stronie sali bardzo francuski w wyrazie, spłaszczony w porównaniu z piecem kominek klasycystyczny, dekorowany w sposób niemal identyczny. (...) Jeszcze może wspanialszymi dekoracjami pokryto plafon sali "królewskiej". Zaakcentowano go pośrodku wielką owalną ramą o splotach w stylu groteski, której pole wypełniła płaskorzeźba niemal naturalistycznie potraktowanego polskiego orła herbowego. W czterech rogach sufitu umieszczono symetrycznie jeszcze cztery dalsze medaliony w kształcie koła. (...) Płaszczyzny pomiędzy owymi pięcioma o charakterze regularnym akcentami, pokryto spiralami roślinnymi i delikatnie modelowanymi splotami." Dekoracje te, wykonane w końcu XVIII w., a więc w okresie rozbiorów, miały bardzo wyraźne akcenty patriotyczne, manifestowały przywiązanie do tradycji Rzeczypospolitej i stanowiły zapewne swego rodzaju protest przeciw rozbiorom. Zwróćmy także uwagę, że powyższy opis przedstawia dekoracje jednej tylko sali w ogromnym przecież pałacu. Wystrój innych sal, również bogato dekorowanych, znany jest tylko fragmentarycznie z nielicznych zdjęć i niewykluczone, że kryły one jeszcze wiele innych wspaniałych dzieł nieznanego sztukatora. W latach siedemdziesiątych XIX w. Mosarz kupili od Brzostow-skich Piłsudscy i w ich ręku majątek pozostał do II wojny światowej. Ostatnim właścicielem dóbr był Kalikst Józef Piłsudski, zamordowany w Wilnie przez gestapo w 1942 r. Kres pałacu nastąpił jednak już podczas I wojny światowej, bowiem w 1917 lub w 1918 r. został on całkowicie zdewastowany i spalony przez - jak to określają przedwojenni autorzy - "bolszewickie hordy" i w okresie międzywojennym trwał już tylko jako ruina bez stropów. Do naszych czasów po pałacu nie pozostał nawet ślad, a z otaczającego go parku ocalało zaledwie kilka starych drzew. N asz krótki postój w Mosarzu dobiega jednak końca i pora udać się w dalszą drogę. Po drodze do Głębokiego autobus mija jeszcze stojący tuż przy drodze klasycystyczny kościół w we wsi Udział, bardzo podobny do mosarskiego i zbudowany w tym samym czasie. Kościół i klasztor franciszkanów w Udziale ufundowane zostały przez wojewodę mścisławskiego Józefa Korsaka 206 Kościół w Udziale w 1642 r., pierwotnie jako budowle drewniane. Obecnie istniejący, murowany zespół barokowo-klasycystyczny powstał w końcu XVIII w. Kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, zbudowany w 1790 r., przebudowywany w latach 1809 i 1837, remontowany w 1882 r., a zamknięty w 1949 r., został w 1988 r. zwrócony wiernym. Jest to świątynia trójnawo- Kościół w Udziale ^ wa, na planie prosto kąta, z półkoliście za mkniętym prezbiterium i dwiema zakrystiami. Fasada pierwotnie flan- kowana była dwiema wieżami, które roze brano w 1809 r., obec nie wieńczy ją trój kątny fronton nadbudo wany w 1837 r. Linia fasady jest falista, ozdo biona niszami, gzymsami, półkolumnami i ustawionymi pod kątem pilastrami. Pilastry zdobią także pozostałe elewacje świątyni. Wnętrze, o wystroju klasycystycznym, jest podzie lone na trzy nawy jednakowej wysokości za pomocą sześciu kwadratowych słupów. W ołtarzu bocznym znajduje się cenny obraz Matki Bożej Zwycięskiej z l pół. XVIII w., w srebr nej, pozłacanej sukience. Obok ołtarza głównego umieszczono cztery malowane tablice z dziejami kościoła. Zachowało się także jedno skrzydło dwukondygnacyjnego klasztoru francisz kanów, dwa pozostałe skrzydła rozebrano w 1882 r. Przed kościołem, na osi głównego wejścia, stoi dwukondygnacyjna, czworoboczna dzwonnica-brama z 2 pół. XIX w. Zachowało się ponadto ceglane ogrodzenie oraz zabudowania gospodar cze dawnego klasztoru. Po kilkunastu kilometrach nasz autobus zatrzymuje się na dłużej w Głębokiem, co jest okazją do bliższego przyjrzenia się temu interesującemu miastu. Co prawda, dworzec autobu- Zenowiczowie z Głębokiego 207 śHfe sowy znajduje się daleko od centrum i najciekawsze budowle - to znaczy dwie ogromne świątynie górujące nad niską zabudową - mogliśmy podziwiać jedynie podczas przejazdu ulicami, ale ja w kilka lat później miałem okazję spędzić jakiś czas w Głębokiem, tak więc przedstawione poniżej wrażenia i opis będą refleksem tej ostatniej wizyty. Pierwsze wzmianki o Głębokiem pochodzą z 1514 r. Były to wówczas właściwie dwie odrębne posiadłości o tej samej nazwie, rozdzielone rzeką Berezweczą i należące do dwóch znanych, potężnych i bogatych rodów kresowych: wywodzących się z Serbii Ze-nowiczów (Despot-Zenowiczów) i ruskich Korsaków. Rzeka stanowiła jednocześnie granicę województw, więc południowo-zachodnia część Głębokiego, własność Zenowiczów, wchodziła w skład województwa wileńskiego, a północno-wschodnia część Korsaków należała do województwa połockiego. Już od XVI w. Głębokie określane było jako miasteczko, jako że miejscowość znana była z dużych targów, czemu sprzyjało położenie przy ruchliwym trakcie z Wilna do Połocka. W obu częściach istniały place targowe z kramami, a w części Zenowiczów wznosił się ponadto drewniany zamek otoczony ziemnymi wałami. Podczas wojny z Iwanem Groźnym w 1563 r. wojska moskiewskie zajęły i splądrowały Głębokie, niszcząc zamek Zenowiczów. Car proponował królowi Zygmuntowi Augustowi ustanowienie nowej granicy właśnie na Berezweczy. Dopiero trzy wyprawy wschodnie Stefana Batorego, których skutkiem był rozejm w Jamie Zapolskim podpisany w 1582 r., oddaliły niebezpieczeństwo ze strony Moskwy. Okres pokoju sprzyjał rozwojowi miasteczka. Oba rywalizujące ze sobą rody właścicieli wzniosły w swych częściach Głębokiego okazałe budowle. Jednym z najbardziej znanych przedstawicieli rodu Zenowiczów z Głębokiego był kasztelan połocki i smoleński Jerzy Zenowicz (ok. 1510-1583), właściciel znacznej fortuny i licznych dóbr w Wielkim Księstwie Litewskim. Blisko związany z Radziwiłłami, przeszedł na kalwinizm. Był uczestnikiem wojny z Moskwą i własnym sumptem wystawił oddział konnicy. On właśnie odbudował ze zniszczeń wojennych głębocki zamek. Syn Jerzego, Krzysztof Zenowicz (ok. 1540-1614) był kasztelanem i wojewodą brzeskim. Człowiek światły, blisko związany z Chodkiewiczami, zgromadził w swym dworze cenną i dużą jak na owe czasy bibliotekę. W dziejach Głębokiego upa- 208 Dobrodziej kościołów i klasztorów miętnił się wzniesieniem zboru kalwińskiego. Syn Krzysztofa, Mikołaj Bogusław Zenowicz, kasztelan połocki, odstąpił od kalwinizmu i ufundował w swej części miasta kościół katolicki p.w. św. Mikołaja. Był przyjacielem i szwagrem hetmana Jana Karola Chodkiewicza (poślubił jego siostrę) i wraz z nim, jako pułkownik husarii, brał udział w licznych wyprawach wojennych. Zginął śmiercią bohatera w wyniku ran odniesionych podczas zwycięskiej szarży w bitwie pod Chocimiem w 1621 r. Po jego zgonie zachodnia część Głębokiego znalazła się w ręku Radziwiłłów. Choć część miejscowości należąca do Zenowiczów zawsze była większa i znaczniejsza, to jednak do naszych czasów nie zachowała się żadna z budowli wzniesionych przez ten ród - ani zamek, ani zbór, ani kościół. Inaczej jest z częścią stanowiącą dawniej własność Korsaków. Przetrwały tu trzy okazałe budowle, w dodatku ufundowane przez tego samego człowieka-Józefa Korsaka (ok. 1570-1643), starostę, a później wojewodę mścisławskiego. W 1628 r. wybudował on w Głębokiem kościół katolicki (późniejszy parafialny) p.w. Św. Ducha, w 1637 r. wzniósł kościół i klasztor bazylianów w pobliskim Berezweczu, wówczas oddzielnym miasteczku, które dziś stanowi północną dzielnicę Głębokiego, wreszcie w 1639 r., z okazji powołania na urząd wojewody brzeskiego, ufundował do dziś najbardziej okazałą budowlę miasta - ogromny kościół i klasztor karmelitów. Umierając, Korsak przekazał swe dobra obu klasztorom: Berezwecz - bazylianom, a Głębokie - karmelitom, pozostawiając zapisy zobowiązujące tych ostatnich do prowadzenia w miasteczku szkoły i konwiktu dla niezamożnych uczniów szlacheckich oraz zabezpieczając utrzymanie dla proboszcza kościoła Św. Ducha. Moskale po raz kolejny wtargnęli do Głębokiego podczas najazdu w 1654 r. Oddziały rosyjskie pod dowództwem Ż. W. Kondyrawego pokonały Litwinów pod wałami zamku, który został spalony, a dowódca załogi, podkomorzy Biegański, dostał się do niewoli. Miasto splądrowano, zniszczeniu uległy m.in. zbór kalwiński i kościół. Na miejscu zamku Moskale wybudowali niedużą, drewnianą twierdzę zwaną ostrogiem, w której umieścili silny garnizon. Twierdzę tę zdobyły szturmem wojska litewskie wojewody witebskiego Władysława Wołłowicza w styczniu 1659 r., jednak już w grudniu tego roku, w wyniku nowej ofensywy moskiewskiej, korpus Wołłowicza został rozbity przez wojska Iwana Chowańskiego. Do ostatecznej rozprawy z Moskwą wojska Rzeczpospolitej poprowadził osobiście król Jan Kazimierz, który w końcu października 1661 r. stanął obozem Jedno z najświetniejszych zwycięstw Czarnieckiego 209 ze swymi wojskami właśnie pod Głębokiem. Król pozostał na miejscu, natomiast wojska koronne pod dowództwem wojewody ruskiego Stefana Czarnieckiego udały się za Dźwinę, gdzie połączyły się z wojskami litewskimi, stojącymi obozem pod miejscowością Kuszliki. Tu w dniu 6 listopada doszło do walnej bitwy z Chowańskim, który poniósł sromotną klęskę i w panice wycofał się do Połocka, tracąc ponad 6 tysięcy zabitych i ogromne tabory. Było to jedno z najświetniejszych zwycięstw w wojennej karierze Czarnieckiego. Pomimo zakończenia wojny na przeszkodzie rozwojowi miasteczka stanęły wielkie pożary, które zniszczyły je w 1661 i 1700 r. Ten drugi strawił m.in. odbudowany zamek, znajdujący się teraz w ręku Radziwiłłów. Jego miejsce zajął drewniany dwór; resztki zamku przetrwały do końca XVIII w. W następnym stuleciu teren zamkowy zabudowano, a jedynym śladem po nim jest nazwa ulicy Zamkowej, która łączy obie części Głębokiego przez most na Berezweczy. XVIII wiek przyniósł Głębokiemu ożywienie handlu, znajdującego się w przeważającej części w rękach Żydów, którzy stanowili większość szybko rosnącej ludności miasteczka, ciągle podzielonego na dwie części, z których jedna należała do Radziwiłłów, a druga - do karmelitów. Rozwijało się też szkolnictwo, przede wszystkim dzięki karmelitom, którzy wypełniając wolę Józefa Korsaka, prowadzili szkołę i bibliotekę, a także szpital z apteką. Klasztor miał własną orkiestrę, liczącą 40 muzykantów. W drugiej połowie stulecia Głębokie liczyło ok. 3 tyś. mieszkańców i ponad 400 domów, w tym 310 w części radziwiłłowskiej, a 110 - w karmelickiej. Po rozbiorach miasto znalazło się w granicach powiatu dziśnieńskiego w składzie guberni mińskiej, a następnie (po 1843 r.) - wileńskiej. Jego mieszkańcy niełatwo pogodzili się z rosyjskim zaborem. Podczas powstania kościuszkowskiego w 1794 r. wybuchły w Głębokiem zamieszki, stłumione przez carskie wojsko. W historii Europy Głębokie upamiętniło się podczas wyprawy Napoleona na Rosję, bowiem od 18 lipca 1812 r. przez sześć dni mieściła się tu kwatera główna cesarza, z której osobiście kierował ruchami wojsk liczących 190 tyś. żołnierzy. Wybudowano wówczas w mieście wielkie składy żywności i punkt etapowy, mające stanowić zaplecze dla planowanego ataku Wielkiej Armii na Witebsk. Na swą kwaterę wybrał Napoleon najokazalszy budynek - klasztor karme licki. . . 210 Szlachetny postępek hrabiego Brzostowskiego Z pobytem napoleońskiej armii w Głębokiem wiąże się anegdota przytoczona przez XIX-wieczną pamiętnikarkę z Wileńszczyzny, Gabrielę z Guntherów Puzyninę: "Kiedy w 1812 roku Napoleon już był wkroczył na ziemię litewską, nakazano wszędzie zsypkę magazynów i dostarczanie bydła na przekarm dla wojska, ale nie wszędzie z równą ochotą rozkaz ten był spełniany. Generał francuski, przysłany do Głębokiego w Dziśnień-skie, wymawiał obywatelom ich obojętność ku Wielkiemu Wodzowi, a przeto i dla własnej sprawy. Ale że mówił do zgromadzenia, które ani słowa nie rozumiało po francusku i vice-versa, obrano za tłómacza Augusta hr. Brzostowskiego, któremu nie lada dostała się rola: bo na czele szlachty była sztuczka energiczna, który nie żałując elokwencji, sypał, jakby gradem wyrazami przez d..., przez k... i przez s..., wymię-rzonemi przeciw Wielkiej Armii i jej Szefowi. Ale wyrazy te, jak groch od ściany, odbijały się od uszu Francuza, zwracającego się za każdą pauzą ku hr. Brzostowskiemu z zapytaniem: "Qu'est-ce qu'il dit?" - Hr. Brzostowski z taktem człowieka dobrze wychowanego, a z flegmą mu właściwą, zupełnie inne znaczenie nadawał tej gwałtowności, tłó-macząc ją "gorliwością, zapałem" i.t.p. Po tonie łagodnym tłómacza zawzięty szlachcic domyślił się, że hrabia politykuje... "Uważam --wołał, coraz bardziej zaperzony - że Hrabia oszczędzasz tego..." (tu znowu poleciały przydomki przez k... i d...). A gdy i kułaki ściśnięte, i kiwanie pod nosem wmieszały się w tę sprawę, czyniąc zbyt zrozumiałą mowę zagniewanego tak, że i Generał poczerwieniał, hrabia Brzostowski przyrzekając w imieniu powiatu i suchary, i woły, i miłość, zamknął nagle sesję. Wszyscy odeszli, miał odejść i hrabia, ale Generał, wstrzymując go, gdy zostali sami, podał mu rękę i rzekł po polsku: "Dziękuję ci, panie hrabio! Delikatność twoja ocaliła i szlachcica, i mnie. Jedynym ratunkiem było udawać, żem nie rozumiał znaczenia jego słów; inaczej z mojego stanowiska nie mógłbym mu przebaczyć! Twój szlachetny postępek, panie hrabio, zasługuje na ten dowód ufności z mojej strony, ale proszę go o zachowanie w tajemnicy tej naszej rozmowy". Co też Hrabia dochował wiernie, póki Generał pozostał w powiecie." Przy okazji pobytu w Głębokiem cesarz odwiedził też pobliski Berezwecz, o czym tak wspomina rosyjski autor historii tamtejszego klasztoru A. S. Wieraksin (tłumaczenie z rosyjskiego - G.R.): "Był w Berezweczu w 1812 r. i imperator francuski Napoleon, podczas dziesięciodniowego swojego pobytu w m. Głębokiem, gdzie mieściła się główna jego kwatera i urządzony był punkt etapowy dla zaopa- Wizje "małego kaprala" 211 J 5 P UJ* trzenia armii... Zachwycając się położeniem berezweckiego klasztoru, wypowiedział on przed otaczającymi go Polakami następującą myśl: Jeśli by to miejsce należało do mnie, to bym rozkazał zbudować stąd żeglowne połączenie z Dźwiną, i w ten sposób z tego nic nie znaczącego teraz miasteczka stworzyłbym jedno z piękniejszych miast Europy..." Warto dodać, że w walkach z Rosjanami bardzo aktywny udział wziął ówczesny właściciel zachodniej części Głębokiego, młody książę Dominik Radziwiłł, który za własne pieniądze wystawił pułk ułanów, by bić się u boku Napoleona. Nie opuścił cesarza nawet wówczas, gdy odwróciła się odeń fortuna, i poległ bohaterską śmiercią w bitwie pod Hannau w 1813 r. Głębokie odziedziczyła po nim córka Stefania, która poślubiła księcia Wittgensteina, późniejszego adiutanta cara Mikołaja I. Zmarła wkrótce po ślubie, a Wittgenstein ożenił się ponownie - z rosyjską księżniczką Leonidą Boriatyńską. Kolejny dramatyczny okres przeżyło Głębokie podczas powstania listopadowego. W dniach 13 i 14 maja 1831 r. pod miastem odbyła się krwawa bitwa, w której wojska rosyjskie generała Safianowa starły się z liczącym 3 tyś. ludzi powstańczym oddziałem z powiatu wilej-skiego, dowodzonym przez weterana wojen napoleońskich płk. Stanisława Radziszewskiego. Powstańcy ponieśli ciężkie straty i bojąc się okrążenia, wycofali się do Łużek. Po powstaniu do Głębokiego przybył gen. Michał Murawiow, ówczesny gubernator mohylowski, ten sam, który zasłynął później w Wilnie jako "Wieszadeł". Tu, w gmachu karmelickiego klasztoru, którego część zamieniono na tymczasowe więzienie, prowadził długotrwałe śledztwa przeciwko uczestnikom powstania. Według zachowanych relacji, nie licząc się z czasem, osobiście przesłuchał około tysiąca aresztowanych. Stosował także specyficzne metody wałki psychologicznej. W klasztorze więziono głównie właścicieli okolicznych majątków. Jako że byli szlachtą, nie bito ich, na karę chłosty skazywano natomiast związaną z powstaniem czeladź dworską. Murawiow rozkazał, aby egzekucje odbywały się przy wejściu do korytarza, w którym przetrzymywano oczekujących na śledztwo ziemian. Więźniowie dobrze słyszeli krzyki chłostanych, które robiły na nich wrażenie i odpowiednio ich "zmiękczały", bowiem mogło im się wydawać, że są to odgłosy przesłuchania z sąsiedniej celi. Gdy nie było już kogo chłostać, Murawiow korzystał z usług pewnego żołnierza--inwalidy, który znakomicie naśladował różne dźwięki. W nocnej ciszy w klasztornych korytarzach rozlegał się świst rózeg, którymi uderzano w taboret, oraz straszliwe krzyki i jęki inwalidy, wciela- W bojach z bolszewikami 213 212 "Wieszatiel" w Głębokiem jącego się w rolę torturowanych mężczyzn i kobiet. Aresztowanych ogarniał paraliżujący strach, a organizator spektaklu osiągał swój cel. Przełożonym klasztoru karmelitów był wówczas ojciec Pankracy, który odpowiadał za wyżywienie i utrzymanie aresztantów. Mura-wiow często wzywał go do siebie. Bywało, że służący, nie dosłyszawszy polecenia, upewniał się: Czy mam wezwać księdza Pankracego? Nie cierpiący polskiego słowa "pan" Murawiow wpadał we wściekłość: Jaki on pan? Wezwać księdza Kracego! W wyniku śledztwa skazano także kilku karmelitów biorących udział w powstaniu. Klasztor ukarano, konfiskując w 1842 r. całe jego dobra ziemskie, co skazało zakonników na wegetację. Tym samym należąca do karmelitów wschodnia część Głębokiego stała się własnością państwową. Upadek powstania styczniowego pociągnął za sobą kolejne represje. Do Głębokiego ponownie przybył Murawiow, tym razem jako generał-gubernator wileński, i znowu zakwaterował się w klasztorze karmelitów, rozpoczynając śledztwa przeciwko powstańcom. Tym razem konsekwencje dla zakonników, aktywnie wspierających powstanie, były znacznie poważniejsze. W1864 r. klasztor został skasowany, zamknięto też wszystkie prowadzone przez zakonników instytucje: szkołę, konwikt, aptekę i fabrykę sukien. Bogatą bibliotekę klasztorną z cenną kolekcją map przewieziono do Wilna. W 1872 r. kościół karmelicki przebudowano na cerkiew, a gmachy klasztorne oddano w ręce duchowieństwa prawosławnego. W końcu XIX w. Głębokie uzyskało kolejowe połączenie z Wil nem i Połockiem, a na początku XX w. liczyło już ok. 7 tyś. mieszkańców, z czego dwie trzecie stanowili Żydzi. Miasteczko za budowane było wówczas w zdecydowanej większości niskimi, drew nianymi domami; budynków murowanych, poza kościołami i pokar- melickim klasztorem, było zaledwie kilka. Miejscowość znana była jako miejsce odbywania cotygodniowych targów, dwa razy do roku odbywały się duże jarmarki. Istniały liczne sklepy i składy towarów oraz gospody i zajazdy, a także kilka niedużych zakładów przemysło wych: browar, gorzelnia, cegielnia. Zachodnia część Głębokiego, po wyjściu z rąk Wittgensteinów, aż do I wojny światowej pozostawała w rękach prywatnych właścicieli-Rosjan. , Głębokie - dawny kościół karmelitów, obecnie cerkiew Podczas wojny w pobliżu miasta przez blisko trzy lata przebiegała linia frontu niemiecko-rosyjskiego. Ewakuacja ludności prawosławnej w głąb Rosji sprawiła, że w 1917 r. w mieście pozostało zaledwie 600 mieszkańców. Po przejściowym okresie władzy radzieckiej na przełomie 1917 i 1918 r. Głębokie zajęli Niemcy, a w sierpniu 1919 r. - wojska polskie. W dniu 6 czerwca 1920 r. doszło tu do dużej bitwy, w której Polacy rozbili poważne siły nacierających bolszewików, biorąc do niewoli 800 jeńców, zdobywając znaczne ilości broni i amunicji i zmuszając przeciwnika do wycofania się na wschód od miasteczka. Dopiero kolejny atak bolszewicki, przeprowadzony miesiąc później przez 15-tysięczną armię A. I. Korka, zmusił Polaków do odwrotu, choć wróg okupił to ciężkimi stratami, wynoszącymi półtora tysiąca zabitych. Po klęsce bolszewików w bitwach pod Warszawą i nad Niemnem Polacy w październiku już bez walki ponownie zajęli Głębokie. W odrodzonej Polsce miasto znalazło się w granicach województwa wileńskiego. Umieszczono w nim siedzibę władz powiatu dziśnieńskiego, ponieważ historyczna jego stolica - Dzisna - leżała zbyt peryferyjnie, nad Dźwiną, tuż przy granicy bolszewickiej. Warto dodać, że funkcję inżyniera powiatowego w Glębokiem sprawował Aleksander Miłosz, ojciec poety Czesława, który też tu bywał w owym okresie. Jako ośrodek administracyjny i ważny węzeł komunikacyjny 214 Niedzielny kiermasz l l Głębokie rozwijało się szybko i w 1939 r. liczba jego mieszkańców sięgnęła dziesięciu tysięcy. Zdumiewa fakt, że ta miejscowość, należąca do największych w województwie i od co najmniej dwóch stuleci mająca charakter miejski, nigdy nie uzyskała formalnych praw miejskich. Dopiero komunistyczne władze radzieckiej Białorusi w styczniu 1940 r. przyznały Głębokiemu status "prawdziwego" miasta, choć jednego z atrybutów miejskości - herbu - nie posiada do dziś. W okresie międzywojennym, zgodnie z kilkuwiekową tradycją, Głębokie znane było jako miejsce wielkich targów. W każdy czwartek działał tu duży bazar, a kilka razy do roku odbywały się większe jarmarki, zwane kiermaszami. Tak wyglądały one w opisie białoruskiego grafika, etnografa i pedagoga, Józefa Drozdowicza (Jazepa Drazdowicza), zaczerpniętym z jego dziennika z 1934 r. (tłumaczenie z białoruskiego - G.R.): "Niedziela w Głębokiem - to dzień kiermaszu. Ze wszystkich stron po wyboistych drogach ciągną do miasteczka chłopskie podwody ze zbożem, lnem i żywiolą. Skrzyp płóz, gęganie gęsi, chrząkanie wieprzków, ryk, krzyk i hałas nie milkną na drogach i w mieście od rana do późnej nocy. Osobliwie słynne jest Głębokie z targu świń, na który przyjeżdżają kupcy aż z samej Warszawy. Przedstawiciele handlowych gildii przybywają tu na dwa-trzy dni przed kiermaszem, zatrzymują się w zajazdach i to właśnie oni ustalają swoje jedyne ceny na wiejski towar - zboże, len, zwierzęta gospodarskie i wyroby rzemieślnicze. Przebić ich taksy nie ma komu: wszystko z góry umówione, posmarowane, przekupione. Rządź się, lichwiarzu, jak tylko chcesz. Zazwyczaj kupcy ze swą świtą wychodzą na rynek pod koniec kiermaszowego dnia i zgarniają wszystko, co nagromadziło się tu od rana. Faktycznie nikt się tu nie targuje, wybór towaru wielki, a konkurencji - dzięki uprzedniej zmowie spekulantów - nie ma. Zesztywniali na mrozie wieśniacy oddają wszystko za taką cenę, jaką proponuje handlarz, bo innych kupujących nie ma, a wieźć wszystko z powrotem przez trzydzieści-czterdzieści kilometrów niewygodnie, no i komu sprzedasz towar w domu? A jeśli nawet go odwieziesz, to znów musisz przyjechać tu w następną niedzielę. (...) W czwartek pojechałem z kowalem do Głębokiego, gdzie po raz pierwszy mogłem obejrzeć niezwyczajnie wielki kiermasz - targ. Wszystkie rynki były przepełnione wozami. Dawniej, w przedwojennych czasach, nie bywało tego i jednego krowiego rynku (w centrum miasteczka) starczało, a teraz nawet kilkakrotnie większy targowy plac za miasteczkiem jest przepełniony tak, że wszystkich nie zmieścisz..." Ponura sława berezweckiego klasztoru 215 W dniu 18 września 1939 r. Głębokie, jak całe Kresy Wschodnie, zostało zdradziecko zajęte przez Armię Czerwoną, czyli "wyzwolone od polskich okupantów". O pewnym mało znanym aspekcie tamtych czasów świadczy relacjonowany z Głębokiego fakt, że zarządzenia nowych władz dopuszczały używanie jedynie języka rosyjskiego i żydowskiego. O białoruskim w ogóle nie było mowy, a polski był zabroniony w ramach walki z... antysemityzmem. Polacy uznawani byli bowiem przez władzę radziecką za antysemitów z założenia, przy czyni głównym argumentem świadczącym o tym było używanie przez Polaków słowa "Żyd", które w języku rosyjskim jest obraźliwe, w przeciwieństwie do neutralnego jewriej. Tak więc za samo użycie słów "Żyd", "żydowski" można było dostać 5-10 lat więzienia lub pojechać "na białe niedźwiedzie". "Wrogowie ludu" i przeciwnicy nowej władzy, a zwłaszcza polskije szpiony mnożyli się i bezpieka miała pełne ręce roboty. W 1940 r. na terenie dawnego klasztoru bazylianów w Berezweczu (gdzie przed wojną mieściły się koszary KOP) urządzono więzienie NKWD, jedno z największych na terenach polskich zajętych przez Sowietów w 1939 r. Więziono w nim kilka tysięcy osób, w zdecydowanej większości Polaków z północnej części przedwojennego województwa wileńskiego. Przeprowadzona w czerwcu 1941 r. w obliczu niemieckiej ofensywy pospieszna ewakuacja więzienia, podczas której strażnicy bestialsko wymordowali większość więźniów, stała się jednym z symboli sowieckich zbrodni na Kresach. Wielu szczegółów na temat więzienia w Berezweczu i jego zbrodniczej ewakuacji dowiadujemy się z relacji świadków cytowanych przez Sławomira Kowalczyka w jego artykule Berezwecz opublikowanym w miesięczniku "Karta" (nr 3, 1991). Tak swój pobyt w więzieniu wspomina Paweł Kożuch, który spędził tu półtora roku: "Cela miała dwa metry szerokości i pięć metrów długości. Trzymano nas w 48 w pomieszczeniu, które było przeznaczone dla jednej osoby. Zamurowano jedyne okno, pozostawiono tylko górną szybę, przesłoniętą daszkiem, aby więzień nie widział błękitu nieba. Prycz czy innych urządzeń do spania nie ma. W kącie stoi kibel, z którego przelewają się odchody, zatruwające powietrze i tak już zatrute przez 48 niewolników, ściśniętych na betonie. Za pościel i przykrycie służy to, co mamy na sobie. Niektórym ubrania już się zużyły i sczepione są ośćmi rybimi, bo czasem więźniowie dostawali po kawałku suszonego dorsza. Ręczników lub jakichś metalowych przedmiotów w celi mieć nie wolno. Nie było widzeń ani 216 Droga śmierci korespondencji, a tym bardziej paczek - chociaż moja chata była oddalona od tej śmierdzącej jamy zaledwie o dziesięć kilometrów. Nasze życie w celi zaczynało się z rana pobudką. Dwa razy na dobę wypędzano nas biegiem do ustępu, w którym wolno było przebywać kilkadziesiąt sekund. Dostawaliśmy 400 gramów razowca na dzień, półmiski wrzątku na śniadanie, na obiad pół litra brudnej lury, zwanej nie wiem czemu zupą, na kolację też pół miski wrzątku, aogodz. 22.00 apel i niby-sen, ale go nigdy naprawdę nie było, gdyż zaraz po apelu zaczynały się przesłuchania." Tak natomiast, w tej samej relacji, wyglądała ewakuacja: "Wypadliśmy na obszerne klasztorne podwórze, pełne siedzących na ziemi, przestraszonych ludzi - lepiej od nas ubranych. My nie mieliśmy na nogach niczego, a rzadko kto coś na plecach. Tamci inaczej. Niektórzy mieli torby, byli opaleni. Nie ulegało wątpliwości, że są to świeżo aresztowani. (...) Kiedy wszystkie katakumby zostały opróżnione, zaczęto nas w pośpiechu ustawiać piątkami. Świeżo aresztowanych - na przedzie kolumny, a nas na końcu. Plac klasztorny okazał się za ciasny, aby nas pomieścić, kazano nam iść wokół budynku, do bocznego wyjścia. Kiedy podchodziliśmy bliżej muru, wyraźnie widać było ślady świeżo kopanej ziemi. Naliczyłem osiem dużych plam. Nie miałem wątpliwości, że to nocna robota naszych opiekunów." Co to była za "robota", dowiadujemy się z relacji innych świadków, którzy weszli na teren więzienia po odejściu Sowietów. Tak wspomina Leokadia Skracka: "Był dzień targowy. Rosjan już nie było, uciekali, jeszcze kurz za nimi nie opadł, a Niemców jeszcze nie było. Ludzie wiedzieli, ze w klasztorze w Berezweczu jest więzienie, więc zaraz poszli tam, i ojciec też. Za klasztorem w olbrzymich dołach leżała masa ciał jeszcze nie zasypanych, nie zdążyli. Ciała były zmasakrowane, bez nosów, inni bez uszu, oczu, palców, połamane kości. Ludzie weszli do klasztoru, zaczęli szukać i znaleźli świeży mur. Zaczęli go rozbijać. Wysypały się ciała ludzi żywcem zamurowanych. Paru jeszcze żyło. Zmarli po kilku godzinach." Ci, których wyprowadzono z więzienia, pognani zostali w stronę Witebska, a szlak ich pochodu, prawdziwa "droga śmierci", również usłany był trupami. Wspomina Michał Bogowicz: "Sformowano nas w ósemki i wyprowadzono za bramę. Nadal byliśmy otoczeni co parę metrów strażą i psami. Na czoło wysunęło się kilkanaście furmanek i przednia straż. Grupy wysuwały się jedna za Straszny koniec "ewakuacji" 217 druga,, razem było ich około dwunastu. Długość kolumny w marszu mniej więcej 1500 metrów, kierunek północno-wschodni, w pole. Zaraz za bramą, jak okiem sięgnąć, zobaczyliśmy straszną, gorzką od łez panoramę. Dookoła nas biegli ludzie z tobołkami, paczkami, wodą do picia. Kobiety, dzieci, mężczyźni -- każdy chciał zobaczyć swojego i wręczyć mu, co miał, z tego powodu powstał straszny chaos. Okropność! Straż z psami odgradzała i nie wolno było niczego podać ani brać. Straż biła kolbami jednych i drugich. Słychać było straszne zawodzenie --płacz, jęki, bicie. (...) Poszliśmy dalej polami, lasami, w kierunku Połock-Witebsk. Za nami szły furmanki, nie wiem czym obładowane; kto padł omdlały, zabierano go na furmankę. Umęczeni ludzie prosili więc o podwiezienie. Niedługo trwała ta pomoc, bowiem rozeszła się wieść, że lekarze dają śmiertelne zastrzyki, a żołnierze przekłuwają ludzi bagnetem. Słychać też było wystrzały. Ta wiadomość obiegła błyskawicznie szeregi skazańców. Od tej pory żaden nie został w tyle, by skorzystać z furmanki. Tych, którzy nie mogli iść, koledzy brali pod ręce i w ten sposób prowadzili osłabionych. Ciągle nie dawano nam picia ani jedzenia. Słychać wciąż jęki, kilka osób uciekło do lasu na odległość 50-100 metrów. W takich chwilach padało: "Łożyś!", nie wolno podnieść głowy. Słychać było wystrzały i gonitwy z psami po lesie; gdy tylko ucichły, znów szliśmy. (...) Dochodziliśmy do miasteczka Ułła. (...) Weszliśmy na drewniany most przez ogromną Dźwinę. (...) Ludność tego miasteczka krzyczała: "Towarzysze, dokąd prowadzicie tych bandytów, te polskie świnie. Bić ich na miejscu!". Popychani kolbami przeszliśmy most, osiedle, weszliśmy na brukowaną szosę. Znów padła komenda "Łożyś!". Wszyscy legli twarzą ku ziemi, gdzie kto stał, na bruku, na poboczu. Grozili, że jeśli ktoś poruszy ręką albo nogą, czy też podniesie głowę, zostanie zabity na miejscu bagnetem. Dookoła nas trwały jakieś przygotowania - i raptem niesamowity huk jak setki młotów: rąbano z karabinów maszynowych. Z przodu rozległy się straszliwe wrzaski, między innymi słyszało się: "Bracia, strzelają do nas!", a obok jęki, bicie kolbami, ludzkie głosy pomieszane z wyciem psów. (...) Ogłuszał nas straszliwy łoskot karabinów maszynowych, ustawionych po obu stronach drogi na skarpie, a grad kuł siekł naszych. Brakło nam tchu, jakaś siła powietrzna dusiła osłabionych, nieprzytomnych współbraci, a ja nie chciałem umierać. Nie mogłem poruszyć nogą ni ręką. Leżałem bez czucia. Próbowałem się modlić, ale nie mogłem, bo taki miałem chaos w głowie (...) 218 Zagłada kościoła w Berezweczu I. Nagle usłyszałem huk samolotów. Gdy przelatywały nad nami, ogromne ciśnienie zapierało dech. Zrzuciły chyba kilka bomb, bo zabrakło mi powietrza, a za koszulę i po szyi pociekło coś gorącego. Obok usłyszałem płacz i jęki... Wtem ucichło, oprócz jęków nic nie było słychać. Dookoła same trupy! (...) Z konwoju ani żywej duszy, jedynie niedobitki spośród naszych biegną do lasu, oddalonego o trzysta metrów. Zabrałem worek z rzeczami i pobiegłem do lasu." Ocenia się, ze podczas ewakuacji w samym więzieniu w Berezweczu zamordowano kilkaset osób, drugie tyle podczas przemarszu, a około dwóch tysięcy podczas ostatecznej likwidacji konwoju, co nastąpiło koło miejscowości Taklinowo nad Dźwiną w dniu 25 czerwca 1941 r. Pomimo, iż od prawie dziesięciu lat nie ma już na Białorusi władzy radzieckiej, w Głębokiem do dziś w żaden sposób nie upamiętniono tych zbrodni, a ludzie wspominają o nich jedynie szeptem. W bere-zweckim klasztorze ciągle mieści się więzienie. W 1970 r. władze radzieckie dopuściły się innego barbarzyństwa, wysadzając w powietrze pobazyliański kościół w Berezweczu - niemego świadka popełnionych mordów. Świątynia ta, wzniesiona w latach 1756-65 w stylu baroku wileńskiego według projektu wybitnego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza, uznawana była za jedną z najpiękniejszych na Kresach, zachwycała doskonałością proporcji, harmonijną bryłą i wspaniałą fasadą. Warto dodać, że w latach dziewięćdziesiątych kopię tego kościoła wzniesiono na przedmieściach Białegostoku (na Stoczku) z inicjatywy ks. prałata Tadeusza Kraw-czenki. We wrześniu 1941 r. hitlerowcy założyli w klasztorze w Berezweczu i w jego pobliżu obóz dla radzieckich jeńców wojennych, w którym od końca 1943 r. więziono również Włochów. Zginęło w nim około 27 tyś. ludzi. Zmarłych i zamordowanych grzebano w lasku zwanym Borek, po drugiej stronie Jeziora Wielkiego, nad którym leży klasztor. Tutaj także Niemcy mordowali i grzebali Żydów z getta w Głębokiem oraz przedstawicieli polskiej inteligencji. Wśród zamordowanych i pochowanych w zbiorowych mogiłach w Borku Polaków było m.in. trzech księży z północnej części archidiecezji wileńskiej: proboszcz z Dryssy ks. Mieczysław Bohatkiewicz oraz księża Władysław Maćkowiak i Stanisław Pyrtek, proboszcz i wikary z parafii Ikaźń. Zginęli oni w Berezweczu w dniu 4 marca 1942 r. Ci trzej kapłani znaleźli się w grupie 108 polskich męczenników za wiarę z okresu II wojny światowej beatyfikowanych przez papieża Jana Sławni obywatele Głębokiego 219 Pawła II w 1999 r. W tym samym miejscu, w Borku, spoczywają ofiary bestialskich mordów NKWD z 1941 r. i późniejszych - po 1944 r. Łącznie znajduje się tu kilkanaście zbiorowych mogił, w których, jak można przypuszczać, spoczywa ponad 30 tyś. osób. Teren miejsca kaźni i mogiły uporządkowano, tworząc duży cmentarz, na którym stoi kilka okazałych pomników. Z napisów na nich dowiedzieć się można, że spoczywają tu "ludzie radzieccy zamordowani przez faszystów". Z anim przystąpimy do zwiedzania Głębokiego, warto jeszcze wspomnieć o dwóch sławnych ludziach pochodzących z tego miasta. Pierwszym był Paweł Suchoj (1895-1975), wybitny radziecki konstruktor samolotów. Urodził się w rodzinie miejscowego nauczyciela, zamieszkałej w budynku szkoły, w pobliżu zamienionego na cerkiew kościoła karmelitów. W radzieckich słownikach i encyklopediach spotyka się informację, że konstruktor przyszedł na świat w miejscowości Głębokie pod Homlem. Wzięło się to stąd, że w latach trzydziestych, gdy niektórzy inni znani konstruktorzy, jak Tupolew i Korolow, byli represjonowani, Suchoj wolał podać jako miejsce urodzenia okolice Homla, bowiem pochodzenie z Wileńszczyzny, która w okresie międzywojennym należała do Polski, od razu ustawiłoby go w szeregu podejrzanych "zapadników". Suchoj nie mógł pamiętać Głębokiego, bowiem już w 1896 r. jego rodzina wyjechała do Swię-cian, gdzie upłynęło jego dzieciństwo. W 1914 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Moskiewskim, a w rok później przeniósł się na tamtejszą politechnikę. Od lat dwudziestych zajmował się konstruowaniem samolotów. Pracował w moskiewskim Centralnym Instytucie Aerohy-drodynamicznym, gdzie przez wiele lat kierował eksperymentalnym biurem konstrukcyjnym. Był m.in. twórcą serii udanych ponaddźwię-kowych samolotów bojowych, oznaczonych od jego nazwiska symbolem "Su". W szkole średniej nr l w Głębokiem znajduje się muzeum konstruktora. Drugim ze słynnych obywateli miasta był niezwykle popularny w okresie międzywojennym polski pisarz Tadeusz Dołęga-Mostowicz, który urodził się w Głębokiem w 1900 r. Również w jego przypadku większość źródeł bibliograficznych podaje inne miejsce urodzenia, bowiem sam pisarz zawsze twierdził, że przyszedł na świat w 1898 r. w majątku Okuniewo pod Głębokiem. Wiarygodne świadectwa rodziny pozwoliły jednak w ostatnich latach zweryfikować 220 Autor Kariery Nikodema Dyzmy zarówno datę, jak i miejsce urodzenia. Rodzice Mostowicza istotnie wcześniej mieszkali w majątku Okuniewo, jednak w ostatnich latach XIX w. przenieśli się do miasta. Chcąc podkreślić swój ziemiańsko- -szlachecki rodowód, pisarz wolał podawać jako miejsce swych narodzin majątek ziemski i aby to uprawdopodobnić - wcześniejszą datę. Temu samemu celowi służyło przybranie drugiego członu nazwiska - Dolega - od herbu matki. Życie Dołęgi-Mostowicza, obfitujące w dramatyczne zwroty, to materiał na książkę nie mniej pasjonującą niż jego powieści. Podstawy wykształcenia zdobywał w rodzinnym domu. Posłany do rosyjskiego gimnazjum w Wilnie, wyleciał stamtąd z "wilczym biletem", gdy zarzucił kłamstwo autorowi podręcznika historii, piszącemu o polskich powstańcach. Od 1915 r. kontynuował naukę w Kijowie. Po wybuchu rewolucji w 1917 r. przedostał się przez Finlandię i Szwecję do Polski, został członkiem Polskiej Organizacji Wojskowej i wstąpił na ochotnika do oddziału słynnego zagończyka, Jerzego Dąmb-rowskiego "Łupaszki", prowadzącego w 1919 r. partyzanckie walki z bolszewikami. W wojnie 1920 r. wziął udział jako żołnierz regularnej armii polskiej. W 1922 r. osiadł w Warszawie. Nie mając wykształcenia ani zawodu, przeszedł klasyczną karierę "od pucybuta do milionera". Zdołał zatrudnić się jako zecer w drukarni, później był korektorem, następnie zaczai zamieszczać drobne artykuły w prasie, wreszcie został redaktorem dziennika "Rzeczpospolita" i opublikował pierwsze powieści. Prawdziwy sukces, który śmiało można nazwać zawrotnym, przyszedł po opublikowaniu w 1932 r. najsłynniejszej jego książki, Kariery Nikodema Dyzmy. Od tego momentu wydawał po dwie książki rocznie, a były wśród nich takie bestsellery jak Znachor, Profesor Wilczur czy Pamiętnik pani Hanki. Mostowicz był także autorem licznych scenariuszy filmowych, bowiem niemal wszystkie jego książki zostały zekranizowane (znamy je także z powojennych adaptacji filmowych i seriali telewizyjnych). Z tych filmów największe powodzenie odniósł Znachor. Wszystko to przyniosło pisarzowi sławę i ogromne jak na owe czasy pieniądze. W tym okresie kilkakrotnie odwiedzał rodzinę w Głębokiem, a nawet spędzał tu wakacje. We wrześniu 1939 r. Tadeusz Dołęga-Mostowicz ochotniczo wstąpił do wojska i zginął w nie do końca wyjaśnionych okolicznościach około 20 września w Kutach, podczas odwrotu za granicę rumuńską, prawdopodobnie od kuł wystrzelonych z radzieckiego czołgu. Jego szczątki sprowadzono w 1978 r. do Warszawy i pochowano na Powązkach. Rynek sprawia przygnębiające wrażenie 221 Miasto Głębokie, decyzją miejscowych władz, postanowiło w 1998 r. uczcić setną rocznicę urodzin pisarza (według oficjalnej daty). Z tej okazji wmurowano poświęconą mu pamiątkową tablicę, którą ufundowała polska Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Znajduje się ona nieopodal kościoła, na należącym niegdyś do Mo-stowiczów domu, w którym najprawdopodobniej pisarz przyszedł na świat. Na miejscowym cmentarzu katolickim zachowały się groby rodziców Mostowicza: Stefana i Stanisławy. D zisiejsze Głębokie liczy około 18 tyś. mieszkańców i jest stolicą rejonu w obwodzie witebskim oraz ważnym węzłem komunikacyjnym. Działa tu kilka zakładów przemysłu spożywczego. Miasto jest malowniczo położone wśród pagórków pomiędzy jeziorami Głębokie i Wielkie połączonych rzeką Berezweczą (Berezwicą) i w części zachowało historyczny układ urbanistyczny, choć zdecydowanie przeważa nowa zabudowa. Szczególnie widoczne jest to w większej, zachodniej części miasta, stanowiącej niegdyś własność Zeno-wiczów i Radziwiłłów. Znana z przedwojennych zdjęć i pocztówek drewniana zabudowa głównego placu (rynku) i ulicy Zamkowej (dziś: Sowieckiej), tworząca specyficzną atmosferę i klimat miasta, dziś już niestety nie istnieje. Szczególnie przygnębiające wrażenie stwarza rynek, który w zasadzie przestał być placem, bowiem z dwóch stron jest otwarty i niezabudowany, a w dodatku stoi przy nim budynek domu towarowego i wielopiętrowy gmach mieszczący władze rejonu, nie pasujący skalą do zabudowy miasta. Jedynie przy północnej pierzei cudem ocalały dwa piętrowe, murowane budynki z czasów carskich, mieszczące niegdyś sklepy i domy zajezdne. Podobno w ich murach tkwią fragmenty dawnego zamku Ze-nowiczów. Również przy dawnej ulicy Zamkowej, łączącej obie części miasta, zachowały się tylko nieliczne stare domy (wśród nich kamienny młyn nad rzeką, w którym mieści się obecnie kawiarnia), a na miejscu drewnianej zabudowy po południowej stronie ulicy założono park, ciągnący się aż do Zespół pokarmelicki 223 nią część miasta, oddzieloną wodami dwóch jezior, nad którymi majestatycznie wznoszą się mury dwóch ogromnych świątyń: kościoła parafialnego i dawnego kościoła karmelitów, zdecydowanie górujące nad niską zabudową. Owe szacowne budowle sprawiają, że wschodnia część Głębokiego, niegdyś stanowiąca własność Korsaków, a później karmelitów, jest znacznie bardziej interesująca. Przy czym jest to część mniejsza, bardziej kameralna, dzięki czemu zachowała swój dawny urok. Jej centrum zajmuje trójkątny plac, przy którym stoją obie wymienione świątynie. Starszą z nich jest wczesnobarokowy kościół karmelitów, ufundowany wraz z klasztorem przez właściciela tej części miasta, wojewodę mścisławskiego Józefa Korsaka. Budynki zostały wzniesione w latach 1639-54, a w 1735 r. przebudowano je w stylu baroku wileńskiego według planów znanego architekta Jana Krzysztofa Glaubitza. Kościół, za- ;\ - mknięty wraz z klaszto rem w 1865 r., w dzie sięć lat później został za mieniony w cerkiew i czę ściowo przebudowany. Od tego czasu jest czynny jako cerkiew prawosławna p.w. Narodzenia Bogaro- dzicy. Świątynia, stojąca na niewysokim wzgórzu, którego stoki opadają ku Jeż. Głębokiemu i dolinie Berezwicy, jest trójnawową bazyliką z krótkim tran-septem i czterema wieżami w narożach. Wieże flankujące fasadę są wyższe, nakryte barokowymi heł- 222 Muzeum brzegu Jeziora Głębokiego. Jedynym miejscem wartym odwiedzenia w zachodniej części miasta jest niewielkie muzeum regionalne, mieszczące się w starym budynku niedaleko głównego placu. Godny uwagi jest widok, który rozciąga się z tej strony na wschód- GŁĘBOKIE 0,5 1 km Berezwecz Michajłówka Portal kościoła pokarmelickiego w Głębokiem Dokszyce || Królewszczyzna [1 Wilno Kościół parafialny 225 224 Tu kwaterował Napoleon mami i bogato ozdobione wiązkami pilastrów, wygiętymi profilowanymi gzymsami oraz półkoliście zamkniętymi niszami. Pomiędzy nimi znajduje się dekoracyjny, parawanowy szczyt. Wieże w narożach prezbiterium są dwukondygnacyjne, o skromnym wystroju tworzonym przez lizeny i nisze, a szczyt pomiędzy nimi jest trójkątny. Fasadę zdobi portal z artystycznie kutymi metalowymi drzwiami, na dziedziniec przed świątynią wiedzie trójprzelotowa, późnobarokowa brama z 2 pół. XVIII w. z ozdobnym frontonem. We wnętrzu, które zdobi stiu-kowy ornament geometryczny, zachowały się rzeźbione, po-złacane drzwi z XVIII w. oraz kuta balustrada. W zniszczonej krypcie (po II wojnie światowej działała tu fabryka konserw) był pochowany fundator kościoła i klasztoru, wojewoda Kor-sak. Według miejscowej tradycji podziemia miały się ciągnąć aż do odległego o 3 km Berezwecza. Do kościoła przylegają za budowania klasztoru, w któ rych w 1812 r. kwatero wał Napoleon, a po powsta niach listopadowym i stycz niowym - osławiony Mura- wiow. Mury klasztoru two rzyły dawniej wraz ze świą tynią zamknięty czworobok z wewnętrznym dziedzińcem. Zachowało się tylko jedno trój- kondygnacyjne skrzydło, dwa pozostałe rozebrano w końcu XIX w. W okresie międzywo jennym mieściły się tu staro stwo i urząd skarbowy. Obec nie korpus klasztorny i przy legające do niego budynki gospodarcze są opuszczone i zdewastowane. Kościól parafialny w GięboMem Po przeciwnej stronie trój- kątnego placu wznosi się kościół parafialny p.w. Św. Trójcy. pierwotna, drewniana świątynia, ufundowana w 1628 r. także przez wojewodę Korsaka, spłonęła podczas inkursji moskiewskiej w 1654 r. Przez następne sto lat stała w tym miejscu jedynie prowizoryczna, drewniana kaplica. Dopiero w latach 1764-82 wzniesiono murowany, późnobarokowy kościół. Obecny wygląd nadała mu gruntowna przebudowa przeprowadzona w latach 1902-08 według projektu wileńskiego architekta Adama Dubowika (dobudowano wtedy transept, nawy boczne i zakrystię, podwyższono wieże). Kościół był nieprzerwanie czynny zarówno pod zaborem rosyjskim, jak i po II wojnie światowej. Jest to budowla trójnawowa z transeptem i wydłużonym, półkoliście zamkniętym prezbiterium. Jej ozdobą jest piękna, dwuwieżowa fasada, bogato zdobiona wiązkami pilastrów, gzymsami o falistych liniach i wysokim parawanowym szczytem z wolutami. Smukłe, czterokondygnacyjne wieże o ściętych narożnikach nakryte są niskimi hełmami. Wystrój wnętrza świątyni - ołtarze, ambona i organy - pochodzi z początku XX w. Cennym elementem wyposażenia jest otoczony niegdyś kultem obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z połowy XVII w. ze srebrną sukienką z końca XVIII w., przeniesiony z zamienionego na cerkiew pobliskiego kościoła karmelitów, oraz ażurowa ambona z 2 ćw. XVIII w. W pobliżu kościoła stoi budynek austerii z XVIII w. - jeden z najstarszych w mieście, a po przeciwnej strome ulicy - gmach dawnego sądu, na którym umieszczono tablicę ku czci Tadeusza Dołęgi-Mostowicza. O d kościołów można się wybrać do odległego o 3 km na północ Berezwecza, który jest dziś dzielnicą Głębokiego. Szosa wiedzie wśród niskiej, jednorodzinnej zabudowy. Klasztor bazylianów w Berezweczu to kolejna fundacja wojewody i starosty mścisławskiego Józefa Korsaka, pochodząca z 1637 r. Na północnym brzegu Jeż. Wielkiego wzniesiono 226 Berezweckie pamiątki -iiiauMUii. Kościół bazylianów w Berezweczu zniszczony w 1970 r. zrazu drewniane budynki kościoła i klasztoru, które w latach 1756-67 zastąpił nowy, murowany zespół w stylu późnego baroku. Gdy w 1839 r. zakon bazylianów został skasowany carskim ukazem, klasztor zamieniono na męski (według innych źródeł - żeński) monaster prawosławny. W okresie międzywojennym w jego budynkach kwaterował oddział polskiego Korpusu Ochrony Pogranicza, a cerkiew klasztorną zamieniono w kościół katolicki. Po zajęciu Berezwecza przez Sowietów we wrześniu 1939 r. w klasztorze urządzono więzienie NKWD - miejsce kaźni wielu Polaków, o czym była już mowa. Wspaniały pobazyliański kościół, jak wspominałem, wysadzono w powietrze w 1970 r. Zachował się natomiast dwukondygnacyjny budynek klasztorny, który do dziś mieści więzienie. Tworzy on czworobok zabudowań z obszernym dziedzińcem wewnętrznym. Narożne części wysunięte są przed fasadę. Skromną dekorację elewacji stanowią pilastry, gzymsy i frontony. Klasztor jest obudowany ze wszystkich stron różnego rodzaju budynkami i przybudówkami oraz otoczony murem i zasiekami z drutu kolczastego. W odległości ok. l km, w lesie Borek po drugiej stronie Jeż. Wielkiego, znajduje się cmentarz z masowymi grobami ofiar mordów zbrodniarzy hitlerowskich i sowieckich. Cmentarz Kopciówka 227 Miejscem godnym odwiedzenia jest także cmentarz Kopciówka, położony na wschodnim obrzeżu Głębokiego, przy szosie do Połocka. Nieduży cmentarz zajmuje dwa wzgórza przedzielone wąwozem, na których, wśród starych drzew, zachowały się liczne polskie groby z interesującymi nagrobkami z XIX i początku XX w. oraz kwatera żołnierzy polskich poległych w walkach pod Głębokiem w 1920 r. Na szczycie jednego ze wzgórz znajduje się klasycystyczna kaplica cmentarna, zbudowana na przełomie XVIII i XIX w. W 1866 r. zamieniono ją w prawosławną cerkiewkę p.w. św. Ilji, a od II wojny światowej stoi opuszczona i zdewastowana. Jest to budowla na planie prostokąta, bezwieżowa. Ściany ozdabiają boniowanie, pilastry oraz szerokie belkowanie podokapowe. Szczyty wieńczą trójkątne frontony, obwiedzione rozbudowanymi gzymsami. Na sąsiednim wzgórzu stoi oryginalna kolumna na wysokim cokole. W górnej kondygnacji znajdują się cztery prostokątne nisze, a na szczycie spoczywa ogromne i wysokie bocianie gniazdo. W jednej wersji kolumnę tę wzniesiono w końcu XVIII w. ku czci Konstytucji 3 Maja, w innej - powstała w l pół. XIX w. dla uczczenia pobytu w mieście cesarza Napoleona. N a tym kończymy naszą wizytę w obejrzanym "w przelocie" Głębokiem. Pora ruszać w dalszą drogę do Postaw. Duniłowicze 229 Tyzenhauzowskie Postawy W yjeżdżamy z Głębokiego prostą jak strzelił szosą Połock--Wilno, z której po ok. 30 km jazdy przez wyludnione okolice skręcamy ku miasteczku Duniłowicze, położonemu nad rzeczką Zareżanką, pomiędzy dwoma niewielkimi jeziorami Świdno i Blade. Już z daleka widać potężną bryłę dwuwieżowego kościoła górującą nad niską zabudową. Jest to jedna z kilku wspaniałych, późnobarokowych świątyń o zbliżonym typie architektonicznym, nawiązującym do baroku wileńskiego, jakie wzniesiono w 2 pół. XVIII w. w tym zapadłym zakątku Wileńszczyzny. Należą do nich znane już nam kościół w Hermanowiczach i dwie świątynie w Głębo-kiem (a także niezachowany kościół w Berezweczu) oraz kościół w Łużkach koło Głębokiego i znajdujący się jeszcze przed nami kościół w Łuczaju. Kościół Sw. Trójcy w Duniłowiczach został wzniesiony w latach 1769-73 przez dominikanów, których osadziła tu w 1683 r. starościna upieką Elżbieta z Isajkowskich Białłozo-rowa. Zastąpił on starszą świątynię, zbudowaną i uposażoną kosztem fundatorki. Po kasacie klasztoru przez władze carskie w 1866 r. kościół został przebudowany i zamieniony w cerkiew prawosławną. W 1919 r. wrócił do katolików, po 1949 r. odebrano go ponownie i użytkowano jako magazyn nawozów sztucznych, wreszcie w 1989 r. zwrócono wiernym. Jest to trójnawowa bazylika z transeptem o krótkich ramionach i wypukłych elewacjach zwieńczonych ozdobnymi frontonami, podobnie jak szczyt czworobocznego prezbiterium, po bokach którego znajdują się niskie zakrystie. Fasadę flankują dwie trójkondygnacyjne wieże, pomiędzy którymi znajduje się fronton z wolutami. Fakturę fasady urozmaicają podwójne wklęsłe pilastry, wydatne gzymsy i nisze. Pilastry dekorują także pozostałe elewacje świątyni. Wejście główne ozdabia portal, pierwotnie barokowy, w XIX w. przekształcony na kla-sycystyczny, zwieńczony płaskorzeźbą Matki Bożej z Dzieciątkiem. Kolebkowe sklepienia nawy głównej i krzyżowe naw bocznych ozdobione są polichromią przedstawiającą motywy roślinne i kartusze herbowe. Naprzeciwko kościoła znajduje się cmentarz żołnierzy polskich poległych podczas wojny bolszewickiej w 1920 r. Napis na zachowanym cokole pomnika informuje, że został on poświęcony w 1936 r. przez proboszcza duniło-wickiego w obecności prezydenta Mościckiego. Warto także w Duniłowiczach odwiedzić cmentarz żydowski, położony po przeciwnej stronie miasteczka, przy drodze do Postaw Kościół w Duniłowiczach - jeden z największych w tych okolicach, z kilkuset zachowanymi kamiennymi nagrobkami. Dane dotyczące historii Duniłowicz są dość skąpe. Miejscowe dobra stanowiły niegdyś dziedzictwo książąt Holszańskich. W 1551 r. na mocy testamentu biskupa wileńskiego ks. Pawła Holszańskiego przeszły na własność króla Zygmunta Augusta, który podarował je z kolei Mikołajowi Krzysztofowi Radziwiłłowi. W l pół. XVII w. majątek znalazł się w ręku Dołmat-Isajkowskich. Jan Dymitrowicz Dołmat- -Isajkowski ufundował tu w 1624 r. pierwszy kościół katolicki. Jako wiano Elżbiety z Isajkowskich (wspomnianej już fundatorki klasztoru) Duniłowicze przeszły na jej męża, starostę upickiego Krzysz- "Kmicic" w akcji 231 tofa Białłozora. Po Białło-zorach kolejnymi właścicielami dóbr byli Brzostow-scy, Janiszewscy i Tysz-kiewiczowie; w ręku tych ostatnich znajdowały się od 2 pół. XIX w. do 1939 r. Pozostałości dawnego majątku duniłowic-kiego można dziś obejrzeć nad brzegiem jeż. Blade. XVIII-wieczny dwór spłonął podczas I wojny światowej. Zachowały się dwa budynki gospodarcze z 2 pół. XVIII w., o elewacjach ozdobionych masywnymi pilastrami i ściankami atty-kowymi. Na północnym obrzeżu miasteczka, przy drodze do Woropajewa, znaj- Duniłowicze - lamus dują się pozostałości jeszcze jednego majątku _ Krykały. Nieznane są jego wcześniejsze dzieje. Wiadomo że od 2 pół. XIX w. do 1918 r. właścicielami byli Abra-mowiczowie, w okresie międzywojennym zaś - Oskierkowie i Jarociń-scy. Dwór Abramo-wiczów również padł ofiarą ognia podczas I wojny światowej. Ocalała natomiast wówczas część zabudowań dworskich z przełomu XVIII i XIX w.: dwie późnoklasycystyczne oficyny, drewniane z murowanymi ścianami szczytowymi, oraz oryginalny drewniany spichlerz. Nie jest pewne, czy i w jakim stanie dotrwały one do naszych czasów. Z pewnością zachował się natomiast park dworski o powierzchni ok. 15 ha, malowniczo rozłożony na siedmiu wzgórzach nad rzeką Zareżanką. Znajduje się w nim kamienny most arkadowy oraz staw. Lamus wKrykalach Podczas niemieckiej okupacji Duniłowicze były miejscem jednej z pierwszych akcji słynnego, pierwszego na Wileńszczyźnie oddziału AK "Kmicica" (Antoniego Burzyńskiego), o którym będzie mowa w rozdziale 14. W nocy z 2 na 3 sierpnia 1943 r. kilkudziesięcioosobowa grupa partyzantów "Kmicica" pod jego osobistym dowództwem przeprowadziła udany atak na żandarmerię niemiecką i 232 Szlakiem Stefana Batorego posterunek policji białoruskiej w Duniłowiczach. Czterdziestu policjantów, w większości zresztą miejscowych Polaków należących do konspiracji, przeszło z bronią w ręku na stronę partyzantów. W walce zginęło kilkunastu Niemców, zlikwidowano też kilku kolaborantów. Spalono budynek komendantury niemieckiej wraz ze wszystkimi dokumentami, rozbito areszt, uwalniając kilku więźniów, oraz magazyny, skąd wywieziono wiele broni i żywności. Podczas akcji oddział nie poniósł strat. Kościól w Łuczaju Z Duniłowicz jedziemy dalej na zachód, w kierunku Postaw. Szosa biegnie starym traktem z Połocka do Wilna, zwanym Szlakiem Batorego, jako że właśnie tędy król trzykrotnie ciągnął z wojskami podczas wypraw przeciwko Moskwie w latach 1579, 1580 i 1581. Kilka kilometrów za Du-niłowiczami mijamy Łu-czaj, niegdyś również miasteczko i ośrodek dóbr, obecnie niezbyt dużą wieś położoną nad jeziorem o tej samej nazwie. W XVI w. tutejsze dobra były dziedzictwem Zabrzezińskich, a następnie Szemiothów (Szemiotów). Od 1617 r. należały do Rudominów, od których w 1733 r. kupili je Puzynowie. Od tych z kolei w 1755 r. majątek przeszedł do Ogińskich, następnie w 1786 r. do Wań-kowiczów, wreszcie w XIX w. - do Mostowskich. W połowie XIX w. istniał w Łuczaju piętrowy pałac, usytuowany w otoczeniu rozległego parku nad jeziorem. Dziś jedynym zabytkiem Łuczaja jest kolejna na naszej trasie okazała świątynia. Kościół p.w. św. Tadeusza Apostoła, fundacji Elżbiety z Ogińskich Puzyniny, został zbudowany w latach 1766-76 w stylu barokowym, a w l pół. XIX w. prze- Początki Postaw 233 budowany w duchu klasycyzmu. Jednocześnie z kościołem powstała misja jezuicka. Po kasacie zakonu w 1773 r. kościół stał się siedzibą parafii. Jest to trójnawowa bazylika z transep-tem i półkoliście zamkniętym prezbiterium z dwiema zakrystiami. Fasadę flankują dwie trójkondygnacyjne wieże ozdobione pilastrami, płaskimi niszami i trójkątnymi frontonami. Górne kondygnacje wież swój obecny wygląd uzyskały w wyniku XIX-wiecznej przebudowy; są cylindryczne, nakryte sferycznymi kopułami. Pomiędzy wieżami znajduje się attykowy szczyt z półokrągłym frontonem. Ciekawiej prezentują się barokowe szczyty ramion transeptu i prezbiterium. Elewacje ozdabiają pilastry, nisze, gzyms i fryz tryglifowy. Nawa główna nakryta jest sklepieniem kolebkowym z lunetami, a nawy boczne sklepieniami krzyżowymi. Sklepienie nad skrzyżowaniem naw ma kształt kopuły. Wnętrze zdobią cenne malowidła iluzjonistyczne i figuralne z końca XVIII w. Zamknięty od 1948 r. obiekt został w 1989 r. zwrócony wiernym. P o około dwudziestu kilometrach dalszej jazdy docieramy do Postaw, miasta rejonowego nad rzeką Miadziołką. Dworzec autobusowy położony jest dość daleko od centrum, co daje nam okazję do spaceru. Pierwsze wzmianki o Postawach pochodzą z 1522 r., przynosząc informację o wzniesieniu kościoła parafialnego przez właścicieli miejscowych dóbr - Zenowiczów. W 1581 r. Postawy znalazły się na trasie pochodu króla Stefana Batorego na Psków. Naznaczono tu punkt zborny polskiej artylerii, którą następnie rzekami Miadziołką i Dzisienką transportowano do Dzisny. Na początku XVII w. majętność i miasteczko stały się własnością Biegańskich. W 1640 r. sekretarz królewski Stanisław Biegański ufundował w Postawach klasztor franciszkanów. W ostatnich latach I Rzeczypospolitej Postawy znane były jako miasteczko sądowe bardzo rozległego powiatu oszmiań-skiego: od 1775 r. na zmianę z Oszmianą odbywały się tu sądy powiatowe. W 1780 r. otwarto w Postawach tzw. szkołę podwydziałową, znajdującą się pod zarządem Szkoły Głównej Wileńskiej, czyli późniejszego Uniwersytetu Wileńskiego. [1T Świątynia nad brzegiem stawu POSTAWY 0,5 1 km 234 "Porządnemi domami zamurował rynek..." W l pół. XVIII w. Anna Biegańska wniosła posiadłość w wianie Benedyktowi Tyzenhauzowi. W rękach Tyzenhauzów Postawy pozostawały przez ponad półtora wieku i im zawdzięczają okres rozkwitu. Synem Anny i Benedykta był podskarbi nadworny Wielkiego Księstwa Litewskiego Antoni Tyzenhauz (1735-1785), słynny reformator epoki stanisławowskiej, założyciel licznych manufaktur. Urządził on w Postawach swą główną rezydencję i zamienił miasteczko w promieniujący na okolicę ośrodek kultury i oświaty. Tak piszą o nim w 1846 r. autorzy Starożytnej Polski Michał Baliński i Tymoteusz Lipiński: "Pamiętny ten minister i prawdziwie postępowy człowiek, zaprowadziwszy ulepszone gospodarstwo i ożywiwszy przemysł w Litwie, i tu zostawił ślady swych chwalebnych usiłowań. Za niego Postawy z nędznej drewnianej osady zamieniły się w piękne murowane miasteczko. On tu porządnemi domami zamurował rynek w kwadrat, wzniósł wielki czworokątny pałac, domy sądowy i szkolny, pomurował fabryki papieru i wyrobów płóciennych." Następnym dziedzicem był bratanek Antoniego - Ignacy, a po nim jego syn Konstanty (1785-1853), pułkownik wojska Księstwa Warszawskiego, twórca galerii obrazów i znany ornitolog. Ostatni z Tyzenhauzów władający Postawami to syn Konstantego Rajnold (1831-1881). Po jego śmierci dobra przeszły na spokrewnionych z Tyzenhauzami Przezdzieckich i pozostawały w ich ręku do 1939 r. Ostatnim ich właścicielem był Konstanty Przezdziecki. Staraniem Tyzenhauzów Postawy w 1791 r. otrzymały prawa miejskie, a nawet na krótko (wiatach 1791-1796) stały się stolicą powiatu zawilejskiego. Po rozbiorach przyłączono je do powiatu dziśnień-skiego. W końcu XIX w. miasto liczyło 2400 mieszkańców. Do jego rozwoju przyczyniła się budowa w 1897 r. linii kolejowej Podbrodzie--Królewszczyzna. Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości Postawy zostały stolicą powiatu w województwie wileńskim, a liczba ich mieszkańców zaczęła szybko rosnąć. Obecnie mieści się tu siedziba władz rejonu w obwodzie witebskim. Miasto jest lokalnym ośrodkiem drobnego przemysłu spożywczego i Iniar-skiego, a liczba jego ludności sięga 24 tyś. osób. Przedmieścia Postaw są zabudowane ładnymi, drewnianymi domami w otoczeniu ogródków. Główna ulica, biegnąca ze wschodu na zachód, przecina rzekę Miadziołkę rozlaną tu w dwa stawy. Przy rozdzielającym je moście znajduje się tama i zabytkowy, późnoklasycystyczny młyn wodny z 2 pół. XIX w. z zachowanymi starymi mechanizmami. Nad brzegiem mniejszego ze stawów stoi kościół p.w. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny, neogo-tycki, zbudowany w latach 1898-1904 (według innych źródeł: 1880-87) według projektu architekta A. Gojbla, z wykorzystaniem fundamentów i piwnic dawnego klasztoru franciszkanów. Zniszczony podczas I wojny światowej, został odbudowany w latach dwudziestych. W 1959 r. odebrano go wiernym, do których wrócił w roku 1989. Jest to trójnawowa bazylika z czerwonej cegły, o ścianach wzmocnionych szkar-pami, z transeptem, pięciobocznym prezbiterium i dwiema zakrystiami. Dominantą budowli jest strzelista, kilkukondy-gnacyjna wieża, odbijająca się w wodach stawu. 236 Dzieło podskarbiego Tyzenhauza ł * 5 m PIW i B :! f^^ s"'P •Ml Zachodnia pierzeja rynku w Postawach (rekonstrukcja) Od mostu niedaleko już do Rynku. Dzięki jego unikalnej, zabytkowej zabudowie Postawy są uważane są za jedno z najciekawszych pod względem architektonicznym i urbanistycznym miast Białorusi. Zespół zabudowy Rynku (obecnie pl. Lenina) powstał w 2 pół. XVIII w. z inicjatywy podskarbiego Antoniego Tyzenhauza przy udziale wybitnego włoskiego architekta Giuseppe Sacco, twórcy postawskiego pałacu. Domy przeznaczone były dla pracowników nowo zakładanych ty-zenhauzowskich manufaktur. Pierwotnie barokowe budynki zajmowały wszystkie pierzeje rynku. Do naszych czasów zachowało się sześć z nich. Są to: dom lekarza (nr 4) i zajazd (nr 11), dwukondygnacyjne i kryte wysokimi dachami; trzy parterowe domy rzemieślników z mansardami i ozdobnymi szczytami (nr 5, 9 i 15); wreszcie ozdobiony wieżyczką dom mieszkalny (nr 13) powstały w wyniku XIX-wiecznej przebudowy i połączenia dwóch sąsiednich budynków. Przy rynku stoi także czwórdzielna, pięciokopułowa cerkiew prawosławna z 1894 r. Być może szacunek dla cennych zabytków sprawił, że nawet w czasach radzieckich postawski rynek ocalał w dawnym kształcie i nie "upiększono" go żadnymi komunistycznymi potworkami architektonicznymi, jakie oszpeciły śródmieścia tylu innych miast. Jedynie Lenin na swym piedestale wznosi się na środku placu, ale i on wydaje się dopasowany rozmiarami do skali niewysokiej zabudowy. O koło kilometra na południe od rynku, przy szosie wylotowej w kierunku Łyntup i Wilna, w otoczeniu rozległego parku wznosi się obszerny pałac. Na pierwszy rzut oka Pałac w Postawach 237 w tej budowli, przerobionej po II wojnie światowej na szpital, trudno rozpoznać dawną, wspaniałą rezydencję Antoniego Tyzenhauza, bowiem otoczenie urządzono w tak sprytny sposób, że gęste drzewa zakrywają najciekawsze szczegóły XVIII-wiecznej architektury, natomiast świetnie widoczne są szpetne, powojenne przeróbki. Zabytkowe domy przy rynku w Postawach Klasycystyczny pałac w Postawach został zbudowany w 2 pół. XVIII w. dla podskarbiego Antoniego Tyzenhauza przez włoskiego architekta Giuseppe Sacco, a w l pół. XIX w. był przebudowywany. Ma plan zbliżony do litery "H" i składa się z trzech parterowych korpusów: środkowego i dwóch symetrycznych, bardzo wydłużonych korpusów bocznych. Centralna część korpusu środkowego (najstarszego) zaakcentowana jest pseudoryzalitem ozdobionym sześcioma pilastrami i trójkątnym frontonem. Po rozbudowie główną częścią pałacu stał się boczny korpus północny, do którego w latach trzydziestych XIX w. dobudowano monumentalny, sześciokolumnowy portyk ze schodami i trójkątnym frontonem. W korpusie południowym mieściła się pałacowa kaplica. Częściowo zachowała się stiukowa dekoracja wnętrz. Zachowały się także fra- Ornitologiczna koj^jkcja pana Konstantego 239 238 "Zegar o ciężkich wagach wydzwaniał godziny..." gmenty wspaniałego niegdyś parku regularno-krajobrazowego o powierzchni 10 ha, z systemem stawów, kanałów i alej. O tym jak wyglądał pałac w czasach Tyzenhauzów, mówią nam wspomnienia spokrewnionej z nimi Gabrieli z Guntherów Puzyniny, autorki znanego pamiętnika W Wilnie i w dworach litewskich 1815-1843. Cytowana relacja pochodzi z roku 1830. "Pałac postawski, stawiany przez podskarbiego Tyzenhauza, czy nawet już za czasów wojewodziny Chomińskiej, miał kształt kwadratowy i z początku był tylko oficyną, ale mu domurowano z boku podjazd z kolumnadą, patrzącą na miasteczko. Z dużej sieni, wyłożonej marmurem, idzie na lewo szereg pokojów o plafonach zdobnych sztukaterją, o marmurowych kominkach, na ścianach zaś mających płótna pierwszych mistrzów (...). Na prawo od sieni były sale, obrócone na gabinet ornitologiczny, ale ta część domu, sztuce i nauce poświęcona, nie była zamieszkała i stała pustką, szczególnie zimą, nie tylko bez pieców, ale i z kominkami zamurowanemi. Wujostwo [Konstanty Tyzenhauz i jego żona Waleria z Wańkowiczów - G.R.] zajmowali drugą, skromniejszą od tej, połowę pałacu, dokąd wjeżdżano przeciwnym bokiem przez bramę, jak w mieście, w dziedziniec, trzymający środek domu, a pełen ruchu i życia, na który wychodziły trzy ganki, gdzie się przechadzały pawie i żurawie, gdzie zlatywały się gołębie gatunkowe - na groch, a wyżły, faworyty Wuja, wylęgały się na słońcu. Pod pochyłym dachem długiego ganku, raczej galerii, czekał już na gości opasły kamerdyner przy zegarku, Leon Pacewski, a gdy przyjazd nasz był latem, wychodziła, wybiegała nawet cała rodzina - i ta chwila, zawsze pełna ożywienia i zamieszania, dziś jeszcze wskrzesza, skupia i zbliża w pamięci te czasy, tak już dalekie i osoby już nieżyjące lub rozproszone po świecie. W przedpokoju zegar o ciężkich wagach wydzwaniał i wyburczał godziny, wyprzedzając samo słońce. Dalej trzy długie pokoje jeden za drugim tworzyły apartament. Wpierwszym był stół rozsuwany do jadania, w drugim - bilard, a w trzecim -fortepiano i wiolonczela Wuja. Na ścianach białych piękne sztychy za szkłem, w ramach hebanowych, kanapa i krzesła mahoniowe, czarną włosienicą obite, bez elastyków (jak wszystkie i wszędzie naówczasj stały przy ścianie w sztywnym porządku. (...) Pokój Wuja, będący za jadalnym, o jednem oknie, zastawiony szafami, służył razem za sypialnię i za pracownię. Stało tam łóżko proste za prostą perkalową kotarą, a w każdym kącie był ślad różnorodnych zatrudnień i upodobań: teki z rysunkami własnemi, dzieło rozpoczęte o ornitologii, trofea myśliwskie i archiwa gospodarcze." Pałac Tyzenhauzów w Postawach Konstanty Tyzenhauz, był zamiłowanym myśliwym i ornitologiem, autorem cenionego dzieła naukowego Ornitologia, a jego liczące przeszło 3000 okazów zbiory ornitologiczne eksponowane były właśnie w postawskim pałacu, stanowiąc osobliwość znaną na całej Litwie. Tak opisuje je Puzynina: "Te puhacze rogate, puszaste, patrzące wytrzeszczonemi oczami, jakby kręciły głową dokoła - Wuj sam odebrał im życie w lasach poleskich, by unieśmiertelnić ich dla nauki. Te kolibry, istne pokusy, nazwane przez jakiegoś poetę "latajqcemi kwiatami", Wuj sam je przywiózł z zagranicy, gdzie inni skupują klejnoty, i w te skrzydełka bezwładne tchnął życiem i wdziękiem, by ożyły - i żyją, gotowe, zda się, odlecieć do swej pięknej ojczyzny. Te orły o coraz innych piórach i dziobach, wyzywająco patrzące na ludzi, Wuj je wychował w ogrodzie, wklatce, śledząc każdej ich przemiany, by każdą umieścić w swej kolekcji. Tełasiczkii wiewiórki hodowały się pod jego okiem za oknem. Ta papużka o pięciu barwach była jego i całej rodziny ulubienicą. Nie Wuj skrócił jej życie, nigdy by się, nawet dla miłości nauki, nie dopuścił tego, ale choroba zadała jej śmierć przed czasem! (...) A te kraski, te kawki, te szczygiełki, zieziulki i dudki, gajów i jezior litewskich mieszkańcy - lubownik przyrodzenia nietylko się nie wstydził umieścić je obok królów zamorskich: strusiów, flamingów i ptaków rajskich, ale nawet każdego i każdą con amore odmalował akwarelą, by kiedyś jak z klatki wypuścić je w świat uczony." W tej samej, nie używanej na co dzień części pałacu mieściła się także zgromadzona przez Tyzenhauzów bogata galeria malarstwa z płótnami artystów tej miary co Leonardo da Vinci, Yeronese, Tinto-retto, Tiepolo, Rubens, Bruegel, Ruisdael czy Diirer. W końcu XIX w. rezydencja postawska utraciła znaczenie, bowiem Przezdzieccy na swą główną siedzibę wybrali Rakiszki. Część zbio- 240 Pożegnanie z Postawami rów sztuki przewieźli do tamtejszego pałacu, inna część trafiła do ich warszawskiej rezydencji przy ul. Foksal. Część, która pozostała w Postawach, została w 1915 r. wywieziona do Kijowa i tylko niektóre przedmioty udało się później odzyskać na podstawie postanowień traktatu ryskiego. Zbiory ornitologiczne natomiast, jeszcze w czasach ^ Tyzenhauzów, trafiły do muzeum przyrodniczego w Wilnie. Od pałacu wracamy przez miasto do dworca autobusowego,! skąd pojedziemy do Miadzioła. Mamy tam umówione spotka-| nie z naszymi kolegami z Klubu Włóczęgów Wileńskich. Stary i Nowy Miadzioł A utobus wyjeżdża z Postaw szosą wiodącą na południe, wzdłuż doliny rzeki Miadziołki. O kilka kilometrów za miastem mijamy po prawej miejscowość Mańkowicze. Znajdują się tu pozostałości zespołu dworskiego w dawnym majątku ziemskim, należącym w XVIII w. do Zeno-wiczów, Kiełpszów i Żabów, w XIX w. do Druckich-Lubeckich i Leskich, a w XX w. do Hallerów. W okresie międzywojennym dziedzicem majątku był Cezary Haller, brat gen. Józefa Hallera, bohatera walk o niepodległość Polski w latach 1918- -20. Nie ocalał niestety piękny, barokowy dwór zbudowany przez wojewodę połockiego Tadeusza Żabę w 2 pół. XVIII w. - rozebrano go do fundamentów podczas II wojny światowej. Z dworskiej zabudowy zachowały się kamienny spichlerz i młyn wodny. Za zabudowaniami, nad brzegiem stawu, cią- Nieistniejący dwór w Mańkowiczach 242 Pograniczna warownia księstwa połockiego "Zaszeptane masło" tatarskiego czarownika gną się zdziczałe fragmenty rozległego niegdyś parku. Po przeciwnej stronie stawu stoi późnoklasycystyczna kaplica grobowa ks. Eleonory Druckiej-Lubeckiej z 1 pół. XIX w. Wjeżdżamy na szeroką szosę z Połocka do Wilna, by po kilku kilometrach skręcić z niej w wąską, asfaltową drogę do Miadzioła. Krajobraz staje się coraz bardziej pofałdowany. To obszar prawdziwej krainy wielkich jezior, bowiem w okolicach Miadzioła znajduje się zgrupowanie czterech ogromnych zbiorników wodnych, z największym na Białorusi jeziorem Narocz na czele; trzy pozostałe - to jeziora Miastro, Batoryn i Miadzioł. Ostatnie z nich (powierzchnia 1620 ha), chyba najbardziej malownicze ze wszystkich, o niezwykle urozmaiconej linii brzegowej z mnóstwem zatok i półwyspów oraz ośmioma wyspami, mijamy w niewielkiej odległości po prawej. Uroku wielkim płaszczyznom wodnym dodają liczne w tej okolicy lasy oraz wysokie wzgórza morenowe, sięgające ponad 220 m n.p.m. i stanowiące znakomite punkty widokowe. Wszystkie te jeziora znajdują się w granicach nowo utworzonego Naroczańskiego Parku Narodowego (patrz rozdz. 14). Wreszcie docieramy do Miadzioła, niczym morski kurort rozłożonego wokół zatoki jeziora Miastro. Ponieważ umówieni jesteśmy dopiero wieczorem, mamy czas, żeby obejrzeć miasteczko. Przez kilka wieków, aż do II wojny światowej, istniały dwa odrębne miasteczka: Miadzioł Stary i Nowy, które dopiero za czasów radzieckich zostały połączone w jedną całość. Początków Miadzioła szukać należy w zupełnie innym miejscu, a mianowicie nad jeziorem Miadzioł, położonym ok. 5 km na północny zachód od obecnej osady (mijaliśmy je, jadąc autobusem). Na jeziorze tym, niedaleko wsi Przegrodź, znajduje się wyspa Zamek, na której od X w. istniał gród Miadzioł - pograniczna warownia księstwa połockiego. Po przyłączeniu w XIV w. do Wielkiego Księstwa Litewskiego stał się on ważnym punktem oporu Litwinów w walkach z Krzyżakami. W l pół. XV w. mieszkańcy zamku i otaczającej go osady z niewiadomych przyczyn przenieśli się z wyspy nad brzeg sąsiedniego jeziora Miastro, na tereny stanowiące odwieczne dziedzictwo książąt Świrskich. Około połowy tego stulecia dobra Świrskich podzielono na dwie części, nazwane później Starym i Nowym Miadziołem. Stary Miadzioł pozostał ośrodkiem dóbr prywatnych, natomiast Nowy wszedł w następnym stuleciu w skład królewskich dóbr stołowych. W 2 pół. XV w. Stary Miadzioł był w rękach Sakowiczów. W 1454 r. kasztelan trocki Andrzej Sakowicz ufundował tu kościół p.w. św. Stanisława. Na początku następnego wieku posiadłość przeszła na wojewodę wileńskiego i kanclerza litewskiego Mikołaja Radziwiłła, któremu wniosła ją w posagu Elżbieta Sakowiczówna. W 1515 r. Radziwiłł uzyskał w Wiedniu od cesarza Maksymiliana I dziedziczny tytuł księcia na Goniądzu i Miadziole. We władaniu Radziwiłłów pozostał Stary Miadzioł do 1584 r., kiedy kupili go Frąckiewiczo-wie. Później należał kolejno do Rajskich i Grabkowskich. W 1687 r. dobra przejęli Koszczycowie, którzy w 1736 r. uzyskali dla osady przywilej miejski. W 1754 r. starosta zarzecki Antoni Koszczyc ufundował klasztor karmelitów bosych wraz z nowym kościołem. Miasteczko należało do powiatu oszmiańskiego i odbywały się w nim przez pewien czas sądy ziemskie i grodzkie. Po II rozbiorze Polski Stary Miadzioł znalazł się w granicach Rosji, a jego prawa miejskie cofnięto. W XIX w. miasteczko wraz z majątkiem ziemskim należało do Dworzeckich, a następnie do Koziełł-Poklewskich. W 2 pół. XIX w. w Starym Miadziole i okolicy osiedliło się wielu Tatarów, tradycyjnie zajmujących się przede wszystkim garbarstwem i ogrodnictwem. Przed ostatnią wojną było to jedno z większych w województwie wileńskim skupisk tatarskich. Ich gmina wyznaniowa dysponowała pięknym, drewnianym meczetem, który niestety nie przetrwał do naszych czasów. Tatarzy z okolic Miadzioła znani byli z uprawiania praktyk magicznych, o czym miał okazję przekonać się podróżujący po Kresach Melchior Wańkowicz: "Nad jeziorem Miadzioł pojechałem do zaścianka tatarskiego, w którym w pewnej rodzinie dynastycznie przechowywała się wiedza zaklinania. Młody Tatarzynek wziął nieco masła do szklaneczki, za-szeptałje, z książki zapisanej orientalnym pismem wypisał na wąskich paskach papieru trzydzieści wersetów, kazał je trzymać w zaszepta-nym maśle i co dzień przez miesiąc jeden pasek papieru połykać. " C zęść dóbr zwana później Nowym Miadziołem pozostała dłużej we władaniu książąt Świrskich, którzy w 1463 r. ufundowali tu kościół p.w. św. Andrzeja. W 1535 r. Świrscy sprzedali swoje po- 244 Dzieje dwóch Miadziołów Pokarmelicki kościół 245 siadlości Gasztoldom, a po wygaśnięciu tych ostatnich w 1542 r. majątek stał się własnością królewską i dla odróżnienia określano go jako Miadzioł "koronny", czyli państwowy. Ośrodkiem administracji królewskiej i siedzibą starostów był zamek powstały jeszcze w XV w. na wyspie jeż. Miastro (obecnie jest to półwysep) naprzeciwko Starego Miadzioła, na terenie wczesnośredniowiecznego grodziska. Nie bardzo wiadomo, kto go wybudował, gdyż historyczne źródła milczą w tej sprawie. Najprawdopodobniej byli to książęta Świrscy, ale mogli to być także Radziwiłłowie, którzy przypuszczalnie na pewien czas zawładnęli wtedy obiema częściami dóbr miadziolskich. Starostwo grodowe (w składzie województwa wileńskiego) istniało w Nowym Miadziole do 1775 r., kiedy przeniesiono je do Postaw. Od początku XVII w. odbywały się w Miadziole sądy ziemskie, a od 1661 r. także sejmiki. Starostami miadziolskimi bywali przedstawiciele wielu możnych rodów, m.in. pod koniec XVI w. sprawował ten urząd Lew Sapieha, późniejszy wojewoda wileński, kanclerz i hetman wielki litewski, a w XVIII w. Brzostowscy i Oskierkowie. Miadziolski zamek na wyspie miai plan siedmioboku i składał się z wieży-donżonu, stosunkowo niedużej części mieszkalnej oraz muru obwodowego z kilkoma narożnymi bastejami. Służył jako rezydencja królewskiego starosty lub jego namiestnika, a w razie wojennego zagrożenia chroniła się do niego ludność z osady położonej na brzegu jeziora, którą z zamkiem łączył drewniany most. A zagrożeń nie brakowało, zamek atakowany był m.in. podczas najazdów moskiewskich w 1519 r. i w latach 1654-67, zaś ostateczną zagładę przyniosła mu wojna północna na początku XVIII w. Wspomniana osada przyzamkowa uległa całkowitemu zniszczeniu podczas ataku moskiewskiego w 1519 r. Wkrótce ją odbudowano i odtąd zwano już Nowym Miadziołem (dla odróżnienia od Starego Miadzioła, który wówczas ocalał). Przypuszcza się, że około połowy XVI w. - a więc blisko dwieście lat wcześniej niż druga część miejscowości - Nowy Miadzioł uzyskał od króla Zygmunta Starego prawa miejskie (choć nie zachował się dokument ich nadania), bowiem od tych czasów był powszechnie określany jako miasto, a jej mieszkańcy jako mieszczanie. Kościół katolicki istniał w Nowym Miadziole już w 2 pół. XV w. Zniszczony przez wojska moskiewskie w 1519 r., nie został już odbudowany. Przez ponad dwa stulecia działała tu tylko parafia prawosławna. Nową parafię katolicką utworzono dopiero w 2 pół. XVIII w.; zbudowany wówczas piękny, drewniany kościół przetrwał do II wojny światowej. Po II rozbiorze Polski i włączeniu do państwa rosyjskiego oba Mia-dzioły straciły prawa miejskie. W ciągu XIX w. funkcjonowały jako odrębne osady targowe, znane w okolicy z dużych jarmarków. Znacznie większą miejscowością był Nowy Miadzioł, który na początku XX w. liczył 1235 mieszkańców, podczas gdy jego "konkurent" zaledwie 229. Również w okresie międzywojennym były to pod względem administracyjnym dwie odrębne miejscowości, które połączono w jedną dopiero przez Sowietów w 1940 r. Miadzioł stał się wówczas stolicą rejonu, początkowo w obwodzie wilejskim, później w mołode-czańskim, a obecnie - w mińskim. W 1959 r. miejscowość uzyskała prawa osiedla miejskiego i dziś liczy ponad 8 tyś. mieszkańców. Kościół w Starym Miadziole W Miadziole, zwłaszcza w dawnym Nowym Miadziole, czyli w południowej części miasta, przeważa dziś nowa zabudowa w postaci bloków mieszkalnych. W części północnej zachowało się nieco więcej starych domów. Tu właśnie stoi na wzgórzu najważniejszy zabytek - pokarmelicki, póź-nobarokowy kościół p.w. św. Stanisława, ufundowany w 1754 r. wraz z klasztorem karmelitów przez ówczesnego właściciela Starego Miadzioła, starostę zarzeckiego Antoniego Koszczyca. Budynek skasowanego w 1840 r. klasztoru nie zachował się. Kościół w 1866 r. przekazano prawosławnym; w 1920 r. został rewindykowany. Po II wojnie światowej zamknięty, wrócił do wiernych w 1989 r. i w ciągu kilku lat wyremontowano go. Legenda jeziora Batoryn 247 246 Pozostałości miadziolskiego zamku Jest to budowla na planie kwadratu, nakryta dużą kopułą na ośmiobocznym bębnie, nad którą wznosi się ażurowa latarnia. Bogato zdobioną fasadę dzielą kolumny, pilastry, różnego kształtu wnęki i rozbudowane gzymsy. W rokokowym wystroju wnętrza wyróżnia się szesnaście korynckich kolumn, pomiędzy którymi znajdują się nisze z rzeźbami. W ołtarzu głównym znajduje się XVII-wieczna kompozycja rzeźbiarska Ukrzyżowania. Godny uwagi jest także XVII-wieczny obraz Matki Boskiej Szkaplerznej w metalowej sukience. Obok kościoła stoi dwukondygnacyjna, murowana dzwonnica na planie kwadratu oraz barokowo-klasycystyczna, dwukondygnacyjna plebania, z lizenami i trójkątnymi frontonami w elewacjach szczytowych. Plan zamku wMiadziole W pobliżu kościoła znajduje się teren dawnego zespołu dworskiego Stary Miadzioł. Z całego założenia zachowały się jedynie pozostałości parku o powierzchni 8 ha, położone na wzgórzu nad jeż. Miastro. Wzgórze stanowi znakomity punkt widokowy na jezioro i położony po przeciwnej stronie zatoki półwysep, który z lądem stałym łączą podmokłe łąki. To dawna wyspa, gdzie na wzgórzu zachowały się pozostałości miadziolskiego zamku: odsłonięte fundamenty i kamienne podmurówki oraz fragmenty umocnień ziemnych. już kolega Michał z Klubu Włóczęgów Wileńskich, który przywiózł cały plecak kulinarnych specjałów, przygotowanych przez naszych wileńskich przyjaciół. Były to przede wszystkim ogromne słoje pełne przepysznych przetworów owocowych. Jako że wieczór był już blisko, biwak rozbiliśmy na widokowym wzgórzu nad jeziorem Batoryn. Nazwa tego pięknego jeziora wiąże się z legendą sięgającą czasów Batorego. Mówi ona, że pancerni rycerze wracający zimą z jednej z wypraw króla Stefana przeciwko Moskwie postanowili skrócić sobie drogę, przechodząc po lodzie przez jezioro. Lód załamai się i pod wodę poszło kilka oddziałów pancernych. Ciężkie zbroje uniemożliwiły ratunek. Miejscowi rybacy opowiadają, że jeszcze do dzisiaj znajdują w sieciach kawałki pordzewiałego uzbrojenia. P o obejrzeniu miasteczka udaliśmy się na umówione miejsce spotkania przy moście na rzeczce Drobni, której dwu-kilometrowy bieg łączy jeziora Batoryn i Miastro. Czekał tam Gigantyczne błękitne serce 249 Kresowe morze - Narocz P onieważ nasze plecaki, obładowane wileńskimi specjałami, były wyjątkowo ciężkie, tego dnia trasa wędrówki nie była zbyt długa. Znad brzegu jeziora Batoryn udaliśmy się na wschód i mijając południowy skraj jeziora Miastro, zagłębiliśmy się w sosnowe bory rozległego kompleksu leśnego rozciągającego się wzdłuż rzeki Naroczanki na południe od jezior miadziolskich. Lasy te należały przed wojną do dworu Uzła Wielka, położonego nad dopływem Naroczanki - Uźlanką. Znaczna część tego kompleksu, z licznymi zabagnionymi zagłębieniami, mszarami torfowymi i niewielkimi śródleśnymi jeziorami, objęta jest ochroną jako rezerwat hydrologiczny "Czaremszyca" o powierzchni 6,2 tyś. ha, wchodzący obecnie w skład Naroczańskiego Parku Narodowego. Największym z jezior rezerwatu jest mające kształt trójkąta jezioro Blado, otoczone sosnowym starodrzewem, o suchych, piaszczystych brzegach zapraszających do kąpieli. Okrążywszy je od południa, po nieco ponad kilometrze marszu przez las stajemy nad brzegiem ogromnej Naroczy. Urzeczeni urodą jeziora, decydujemy się na rozbicie biwaku na wysokim brzegu wielkiej wody. Wybieramy na obozowisko miejsce dość trudno dostępne, bowiem od zachodu rozciąga się szeroka tafla Naroczy, od południa - bagnista i niedostępna dolina rzeki Naroczanki wypływającej w tym miejscu z jeziora, od wschodu - jezioro Blado, a od północy - ogrodzony teren domu wypoczynkowego "Sosny", zajmującego lesisty przesmyk pomiędzy jeziorami Blado i Naroczą. Po rozbiciu biwaku stajemy na wysokim, zalesionym brzegu, opadającym ku wodzie piaszczystym urwiskiem, aby nacieszyć oczy widokiem skrzącej się, niezmierzonej jeziornej toni. Jezioro Narocz ma powierzchnię 8 tyś. ha i rozciąga się z zachodu na wschód na 13 km, a z północy na południe - na 10 km. Maksymalna głębokość wynosi 25 m. Przed II wojną światową było to największe jezioro w Polsce, a obecnie jest największym na Białorusi. Rzut oka na mapę ujawnia jego niezwykły kształt, przypominający gigantyczne, błękitne serce. Nadana Naroczy nazwa "kresowego morza" jest wyjątkowo trafna, bowiem krajobrazy tutejsze nieodparcie przywołują skojarzenie z wybrzeżem morskim. Ogromna, otwarta przestrzeń wody, która nigdy nie bywa spokojna, wyrównana linia brzegowa, suche w większości brzegi z piaszczystymi plażami okolonymi sosnowymi borami, a na północy - urwiste klify i wypłukane z nich przez fale głazy... Nawet piaszczysty i wąski półwysep Nanosy przypomina morską mierzeję z karłowatymi, potarganymi przez wichry sosenkami. Tak opisuje jezioro Jan Bułhak, mistrz fotografii krajobrazowej, w okresie międzywojennym kierownik katedry fotografii na Uniwersytecie Wileńskim, który wiele naroczańskich krajobrazów uwiecznił na swych niezwykłych zdjęciach: "Narocz odróżnia się od naszych jezior obszarem i prostotą. Prawdziwa wielkość nie potrzebuje drobiazgowej ozdobności. Obchodzi się bez niej i Narocz. W przeciwieństwie do zawiłej rzeźby mniejszych jezior przedstawia ona zwarty i gladki okrąg, pozbawiony wysp, załomów i wykrojów; ma figurę obłą, łagodnie wyokrągloną i kształtem przypomina prawdziwe ludzkie serce. Gdyby nie potężny trójkątny półwysep Nanosów, co jak róg nosorożca bodzie jezioro, gdyby nie przerost lewej komory na północy, byłoby to prawidłowe ludzkie serce, wymalowane szafirem na szmaragdowej mapie kraju przez przedwieczne kataklizmy. (...) Podobnie jak nasz Bałtyk, ma doskonałe plaże z drobnym i czystym piaskiem, z wysoką i czystą falą; ma przeźroczystą głębię twardego, równego dna, a gdzieniegdzie nawet przygięte wiatrem zachodnim karłowate sosny (wNanosach) tak charakterystyczne dla pejzażu nadmorskiego. Odznacza się także rozmaitością terenów brzegowych, od zaklęsłych moczarzysk i piaszczystych ławic do wyniosłych wzgórz leśnych, stromo panujących nad ogromem wielkiej przestrzeni." Naroczański Park Narodowy 25J Obecnie Narocz straciła część swego dzikiego czaru z czasów, gdy odwiedzał ją Bułhak. Przed wojną nad jeziorem istniały jedynie dwa schroniska turystyczne i kilka pensjonatów we wsi Kupa. Natomiast w czasach Białoruskiej SSR na brzegach Naroczy wybudowano ośrodki wypoczynkowe, bazy turystyczne, sanatoria i obozowiska pionierskie. Ich skupiska znajdują się wśród lasów na zachodnim brzegu jeziora - w miejscu dawnej wsi Kupa na południe od miasteczka Narocz oraz pomiędzy wsiami Nanosy i Zanarocze. Na wschodnim brzegu znajduje się duży kompleks zabudowań wspomnianego już domu wypoczynkowego "Sosny". Tylko północny brzeg jeziora, wysoki, urwisty, trudno dostępny i niezalesiony - oparł się radzieckiemu przemysłowi turystycznemu. Obecnie ta baza turystyczna wykorzystywana jest w niewielkim stopniu i turystów przyjeżdża tu znacznie mniej niż za czasów ZSRR - ludzie po prostu nie mają pieniędzy na spędzanie urlopów w ośrodkach. Nie ma też funduszy na niezbędną modernizację obiektów, które powoli niszczeją. Na szczęście większość z nich, o koszmarnej na ogół architekturze, ukryta jest w lesie i nie psuje naroczańskich krajobrazów. W 1999 r. utworzono Naroczański Park Narodowy, największy na Białorusi - o powierzchni 94 tyś. ha. W jego centrum leży jezioro Narocz. Ponadto park obejmuje okoliczne kompleksy leśne i inne wielkie jeziora: Miastro, Batoryn, Mia-dzioł, Szwakszta, Świrskie i Wiszniewskie. Rejon jeziora Narocz był miejscem zaciętych starć podczas I wojny światowej. Przez blisko trzy lata, od października 1915 r. do lutego 1918 r., przebiegał tędy front niemiecko-rosyjski, ustabilizowany na linii Dyneburg - jeż. Narocz - Baranowicze - Pińsk. Jezioro stanowiło znakomitą naturalną przeszkodę; w zimie, po jego zamarznięciu, zasieki ustawiano także na lodzie. W lipcu 1916 r. wojska rosyjskie podjęły w tym rejonie próbę przerwania frontu, przeprowadzając tzw. operację naroczańską - jedną z największych w tej wojnie na terenie obecnej Białorusi. Główna rola przypadła rosyjskiej 2. Armii pod dowództwem generała Rahozy, która miała przeprowadzić natarcie w kierunku na Święciany-Michaliszki. Sztab armii znajdował się w Budsławiu. Jej przeciwnikiem była niemiecka 10. Armia, której 252 Pierwszy partyzant Wileńszczyzny dowództwo stacjonowało w Kobylniku. Rozpoczęte w dniu 18 lipca walki trwały dziesięć dni. Główne uderzenie Rosjanie poprowadzili na południowym brzegu Naroczy, wychodząc z pozycji nad bagnistą doliną Naroczanki. Pomimo z górą czterokrotnej przewagi liczebnej natarcie wojsk rosyjskich załamało się i zakończyło całkowitą klęską. Podczas walk Niemcy użyli gazów bojowych. Straty 2. Armii wyniosły blisko 80 tyś. zabitych i rannych, straty niemieckie były dwukrotnie niższe. Żołnierze polegli podczas walk pochowani są na licznych w tym rejonie cmentarzach wojennych. Największe znajdują się w miejscowościach Kniahinin, Uzła, Brusy i Mikitki. P odczas II wojny światowej rozległe lasy i niedostępne bagna w rejonie jeziora Narocz stwarzały korzystne warunki dla działalności partyzanckiej. W pobliżu miejsca, które obraliśmy na biwak, znajdowała się w tamtych czasach baza pierwszego na Wileńszczyźnie partyzanckiego oddziału AK "Kmicica" (Antoniego Burzyńskiego), który wyruszył w teren wiosną 1943 r. Sława, jaka okrył się on i jego żołnierze, oraz tragedia, jaka stała się ich udziałem, wymagają szerszego opisu. Tak charakteryzuje "Kmicica" Dariusz Fikus w swej książce o jego następcy, nie mniej słynnym "Łupaszce": "Antoni Burzyński wychował się na Sienkiewiczu, ale swój pseudonim przybrał nie tylko z sentymentu do bohatera "Potopu"; ukrywał się w 1939 r. w okolicach Kiejdan, miejscowości upamiętnionej w Trylogii i stąd być może ów pseudonim. Charakterologicznie w niczym nie przypominał Kmicica, był raczej spokojny i zrównoważony. Wcześnie stracił ojca i chowany był w duchu patriotycznym przez matkę, która z trudem dźwigała ciężar utrzymania dość licznej rodziny. Dużo czytał, lubił przede wszystkim utwory historyczne. Był towarzyski, ale raczej małomówny. Jak na młodego oficera, posiadał głęboką wiedzę, obok wrodzonej inteligencji. Władał biegle tureckim i rosyjskim, potrafił również porozumiewać się po niemiecku. Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego [w Święcianach - G.R.] 20 września 1933 r. wstąpił na Dywizyjny Kurs Podchorążych Rezerwy Piechoty 5 p.p. Legionów i uzyskał rangę podchorążego rezerwy oraz stopień wojskowy plutonowego z cenzusem. Podjął pracę w Wileńskiej DOKP i rozpoczął studia w Wyższej Szkole Nauk Politycznych przy Instytucie Naukowo--Badawczym Europy Wschodniej w Wilnie. Była to największa placówka polska, która w sposób naukowy zajmowała się Związkiem Sowieckim i utworzonym w nim komunistycznym reżimem totalitar- "Kmicic" wyrusza w teren 253 nym. Ukończył ją w przededniu wojny. W 1938 r. otrzymał awans na podporucznika. W kampanii wrześniowej wziął udział jako adiutant pik. Stanisława Szyte jki, z którym 18 września przekroczył granicę litewską i został internowany w obozie w Kułatowie (Kulatuva), 20 km na zachód od Kowna. Dzięki pomocy rodziny Oszurków z Żejm (...) udało mu się wydostać z obozu. (...) W grudniu 1939 r. powrócił do Wilna i w Boże Narodzenie ożenił się z córką emerytowanego kapitana WP, Stanisławą Bukowską, tak jakby chciał zakpić z losu - na przekór wojnie żyć normalnie. Był jednym z pierwszych żołnierzy zbrojnego podziemia na Wileńszczyźnie. Mjr Aleksander Wasilewski (ps. "Olesiński") spotykał się z nim na naradach w gronie sztabowców już w grudniu 1939 r. (...). Niewiele wiemy o poglądach politycznych Antoniego Burzyńskiego. Niewątpliwie był człowiekiem wykształconym, a przede wszystkim człowiekiem czynu, i to go wyróżniało spośród wielu innych rówieśników, chociaż kontynuując tradycję rodzinną myślał raczej o służbie dyplomatycznej niż o wojskowej. Idea utworzenia oddziału partyzanckiego była jego własnym pomysłem; z trudem uzyskał nań zgodę Komendy Wileńskiego Okręgu AK." Jesienią 1941 r., po zajęciu Wilna przez Niemców, Antoni Burzyński został aresztowany przez współpracującą z okupantem litewską służbę bezpieczeństwa Saugumę, ale po kilku dniach wypuszczono go. W tydzień później wyjechał z Wilna, urządzając się w rejonie jeziora Narocz, początkowo w Kobylniku, a następnie w położonej na półwyspie jeziora wsi Nanosy, gdzie pracował jako inspektor rybołówstwa. Jednocześnie nawiązał kontakt z silnym ośrodkiem polskiej konspiracji w niedalekim Świrze, przekształconym następnie w Inspektorat C Okręgu Wileńskiego AK, którym kierował mjr "Sulima" (Stefan Świechowski). Na przełomie lat 1942 i 1943 Burzyński włączył się w tworzenie konspiracyjnej organizacji terenowej AK w rejonie Duniłowicze - Miadzioł - Wiszniew - Świr - Michaliszki -Postawy. Wczesną wiosną 1943 r., po akceptacji dowództwa Wileńskiego Okręgu AK, "Kmicic" przystąpił wreszcie do formowania oddziału partyzanckiego. Pierwsi żołnierze zostali zaprzysiężeni w dniu 25 marca 1943 r. i wraz ze swym dowódcą wyruszyli w teren. Niewielki oddziałek szybko rozrastał się, zdobywając w okolicy sławę śmiałymi akcjami i przyjmując licznych ochotników, m.in. członków konspiracji z posterunków pomocniczej policji białoruskiej w okolicznych miasteczkach. Ci ostatni byli szczególnie cenni dla oddziału, gdyż stawiali 254 Geneza radzieckiej partyzantki się z własną bronią. Do największych i najbardziej udanych akcji "Kmicica" należały: przeprowadzony w sierpniu atak na miasteczko Duniłowicze (patrz rozdział 12), po którym liczebność oddziału wzrosła do ponad 150 ludzi, rozbicie posterunku żandarmerii w Kobylniku oraz rozbrojenie garnizonu niemieckiego w Żodziszkach. Początkowo bazą partyzantów był folwark Ludwinowo koło Kobylnika, następnie położone wśród mokradeł uroczysko Bonda na południe od Jeż. Wisz-niewskiego, wreszcie lasy na wschód od jeż. Narocz. To ostatnie miejsce wybrano w związku z nawiązaniem kontaktów z partyzantami radzieckimi, których duże zgrupowanie przebywało na tym terenie już od dłuższego czasu. Tak o genezie tej partyzantki pisze Dariusz Fikus: "Rosyjskie armie, wycofując się w nieładzie i w panice [po agresji Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 r. - G.R.], pozostawiły w tyle liczne pododdziały, z których nie wszystkie jednak dostały się w ręce niemieckie. Posuwanie się Niemców było tak szybkie, że na tyłach frontu pozostały cale pułki, bataliony i kompanie Armii Czerwonej, nie mówiąc już o licznych grupach maruderów. Te właśnie niedobitki stanowiły podstawę przyszłego sowieckiego ruchu partyzanckiego. Zresztą źródeł zaciągu było więcej: żołnierze, którzy wydostali się jakoś z kotłów niemieckich, członkowie aparatu partyjnego i administracyjnego, którzy nie zdążyli się ewakuować, Żydzi zbiegli z gett i jeńcy wojenni, którym udało się uciec z niewoli. Wszyscy ci ludzie przeżyli trudne pierwsze miesiące, a zwłaszcza zimę 1941 roku, tylko dzięki pomocy ludności cywilnej, białoruskiej i polskiej. Zanim bowiem te pojedyncze grupki okrzepły, zanim powstały i zorganizowały się brygady partyzanckie, musiał upłynąć jakiś czas, a żyć było trzeba każdego dnia. Nic więc dziwnego, ze w pierwszym okresie oddziały nie podejmowały żadnych większych akcji przeciwko Niemcom. Nastawione były przede wszystkim na przeżycie. Ich naczelnym zadaniem było przetrwać, znaleźć oparcie w terenie. I takie oparcie znajdowały, czego mamy liczne przykłady. (...) W sposób naturalny, a więc odmiennie, ukształtował się na tym terenie polski i sowiecki ruch podziemny. Rosjanie od końca 1941 r. budują swoją organizację w oparciu o oddziały leśne, które powoli wzmacniają i zaopatrują z powietrza. Polacy zaś najpierw w miastach i osiedlach tworzą siatkę konspiracyjną, a dopiero w drugim rzucie organizują oddziały leśne. (...) Ale dwa ruchy partyzanckie na tym samym terenie - to za dużo dobrego, zwłaszcza dla ludności miejscowej, która musiała te tysiące s Marków - kolega z seminarium 255 ludzi nakarmić i ubrać. Oddziały sowieckie, złożone z bardzo różnego elementu (i to raczej nie miejscowego pochodzenia), nie patyczkowały się, często wymuszając i rekwirując to, co im było niezbędne do życia. Polacy byli bardziej wstrzemięźliwi, chociaż i z nimi różnie bywało. Świadczenia wsi, w miarę jak ruch się rozwijał, a sytuacja materialna pogarszała, były dla niej ogromnym ciężarem. W pierwszej fazie wojny liczne oddziały napadały na wsie i często grabiły bez pardonu. Nieraz w ciągu jednej nocy zdarzały się przypadki kilku takich odwiedzin. Obok zorganizowanej partyzantki sowieckiej pojawiły się również (w 1943 r.) komunistyczne oddziały białoruskie, litewskie i żydowskie, które żyły z bandytyzmu i nakładanych siłą kontyngentów żywności, stwarzając dla mieszkańców tych ziem dodatkowe obciążenie. " Tak, czy inaczej, wkraczając ze swym oddziałem na omawiany teren, "Kmicic" spotkał tu już dość okrzepłą i liczną, choć stosunkowo mało aktywną partyzantkę radziecką. Mało aktywną - w akcjach przeciwko Niemcom, bo okazywała wiele aktywności, gdy szło o re-kwirowanie żywności w okolicznych wsiach; obrona ludności polskiej przed tymi bandyckimi rekwizycjami była jednym z argumentów za utworzeniem oddziału "Kmicica". Trzeba było jakoś ułożyć sobie stosunki z Sowietami. Dziwnym zrządzeniem losu dowódcą radzieckiej 1. Wileńskiej Brygady Partyzanckiej (przy której działał Wileński Obwodowy Sztab Partyzancki i Podziemny Komitet Obwodowy KP Białorusi), mającej główną bazę w lasach na południe od jeziora Narocz, był znajomy "Kmicica", nauczyciel ze Święcian i absolwent tego samego seminarium nauczycielskiego, przedwojenny komunista i znany kolarz, Fio-dor Marków. Radzieckie "naczalstwo" nadało mu stopień podpułkownika. Osobista znajomość dowódców sprzyjała ułożeniu poprawnych stosunków, a nawet pewnej zażyłości. W terenie starano się nie wchodzić sobie w drogę, wymieniano pewne informacje, były nawet próby przeprowadzania wspólnych akcji przeciwko Niemcom. Doprowadziło to do podjęcia przez "Kmicica" w końcu czerwca 1943 r. zaskakującej decyzji o przeniesieniu bazy w nowe miejsce, w lasach nad Naroczą, tuż obok obozu brygady Markowa. Poważne zastrzeżenia co do tej lokalizacji miał szef Inspektoratu C mjr "Sulima", jednak "Kmicic" postawił na swoim. Tak przenosiny oddziału do nowej bazy opisuje autor monografii brygady "Kmicica", Zygmunt Mieczysław Grunt-Mejer: Pozory przyjaźni 257 256 Do nowego obozowiska Antoni Burzyński "Kmicic" "W marszu do nowego obozowiska oddział przesunął się wzdłuż prawego brzegu rzeki Narocz, wypływającej z jeziora o tej samej nazwie. TUŻ przy ujściu z jeziora położona była kolonia Skoki, opuszczona przez gospodarzy, wcześniej znana z hodowli karpi. Teren był tu bagnisty! trudny do przebycia. Również spalony most uniemożliwiał przeprawę na drugą stronę (...). Dlatego też po opuszczeniu Skoków oddział przeszedł jeszcze 3 kilometry wzdłuż południowo-wschodniej odnogi jeziora i dotarł do dwóch małych wiosek, liczących po około 15 zagród, Zanarocz i Bliźniaki. Stąd właśnie biegła przez jezioro grobla - sztucznie usypany niewidoczny nasyp długości 3 km i szerokości do 100 metrów. Umożliwiała ona przejście na drugi brzeg ludzi, zanurzonych do pasa, i przejazd furmanek. Po przejściu grobli oddział zagłębił się w las i pomaszerował w kierunku północno-wschodnim i wschodnim. (...) Po przejściu około 3 kilometrów partyzanci zatrzymali się na dużej polanie leśnej, od której wznosił się pagórek z krzakami i pojedynczymi drzewami. Teren otoczony był lasem sosnowym. Tu "Kmicic" zorganizował stałe obozowisko Brygady, zwane Bazą A, a w jakiś czas później założono w pobliżu Bazę B - gospodarczą. Baza A znajdowała sięna wschód od jeziora Narocz, napołudnie od małego jeziora Blade (Blado), niedaleko potoku Wiereńka, kierującego się do jeziora Narocz. (...) Bezpieczeństwa obozowiska strzegła sieć placówek i czujek, obserwujących nieprzerwanie w dzień i w nocy wszystkie kierunki, z których mógł nastąpić atak. (...). Na polanie o wymiarach 150 x 200 metrów oraz na odchodzącym od niej wzgórzu partyzanci wybudowali z drzew świerkowych szałasy chroniące przed zimnem i deszczem." Baza Markowa znajdowała się w odległości niecałych 3 km na wschód, tak że część ubezpieczeń była wspólna, ustalano wspólne hasła, a radzieccy partyzanci byli częstymi gośćmi w polskiej bazie. Bliskość sprzyjała także kontaktom obu dowódców. Odbywano narady i dyskusje, pito wódkę, a nawet wymieniano się prezentami. Warto podkreślić ogromną dysproporcję w wielkości obu zgrupowań. Oddział "Kmicica" w okresie zakładania bazy liczył ok. 70 ludzi, później jego liczebność wzrosła do blisko 200. Zgrupowanie Markowa, w sile trzech brygad partyzanckich, liczyło natomiast około 2 tyś. żołnierzy. P o sukcesach sierpniowych akcji "Kmicica" na Duniłowicze, Ko-bylnik i Żodziszki, w dniu 22 sierpnia w polskiej bazie uroczyście obchodzono Święto Żołnierza Polskiego (przesunięte o tydzień w związku z ostatnią z akcji), na które zaproszono też Markowa i kilkunastu dowódców radzieckich oraz mjr. "Sulimę" ze Świra i licznych członków konspiracji z okolicznych wsi i miasteczek. Święto miało naprawdę wspaniałą oprawę. Polową mszę odprawił ksiądz z Kobylnika, następnie odbyła się defilada polskich partyzantów i świąteczny obiad, podczas którego patriotyczne przemówienie wygłosił mjr "Sulima". Uroczystość trwała do późnej nocy. Podczas rozmów z Markowem i jego towarzyszami pojawiła się propozycja wspólnego, polsko--radzieckiego ataku na silny niemiecki garnizon w Nowym Miadziole. Fiodor Marków Tak więc, gdy w kilka dni później Marków przysłał zaproszenie do swojej bazy na rozmowy w celu ustalenia szczegółów tej akcji, niczego nie podejrzewający "Kmicic" i szef sztabu "Zygmunt" (Zygmunt Niciński) pojechali tam bryczką na czele kilkuosobowej delegacji. Było to w dniu 26 sierpnia rano. Po kilku godzinach, około południa, kiedy polscy partyzanci zgodnie z rozkładem dnia czyścili broń, bryczka wróciła do bazy A. Wysiadło z niej kilku oficerów radzieckich oraz "Zygmunt". A oto dalszy przebieg wydarzeń w relacji Zygmunta Mieczysława Grunt-Majera: "Partyzanci, przyzwyczajeni do widoku Sowietów na swoim terenie, szczególnie w dniach przygotowywania wspólnej akcji, nie zwrócili na nich szczególnej uwagi. Tylko nieliczni mogli zaobserwować, że 258 Zdradzieckie zagranie Markowa ppor. "Zygmunt" idący pomiędzy oficerami sowieckimi sprawia} dość dziwne wrażenie. Szef sztabu Brygady szedł sztywny, nienaturalnie wyprostowany, jakby prowadzony i kierowany przez otaczających go Rosjan, rzucających wokół nerwowe pytania: gdzie oficer, oficer służbowy? Należy przypuszczać że "Zygmunt" miał przystawiony do boku pistolet. Nieswoim głosem wydał rozkaz: Chłopcy! Zbiórka bez broni na placu alarmowym! Wśród tych, którzy usłyszeli to polecenie, bo nie od razu dotarło ono do wszystkich, zapanowała dezorientacja - dyspozycja oficera sztabowego była wyraźnie sprzeczna z obowiązującym w Bazie stanem ostrego pogotowia i zasadami bezpieczeństwa. Partyzanci "Kmicica" stali zdumieni i oszołomieni, nie podejmując żadnych działań, w oczekiwaniu na sensowny rozkaz. (...) W tym samym czasie setki uzbrojonych w broń automatyczną Rosjan bezszelestnie zbliżało się do bazy A, otaczając ją szczelnym pierścieniem. I nagle w panujący w obozowisku zamęt, spotęgowany niecodziennym rozkazem, wdarł się huk tysięcy pocisków z broni maszynowej, wrzaski i krzyki Rosjan: Łażys' i ruki w wierch! Zdajties'! Ruki w wierch! Mrowie partyzantów sowieckich wdzierało się na wzgórze bazy A, otaczało szczupłą garstkę żołnierzy "Ostrowskiego" [szefa bazy - G.R.] i pruło w górę z pepeszek, żądając poddania się i złożenia broni. Rozległ się jeszcze rozpaczliwy, donośny głos plut. "Ostrowskiego": Chłopcy! Na moją komendę... Ale broń przyłożona do skroni i chwyt za gardło urwał w połowie ostatni, niedokończony rozkaz dowódcy plutonu szkolnego. Przyciskany przez kilku oficerów sowieckich, powoli podnosił ręce do góry... Wrzaski Rosjan, ich plugawe przekleństwa, poparte seriami strzałów z pepeszy, dokończyły akcję zdradzieckiego zaskoczenia. Zaatakowani partyzanci, pozbawieni prężnych oficerów, dowódców z autorytetem, musieli kłaść się twarzą do ziemi i leżeć nieruchomo." Zaskoczenie było całkowite, nikt nie zdążył chwycić za broń, zresztą jakikolwiek opór był bezsensowny, bowiem obóz otoczyło ponad 1000 partyzantów radzieckich z pepeszami. Samo rozbrojenie odbyło się w zasadzie bez ofiar, jedynie "Brzózka", jeden z partyzantów "Kmicica", rozerwał się granatem. Z okrążenia zdołało się wymknąć zaledwie kilku partyzantów. W tym samym czasie i w podobny sposób odbyło się rozbrojenie bazy B. Ogółem rozbrojonych i schwytanych zostało ok. 150 polskich partyzantów. Po pewnym cza- Słowo honoru radzieckiego oficera 259 SMy się do polskiej bazy przybył Marków i przemówił do jeńców (cyt. za D. Fikusem): "- Zdrastwujtie sołdaty. Dostałem rozkaz z Moskwy, żeby polski oddział rozbroić. Wykonując ten rozkaz, rozbroiłem was, a ponieważ obeszło się bez większych incydentów, to znaczy, że wyście zrozumieli, że wasze dowództwo partyzantki polskiej prowadziło wrogą politykę w stosunku do Związku Radzieckiego. Więc nie macie się czego obawiać. Nikomu z was nic się nie stanie. Daję wam na to oficerskie słowo honoru. Dostaniecie broń i nowe dowództwo." Ile warte było słowo honoru Markowa, okazało się już wkrótce. Po szczegółowych przesłuchaniach polskich partyzantów podzielono na dwie grupy. Około 90 z nich wcielono do nowo utworzonego polskiego oddziału partyzanckiego im. Bartosza Głowackiego, który miał pozostawać pod zwierzchnością radziecką i być podporządkowany polskim władzom komunistycznym w Moskwie. Na dowódcę oddziału wyznaczono "Zaporę" (Antoniego Mroczkowskiego), przedwojennego podoficera, który od pewnego czasu już współpracował z Sowietami. Pozostali partyzanci, uznani za element niepewny politycznie, zostali zabrani do bazy radzieckiej i wszelki słuch po nich zaginął. Jak się później okazało, w kilka dni później na rozkaz Markowa zostali zamordowani wraz z "Kmicicem" i innymi członkami dowództwa oddziału oraz około dwudziestoma członkami terenowej organizacji AK z okolicznych wsi, schwytanymi i doprowadzonymi na podstawie wcześniej przygotowanych list proskrypcyjnych. Z niektórych relacji wynika, że "Kmicic" był przed śmiercią torturowany. Łącznie w radzieckim obozie, na terenie tzw. bazy litewskiej, zamordowano ok. 80 partyzantów i członków polskiego podziemia. Ten zdradziecki mord spotkał się z negatywną reakcją nawet wśród innych radzieckich dowódców partyzanckich z tego rejonu (choć bynajmniej nie z powodów etycznych). Oto fragment meldunku, jaki przesłał dowódcy Centralnego Sztabu Partyzanckiego na Białorusi gen. P. Ponomarience komendant działającej na sąsiednich terenach partyzanckiej brygady im. M. Gastello, kpt. W. Manochin (tłumaczenie z rosyjskiego - G.R.): .Wysyłając pewne dokumenty o Białopolakach, jednocześnie wyrażam swoje zdanie w następującej kwestii: operacja rozbrojenia Polaków nad Naroczą była przedwczesna, nie przemyślana i zatwierdzona przez Was na podstawie wysłanych do sztabu błędnych informacji. Przedstawiając się jako znawca polskich zagadnień, tow. Marków przecenił posiadane przez siebie informacje. Myślał, że grupa Tragiczny los "Łupaszki" 261 Skansen partyzancki na miejscu obozu brygady Markowa 260 Mściciel Kmicica nad Naroczą to cały aktyw Białopolaków na Wileńszczyźnie. Okazało się, że nie. W rezultacie została rozbrojona grupa 300 Białopołaków, ale sama organizacja, jej podziemie, wtedy jeszcze nie tak zakonspirowane - pozostały nienaruszone. Wkrótce Białopolacy otrząsnęli się od ciosu otrzymanego przez nich nad Naroczą, ale stali się ostrożniejsi, chytrzejsi i dlatego silniejsi. Możliwość likwidacji bandy | Kmicica i "OZON-owskiego" podziemia w Wilnie i na peryferiach wyśliznęła się z naszych rąk. Prawie demonstracyjne rozstrzelanie 80 Polaków nad Naroczą oraz maruderstwo i grabież towarzyszące procedurze rozbrojenia zaalarmowały Białorusinów-katolików i odstraszyły \ ich od nas." R ozbrojenia uniknęło kilkudziesięciu partyzantów "Kmicica", którzy podczas zdradzieckiego ataku Sowietów znajdowali się w terenie. Niedobitki te wkrótce skupiły się wokół "Łupaszki" (Zygmunta Szendzielarza), którego Komenda Wileńskiego Okręgu AK mianowała następcą "Kmicica", zaniepokojona zbytnim zbliżeniem tego ostatniego z Sowietami. "Łupaszka" nie zdążył jednak dotrzeć do bazy nad Naroczą. Tuż przed celem, w rejonie wsi Zanarocze i Bliźniaki, jego niewielki oddział napotkał jednego z polskich partyzantów, któremu udało się zbiec z bazy i który opowiedział o tragedii, jak się tam rozegrała. Wkrótce grupa "Łupaszki" została zaatakowana przez przeważające siły partyzantów Markowa. Dzięki dwóm AK-ow-skim erkaemom atak został odparty. Polacy wycofali się w okolice Świra, gdzie w rejonie wsi Niedroszla nad rzeką Straczą rozpoczęto formowanie 5. Brygady AK pod dowództwem "Łupaszki". Jej liczebność szybko rosła, bowiem oprócz miejscowych ochotników docierali tu rozbitkowie od "Kmicica", a także liczni uciekinierzy od podporządkowanego Sowietom "Zapory". Wreszcie do Brygady dołączył także on sam wraz z niemal całym swym oddziałem (ok. 40 ludzi), opuszczając obóz nad Naroczą pod pozorem akcji przeciwko "Łu-paszce". 5. Brygada wkrótce zyskała miano Brygady Śmierci, bowiem mszcząc się za "Kmicica", "Łupaszka" bezwzględnie rozprawiał się na swym terenie z radzieckim partyzantami, budząc wśród nich popłoch i przerażenie. Tak charakteryzuje go Dariusz Fikus: "Właściwie pseudonim "Kmicic" bardziej pasuje do Zygmunta Szendzielarza niż do Antoniego Burzyńskiego. Burzyński był typem intelektualisty marzącego o służbie dyplomatycznej. Szendzielarz - urodzonym żołnierzem i kawalerzystą. Podobnie jak Sienkiewiczowski Kmicic, Szendzielarz przedkładał szablę nad prawo i już za mlodych lat zdobył sobie miano kawalera z fantazją, żeby nie powiedzieć - zabijaki. Zresztą pseudonim "Łupaszka" wiązał się z podobną Kmicicowi legendą. Przydomek taki nosił rtm. Jerzy Dąbrowski w czasie partyzanckich walk z bolszewikami w latach 1919-1920." Dodajmy, że "Łupaszka", jedna z najbarwniejszych postaci polskiego zbrojnego podziemia, przetrwał na Wileńszczyźnie do nadejścia frontu, uniknął aresztowania przez Sowietów, a następnie wraz ze swą legendarną brygadą powędrował na Białostocczyznę, gdzie walczył z komunistycznymi władzami i służbą bezpieczeństwa do listopada 1946 r., kiedy to rozwiązał swój oddział i przeszedł do cywila. Aresztowany w 1948 r. na Podkarpaciu, został skazany na śmierć. Wyrok wykonano w 1951 r. w więzieniu na Rakowieckiej. Wracając do tragedii "Kmicica", jest rzeczą zdumiewającą, że ten sam schemat podstępnego udawania przyjaznych stosunków, a następnie zapraszania dowództwa na "rozmowy", rozbrajania, aresztowania i mordowania polskich partyzantów przez Sowietów powtórzył się na Kresach wielokrotnie, będąc wyrazem bezwzględnej realizacji polityki Moskwy, która już w połowie 1943 roku stała się zupełnie jasna. Pomimo tylu tragicznych doświadczeń dowództwo AK nie potrafiło wyciągnąć z nich odpowiednich wniosków i do końca kierowało się złudzeniami oraz trudną do wytłumaczenia naiwnością, czego ukoronowaniem było aresztowanie przez Sowietów dowództwa Wileńskiego Okręgu AK wraz z jego komendantem "Wilkiem" (Aleksandrem Krzyżanowskim) i rozbrojenie liczących kilka tysięcy żołnierzy oddziałów AK zgrupowanych w Puszczy Rudnic-kiej po wileńskiej operacji "Ostra Brania" w lipcu 1944 r. W naroczańskich lasach, w miejscu, gdzie znajdowała się baza Markowa, urządzono partyzancki skansen, odtwarzając kilka 262 Brzegiem Naroczy ziemianek. Sam Marków cieszył się po wojnie sławą partyzanckiego bohatera (otrzymał tytuł bohatera Związku Radzieckiego). Na miejscu obozu polskich partyzantów na południe od jeż. Blado znajdują się dwa krzyże upamiętniające tragiczny los "Kmicica" i jego partyzantów. Krzyż pamiątkowy Straży Mogił Polskich na Wschodzie ustawiono także w 1992 r. koło kościoła w Kobylniku (obecnie miasteczko nazywa się j Narocz). Muszę przyznać, że wtedy, gdy biwakowaliśmy nad Naro-1 czą, o "Kmicicu" wiedziałem jeszcze bardzo niewiele (liczne publikacje o AK-owskiej partyzantce na Wileńszczyźnie miały się dopiero ukazać na naszym uwolnionym od cenzury rynku wydawniczym) i nie zdawałem sobie sprawy, że znajdowa-l liśmy się tak blisko miejsca jego tragedii. Nie zakłóciło to nam! więc bardzo przyjemnego pobytu na naroczańskim wybrzeżu. N astępnego dnia ruszamy w dalszą drogę, kierując się wzdłuż brzegu Naroczy na północ. Mijamy kompleks zabudowań domu wypoczynkowego "Sosny", stojącego w miejscu, gdzie przed wojną znajdowało się schronisko-pensjonat, należące - podobnie jak wszystkie okoliczne lasy - do odległego o kilkanaście kilometrów na południe dworu w Uźle Wielkiej. Tu Jan Bułhak podczas jednej ze swych nadnaro-czańskich podroży przeżył zabawną przygodę. "Schronisko rozłożyło się w lesie na brzegu jeziora. Okna jego w ciemności zachęcająco przeświecają między drzewami; znużeni wrażeniami i podróżą, myślimy chętnie o zasłużonym wypoczynku. Stwierdzamy z zadowoleniem, ze budynek jest duży i wygodny, urządzony z pewnem nawet komfortem: widna sala jadalna olśniewa jarzącem światłem i sam wstęp do niej budzi już w nocnych włóczęgach poczucie własnego dostojeństwa. Ale radość trwa krótko: dowiadujemy się, że dla turystów niema tu w ogóle miejsca; schronisko przeistoczyło się od roku w pensjonat dla stałych letników, wszystkie pokoje są zajęte, o noclegu w pawilonie ani marzyć. Chyba tylko - w sali turystycznej, gdzie są wolne miejsca. Przygoda mistrza Bułhaka 263 Twarze znów nam się wyjaśniają. Dobrze i tak. Nie obstajemy przecież przy pawilonie, może być i inna nazwa budynku, byle z przyzwoitym noclegiem. Niechże będzie sala - to nawet brzmi wytworniej. Ale może tam nie wypada bez krokodylich neseserów i jedwabnych piżam?.. No, jakoś tam będzie. Z walizkami w garści, a otuchą w sercu, opuszczamy utracony raj i zanurzamy się z punktu w las ciemny, jak sumienie komornika. (...) Wchodzimy wreszcie do drewnianej szopy, równie obszernej, jak pustej i w ubogiem pełganiu naftowej "śmier-dziuszki" dostrzegamy większą ilość żelaznych łóżek i znacznie mniejszą - sienników. To jest całe umeblowanie "sali turystycznej". Kropka, Dobranoc. Służący wychodzi. Wskąpem oświetleniu nie widać naszej długiej miny (...). Ale trudno - i tak będziemy spali do samego rana. Niema wprawdzie ani kawałka stola lub stołka, by rozłożyć rzeczy, niema nawet gwoździa w ścianie, by je powiesić, a za to powietrze jest stęchłe i wilgotne jak w piwnicy, ale bądźcobądź, jesteśmy nad Naroczą i pogoda na jutro jest pewna, a to grunt. (...) Budzi nas gwałtowny gwar i hałas. Nasłuchujemy zdziwieni. Czyżby nasza "sala" była zaopatrzona także w bar i dancing? Wesoły śpiew miesza się z apetycznym brzękiem szkła, fałszywe soprany brzmią w zgodnej kakofonii z ochrypłymi tenorami. A może to szkoła muzyczna? Ale podkasana treść piosenki świadczy o całkowitym braku tendencji pedagogicznych, a wszystko to dzieje się tuż obok za ścianą, nieledwie nad naszemi głowami. O boski Morfeuszu, spróbuj sam zasnąć z takim kabaretem w łóżku, bo my nie potrafimy! Tymczasem temperatura zabawy dochodzi do stopnia wrzenia. Buda drży w posadach, a nawet nasze łóżka zaczynają podrygiwać wesoło i tanecznie. Spoglądamy na siebie zakłopotani, a któryś ze szlafkamratówpróbuje łagodnie mitygować przez ścianę rozochoconą kompanię. Serdecznie, po macierzyńsku nakłania ją do lubego spoczynku, nieśmiało wyznaje, jak bardzo i my go pragniemy. Ale tę skromną propozycję spotyka chóralny ryk śmiechu i grad soczystych epitetów pod naszym zupełnie dokładnym adresem; energiczne piąstki atakują drewnianą osłonę naszej niewinności, a rozkosznie piskliwy głosik wyśpiewuje zwrotkę, która otwiera nam oczy na sytuację z zachwycającą trafnością: Wszystkie rybki śpią w jeziorze... Plum, plum, plum, plum, plum... A mój stary spać nie może... Plum, plum, plum, plum, plum... 264 Hatowicki cmentarz Oj tak. Macie słuszność, piękne syreny naroczańskie. Wasz stary przez całą noc nie zmrużył oka, słuchając waszego śpiewu. A zazdroszcząc dawno śpiącym rybkom, wzdychał do dobrego Pana Boga, czemu nie stworzył was takniememi, jak te rybki, co tam w jeziorze... plum... plum... plum..." O kilometr dalej, na skraju lasu, leży wieś Hatowicze. Przechodzimy najpierw przez jej nowszą część, ciągnącą się wzdłuż brzegu Naroczy. Starsza część rozłożyła się w poprzek przesmyku oddzielającego jeziora Narocz i Miastro. Pomiędzy obu częściami, na niewielkim nadjeziornym pagórku leży wiejski cmentarz, podobny do wielu innych w tych okolicach, pełen specyficznego nastroju, potęgowanego jeszcze j przez malownicze położenie. Oto jak hatowicki cmentarz zo- j baczył wieczorną porą mistrz Bułhak: "Przed nami na pagórku wznosi się cmentarny gaj. Szkarłatnym nalotem rdzawi się jego aksamitna murawa i przeczystym skłonem dotyka jeziora. Nad darniowemi mogiłami, na tle rozpalonego nieba, pochylają się sosny i krzyże. Ramieniste krzyże spierają się i tłoczą, jak gdyby dźwigały w mozolnym pochodzie wszystkie troski tych, co tu ^ spoczywają, pod ich osłoną. Smukłym portykiem wywyższa się nad krzyżami kolumnada sosen i duma w wieczornem uciszeniu. Krzyże tulą się do pni i szukają w nich ostoi dla swej niedołężnej starości. A sosny ścielą zgarbione, wiatrem przygięte rosochy i zdają się sunąć wraz z krzyżowem pochodem, wsłuchane w pogwary wiekowego smętarza. Czarno i żałobnie rysują się w zachodniej czerwieni pielgrzymie szeregi, idą w schyłkowem utrudzeniu żywota i patrzą, rychło-li spłynie noc-wybawicielka. Za nimi niebo rozpłomienia je wszystkiemi ponę-tami złocistego szczęścia i purpurowego majestatu, ale mroczne są ich schylone postacie, podane w cień nocy, obce słodkiemu smętkowi zorzy wieczornej. Smętek jest głęboki, ale łagodny i ukojny, pełny wnętrznego zamyślenia. Smętek przepaja powietrze śpiewnem szeptaniem sosnowych konarów, poprzez mogilne kurhany wiedzie w podcienia gaju, każe myślom błądzić po cmentarnej samotni, gdzie pamięć zgasłych istnień splata się z chwałą znikłego słońca w akord wiecznej harmonji. Zachód plonie, sosny i krzyże czernieją stłoczoną gromadą, smętek różanym całunem nakrywa świat. Pochylonym głowom niebo i ziemia dzwonią na Anioł Pański... "Zlały się końce widnokręgu..." 265 Już ściemnia się. Zmierzch przygasił lunę i stonował jezioro, otulając dalliljową krepą. Mroczy się pogodne niebo, oczyszczone z chmur. Tylko jeden zapóźniony obłok został na niebie i barwnie, jakby nasiąknął wszystką jasnością zgasłego słońca. Śnieżnobiały, wyokrą-glony w stromą lodową górę, rozżarza się u szczytu jaskrawą czerwienią i ognistem kłębowiskiem wybucha ku zenitowi. W ściemniałem przestworzu woła ostatnim krzykiem konającego zachodu, posęp-nem dymno-krwawem widmem przegląda się i dwoi w zamierzchłej siności wód. Zlały się końce widnokręgu, zmętniały kształty i barwy wszechrzeczy - tylko ta jedna samotna chmura broczy niebo czerwoną posoką i stokrotnie powtarza niezmierny smętek Hatowickiego mogilnika..." Mijamy Hatowicze i wędrujemy wzdłuż zwężającego się przesmyku międzyjeziornego, który w najwęższym miejscu ma zaledwie kilkadziesiąt metrów szerokości. Przecinamy strugę łączącą oba jeziora i podziwiamy rozciągające się po obu stronach drogi rozległe płaszczyzny wodne. Za jeziorem Miastro widać rozłożone na przeciwległym brzegu zabudowania Miadzioła, natomiast Narocz, na którą patrzymy wzdłuż jej najdłuższej, 13-kilometrowej osi, zdaje się nie mieć drugiego brzegu. U nasady przesmyku osiągamy wieś Mikolce i szosę z Miadzioła do Kobylnika, biegnącą wzdłuż północnego brzegu Naroczy. Wieś leży u podnóża pasma wzgórz, wznoszących się w najwyższych punktach o 50 m ponad lustro wody. Jest to dział wodny pomiędzy dorzeczem Niemna, do którego odpływają rzeczką Naroczanką wody jezior Miastro i Narocz, a dorzeczem Dźwiny, z którą łączy się poprzez rzeki Miadziołkę i Dzisnę położone kilka kilometrów na północ malownicze jezioro Miadzioł, wspominane w poprzednim rozdziale. W dawnych czasach, gdy transport wodny odgrywał kluczową rolę, przez dział ten w jego najwęższym miejscu przewożono, czyli - jak to się wówczas nazywało - włóczono, transportowane drogą wodną towary lub nawet całe łodzie. Świadczą o tym nazwy dwóch dawnych folwarków, położonych nad wysuniętą na południe zatoką jeziora Miadzioł: Wołok i Wołoczek, na miejscu których dziś istnieje wieś Wołoczka. 266 Siedlisko przyrodzonego piękna Na zachód od Mikolców, przy szosie nad brzegiem Naroczy znajdują się pozostałości dworu Ostrów. Nazwa pochodzi być może od pobliskiej, jedynej na jeziorze wyspy, należącej do , majątku. Według miejscowej tradycji na wyspie stał niegdyś zamek, połączony z odległym o kilometr lądem kamienną groblą, której ślady widoczne są w postaci płycizn i podwodnych głazów. O jego istnieniu ma świadczyć bujna i bogata roślinność wyspy, obfitująca w gatunki rzadkie i nie spotykane nad Naroczą, rzekomo zasadzone tu przez właścicieli zamku. Przez długie lata właścicielką majątku była weteranka powstania styczniowego Waleria Jabłońska, otaczana czcią przez okoliczną ludność. Zmarła w 1934 r. w sędziwym wieku dziewięćdziesięciu lat. Sam dwór został zniszczony podczas walk I wojny światowej, a teren majątku przecięły widoczne do dziś okopy stojącej tu przez blisko trzy lata linii frontu. Miejsce to odwiedził podczas swej naroczańskiej wyprawy Jan Bułhak i tak oto je opisał: "Zatrzymajmy się mimochodem przynajmniej w Ostrowiu, w tem niesamowitem siedlisku przyrodzonego piękna i ludzkiego niszczy- | cielstwa. Wstęp do niego stanowi niedaleko położona wyspa, jedyna wyspa na Naroczy, owo ważkie pasmo lądowe, wydłużone na kształt olbrzymiej ryby-piły i kierujące na wschód swoją ostrą iglicę. Sterczy na niej kilka przeraźliwie smutnych sosen, których sylwety ciemnieją na tle wielkiej wody sztandarami żałoby i opuszczenia. Ale nie ta wyspa nazywa się Ostrowiem, jakby można oczekiwać, tylko nadbrzeżny górzysty zakątek, gęsto zadrzewiony i ukryty w głębi zatoki. Już przy dojeździe do niego zdumiewa dziwnie pogmatwany układ terenu, jakby ilustrujący jakieś zmagania z epoki pradawnych dziejów j ziemi. Droga wciska się pomiędzy jezioro, a stromą górę, rozpękaną szczelinami wojennych okopów, skąd otwiera się widok na wdzięczną zatokę, okoloną staremi wierzbami. Wgłębi tłoczy się aleja sędziwych drzew, zagłuszona dorosłem krzewów i przechodząca w bezkształtny gąszcz zarośli, a na jezioro wychodzą cyplami garbate odnogi i wydłużone kurhany i leżą na wodzie, czarne, obłe i głowiaste, jak uśpione wieloryby. Z pagórka droga spada znienacka w zaciszną kotlinę i staje pośrodku iście romantycznego obrazu. Długoramienne wierzby obstę-pują krągłą zatokę i lubują się własnym odbiciem w spokojnej toni, dokąd już nie dochodzi wzburzona fala. Dokoła cicho i pusto, nie widać żadnych śladów ludzkiego istnienia. Ale ponad zdziczałem rozkrze-wieniem podszycia rząd jesionów strzępi wysokie drobnolistne korony Ostrów - zaduma nad minioną świetnością 267 i zastanawia przechodnia jakąś drażniącą zagadkowością. Skąd one się tu wzięły? Nie wyrastają przecież dziko drzewa tak piękne, tak ozdobnie rozłożone - musiała je chyba niegdyś posadzić troskliwa ręka, musiały je tu wypieścić oczy rozumne i czujące? Jak obramienie flamandzkiego arrasu rozwidlają się stylizowane konary jesionów i koronkowym deseniem listowia kładą się na modrej osnowie nieba. Od tych jesionów idzie jakiś przyjazny powiew, jakieś serdeczne echo starych opowieści, jakaś stłumiona niedopowiedziana skarga. Pominie te nikłe odgłosy roztargniony wzrok przybysza goniącego za chwilową rozrywką, ale nie ujdą czujności tego, kto zna mowę drzew, a z rzeźby ziemi umie wyczytać jej radości i cierpienia. Inaczej przemawiają dzikie drzewa lasu, a inaczej te, które posadzi człowiek we własnem, umiłowanem gnieździe. Tę różnicę czuje się nietylko w gatunkach drzew, ale w ich formach, skupieniu i układzie i z biednych, ocalałych resztek odtwarza się treść i wygląd zniszczonej całości. Jest to jakgdyby odszukiwanie znajomych i kochanych rysów na zmienionej twarzy zmarłego. To też wystarczy, by uważny przechodzień wszedł na drugą sąsiednią górę z rumowiskami kapliczki, ocienionej brzozami, a wnet rozwiąże się zagadka Ostrowia. To wszystko dokoła nie jest leśnem pustkowiem - to stary, piękny dwór, zniszczony do niepoznania w ostatniej wojnie i nie mogący się już podźwignąć ze swej klęski. Dwór, który dziś szczerzy ku niebu grozę swego spustoszenia, nieco zabliźnioną zielonym rozrostem kojącego czasu, a który niedawno jeszcze, żywy i pełny godnego ładu, odbijał swe dostojne piękno w zwierciadle błękitnej zatoki... (...) Straszliwie wymowne są jesiony Ostrowskiego dworu: przemocą zatrzymują wędrowca i każą mu zadumać się długo i ciężko nad ich minioną świetnością..." Ileż to razy podobne refleksje przychodziły mi do głowy przy odwiedzaniu pozostałości dawnych kresowych dworów, zniszczonych nie przez wojenne zawieruchy, ale przez ludzką bezmyślność... Każdy z nich stanowił odrębny, niepodobny do innych świat, z niepowtarzalną historią, kulturą i krajobrazem. Bułhak, sam urodzony w podobnym dworze na Nowogródczyźnie, jak nikt chyba inny potrafił oddać zaginione piękno w słowie i w fotografii, a jego gorzkie słowa zachowują aktualność do dziś. 268 Dwie mile jazdy samym brzegiem jeziora... D alszą część trasy, z Mikolców aż do miasteczka Konstanty-nów pokonujemy autobusem. Pierwszy, wyjątkowo malowniczy odcinek szosy, wiedzie na przestrzeni kilkunastu kilometrów wzdłuż wysokiego, północnego brzegu Naroczy. Jezioro widać niemal cały czas przez szyby naszego pojazdu. Powróćmy do relacji Jana Bułhaka, który przed kilkudziesięciu laty odbył podobną podróż, tyle że w przeciwnym kierunku i nie autobusem, lecz furmanką: "Zawrotna szybkość pięciu kilometrów na godzinę nie wróży wprawdzie prędkiego przybycia na miejsce, ale zato pozwala rozglądać się uważnie po okolicy i ocenić jej niezwykłą topografię. Trudno napatrzeć się do woli widokiem tej prześlicznej drogi, utrzymującej wzrokwnie-ustannem napięciu. Dwie mile jazdy samym brzegiem jeziora, oglądanego z przeróżnych poziomów, wzniesień i spadków, z najbardziej nieoczekiwanych punktów widzenia, mijają niepostrzeżenie, czarując zmiennością filmowego widowiska. Czegóż bo tam niema! Niespodzianki nagłych zakrętów, oszołomienia stromych zjazdów na złamanie karku, dekoracje kędzierzawych przysad i gobelinowych obramień drzewnych, brunatne paciorki wiosek rozsypanych od niechcenia po nadbrzeżnych stokach, pochylnie sianokosów i pastwisk, schodzących razem z krowami do wodopoju... A wszystko związane wstęgą drogi po malarska wybrednej, wyszukującej i podkreślającej najwdzięcz-niejsze motywy, wszystko zrośnięte z ogromnem rozlewiskiem jeziora, które w tym zespole pejzażowym gra wciąż melodię naczelną i dominuje potężnym basowym akordem. Dokoła Naroczy wszystko się obraca i ześrodkowuje w tej wodnej krainie. (...) Wiążą się z nią nie-rozdzielnie niebo, ziemia i człowiek, każde drzewo wybrzeża, każda chata rybacka, każda gruda gleby i każdy kamień przydrożny. A jeśli droga czasem zboczy od jeziora wgląb brzegowego lądu, jeśli je skryją wydęcia pagórów, zasłony drzew lub nizko żłobione łożysko drogi, to tylko na krótką chwilę, po której Narocz powraca znowu i ukazuje się w całym swoim błękitnym i szumnym majestacie." Warto zwrócić uwagę na jedno przynajmniej, wyjątkowo malownicze miejsce, które wtedy mignęło nam tylko przez szyby autobusu, ale które później rozpoznałem w jakimś albumie fotograficznym i mogłem przyjrzeć się mu dokładnie. To odcinek pomiędzy wsiami Pasynki i Czerewki. Szosa oddala się Kobylnik vel Narocz 269 tu nieco od jeziora, ścinając półwysep rozdzielający dwie "komory" naroczańskiego serca. W pewnym miejscu z urywającej się stromo krawędzi wysoczyzny otwiera się widok na leżące nisko w dole, u nasady półwyspu, nieduże, okrągłe jezioro-oczko otoczone bagnami i wąskim pasem trawiastych pagórków, za którymi dopiero ciągnie się ogromna przestrzeń Naroczy, tworząc błękitne tło dla tego pełnego uroku obrazka namalowanego ręką Natury. Kościól w Kobylniku (Naroczy) Wreszcie szosa na dobre oddala się od jeziora i autobus niebawem zatrzymuje się na kilka minut w miasteczku Narocz, które do II wojny światowej nazywało się Kobylnik. Nazwa ta, według miejscowej tradycji, miała pochodzić _,_ od założonej tu w XVI ; ' lub w XVII w. stadniny. Miasteczko było niegdyś ośrodkiem dóbr, które w XVI w. należały do Zbaraskich, w XVII w. do Chrapowickich, w XVIII w. do Koziełłów i Abra-mowiczów, w XIX w. do Chomińskich, Oskierków, Święto-rzeckich i Pikutowskich. Z dawnej siedziby właścicieli pozostał jedynie park o powierzchni ok. 3 ha, z klonową aleją wjazdową, okrągłym gazonem i systemem niewielkich stawów. Podczas powstania kościuszkowskiego pod Kobylnikiem stoczono bitwę. W dniu 24 czerwca 1794 r. znaczne siły powstańcze pod dowództwem gen. Jana Zienkowicza zaatakowane zostały przez trzy szwadrony dragonów i batalion grenadierów rosyjskich płk. Dmitrija Wołkońskiego. Powstańcy zostali rozbici, ponosząc znaczne straty, przesadnie oceniane przez źródła rosyjskie na ok. 300 zabitych i rannych. Zabytki miasteczka, niezbyt zresztą cenne, to dwie świątynie: kościół katolicki i cerkiew prawosławna. Cerkiew, zbu- Autobus rusza dalej 271 270 Udana akcja partyzantów "Kmicica" dowana w 2 pół. XIX w. z kamienia polnego, jest typową budowlą w stylu rosyjsko-bizantyjskim, jakich setki wzniesiono w owym czasie w zachodnich guberniach Rosji, o typowej czwórdzielnej kompozycji i dwóch kopułkach wieńczących wieżę i nawę. Ciekawsza jest architektura stojącego po przeciwnej stronie ulicy kościoła p.w. św. Andrzeja, zbudowanego w 1901 r. z czerwonej, nietynkowanej cegły. Jest to trójnawowa, neogo-tycka bazylika z pięciobocznym prezbiterium. Ściany boczne, naroża oraz fasada są wzmocnione szkarpami. Fasadę zdobią ostrołukowy portal, nisze, okrągła rozeta i podwójne okno witrażowe w górnej części, a wieńczą ją cztery pinakle umieszczone na przedłużeniu szkarp. Mała wieżyczka--latarnia wznosi się nad apsydą zwieńczoną attykową ścianką. Neogotycki wystrój wnętrza, wykonany przez mistrzów wileńskich, obejmuje ołtarz, ambonę i chór, bogato zdobione rzeźbą i złoceniami. Obok kościoła stoi drewniana, czworoboczna dzwonnica z XVIII w. o konstrukcji zrębowo-szkieletowej, a w sąsiedztwie znajduje się parterowa, neoklasycystyczna plebania z początku XX w. Przy kościele ustawiono w 1992 r. krzyż Straży Mogił Polskich ku czci zdradziecko zamordowanych przez Sowietów partyzantów z oddziału AK "Kmicica". Oddział "Kmicica" przeprowadził w okolicy miasteczka kilka udanych akcji. Największą było rozbicie oddziału żandarmerii niemieckiej i policji białoruskiej w nocy z 4 na 5 sierpnia 1943 r. Zagrożeni aktywnością polskiego podziemia, żandarmi i policjanci z Kobylnika postanowili wycofać się do Miadzioła. W tym celu uformowali kolumnę złożoną z ok. 20 furmanek z taborami i zaopatrzeniem oraz stada 150 sztuk zarekwirowanego bydła. Partyzanci "Kmicica" pod dowództwem "Ostroga" (Jerzego Wiśniewskiego) urządzili na nich zasadzkę o 2 km od Kobylnika. Część policjantów białoruskich należała do konspiracji i współdziałała z partyzantami. Po krótkim starciu pozostali przy życiu Niemcy i Białorusini poddali się. AK-owcy stracili tylko jednego zabitego i zagarnęli całe tabory wraz z bydłem, które przetransportowano do bazy nad Naroczą. Warto dodać, że okolice te były ośrodkiem polskiej konspiracji także po zakończeniu wojny, a jak wynika z archiwów radzieckich, ostatni poakowscy partyzanci zginęli w walce z bezpieką pod Kobyl-nikiem dopiero w 1956 r. Jezioro Narocz Autobus rusza dalej. Wkrótce dojeżdżamy (po raz kolejny na naszej trasie) do głównej szosy z Połocka do Wilna i skręcamy w nią, zagłębiając się w rozległe lasy. Po prawej mijamy ukryte wśród drzew duże jezioro Wielka Szwakszta i po kilkunastu kilometrach wysiadamy w położonej na polanie dużej wsi Konstantynów. Ale o niej już w następnym rozdziale. W krainie Błękitnych Jezior K onstantynów był niegdyś wsią należącą do Chomińskich z niedalekiego Olszewa, położoną przy ważnym trakcie z Wilna do Połocka. Pierwotnie nosił nazwę Słobódka. Rozwój zawdzięcza pułkownikowi oszmiańskiemu Konstantemu Chomińskiemu, który w 1793 r. założył tu parafię, wydzieloną z parafii świrskiej, wybudował i uposażył kościół i plebanię, a wieś zamienił w miasteczko i od swego imienia nazwał Kon-stantynowem. Później miejscowość i folwark wyszły z rąk Chomińskich i w połowie XIX w. należały do Adamowiczów, zaś na początku XX w. do Starzeńskich z niedalekiej Koma-rowszczyzny. Tak o Konstantynowie i starym trakcie połockim piszą autorzy Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich: "Konstantynów leży na połockim gościńcu, niegdyś zwanym Witoldo-wym traktem, głównej odXVw. drodze komunikacyjnej Moskwy z Litwą i Rzplitą: z Wilna na miasteczko Michaliszki, Kobylnik, Duniłowicze, Głębokie do Połocka. Tym traktem szły i powracały zastępy Witolda, Batorego i Napoleona I. Z dokumentów miejscowego archiwum rodziny Chomińskich okazuje się, że w XVII w. obywatele z okolic tego traktu dawali "podwody" na przejazd posłów z Moskwy do Warszawy. O pół mili od miasteczka Konstantynów pozostały przy gościńcu ślady studni wykopanej przez żołnierzy Batorego dla dostania wody spragnionemu w skwarny dzień królowi w tej bezwodnej, piaszczystej i leśnej miejscowości. Z biegiem czasu i zmianą stosunków, a w ostatnich latach z otwarciem za pomocą kolei żelaznych nowych kierunków komunikacyjnych, ten wielki i przez kilka wieków tak uczęszczany trakt wojenny zamienił się w głuchą, partykularną drogę, której pozostała tylko nazwa "połockiego gościńca". Przy pamiętnym odwrocie wojsk francuskich w r. 1812, marznące niedobitki przy przechodzie przez Kościół w Konstantynowie 273 Konstantynów rozbierały budowle na opał, tak, że całe miasteczko z kościołem i plebanią w popiół się obróciło." W popiół obrócił się także drewniany kościół katolicki, ufundowany przez Konstantego Chomińskiego w 1792 r. Na jego miejscu stanęła w latach 1820-26 kosztem właściciela Ko-marowszczyzny Włodzimierza Paszkowicza istniejąca do dziś klasycystyczna świątynia p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Była nieprzerwanie czynna przez cały okres swoich dziejów. W 1896 r. dzięki funduszom Aleksandra i Jadwigi Chomińskich powiększono ją i otoczono kamiennym ogrodzeniem z bramą. Plebania w Konstantynowie Jest to budowla trójnawowa, na planie prostokąta, z półokrągłą apsydą i pojedynczą zakrystią. Nad dwuspadowym dachem wznoszą się dwie niewielkie wieżyczki-sygnaturki: jedna nad wejściem, druga nad częścią ołtarzową. Centrum fasady zajmuje ryzalit z ozdobnym portalem i owalnym oku-lusem, zwieńczony trójkątnym frontonem. Nawy boczne, dobudowane w końcu XIX w., wzniesiono z kamienia polnego, otynkowane są tylko elementy ozdobne elewacji - lizeny 274 Spotkanie na plebani! i listwy wokół półkoliście zamkniętych okien. W wyposażeniu wnętrza wyróżniają się bogato rzeźbiony drewniany ołtarz główny i takaż ambona. W prezbiterium znajduje się marmurowe epitafium żony fundatora, Zofii Paszkiewiczowej (1792--1820). Kościół otacza kamienne ogrodzenie z arkadową neoklasy-cystyczną bramą, flankowaną przez dwa nakryte daszkami słupy z bocznymi furtami, ozdobione narożnym boniowa-niem. W obrębie dziedzińca kościelnego znajduje się kilka nagrobków rodziny Chomińskich - dziedziców dóbr OlszewJ m.in. Stanisława (1804-1886) i jego żony Ewy Anny MariiJ (1822-1904). Obok stoi klasycystyczna drewniana plebanie z XIX w., przypominająca szlachecki dworek, z niewielkimi gankiem i zachowanymi we wnętrzach starymi piecami kaflo-| wymi. Na plebanii mieliśmy miłe spotkanie z młodym zakon-! nikiem z Polski opiekującym się miejscową parafią, który widząc zgłodniałych turystów, zaprosił nas do środka i pomimo protestów natychmiast skrzyknął miejscowe babcie, które naznosiły wiejskich smakołyków (chleb domowego wypieku, ser, miód, mleko, konfitury, kompoty, ciasta) i zastawiły nimi stół, pilnując, abyśmy wszystko zjedli. Po tej prawdziwej uczcie dokładnie obejrzeliśmy kościół i jego otoczenie, po czym w znakomitych nastrojach wyruszyliśmy w dalszą drogę. Trasę naszej wędrówki w kierunku odległego o kilka kilometrów Olszewa zaplanowaliśmy tak, aby wiodła starym nasypem kolejki wąskotorowej z Kobylnika do Łyntup, malowniczo wijącym się wśród wzgórz tzw. Grzędy Konstantynow-skiej - pasma wzniesień morenowych rozdzielających rozległe, bagniste kotliny, w których leżą dwa największe w okolicy jeziora: Narocz i Świrskie. Kolejka przed wojną stanowiła podstawowy środek komunikacji umożliwiający mieszkańcom Wilna dojazd nad jezioro Narocz. Podróż trwała całą noc, najpierw bowiem trzeba było dojechać koleją normalnotorową do stacji Łyntupy, gdzie pasażerowie przesiadali się na 2 km 276 Romantyczna podróż ciuchcią ciuchcię. Oto jak taką romantyczną podróż opisał cytowany już Jan Bułhak: "Me każdy zapewne upodoba sobie, że wędrówka z Wilna do Naroczy rozpoczyna się o północy, a o świcie grozi przesiadką z kolei normalnej na wązkotorową; że i ta ostatnia doprowadzi tylko do Kobylnika, skąd trzeba już będzie dalej jechać końmi. Niema na to rady, chyba, że ktoś chciał zaryzykować jazdę autobusem miejscowego wyrobu, urządzonym tak przemyślnie, że przypomina jednocześnie łaźnię parową i puszkę z sardynkami [podróżowanie autobusem w tych okolicach wygląda dziś podobnie jak w czasach Bułhaka - G.R.]. Koleją jest stanowczo i przestronniej i przewiewniej. (...) Zresztą nocna podróż ma swoje dobre strony i kto nie stracił cygańskiej żyłki w szarzyźnie miejskiego kierata, ten nie będzie narzekał na spóźnioną porę odjazdu, tylko wychyli się oknem na górzysty krajobraz podwileński, pogoni wzrokiem za cienistością leśnych stoków, aż czarnych w księżycowym świetle, zapatrzy się w siną panoramę nocnego świata - i napewno zapomni o braku sypialnego wagonu. Już jedziemy tym "niewygodnym" pociągiem. W bladym mroku letnim zarysy okolicy stapiają się w mgławość niedopowiedzenia, która czaruje wyobraźnię i nastraja na nutę ballady. Nawet pociąg z sennymi podróżnymi i przyćmionemi światłami nabiera wyglądu lotnego fantomu, który wyrwał się z cieśni miejskiej na wolne rozłogi i szczękiem kół skanduje radośnie etapy coraz większego oddalenia od wszystkiego, co rzeczywiste, powszednie i nudne. Spójrzcie, jak cicho śpią pola w miesięcznej jasności, jak zwiewnie czepiają się mgiełki po łąkowych kępach, jak wiotko osnuwają one podnóża olszynek (...). Kolejka okrąża wszystkie te widoki, drapie się po urwisku, mija jakieś niewiarygodnie rosochate sosnowe przysady i wjeżdża na wysoki most, jakgdyby zawieszony bez oparcia w mgławej siności poranka. Z mostu spojrzenie biegnie raz jeszcze wzdłuż skrótu wodnej perspektywy, żegna się z jej leśnemi zagibami, a te schodzą się w ciasną ulicę i wbierają pociąg w swe cieniste gąszcze. Wpadamy w leszczynowe podcienia, pachnące rosą i poziomkami, lawirujemy pomiędzy grzędami malin i wachlarzami paproci, w korytarzach zagajników, rozpanoszonych bujnym rozrostem mokrego lata. Wyciągają się liściaste ramiona, zagradzają szyny, poufale muskają wagony i zapraszają do swej zielonej kompanji, a potem widząc, że jednak nie zdołają nas zatrzymać, całemi girlandami zaglądają w okna i posyłają nam chłodne, perliste pocałunki - powitalne pocałunki obudzonej ziemi..." "Olszew nie jest zwyczajnym dworem..." 277 Takie wrażenia, opisane niezwykle obrazowym i sugestywnym językiem przez Jana Bułhaka, który okazuje się być nie tylko mistrzem fotografii, ale również mistrzem słowa, były również naszym udziałem, choć rozebrana po wojnie kolejka nie istnieje już od kilkudziesięciu lat, a my wędrowaliśmy jedynie wąską i krętą drogą biegnącą jej starym nasypem... P o kilku kilometrach marszu przez odludną okolicę, mijając tylko jedną wieś Grumbienięta z ładną, drewnianą zabudową, dotarliśmy do Ołszewa, niegdysiejszej siedziby Cho-mińskich, gdzie do niedawna jeszcze stał dwór, tak widziany z okien kolejki przez Bułhaka: "Naprzykład choćby ten Olszew przy samym torze kolejowym, zakopany w lesistym wąwozie? Ale nie -- właśnie Olszew nie jest zwyczajnym dworem. Olszew- to przedziwna tytułowa karta w tej kolorowej geografii marzenia. Popatrzcie jeszcze raz. Gdzieś w dole, w głęboko zarośniętej kotlinie, nagle majaczeje dwór i w modrej szarzyźnie świtu rysuje się niepewnemi konturami, pociąga tajemniczością głuchego odosobnienia. Nad szeroko rozlanym stawem, w kępach wyniosłego starodrzewia, zatuliły się budynki wdzięcznem zbiegowiskiem. Za niemi, na stromych wzgórzach rozpię-trza się leśny park: surowo czernieje odbicie jego ściany w zastygłej wodzie. A wybrzeże wygina się pokrętną linją, to wysuwa się najeżo-nemi olchą cyplami, to uchodzi wgłąb ciemnozielonemi zatokami, po których kupią się i włóczą wełniste mgły. Domu nie widać - osłaniają go zazdrośnie drzewa, drzemiące nad wodą. Wysokie, rozłożyste, odwieczne, zagarniają one pod swe panowanie cały obszar stawu, cały łańcuch wzgórz, rozsypują się po nich, pną się w górę, rozwieszają i odbijają konary wposępnem lustrze wodnem. Rozpościerają się wszędzie objawieniem mrocznej, skupionej malowniczości." Dobra Olszew, położone przy starym trakcie ze Swięcian do Oszmia-ny, stanowiły niegdyś całość z dobrami Bakszty. W XV w. należały do Gasztołdów, którzy w 1500 r. sprzedali je Kociełłom. Później stanowiły własność Kiszków, następnie Koziełł-Poklewskich. Od tych ostatnich ok. 1679 r. przeszły w posiadanie Chomińskich i pozostały w ich ręku do 1939 r. Pierwszym z tego rodu właścicielem Ołszewa był pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego Ludwik Jakub Chomiń- 278 Pokolenia Chomińskich ski (zm. 1739), który dorobił się wielkiego majątku na transporcie miejscowych towarów drogą wodną - Wilią i Niemnem - do Królewca. Jego spadkobiercą był syn Konstanty (1724-1803), pułkownik oszmiański i starosta trabski, wspomniany już fundator kościoła w Konstantynowie. Kolejnym dziedzicem był syn Konstantego Tadeusz, chorąży zawilejski, a po jego śmierci przez wiele lat w Olszewie gospodarzyła wdowa, Teresa z Oskierków. Ich syn, Stanisław (1804- -1886), absolwent Uniwersytetu Wileńskiego, zrobił karierę w wojsku rosyjskim, uzyskując stopień generała oraz stanowisko gubernatora kowieńskiego, a później gubernatora w Wołogdzie. Po otrzymanej w 1878 r. na własną prośbę dymisji na stale osiadł w rodzinnym Olszewie, gdzie mieszkał do śmierci. Syn i spadkobierca Stanisława, Aleksander Chomiński (1859- -1936), człowiek wszechstronnie wykształcony, władający dziewięcioma językami, działacz społeczny i poseł do Dumy, publicysta, autor licznych artykułów prasowych i kilku powieści, był także znakomitym gospodarzem. Znacznie rozbudował olszewski majątek i prowadził w nim nowoczesne gospodarstwo rolno-przemysłowe. Za jego czasów działały tu m.in. dwa młyny wodne - jeden mełł mąkę i krupy, drugi poruszał tartak i tkalnię. Później zbudowano jeszcze młyn parowy. Była też elektrownia, dwa gumna z młockarnią, gorzelnia, piekarnia, kuźnia, suszarnia szyszek sosnowych, cegielnia i inne obiekty gospodarcze. W należących do majątku Grum-bieniętach istniała smolarnia, w której wytwarzano dziegieć, węgiel drzewny i potaż, a w Kleciach - wapiennik. Rozwijało się ogrodnictwo, rybołówstwo, pszczelarstwo i hodowla koni. Działał dworski sklep, szynk oraz bezpłatna szkoła podstawowa, założona w 1905 r. kosztem właściciela. Ostatni dziedzic Olszewa, Ludwik Chomiński, otrzymał wykształcenie rolnicze, był namiętnym kolekcjonerem i bibliofilem, a w latach 1929-39 piastował godność prezesa Towarzystwa Bibliofilów w Wilnie. Najgłośniejszym przedstawicielem rodziny Chomińskich był bratanek Ludwika Jakuba z Olszewa, ostatni wojewoda mścisławski Franciszek Ksawery Chomiński (zm. 1809), postać barwna i popularna w Wilnie i na całej Litwie. Przyjaciel hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego i zarządca jego majątku, wraz z nim brał udział w konfederacji barskiej, a po jej zakończeniu udał się na emigrację. W 1774 r. wrócił do kraju i zbliżył się do króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, czemu zawdzięczał kolejne tytuły: staro- 1 Koncept pana wojewody 279 sty pińskiego, generała-majora wojsk litewskich i wreszcie wojewody mścisławskiego (od 1788 r.). Współdziałał z Antonim Tyzenhauzem i Joachimem Chreptowiczem, był wieloletnim posłem na Sejm, gdzie zasłynął jako znakomity mówca. Zajmował się też poezją: sam pisał wiersze (pośmiertnie wydano jego Ody), tłumaczył m.in. Horacego, Racine'a i Corneille'a. Jego zasługą jest również zdobycie bezcennego Kodeksu Olszewskiego, o którym za chwilę. Żonaty był z Zofią l°voto Tyzenhauzową, rozwiedzioną ze słynnym podskarbim litewskim. Wojewoda Chomiński miał swoje słabostki, o czym świadczy anegdota zanotowana przez wileńskiego pamiętnikarza Stanisława Morawskiego: .Wojewoda pomimo znacznych dochodów i dobrej glowy miał talent szczególny być wiecznie bez grosza, ale to jak turecki święty! Oczywista, że musiał ciągle szukać kredytu. Namnożyły się ogromne długi. Powoli wieść o tym rozeszła się po Litwie i zatrwożyła jego wierzycieli. Cisnęło się mnóstwo po swoje kapitały do niego, a to nudziło wojewodę. Raz, kiedy był w Wilnie, szlachcic ciepły, co mu był sumkę powierzył, zastraszony złym stanem interesów wojewody, postanowił zaraz pojechać i dopominać się o swoją należność. Chomiński miał na ten raz dużo gości u siebie, kiedy mu znać dano, że jakiś szlachcic chce mu kilka słów powiedzieć. Prosić go tutaj - rzekł wojewoda. Szlachcic wchodzi. Chomiński zbliża się do niego, pyta: Co waszmość rozkazać raczy? Szlachcic z pełnym uszanowania układem powiada z cicha, żeby goście nie słyszeli: Przyjechałem prosić jwpana o zwrot mojego kapitaliku, zdarza mi się korzystna dzierżawa... Co? co?... - rzekł wojewoda udając, że nie słyszy, i zbliżając ucho swoje do ust szlachcica. Prosiłbym jaśnie wielmożnego wojewodę o zwrot mojego kapitału... Tu wojewoda odstąpił, jakby ze wstrętem, na krok od szlachcica i zmarszczywszy czoło powiada: Ach, mospanie, p/e.' jak waćpanu z gęby śmierdzi!.., - I odszedł od niego, śmiejąc się w duchu. Szlachcic tak się tą zupełnie niezasłużoną i dla konceptu tylko wymyśloną uwagą zmieszał i stropił, że zarumieniony wymknął się natychmiast z sali, siadł na wózek i na cały rok od konieczności wypłacenia sumy wojewodę uwolnił." Bezcenny Kodeks Oiszewski 281 280 Minione bogactwa olszewskiej rezydencji Dwór w Olszewie - wygląd z okresu międzywojennego Rezydencja olszewska zawdzięcza swe powstanie Ludwikowi Jakubowi Chomińskiemu. Ponieważ dawna siedziba właścicieli dóbr, znajdująca się w Baksztach, spłonęła w końcu XVII w., postanowił on przenieść się do odległego o 2 km Olszewa nad rzeka Straczą. Prawdopodobnie to właśnie on (być może jego syn) wzniósł tu w l pół. XVIII w. drewniany dwór, który zachował się niemal do naszych czasów. Była to jedna z najbardziej interesujących rezydencji na Wileńszczyźnie. Budynek wzniesiony z grubych belek, na wysokiej podmurówce, nakryty był wysokim dachem mansardowym. Na początku XIX w. do dworu dobudowano stosunkowo wąski, drewniany portyk oraz dwa krótkie, murowane skrzydła boczne, prostopadłe do korpusu głównego, dostosowane do niego stylem i tworzące wraz z nim podkowę otwartą ku tyłowi. W końcu stulecia dodano jeszcze położony przy lewej ścianie szczytowej taras otoczony balustradą tralkową. Olszewski dwór, pozostający nieprzerwanie przez dwa i pół wieku w ręku Chomińskich, mieścił wiele cennych pamiątek rodzinnych, m.in. garnitur XVIII-wiecznych inkrustowanych, palisandrowych mebli, portrety rodzinne i inne obrazy oraz dużą bibliotekę. Ogromną wartość miało bogate archiwum; m.in. pod koniec XIX w. wśród papierów pozostałych po wojewodzie Chomińskim znaleziono słynny Kodeks Olszewski Chomińskich, zawierający jeden z najstarszych pomników piśmiennictwa polskiego z terenów Wielkiego Księstwa Litewskiego: Chronikę W.X.Lit. z 1550 r., zwaną Kroniką Bychowca, a także najstarszy polski tekst Statutu Litewskiego, opis wyprawy króla Zygmunta III na Moskwę i inne cenne rękopisy. Tekst Kodeksu opublikował w Wilnie w 1907 r. prof. Stanisław Ptaszycki. Obecnie Kodeks znajduje się w kolekcji Biblioteki Narodowej w Warszawie. Zbiory olszewskie ucierpiały podczas I wojny światowej, a ostatecznie zostały rozgrabione po 1939 r. Sam dwór przetrwał szczęśliwie obie wojny światowe, w czasach radzieckich mieściły w nim m.in. klub, biblioteka, szkoła podstawowa i mieszkania nauczycieli. Niestety, ten cenny zabytek został z niewiadomych powodów barbarzyńsko zniszczony w końcu lat osiemdziesiątych (a więc zaledwie dwa-trzy lata przed naszą wizytą), przy użyciu ciągników i spychaczy. Ocalały jedynie zrujnowane skrzydła boczne kryte dachami mansardowymi oraz taras z fragmentem balustrady. Zabudowania gospodarcze majątku spłonęły podczas nie mieckiej okupacji, zachowały się tylko dwa budynki z czer wonej cegły położone po przeciwnej stronie szosy. Na terenie dworskim rośnie sporo starych drzew. Z tyłu ciągnie się malowniczy, choć zdziczały park, na który składają się dwie części. Pierw sza, o powierzchni ok. 3 ha, to założony jesz cze w XVIII w. park re gularny, niegdyś o ukła dzie tarasowym. Ślady _____ pięciu tarasów widocz- Pozośtaiości dworu w Olszewie 282 Białoruska Szwajcaria ne są do dziś, choć kompozycję zaburzają wyrosłe w ostatnich dziesięcioleciach drzewa. Najbardziej wysunięty na wschód zakątek zajmuje zwarty drzewostan lipowy, w którym z trudem doszukać się można śladów labiryntu tworzonego niegdyś przez alejki. W tym miejscu "cywilizowany" park łączył się z leśnym parkiem krajobrazowym z 2 pół. XIX w., o którym wspomina Bułhak, położonym jeszcze dalej ku wschodowi, na najwyższym tarasie doliny Straczy. Obecnie zamienił się on w las prawdziwie dziki, z gęstym podszytem. W jego drzewostanie przeważają lipa, klon, topola i jawor, w runie natomiast rosną rzadkie rośliny, m.in. paprotka zwyczajna, piękny storczyk obuwik i okazały tulipan dziki. W pobliżu ruin dworu, pod starymi drzewami na skraju "lipowej" części parku wybieramy miejsce na biwak. Zostawiamy plecaki w pobliskiej zagrodzie i wyruszamy w okrężną trasę do słynnych Błękitnych Jezior. Są one atrakcją turystyczną tych okolic, zwanych z pewną przesadą Białoruską Szwajcarią, i podlegają ochronie jako jeden z najciekawszych na Białorusi rezerwatów krajobrazowych, który obecnie wszedł w skład Naroczańskiego Parku Narodowego. Rezerwat "Błękitne Jeziora" o powierzchni 1,5 tyś. ha utworzono w 1972 r. dla ochrony unikalnego zespołu leśno--jeziornego, położonego w terenie o niezwykle urozmaiconej rzeźbie polodowcowej. Niemal cały obszar rezerwatu porasta las z przewagą borów sosnowo-świerkowych. Wzniesienia przekraczają 200 m n.p.m., a różnice wysokości - 50 m. Na ukształtowanie terenu składa się skomplikowany system wałów ozowych oraz wzgórz kemowych poprzedzielanych głębokimi rozpadlinami, wypełnionymi wodami jezior i torfowiskami. Grupa wyjątkowo malowniczych jezior położonych na terenie rezerwatu nosi nazwę Jezior Błękitnych lub Boł-duckich - od największego jeziora Bołduk. W skład grupy wchodzą ponadto jeziora Bołduczyca, Ilginia, Imszarek, Ka-rasik, Okuniek, Głuche, Hłubel, Hłubelek, Jęczmionek, Sie- W głąb rezerwatu 283 klica, Omieża i Świniak. Są wśród nich jeziora rynnowe, morenowe, jeziora-oczka położone w bezodpływowych zagłębieniach i bagienne jeziorka dystroficzne, otoczone pasem mszaru. Nazwa rezerwatu pochodzi od intensywnej barwy wód, ale tak naprawdę to woda niemal w każdym jeziorze ma inny odcień. Na przykład Bołduk ma wody przezroczyste, Hłubel - intensywnie zielone, Hłubelek - turkusowe, jeziorka--oczka - błękitne, a bagienne jeziorka dystroficzne - brązowe. Jezioro Jęczmionek jest w dodatku słonawe. Przez środek rezerwatu dziesiątkami meandrów wiją się rzeki: Stracza i jej dopływ Łyntupka, o głęboko wciętych dolinach, w których występują na przemian odcinki przełomowe i zabagnione rozszerzenia z pasami podmokłych łąk i torfowisk. W rezerwacie znajdują się stanowiska ok. 40 gatunków roślin rzadkich i chronionych. W większości są to rośliny torfowiskowe, a także storczyki, w tym największy z nich - obuwik. Wyruszamy z Olszewa szosą w kierunku Łyntup, przez most na Straczy, w pobliżu którego stał niegdyś dworski młyn. Równolegle do szosy biegnie nasyp kolejki wąskotorowej do Łyntup - jego poprzednim odcinkiem wędrowaliśmy z Kon-stantynowa do Olszewa. Wkrótce wkraczamy do lasu. Od tego miejsca na długości ponad 3 km szosa wyznacza zachodnią granicę rezerwatu "Błękitne Jeziora". Półtora kilometra dalej skręcamy w prawo, w leśną drogę wiodącą w głąb rezerwatu. Niebawem doprowadza nas ona na szczyt najwyższego w rezerwacie wzgórza (207 m n.p.m.). Znajduje się tu wieża widokowa, na którą z ochotą wdrapujemy się w nadziei na piękną panoramę. Spotyka nas zawód, bowiem spodziewaliśmy się zobaczyć przynajmniej jedno ze słynnych jezior, jednak wszystkie są ukryte w głębokich rozpadlinach, w dodatku otoczonych wysokopiennym lasem, tak więc wzrok można cieszyć jedynie widokiem bezkresnego "leśnego morza" porastającego pofałdowany teren. Ze wzgórza schodzimy bezdrożem przez las, stromym zboczem opadającym ku Straczy, po czym wędrujemy dróżką 284 Hłubel, Hłubelek, Jęczmionek... z biegiem rzeki. Dolina, początkowo wąska, ściśnięta pomiędzy dwoma morenowymi wzgórzami i całkowicie zalesiona, niebawem rozszerza się, pojawiają się wilgotne, nadrzeczne łąki, a sama rzeka, dotąd prosta i bystra, zwalnia biegu i zaczyna meandrować w szpalerze starych olch. Przekraczamy wątłą kładkę przerzuconą nad Straczą i ponownie zagłębiamy się w las. Dróżka łagodnie wspina się na wzgórze, które urywa się niespodziewanie stromą skarpą. W dole, między drzewami, widać już zieloną taflę jeziora Hłubel, drugiego pod względem wielkości w rezerwacie. Schodzimy nad jezioro i idziemy na wschód nadbrzeżną ścieżką. Niespotykana, intensywna barwa wody oraz suche, dostępne brzegi przyciągają tu wielu turystów, o czym świadczą liczne ślady po biwakach. Niebawem osiągamy sąsiednie, mniejsze jezioro Hłubelek, położone w otoczeniu stromych, zalesionych zboczy. Jego wody też są zielonkawe, o odcieniu turkusowym, brzegi jednak są częściowo bagniste, a lustro urozmaica kilka pływających wysp. Tu właśnie, na torfowiskach i w przyległych lasach, znajduje się najwięcej w rezerwacie stanowisk rzadkich roślin, m.in. kłóci wiechowatej, kruszczyka rdzawoczer-wonego, wężymordu Ruprechta (jedyne stanowisko na Białorusi), orlika zwyczajnego i zawilca wielkokwiatowego. Zostawiamy z boku położone wśród bagiennych lasów za Hłubelkiem małe jezioro Jęczmionek o słonawej wodzie i wędrujemy na wschód leśnymi drogami przez silnie pofałdowany teren. Po około dwóch kilometrach mijamy po prawej drzemiące w bezodpływowym zagłębieniu jezioro-oczko Głuche i na skrzyżowaniu skręcamy na północny zachód, w drogę wiodącą do pobliskiego mostu na Straczy. To interesujące miejsce, bowiem na prawo od mostu ciągnie się krótki odcinek przełomowy, przecinający wąski wał ozowy, po lewej natomiast rzeka gwałtownie zmienia kierunek, płynąc u podnóża ozu, wśród bagnistych łąk i torfowisk, malowniczo obrzeżonych wysokimi, lesistymi zboczami. Droga przez chwilę wiedzie jeszcze skrajem tej szerokiej na jakieś 150 m doliny, lecz | Przysiółek na "przełęczy" 285 niebawem wkraczamy do lasu i wspinamy się na grzbiet ozo-wego wału. Jest to najciekawsze pod względem krajobrazowym miejsce w rezerwacie. Oz ciągnie się z północnego zachodu na południowy wschód wałem długości kilku kilometrów i szerokości kilkuset metrów, obrzeżonym z jednej strony dolinami Straczy i Łyntupki, a z drugiej - głęboką rynną z jeziorami Bołduk, Bołduczyca i Imszarek. W dodatku sam grzbiet jest w dwóch miejscach silnie zapadnięty, a w zapadliskach tych leżą torfowiskowe jeziorka dystroficzne: Okuniek, Karasik i II-ginia, o ciemnej, nieprzezroczystej wodzie, otoczone pasem niesamowitego bagiennego boru, z poduchami mchów torfowców, skarłowaciałymi sosnami porośniętymi brodami porostów i licznymi wykrotami. Wkrótce mijamy po lewej pierwsze z tych jeziorek. Jego głęboką kotlinę oddziela od jeziora Bołduk grzbiet szerokości zaledwie 200 m, porośnięty suchym sosnowym borem. Dochodzimy wreszcie do polany położonej na "przełęczy" ozowego wału. Znajduje się na niej uroczy przysiółek Bołduk, złożony z dwóch tylko zagród. Jest tu bardzo sielsko: drewniane zabudowania wyglądają, jakby przeniesiono je ze skansenu; wokół rosną stare lipy, wzdłuż drogi ciągną się długie płoty z sosnowych żerdzi, na łące stoją wysokie kopice siana, pasą się konie i krowy. A nade wszystko zachwyca przepiękny widok. Po jednej stronie grzbietu w głębokiej rynnie ciągnie się największe i najgłębsze z Jezior Błękitnych - jezioro Bołduk o przejrzystej wodzie i dostępnych brzegach, ze źródełkiem bijącym przy brzegu poniżej zagród. Z drugiej zaś strony w nieco plytszym zagłębieniu widać nieduże jeziorko Karasik w otoczeniu torfowego mszaru z karłowatymi sosenkami. P o krótkim odpoczynku kontynuujemy wędrówkę grzbietem ozu i ponownie wkraczamy do lasu. Po lewej, w kolejnej bezodpływowej kotlinie leży największe z jezior dys- 286 Techniki budowlane pradziadów troficznych - Ilginia (Wilczynia), za nim przemykamy się pomiędzy kotłami dwóch innych bagiennych jeziorek: Boł-duczyca i Imszarek, wreszcie osiągamy szeroki, żwirowy gościniec, którym kierujemy się na południowy wschód. Nasza droga biegnie znów równolegle do rynny jeż. Bołduk, ale już po przeciwnej jego stronie. Przechodzimy przez sporą wieś Wojszkuny z ładnymi, drewnianymi chałupami. Wiele uroku ma też następna, mniejsza wieś Stańczyki, położona na wzniesieniu oddzielającym jeż. Bołduk od Straczy, która robi w tym miejscu duże "kolano". Tu oglądamy drewnianą chatę w budowie. Ściany wykonane są z okrągłych, sosnowych bali, a szczeliny pomiędzy nimi uszczelnione wysuszonym mchem-torfowcem, jak zapewne czyniono w tych okolicach od stuleci. Pod Stańczykami po raz ostatni przekracza my Straczę i przyjemną drogą przez zagajniki i polany nad jej doliną kierujemy się na połu dnie. Wkrótce droga do prowadza nas na miej sce dawnego przysiółka Kujele, gdzie była kie dyś leśniczówka i młyn Budowa domu uszczelnianego mchem na leśnym stmmieniu. Dziś jest to malownicze uroczysko na skraju lasu. O przeszłości świadczą jedynie zarośnięte fundamenty i stare drzewa, resztki tamy młyńskiej oraz niewielki staw. Stąd, prostą przecinką wiodącą przez las na zachód, skrajem rezerwatu, po kilku kilometrach ponownie dochodzimy do jeziora Hłubel. Tu skręcamy na południe, w starą groblę, która przecina rozległą, śródleśną kotlinę w uroczysku Rudareja, pokrytą otwartymi turzycowiskami. Niegdyś wypełniały ją stawy należące do majątku w Olszewie, dziś jedyną ich pozostałością jest niewielkie, bagniste jeziorko Sieklica. Za lesistą grzędą ciągnie ; Majątek Komarowszczyzna 287 się kolejna bagnista kotlina, przylegająca już bezpośrednio do doliny Straczy. I w niej także były dworskie stawy, a teraz zostało tylko jeziorko Omieża. Grobla prowadzi pomiędzy rzeką a jeziorem do znajomego nasypu kolejki wąskotorowej, która w tym miejscu przekraczała Straczę (most nie zachował się). Za nasypem wspinamy się wąską ścieżką na zbocze stromego wzgórza nad rzeką. Stary las porastający wzgórze to zdziczała część dawnego dworskiego parku leśnego w Olszewie. Niebawem jesteśmy już na miejscu naszego biwaku. Dwór w Komarowszczyźnie N astępnego dnia zrywamy się bladym świtem, aby zdążyć na autobus, który ma nas zawieźć do Świra. Ten jednak, ku naszej wściekłości, nie przyjeżdża, zmuszając nas do kilku-kilometrowego marszu asfaltem do głównej szosy wileńskiej. Po drodze mijamy przysiółek Bakszty; przed wojną był tu folwark Olszewa, a w XVII w. - główna siedziba właścicieli dóbr. Po czterech kilometrach opuszczamy na szczęście szosę i obsadzoną wysokimi topolami aleją idziemy ku widocznej z daleka dużej kępie wysokiej zieleni, kryjącej dawny majątek Komarowszczyzna. 288 Z Lisem w herbie Niestety, o jego historii nie ma zbyt wielu informacji. Niegdyś był to folwark w olszewskich dobrach Chomińskich. W l pół. XIX w., już jako osobna posiadłość, należał do Paszkowiczów, a potem do Bart-kiewiczów (Bortkiewiczów). Od końca XIX w. do II wojny światowej Komarowszczyzna była w rękach Starzeńskich. Ostatni dziedzic majątku, hr. August Starzeński, dawny hallerczyk, był internowany przez Sowietów w Kozielsku i najprawdopodobniej zginął w Katyniu. Po wojnie nazwę miejscowości zmieniono na Komarowo, rozciągając ją także na sąsiadującą z majątkiem od zachodu dużą wieś Kucki (Kuciszki), i urządzono tu duży kołchoz. ZESPÓŁ DWORSKI W KOMAROWSZCZYŹNIE Woroszytki Zachowany zespół zabudowy dworskiej powstał na początku XX w., a więc w czasach, gdy majątek należał do Starzeńskich. Modernistyczny, parterowy dwór ma plan podkowy z dwoma zagiętymi do tyłu skrzydłami bocznymi. Fasada zaakcentowana jest ryzalitem z wgłębnym portykiem słupowo-kolumnowym i mansardą zwieńczoną półkolistym frontonem z kartuszem herbowym, w którym umieszczono herb Starzeńskich - Lis, zwieńczony koroną hrabiowską. Po bokach mansardy znajduje się attyka balustradowa. Ściany zdobi pionowe boniowanie. Do południowego skrzydła przylega otwierający się na park taras, obmurowany kamieniem polnym i obwiedziony ażurową, metalową balustradą. Przed dworem, lecz znacznie od niego odsunięte, stoją dwie bliźniacze, parterowe oficyny. Jedna z nich służyła jako mieszkanie dla służby, druga - jako stajnia. Zachowała się także brama wjazdowa z pylonami w kształcie kolumn oraz część kamiennego ogrodzenia z wbudowanym spichlerzem o ścianach z kamienia polnego i małych, podwójnych W cienistych alejach 289 okienkach. Wokół prostokątnego placu przed bramą wznoszą się dawne zabudowania gospodarcze. Uzupełnieniem zespołu jest park krajobrazowy o powierzchni ok. 20 ha, na terenie którego po II wojnie światowej wzniesiono kilka nowych budynków. Środkiem parku płynie niewielki strumień, przegrodzony kamiennymi tamami i rozlewający się w dwa stawy. Charakter alej obsadzonych starymi drzewami mają także drogi wiodące z czterech stron do posiadłości. Cały będący w niezłym stanie zespół jest obecnie użytkowany przez technikum rolnicze. Z Komarowszczyzny już tylko niecały kilometr dzieli nas od szosy wileńskiej, gdzie łapiemy autobus do niedalekiego Świra. "Ma ono podobieństwo do wielkiej rzeki..." 291 * * Świr i Jezioro Swirskie M iasteczko Świr leży przy północnym krańcu długiego na blisko piętnaście kilometrów Jeziora Świrskiego, na jego wysokim, zachodnim brzegu. Jezioro wypełnia środkową część ogromnej rynny, ciągnącej się z północy na południe i ograniczonej dwoma wałami morenowych wzniesień, z których zachodni zwany jest Grzędą Świrską, wschodni zaś - Grzędą Konstantynowską. Północny fragment rynny wykorzystują rzeka Stracza i jej dopływ Struna, a południowy wypełnia Jezioro Wiszniewskie i pas bagien ciągnący się aż do rzeki Naroczanki. Niemal cała rynna z obu jeziorami znalazła się w granicach utworzonego w 1999 r. Naroczańskiego Parku Narodowego. Jezioro Swirskie słynie z malowniczości. Tak opisują je XIX--wieczni autorzy S/ownjjca geograficznego: "Swirskie jezioro w pow. święciańskim, drugie co do wielkości w gub. wileńskiej, ma kształt wydłużony (...j. Było ono prawdopodobnie dawniej dluższe i stanowiło jedną catośćnapłd. zjez. Wiszniewskim, zktó-rem jest połączone przez rzekę Smółkę (.,.), napłn. zaś z jeż. Ciuchem i Świniszczem, leżącemi w osi jeż. Świrskiego. Być może, że leżące na płd.-wschód od jeziora Wiszniewskiego bagno Brzozowice jest również dawnem zamulonem jeziorem, którego ostatni zabytek stanowi jeż. Kołodkowsłde; miejsca płytkie wypełniły się mułem, zabagniły i jezioro rozdzieliło się na cztery mniejsze. Brzeg jeż. Świrskiego na płd. końcu pod wsią Horniany początkowo jest płaski, wzgórza leżą o kilkaset kroków od brzegu, a rzadkie trzciny zarastają daleko w jezioro. Cały brzeg zachodni stanowi prawie prostą linię, którą przerywają tylko mniej lub więcej wrzynające się przylądki, zwane "Stiur". Dno stanowi czarny delikatny muł, w którem ołowianka głęboko się zanurza. Przeciętna głębokość jeziora wynosi 7 mt, największa dochodzi do 8 mt. (...) Poczynając od Zaświrza oba brzegi jeziora, szczególniej zachodni, są płaskie; lasy nikną i tylko gdzie niegdzie znajdują się niewielkie gaje." Tak natomiast pisze o nim Ignacy Chodźko, popularny w XIX w. pisarz pochodzący z Wileńszczyzny, w swym zbiorze gawęd Obrazy litewskie: "Jest o mil kilkanaście od Wilna jezioro, Świrskim od starożytnego miasteczka Świru, nad jego brzegami położonego, i od książęcego Świrskich rodu, tu swą dzielnicę mającego, zwane. Ma ono podobieństwo do wielkiej rzeki, bo milę szerokie, na dwie wzdłuż się rozlewa; i podróżny, złudzony jego formą, jakby po brzegu jakiej litewskiej De-lawary postępuje. Wysokie wzgórza, to ciemnymi bory, to krzewistą leszczyną porosłe, to nagie i ogromnymi głazami z granitu orzucane, okrążają go: a z każdego całą okolicę, w coraz nowym obejmiesz obrazie. Z jednego - dojrzysz w oddaleniu trzy krzyże na obu krańcach i nad średnicą jeziora, na wieżach trzech błyskających kościołów w borach ukrytych wznoszące się i błogosławić zdające się okolicom, nad któremi górują [chodzi o kościoły w Świrze, Zaświrzu i Wiszniewie - G.R.]. Pod jednym z nich modlił się w Świrskim kościele Batory, gdy się na północną wojnę wyprawiał. Na innym gdy staniesz, znika sprzed wzroku, jak teatralna dekoracya, zasłona wiecznej zieloności borowej i same gmachy kościelne jaśnieją odbitem po białych murach i po długich oknach, słonecznym, lub jeszcze milszym, gdy na nie w wieczór poglądasz xiężyca promieniem. Zmień jeszcze pagórek, a ujrzysz okolone zielonemi ogrody, w ich cieniu i wdzięku bielejące się murowane gmachy, lub mieszczące się roskosznie domy i budowy dziedziców umiejących użyć dostatku, na ozdobę swych siedlisk i kraju. Dalej rzędem poszykowane wsie długie, lub samotne zaścianki, wesołe obiegają trzody i pracowity oborywa chłopek, a u nóg twoich rozległa szyba wodna, po której lekkimi kołysane falami, lotne ślizgają się łodzie, niosąc każda rybaka i jego fortunę." Według tradycji w XIII w. litewski książę Dowmunt (Dowmont) z Hol-szan wzniósł swój drewniany gród Świr, zwany też Świerzem, nad brzegiem jeziora o tej samej nazwie. Od niego wywodzić się miał jeden z najstarszych na Litwie ród Świrskich, którzy swe nazwisko przyjęli od zamku ł przez kilka wieków władali okolicznymi dobrami, zwanymi księstwem Świrskim, które obejmowały rozległe obszary w rejonie jezior Świr i Narocz. A więc pierwotna była nazwa jeziora 292 Książąt Świrskich wielkość i upadek - zwykle nazwy obiektów wodnych należą do najstarszych, od niej poszła nazwa miejscowości, a od tej z kolei utworzono nazwisko rodowe. Tak pisze o Dowmuncie, Świrze i książętach Świrskich w swej rymowanej XVI-wiecznej kronice Maciej Stryjkowski: Dowmant, gdzie dziś Udana, gród główny zbudował, Stąd książęciem uciańskim sam się tytułował. Potym zaś zamek drugi, Swierz, założył, A przy uciańskim księstwie i świerstde rozmnożył. Od tego świerskich książąt familija dawna Idzie, tak dziś baczymy, w cnych dzielnościach sławna. Iż i męstwem, i radą ojczyzny wspierają, Acz dla ich wiernych posług jakoś upadają. Do największego znaczenia Świrscy doszli w XV i XVI w., kiedy piastowali liczne ważne urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim i zgromadzili w swym ręku znaczne dobra, do których należały m.in. Świr, Miadzioł, Kobylnik, Syrmież, Bolkowszczyzna, Świrany, Wor-niany i Trokieniki. W przeciągu XVII i XVIII w. ród znacznie się rozdrobnił i zbiedniał, liczne linie wymarły. W XIX w. Świrscy utracili tytuł książęcy i w końcu tego stulecia byli już tylko drobnymi posiadaczami ziemskimi, właścicielami niewielkich majątków. Według informacji z 2 pół. XIX w. w okolicach Świra istniał nawet zaścianek zamieszkany przez Świrskich, którzy na podstawie dawnych przywilejów mieli prawo opieki nad plebanią świrską. Żyli oni w drewnianych chałupach i zajmowali się uprawą ziemi, a przez sąsiadów żartobliwie nazywani byli "kniaziami". Ułożono nawet o nich porzekadło: "Szumi dąbrowa -jedzie kniaźpo drowa". Pierwszy znany przedstawiciel rodu to ks. Iwaszko (Jan), protoplasta linii książąt Świrskich na Świrze, który w 1452 r. ufundował tu kościół. Po nim dziedziczyli syn Stańko i wnuk Juchno (Jurij). Ten ostatni w 1527 r. sprzedał Świr wraz z zamkiem, czy też dworem, kasztelanowi wileńskiemu Jerzemu Radziwiłłowi. Majątek musiał jednak wkrótce wrócić do dawnych właścicieli, bowiem już ok. 1570 r. ks. Jan (Janusz) Świrski funduje w Świrze zbór helwecki. Nie jest pewne, czy wzniesiono wówczas nową budowlę, czy też przekształcono w zbór opuszczony kościół katolicki. Wpływy reformacji nie trwały długo, bo już w 1598 r. świątynię oddano katolikom. Świr stał się znany podczas wyprawy Stefana Batorego przeciwko Moskwie w 1579 r. Tu bowiem monarcha nakazał koncentrację wszystkich wojsk litewskich i na początku lipca odbył ich przegląd. Gdzie król Batory wydawał manifesty 293 Później pod przewodnictwem króla obradowała w Świrze rada wojenna, która podjęła decyzję marszu na Połock. Tu wreszcie Batory wydał 12 lipca manifest do wojska, po czym na czele armii wyruszył w kierunku Dzisny. Podobno na pamiątkę pobytu króla Stefana usypano w Świrze kopiec, zwany Górą Świrską. Na jego temat powstało nawet miejscowe przekleństwo: "Żebyś spuchł jak Świrską Góra", ale nikt z mieszkańców miasteczka nie był nam w stanie powiedzieć, gdzie się on znajdował i czy zostały po nim jakieś ślady. Niewiele wiadomo na temat późniejszych dziejów Świra. Wyrosła w pobliżu zamku Świrskich miejscowość nazywana była miasteczkiem, ale nigdy nie otrzymała praw miejskich. Stale biedniejący Świrscy utrzymali tutejszy, bardzo już uszczuplony majątek do 1820 r., a następnie wraz z częścią miasteczka przeszedł on we władanie Byszewskich. W 1860 r. Świr liczył niespełna 600 mieszkańców. W 2 pół. XIX w. w miasteczku powstały drobne zakłady przemysłowe: młyn wodny, browar, tkalnia, gorzelnia. Rozwijał się też handel: odbywały się cotygodniowe targi i dziesięć jarmarków w roku. Na przełomie stuleci nastąpił szybki wzrost liczby ludności, która w 1897 r. wynosiła 1686 osób, a w 1904 r. - już blisko 2,5 tyś. W okresie międzywojennym Świr był siedzibą gminy w powiecie święciańskim. Liczba jego mieszkańców nie przekraczała 2 tyś. Podczas okupacji hitlerowskiej w miasteczku i okolicy działała silna siatka konspiracyjna ZWZ, a następnie AK, kierowana przez mjr. "Sulimę" (Stefana Ś wiechowskiego), bezpośredniego przełożonego pierwszego partyzanta Wileńszczyzny - "Kmicica". Sam "Kmicic" po wyjeździe z Wilna w 1941 r. mieszkał przez pewien czas w Świrze u swojego brata, który prowadził tu restaurację. Pierwszym komendantem policji białoruskiej w Świrze był natomiast Antoni Rymsza ("Maks"), w przyszłości jeden z najdzielniejszych partyzantów Wileńszczyzny - dołączył później do "Kmicica", a następnie do "Łupaszki", z którym przeszedł szlak bojowy 5. Brygady AK. W latach 1944-1959 Świr był stolicą rejonu, a w 1960 r. otrzymał prawa osiedla miejskiego. Obecnie leży w rejonie miadziolskim i liczy niespełna 1500 mieszkańców. Dzisiejszy Świr ma charakter wydłużonej ulicówki, ciągnącej się równolegle do brzegu jeziora. W niskiej zabudowie przy głównej ulicy i w zaułkach zachowało się sporo starych, zaniedbanych domów, z których niektóre zachwycają zdumiewająco bogato rzeźbionymi drzwiami. Najcenniejszym za- 294 Montownia traktorów w świątyni 'wir-ozdobne drzwi domu bytkiem miasteczka jest kościół katolicki p.w. św. Mikołaja, fundowany w 1653 r. przez chorążego oszmiańskiego Fabiana Koziełł-Poklewskiego, a w latach 1908-09 znacznie powiększony i przebudowany w stylu neoba-rokowym (z pierwotnej budowli pozostały wieża i prezbiterium - obecnie prawe ramię transeptu). W 1962 r. został zamieniony w montownię traktorów. Wierni ze Świra przez blisko trzydzieści lat prowadzili batalię o zwrot kościoła, uwieńczoną wreszcie sukcesem w 1990 r. Tak pisze o tym wileńska poetka i dziennikarka Leokadia Komaiszko: "W bramie świątyni tłoczyły się grupki wiernych. Najwięcej było starszych kobiet. Trzymały za rączki wnuków. Klęczały, żegnając się. Pospiesznie szeptały pacierze. Dziękowały Bogu za to, że nareszcie mogą wejść do świątyni. (...) - Barbarzyńcy tu grasowali - lękliwie przeżegnała się Jadwiga Lewicka. - W tej świątyni ja jestem ochrzczona, tu ślub brałam. Mnie aż trzęsło całą, kiedy ateiści tutaj wszystko niszczyli. Organy zrzucono na środek kościoła - cicho zaczęła swoją opowieść. - Sąsiadka moja, kiedy to wszystko zobaczyła, to tylko za głowę się złapała i w nerwie rzuciła się, by roztrzaskać instrument, krzycząc: "Aninam, ani wam!". Potem najeźdźcy zrzucili dzwony, rozbijając je. A było tych dzwonów trzy. Jeden, odlany w 1701 roku, z herbem rodu Świrskich i napisami po łacinie i starosłowiańsku. Inny w 1913 roku ofiarowała rodzina Bolesławów-Skirmuntów z Szemetowszczyzny. Nie oszczędzono niczego. Pobito krzyże na grobach księży. Z kościoła zrobiono fabrykę. I przez całe lata stały w nim maszyny zamiast dusz wiernych. - I nie mieliśmy się gdzie modlić - ciągnęła dalej Jadwiga Lewicka. - To ja jeździłam do Michaliszek albo do Wilna. Dzieci w Wilnie Krzyż wrócił do kościoła... 295 ochrzciłam. Córka w kościele świętej Anny ślub wzięła. I wnuki moje w Wilnie ochrzczone. Bo tu było tak trudno, że nie opowiedzieć!... - kobieta załzawiła się i zaszeptala modlitwę. (...) Ileż to razy stawali świrscy parafianie u wrót swego kościoła! Krzyż na bramie zawiesili i modlili się. W latach 60. najgorliwszych pozamykano w więzieniu. Pozostali wylękli się i wyciszyli. Prawie na trzy dziesięciolecia. Aż wiosną 1990 roku ponownie przyszli pod bramę świątyni, Jeden raz, drugi, trzeci. Kiedy władze rejonu ostrowieckiego nadal milczały, udali się do Mińska. Następnie do Moskwy. W Moskwie byli aż 10 razy! Do różnych ministrów chodzili, prosząc o zwrot kościoła. Za każdym razem obiecywano. Wracali więc do Świru, a tu wszystko spełzało na niczym. 8 lipca proboszcz przybył, a w świątyni nadal montowano traktory. Ksiądz odprawił więc mszę w domu jednego z parafian. - Dłużej nie chcieliśmy cierpieć tej poniewierki. Tego ganiania nas w kółko, okłamywania - opowiada Czesława Łanucka, - Pewnego dnia pod kościołem zebrało się około półtora tysiąca ludzi. Nie tylko ze Świru, lecz też ze wszystkich okolicznych wiosek przyjechali. Stanęliśmy w bramie i poprosiliśmy dyrektora zakładu o oddanie kluczy. Opierał się. Ale i my byli uparci. Wtedy ustąpił, a my zaśpiewali "Serdeczna Matko" i ruszyli do kościoła. Kazano nam wówczas iść do klubu na zebranie. A my na to: "Tu róbcie zebranie! Tu będziemy jeść i spać, dopóki nie oddacie nam świątyni!". No i oddali w końcu. A właściwie to my sami szturmem ją wzięli. Było to szesnastego lipca. Zapięć dni, dwudziestego pierwszego, nastąpiło jej wyświęcenie... Wrócił więc krzyż do kościoła. I na jego wieżę. Każdy parafianin zaczął pracować dla odbudowy tak, jak najlepiej potrafił. Remont świątyni trwa nadal. Ludzie składają ofiary pieniężne. Robocze dyżury w świątyni pełnią po tygodniu całe ulice miasteczka." Kościół góruje nad niską zabudową miasteczka. Jest to trójnawowa bazylika, w jej bryle dominują przybudowane do transeptu wysoka, wielokondygnacyjna, czworoboczna wieża-dzwonnica nakryta dużą, złożoną kopułą i kaplica zwieńczona latarnią. Fasada jest dwukondygnacyjna, rozczłonkowana pilastrami i profilowanymi gzymsami, z dwoma pinaklami po bokach, zwieńczona szczytem z wolutami i trójkątnym frontonem. Ozdobny szczyt wieńczy także tylną elewację kościoła. Boczne elewacje rozczłonkowane są pilastrami 296 i półokrągłymi otworami okiennymi. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się kopuła. Wnętrze zdobi sztukateria i malowidła z początku XX w. Pod ołtarzem znajduje się krypta. Kościół otoczony jest kamiennym ogrodzeniem z wbudowanymi w nie kaplicami. Drugą świątynią Świra jest drewniana cerkiew staroobrzędowców p.w. Zaśnięcia Bo-garodzicy, zbudowana Kościół w Świrze na początku XX w. Jest to nieduża budowla na planie prostokąta, z niewielkim przedsionkiem z przodu, kryta dwuspadowym dachem. Nad przednią częścią dachu wznosi się kopuła na wysokim, ośmiobocznym bębnie. W centrum miasteczka leży grodzisko o wymiarach 30 x 40 m, wznoszące się ponad otaczający teren o 12-15 m i stanowiące niezły punkt widokowy na pobliskie jezioro. Od XIII do końca XVI w. stał w tym miejscu drewniany zamek, wybudowany według tradycji przez wspomnianego już litewskiego księcia Dowmonta. Na terenie grodziska dokonano ciekawych znalezisk archeologicznych. Obecnie większa jego część jest zniszczona na skutek działania żwirowni. W niewielkiej odległości na zachód od zabudowy Świra znajdują się zabudowania dawnego majątku ziemskiego. Niewiele o tym miejscu wiadomo. Prawdopodobnie tutaj przenieśli swą siedzibę Świrscy, gdy w końcu XVI w. pierwotny zamek uległ zniszczeniu. Pod koniec XIX w. właścicielami majątku byli zapewne Byszewscy (Biszewscy), do których należała także część miasteczka. Na przełomie wieków posia- Wycieczka wokół jeziora 297 dłość była już bardzo okrojona. W okresie międzywojennym uległa - jak się zdaje - parcelacji, gdyż nie pojawia się już na ówczesnych mapach topograficznych. Na terenie majątku zachował się modernistyczny dwór zbudowany na początku XX w. z czerwonej, nietynkowanej cegły. Jest to budynek dwukondygnacyjny na planie nieregularnym, o asymetrycznej bryle. Główne wejście znajduje się w dwukondygnacyjnej wieży krytej dachem namiotowym z lukarnami. Portale są ozdobione boniowaniem i dekoracyjnymi attykami. Elewacje szczytowe wieńczą ozdobne frontony o skomplikowanej linii. Narożniki oraz otynkowane obramienia okien i drzwi, wykonane z jasnego piaskowca, kontrastują z czerwienią ceglanych ścian. We wnętrzach zachowały się modernistyczne piece kaflowe z początku XX w., z ozdobnymi szczytami i medalionami. Obecnie w budynku mieści się sanatorium "Świr". Usytuowany na wzgórzu dwór jest otoczony parkiem regularnym ze szpalerami lipowymi, rozłożonym na dwóch tarasach. W najbliższych okolicach Świra i Jeziora Świrskiego znajduje się kilka miejscowości z godnymi uwagi zabytkami lub interesującą historią, które zasługują na odwiedzenie przy okazji wizyty w miasteczku. Do najciekawszych siedzib ziemiańskich - ośrodków życia kulturalnego i towarzyskiego okolicy - należały Dobrowlany, Szemetowszczyzna i Wisz-niew. Niestety, w żadnej z nich nie przetrwały rezydencje, pozostały jedynie ślady założeń dworskich, resztki parków, a w dwóch ostatnich - także dawne kościoły fundowane przez właścicieli majątków. Mniejsze dwory zachowały się do naszych czasów w Świrze Laskowskim i Bolkowie, a w Za-świrzu znajduje się kościół oraz ruiny klasztoru karmelitów. My podczas naszego wyjazdu nie odwiedziliśmy wszystkich tych miejsc, gonił nas czas, spróbujmy więc teraz nadrobić to zaniedbanie. Proponuję odbycie wyimaginowanej podróży po 298 "Rzemiennym dyszlem" okolicznych dworach, jak to dawniej bywało, tzw. "rzemiennym dyszlem". Zwiedzanie rozpoczniemy od trzech ostatnich wymienionych miejscowości, które leżą w promieniu kilku kilometrów Świr Laskowski 299 od Świra, na wysokim, wschodnim brzegu szerokiej rynny Jeziora Świrskiego. Najbliżej, bo zaledwie 2 km na północny wschód od Świra, dokładnie na przeciwległym brzegu rynny, wypełnionej w tym miejscu bagnami oddzielającymi Jezioro Świrskie od Głuchego, leży dawny majątek Świr Laskowski, obecnie przyłączony do pobliskiej wsi Łuszczyki. Był to jeden z wielu majątków, jakie wyodrębniły się z rozległych dóbr Świrskich. W l pół. XIX w. należał do Chrzanowskich, później do La-skowskich. Bezpośrednio przed II wojną światową kupił go nauczyciel gimnazjum w Świrze, z pochodzenia Niemiec. Jesienią 1939 r. Sowieci deportowali go wraz z rodziną na Sybir, gdzie zmarł. Teren majątku zajmuje ok. 4 ha i leży na wzgórzu z rozległym widokiem na niedaleki Świr i Jezioro Świrskie. Wierzchołek pagórka zajmuje modernistyczny, piętrowy dwór z początku XX w., o asymetrycznej bryle, zbudowany z żółtej i czerwonej cegły, z basztą zwieńczoną spiczastym dachem. Elewacje zdobi boniowanie, portale i ozdobna oprawa okien. Obecnie mieści się tu zakład dla psychicznie chorych. Zachował się również jeden z budynków gospodarczych oraz nieduży park krajobrazowy ze stawem, kanałami i dwiema alejami przecinającymi się pod kątem prostym. Przez jeden z kanałów przerzucono arkadowy, kamienny mostek. O 2 km na południowy wschód od Świra Laskowskiego, w dolinie niewielkiego potoku uchodzącego do Jeziora Świrskiego leży majątek Bolków. Również i on wyodrębnił się z dóbr książąt Świrskich, a jego nazwa pochodzi od imienia księcia Bolesława (Bolka) Świrskiego, XVI-wiecznego właściciela tej części dóbr. W XIX w. majątek należał do Buczyń-skich, a w l pół. XX w. do Byszewskich. W 1834 r. właściciel Bolkowa, Maurycy Buczyński, poślubił pannę z niedalekiego majątku Dobrowlany, Matyldę Guntherównę, rodzoną siostrę cytowanej już kilkakrotnie pamiętnikarki Gabrieli z Gunthe-rów Puzyniny. W pamiętniku tej ostatniej nie mogło oczywiście zabraknąć opisu ślubu. Po uroczystości, która odbyła się w Dobrowla-nach, państwo młodzi przenieśli się do Bolkowa: 300 "Śliczny był domek bóikowski..." BKiife.; " 'l "We trzy dni zaś byty przenosiny do Bólkowa w również pogodny dzień. Pochód ów piętnastowiorstowy (...). Państwo młodzi jechali karetą sześciokonną, witani w miasteczku Świrze, należącym do Bólkowa, przez kahał miejscowy, u bram dworu przez starych włościan, a na ganku przez braterstwo. Śliczny był domek bóikowski! Biały, wesoły, o czerwonym dachu i zielonych żaluzjach, stał na górze i panował rozległej okolicy, Świr-skiemu jezioru i dwóm murowanym kościołom, w Świrze i Zaświrzu. W pokoikach niewielkich, ale z gustem urządzonych znalazła nowa gospodyni mnóstwo dowodów pamięci o sobie. Lada słówko, nieraz przypadkiem powiedziane, myśl rzucona przez nią, wszystkie jej przelotne nawet upodobania i fantazje były urzeczywistnione w ładnym Bolkowie, a portrety ś.p. rodziców Maurycego uśmiechały się z ram złocistych do synowej. Od dnia tego rozpoczął się między Bólkowem a Dobrowlanami, między klatką a gniazdem, szereg dni ożywionych. Wzajemne odwiedziny, spotkania na półdrogi, niespodzianki w lesie nie ustawały. Młoda gosposia na dobre gospodarowała w Bolkowie, a mąż ją pieścił, dogadzał. Wypada zamieścić portret moralny i fizyczny szwagra. (...) Wprawdzie te oczy były niebieskie, łagodne, jak wyraz całej twarzy Maurycego, w sprzeczności z jego rysami, przypominającemi Napoleona I. Wysoka jego postać garbiła się u stołu i przy kartach, ubierał się świeżo i z gustem, marudził we wszystkiem, czego dotknął, od interesów do zawiązania krawatki - "Pomaleńku i kategorycznie" było jego przysłowiem. Do Wilna mil dziesięć jechał dni kilka latem, mówiąc: "Czego się śpieszyć, nie idzie tu o szturm Sandomierza". Z Bólkowa do Do-browlan wiorst piętnaście sześciu końmi i lekkim pojazdem jechali więcej dwóch godzin! (...) Wjednem tylko Maurycy nie namyślał się, nie marudził, a to w uczynności." W 1860 r. Matylda Buczyńska wraz z kanonikiem wileńskim Szymonem Kozlowskim zorganizowała w Wilnie dobroczynne Bractwo śś. Wincentego i Pawła i została jego przewodniczącą. Zgromadziła wokół siebie osoby zamożne i rozwinęła szeroką akcję duchowej i materialnej pomocy biednym. Kiedy w 1863 r. do Wilna przybył nowy generał-gubernator Murawiow, uznał bractwo za organizację niebezpieczną, nakazał je rozwiązać i aresztować kierownictwo. Matylda Buczyńska, wraz z innymi damami z zarządu bractwa, została osadzona w więzieniu, a w 1864 r. zesłana w głąb Rosji. Jednocześnie skonfiskowano należące do niej majątki w Bolkowie i w Dobrowla- Karmelici w Zaświrzu 3J nach. W 1867 r. zezwolono jej na powrót do rodzinnych dóbr, gdzie wkrótce zmarła. W Bolkowie zachował się drewniany dwór z przełomu XIX ł XX w., obecnie obudowany cegłą. W pobliżu stoją trzy budynki gospodarcze z początku XX w, z czerwonej, nieotyn-kowanej cegły - gorzelnia, magazyn alkoholu i kotłownia. Interesującą budowlą jest drewniany spichlerz z XIX w. Ocalała także część dworskiego parku krajobrazowego. Kościólpokarmelicki w Zaświrzu Niespełna trzy kilometry dzielą Bolków od Zaświrza. Był tu niegdyś folwark dóbr Sze-metowszczyzna, po którym nie ma dziś śladu. Zachował się za to barokowy zespół pokarme-licki, ufundowany w latach 1713-14 przez właścicieli dóbr, Krzysztofa i Jadwigę Zeno-wiczów. Składa się on z kościoła, korpusu klasztornego, dzwonnicy i bramy wejściowej. W latach 1865-1919 kościół funkcjonował jako cerkiew prawosławna, po II wojnie światowej był przez wiele lat nieczynny i systematycznie dewastowany. W 1994 r. odnowiono go i zwrócono wiernym. Jest to jednonawowa, dwuwieżowa bazylika z półkoliście zamkniętym prezbiterium, nakryta wysokim dwuspadowym dachem. Fasadę, podzieloną na trzy kondygnacje i zwieńczoną trójkątnym frontonem, flankują masywne, czworoboczne wieże, nakryte złożonymi hełmami. Element ozdobny stanowią nisze i gzymsy. Przy wejściu znajduje się oryginalny, półokrągły przedsionek o grubych ścianach z nie- Uczta na cześć księcia "Panie Kochanku" 303 302 Gniazdo rodu Szemiothów wielkimi okienkami, przypominający mini-barbakan. Wydaje się to świadczyć o funkcji obronnej, co jest rzadkością w kościołach barokowych. Do fasady przylega narożem zachowany fragment zrujnowanego korpusu klasztornego, który niegdyś wraz z kościołem tworzył zamknięty czworobok budynków z wewnętrznym dziedzińcem. Wyburzono go częściowo po przejęciu świątyni przez prawosławnych. W pobliżu znajduje się nieduża, murowana brama oraz czworoboczna dzwonnica na kamiennej podmurówce, kryta dachem namiotowym. W podziemiach kościoła pochowany był jeden z okolicznych właścicieli ziemskich, tragicznie zmarły w dniu swego ślubu, na skutek upadku z dzwonnicy, na którą wszedł z kielichem szampana. Do czasu zwrotu świątyni jego zmumifikowane zwłoki, wyrzucone z krypty, poniewierały się na kościelnym dziedzińcu. W latach 1920-1926 proboszczem parafii w Zaświrzu był ksiądz Kazimierz Swojak (właściwie Konstanty Stapowicz, 1890-1926) białoruski poeta i działacz na rzecz narodowego odrodzenia Białoru-' sinów. Swojak przyjaźnił się z innym białoruskim działaczem, malarzem, rysownikiem i etnografem Józefem Drozdowiczem (mówiliśmy o nim przy zwiedzaniu Hermanowicz i Głębokiego), który odwiedził go w Zaświrzu i uwiecznił miejscową plebanię na jednym ze swych rysunków. O 7 km na wschód od Zaświrza leży miejscowość Szeme-towszczyzna. Była ona gniazdem starego litewskiego rodu Szemiothów (Szemiotów), którzy pisali się początkowo Sze-met lub Szemetowicz. W XVII w. posiadłość często zmieniała właścicieli, należąc kolejno do Boskich, Szwykowskich, Sta-browskich, Przezdzieckich i Zenowiczów. Od l pół. XVIII w. na przeciąg całego stulecia dobra znalazły się w ręku bogatego rodu Sulistrowskich. Po nich aż do 1939 r. majątek należał do Skirmunttów. Zapewne w latach 1780-90 Alojzy Sulistrowski, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego, wybudował w Szemetowszczyźnie piękny mo- Dwór w Szemetowszczyźnie spalony przez partyzantów radzieckich drzewiowy dwór o szlachetnych proporcjach, powszechnie zwany pałacem. Był on nakryty wysokim, łamanym dachem mansardowym, a fasadę oraz elewację ogrodową akcentowały okazałe czterokolum-nowe portyki. Dwór był ośrodkiem rozległego, symetrycznego założenia, zajmującego obszar ok. 100 ha, którego główną oś stanowiła dwukilometrowa aleja wiodąca do miasteczka (dziś tylko wsi) Sze-metowszczyzna, biegnąca groblą pomiędzy stawami. W tej to rezydencji podejmował Sulistrowski wystawnie słynnego księcia Karola Stanisława Radziwiłła "Panie Kochanku", co pięknie opisał Ignacy Chodźko: "Późnym wieczorem przybył książę do miasteczka Szemetowszczy-zny, i tam z podróżnego ubioru w oszmiański mundur się przestroił. Od miasteczka do dworu prowadzi grobla długa na ćwierć błizko mili, a po jej obu stronach ciągną się równejże długości szerokie i czyste kanały. Na sute jej oświecenie pan Sulistrowski zebrał lampy ze wszystkich prawie wileńskich i okolicznych kościołów, i na płytkach, rzędem na wodzie do dna przymocowanych, nieprzerwaną illumina-cyę około grobli zapalił, którą w oddali zamykał f ront pałacu, rzęsiście światłem osypany i na szczycie cyfrą księcia jaśniejący. Wspaniały ten i samą długością zachwycający widok światła rozlewającego się i podwajanego na kanałach, zadziwił i oćmił księcia i wszystkich jadących za nim. (...) Wnet odemknęły się drzwi i okna przywarte dotąd okiennicami od ogrodu: zabrzmiała muzyka w szpalerach i okazał się cały ogród wspaniale oświecony, do którego kompania ,304 "Sztob w hetoj chaty licha nie znaty!" od wszystkich stołów powstawszy zeszła. Na środkowej zaś szerokiej równinie zażegły się ognie sztuczne i tysiące rakiet strzeliło razem w niebiosa, brylantowym deszczem napełniając horyzont i spadając na ziemię. Vivat! tej samej chwili rozległo się w ogrodzie, i jakby echem stokrotnym powtórzone za ogrodem, gdzie tłumy ciekawego ludu kilkanaście beczek miodu roztaczało. Vivat! książę, vivat!!! Liczne kielichy za przewodnictwem gospodarza podniosły się na to hasło w górę i spełniono zdrowie księcia z uniesieniem. Książę rozczulony do łez, ściskając pana Sulistrowskiego: Panie Aloizy, panie kochanku! - rzekł - deklarowałeś mi w Nieświeżu, że mnie po szlachecka przyjmować będziesz, a tu po królewsku przyjmujesz! Panie kochanku! dajże kielicha! Podano na srebrnej tacy wielki kryształowy kielich i starym węgierskim maślaczem napełniony po brzegi; wziął go książę w rękę, a podniósłszy w górę, wykrzyknął z maio-rossyjska: "Sztob w hetoj chaty licha nie znaty!" wychylił duszkiem - a szał ogarnął zgromadzenie. Słowa księcia z ust do ust z kielichem tymże przechodziły; pijatyka zaczęła się zapamiętała. " Ciekawy epizod z Szemetowszczyzny opisuje też Gabriela Puzy-nina: "Epizodem ożywiającym naszą okolicę w 1828 roku było niespodziane bardzo przybycie całej trupy Turnierów do Szemetowszczyzny (o mil dwie od nas), gdzie młody dziedzic Aleksander Sulistrowski, świeżo uwolniony z opieki, a więc óśmnastoletni, rozpoczynał swoją władzę od sprowadzenia na wieś na całe lato konnych sztuk, zniewolony do tego wdziękami panny Adelaidy, córki antreprenera, którą był poznał w Wilnie. O niczem też nie mówiono w tem mieście i po dworach na całym połockim trakcie, jak o przyjeździe Turnierów do Szemetowszczyzny z końmi, z masztalerzami, a wszystko to kosztem młodego dziedzica, poprzedzającego swoją królowę Amazonek. (...) Jazdy, turnieje, festyny (...). Młody dziedzic zupełnie był głowę stracił i dla tej zgrai cudzoziemców nic nie miał do odmówienia. On swój skarbiec domowy dla nich otworzył, a zabytki familijne, na które składały się wieki i pokolenia, które służyły dziadowi jego do ugaszczania Księcia "Panie Kochanku" w tejże samej Szemetowszczyźnie (...), przechodziły w jednej chwili z rak wnuka i prawnuka niedbałego w ręce niegodne i cudzoziemskie! Za lada słówko, za lada toast, za lada spojrzenie i uśmiech panny Adelaidy szły puhary cenne, siodła tureckie, I Szaleństwo młodego dziedzica 305 f! ° jj||J rzędy polskie, szable i buławy, ocenione na walor kruszcu i klejnotów przez tych ludzi prostych, nawykłych brać, by trwonić. Ze zgrozą patrzyli na to sąsiedzi, ze łzami starzy słudzy, nie mogący powstrzymać panicza, który, podwójnie pijany winem i miłością, szafował pamiątkami rodzinnemi i krajowemi." Warto dodać, że dla młodego Sulistrowskiego zakończyło się to chorobą psychiczną, a dobra przeszły na jego siostrę, Konstancję z Sulistrowskich Skirmunttową. Zachowane do II wojny światowej zbiory dzieł sztuki zgromadzone w Szemetowszczyźnie przez Sulistrowskich i Skirmunttów nie były może najcenniejsze w porównaniu z innymi rezydencjami, tym niemniej zawierały kilka godnych uwagi osobliwości, m.in. niezwykłych rozmiarów holenderską karetę, którą ciągnęła ósemka koni, oraz komplet ozdobnych szachów rzeźbionych przez Helenę Skirmunttównę, przedstawiający postaci z bitwy pod Wiedniem, z Janem III Sobieskim i Kara Mustafą jako królami. Dwór w Szemetowszczyźnie wraz z większością zabudowań został spalony w noc sylwestrową 1942 r. (według innych danych w lutym lub marcu 1943 r.) przez oddział partyzantów radzieckich Fiodora Markowa (tego samego - "bohatera" znad Naroczy). Podczas ataku zamordowano lub spalono żywcem 19 osób, w tym ostatnią właścicielkę majątku Gabrielę Skirmunttową, jej córkę Gabrielę Korybut-Daszkiewiczową, księcia Józefa Druckiego-Lubeckiego oraz administratora majątku Boczkowskiego. Pierwsza trójka została pochowana w kościele w Szemetowszczyźnie. Z dawnego założenia dworskiego pozostało kilka zabudowań gospodarczych z przełomu XIX i XX w.: spichlerz, kuźnia i ruina browaru, a także resztka starego parku, zajmującego niegdyś obszar ok. 20 ha, zespół stawów i pozostałości biegnącej groblą alei, obsadzonej lipą, jesionem i olchą. Częścią założenia jest także klasycystyczna kaplica dworska, obecnie pełniąca funkcję kościoła parafialnego p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Kaplica, wystawiona w 1780 r. przez Sulistrowskich, została przebudowana i powiększona w 1902 r. staraniem Skirmunttów. Funkcjonowała nieprzerwanie przez cały okres swych dziejów; po powstaniu listopadowym był to jedyny czynny kościół w całym powiecie zawilej-skim. Jest to budowla jednonawowa, bezwieżowa, wzniesiona 306 Kolebka Szostakowiczów Kościół w Szemetowszczyźnie (dawna kaplica dworska) na planie krzyża na wysokiej podmurówce, z wydatnym transeptem, bez ap-sydy. Fasadę zdobi portyk z czterema półkolum-nami i trójkątnym frontonem, a szczyty tran-septu - podobne portyki dwukolumnowe. We wnętrzu zwracają uwagę: ołtarz z drewnianymi, pozłacanymi rzeźbami, rokokowa ambona w formie czaszy podtrzymywanej przez rzeźbione ptaki oraz malowidła naścienne o motywach ewangelicznych i roślinnych. Obok świątyni znajduje się drewniana, czworo-boczna, dwukondygnacyjna dzwonnica z początku XX w., w pobliżu stoi stara plebania. Z najbliższych okolic Szemetowszczyzny wywodzi się rodzina światowej sławy kompozytora rosyjskiego Dymitra Szostakowicza (1906--1975). Pradziad kompozytora, Piotr Szostakowicz, pochodzący z rodziny chłopskiej ze wsi Kołodno, uczestniczył w powstaniu listopadowym, a w latach 1834-37 studiował w wileńskiej Akademii Medyczno-Chirurgicznej. Jego syn Bolesław brał udział w powstaniu styczniowym, organizując m.in. ucieczkę z więzienia Jarosława Dąbrowskiego, za co został zesłany na Syberię. Tam przyszli na świat synowie Bolesława - Dymitr (ojciec kompozytora) i Włodzimierz. Po zakończeniu zsyłki rodzina Szostakowiczów osiadła w Irkucku. Bracia poświęcili się pracy naukowej: Włodzimierz został fizykiem, a Dymitr - chemikiem, choć był także znanym barytonem. Dymitr przeniósł się później do Petersburga, gdzie poślubił zdolną pianistkę. Tu urodził się słynny kompozytor; muzyczne zainteresowania rodziców z pewnością miały niebagatelny wpływ na rozwój jego talentu. W Kołodnie, odległym od Szemetowszczyzny o 3 km, do dziś żyją osoby o nazwisku Szostakowicz. Otwarty dom Sulistrowskich 307 I nną dawną posiadłością Sulistrowskich jest Wiszniew, odległy od Świra o 17 km na południe, malowniczo położony na zachodnim brzegu Jeziora Wiszniewskiego, które zapewne jest dawną południową częścią Jeziora Swirskiego, później odciętą przez zabagnione płycizny. Tutejsze dobra były w XVI w. własnością Biegańskich, później na krótko Dybowskich, od których w 1596 r. przeszły do Sulistrowskich, pozostając w ich ręku aż do drugiej połowy XIX w. Była to jednak inna linia rodu niż właściciele Szemetowszczyzny. Zakończyła się na Edmundzie Sulistrowskim (1814-1871). Za jego czasów, a także wcześniej, za czasów jego matki, Karoliny z Prze-uskich, w Wiszniewie prowadzono dom otwarty, w którym latem gościły wileńskie elity. Edmund należał do najbogatszych ziemian na Wileńszczyźnie. W oranżeriach wiszniew-skiego ogrodu hodował egzotyczne kwiaty, pomarańcze, figi, brzoskwinie i winogrona. Bardzo dobrze zapisał się w pamięci swych poddanych - okolicznych włościan. Nieistniejący dwór w Wiszniewie (według rysunku A. Romeraj Po jego śmierci, jako posag jednej z czterech córek - Ireny, majątek przeszedł na jej męża, Jana Karłowicza (1836--1903), kompozytora, etnografa i językoznawcy. Karłowiczo-wie mieszkali w Wiszniewie w latach 1873-82, po czym udali się w podróż po Europie, a następnie osiedli w Warszawie. Pamiętniki Gabrieli Puzyniny 309 308 Karłowiczowie w Wiszniewie W 1876 r. w wiszniewskim dworze urodził się ich syn, Mieczysław Karłowicz, wybitny kompozytor i taternik, autor m.in. Rapsodii litewskiej, który zginął tragicznie przysypany lawiną w Tatrach w 1909 r. Aż do śmierci ojca Mieczysław regularnie odwiedzał Wiszniew, niemal corocznie spędzając tu wakacje. Dwór Karłowiczów w Wiszniewie został zburzony do fundamentów podczas I wojny światowej, kiedy przez te okolice przez blisko trzy lata przebiegała linia frontu niemiecko--rosyjskiego. Z dawnego założenia dworskiego widoczne są jedynie ślady. W pobliskiej wsi Wiszniew zachował się natomiast klasycystyczny kościół katolicki p.w. św. Tadeusza fundacji Tadeusza Sulistrowskiego i jego żony Brygidy z Łopaciń-skich, zbudowany w latach 1811-20, po 1863 r. zamieniony na cerkiew, zwrócony katolikom w 1918 r. i od tego czasu nieprzerwanie czynny. Jest to budowla jednonawowa, z niewielką, kwadratową wieżą nad prezbiterium. Fasada, wzorowana na katedrze wileńskiej, ma postać czterokolumnowego portyku z belkowaniem i trójkątnym frontonem. W podziemiach znajdują się groby rodzinne Sulistrowskich. Obok kościoła stoi dzwonnica z początku XX w. O 7 km na południe od Świra i 4 km na zachód od Jeziora Świrskiego leży miejscowość Dobrowlany. Niegdyś był to majątek ziemski, który w l pół. XIX w. stanowił jeden z ośrodków życia kulturalnego i towarzyskiego Wileńszczy-zny. Rozsławił go kilkakrotnie już cytowany pamiętnik W Wilnie i w dworach litewskich 1815-1845 Gabrieli z Giintherów Puzyniny (1815-1869), która spędziła w Dobrowlanach dzieciństwo i lata młodzieńcze. Gabriela była córką właścicieli majątku, Adama Gunthera i Aleksandry z Tyzenhauzów, i dość znaną w swoim czasie pisarką, publikującą (głównie w prasie i oficynach wileńskich) liczne utwory wierszem i prozą, a także dramaty. Pamiętnik wydano dopiero w wiele lat po jej śmierci - w 1928 r. w Wilnie. W przedmowie od wydawcy czytamy: Paląc w Dobrowlanach (według litografii Bachmatowicza) "Pisany na podstawie notat dziennikowych, prowadzonych od wczesnej młodości, obszernej korespondencji i innych dokumentów rodzinnych, zilustrowany mnóstwem rysunków, litografii i fotografii, wklejonych ręką autorki, pamiętnik ten stanowi po niej spuściznę najcenniejszą. Córka zamożnego ziemiańskiego rodu, skuzyno-wana przez ojca z całą niemal szlachtą osiadłą od Niemna po Bere-zynę, przez matkę zaś związana więzami pokrewieństwa prawie ze wszystkiemi rodami magnackiemi, wychowana w atmosferze najbardziej kulturalnego środowiska ówczesnego; zaprzyjaźniona z tą częścią elity literackiej polskiej, która wówczas skupiała się w Wilnie; inteligentna, spostrzegawcza, dowcipna, ale przy tem dobrego serca i wrażliwej duszy kobieta, odmalowała w swym pamiętniku wierny obraz życia dworów i pałaców litewskich oraz społeczeństwa miejskiego w Wilnie, f...j Z kronikarską ścisłością i wiernością przesuwa przed nami sylwety wybitnych obywateli i obywatelek, pięknych dam i szumnej młodzieży męskiej, profesorów Uniwersytetu Wileńskiego i jego uczniów, lekarzy i aktorów, powieściopisarzy i artystów, dostojników Kościoła i wielkorządców wileńskich, prowadzi nas do re-zydencyj magnackich, do dworów i dworków szlacheckich, maluje żywemi barwami życie uliczne Wilna, jego zabawy, uroczystości, wesela i pogrzeby, rozrywki wiejskie i życie ludu litewsko-białoruskiego - słowem, daje nam poznać wszystkie warstwy społeczeństwa i różne strony ich życia." Dobra dobrowlańskie dość często przechodziły z rąk do rąk. W XVI w. należały do Zenowiczów, a następnie do Roskich, w XVII w. - do Stabrowskich, Żabińskich, Podbipiętów, Unichowskich i Du-ninów. Od l pół. XVIII w. właścicielami Dobrowlan byli książęta Sanguszkowie, którzy wznieśli tu okazały, barokowy pałac. W 1785 r. sprzedali oni dobra Abramowiczom, a od tych z kolei w 1818 r. nabyli je Guntherowie. Oto jak w relacji Gabrieli Puzyniny wyglądał pałac i jego otoczenie w chwili objęcia ich przez nowych gospodarzy: 310 Ośrodek kultury w Dobrowlanach Gabńela z Guntherów Fhzynina "Pałac dobrowlański, zabytek po książętach Sanguszkach, stal bez dach u i miał ledwo kilka pokojów całych, mogących służyć za składy i kuchnię. Zamieszkaliśmy sami w oficynie. Ogród zaś o starych, wspomnianych już lipach, urządzony świeżo na wzór ogrodów francuskich XVII w., cały w kondygnacjach sypanych, murowanych, drzewa wszystkie miał nie tylko podkrzesane, ale strzyżone w gałki, arkady, słupy, piramidy - przy tem byt labirynt lipowy, bez Minotaura wprawdzie, ale że służył za niepotrzebną kryjówkę dla próżniaków, rodzice moi go zburzyli z wielkim żalem niektórych sąsiadów, którzy w nim upatrywali cudów tego świata. Matka moja zajęła się przeistoczeniem tego klasycyzmu w romantyzm, zaczynając od odkopania lip, które były zasypane na kilkanaście łokci ziemią; jedne zasadzone były w długą i szeroką ulicę, drugie w kształcie altany, niby świątyni zasklepionej u góry gałęziami tak gęsto, że ani słońce, ani deszcz przebić tej gęstwiny nie mogły, a wszystkie rosły tak prosto do góry, jakby kościelne kolumny. Niektóre pnie takiej były objętości, iż trzy osoby dorodne, trzymając się za ręce, zaledwie objąć je mogły." W latach 1823-1830 Gimtherowie przebudowali na wpół zrujnowany sanguszkowski pałac w stylu klasycystycznym i uczynili go promieniującym na okolicę ośrodkiem kultury. Za ich czasów stałymi gośćmi Dobrowlan byli: malarz Jan Rustem, pisarz Ignacy Chodźko, poeta Antoni Edward Odyniec, rektor Uniwersytetu Wileńskiego Jan Śniadecki, znany wileński lekarz Józef Mianowski, działacz kulturalny Aleksander Przezdziecki. Bywali tu także inni przedstawiciele wileńskiej elity, m.in. Stanisław Moniuszko, Władysław Syrokomla, Tomasz Zań, pisarz Wincenty Dunin-Marcinkiewicz i krajoznawca Adam Kirkor. Całe życie spędził w Dobrowlanach uczeń Rustema, malarz Kazimierz Bachmatowicz [1808-1837), uczący rysunku córki właścicieli. Jemu właśnie zawdzięczamy jedyne zachowane do dziś * wizerunki dobrowlańskiego pałacu. Guntherowie dbali też o miej- t Kolekcja hrabiego Gunthera 311 scową ludność, lecząc ją i ucząc użytecznych rzemiosł; mieszkańcy ich posiadłości wyróżniali się wśród sąsiadów zamożnością i poziomem kulturalnym. Ojciec pamiętnikarki, hr. Adam Gunther, zamienił dobrowlańską rezydencję w rodzaj muzeum, nie mającego odpowiednika na całej Wileńszczyźnie. Pałac mieścił bogatą kolekcję malarstwa i grafiki polskiej z dziełami Rustema, Jana Daniela, Franciszka Smuglewicza, Szymona Czechowicza, Aleksandra Orłowskiego i Jana Piotra Nor-blina. W dworskiej kaplicy urządzono zbrojownię z cennym zbiorem broni i zbroi, którą tak opisuje córka kolekcjonera: "Na ową kaplicę obraną była sala, sklepiona na dole, o grubych glefach, które zdawały się prosić same o trofea rycerskie, a mój ojciec zewsząd zbierał zbroje, by niemi zdobić ściany w kamień pomalowane. Rycerze okuci w żelazo stanęli u drzwi i kładli się na grobowcach, a ołtarz w stylu gotyckim, naśladujący grobowiec Kazimierza Wielkiego, udawał doskonale piaskowiec." W pobliżu pałacu powstał nawet rodzaj skansenu gromadzącego liczne osobliwości. Cenne były także archiwum i biblioteka. Większość tych zbiorów odziedziczyli po Giintherach Przezdzieccy, którzy przewieźli je do Warszawy, gdzie spłonęły podczas powstania w 1944 r. Po śmierci Adama Gunthera w 1854 r. rozległe dobra podzielono pomiędzy trzy jego córki. Dobrowlany przypadły Matyldzie z Guntherów Buczyńskiej z niedalekiego Bolkowa, która przeniosła do nich swą główną siedzibę, kontynuując tradycję domu otwartego. Gabriela Puzynina otrzymała Zabłocie i Niestaniszki, a trzecia siostra, Idą Mostowska - Starzycę. Wszystkie te majątki odkupił na początku lat siedemdziesiątych generał Stanisław Chomiński z Ol-szewa. W ręku Chomińskich Dobrowlany pozostały do okresu międzywojennego, kiedy majątek został wywłaszczony, przejęty przez państwo i rozparcelowany. Niestety, niewiele dziś zostało po dobrowlańskiej rezydencji. Pałac Guntherów, przebudowany z pozostałości pałacu San-guszków, zdewastowano podczas I wojny światowej, a wkrótce potem spłonął; jego mury rozebrano w okresie międzywojennym. Częściowo zachował się park z systemem stawów. Z zabudowań dworskich ocalał budynek dawnej lodowni oraz zabudowania gospodarcze, po II wpjnie światowej użytkowane przez fermę hodowlaną. 312 Zamykamy krąg Z Dobrowlan, po zatoczeniu wielkiego kręgu wokół Jeziora Swirskiego, wracamy do Świra, skąd w dalszą, już realną podróż wyruszymy autobusem. Jeziora Soroczariskie i wileńska puszcza Z e Świra wyjeżdżamy szosą wiodącą na północny zachód, mijając po prawej bagniste jeziora Głuche i Świrniszcze. Po kilku kilometrach już po raz ostatni na naszej trasie wjeżdżamy na stary Trakt Batorego i skręcamy w kierunku Wilna. Rzeźba terenu w tym rejonie układa się w na przemian występujące pasma wzgórz morenowych ciągnących się z północnego zachodu na południowy wschód i rozdzielające je rynny, wypełnione wodami jezior, bagnami lub wykorzystywane przez doliny rzek. Szosa przecina pasmo malowniczych wzgórz Grzędy Świrskiej, oddzielających rynnę Jeziora Swirskiego od doliny rzeki Straczy. Za następnym pasmem pagórków przekraczamy kolejną rynnę, znacznie węższą od obu poprzednich, którą na odcinku ponad 20 km wypełniają wody kilkunastu wydłużonych i połączonych ze sobą jezior, zwanych od wypływającej z nich rzeczki Soroczanki Jeziorami Soroczańskimi. Jeziora te, wyróżniające się malowniczością, stanowią jedną z mniej znanych osobliwości krajobrazowych Wileńszczyzny. Na mapie topograficznej wyglądają jak sznur błękitnych korali rzucony pośród pól i lasów. Większość z nich to wąskie jeziora rynnowe o głębokości dochodzącej do 20 m. Ich brzegi wznoszą się na kilkanaście metrów, a okoliczne wzgórza na 30-40 m ponad lustro wody, stanowiąc wspaniałe punkty widokowe. Nie brak tu również ciekawych form rzeźby polodowcowej. Miejscami wzdłuż rynny ciągną się wąskie wały ozowe, a na międzyjeziornych przesmykach wznoszą się kopulaste wzgórza kemowe, często porośnięte sosnowym borem. Drobne wsie położone nad jeziorami to przeważnie dawne zaścianki. Wła- żana przez niektórych za odrębne Jeż. Białe, szeroko rozlewa się wśród wysokich, lesistych brzegów. Druga, czyli właściwe jezioro Klewel, jest wydłużona i bardzo wąska, wysokie, lesiste cyple z obu brzegów miejscami zbliżają się do siebie, dzieląc ją na mini-akweny. Przez przewę- 314 Sznur błękitnych korali śnie wzdłuż Jezior Soroczańskich miał przebiegać następny odcinek naszej trasy. Wysiadamy z autobusu w przysiółku Podkościółek położonym na przesmyku pomiędzy Jeż. Jodzkim a jeż. Hołod-nianka i ruszamy brzegiem tego ostatniego na zachód, mijając po lewej bezimienne, bagniste jeziorko-oczko. W uroczym przysiółku Hołobin skręcamy na północ, przekraczając strugę łączącą jeż. Hołodnianka z sąsiednim, niedużym jeziorem Hołodno, i wspinamy się na szczyt wzgórza położonego na przesmyku pomiędzy tymi jeziorami. Roztacza się stąd ładny widok na rynnę, w której błyskają wody kilku dalszych jezior w otoczeniu łagodnie sfalowanych pagórków. Wkrótce osiągamy największe z Jezior Soroczańskich (86 ha), kręte i długie na blisko cztery kilometry Jezioro Strackie (Tumskie), zwane niegdyś także Soroczanką, które przypomina szeroką rzekę. To właśnie z niego wypływa rzeka Soroczanką, dopływ Wilii. Droga wiedzie wysokim północnym brzegiem jeziora, wśród zmieniających się krajobrazów. Tuż nad wodą tonie w zieleni stara, drewniana zabudowa wioski Horszewicze. Przewężenie rynny pod wsią Ginkiszki oddziela Jeż. Strackie od Jeż. Żeladzkiego (Kajmin). Jest to chyba najbardziej malownicze z Jezior Soroczańskich, ze względu na wyjątkowo strome brzegi i kilka wysokich cypli wcinających się w taflę wody. Idziemy drogą wśród trawiastych, nadjeziornych wzgórz. Przez następny przesmyk, pomiędzy Jeż. Żeladzkim a mającym podobny charakter, choć mniejszym Jeż. Zaław-skim przebiega piaszczysty gościniec. W wioseczce Kajmina Górna ze stromego, nadbrzeżnego wzgórza rozciąga się znakomity widok na oba jeziora. Pomiędzy Jeż. Załawskim a następnym - Turowieckim - wznosi się wzgórze kemowe w kształcie regularnego stożka. Idąc brzegiem dochodzimy do lasu otaczającego kolejny "koralik" - jeż. Klewel. Na przesmyku leżał niegdyś zaścianek o egzotycznej nazwie Akartele, dziś jednak nie ma tu już żadnych zabudowań. Jezioro Klewel składa się z dwu części o odmiennym charakterze. Pierwsza z nich (południowa), uwa- -3J6> W sercu wileńskich lasów żenię pomiędzy obu częściami jeziora przerzucono wysoką, drewnianą kładkę, pod którą podziwiać można zielone warkocze wodorostów, wijące się w słabym prądzie przepływającej wody. W pobliżu północnego krańca jeziora, na polanie wśród sosnowych borów leży mała puszczańska wioska Borowo. Od jeż. Barańskiego, ostatniego z Jezior Soroczańskich, dzieli nas jeszcze kilka kilometrów marszu przez las wzdłuż bagnistej doliny rzeczki Klewel, uważanej za górny bieg Soroczanki. Jezioro to, długie i wąskie, położone w głuchych lasach, otaczają strome zbocza. Jedno z nadbrzeżnych wzgórz, o regularnym kształcie i spłaszczonym wierzchołku porośniętym sosnowym starodrzewem, to prawdopodobnie dawne grodzisko. Urok odludnego, leśnego uroczyska sprawił, że tu właśnie postanowiliśmy zatrzymać się na noc, wybierając na biwak dogodne miejsce przy zachodnim krańcu jeziora, w pobliżu ujścia leśnego strumienia. Lasy otaczające nasze obozowisko stanowią fragment jednego z największych kompleksów leśnych na Litwie, ciągnącego się pasem szerokości 30-50 km i długości blisko 200 km, od Wilna po Dyne-burg. Różnym jego częściom nadawano różne nazwy. Pilnie studiując mapy, zdałem sobie sprawę, że jesteśmy w centrum puszczy, w której rozgrywała się akcja ulubionych książek mojego dzieciństwa i wczesnej młodości - cyklu powieściowego Księga Puszczy Tytusa Karpo-wicza. Ich lektura z pewnością przyczyniła się do zainteresowania Kresami, które przejawiałem już od najmłodszych lat. Cykl składa się z czterech powieści ze zwierzętami w roli głównych bohaterów: Szlakiem czarnego zwierza (o dziku), Balabuszka - zloty lis, Żelazny Wilk i Piewca kniei (o głuszcu). Wydano je w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, a dwie pierwsze wznawiano kilkakrotnie. Istnieją jeszcze dwa inne tomy cyklu, o jeleniu i o rysiu, ale ich akcja nie rozgrywa się na Wileńszczyźnie, lecz w Karpatach, więc je tutaj pominiemy. Uzupełnieniem cyklu może być natomiast formalnie do niego nie należąca, napisana jeszcze przed wojną książka Lato po indiańska, której bohaterami są młodzi ludzie zakochani w lesie. Dokładniejsza lokalizacja miejsca akcji książek Karpowicza nastręcza sporo trudności. Autor skąpi bowiem szczegółów topograficznych Puszcza kusiła... 317 i nazw miejscowości, co nie powinno dziwić, jako że w tamtym okresie Kresy były na indeksie. W dodatku w każdej z książek kompleks leśny nazywa się inaczej. W Szlakiem czarnego zwierza jest to Puszcza Kiemieliska, w Bałabuszce - Puszcza Kielojcka, w Żelaznym Wilku - Wielka Puszcza, w Piewcy kniei - Puszcza Dawciuńska i wreszcie w Lecie po indiańska - Puszcza Karpiowska. Z analizy tekstów wynika jednak, że wszystkie te nazwy są synonimami odnoszącymi się do jednej i tej samej puszczy, ciągnącej się pomiędzy Wilią a Swię-cianami. Opisywane wydarzenia rozgrywają się w jej południowej części, w rejonie miejscowości Kiemieliszki i Dawciuny, położonych ok. 15 km na południowy zachód od miejsca naszego biwaku nad Jeż. Barańskim. Zachwyciły mnie te książki wspaniałymi opisami przyrody: owych uroczysk, mszarów i rojstów, a także leśnych osad i przysiółków, o tyle bardziej swojskich i przemawiających do wyobraźni niż najwspanialsze nawet fragmenty Księgi dżungli Kiplinga, będącej oczywistą inspiracją cyklu, czy też mających podobny charakter książek Curwooda. Trudno bowiem nie poddać się ciepłemu urokowi takiej oto prozy (z Piewcy kniei): "Ileż to było radości wjeżdżać żółtą bryczką w lipową aleję, roz-brzęczaną od pszczół. Podziwiać wysoki żuraw studzienny, obszerny sernik, rzeźbiony świm, pełny wędlin i miodu, jątrzący młode apetyty. Zwiedzać ogromny sad. Dziwić się ufnym jaskółkom pod okapami. Kryć się za żywopłotem i śledzić huczne roje pszczół, grzmiące nad pasieką na tyłach zaścianka, a potem - wiać przed czujnymi owadami w głąb rzeźwiącego, chłodnego wnętrza dworku... Wszędzie pachniało Soplicowem i tchnęło spokojem, przestrzenią i - puszczą. Rzecz ciekawa: już w domu pachniało puszczą! Puszcza Dawciuńska bowiem szumiała tuż za ogromną stodołą. Gdy chłopcy wieczorem mościli się do snu na sianie, dokazując przy tym co niemiara; gdy otoczyły ich mroki, a woń dobrze wysuszonych traw i ziół, połączona z aromatem lip działała jak najlepszy środek nasenny - zbliżał się ku gumnu delikatny szum... Puszcza Dawciuńska kusiła. Zdawała się zapraszać i obiecywać wiele tajemnic. (...) Toteż nazajutrz po przybyciu do Dawciun, zaledwie świt operlił szpary w stodole, chłopcy wymknęli się z domu. Wypili po kubku pienistego mleka, wrzucili do torby po kawałku chleba z masłem i wędzonką (...). Niebawem pożegnały ich opłotki, wysoki cień stodoły i rosła lipa, czuwająca na kresach ogrodu." 318 "Ach, co to były za drzewa!" W Puszczy Kiemieliskiej Czytając dawno temu te słowa, marzyłem, by za tymi wileńskimi chłopakami pognać w puszczę, ale nie miałem zbyt wielkich nadziei, że się to kiedykolwiek ziści. A jednak niemożliwe stało się możliwym... A oto fragment opisu puszczańskiego uroczyska z Żelaznego Wilka: "Od Ojcówki toczyły się dolinami-wzgórzami granatowo-brzozowe lasy kilkudziesięcioletnie. W pewnym miejscu teren się łamał, zstępował ku ostrej linii strumienia (brzegi osypywały gaiki olszowe, nieco brzózek, różne krzewy), wyżej piął się stok Kalwaryjskiej Góry. Na nim pomrukiwał bór. Liczył sobie pewno ze czterysta lat. Ach, co to były za drzewa! Pnie gonne, zdatne na maszty dla największych karawel. Potężne korony rzucone chmurą w niebo z lekka kołysały się w takt wiatrów; użyczały swych gałęzi na gniazda orłom--samotnikom; maczały iglaste czuby we mgle obłoków. Góra Kalwaryjska wschodnim stokiem spadała ku Bystrej na łeb, na szyję: ongiś obciął ją nurt wielkich wód, piaszczyste podnóże porwał wraz z kamieniami, przemieszał, oślinił pianą bystrzyny i poniósł w dół, wysypując po brzegach, tu i tam -piękne, bielutkie, dziewicze plaże: dzikie plaże, nigdy nie deptane stopą miejskiego snoba." l jeszcze bajkowy opis puszczy zimą z Szlakiem czarnego zwierza: W dniu ponowy 319 "Oto puszcza w dniu ponowy, zaczarowana kraina baśni. Nie można od niej oderwać oczu. Cała iskrzy się w słońcu, tonąc w białych puchach, majestatyczna, piękna i milcząca. Na choinach cichutko, gwiazdka po gwiazdce, kryształ po krysztale, przybiera postać widzialną nieposkromiona fantazja natury. Wielkie płatki śniegu niestrudzenie budują zimowy pałac wileńskiej puszczy. Brzózki zgięły się pod ciężkim osypem w grube łuki i stoją przykute przez mróz czubami do śnieżnej pokrywy niby bramy wjazdowe do serca kniei. Małe choinki - im bliżej lasu, tym coraz większe -podobne są do gromadki dzieci w angorach, śpiącej u stóp puszczy. Śnieg oprószył miejscami gładkie pnie sosen; dlatego ich cebulowa , czerwień jeszcze jaskrawiej zapłonęła na tle gęstwiny. Zamszowe pnie jarzębin, ciemne kolumienki olch, ugier osik, sepię dębów, rudawą siatkę leszczyn, kalin i innych krzewów przyprószył, otulił szubą lub całkowicie osypał bielutki śnieg, mnożąc jasny urok, złocąc się w słońcu, matowiąc we mgle, niebieszcząc się w cieniu, barwiąc się na fiolet w głębszych wiszarach. Srebro, biel, złoto leżą obficie u dołu, a blade niebo wisi nad puszczą. Cisza - aż brzęczy w uszach. Czasem, nieuchwytnym dla oka przelotem, smużka powiewu strąci z gałęzi drobinkę śniegu. Kulka opada niżej, ściąga biały deszczyk z dolnej gałązki i mży srebrzyście, czasem łamiąc kolory tęczy, chłodny pył, pachnący świeżością. Ku wieczorowi chwyta mróz. Słońce, schylone nad lasem, rozpala rumieńce na chochołach drzew. Daleko w świat bryzgają dźwiękiem płozy chłopskich sań i rzęsiście panoszą się w głuszy janczary. Gdy zapada noc, puszcza mrocznieje przy ziemi, a przepastny szafir nad konarami drzew odświętnie zakwita gwiazdami. Wodotryski, konstelacje, fajerwerki gwiazdozbiorów iskrzą się kryształowo jak salut na cześć zimowej puszczy. Nagle - niby klinga trącona o inną - przerzyna śmiertelną ciszę srebrne wycie wilka." Bohaterami swych powieści uczynił Karpowicz mieszkańców lasu: potężnego odyńca Leśne Widmo, chytrego lisa Bałabuszkę, odważnego zabijakę Żelaznego Wilka i króla wileńskich mszarów, potężnego głuszca Czarnego Kniazia. Każdego z nich charakteryzuje imponująca postura oraz niezwykły spryt i życiowa mądrość, pozwalająca im wywinąć się z wszelkich opresji i obrosnąć swoistą sławą i legendą. Oto dwa takie portrety: odyńca z pierwszej powieści cyklu i bohatera powieści Żelazny Wilk: 320 Zwierzęcy bohaterowie Tytusa Karpowicza "Najbardziej znakomitym okazem czarnego zwierza w Kiemie-liskiej Puszczy był w owym czasie odyniec Leśne Widmo. Pozycję tę dawał mu zespół cech takich, jak: waga przekraczająca siedemset pięćdziesiąt fantów, niespotykana siła i wielkie, wprost bezprzykładne doświadczenie. Zwierz ten - pomimo że był kilkadziesiąt razy strzelany i przynajmniej pięciokrotnie ranny- dotąd nie miał ochoty pożegnać się z życiem. (...) No i faktycznie, Leśne Widmo żył i żył. "Obron-nym kłem" wychodził ze wszystkich tarapatów. W ostatnich latach polubił samotność. Zbliżał się do współplemieńców tylko w okresie rui albo gdy warunki chłodu i głodu zbijały poszczególne sztuki czarnego zwierza w wielkie stado, zdolne stawić czoło ponurej złai wilczej. Wtedy doszlusowywał, gromił pomniejszych prowodyrów i sam twardo wodził watahę. Niejeden z łowców i niejeden z leśników czynił nań zakusy, pragnąc jego szablami ukoronować trofea swego życia. Przesądni zanosili kule lub siekance swych starych jednorurek do cerkwi, by padła na nie kropla święconej wody. Nietykalny zwierz stał się symbolem sił niewyjaśnionych i złych." "Najgroźniejszym burym zabijaką był Żelazny Wilk, któremu przypisywano cechy wprost wilkołackie. Dwanaście razy strzelany, pięciokrotnie ranny - w bliznach jak w orderach - bujał dalej po okolicznych lasach. On niezmiennie pokonywał łupurów sąsiednich puszcz, gdy usiłowali mu wydrzeć władztwo nad zimową watahą. On podczas łowów, naciśnięty nagonką, runął barkiem w pierś takiego myśliwca jak Barabasz Kiejstut z Mickun, wytrącił mu z rąk rusznicę i pomknął wolny za linię strzelców. (...) On wreszcie umknął cało z pułapki najsłynniejszemu wilczarzowi Wielkiej Puszczy, Kondratowi, ba, i to jeszcze wtedy, gdy ledwo wyszedł z niedowilctwa... Takich spraw się nie zapomina; nie dziw więc, ze w świecie myśliwych z każdym rokiem wzrastała cena jego filtra, a Kondrat coraz groźniej ostrzył nań zęby." W swej sadze autor przedstawił nie tylko znakomite portrety leśnych mieszkańców Puszczy, ale także barwną galerię związanych z nią ludzi: tropicieli, leśników, kłusowników i zafascynowanych przyrodą młodych chłopców. Każda z książek cyklu, oprócz bohaterów zwierzęcych, ma także przewijającego się w tle bohatera ludzkiego, starego wileńskiego leśnika-tropiciela. Są to postacie autentyczne i jak przyznaje sarn Karpowicz, książki powstały na podstawie ich barwnych opowieści i gawęd snutych przy leśnych ogniskach lub w zaciszu puszczańskich osad czy zaścianków. W Szlaku czarnego zwierza taką postacią jest Ipolit Laudański, w Bałabuszce - jego brat Krzysztof, w Żelaznym Wilku - Jan Kondratowicz, w Piewcy kniei - Ludzie lasu 321 Wincenty Ślipiko, a w Lecie po indiańska - Jan z Wilczych Dolin. Już pierwsze zdania tej ostatniej powieści przenoszą nas w na poły nierealny świat wileńskiej puszczy i przedstawiają parę charakterystycznych bohaterów: "Gwiazdy migotały nad mrocznymi lasami, które tylko świadomość odnajdywała na prawo, na lewo, na przodzie: taka panowała ciemność. Woda była gęsta jak oliwa. Powietrze wypełniała woń dojrzałych łąk. Pierwszy w tym roku świerszcz nieustannie stroił swe prostackie skrzypeczki. Czasem jak basetla zahuczał bąk lub niby ostrzenie kosy odezwał się derkacz. Pod wiszarem nadwodnych gęstwin, we mgle - ciepłej jak para wiejskiej łaźni - sunęła siwa łódź. Na rufie siedział stary leśnik Kar-piowsłdej Puszczy, Jan z Wilczych Dolin, i lopacistym wiosłem poganiał czółno: dokładniej mówiąc - sterował, bo prąd rzeki, chociaż powolny, sam unosił łódkę w dół. Między ławką biegnącą w poprzek czółna na środku a dziobem warował przykucnięty jak do skoku Brunek Kondratowicz. Niby wy-żlak: z nosem do przodu, z oczyma i uszami gotowymi do biegu na przełaj, na wszystkie strony - nawet do gwiazd i do chłodnego serca rzeki! Drżący, wzruszony, wdzięczny leśnikowi za cudowną włóczęgę podczas tajemniczej leśnej nocy; pełen zazdrości, że fan tak bajecznie wiosłuje; odurzony wonią bijącą zewsząd: z wody, leśnych gąszczy i z obłaskawionych zatok łąkowych; kipiąc pasją zdobycia tajemnic, których tyle dokoła, czuł żywiołową radość, rwał się do szperania wśród bujnych nadbrzeżnych gęstwin, do czołgania się choćby po rosie, słowem - do Szlaku Przygody!" A oto portret innego człowieka lasu z tej samej powieści: "Za siódmym jeziorem, za siódmym przesmykiem, którym tylko łoś - zabytek dawnych dni - mógłby się przedrzeć, za siódmą wysepką, pełną błotnego ptactwa, kędzierzawych i soczystych roślin wodnych i rybiej łuski (pozostałej po krwiożerczych biesiadach wydry), za siódmym drzewem, na którym płaskie gniazdo usłały czaple - żył od szeregu lat niesamowity człowiek, którego pozwolimy sobie nazwać Tułaczem. Nad przeszłością jego nie zastanawiał się nikt, bo nikogo z ludzi nie miał w swoim otoczeniu. Był sam - jeden, jak słup na rozdrożu. Domem jego był las i jezioro. Żywił się zwierzyną, rybą i leśnymi owocami. Broń miał z dawnych lat, z czasów wojny: karabin o nieco skróconej lufie i flintę - dwururkę. (...) 322 Fantazje starego Łowcy Miłośnikiem lasu i polowania Tułacz był od dziecka, od wiejskiego pastuszka. Oko miał doskonałe, rękę pewną, zimnej krwi więcej niż w żyłach tysiąca mieszczuchów. Jak każdy dziki myśliwiec, nie uznawał terminów ochronnych: polował cały okrągły rok. Zwierząt nie męczył: jeśli zastawiał paści, to natychmiast zadające śmierć, a na dobicie postrzałka nigdy amunicji ni broni nie żałował. (...) Płynęły lata pod dachem nieba - w słońcu i burzy, w ciszy i w walce, a noce w bezwzględnej samotności, na obserwacjach nieba i gwiazd. Słuchając odgłosów puszczy, Tułacz chłonął nastroje wielkich przestrzeni. Był człowiekiem, który kochał marzenie, filozofię, tęsknotę." Tak we wstępie do rozpoczynającej cykl powieści Szlakiem czarnego zwierza pisze o swych inspiracjach sam autor: "Niemałą część dzieciństwa spędziłem na wsi wśród ludu wileńskiego, dzieląc z nim różne koleje losu. W okresie tym poznałem jego obyczaje i dużo koczowałem po tamtejszych puszczach. (...) Dlatego czytelnik znajdzie w tej książce wiele ze świeżych doznań chłopca. Fragmentów przekazywanej powieści słuchałem przy leśnych ogniskach, w stodołach, przed wiejskimi kominami - gdzie się zdarzyło. (...) Wśród lasów Wileńszczyzny toczyła się wtedy surowa walka z najeźdźcą. Bywały ciężkie chwile. (...) I wówczas pewien gawędulski łowca wileński - tropiciel Ipolit Laudański z Kielojć -- przychodził partyzantom z pomocą. Opowiadał o życiu swej rodzinnej puszczy. Niemal wszyscy słuchacze dobrze wiedzieli, że stary Łowca sporo fantazjuje. (...) Gdyby w opowieściach słynnego Łowcy nie było ukochania życia, piękna świata i przyrody, gdyby w nich nie było poetyckiej relacji ojczystego pejzażu, a także epickiego zmysłu widzenia rzeczy i faktów, które wypełniają każdy dzień przyrody, czyjaś powierzchowna interpretacja pod sugestią "prawa puszczy" mogłaby ustawić historie Laudańskiego na półce "animalistycznej batalistyki" lub "kryminalistyki leśnej". (...) Wszystkie te opisy w pewnej mierze zawierają elementy znane obserwatorom przyrody, a więc typowe; z drugiej zaś strony są nowatorskie, oparte na indywidualnej i niepowtarzalnej obserwacji, a więc jedyne w swoim rodzaju (...). Do tego - gdzie już nie dociera doświadczenie - dołącza się jeszcze barwne domniemanie wieloletniego mistrza-obserwatora puszczy, wynikłe z przesłanek wypływających rzecz jasna również z doświadczenia i zdrowego rozsądku oraz z relacji wileńskiej tradycji ludowo-łowieckiej i osobistej fantazji Gawędziarza. (...) Laudański pochodził z ludu. Wyrósł wśród wileńskich Zostały nazwy na mapie 323 lasów, spraw, obyczajów i fantazji. Był nosicielem pewnych tradycji łowieckiej gawędy i równocześnie indywidualnym twórcą, wnoszącym we wspomnianą tradycję coś swoistego... (...) Słuchając opowieści Laudańskiego zastanawiałem się nad pierwiastkiem fantastyczności w Jego gawędach i wydało mi się, że mają one dość swoistych walorów, by pokusić się o przekazanie ich w postaci pisanej innym. (...) Rzecz inna, ze wspomniane cechy mogły nas, przygodnych słuchaczy, ujmować, podane w żywym słowie znakomitego gawędziarza, lecz o ile potrafiłem je przekazać w słowie pisanym, oceni to czytelnik." Ostatnio Tytus Karpowicz dodał do swego wileńskiego cyklu jeszcze jeden tom - wydaną w 1997 r. książkę Moja wojna, w której opisuje swoje osobiste okupacyjne przygody w konspiracji w Wilnie i w partyzantce w ukochanych przez siebie lasach. Z nad Jeziora Barańskiego ruszyliśmy w głąb lasów wileńskiej puszczy. Ostatnią mijaną osadą ludzką była położona na polanie wśród piasków drewniana wioska Bujki, podobna zapewne do puszczańskich przysiółków i zaścianków tak pięknie przestawionych w książkach Karpowicza. Trzeba sobie zdać sprawę, ze lasy te są dziś znacznie bardziej bezludne, niż były przed wojną. Mapa topograficzna z lat trzydziestych ujawnia dziesiątki rozrzuconych wśród puszczy niewielkich osad, leśniczówek, zaścianków i folwarków. Obecnie po większości z nich nie ma nawet śladu. Część została zniszczona jeszcze w okresie okupacji, gdyż stanowiły znakomite oparcie dla AK-owskiej partyzantki. Większość jednak opustoszała nieco później, gdy ich mieszkańcy, w zdecydowanej większości Polacy, wyjechali do Polski bądź zostali wywiezieni na Sybir. Dziś pozostały po nich tylko fascynujące nazwy na mapie: Ciemnucha, Głuszynka, Czuwały, Podbru-kaniszki, Bałbaszówka, Rojściszki, Romuciszki, Koczerzyszki, Pohulanka, Świrkiszki. W odległości 6 km na południowy wschód od Bujek, na innej puszczańskiej polanie, leży wieś Worziany, upamiętniona bitwą partyzancką, stoczoną z Niemcami w dniu 31 stycznia 1944 r. przez słynną 324 Bitwa pod Worzianami Zygmunt Szendzielarz "Łupaszka" 5. Brygadę AK majora "Łupaszki" (Zygmunta Szendzielarza), znanego nam już następcy zamordowanego przez Sowietów "Kmicica". Jest ona uważana za jeden z największych sukcesów polskiej partyzantki w walce z okupantem na Wileńszczyźnie. Oto jej opis w relacji żołnierza Brygady, Wiktora Wiącka, cytowany w książce Dariusza Fikusa o "Łupaszce": "Brygada w składzie czterech plutonów w sile około 160 ludzi kwaterowała w wiosce Worziany, gdy o godz. 11 przed południem rozległy się strzały od strony północnej. Nim dowódca miał czas zorientować się w sytuacji, kolumna niemiecka zajechała przed wioskę i rozwinęła się w tyralierę, próbując otoczyć wieś. Zatrzymani przed samą wioską ogniem naszych żołnierzy, Niemcy przypadli do ziemi i ostrzelali wieś z ckm i kilku rkmów. Pociski zapalające spowodowały pożar kilku zabudowań. Tymczasem druga linia niemiecka ukazała się na skraju lasu oddalonego o 300 m od wsi. Dowódca brygady wysłał dwa plutony, aby okrążyły nieprzyjaciela od strony lasu, dając jednocześnie rozkaz do natarcia pozostałym plutonom. Pod naciskiem natarcia, w którym dowódca brygady szedł na czele tyraliery, pierwsza linia niemiecka zaczęła się wycofywać w kierunku lasu, wkrótce jednak plutony okrążające obeszły wroga od tyłu i druga linia niemiecka, cofając się przed nimi, wyszła z lasu na otwarte pole w kierunku wioski. W ten sposób Niemcy dostali się w podwójny ogień i walka zakończyła się ich zupelnym rozbiciem. Na przedpolu przed wioską pozostało zabitych 63 Niemców, wielu znaleziono w kilka dni później po okolicznych lasach, zginął kapitan i dwóch poruczników niemieckich, wzięto do niewoli kilkunastu jeńców, zdobyto l cekaem, 3 erkaemy i kilkadziesiąt karabinów i granatów." Ze strony polskiej zginęło 20 partyzantów, było też sporo rannych, w tym sam "Łupaszka". Polegli partyzanci są pochowani na i "Łupaszka" kontra Sowieci 325 i p iH niewielkim cmentarzyku wojennym koło wsi, który zbudowano na początku lat dziewięćdziesiątych staraniem polskiej Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz Światowego Związku Żołnierzy AK. Warto dodać, że w dwa dni później, 2 lutego 1944 r., wykorzystując osłabienie polskich partyzantów ciężką walką, brygadę znienawidzonego przez Sowietów "Łupaszki", odpoczywającą w rejonie wsi Ra-dziusze nad Straczą zaatakowały trzy brygady partyzantki radzieckiej w sile ok. 700 ludzi. Pomimo dramatycznej sytuacji i znacznej przewagi liczebnej przeciwnika "Łupaszce" udało się wyjść z opresji bez strat, natomiast Sowieci stracili blisko połowę swego stanu osobowego. O tym, jak do tego doszło, mówi relacja "Maksa" (Antoniego Rymszy), dowódcy plutonu u "Łupaszki", a wcześniej żołnierza "Kmicica", spisana przez Dariusza Fikusa: "O godzinie 14 oddział został zaalarmowany huraganowym i ciągłym ogniem broni maszynowej oraz dzikim wyciem dochodzącym od strony lasu. Zaatakowała nas partyzantka sowiecka. (...) Bolszewicy atakowali trzema brygadami (Manochina, Suworowa, Żeleźniaka), w sumie było około 700 ludzi. Nacierali zbitą, bezładną masą, ramię przy ramieniu, przy akompaniamencie niecelnego ognia i przeraźliwych okrzyków: Hurra. (...) Już w ciemnościach rozświetlonych płonąca stodołą Sowieci zaczęli przegrupowywać się frontem na trzeci pluton "Maksa". Zaprzestali jednak natarcia, a osłaniająca przeprawę reszta plutonu bezpiecznie przeprawiła się przez rzekę. Po przerzuceniu ciężko rannych na drugi brzeg Straczanłd "Łupaszka" dał rozkaz wycofania się. Kazał wystrzelić z rakietnicy. W tym momencie brygadzie przyszedł z pomocą zbieg okoliczności. Otóż obie strony używały do sygnalizacji rakiet. Ale to, co dla Polaków znaczyło rozkaz wycofania się, dla Sowietów oznaczało atak. Dość, że po zapadnięciu ciemności Rosjanie walczyli już sami ze sobą. Między atakującymi z dwóch stron nie było polskich partyzantów, więc Rosjanie toczyli bratobójczą walkę. Dlatego ponieśli tak duże straty w ludziach. Natomiast V Brygada bez większych strat (jeden partyzant utonął w rzece) jeszcze tego wieczora odskoczyła do wsi Borejszycha, a następnego dnia do Białej Wody. Rosjanie, jak opowiadali potem miejscowi mieszkańcy, stracili ponad stu zabitych. W sumie rannych i zabitych po ich stronie było ok. 350. Podobno zginął jeden z dowódców. Po tym wydarzeniu partyzanci sowieccy wycofali się dalej na południowy wschód za jezioro Świr i omijali z daleka rejon działań V Brygady. Wyznaczyli natomiast nagrodę pieniężną (...) za głowę "Łupaszki"." 326 Za/avas Pejzaż Jezior Soroczańskich N apotkanym w Bujkach szerokim gościńcem kierujemy się na północ przez most na rzece Klewel, mijając pozostałości młyna. Nad rzeką, płynącą wśród obrzeżonych lasem łąk, rosną stare wierzby. Zagłębiamy się w lesie. Po około dwóch kilometrach skręcamy z gościńca w drogę wiodącą na północny zachód. Gdzieś w tym rejonie przekraczamy w żaden sposób nie zaznaczoną w terenie granicę pomiędzy Białoruską i Litewską SSR (dziś, Anno Domini 1999, biegnie tędy państwowa granica białorusko-litewska, od strony białoruskiej pilnie strzeżona). Idziemy przez suche, sosnowe lasy, przecinając pasma piaszczystych wydm. Miejscami w zabagnio-nych zagłębieniach pojawiają się rojsty, czyli sosnowy bór na mokradłach pokrytych zielonymi poduchami mchów torfowców. Wreszcie po kilku kilometrach marszu las się kończy. Wychodzimy na rozległą polanę z rzadko rozrzuconymi zabudowaniami wsi, już po stronie litewskiej. Przekraczamy most na rzeczce i dochodzimy do centrum miejscowości. Mamy pewne wątpliwości, czy dobrze trafiliśmy, ale rozwiewa je tablica z nazwą miejscowości: "Zalavas". Tak, to Zułów. Piłsudczyzna Z ułów znany jest oczywiście przede wszystkim jako miejsce urodzenia Józefa Piłsudskiego (1867-1935), twórcy Legionów, pierwszego Naczelnika odrodzonego państwa polskiego i Marszałka Polski. Tak okolice Zułowa opisuje w swej książce Klucz do Piłsudskiego znakomity publicysta Stanisław Cat-Mackiewicz: "Zułów położony jest o dwadzieścia kilometrów od miasteczka Podbro-dzie. Piękne są naokoło okolice. Na południu płynie Wilia, która w niektórych miejscach, na przykład w uroczych Punżanach, ma piękno wianka uwiązanego z jaśminów i czeremchy, na zachodzie śliczna, zalotna Żejmiana. Na wschód zaczynają się wielkie jeziora ze srebrnym Jeziorem Swirskim, Miadziołem, wreszcie największym z nich Naroczem, "morzem litewskim"; na północ jeziora brasławskie, na które kładzie fiolety swych pierwszych refleksów zbliżająca się północ. Ale sam Zułów nie jest specjalnie ładny. Płasko, piaszczyście, sośniaki bez większego charakteru. Dobra żuławskie stanowiły dość monotonną plamę wśród otaczającego je kolorowego i uroczego krajobrazu." Marszałek przyszedł na świat w miejscowym majątku, my natomiast jesteśmy na razie w wsi Zułów, oddalonej od niego o 1,5 km na wschód. Przeważa tu ładna, drewniana zabudowa. Ocienioną starymi topolami szosą, wiodącą ze Święcian do Podbrodzia i Wilna, kierujemy się na zachód. Po kilometrze marszu skręcamy w lewo, w rozjeżdżoną drogę wiodącą w kierunku terenu dworskiego położonego nad rzeką Merą. Widok nie jest zachęcający. Już z daleka straszą ohydne zabudowania sowchozowe z białej cegły. Brud, błoto i bałagan. Czy znajdziemy jeszcze jakieś ślady dawnego Zułowa? Przypomnijmy jego historię. Pierwsza wzmianka o Zułowie, zwanym wówczas także Micianami, pochodzi z 2 pół. XVII w.; na- 328 Przodkowie Marszałka leżał wówczas do kasztelana nowogródzkiego Aleksandra Wojny--Jasienieckiego. W XVIII w. tutejsze dobra były własnością książąt Ogińskich, w l pół. XIX w. znalazły się w ręku Michałowskich, po czym jako posag Heleny z Michałowskich przeszły na jej męża, Antoniego Billewicza. Z kolei ich córka Maria (1842-1884), poślubiając w 1863 r. Józefa Wincentego Piłsudskiego (1833-1902), wniosła mu w posagu Zułów oraz dobra Tenenie, Adamów i Suginty na Żmudzi. Ród Piłsudskich wywodzi się od dynastii wielkich książąt litewskich. Za ich odległego przodka uważa się księcia Dowsprunga (Do-wsprunka), starszego brata Mendoga - jedynego króla w dziejach Litwy. Z Dowsprungowiczów pochodził bezpośredni protoplasta Piłsudskich, książę Ginet, którego podpis widnieje pod aktem unii ho-rodelskiej z 1413 r. Miał on dwóch synów: Marka i Stanisława Ginia-towiczów. Około połowy XV wieku syn tego ostatniego, Bartłomiej Giniatowicz, przyjął od majątku Piłsudy koło Rosień na Żmudzi nazwisko Piłsudski. Przodkowie Marszałka piastowali liczne, choć niezbyt wysokie urzędy w Wielkim Księstwie Litewskim i posiadali spore dobra na Żmudzi. Chociaż niektórzy z nich zgromadzili pokaźny majątek, nigdy nie doszli do większego znaczenia. Starożytność rodu powodowała jednak, że Piłsudscy byli atrakcyjną partią przy zawieraniu małżeństw i w ciągu kilku wieków skoligacili się z niemal całą szlachtą litewską. Wśród ich krewnych byli m.in. Giełgudowie, Puzynowie, Czapscy, Szemiothowie, Górscy, Billewiczowie, Butlerowie, Witkie-wiczowie, a podobno nawet Radziwiłłowie. O Melchiorze Piłsudskim, synu Bartłomieja, niewiele wiadomo. Następny w tej linii Jan Kazimierz (ur. 1614) był postacią dość znaną, sprawował urzędy chorążego parnawskiego oraz podczaszego grodzieńskiego. Dalsze pokolenia rodu to stolnik żmudzki Roch Mikołaj i jego syn Kazimierz - starosta alkoski. Syn tego ostatniego, również Kazimierz, rotmistrz księstwa żmudzkiego i sędzia ziemski rosień-ski, dziedzic Posziiszwia (niedaleko Kiejdan) żonaty z Billewiczówną, był pradziadkiem Marszałka. Kolejny Piłsudski, Piotr Kazimierz, sędzia graniczny powiatu rosieńskiego, poślubił hrabiankę Butlerównę. Z ich związku w 1833 r. w rodzinnym Poszuszwiu urodził się wspomniany już Józef Wincenty, przyszły mąż Marii Billewiczówny z Zu-łowa i ojciec twórcy odrodzonego państwa polskiego. Tak o rodzicach Józefa Piłsudskiego pisze Marian Morelowski w swej pracy Zarysy sztuki wileńskiej: Zułowskie gospodarstwo 329 "Ojciec Józefa Piłsudskiego, ceniony dla swoich cnót obywatelskich ziemianin i przemysłowiec, był w czasie powstania 1863 r. komisarzem cywilnym na Żmudzi. Prześladowany przez Moskali, przeniósł się w Święciańskie i po poślubieniu młodszej od siebie o lat dziewięć narzeczonej osiadł w Zułowie, umiejętnie konspirując swoją działalność polityczną. Matka Piłsudskiego była jedynaczką. Wzrastała wkulcie przeszłości, była dzieckiem delikatnym i uczuciowym, o niezwykłej urodzie i wdzięku. Już jako młoda panienka przepadała za dziećmi, aby później własnym dzieciom stać się nie tylko najbardziej troskliwą i oddaną Matką, ale również najlepszą przyjaciółką i wychowawczynią. Po dwóch córkach - Helenie i Zofji - i po synie Bronisławie, czwartym dzieckiem Państwa Piłsudskich był Józef Klemens, którego czyny miały zapoczątkować i utrwalić nową epokę w histoni Polski." Tak natomiast wspomina matkę sam Józef Piłsudski: "Matka, nieprzejednana patriotka, nie starała się nawet ukrywać przed nami bólu i zawodu z powodu upadku powstania, owszem, wychowała nas, robiąc właśnie nacisk na konieczność dalszej walki z wrogiem Ojczyzny. Od najwcześniejszego dzieciństwa zaznajamiano nas z utworami naszych wieszczów, ze specjalnym uwzględnieniem utworów zakazanych, uczono historii Polski, kupowano książki wyłącznie polskie. Matka z naszych wieszczów najbardziej lubiła Krasińskiego, mnie zaś od dziecka zachwycał zawsze Słowacki, który też był dla mnie pierwszym nauczycielem zasad demokratycznych. (...) Gdy jestem w rozterce ze sobą, gdy wszyscy są przeciwko mnie, gdy wokoło podnosi się burza oburzenia i zarzutów, gdy okoliczności nawet są pozornie wrogie moim zamiarom - wtedy pytam się samego siebie, jakby Matka kazała mi w tym wypadku postąpić i czynię to, co uważam za jej prawdopodobne żądanie, już nie oglądając się na nic." W czasach Piłsudskich majątek w Zułowie należał do największych w okolicy: liczył około 11 tyś. hektarów ziemi, lasów i łąk. Na teren dworski wiodła murowana brama z herbami Ogińskich, wcześniejszych jego właścicieli. Po obu stronach bramy, za murem okalającym otoczenie dworu, stały zabudowania gospodarcze: warsztat stolarski, stajnie i wozownie, gorzelnia, spichlerz. Na niewielkim wzniesieniu otoczonym zakolem Mery i starymi drzewami wznosił się XVIII-wieczny modrzewiowy dwór na kamiennej podmurówce, z niewielkim oszklonym gankiem, nakryty wysokim gontowym dachem. Po bokach dworu usytuowane były oficyna i kuchnia, a przed frontem rozciągał się trawnik okolony szpalerem spirei. 330 Redaktorzy "Gołębia Zułowskieeo" Po Helenie, Zofii, Bronisławie i Józefie przyszły tu na świat kolejne dzieci państwa Piłsudskich: Adam, Kazimierz i Maria. Dwaj najstarsi bracia, Józef i Bronisław, redagowali domowe pismo "Gołąb Zułowski", pisane własnoręcznie przez Ziuka (tak nazywano w domu małego Józefa] w zeszycie szkolnym. Zawierało ono informacje z życia Zułowa, patriotyczne wiersze i piosenki. We dworze było dużo służby oraz dwie nauczycielki, Francuzka i Niemka, które uczyły dzieci języków obcych. Zgodnie ze szlacheckim obyczajem utrzymywano także bliższych i dalszych krewnych, tzw. rezydentów. Dwór Piłsudskich w Zułowie Ojciec Marszałka miał mnóstwo pomysłów i inicjatyw. Założył w Zułowie hodowlę bydła i koni, wybudował młyny, uruchomił fabrykę terpentyny i drożdży, wędzarnię, gorzelnię, cegielnię. Jego inwestycje nie zawsze były jednak przemyślane, więc stan gospodarki stale się pogarszał. Ciosem, z którego majątek się już nie podniósł, był wielki pożar w lipcu 1875 r., który strawił stary dwór ze wszystkimi meblami i biblioteką, nie wykończony jeszcze nowy dom oraz zabudowania gospodarcze i zakłady przemysłowe. Do pożaru doszło w nieszczęśliwych okolicznościach, gdy niemal wszyscy pracownicy majątku byli zajęci przeciąganiem przez Merę ogromnego kotła parowego zamówionego do fabryki drożdży i transportowanego ze stacji kolejowej w Podbrodziu (nie było jeszcze wówczas linii kolejowej z Podbrodzia do Królewszczyzny przez Zułów). Miejsce przeprawy znajdowało się około 4 km od dworu. Ognia nie było więc komu gasić, zaalarmowani robotnicy przybiegli za późno, dlatego straty Wielki pożar 3; były ogromne. Tak opisuje to wydarzenie syn dworskiego ogrodnika, którego relację przytacza współczesna wileńska reporterka Alwida Antonina Bajor w książce Piorun, jezioro czerwone opisującej Zułów i inne okoliczne miejsca związane z Józefem Piłsudskim: "Zułów to był bogaty majątek! Sery robili - żółte, wielkie... Wołow-nia nowa - stajnia nowa - wszystko pan stawiał. Aż i dwór piękny wystroił. Trzypiętrowy, z wieżą, tyłem do rzeki. Bo tu rzeka Mera na-wkoło całego folwarku płynie. I dwór ten tylko co był skończony, kiedy straszenny pożar wybuchnął. Tak to i poszło wszystko z dymem. W ta pora wicher wielki był i susz przed tym - tak i ratunku nie było! Ani dostąpić - taki żar! Nic zratować ni dało się. Samych koni stajennych, pięknych piętnaści czy szesnaści spalili się. Para ogierów siwaków - nadto spaniałych - jeden źrebuk, to na moich oczach wyskoczył ze stajni - i nazad w ogień! Wofybrażne, znaczy się braho z gorzelni karmione, wszystkie spalili się. Iświnie... Tylko, że krowy zostali, napaszybyli. I wszystkie budynki spalili się. Gnój na polu palii się. Iplity co na rzece stali - też - aż do młyna na cala wiorsta wicher ogień zanios. I młyn też poszed. Tylko do lasu nie doszło, bo wiatr w ta strona nie służył. To my wszystkie, jak stali, bez niczego uciekali. A nie było gdzie narodu i uciekać. Tedy, kto umiał pływać, tak do rzeki skakał. A kobiety, co pływać nie umieli, to było - okrenco się wiarówko i tak przez woda przeciongajo. Ja, to wiadomo, jak to dzieciak, tylko parsiunowa koszulka na wy-pusk miał i w niej tylko został. A jak ogień doszedł do gorzelni, to jak zaczęli trzaskać beczki ze spirytusem, tak mocniej jak z harmaty! I woń była straszenna. Karety, fajetony - wszystko w ogniu było. Ktoś ci sanie był z woiowni wyciongnoł, ale tlili się, tedy ludzie te sanie do stawu wrzucili. Pamiętam, te sanie jeszcze musi z tydzień po tym stawie pływali." Pożar, a co za tym idzie, kompletna ruina finansowa zmusiły Piłsudskich do przeniesienia się z dziećmi do Wilna. Do Zułowa przyjeżdżano jeszcze przez kilka lat na wakacje i święta. Wreszcie w 1882 r. zadłużony majątek został sprzedany na licytacji. Początkowo kupił go przez podstawionego człowieka ks. Michał Ogiński (Polacy nie mogli w tym okresie kupować majątków w zachodnich guberniach Rosji), lecz gdy sprawa wyszła na jaw, zmuszony był odsprzedać go w ręce rosyjskie. Nabywcą okazał się kupiec Klimow z Rygi, po nim właścicielem Zułowa był carski oficer Kuronosow. Był to człowiek monstrualnej tuszy, pod którym, jak opowiadano, łamały się resory bryczek. W 1915 r. uciekł przed nadciągającym frontem do Rosji, ale Miejsce pamięci narodowej 333 332 "W rodzonej stronie to i wiatr pachnie..." przedtem rozparcelował majątek i sprzedał znaczną część gruntów i lasu. Pozostałą część wspaniałego lasu zułowskiego, stanowiącego największe bogactwo majątku, wycięli podczas I wojny światowej Niemcy. Las zułowski był naturalnym przedłużeniem ku północy puszczy opiewanej przez Tytusa Karpowicza, o czym była mowa w poprzednim rozdziale, a "puszczańska stolica" - zaścianek Dawciuny opisywany lub wymieniany we wszystkich niemal książkach cyklu - leży w odległości zaledwie 10 km na południowy zachód od Zułowa, już na terenie Białorusi. W okresie międzywojennym na porośniętych młodymi sośniakami piaszczystych obszarach dawnego lasu dworskiego założono duży poligon wojskowy Puhulanka. Podczas manewrów 1927 r. swoją rodzinną miejscowość odwiedził Józef Piłsudski. Wcześniej zajrzał tu w 1919 r., po przegnaniu bolszewików z Wilna. Były to jego dwie jedyne wizyty w tym miejscu od czasów dzieciństwa. Z pobytu w 1919 r. zachowała się relacja dawnego sługi dworskiego (cyt. za A. A. Bajor): "Gdy pan marszałek przybył do majątku, a było wtenczas dużo ludzi z okolicy, kazał on stanąć osobno tym, którzy służyli dawniej lub pamiętali jego rodzinę i jego samego - i rozmawiał z nimi. Rozpytywał Pan marszałek, kto ze znajomych żyje jeszcze, kto umarł, jak im się powodzi. Rozmawiał też Pan marszałek ze mną. Dostałem też od niego l O złotych. Gdy zapytałem Pana marszałka "Czy Panoczek wróci nazad?" - odrzekł: "Nic tutaj niema ciekawego, ale wrodzonej stronie to i wiatr pachnie"." P ozostający bez właściciela i ograniczony już tylko do 65-hektaro-wej resztówki majątek w Zułowie został w latach dwudziestych przejęty przez skarb państwa i oddany do dyspozycji władz wojskowych zarządzających poligonem. W 1934 r. Związek Rezerwistów podjął decyzję o zakupieniu posiadłości i doprowadzeniu jej do stanu pierwotnego. Powołano Komitet Odbudowy Zułowa, którego przewodniczącym został minister spraw wewnętrznych Marian Zyndram--Kościałkowski. Rezerwiści ofiarowali Piłsudskiemu ogromną mapę dóbr Zułów. Jak relacjonuje Morelowski, na podstawie ówczesnych publikacji: "Umieszczono ją pod szkłem na dużym stole metalowym, na którego listwie wyryto napis: "Mechaj te lasy i pola, Twą stopą w dzie- Rezerwat w Zułowie - utrwalone w granicie fundamenty dworu i świreń-wędzarnia (okres międzywojenny) ciństwie przemierzane, będą Ci, Panie Marszałku, miłym wspomnie-niem". Dar ten ogromnie Piłsudskiego ucieszył; długie i radosne chwile spędzał ze szkłem powiększającym nad mapą Żuławską. Przyzywał najbliższych i opowiadał im o swoim dzieciństwie, wodził palcem po drogach i dróżkach, wywołując z pamięci odległe, szczęśliwe lata zu-łowskie, przygody i zdarzenia, wizerunki rzeki, stawu i łąk, słowa Matki i Ojca, rodzeństwa, imiona służby, nazwy koni i psów. Snuł nad nią opowieści przed córkami, często mówił o niej z adiutantem, a raz kiedyś zawołał do stołu nawet swego ordynansa, by mu pokazać, jak to było w dawnym i pięknym Zułowie..." Początkowo myślano o całkowitej rekonstrukcji starego dworu, ale plany te przekreśliła śmierć Marszałka. Wówczas podjęto decyzję o utworzeniu w Zułowie rezerwatu - miejsca pamięci narodowej, co miało się wiązać z remontem, odbudową, ewentualnie rozbiórką niektórych zniszczonych zabudowań oraz uporządkowaniem całego terenu dworskiego. Jeszcze w 1935 r. gruntownie wyremontowano, a właściwie zrekonstruowano najbardziej okazały budynek ocalały z dawnej zabudowy dworskiej - drewnianą oficynę- M Zułowski rezerwat historyczny -piekarnię z 1818 r., w której Piłsudscy mieszkali przez krótki czas po pożarze, przed przeniesieniem się do Wilna. Umieszczono w niej niewielką ekspozycję muzealną poświęconą Marszałkowi i rodzinie Piłsudskich. Zawierała ona m.in. model spalonego dworu. Później ekspozycję przeniesiono do nowego, drewnianego budynku, wybudowanego w 1937 r. nieco na uboczu według projektu wileńskiego architekta Jana Borowskiego. Odnowiono też ośmioboczną lodownię nakrytą brogowym daszkiem i wysoki, trójkondygnacyjny świro-nek (spichlerzyk-wędzarnię) na ceglanym cokole, z charakterystycznymi podcieniami w drugiej kondygnacji. Wyremontowano zułowską szkołę ludową, mieszczącą się w dawnym budynku administracyjnym, i nadano jej imię Józefa Piłsudskiego. Wzniesiono wreszcie w Zułowie niewielką stacyjkę kolejową, gdyż dawniej nie było tu nawet przystanku. Końcowym akcentem było utrwalenie w granicie fundamentów zułowskiego dworu, wytyczenie alej parkowych i zasadzenie krzewów i drzew. Kamienie do wykonania obrysu fundamentów i innych elementów kompozycji przestrzennej zbierano na polach i w lasach w promieniu kilkudziesięciu kilometrów, obrabiano i transportowano na teren majątku. A oto opis całości kompozycji przestrzennej według wybranego drogą konkursu i niemal całkowicie zrealizowanego projektu prof. Romualda Gutta (cyt. za A. A. Bajor): "Fundamenty dworu, w którym urodził się Marszałek, dzięki specjalnemu ukształtowaniu, stanowią dominantę kompozycji, mającej przede wszystkim na celu przygotowanie uczuciowe przebywających. Od nowo wybudowanego przystanku kolejowego "Zułów" (na linii Podbrodzie-Królewszczyzna) prowadzi wysadzona częściowo drzewami piramidalnymi droga do odległego o niecały kilometr Zułowa. Niedaleko od stacji droga przecina się ze szlakiem Marszałka. Na skrzyżowaniu zaprojektowane jest miejsce na schronisko turystyczne dla przybywających wycieczek. Następnie droga prowadzi przez lasek, z którego wychodzimy na otwartą przestrzeń Zułowa. Przed wkroczeniem na teren pamiątkowy przewidziane jest obszerne miejsce na parkowanie samochodów. Ośrodek dawnego dworu zakreślony jest naturalnymi granicami wijącej się malowniczo rzeczki Mery i podłużnym stawkiem. Od drogi początek ośrodka stanowią dobrze zachowany budynek dawnej lodowni, pokryty dachem brogowym oraz na wpół zrujnowana gorzelnia. Przy zabudowaniach tych zgrupowano drzewa, tworzące rodzaj zamknięcia przed wprowadzeniem zwiedzającego na teren otoczenia fundamentów dawnego dworu. Siad dawnego podjazdu zostaje zaznaczony dyskretnie przez opuszczenie i niejako za- Co pozostało w Zułowie? 335 padnięcie kolistego trawnika, obsianego szorstką trawą, która będzie stanowiła pewien akcent kolorystyczny. Fundamenty dawnego dworu mają być nieco podwyższone i obłożone granitowymi płytami z odpowiednim zróżniczkowaniem wysokości i ukształtowania poszczególnych partii. W miejscu, gdzie znajdowała się sypialnia rodziców Marszałka - ma być zasadzony dąb, symbol wiecznotrwałości. Jałowcowy gaj w pobliżu dębu wytworzy właściwy nastrój kontemplacji i powagi. Po drugiej stronie fundamentów stanie mensa dla nabożeństw, obok niej pod istniejącymi rozłożystymi lipami dwie ławy kamienne. Przed ołtarzem wytworzona zostanie podłużna przestrzeń dla tłumów, zakończona półkolisto. Całość tak ukształtowanego plateau obrzeżona jest niskim murkiem, który z fundamentami dworu stanowi zakończenie skarpy, oddzielającej tę płaszczyznę od dużego niższego poziomu przy rzeczce, a od strony przestrzeni dla wiernych - przechodzącego w stopnie lub tarasowe opuszczenie w kierunku rzeczki. Węszcie ostatni budynek na terenie pamiątkowym - dawna wędzarnia o charakterystycznym kształcie wysokiego świronka - będzie oczywiście zachowana. Drogi i ścieżki prowadzące do fundamentów zaprojektowane zostały we właściwej skali, by nie przerastały akcentu głównego. Prócz istniejącego starodrzewu zasadzona zostanie roślinność właściwa Wileńszczyźnie, mająca na celu podkreślenie poszczególnych fragmentów kompozycji. Tło dla fundamentów i symbolicznego dębu stanowi wspaniała grupa drzew, rosnących nad Merą." W dniu 10 października 1937 r. odbyła się uroczystość oficjalnego otwarcia rezerwatu zułowskiego z udziałem najwyższych władz państwowych i wdowy po Marszałku. Dokonano podczas niej symbolicznego aktu zasadzenia dębu w obrębie utrwalonych fundamentów dworu, w miejscu, gdzie znajdował się pokój, w którym Józef Pił-sudski przyszedł na świat. Dąb osobiście zasadził prezydent Ignacy Mościcki (według innej wersji dokonał tego marszałek Rydz-Śmigły). Aż do wybuchu drugiej wojny światowej Zułów był celem licznych wycieczek szkolnych oraz indywidualnych zwiedzających i turystów. Cóż dziś pozostało z tego muzealno-przestrzennego założenia? Na pozór bardzo niewiele. Miejsce ładu przestrzennego zajął całkowity bezład i chaos oraz bezgraniczna brzydota wzniesionych po wojnie i mocno dziś zdewastowanych budynków sowchozowej fermy hodowlanej, chlewów i obór. Sowchoz zresztą od kilku lat nie działa i obecnie mieszkają tu tylko Ocalał Dąb Piłsudskiego! 337 336 Na miejscu dworu - silosy na kiszonkę Dawna oficyna dworska w Zułowie jego dawni pracownicy. Na miejscu uporządkowanych alejek ciągną się rozjeżdżone ciężkim sprzętem, błotniste i piaszczyste drogi. Podczas budowy sowchozu zniszczono granitowe obramowanie fundamentów dworu; na ich miejscu stanęły dwa duże silosy na kiszonkę z kukurydzy, którą karmiono bydło. Całkowitemu zniszczeniu uległ starannie zaplanowany park, drzewa i krzewy. Nie ma śladu po dawnej lodowni i rumach gorzelni. Jedyny budynek ocalały z dawnego założenia to drewniana oficyna-piekarnia z 1818 r., obecnie służąca jako dom mieszkalny. Jest to obszerny budynek na planie prostokąta, na kamiennej podmurówce, nakryty dachem naczółkowym. Sąsiadujący z nim staw, znany z przedwojennych zdjęć, wysechł bądź został zasypany. W pobliżu oficyny stoi nieduży, niewątpliwie stary budyneczek z czerwonej cegły, nakryty dwuspadowym dachem. Patrzę na stare zdjęcia. Tak, nie ma wątpliwości, to prze- cięż dolna kondygnacja najbardziej chyba charakterystycznej budowli Zułowa - wysokiego świronka-wędzarni. Pozbawiono go co prawda drewnianych kondygnacji z podcieniami i czterospadowym daszkiem, ale przynajmniej coś ocalało. Ze zdumieniem stwierdzamy także, iż ocalał Dąb Piłsudskiego. Przetrwał dziejowe zawieruchy, a przecież zarówno podczas wojny, jak i na początku okresu sowieckiego był zaledwie wątłą sadzonką. Ba, przetrwał nawet budowę w najbliższym sąsiedztwie sowchozowych silosów. Odnaleźliśmy go na ich zapleczu, w towarzystwie kup śmieci i odpadków. Obecnie jest to solidny i zdrowy, kilkudziesięcioletni dębczak o ładnie rozwiniętej koronie. W kilka lat po naszej wizycie jego otoczenie zostało uprzątnięte i uporządkowane. Drzewo otoczono metalowym płotkiem z bramką, na której widnieją duże inicjały ,JP". Najwięcej uroku zachował chyba zakątek nad rzeką Merą, na tyłach dawnego dworu. Rzeka co prawda została uregulowana i nieco wyprostowana, ale nadal płynie wśród rozległych łąk i przepływa u podnóża niewielkiego pagórka, na którym stała siedziba Piłsud-skich. Na skłonie od strony rzeki, za silosami, zachował się spory fragment granitowej ob-murówki dawnego plateau. Nad wodą rośnie kilka ostatnich zu-łowskich drzew, z których najstarsze, zwłaszcza okazała, samotna lipa, z pewnością pamiętają małego Ziuka. Przy mostku na Merze leżą wydobyte z rzecznego błota frag menty muru dawnego młyna. Już w lesie, w odległości kilkuset me trów od terenów dworskich, na Dąb Piłsudskiego w Zułowie Brat Piłsudskiego spiskuje z bratem Lenina 33J 338 Sławny Józef, zapomniany Bronisław niewielkim piaszczystym pagórku wśród sosen stoi wzniesiony w 1937 r. drewniany budynek tzw. oficyny w kształcie dworku z gankiem nakrytego wysokim dachem. Został on zaprojektowany przez wileńskiego architekta Jana Borowskiego z przeznaczeniem na ekspozycję muzealną. Obecnie jest domem mieszkalnym. Jak się dowiedzieliśmy, we wsi Zułów zachował się jeszcze jeden obiekt zułowskiego rezerwatu - niewielki budynek stacyjki kolejowej, dziś pozbawiony niestety charakterystycznego podcienia i również zamieniony na dom mieszkalny. Po latach zdecydowanej wrogości władz wobec postaci Pił-sudskiego, zarówno w okresie radzieckim, jak i w pierwszych latach niepodległości Litwy, obecnie atmosfera wokół niej się zmienia i wileńscy Polacy myślą nawet o utworzeniu w Zuło-wie niewielkiego muzeum Marszałka. P omnikowa postać Józefa Piłsudskiego jest na tyle znana i opisana w tylu publikacjach, że nie ma potrzeby przeznaczać tu miejsca na przedstawianie jego życia i czynów. Warto natomiast poświęcić nieco uwagi jego starszemu o rok bratu Bronisławowi (1866-1918), który także urodził się w Zułowie, a dziś jest zupełnie zapomniany i skryty w cieniu Józefa. Jego życiorys to gotowy scenariusz pasjonującego filmu. Był to wybitny etnograf i badacz ludów Dalekiego Wschodu, a zwłaszcza tajemniczego ludu Ajnów, zamieszkującego niegdyś archipelag wysp japońskich, Sachalin i Wyspy Kurylskie, który do naszych czasów przetrwał jedynie na wyspie Hokkaido, w społeczności liczącej zaledwie kilkanaście tysięcy osób. Bronisław jest do dziś bardzo ceniony w Japonii i wymieniany w tamtejszych podręcznikach szkolnych. Paradoksalnie, początkowo to właśnie on, a nie jego młodszy brat, bardziej zaangażował się w działalność rewolucyjną. Patriotyczne wychowanie domowe sprawiło, że podczas studiów na wydziale prawa Uniwersytetu Petersburskiego związał się z rewolucjonizującą młodzieżą rosyjską i w 1887 r. wraz z kilkunastoma towarzyszami, wśród których był m.in. brat Lenina - Aleksander Uljanow, został aresztowany w związku z przygotowywaniem zamachu na cara Aleksandra III. Uljanowa wraz z kilku innymi spiskowcami stracono, a Piłsudskiego skazano na piętnaście lat katorgi i zesłano na Sachalin, choć jego udział w całym przedsięwzięciu był dość przypadkowy, bowiem z założenia był on przeciwny przemocy i terrorowi. W tym samym procesie aresztowano także Józefa Piłsudskiego, którego związek ze sprawą był jeszcze bardziej problematyczny. Również on trafił na Sybir, otrzymując wyrok pięciu lat zesłania. Józef starał się o odbywanie kary na Sachalinie, wspólnie z bratem, który był słabego zdrowia i wymagał opieki. Odmówiono mu jednak i wszystko wskazuje na to, że bracia już się nigdy nie spotkali. Trzeba w tym miejscu dodać, że na Bronisław Piłsudski starania o złagodzenie wyroku synów (Bronisławowi groziła nawet kara śmierci) Józef Wincenty Piłsudski wyłożył niemałe sumy, co w znacznej mierze przyczyniło się do jego ruiny finansowej i konieczności sprzedania pozostałych mu jeszcze dóbr na Żmudzi. W związku z procesem Stanisław Cat-Mackiewicz w swej książce o Piłsudskim zauważa: "Nas ten spisek interesuje przede wszystkim jako tło do historii życia Piłsudskiego, jako pewien zapach, pewien klimat epoki i związanego z tą epoką środowiska, z którym miai Piłsudski młodzieniec do czynienia, a także ze względu na fakt fascynujący imaginację historyków, że w tym spisku spotkali się starszy brat Lenina ze starszym bratem Piłsudskiego." Ciekawy opis miejscowości Rykowskoje na Sachalinie, w której odbywał zesłanie Bronisław Piłsudski, pozostawił w książce Sachalin Antoni Czechów: "Pośrodku sioła jest wielki plac, na nim cerkiew, ale naokoło placu nie sklepy jak u nas, ale budynki więzienne i mieszkania dozorców. Kiedy przechodzisz po placu, to wyobraźnia ci podsuwa, że szumi na nim jarmark wesoły, ze słychać głosy Cyganów handlujących końmi, że pachnie dziegciem i świeżym nawozem, że zmęczone krowy porykują, że dźwięki harmonijek mieszają się z pijaną pieśnią - nic z tego; 340 Wśród Ajnów na Sachalinie obraz ten rozwiewa się jak dym i słyszysz tylko dokuczliwy dźwięk kajdan i głuche kroki aresztantów i wartowników idących przez plac do więzienia. Turmę w Rykowsłdm wybudowano niedawno. Podobna jest do innych na Sachalinie: drewniane baraki, w środku brud i nędza. Zresztą wydala mi się najlepszą turmą na Sachalinie. Kucharze od kaszy i piekarze od chleba są zdyscyplinowani i porządni, a nawet dozorcy nie są tacy syci, majestatycznie tępi i chamscy jak w Aleksandrowsku lub Due." Po śmierci Aleksandra III w 1894 r. Bronisław Piłsudski w wyniku amnestii częściowo odzyskał wolność - uwolniono go z katorgi, ale bez prawa powrotu do Europy. Wkrótce znalazł dobrą pracę - został kustoszem Muzeum Regionalnego we Władywostoku. Tu rozwijał rozbudzone podczas katorgi zainteresowania etnologiczne i niebawem wrócił na Sachalin - tym razem jako wysłannik carskiej Akademii Nauk, z misją badania zamieszkujących wyspę ludów. Najciekawszym z nich byli Ajnowie, którzy stali się wielką pasją naukowca. Fascynacja Ajnami był tak silna, że Piłsudski w 1902 r. zamieszkał wśród nich na Sachalinie, poślubił siostrzenicę jednego z ajnuskich wodzów i miał z nią syna i córkę. Do dziś żyją jego ajnuscy krewni. Ten tajemniczy lud, którego pochodzenia ani pokrewieństwa z jakąkolwiek inną grupą etniczną do dziś nie udało się nauce stwierdzić, według własnej teorii przybył na Ziemię... z kosmosu. Ajnowie są przedstawicielami rasy białej - wysocy, postawni, jasnowłosi. Byli pierwotnymi mieszkańcami wysp japońskich, Sachalina i Ku-ryli. Późniejszy przybysze - Japończycy i Rosjanie - bezwzględnie tępili ich i prześladowali. Ich oryginalną kulturę znamy dziś przede wszystkim dzięki pionierskim badaniom Piisudskiego, prowadzonym na Sachalinie oraz na japońskiej wyspie Hokkaido, na którą udał się ze specjalną misją w 1903 r. w towarzystwie innego polskiego zesłańca, pisarza Wacława Sieroszewskiego. Bronisław szczegółowo opisał zwyczaje i kulturę Ajnów, utrwalił ich tradycyjne stroje i obrzędy na licznych fotografiach, a nawet dokonał dźwiękowych nagrań ich muzyki i śpiewu, zapisawszy je za pomocą fonografu na pokrytych woskiem walcach. Wybuch wojny rosyjsko-japońskiej spowodował przerwanie badań, a zajęcie Sachalina przez Japończyków stało się okazją do opuszczenia miejsca zsyłki. Ajnowie nie pozwolili jednak Piłsudskiemu zabrać ze sobą rodziny. Porzucił ją w 1905 r., wyjedżając z Sachalina na zawsze. Początkowo przebywał w Japo- Nagrania odkryte na strychu w Zakopanem 3J nii, a później przez Amerykę i Francję przedostał się na ziemie polskie, do Galicji. Mieszkał w Krakowie i we Lwowie, wreszcie osiadł w Zakopanem, gdzie opracowywał materiały dotyczące Ajnów, badał folklor polskich gór, brał udział w organizowaniu Muzeum Tatrzańskiego. Gdy wybuchła I wojna światowa i Rosjanie zbliżyli się do Krakowa, Bronisław Piłsudski wyjechał na Zachód. Po pobycie w Austrii i Szwajcarii osiadł w Paryżu, gdzie w 1918 r. popełnił samobójstwo, rzucając się do Sekwany. Mocno zniszczone nagrania fonograficzne Piłsudskiego, znalezione w 1930 r. na strychu domu w Zakopanem i przewiezione do magazynu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, dopiero w latach osiemdziesiątych za sprawą polskiego etnologa i entuzjasty Piłsudskiego - Alfreda F. Majewicza - trafiły do Japonii, gdzie zrobiły furorę. Japończycy poddali woskowe wałki starannej konserwacji i rekonstrukcji, zbudowali także specjalny laserowy czytnik, dzięki któremu udało się nagrania odtworzyć. W atmosferze szerzącej się mody na kulturę Ajnów, w ostatniej chwili niemal uratowanych od całkowitej zagłady i uznanych za fenomen etniczny, zapisy Piłsudskiego posłużyły jako podstawa rekonstrukcji zaginionej kultury muzycznej tego ludu. Z inicjatywy Majewicza, obecnie profesora UAM, odbyły się już trzy międzynarodowe konferencje poświęcone Bronisławowi Piłsudskiemu, pierwsza w 1984 r. w Japonii, druga w 1991 r. na Sachalinie, gdzie w 125. rocznicę urodzin uczonego odsłonięto jego pomnik, trzecia w 1999 r. w Krakowie i Zakopanem. W przygotowaniu jest monumentalne, siedmiotomowe wydanie dzieł Piłsudskiego w języku angielskim. Do przypomnienia tej barwnej i nietuzinkowej postaci przyczyniły się także film telewizyjny o Pił-sudskim i Ajnach nakręcony w 1999 r. przez Stefana Szlachtycza oraz opublikowany w tym samym roku artykuł tegoż autora w "Magazy- :-. nie Gazety Wyborczej" (skąd zaczerpnąłem większość powyższych informacji). P o obejrzeniu terenu majątku w Zułowie udajemy się jeszcze na północ, do lasu za torem kolejowym, gdzie według opisów i przedwojennej mapy miała znajdować się wzniesiona w 1831 r. klasycystyczna kaplica grobowa Michałow-skich, wcześniejszych właścicieli Zułowa. Pochowano w niej marszałka szlachty święciańskiej Joachima Michałowskiego 342 Kaplica grobowa Michałowskich (zm. 1831) - po kądzieli pradziada Józefa Piłsudskiego. Spoczywały tu także szczątki jego żony Ludwiki z Taraszkie-wiczów (zm. 1838) i syna Wiktora (zm. 1852). Była to nieduża, ale dość wysoka budowla na planie prostokąta, z wydatnym portykiem o dwu kolumnach dźwigających trójkątny fronton. W 1919 r. kaplicę, zniszczoną i zbezczeszczoną przez Niemców podczas I wojny światowej, którzy szukali w niej ukrytych skarbów, odbudowali legioniści Piłsudskiego, umieszczając na niej tablicę z czarnego kamienia z napisem: "Tu spoczywa śp. Joachim Michałowski z Zułowa, Dziad naszego ukochanego Komendanta Józefa Piłsudskiego, Wodza i naczelnika Państwa. Przez bezgraniczną cześć i posłuszeństwo dla Niego, rozrzucone przez barbarzyńców - Niemców drogie nam zwłoki śp. Joachima Michałowskiego zebraliśmy. Cześć Im! Oficerowie i żołnierze 5 komp. 5 p.p.leg. forpoczty - Baluli dn. 12.Y1919 r.". Dziś z niemałym trudem odnajdujemy w gąszczu zarośli zdewastowane resztki czterech ceglanych ścian, tworzących zrąb budowli na planie kwadratu. Po tablicy oczywiście nie pozostał nawet ślad. Ze zniszczeń dokonanych przez kolejnych barbarzyńców - sowieckich - nie ma już komu odbudować kaplicy... Kilometr na północ od smutnych resztek kaplicy, w otoczeniu lasów i mszarów, leży bagienne jezioro Piorun, które zyskało pewną sławę, jako że przyszły Marszałek o mało nie Przygoda nad jeziorem Piorun 343 postradał tu życia. Było to już w okresie, gdy Piłsudscy mieszkali w Wilnie, a Zułów odwiedzali tylko w okresie letnim. Tak mówi o tym, co przydarzyło się paniczom ze dworu, jeden z mieszkańców wsi we wspomnieniach zanotowanych w 1934 r. i cytowanych przez A. A. Bajor: "Lubili oni chodzić nad jezioro Piorun i tam spędzać czas. Często też brali ze sobą samowar, bułki, kiełbasę... Chodzili nad to jezioro łapać ryby. Jeżeli goście byli albo koledzy, studenci, mój ojciec dowoził ich parą, albo nawet czwórką koni do jeziora. Pewnego razu to Pan Marszałek swoje upodobanie do jazdy łodzią po Piorunie ledwie że nie przypłacił życiem. Miałem ja wówczas lat dwanaście, a było to tak: Józef Piłsudstd w młodości Pan Marszałek z kolegami wypłynęli na Piorun łodzią, ale jak na nieszczęście tak się stało, że wsiedli do zepsutej łodzi. Kiedy byli już prawie na samym środku, do łodzi zaczęła napływać woda. Nikt z kolegów Marszałka nie został na brzegu, nie było komu pospieszyć im z pomocą. Ale na szczęście w ta pora byli na brzegu mój ojciec Jan i mój starszy brat Napoleon. Dojrzeli oni niebezpieczeństwo grożące paniczom, więc wzięli czym prędzej jedną, jedyną łódź, jaka była na brzegu i czym prędzej pospieszyli na pomoc. Tamta łódź, z paniczami, była już na pół zalana. Ale i w tej dobrej łodzi też już było dużo wody. Ale ojciec mój chwycił się z całych sił do wioseł, a brat starszy, Napoleon, do czerpaka, zaczął wylewać nim wodę. Nu i takim porządkiem przypłynęli do brzegu. Później to panicze pozrzucali spodnie i kalsony, powykręcali i suszyli się. A mojemu ojcu i bratu kazali, żeby o tym nikomu nie mówili..." Jezioro Piorun otoczone jest bagnistymi lasami i tylko z jednej strony jest dostęp do brzegu. To zapewne stąd wyruszyli "panicze" na przejażdżkę łódką. Woda w jeziorze ma niesamowity odcień krwistoczerwony, co jest skutkiem dużej zawarto- 344 Powiewiórka ści związków żelaza z okolicznych pokładów rudy darniowej, a także torfu z bagien wokół jeziora. W racamy do szosy w Zułowie, skąd autobusem udajemy się do odległej o 8 km na zachód Powiewiórki. We wsi tej znajduje się kościół, w którym ochrzczone były wszystkie urodzone w Zułowie dzieci Piłsudskich, w tym Józef. Szosa biegnie przez lasy, trasą dawnego traktu z czasów carycy Katarzyny II, obsadzonego niegdyś czterema rzędami starych brzóz. Tym traktem Piłsudscy jeździli bryczką do kościoła. Obecnie z sędziwych brzóz pozostały tylko pojedyncze drzewa. Dzieje wsi Powiewiórka (lit. Pavovere) nierozerwalnie wiążą się z sąsiednim majątkiem Sorokpol. Dawniej była ona miasteczkiem należącym do majątku i nosiła tę samą co on nazwę, toteż kościół i parafia w Powiewiórce do dziś nazywane są sorokpolskimi. Nazwa pochodzi od rodu Soroków, XVIII-wiecznych właścicieli, którzy założyli miasteczko i ufundowali kościół. Wcześniejsze dzieje tych dóbr nie są znane. W XIX w. Sorokpol odziedziczyli Sołtanowie. Według spisu z 1866 r. miasteczko liczyło zaledwie 170 mieszkańców. Przed I wojną światową dziedzicami majątku byli Kozłowscy, od których kupił go przybyły z Rosji Niemiec Sommer, ożeniony z miejscową Polką. Som-merowie pozostali właścicielami Sorokpola do II wojny światowej. Kościół w Powiewiórce Najcenniejszym, a właściwie jedynym zabytkiem Powiewiórki, jest ładny, choć niewielki, drewniany kościół p.w. św. Kazimierza, ufundowany przez chorążego zawilejskiego Leona Sorokę i jego żonę Gertrudę i zbudowany w latach 1774-75 (według innych źródeł "Niemowlę płci męskiej imieniem Józef..." 345 w 1750 r.), a gruntownie przebudowany w 1851 r. Jest to bezwieżowa budowla na planie prostokąta, z dwiema niewielkimi, niskimi zakrystiami, na wysokiej kamiennej podmurówce. Wejście poprzedza niewielki, czterosłupowy ganek, do którego wiodą kamienne schody. W wyposażeniu wnętrza wyróżniają się: ołtarz główny ozdobiony rzeźbami aniołów, z XIX-wiecznym obrazem św. Kazimierza, oraz dwa obrazy XVIII-wieczne - "Św. Franciszek" i "Św. Antoni". Na chórze znajduje się ozdobna tablica wykonana przez parafian z napisem: "Kościół Sorokpolski, miejsce chrztu Marszałka Józefa Piłsudskiego, Wodza Narodu, od synów tej ziemi". Do drugiej wojny światowej w archiwum parafialnym była przechowywana sporządzona w języku rosyjskim metryka (nie wiem, czy się zachowała do naszych czasów) głosząca: "Rok 1867, dnia 15 grudnia w Sorokpolu, w kościele rzymsko--katolickim ksiądz Tomasz Woliński, proboszcz tego kościoła ochrzcił z zachowaniem wszystkich obrządków Sakramentu imieniem Józef Klemens niemowlę płci męskiej urodzone tegoż 1867 roku dnia 5 grudnia w dobrach Zulówparafji Sorokpolskiej, syna małżonków ślubnych Józefa i Marji z BillewiczówPiłsudskich stanu szlacheckiego. Trzymali do chrztu Józef Marcinkowski z Konstancją Rogalską, oboje szlachetnie urodzeni." Obok kościoła stoi dwukondygnacyjna, czworoboczna, drewniana dzwonnica z galeryjką, zbudowana w 1875 r. na kamiennej podmurówce. Wewnątrz trzy dzwony z końca XVIII w., noszące nazwy: "Św. Kazimierz" (największy), "Św. Klemens" i "Św. Jan". Dziedziniec kościoła otacza kamienne ogrodzenie i stare drzewa. Zachował się ciekawy kwestionariusz z 1928 r., w którym ówczesny proboszcz powiewiórski, Józef Władysław Sarosiek opisuje kościół, a także okolicznych parafian, o których nie jest najlepszego mniemania (cyt. za A. A. Bajor): "Innowierców w parafii prawosławnych osób 70, staroobrzędowców ze 200, jedna rodzina tatarów i jedna rodzina mojżeszowego wyznania, 5 osób luteran. Świątyń swoich nie mają oprócz staroobrzędowców w Streipiszkach. Rodzina żydów mieszka w majątku Zułowo. , : 346 "Mocno ochotni są do hultajstwa..." Do zwyczajów parafji jest wyprawianie biesiad pogrzebowych, weselnych, chrzcin, czasami egzekwji, a najwięcej wieczorynek z pijatyką i bijatyką. Mocno ochotni są do hultajstwa i świętkowania po cztery dni Świąt Bożego Narodzenia, Wielkanocy i Zielonych Świąt, natomiast nie są wstrzemięźliwi w jedzeniu i piciu, nawet w Wielkim Poście, adwencie, w wigilję, a nawet i piątkami żrą mięso. Natomiast przyzwoitych dobrych obyczajów nie zauważyłem, nawet w kościele różaniec lub godzinki śpiewają jeden albo dwóch na przemianę, a jak owych nie ma to cisza w kościele. Późnią się nawet na mszę, pomimo że o 11 godzinie nabożeństwo się rozpoczyna. A są osobniki co wychodzą do kościoła a w piwiarni czas spędzają lub przed kościołem, nie będąc wcale w kościele. Charaktery ludności są przewrotnie plotkarskie, podstępne, chytre, złośliwe, nikomu dobrze nie życzliwe, zazdrosne, cieszące się z cudzego nieszczęścia, lub gdy podstemp im się uda, by komuś szkodę na słowach czy majątku zrobić, to wówczas mają prawdziwą uciechę i radość. Nikomu wierzyć nie można, choć umieją minę dobrotliwą ułożyć. Zarazem są pieniacze uparci, choć nie ma słuszności, byle na swoim postawić." Ta chyba jednak niezbyt sprawiedliwa opinia kontrastuje z nostalgicznymi wspomnieniami Antoniego Kawerskiego (Wileńszczy-zna ich ojczyzną), który w okolicach Powiewiórki spędził dzieciństwo: "Skład etniczny mieszkańców wielu tych wiosek i zaścianków nie był jednorodny. Znajdowały się tu wsie litewskie lub zamieszkałe przez dwie nacje: Polaków i Litwinów, czy też Litwinów i Białorusinów, np. w dużej wsi Dołmiły żyli i żyją Litwini i Białorusini. Im bliżej Swię-cian, tym więcej występowało wsi i osad litewskich. We wsi Zułów, leżącej nie opodal święciańskiego gościńca, mieszkali przeważnie Polacy i Białorusini. Polskie Kresy zawsze stanowiły mozaikę narodowościową. Prze całe stulecia ludzie potrafili tu żyć w symbiozie i względnej zgodzie, określając często swą narodowość jako "mytutejsi". Występowały w rym rejonie również wioski i zaścianki wyłącznie polskie. (...) Pejzaż wiecznie zielonego, bezkresnego lasu i wijącej się na jego obrzeżach rzeki Mery, tej samej, która nieco wcześniej owija dziedziniec dawnego dworu Piłsudskich, utrwaliły się w mojej pamięci jako nostalgiczny obraz tamtego czasu. Do dzisiaj zresztą słyszę śpiewną mowę, czuję zapach suszonych grzybów w chlebowym piecu i wiszących na nich wianuszków schnących jabłek i gruszek pokrojonych Na cmentarzu parafialnym 347 w plastry, mam w ustach smak blinów "na rozczynce", a przede wszystkim na wileński sposób wyrabianych kiełbas, szynek i baleronów, przemyślnie solonych, nacieranych saletrą, zielem i pieprzem, a następnie wędzonych w jałowcowym dymie. To wszystko jest przeszłością, której tak bardzo chcę bronić przed teraźniejszością. Bo choć żyją tam moi, coraz to odleglejsi krewni, nie zniszczeni i nie zlituanizowani jeszcze, to ich "dzisiaj" jakże jest inne od "wczoraj" ich rodziców i dziadków. Tkwią w "swojej" polskości, chociaż ta Polska nie jest skłonna przybliżyć się do nich. Żyją w otoczeniu nie zawsze im przychylnym. Najlepiej czują się w swojej wiosce, przysiółku, wśród swoich. To, co utwierdza ich w przekonaniu, że tu żyć muszą - to ziemia, jej najbliższy krąg - mała ojczyzna, gdzie rodzi się chleb z ich znojnej pracy, i która przechowuje doczesne szczątki przodków i najbliższych, do niedawna żyjących, których kres życia tu poczętego także tutaj dobiegł końca." Niedaleko kościoła leży w otoczeniu starych drzew cmentarz parafialny. Stosunkowo niewiele tu starych mogił. Do najbardziej interesujących należą grób księdza Tomasza Woliń-skiego (zm. 1878), który chrzcił Marszałka, oraz chorążyny Sorokowej (zm. 1874), żony właściciela majątku Sorokpol. Na nagrobkach powtarzają się nazwiska okolicznych polskich rodzin: Lipińskich, Piekarskich, Żejmów, Witkiewiczów. Ci ostatni, szeroko rozrodzeni na Żmudzi, byli skoligaceni z Pił-sudskimi i mieszkali jako rezydenci w zułowskim dworze. Z litewskich Witkiewiczów pochodzą też przodkowie Stanisława Ignacego Witkiewicza - Witkacego, który był dalekim krewnym Marszałka. Jego ojca, Stanisława Witkiewicza, łączyły z Piłsudskim więzy długoletniej przyjaźni. Na terenie dawnego majątku Sorokpol, położonego o 1,5 km na wschód od Powiewiórki, nie ocalały żadne zabudowania. Pozostała jedynie resztka zdziczałego parku, zarośnięty, na wpół wyschnięty staw dworski oraz kilka starych, spróchniałych wierzb, wyznaczających dawną aleję prowadzącą od gościńca do dworu. W lesie na północ od Powiewiórki, przy drodze z Podbro-dzia do wsi Kocielniki, wznoszą się liczne, położone blisko siebie niewielkie kurhany. Według miejscowej tradycji po- 348 Błędne spojrzenie Napoleona chowani są tam żołnierze polegli w bitwie kawaleryjskiej, jaką w 1812 r. stoczyła tu napoleońska dywizja generała Sebastia-niego z jazdą rosyjską. Z wydarzeniami tymi wiąże się lokalna legenda cytowana przez Antoniego Kawerskiego: "Kiedy wojska napoleońskie wyruszyły już z Wilna, przyszły nagle wieści, że cofanie się Rosjan jest tylko manewrem, gdyż w okolicach Święcian zbierają się większe oddziały rosyjskie, zagrażające skrzydłu armii francuskiej. Sam więc cesarz Napoleon na czele dwóch szwadronów polskich ułanów ruszył w Swięciańskie, aby sprawdzić faktyczny stan rzeczy. W czasie tego zwiadu, przejeżdżając okolicami Powiewiórki zatrzymał się na wzgórzu, z którego długo oglądał piękny, pagórkowaty teren. Z tego wzgórza widać było także i Zułów. Wzrok Napoleona, silny i przenikliwy, pozostał tutaj na stale i błąkał się po okolicy, od czasu do czasu dając znać o sobie błędnymi ognikami. Po 1867 r. (rok urodzenia Marszałka) zauważono, że ogniki więcej się już nie pojawiają, tak jakby spełniły swoje zadanie, znalazłszy nowe wcielenie." W Powiewiórce kończy się już nasza wyprawa. Wsiadamy do pociągu, który przez Podbrodzie powiezie nas do Wilna. Na trasie przejazdu koleją leży wśród rozległych lasów jeszcze jedna miejscowość związana z nazwiskiem Pił-sudskiego. To Bezdany (lit. Bezdonys). Z okien wagonu widzimy wieżę dworu w dawnym majątku ziemskim. Król Zygmunt Stary nadał tutejsze dobra w 1516 r. horodniczemu wileńskiemu Ulrykowi Hojzjuszowi. Jego wnuk, również Ulryk, sprzedał je w 1605 r. kanonikowi wileńskiemu Wilczopolskiemu, który w cztery lata później podarował je jezuitom wileńskim. W ich posiadaniu Bezdany pozostawały aż do kasaty zakonu w 1773 r. Przebywał tu i tworzył znakomity jezuicki poeta Maciej Kazimierz Sarbiewski. Po kasacie przywilejem króla Stanisława Augusta Poniatow-skiego majątek otrzymał wojewoda wileński Mikołaj Łopaciń-ski. To właśnie Łopacińscy albo ich nieznani z nazwiska następcy wznieśli na przełomie XIX i XX w. eklektyczny dwór Akcja w Bezdanach 349 o nieregularnej bryle, z czworoboczną wieżą, która przyciągnęła naszą uwagę. Bardziej jednak interesuje nas niepozorny, drewniany budynek stacji kolejowej w Bezdanach, ozdobiony dekoracyjnie wyciętymi drewnianymi listewkami, podobny do setek takich stacyjek budowanych według typowych projektów na terenie całego Cesarstwa Rosyjskiego w drugiej połowie XIX w. W poczekalni zachował się nawet oryginalny, żeliwny piec. Stacyjka ta była świadkiem wydarzenia, które rozsławiło Bezdany jeśli nie na całą Europę, to z pewnością na całą Rosję i ziemie polskie. Tym wydarzeniem był śmiały napad na rosyjski pociąg, zorganizowany przez bojówkę PPS Frakcji Rewolucyjnej w dniu 26 września 1908 r. Akcję zaplanował i osobiście nią dowodził Józef Piłsudski, a wzięło w niej udział łącznie 20 bojowców, w tym późniejsi dygnitarze międzywojennej Polski - Walery Sławek i Aleksander Prystor oraz przyszła żona Piłsud-skiego - Aleksandra Szczerbicka. Oto przebieg wypadków opisany w jej wspomnieniach: "Piłsudski postanowił dokonać napadu na pociąg na stacji Bezdany, 26 września 1908 r. Wiedziano, że w wagonie pocztowym ma być większa suma pieniędzy. Był to najbardziej ambitny i najśmielszy tego rodzaju atak Bojówki. Wzięło w nim udział szesnastu mężczyzn i cztery kobiety, między którymi znajdowałam się i ja. Bezdany są małą stacją kolejową, niedaleko Wilna, na której w owych czasach zatrzymywał się pociąg wiozący, w oznaczone dni, pieniądze do Petersburga. Jeden z członków Frakcji Rewolucyjnej dzięki swoim kontaktom dostarczył nam potrzebnych wiadomości. Mieliśmy dużo czasu na poczynienie odpowiednich przygotowań. (...) Dokładnie poznałam wszystkie ścieżki w lesie, prowadzące z Wilna do Bezdan. Prawie wszystkich bojowców oprowadzałam po nich. W lipcu przeniosłam się (...) do domu we wsi Jedlinka, położonej o kilkadziesiąt wiorst od Bezdan. Sprawdzałam w terenie, czy wszystkie drogi w rejonie Bezdan są na mapie i sprawdzałam, czy drogi oznaczone na mapie sztabowej są prawidłowo oznaczone od Jedlinki w stronę Bezdan. Okazało się, że mapy strategiczne rosyjskie były niedokładne. Poprawiłam, gdzie mogłam. Mapa ta miała służyć Pił-sudskiemu i Momentowiczowi przy wycofaniu się na Jedlinkę. (...) Rozsmakowaliśmy się w Kresach... Wieczorem 26 września sześciu ludzi ze Sławkiem na czele wsiadło do pociągu idącego przez Bezdany. Mieli oni zająć się eskortą wagonu pocztowego, podczas gdy reszta zamachowców dotarła do Bezdan w pojedynkę lub parami, czekając na pociąg. Jeden z nich, Franciszek Gibalski, zabawiał się flirtem z jakąś Żydóweczka, drugi chrapał na ławie, udając pijanego. Piłsudski i Prystor przygotowali petardy. Jerzy Sawicki czekał z bryczką obok stacji. Ja i Prystorowa czekałyśmy na nich w dwóch oddzielnych chatach, wynajętych na letnisko. Prystorowa w Borkach, ja w Jedlince. Gdy tylko pociąg wtoczył się na stację, atakujący otoczyli go ze wszystkich stron. Nastąpiła krótka wymiana strzałów, jeden żołnierz został zabity, pięciu było rannych. Moment zaskoczenia wykorzystany został w stu procentach. Sławek ze swymi ludźmi rozbroił eskortę w mgnieniu oka. Pasażerów i urzędników kolejowych pilnowano pod rewolwerami, przecięto druty telefoniczne i zablokowano sygnały. Piłsudski, Arciszewski i Prystor weszli do wagonu pocztowego, rozbili dynamitem żelazne skrzynie i załadowali pieniądze w worki. W oddali dał się słyszeć odgłos drugiego pociągu. Czasu już wiele nie było. Skoczyli na bryczkę i cwałem ruszyli w las. Tam rozdzielili się. Arciszewski i Prystor poszli do Borek. Piłsudski i Momentowicz z najcięższymi walizami po długiej i niebezpiecznej jeździe dotarli do chaty w Jedlince, gdzie czekałam na nich." Łupem bojowców padła niebagatelna suma 200 tyś. rubli. Carska policja pomimo szeroko zakrojonego śledztwa nie odnalazła pieniędzy. Akcja odbyła się bez strat własnych. Dopiero znacznie później dwóch z mniej znaczących uczestników akcji zostało aresztowanych i zesłanych na Sybir. Z Bezdan przez lasy pociąg zmierza ku Wilnu. Tu zamykamy wielki krąg podróży po północnej Wileńszczyźnie. Po kilkugodzinnym pobycie w mieście, żegnani przez Wileńskich Włóczęgów, wsiadamy do pociągu do Warszawy. T ak zakończyła się nasza pierwsza kresowa wyprawa. W ciągu następnych dziesięciu lat odbyłem kilkadziesiąt następnych; w wielu towarzyszyli mi uczestnicy tego pierwszego, pionierskiego wyjazdu. Rozsmakowaliśmy się w Kresach... Literatura Aftanazy R.: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 1. Województwa mińskie, mścislawskie, połockie, witebskie, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991. Aftanazy R.: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 4. Województwo wileńskie, Ossolineum, Wrocław-Warszawa- -Kraków 1993. Aftanazy R.: Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. Tom 11. Województwo kijowskie oraz uzupełnienia do tomów 1-10, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1997. Archieałogija i numizmatyka Bielarusi. Encykłapiedyja, Biełaruskaja Encykłapiedyja, Mińsk 1993. Architektura Biełarusi. Encykłapiedyczny dawiednik, Biełaruskaja En- cykłapedyja, Mińsk 1993. Bajor A. A.: Piorun, jezioro czerwone. Zułów wczoraj i dziś, Wydawnictwo Polskie w Wilnie, Wilno 1995. Baliński M., Lipiński T.: Starożytna Polska, t. I-III, Wyd. S. Orgel- brandta, Warszawa 1843-1846. Bułhak J.: Wędrówki fotografa w słowie i obrazie. Zeszyt 4-5. Na- rocz. Największe jezioro w Polsce, nakładem Stanisława Turskiego, Wilno-Warszawa-Poznań-Lublin 1935. Chodźko L: Pisma, t. I-II, Wilno 1880. Citou A.: Hieraldyka biełaruskich miestau (XVI-paczatakXXst), "Po-łymia", Mińsk 1998. Eberhardt P.: Przemiany narodowościowe na Białorusi, Editions Spotkania, Warszawa 1994. Encykłapiedyja historyi Biełarusi, 1.1-4, Biełaruskaja Encykłapiedyja, Mińsk 1993-97. Fiedoruk A. T.: Sadowo-parkowoje iskusstwo Biełorussii, "Urażaj", Mińsk 1989. Literatura 353 352 Literatura Fikus D.: Pseudonim "Łupaszka", Agencja Omnipress, Warszawa 1990. Grunt-Mejer Z. M.: Partyzancka brygada "Kmicica". Wileńszczyzna 1943, Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej - Oddział w Bydgoszczy, Bydgoszcz 1997. Hedemann O.: Historia powiatu braslawskiego, Wilno 1930. Jaroszewicz-Pieresławcew Z.: Starowiercy w Polsce i ich księgi, Ośrodek Badań Naukowych im. W. Kętrzyńskiego, Olsztyn 1995. Jasiewicz K.: Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939-1956, Pomost / Alfa, Warszawa 1995. Karpowicz T.: Balabuszka - złoty lis, LSW, Warszawa 1978. Karpowicz T.: Lato po indiańsku, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1967. Karpowicz T.: Moja wojna, "Yocatio", Warszawa 1997. Karpowicz T.: Piewca kniei, LSW, Warszawa 1970. Karpowicz T.: Szlakiem czarnego zwierza, LSW, Warszawa 1977. Karpowicz T.: Żelazny Wilk, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1965. Kawerski A.: Wileńszczyzna ich ojczyzną, Warszawa 1995. Komaiszko L.: Nawet ptaki wracają. Zbiór reportaży o życiu Polaków poza Polską, Lublin 1999. Kopeć J.: Dziennik Józefa Kopcia, brygadiera wojsk polskich, opr. A. Kuczyński i Z. Wójcik, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Stowarzyszenie "Wspólnota Polska", Warszawa-Wrocław 1995. Korwin-Milewski H.: Siedemdziesiąt lat wspomnień, "Gryf", Warszawa 1993. Krahel T.: Męczennicy z Berezwecza, Białystok 1998. Krauze K.: Ostatni raport, Wileński Przekaz nr 3, Gdańsk 1992. Łopalewski T: Między Niemnem a Dźwiną. Ziemia Wileńska i Nowogrodzka, PWN, Warszawa-Kraków 1990 (reprint wydania przedwojennego). Mackiewicz J.: Bunt rojstów, "Gryf", Warszawa 1990. Mackiewicz-Cat S.: Klucz do Pilsudskiego, "Iskry", Warszawa 1992. Milinkiewicz M.: Sylwetki brasławian zasłużonych dla malej i wielkiej Ojczyzny, cz. I, Warszawa 1998. Miłosz Cz.: Szukanie ojczyzny, "Znak", Kraków 1992. Morawski S.: Kilka lat młodości mojej w Wilnie 1818-1825, PIW, Warszawa 1959. Morelowski M.: Zarysy sztuki wileńskiej z przewodnikiem po zabytkach między Niemnem a Dźwiną, Wilno 1939. Pamiać. Miadzielski rajon, Biełaruskaja Encykłapiedyja, Mińsk 1998. Pamiać. Mijorski rajon, Biełaruskaja Nawuka, Mińsk 1998. Pa Naraczanskamu kraju. Turysckaja karta 1:100 000, Mińsk 1992. Piłsudska A.: Wspomnienia, "Novum", Warszawa 1989. Polski Słownik Biograficzny, Polska Akademia Umiejętności, Kraków, t. III - 1937, t. V - 1939-1946. Popiński K., Kokurin A., Gurianow A.: Drogi śmierci. Ewakuacja więzień sowieckich z Kresów Wschodnich II Rzeczypospolitej w czerwcu i lipcu 1941, "Karta", Warszawa 1995. Prakopczyk L.: Dremliepamiątka dzion..., "Połymia", Mińsk 1991. Priroda Bieiorussii, Populamaja encikłopiedija, Biełorusskaja Sowiet-skaja Encikłopiedija, Mińsk 1986. Przewodnik po Polsce. Tom I. Polska Północno-Wschodnia, red. S. Le-nartowicz, Warszawa 1935. Puzynina z Guntherów G.: W Wilnie i w dworach litewskich 1815--1843, Wilno 1928. Rąkowski G.: Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Białorusi, Burchard Edition, Warszawa 1997. Rąkowski G.: Ilustrowany przewodnik po zabytkach kultury na Litwie, Burchard Edition, Warszawa 1999. Renik K.: Podpolnicy. Rozmowy z ludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi i Ukrainie, Oficyna Przeglądu Powszechnego, Warszawa 1991. Romer E.: Dziennik 1914-1918, t. 1-2, Wydawnictwo "Interlłbro", Warszawa 1995. Sawicz Cz.: Zanim czas pochłonie. Północne rubieże Rzeczypospolitej Polskiej, PoliKart, Warszawa 1995. Siedlar-Kołyszko T: Między Dźwiną a Czeremoszem. Reportaże z ziem I i II Rzeczypospolitej, t. II, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1998. Abramowiczowie 231, 269, 309 Achreraowiczowie 43 Adamowiczowie 272 Aftanazy Roman, historyk sztuki 50, 151, 203- -205 Aleksander I, car Rosji 80, 82, 85, 86, 122, 144 Aleksander III, car Rosji 339, 340 Aleksander Jagiellończyk, król polski 23, 74, 116, 120, 142, 185 Aleksandrowicz Wincenty, wójt brastawski 25 Aleksy Michajlowicz, car Rosji 121 Arciszewski, bojowiec PPS 350 August II Mocny, król polski 143, 158 August III, król polski 64, 147 B Bachmatowicz Kazimierz, malarz 310 Bajor Alwida Antonina, reporterka 331, 332, 334-335, 343, 345-346 Balcerzak Halina, mieszkanka Dzisny 165-167 Baliński Michał 234 Barclay de Tolly, wódz rosyjski 49, 82 Bartkiewiczowie 288 Behem Hans, ludwisarz 133 Behm Józef, szlachcic 117 Benedykt XIV, papież 202 Beynar Lech ->• Jasienica Białłozor Krzysztof, starosta upicki 230 Biallozorowa Elżbieta z Isajkowskich, starościna upieką 228, 229 Białokur Michał "Lach", porucznik AK 57-59 Biegańscy 233, 307 Biegańska Anna, żona B. Tyzenhauza 234 Biegański, obrońca Głębokiego 208 Biegański Stanisław, sekretarz królewski 233 Bielawski, pułkownik rosyjski 84 Billewicz Antoni, właściciel Zułowa 328 Billewiczowa Helena, żona Antoniego 328 Billewiczowie 328 Billewiczówna Maria -> Piłsudska Maria 4 Literatura l Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. I-XV, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski i W. Walewski, Warszawa 1880-1902. Stryjkowski M.: O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzMego i ruskiego..., PIW, Warszawa 1978. Surwiło J.: Wileńskimi śladami Józefa Piłsudskiego, Wilno 1992. Szawłowski R. (K. Liszewski): Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1-2, "Neriton", Warszawa 1995. Szidłowskij K. S.: Brasławskije oziera, "Połymia", Mińsk 1989. Szydłouski K. S.: Architekturna spadczyna Brasłauszczyny. Histary-czna-architekturny narys, "Połymia", Mińsk 1996. Szyłeyko J. Z.: Lepsza strona czasu, Polska Fundacja Kulturalna, Londyn 1992. Tarikow O. A.: Zamicy wgłubinach ozier, "Połymia", Mińsk 1993. Wańkowicz M.: Anoda i katoda, t. I-II, PIW, Warszawa 1981. Wisłocki A.: Przez jeziora i rzeki Brasławszczyzny, Główna Księgarnia Wojskowa, Warszawa 1934. Wołkonowski J.: Okręg Wileński Związku Walki Zbrojnej - Armii Krajowej w latach 1939-1943, "Adiutor", Warszawa 1996. Wrzesień 1939 na Kresach w relacjach, red. Cz. K. Grzelak, "Neriton", Warszawa 1999. Zbór pomnikau historyi i kultury Biefarusi. Hrodzienskaja wobłaść, red. S. W. Marcelieu, Biełaruskaja Sawieckaja Encykłapedyja, Mińsk 1986. Zbór pomnikau historyi i kultury Biełarusi. Minskaja wobłaść, kniha 2, red. S. W. Marcelieu, Biełaruskaja Sawieckaja Encykłapedyja, Mińsk 1987. Zbór pomnikau historyi i kultury Biełarusi. Wiciebskaja wobłaść, red. S. W. Marcelieu. Biełaruskaja Sawieckaja Encykłapedyja, Mińsk 1985. Żarynowie M i J.: Głębokie. Historia i zabytki, Wydawnictwa Fundacji "Historia pro Futuro"/Wydawnictwo "Gryf", Warszawa 1992. Skorowidz nazwisk Wytłuszczono nazwiska osób, o których książka traktuje obszerniej. Kursywą zapisano nazwiska osób, które występują wyłącznie jako autorzy cytowanych dzieł lub relacji. Skorowidz nie obejmuje wstępu i bibliografii. Boczkowski, rządca Szemetowszczyzny 305 Bogowicz Michał, więzień Berezwecza 216-218 Boguccy 185 Bohatkiewicz Mieczysław ks., proboszcz z Dryssy 218 Borchowie 192 Boriatyńska Leonida, księżniczka rosyjska 211 Borowski Jan, architekt 334, 338 Bortkiewicz Wincenty, dziedzic Pelikanów 71 Borys Wszeslawowicz, książę połocki 140 Boscy 302 Braczysław Jzjasławowicz, książę połocki 22 Broel-Plater Elżbieta z Potockich, dziedziczka Belmontu 51 Broel-Plater Feliks, dziedzic Belmontu 67, 69 Broel-Plater Feliks Witold, dziedzic Belmontu 51, 52 Broel-Plater Ignacy Wilhelm, dziedzic Belmontu 49 Bruegel, malarz 239 Brzostowscy 203, 230, 244 Brzostowska Anna z Hrebnickich, dziedziczka Mosarza 203 Brzostowska Anna z Platerów, żona Roberta 202, 203 Brzostowski August, hrabia 210 Brzostowski Robert, kasztelan połocki 202, 203 "Brzózka", żołnierz "Kmicica" 258 Buczyńscy 299 Buczyńska Matylda z Giintherów 299-301, 311 Buczyński Maurycy, właściciel Bolkowa 299- -300 Bujnicki Teodor, poeta 20 Buklarewicz Emilia, siostra ks. Michała 145 Buklarewicz Michał ks., przywódca partyzancki 144, 145 Bukowska Stanisława, żona "Kmicica" 253 Bulka Juozas ks., proboszcz Mosarza 201 Bułhakjan, fotografik 249, 251, 262-268, 276- -277 Birrzyńscy 144 356 Skorowidz nazwisk Skorowidz nazwisk 357 Burzyński Antoni "Kmicic", dowódca oddziału AK 231-232, 252-262, 270, 293, 325 Butlerowie 328 Butlerówna, babka Józefa Piłsudskiego 328 Byszewscy 293, 296, 299 Daniel Jan, malarz 311 Dauksz 81, 97 Dąbrowski Jarosław, dowódca w powstaniu styczniowym 306 Dąmbrowski Jerzy "Łupaszka", bohater wojny z bolszewikami 220, 261 Despot-Zenowiczowie 185, 203, 207, 208, 221, 233,241, 302, 309 Dmochowscy 151 Dmochowski Henryk, rzeźbiarz, powstaniec 151-153 Dmochowski Kazimierz, arcybiskup mohylew- ski 151 Dmochowski Michat, właściciel Zabłocia 151 Dmochowski Władysław, właściciel Zabłocia 151 Dołęga-Mostowicz Tadeusz, pisarz, 219-221, 225 Dołgorukow Jurij, generał rosyjski 45, 66 Dołmat-Isajkowscy 203, 229 Dołmat-Isajkowski Jan, właściciel Duniłowicz 229 Domaniewski Adam, porucznik WP 165 Dopichio Mowsza, rabin widzki 83 DowgirdSl, 97 Dowgirdowicz Cwietko 95 Dowgirdowicz Hanusz 95 Dowmunt (Dowmont), książę litewski 291, 292, 296 Dowsprung (Dowsprunk), książę litewski 328 Dowsprungowiczowie 328 Drouot Antoine, generał napoleoński 151 Drozdowicz Józef (Drazdowicz Jazep), malarz białoruski 183-184, 214, 302 Drozdowski Jan, podczaszy brasławski 143 Druccy-Lubeccy 241 Drucka-Lubecka Eleonora, właścicielka Mań- kowicz 242 Drucki-Lubecki Józef, książę 305 Dubowik Adam, architekt 225 Dumas Aleksander, pisarz 61 Dunin-Marcinkiewicz Wincenty, pisarz 310 Duninowie 309 Diirer, malarz 239 Dworzeccy 243 Dyboska, żona Mikołaja Pisaniego 85 Dybowscy 307 Dzierżyński Feliks, rewolucjonista 195-197 Dziewguć Wiktor 131 Hylzen Józef Jerzy, wojewoda mścisławski 43, 181 Hylzen Idzi, dziedzic Belmontu 43, 47 Hylzenowie 24, 51, 181 Fiedorowiczowie 185 Fikus Dariusz, publicysta 252-255, 259-261, 324-325 Fok gen., dzierżawca Widz 47 Frank Józef 49 Frąckiewiczowie 243 Iwan III, wielki książę moskiewski 23, 116 Iwan Groźny, car Rosji 159, 161, 207 Iżycki125 Charkiewicz Walerian 144 Chlapowski Dezydery, generał polski 163 Chodkiewicz Jan Karol, hetman 208 Ghodkiewicz Roman 159 Chodkiewiczowie 207 Chodźko Ignacy, pisarz 291, 303, 310 Chomińscy 269, 272, 274, 277, 280, 288, 311 Chomińscy Aleksander i Jadwiga, właściciele Konstantynowa 273 Chomińska, wojewodzina 238 Choraińska Ewa Anna Maria, żona Stanisława 274 Chomińska Teresa z Oskierków, żona Tadeusza 278 Chomiński Aleksander, dziedzic Olszewa 278 Chomiński Franciszek Ksawery, wojewoda mścisławski 278-279, 281 Chomiński Konstanty, pułkownik oszmiański 272, 273, 278 Chomiński Ludwik, dziedzic Olszewa 278 Chomiński Ludwik Jakub, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego 277-278, 280 Chomiński Stanisław, dziedzic Olszewa 274, 278, 311 Chomiński Tadeusz, chorąży zawilejski 278 Chowański Iwan, wódz rosyjski 208, 209 Chrapowiccy 114, 269 Chrapowicki Adam, właściciel Zawierza 114 Chreptowicz Joachim 279 Chrzanowscy 299 Ciechanowieccy 44, 61, 64, 65 Ciechanowiecki Jan, starosta opeski 44, 61-65 Ciechanowiecki Ksawery, brat Jana 63-64 Ciekot Antoni ks., dyrektor gimnazjum 134 Contard Bavon, generał francuski 82 Corneille, pisarz francuski 279 Curwood James, pisarz amerykański 317 Czapscy 328 Czarniecki Stefan, wojewoda ruski 209 Czartoryscy ("familia") 65 Czartoryski Michał Fryderyk ks., kanclerz litewski 64 Czechów Antoni, pisarz 339 Czechowicz Leon, powstaniec styczniowy 193 Czechowicz Szymon, malarz 311 Czerniewska Julianna "Ula", sanitariuszka 56 D Dabry, emigranci francuscy 195 Gasztołd Olbracht, magnat litewski 81 Gasztoidowie 244, 277 Giedymin, wielki książę litewski 23, 122 Giełgud Antoni, generał polski 163 Giełgudowie 328 Giergowicz Zygmunt, profesor gimnazjum 165 Gierzdowie 151 Gimbut, książę litewski 22, 23 Ginet, książę litewski 328 Giniatowicz Bartłomiej, protoplasta Piłsud- skich 328 Giniatowicz Marek 328 Giniatowicz Stanisław 328 Giron, architekt 38 Glaubitz Jan Krzysztof, architekt 218, 223 Gojbel A. architekt 235 Gołubiew Antoni, pisarz 134, 135 Górscy 326 Grabkowscy 243 Grunt-Mejer Mieczysław, historyk 255-258 Giinther Adam, właściciel Dobrowlan 308, 311 Giintherowa Aleksandra z Tyzenhauzów, żona Adama 306 Gimtherowie 309-311 Gutt Romuald prof., architekt 334 Guze Zygmunt 122-128 Gwagnin Aleksander, kronikarz 142 H Hahn Joachim, właściciel Zawierza 114 Hahn Teodor, właściciel Zawierza 114 Haller Cezary, brat Józefa 241 Haller Józef, generał WP 241 Hallerowie 241 Hedemann Otto, historyk, 29-30, 43, 47, 61, 83, 84, 117, 194 Helena, księżna litewska 23, 116, 142 Herman Iwan, generał rosyjski 82 Hildenbandowie 76 Hłaskowie 193 Hojzjusz Ulryk, horodniczy wileński 348 Holszańscy książęta 229 Holszański Paweł, biskup wileński 229 Horacy, poeta 279 Horain Michał, konfederat barski 83 Hrebnicka Anna, córka A. Koszczyca 203 Hylzen Jan August, wojewoda miński 43 Jabłońska Waleria, weteranka powstania styczniowego 266 Jałowiecki, urzędnik bankowy 126 Janiszewscy 230 Jan Kazimierz, król polski 208 Jan Paweł II, papież 145, 219 Jan III Sobieski, król polski 90, 305 ' Jarocińscy 231 Jasienica Paweł (Lech Beynar), pisarz 20 Jawnuta, książę litewski 23 Jazłowieccy 142 Jelski-Jodko Jan, powstaniec styczniowy 55, 84 Jędrychowski Stefan, wicepremier PRL 20 Judycki Mikołaj, regimentarz litewski 162 Jundziłłowie 144 K Kac, hotelarz z Dzisny 164 Kachowski, pułkownik rosyjski 83 Kaczanowski Piotr, podczaszy brasławski 121, 136 Kara Mustafa, wódz turecki 305 Karłowicz, wójt widzki 73 Karłowicz Jan, kompozytor, etnograf 307 Karłowicz Mieczysław, kompozytor 308 Karol XII, król szwedzki 143 Karpowicz Tytus, pisarz 316-323, 332 Katarzyna, żona Piotra Wielkiego 137 Katarzyna II, caryca Rosji 43, 46, 85, 344 Kawerski Antoni, pamiętnikarz 346-348 Kettler Gothard, książę kurlandzki 160 Kielpszowie 241 Kieniewiczowie 193 Kiernus, książę litewski 22, 23 Kipling Rudyard, pisarz 317 Kirkor Adam, krajoznawca 310 Kirkor Michał, generał polski 66 Kisiel Franciszek ks., proboszcz brasławski 35* -36, 70 Kiszkowie 277 Klimow, kupiec ryski 331 Kłos Juliusz prof., architekt 38 • : "Kmicic" -} Burzyński Antoni Kociełłowie 277 Elljasz ks., proboszcz Idołty 128 FevalPaul, pisarz 61 Fiedorowicz Bernard, właściciel Szarkowsz-czyzny 186 Skorowidz nazwisk 359 358 Skorowidz nazwisk Łopaciński Tadeusz, właściciel Tadulina 187, 188 Łopaciński Tomasz, wicemarszałek dziśnień- ski185 Łopaciński Tomasz, powstaniec listopadowy 193 Łopaciński Wilhelm, powstaniec styczniowy 188, 193-194 Łoś Antoni ks., proboszcz drujski 135-136 "Łupaszka" ->• Szendzielarz Zygmunt M Mackiewicz Józef, pisarz 129-130 Macłdewicz Stanisław "Cat", pisarz 327, 339 Maćkowiak Władysław ks., proboszcz Ikaini 145, 218 Maffon Stefan, dziedzic Pelikanów 71 Majewicz Alfred R, etnolog 341 Majewski, wuj Adama Mickiewicza 82, 98 Makowski T., kartograf 142 "Maks" -$• Rymsza Maksymilian I, cesarz niemiecki 243 Malchiewicz-Chełchowski Krzysztof, fundator klasztoru w Dziśnie 162 Manochin W, dowódca partyzantów radzieckich 259-260 Manuzzi Konstancja z Platerów ("Manu-czyna"), żona S. Manuzziego 48-49 Manuzzi Mikołaj ("Diabeł Północy"), awanturnik 43-48, 61, 65, 66, 84 Manuzzi Stanisław, dziedzic Belmontu 45-46, 48-49, 65-67 Manuzziowie 51, 67 Marcinkowski Józef, chrzestny Józefa Piłsud-skiego 345 Marków Fiodor, dowódca partyzantów radzieckich 255-259, 260-262, 305 Masłow, kapitan rosyjski 45 Massalscy 139 Massalscy Iwan i Jurij, właściciele Drui 120 Massalska Anna z Sapiehów, księżna 120 Massalski Tymoteusz, książę 120 Matuszewicz, kronikarz 61 Mendog, król Litwy 328 Mianowski Józef, lekarz 310 Michałowscy 328, 341 Michałowska Ludwika z Taraszkiewiczów, żona Joachima 342 Michałowski Joachim, marszałek szlachty 341, 342 Michałowski Wiktor, syn Joachima 342 Mickiewicz Adam, poeta 39, 71, 73, 82, 98, 149,170-171 Mielecki Mikołaj, hetman 160 Mikołaj I, car Rosji 117 Miłaszewicz, rotmistrz wojsk polskich 66 Miłosz Adarn, syn Józefa (młodszego) 126,127 Miłosz Aleksander, ojciec Czesława 213 Miłosz Artur, syn Józefa 123 Miłosz Czesław, pisarz-noblista 20, 121-128, 213 Miłosz Eugeniusz (starszy), właściciel Drui 123-124 Miłosz Eugeniusz (młodszy), syn Eugeniusza 124-126 Miłosz Jadwiga, właścicielka Idołty 125 Miłosz Józef (starszy), właściciel Drui 122-123 Miłosz Józef (młodszy), syn Eugeniusza 124, 125, 126 Miłosz Oskar, poeta 124 Miłoszowa Maria, dziedziczka Surmaczowa 127-128 Miłoszowie 121-128, 139,153 Miłoszówna Emilia, córka Józefa (młodszego) 126, 127 Mineyko Tomasz, właściciel Widz Łowczyń- skich 98 Mineyko Władysław, właściciel Widz Łow- czyńskich 98 Mirscy47, 113-114, 153-155, 158, 193 Mirska Marysia, córka Stanisława Wojciecha 113-114 Mirska (Mierska) Nastazja, właścicielka Mior 155, 158 Mirska Stanisława, żona Stanisława 112 Mirski, rotmistrz powstańczy 46 Mirski Adam Napoleon, dziedzic Zawierza 11-3 Mirski Bogusław, emisariusz powstańczy 25 Mirski Jan, łowczy brasławski 154 Mirski Michał, właściciel Mior 158 Mirski Sebastian, sędzia brasławski 158 Mirski Stanisław, pisarz wielki litewski 112 Mirski Stanisław Wojciech, dziedzic Zawierza 113 Mirski Tomasz, konfederat barski 113 Mirski Wisław, właściciel Kamienpola 154 Mleczko wie 203 Momentowicz, bojowiec PPS 349, 350 Moniuszko Stanisław 310 Moniuszkowie 193 Monwid, wojewoda wileński 23 Morawski Stanisław, pamiętnikarz 279 Morelowski Marian 328-329, 332 Morykoniowie 193 Mostowiczowie Stefan i Stanisława, rodzice Tadeusza Dołegi-Mostowicza 221 Mostowscy 232 Mostowska Idą, właścicielka Starzycy 311 Mościcki Ignacy, prezydent RP 229, 335 Mroczkowski Antoni "Zapora", partyzant AK 259, 260 Murat Joachim, marszałek napoleoński 49, 82 Komaiszko Leokadia, dziennikarka 294-295 Kondrusiewicz Tadeusz ks., biskup 135 Kondyrawy Ż. W., wódz rosyjski 208 Konstanty Pawłowicz, wielki książę rosyjski 82 Kopciowie 193 Kopeć Józef, generał polski 80 Kopeć Józef, syn generała 80 Korabiewicz Wacław, podróżnik 20 Kork A. I., dowódca bolszewicki 213 Korsak Borkołab 159 Korsak Józef, wojewoda mścisławski 205, 208, 223-225 Korsakowie 207, 208, 223 Korwin-Milewsłd, pamiętnikarz 194 Korybut-Daszkiewiczowa Gabriela 305 Kossakowscy 147 Kossakowski Jerzy, generał 148 Kostrowiccy 170 Kostrowicka Ludwika, opiekunka filaretów 170-171 Kostrowicki Adam, marszałek szlachty 170 Koszczyc Antoni, starosta zarzecki 202, 243, 245 Koszczycowie 243 Kościuszko Tadeusz, wódz powstania 80, 98 Kowalczyk Sławomir 215 Kowalewska, matka Marii Miłoszowej 128 Kowalski, okupacyjny starosta brasławski 93 Koziełłowie 269 Koziełł-Poklewscy 243, 277 Koziełł-Poklewski Fabian, chorąży oszmiański 294 Kozłowscy 344 Kozłowski Szymon, kanonik wileński 300 Kożuch Pawei, więzień Berezwecza 215-216 Krasiński Zygmunt, poeta 329 Krauze Kazimierz "Wawrzecki", dowódca oddziału AK 56-59 Krauze Michał "Kalina", porucznik AK 57 Krawczenko Tadeusz, ks. prałat z Białegostoku 218 Krzyżanowski Aleksander "Wilk", dowódca wileńskiego okręgu AK 261 Kulniew Jaków, generał rosyjski 121,140 Kuronosow, właściciel Zułowa 331 Kwinta Antoni, pisarz ziemski 71 Łanucka Czesława, mieszkanka Świra 295 Lescy 241 Łobudź, rotmistrz powstańczy 46 Łopacińscy 76, 79,114,144,184-185,187,192- -193, 198, 348 Łopacińska Anna, dziedziczka Dryświat 76 Łopacińska Anna z Klasków, żona Tadeusza 188 Łopacińska Eugenia, właścicielka Tadulina Łopacińska Ewelina z Rutkiewiczów, żona Sergiusza 188-190 Łopacińska Maria z Ulenieckich, żona Jerzego 192 Łopaciński Aleksander, powstaniec listopadowy 162,193 Łopaciński Aleksander, przyjaciel Feliksa Dzierżyńskiego 195-198 Łopaciński Bogdan, szlachcic 192 Łopaciński Bolesław 48 Łopaciński Bolesław, "lew salonowy" 194-195 Łopaciński Euzebiusz, kolekcjoner 195, 198 Łopaciński Henryk, ostatni właściciel Jod 198 Łopaciński Ignacy, właściciel Tadulina 188 Łopaciński Ignacy Adam, właściciel Anno- dworu 188 Łopaciński Ignacy Błażej, sędzia brasławski 187, 193, 199 Łopaciński Ignacy Stanisław, właściciel Anno- dworu 187 Łopaciński Jan Dominik, biskup żmudzki 192 Łopaciński Jan Nikodem, właściciel Dryświat 74 Łopaciński Jan Nikodem, starosta mścisławski 185, 192 Łopaciński Jerzy, właściciel Annodworu 186, 191-192 Łopaciński Józef, właściciel Łopacina 192 Łopaciński Józef, powstaniec listopadowy 193 Łopaciński Józef, właściciel Rafałowa 199 Łopaciński Józef, właściciel Ustronia 198 Łopaciński Kazimierz, powstaniec listopadowy 193 Łopaciński Konstanty, właściciel Tadulina 194 Łopaciński Krzysztof, kolega autora 185, 186, 191, 199 Łopaciński Ludwik, powstaniec listopadowy 193 Łopaciński Marcin, właściciel Jod 193 Łopaciński Mikołaj 186 Łopaciński Mikołaj, wojewoda wileński 348 Łopaciński Mikołaj Tadeusz, wojewoda brzeski 185, 187, 192, 193 Łopaciński Sergiusz, właściciel Annodworu 188-192 "Lach" ->• Białokur Laskowscy 299 Lenin Włodzimierz, rewolucjonista 339 Leonardo da Vinci, malarz 239 Lewicka Jadwiga, mieszkanka Świra 294-295 Limanowski Mieczysław prof., planista 129 Lipińscy 347 Lipiński Tymoteusz 234 360 Skorowidz nazwisk Skorowidz nazwisk 361 Murawiow Michał ("Wieszatiel"), gubernator wileński 49, 158, 211-212, 224, 300 N Napoleon Bonaparte, cesarz Francji 49, 82, 121, 144, 209-211, 224, 272, 348 Narbutt Ludwik, powstaniec styczniowy 28 Narbutt Stanisław Ościk, społecznik 28-29 Narbutt Teodor, historyk 28 Narusz, protoplasta Naruszewiczów 81, 97 Naruszewicz Jan, towczy litewski 97 Naruszewiczowie 81, 97 Niciński Zygmunt "Zygmunt", szef sztabu "Kmicica" 257-258 Niemirowiczowie 193 Niezabitowscy 193 Nitosławski, bankier 122, 123 Norblin Jan Piotr, malarz 311 Nowosilcow Mikołaj 72 O Odyniec Antoni Edward, poeta 310 Oettingen Augustyn baron, gubernator ryski 76 Ogińscy 24, 47, 143, 193, 232, 328, 329 Ogiński Michał, marszałek sejmiku 24 Ogiński Michał Kazimierz, hetman 72, 278 Ogiński Michał Kleofas, kompozytor 39, 74 Orda Napoleon, grafik 49 Orłowski Aleksander, malarz 311 Oskierkowie 193, 231, 244, 269 "Ostrowski", żołnierz "Kmicica" 258 Oszurkowie 253 Piłsudska Maria z Billewiczów, matka marszałka 328, 329, 345 Piłsudska Zofia, siostra marszałka 329 Piłsudski Adam, brat marszałka 330 Piłsudski Bronisław, etnograf 329, 338-341 Piłsudski Jan Kazimierz, chorąży parnawski 328 Piłsudski Józef, marszałek Polski 327-329, 331, 332-335, 338, 339, 342-345, 347, 349-350 Piłsudski Józef Wincenty, ojciec marszałka 328, 329-330, 339, 345 Piłsudski Kalikst Józef, właściciel Mosarza 205 Piłsudski Kazimierz, brat marszałka 330 Piłsudski Kazimierz, starosta alkoski 328 Piłsudski Kazimierz, sędzia rosieński 328 Piłsudski Melchior 328 Piłsudski Piotr Kazimierz, dziadek marszałka 328 Piłsudski Roch Mikołaj, stolnik żmudzki 328 Piotr I Wielki, car Rosji 121, 137,158 Pisani Michał, społecznik 86-87 Pisani Mikołaj, brat Piotra 85 Pisani Paweł, powstaniec styczniowy 85 Pisani Piotr, dziedzic Widzkiego Dworu 84, 85 Pisaniowie (Pizzaniowie) 85, 87 Pizzani Mikołaj, dyplomata rosyjski 85 Plater Adam Michał, właściciel Zawierza 114 Platerowie 49, 51, 67, 69, 193 (zob też Broel- -Plater) Podberski Fortunat, powstaniec listopadowy 55,82 Podbipiętowie 309 Połocki Andrzej, książę ruski 119 Ponomarienko P, generał, dowódca partyzantki radzieckiej 259 Posoch Michał 90-91 Potiomkin Grzegorz, książę rosyjski 44 Prońscy 142 Proskurin Polikarp, oficer rosyjski 127 Pruszyńscy 144 Prystor Aleksander, bojowiec PPS 349, 350 Przezdzieccy 234, 239, 302, 311 Przezdziecki Aleksander, działacz kulturalny 310 Przezdziecki Konstanty, właściciel Postaw 234 Ptaszycki Stanisław prof., wydawca Kodeksu Olszewskiego 281 Putrament Jerzy, pisarz 20 Puzynina Elżbieta z Ogińskich 232 Puzynina Gabriela z Giintherów, pamięt- nikarka 113-114, 210, 238-239, 299-300, 304-305, 308-309, 310, 311 Puzynowie 232, 328 Pyrtek Stanisław ks., wikary z Ikaźni 145, 218 R Racine, pisarz francuski 279 Sapiehowie 23, 120-123, 138, 139, 142-144, 181, 185, 187, 193 Sarbiewski Maciej Kazimierz, poeta 348 Sarosiek Józef Władysław ks., proboszcz Powie- wiórki 345-346 Sawicki Jerzy, bojowiec PPS 350 Sawicz Czesław 45, 47, 54, 92, 193-194, 196- -198 Schacht Gustaw, architekt 198 Sebastiani, generał napoleoński 348 Siedlar-Kofyszko Teresa 130-131 Siemaszko, metropolita prawosławny 148 Sieniawscy 142 Skirmuntt Henryk, poeta 50 Skirmunttowa Konstancja z Sulistrowskich, właścicielka Szemetowszczyzny 305 Skirmunttowa Gabriela, właścicielka Szemetowszczyzny 305 Skirmunttowie 302, 305 Skirmunttówna Helena 305 Skracka Leokadia, mieszkanka Głębokiego 216 Sławek Walery, bojowiec PPS 349, 350 Sławiński ks., bazylianin z Monastyru 117 Słowacki Juliusz, poeta 329 Smuglewicz Franciszek, malarz 311 Smulko Kazimierz ks. 127 Snarski, starosta pelikański 71 Sołtanowie 344 Sommer, właściciel Sorokpola 344 Soroka Leon, właściciel Sorokpola 344 Sorokowa Gertruda, żona Leona 344 Sorokowie 344 Stabrowscy 142, 302, 309 Stanisław August Poniatowski, król polski 25, 43, 44, 46, 48, 62, 65, 147, 278, 348 Stanisław Leszczyński, król polski 143 Stapowicz Konstanty -} Swojak Starzeńscy 272, 288 Starzeński August, dziedzic Komarowszczyzny 288 Stefan Batory, król polski 120, 146, 147, 160- -161, 162, 164, 203, 207, 233, 247, 272, 291, 292-293 Stefopulo, major rosyjski 25 Stetkiewiczowie 113 Streszniew, wódz rosyjski 161 Strutyńscy 44, 64, 65, 67 Strutyńska Jadwiga, żona "Diabła Północy" 44, 61-66, 69 Strutyński Józef, kasztelanie inflancki 61-64 Stryjkowski Maciej, kronikarz 23, 119, 292 Sucharewicz Michał ks., proboszcz Mosarza 201 Suchoj Paweł, konstruktor lotniczy 219 Suchozanet P. A., pułkownik rosyjski 138 Sulistrowscy 302, 305, 307 Radziszewski Stanisław, pułkownik polski 162,211 Radziwiłł Dominik, żołnierz napoleoński 211 Radziwiłł Jerzy, kasztelan wileński 292 Radziwiłł Karol Stanisław "Panie Kochanku" 303-304 Radziwiłł Mikołaj, wojewoda wileński 243 Radziwiłł Mikołaj Krzysztof, właściciel Duniło- wicz 229 Radziwiłłowa Marianna, księżna 134 Radziwiłłowie 23, 74, 207-208, 221, 243-244, 328 Radziwiłłówna Stefania, córka Dominika 211 Rahoza, generał rosyjski 251 Rajscy 243 Reniak Krzysztof 35, 36 Repnin Mikołaj, ambasador rosyjski 83 Roenne von, baron, właściciel Zawierza 114 Rogalska Konstancja, chrzestna Józefa Piłsud- skiego 345 Rolle Antoni J. 43, 48, 61, 62 Romanowicz, starosta pelikański 71 Romer Eugeniusz, pamiętnikarz 190-191 Romerowie 144 Ropp, arcybiskup 192 Roscy 309 Rostworowski Tadeusz, architekt 99 Rubens, malarz 239 Rudniccy 153 Rudomina-Dusiaccy 144 Rudominowie 193, 232 Ruisdael, malarz 239 Rurykowiczowie 122 Rustem Jan, malarz 310, 311 Rutkie wieżo wie 189 Rydz-Śmigły Edward, marszałek Polski 335 Ryłłowiel53, 155 Rymsza Antoni "Maks", partyzant AK 293,325 Pac Michał Kazimierz, wojewoda wileński 81 Pacewski Leon, kamerdyner Tyzenhauzów 238 Pacowie 23, 81, 193, 203 Pankracy o., przełożony karmelitów 212 Paracco Antonio, architekt 136 Paszkowicz Włodzimierz, właściciel Koma-rowszczyzny 273 Paszkowiczowa Zofia, żona Włodzimierza 274 Paszkowiczowie 288 Paweł I, car Rosji 46, 47, 85, 122 Pelikan dr, lekarz, prawnuk Wacława 72-73, 93 Pelikan Eugeniusz, leJcarz 72 Pelikan Wacław (Wienczesław), rektor Uniwersytetu Wileńskiego 71-72 Perkowski Tadeusz, krewny Łopacińskich 198 Piekarscy 347 Pikutowscy 269 Piłsudscy 205, 328, 329, 331, 334, 337, 344, 346 Piłsudska Helena, siostra marszałka 329 Piłsudska Maria, siostra marszałka 330 Sacco Giuseppe, architekt 236, 237 Safianów, generał rosyjski 211 Sakowicz Andrzej, kasztelan trocki 243 Sakowiczowie 243 Sakowiczówna Elżbieta, żona Mikołaja Radziwiłła 243 Salmanowiczowie 43 Sanders Henri D., rzeźbiarz -)• Dmochowski Sanguszkowie 309, 310, 311 Sapieha Jan, starosta brasławski 142 Sapieha Jan Stanisław, marszałek litewski 120, 142 Sapieha Kazimierz Lew, podkanclerzy litewski 121, 133 Sapieha Lew, kanclerz litewski 120, 142, 146, 185, 244 362 Skorowidz nazwisk Skorowidz nazw geograficznych 363 Zaliwski Józef, działacz niepodległościowy 152 Zamoyski Jan, kanclerz wielki koronny 160 Zań Tomasz, poeta 310 Zbarascy 269 Zenowicz Jerzy, kasztelan potocki 207 Zenowicz Krzysztof, wojewoda brzeski 207 Zenowicz Mikołaj Bogusław, kasztelan potocki 208 Zenowiczowie -)• Despot-Zenowiczowie Zenowiczowie Krzysztof i Jadwiga, właściciele Zaświrza 301 Zevaco Michel, pisarz 61 Ziemkowicz Jan, generał powstańczy 55 "Ziuk" -> Pilsudski Józef Zrinscy -^ Szyrynowie Zrinyi -^ Szyrynowie Zygmunt August, król polski 147,159, 207, 229 Zygmunt Kiejstutowicz, książę litewski 23,81 Zygmunt Stary, król polski 78, 244, 348 Zygmunt III Waza, król polski 281 Zyndram-Kościałkowski Marian, minister spraw wewnętrznych 332 Sulistrowska Brygida z Łopacińskich, żona Tadeusza 308 Sulistrowska Irena, córka Edmunda 307 Sulistrowska Karolina z Przeuskich 307 Sulistrowski Aleksander, właściciel Szeme- towszczyzny 304-305 Sulistrowski Alojzy, pisarz Wielkiego Księstwa Litewskiego 302-304 Sulistrowski Edmund, właściciel Wiszniewa 307 Sulistrowski Tadeusz, właściciel Wiszniewa 308 Swojak Kazimierz ks. (Konstanty Stapowicz), działacz białoruski 302 Syrokomla Władysław 310 Szczegłowitowie 144 Szczepkin Anna, żona I. A. Łopacińskiego 188 Szczepkinowie 188 Szczerbicka Aleksandra, żona Józefa Piłsud- skiego 349-350 Szczyttowie 144 Szemetowiczowie -^ Szemiothowie Szemiothowie (Szemiotowie) 232, 302, 328 Szendzielarz Zygmunt "Łupaszka", dowódca oddziału AK 252, 260-261, 324-325 Szeremietiew, wódz rosyjski 161 Szidłowskij K. S. W Szlachtycz Stefan, reżyser filmowy 341 Szostakowicz Bolesław, powstaniec styczniowy 306 Szostakowicz Dymitr, ojciec kompozytora 306 Szostakowicz Dymitr, kompozytor 306 Szostakowicz Piotr, powstaniec listopadowy 306 Szostakowicz Włodzimierz, fizyk 306 Szostakowiczowie 306 Szulman, mieszkaniec Dzisny 165 Szwykowscy 302 Szyfman, generał rosyjski 82 Szyłejko Stanisław, pułkownik WP 253 Szyryn Ignacy, właściciel Hermanowicz 181- -182 Szyryn Justyn, syn Ignacego 182 Szyrynowie (Zrinscy, Zrinyi) 181-182 Witkiewicz Stanisław, malarz 347 Witkiewicz Stanisław Ignacy (Witkacy), pisarz 347 Witkiewiczowie 328, 347 Witold, wielki książę litewski 23, 74, 90, 272 Wittgenstein książę, adiutant Mikołaja I 211 Wittgensteinowie 212 Wnuk, komendant policji w Dziśnie 166 Wojna-Jasieniecki Aleksander, kasztelan nowogródzki 328 Wojnowie 61 Woliński Tomasz ks., proboszcz Sorokpola 345, 347 Wolscy 114 Wołkoński Dmitrij, pułkownik rosyjski 269 Wołlowicz Władysław, wojewoda Witebski 208 Wołłowiczowie 193, 203 Wołodkowicz Michał 64 Wrotnowski 162 Wysłouch Bernard, nauczyciel 67 Wyslouoh Franciszek, myśliwy, pamiętnikarz 175, 176, 177-178 Świrski Jan, książę na Świrze 292 Świrski Juchno, książę na Świrze 292 Świrski Stańko, książę na Świrze 292 Teleżyński, architekt 68 Tiepolo, malarz 239 Timiraziewowie 188 Tintoretto, malarz 239 Tołpa Stanisław prof., badacz torfowisk 174 Turnierowie, trupa cyrkowa 304 Tyszkiewiczowie 23, 193, 230 Tyzenhauz Antoni, podskarbi litewski, reformator 234, 236-238, 279 Tyzenhauz Benedykt, właściciel Postaw 234 Tyzenhauz Ignacy, bratanek Antoniego 234 Tyzenhauz Konstanty, ornitolog 234, 238-240 Tyzenhauz Rajnold, właściciel Postaw 234 Tyzenhauzowa Waleria z Wańkowiczów, żona Konstantego 238 Tyzenhauzowa Zofia, żona Antoniego 279 Tyzenhauzowie 234, 240 T Uljanow Aleksander, rewolucjonista, brat Lenina 339 Unichowscy 309 V Yeronese, malarz 239 W Wańkowicz Melchior 72-73, 85-86, 93, 164, 243 Wańkowiczowie 232 Wartenberg Herman, kronikarz 119 Wasilewski Aleksander "Olesiński", major AK 253 Wawrzeccy 61, 81, 97 Wawrzecka Helena Aleksandra, żona Augustyna 97 Wawrzecka Emilia 98 Wawrzecki Augustyn 97 Wawrzecki Michał, marszałek szlachty 98 Wawrzecki Stanisław, właściciel Widz Łow-czyńskich 99 Wawrzecki Tomasz, powstaniec kościuszkowski 82, 96-98 "Wawrzecki" -^ Krauze Wiącek Wiktor, żołnierz "Łupaszki" 324 WieraksinA. S., historyk rosyjski 210-211 Wilczopolski, kanonik wileński 348 Wilczyński Czesław ks., proboszcz braslawski 35 Wislocki Adam 19, 54, 77 Wiśniewski Jerzy "Ostróg", partyzant AK 270 Witan-Dubiejkowski Leon, architekt 78, 96 Żaba Tadeusz, wojewoda połocki 241 Żabińscy 309 Żabowie 193, 241 Żejmowie 347 Zabrzezińscy 232 Zahorski Franciszek, powstaniec styczniowy 84 Zalewski Piotr, rzeźbiarz ludowy 111 Skorowidz nazw geograficznych Wytłuszczono nazwy obiektów, które są omówione bardziej szczegółowo, oraz numery stron, na których owe szczegółowe informacje się znajdują. Jeśli nie podano inaczej, nazwy odnoszą się do miejscowości (miast, wsi, majątków, folwarków). Użyte skróty: rz. - rzeka, jeż. - jezioro. Apanasionki 153 Aszkaragi 73 B Bagno Jelnia 150, 172, 173-179 Bagno Mech 148-150, 153 Baikialai (Bejkiele) 57 Bajka! jeż. 134 Bakszty 277, 280, 287 Balbinów 129 Śniadecki Jan, uczony 310 Światopełk-Mirscy ->• Mirscy Świdrygietto, książę litewski 23 Świechowski Stefan "Sulima", major AK 253, 255,257, 293 Świętorzeccy 269 Świrscy książęta 242-244, 291-294, 296, 299 Świrski Bolesław, książę, właściciel Bolkowa 299 Swirski Iwaszko, książę, protoplasta rodu 292 Achremowce 42, 43, 51, 52-53 Adamów 328 Akartele 314 Albinów 48 Ałeksandrowsk 340 Aleksandrynowo 193 Ambrosienki 191 Annodwór 186-190, 193, 194,199, 200 Antoprucie 85, 87 364 Skorowidz nazw geograficznych Skorowidz nazw geograficznych 365 K Kajmina Górna 314 Kaługa 59 Kamczatka półwysep 80 Kamienpol 153-154, 155 Karasik jeż. 282, 285 Karoluńce 59 Katyń 124, 288 Kiejdany 122, 252, 328 Kiemieliszki 317 Kieziki 102, 103, 106 Kijów 188, 220, 240 Klaudziszki 85 Klecie 278 Klewel jeż. 314-315 Klewelrz. 316, 326 Kniahinin 252 Kobylnik (Narocz) 252, 253,254,257,282,265, 272, 276, 292 Kocielniki 347 Koczerzyszki 323 Kołodkowskie jeż. 290 Kołodno 306 Koioniszki 107 Komarowszczyzna 272, 287-289 Koniów 123 : Konstancjanowo 122 Konstantynów 268, 271, 272-274 Kornica 194 Kostrywka 56 Kowno 122, 253 Koziany 55, 84 Kozielsk288 Kraków 133, 195, 341 Krasnogórka 108 Krasnogórka wyspa 108 Królewiec 121, 278 Królewszczyzna 234, 334 Krykaly 231 Krzywosielce 107 Kucki (Kuciszki) 288 Kujele 286 Kuiatowo 253 Kupa 251 Kupczele 59 Kurhaniste jeż. 179 Kurylskie Wyspy 338, 340 Kuszliki 209 Kuty 220 Baluje 123 Batbaszówka 323 -..,.- Baranowicze 251 Barańskie jeż. 316, 317, 323 Batoryn jeż. 242, 246, 247, 248, 251 Bejkiele 57-58 Belmont 42, 43, 47, 48, 49-52, 66, 67, 84,194 Berezwecz 145, 208, 210, 215-218, 224, 225- -226, 228 Berezwecza rz. 207, 209, 221, 223 Berezyna rz. 309 Bereża jeż. 179 Bezdany (Bezdonys) 348-350 Biała rz. 187 Białe jeż. 315 Białystok 218 Biereże jeż. 21, 40, 101, 118 Bigosów 145 Blade jeż. 228, 230 Blado jeż. 248, 256, 262 Bliźniaki 256, 260 "Błękitne Jeziora" rezerwat 282-287 Bohiń 45, 47, 66 Bohiń jeż. 26 Bojaiyl72 Bolkowszczyzna 292 Bolków 297, 299-301, 311 Bołduczyca jeż. 282, 284 Bolduk 285 Bolduk jeż. 282-286 Bołojco jeż. 106, 113, 116 Bonda uroczysko 254 Borek las 218-219, 226 Borki 123 Borki k. Podbrodzia 350 Borodzienicze 199 Borowo 316 Brasław 21-26, 28-31, 33, 35, 36, 37-40, 41, 45, 46, 57, 60, 61, 63, 66, 67, 70, 74, 81, 88, 90, 91, 100-102, 111, 115-119, 129, 141, 142, 148, 153, 186 Brusy 252 Brzozowice bagno 290 Budslaw 251 Budy 172, 179, 180 Bujki 323, 326 Bułowiszki 102, 106-107 Burza jeż. 123 Głębokie 88,135,162,163,183, 200, 205, 206--214, 215, 218-220, 221-227, 228, 272, 302 Głębokie jeż. (k. Głębokiego) 221-223 Głębokie jeż. (k. Mior) 153 Głuche jeż. 282, 284 Głuche jeż. (k. Świra) 290, 299, 313 Gluszynka 232 Goniądz 243 Góra Zamkowa (w Brasławiu) 21-23, 24, 26, 28-30, 37, 116-118 Grodno 34 Grumbienięta 277, 278 Grzęda Konstantynowska wzgórza 274, 290 Grzęda Świrska wzgórza 290, 313 H Hannau 211 Hatowicze 264-265 Hawrytowce 111 Hermanowicze 181-184, 228, 302 Hłubel jeż. 282-284, 286 Hłubelek jeż. 282-284 Hokkaido wyspa 338, 340 Hołczyca rz. 150 Hołobin 314 Hołodnianka jeż. 314 Hołodno jeż. 314 Hołomyśl 172 Homel 29, 89, 219 Horniany 290 Horodyszcze 106,109 Horszewicze 314 l Idolta 124-128, 153 Ikaźń 39, 113,142-146 Ikaźń jeż. 142, 144 Ilginiajez. 282, 285, 286 Imszarek jeż. 282, 285 Irkuck 306 Czajczyn wyspa 101-102 "Czaremszyca" rezerwat 248 Czarne jeż. 177 Czaronka 172 , Czereja 123, 126 Czerewki 268 Czuwały 323 D Dawciuny 317, 332 Dubrowlany 297, 299, 300, 308-312 Dołhówka 155 Doroszkowicze 170 Dorpat 188, 195 Drobnia rz. 246 Druja 26, 39, 41, 108, 111, 118, 119-121, 122- -126, 128-141, 148, 155 Drujka rz. 22, 26, 41, 42, 111, 118-120, 123, 131, 132, 138-140 Drujskie Piaski 123 Dryssa 218 Dryświacica rz. 47 Dryświaty 39, 61, 71, 74-79, 80, 81, 194 Dryświaty jeż. 74, 76-77, 79 Drywiaty jeż. 21, 22, 26, 29, 30, 38, 41, 42, 51, 52, 53, 56, 60, 123 Dubno 80 Dukiele 60 Dukszty 129 Duniłowicze 228-232, 253, 254, 257, 272 Dworskie jeż. 98 Dyneburg 21, 33, 66, 119, 129, 251, 316 Dziedzinka 153 Dzierba jeż. 116 Dzisna 150, 157, 158, 159-170, 172, 180, 193, 213, 233, 293 Dzisna rz. 26, 51, 53, 159, 160, 164, 167, 168, 170, 172, 174, 180, 181, 183-185, 197, 233, 265 Dźwina rz. 22, 41, 48, 108, 111, 119, 120, 121, 123, 126,129, 131,132, 136-140, 159, 160- -168,170,174,178,193,194,196-198, 209, 211,213,217, 218,265 Jakubiańce 107 Jam Zapolski 207 Janowo 153 Jaźginia jeż. 179 Jedlinka 349, 350 Jelnia bagno -> Bagno Jelnia Jelnia jeż. 174, 177-178, 179 Jeziorossy 25, 82 Jęczmionek jeż. 282-284 Jody 162, 187, 190, 193, 195-198, 199 jodzkie jeż. 314 Judycyn 193, 197 Jurany 107 Ejdymianiszki 84 Ejszyszki 88 Chocim 208 Chrobrówka rz. 150 Ciednówka 123 Ciemnucha 323 Cnojez. 41, 118 Cytowiany 190 Gajdy 57 Gdańsk 192, 198 Genua 136 Giedymino 172 Ginkiszki 314 Gliniszki 107 Latuszkil72 Lebiedzine jeż. 179 Leonpol 193, 197,198 Ludwinowo 254 Luszniew 80 366 Skorowidz nazw geograficznych Skorowidz nazw geograficznych 367 Platerów 51 Plusy 107 Pociech jeż. 106, 111, 113, 115, 119 Podbrodzie 234, 327, 334, 347, 348 Podbrukaniszki 323 Podkościótek314 Pohost 148 Pohulanka 323 Połock48, 66,119,129,140,159-161, 207, 209, 212, 217, 228, 232, 242, 271, 272, 293 Poniewież 68 Porzecze 153 Posnudzie 107 Postawy 55, 82, 88, 200, 227, 229, 232, 233- -240, 241, 244, 253 Poszuszwie 328 Powiewiórka (Pavovere) 344-347, 348 Poznań 152, 341 Prorwa rz. 79 Przebrodzie 141, 142, 144, 146-148 Przegrodź 242 Przemyśl 188-190 Przewloką półwysep 104, 108, 110 Przydrujsk 123, 136 Psków 120, 203, 233 Punżany 327 Punki 183 Puszcza Belmoncko-Bohińska 27, 51, 53-55 Puszcza Dawciuńska 317 Puszcza Kiemieliska 317, 320 Puszcza Rudnicka 261 Puszki 85, 86, 87 R Radziusze 325 Rafałowol93 Rak jeż. 123 Rakiszki 239 Rejentpoll72 Rekuny 172 Riazań 59 Riciu (Ryczą) jeż. 108 Rojściszki 323 Romanowszczyzna 123 Romuciszki 323 Rosienie 328 Rozeta 53 Rudareja uroczysko 286 Ryczą jeż. 107 Ryga 129, 197, 331 Rykowskoje 339, 340 Rymszany 57 Rzym 202 R Sachalin wyspa 338-340 Nanosy półwysep 249 Narocz (Kobylnik) 251, 269-270 Narocz jeż. 242, 248-252, 254, 256, 260, 262, 264-266, 268-270, 274, 276, 291, 327 Naroczanka rz. 248, 252, 256, 265, 290 Naroczański Park Narodowy 248, 251, 282 Niedroszla 260 Niedrowo jeż. 26, 106, 113,115,119 Niemen rz. 88, 213, 265, 278, 309 Niestaniszki 311 Nieśpisz jeż. 23, 26, 31, 37, 106, 113, 115, 116, 118, 119 Niwniki 150 Nobisto jeż. 146, 148, 150 Nowoaleksandrowsk (Jeziorossy) 25, 81 Nowiata jeż. 21, 22, 30, 41, 118 Nowy Miadzioł -^ Miadzioł O Obsterno jeż. 146, 148 Okoniówka rz. 60 Okuniek jeż. 282 Okuniewo 219, 220 Olgierdowo 43 Olszew 272, 274, 277-278, 280-282, 283, 286, 287 Omieża jeż. 283, 287 Opsa jeż. 68 Opsa 44, 47, 57, 59, 60, 61-63, 65, 66-70, 81, 84, 88, 129 Orzechówka 155 Osinówka 155 Osinówka jeż. 153 Ostrów 266-267 Ostrów Bernardyński wyspa 132 Oszmiana 88, 233, 277 Ozierawce 42 ; Sapieżyn (część Drui) 120, 136, 139 Sapieżyńska Stoboda (część Drui) 132 Saria 193,198 Sawnarajez. 123 Sekwana rz. 341 Siedlce 135 Sieklica jeż. 283, 286 Skierniewice 192 . Skoki 256 Skórka 135 Słobódka 30, 104, 107, 111-113, 115, 1J8,119 Stobódka k. Mior 155 Słonim 72 Smierdzis (Dworskie) jeż. 98 Smółka rz. 290 Snudy jeż. 22, 26, 41, 103, 104, 106-107, 108, 109, 110, 113, 123 Soroczanka rz. 313, 314, 316 s Soroczańskie Jeziora 313, 314, 316 Sorokpol 344, 345, 347 Sosnowiec wyspa 77 Stajki 123, 126 Stanisławów 193 Stańczyki 286 Stary Miadzioł -^ Miadzioł Stary Pohost 180 StarzycaSll Stobarowszczyzna 123 Strackie (Tumskie) jeż. 314 Stracza rz. 260, 280, 282, 283-284, 285-287, 290,313,325 Struna rz. 290 Strusto 102 Strusto jeż. 26, 41,101-102,103,104,188,110, 113, 116, 123 Suginty328 Sumówkajez. 153 Surmaczów 123, 126, 127 Syrmież 292 Szałtenie 60 Szarkowszczyzna 42, 172, 180, 184-186, 190, 193, 200 Szemetowszczyzna 294, 297, 301, 302-306 Szwakszta jeż. 251, 271 Łakino wyspa 108 Łopacha jeż. 179 Łopacin 192, 193 • , Łozówka 191 Łozy 123 Łuczaj 228, 232-233 Łukomla 126 Łuksze 107 Łunaczarsk 165 Łunie 110 Łuszczyki 299 Łużki 162, 211, 228 Łyntupka rz. 283, 285 Łyntupy 236, 274 M Maciejowice 80 Madryt 43 Malanówka 191 , Mańkowicze 241-242 Marcebolino 56, 57, 60 Marki 123, 126, 127 Maśkowce 115 Mech bagno -^ Bagno Mech Merarz. 327, 330, 334, 335, 337, 346 Merecz 88 Metz 124 Meyszty 97, 98 Miadzielce 172 Miadzioł 202, 240,242-246, 253, 257, 265,270, 292 Miadzioł jeż. 242, 243, 251, 265, 327 Miadziołka rz. 233, 234, 241, 265 Miastro jeż. 242, 244, 246, 248, 251, 264, 265 Michaliszki 251, 253, 272, 294 Mikitki 252 Mikolce 265, 268 Mikołajewo 191, 193 Miluńce 71 Milasze 56 Miłosze 47 Mińsk 70, 88, 183, 197, 295 Miorskie jeż. 155,157 Miory 41, 88, 90, 148, 150, 153, 154-158, 167 Monastyrz 116, 118 Monastyrz wyspa 116-118 Monazyl 172 Mosarz 200-205 Moskwa 49, 70, 140, 188, 259, 272, 295 Mścistaw 192 N Nanosy 251, 253 Pańskie Błoto 123 Papszule 172 Park Narodowy "Jeziora Braslawskie" 26-27, 53, 103, 108 Park Narodowy "Puszcza Białowieska" 26 Paryż 43, 190, 341 Pasynki 268 Paziki 172 Pelikany 47, 71-74 Pelikany jeż. 71 Petersburg 43, 44, 46, 47, 66, 72, 83, 86, 125, 306, 349 Piedruja (Przydrujsk) 136 Piertanie 107 Piłsudy 328 Pińsk 251 Piorun jeż. 342-344 Ścierwnica rz. 60 - Średnie jeż. 153 Światco jeż. 101 Świdno jeż. 228 Święciany 57, 219, 251, 252, 255, 277, 317, 327 Świniak jeż. 283 Świrniszcze jeż. 290, 313 Świr 88, 253, 257, 260, 287, 289-291, 292-297, 299, 300, 307, 308, 312 Świr Laskowski 297, 299 Świrany 292 368 Skorowidz nazw geograficznych Swirkiszki 323 Świrskie jeż. 251, 274, 290-291, 297, 299, 307, 308, 312, 313, 327 T Tadulin 187, 188, 190, 192-194 Taklinowo 218 Tatry góry 308 Tenenie 328 Teresjanowo 193 Toropiec 121 Trokieniki 292 TUrmont 57 Turmos wyspa 107, 108 Turowieckie jeż. 314 Tyerecius (Twerecz) 84 Twerecz 84 U Uciana 62, 292 Udział 205-206 Uhor 45 Ulla217 Ustroń 197, 198 Uświca rz. 42 Uzła Wielka 248, 252, 262 Uźlanka rz. 248 W Warszawa 47, 62, 65, 192, 195, 213, 214, 220, 272, 307, 311, 350 Ważą jeż. 148 Wenecja 85 Wędziagola 122 Widzę 47, 55, 57, 60, 61, 72, 73, 81-97, 98,100, 114 Widzę Albrychtowskie 55, 84 Widzę Łowczyńskie 82, 96, 97-100 Widzki Dwór 84, 85, 87 Wiedeń 243 Wielka Szwakszta jeż. -^ Szwakszta Wielkie jeż. 218, 221, 225, 226 Wiera jeż. 113 Wiereńka rz. 256 Wielka 89 Wilia rz. 278, 314, 317, 327 Wilno 20, 21. 29, 34, 44, 46-48, 57, 64, 71, 72, 81, 100, 135, 144, 151, 152, 183, 190-192, 194,195, 197, 205, 207, 211, 212, 220, 228, 232, 236, 240, 242, 252, 253, 260, 271, 272, 274, 276, 278, 279, 291, 293-295, 300, 304, 308, 309, 316, 323, 327, 331, 332, 334, 343, 348-350 Wiszniew 253, 291, 297, 307-308 : Wiszniewskie jeż. 251, 254, 290, 307 Witebsk 209, 216, 217 Wladywostok 340 Wojso jeż. 26, 106, 113, 116, 118 Wojszkuny 286 Wołczyn 65 ' - Wotmarz. 174 Woloczka 265 Woiogda 278 Woloso jeż. 26, 27, 108, 110 Wolożewojez. 179 Worniany 292 Woronka 186, 199 - Woropajewo 54, 155, 230 Worziany 323-325 Wyspa Batorego 160, 170 Wyspy Jelneńskie 177, 179 Zabłocie 150-153 Zaczerwie 144 Zakopane 341 Zalawskie jeż. 314 Zamek wyspa (na jeż. Dryświaty) 7^77 ' Zamek wyspa (najeż. Miadzioł) 242 Zamosze 54 Zanarocze 251, 256, 260 Zarasai (Jeziorossy) 25, 82 Zareżanka rz. 228 Zarzecze 106 Zasnudzie 108 Zaświrz 290, 291, 297, 301-302 Zatoka Belmoncka 53 Zawierz 112,113-114 Zloczów 152 Złoto 56 Zolwica rz. 53 , Zułów (Zalavas) 326, 327-338, 341-342, 343- -346 Żejmiana rz. 327 Żeladzkie (Kajmin) jeż. 314 Żodziszki 254, 257 Żuczyno jeż. 179 Żytomierz 80