BOLESŁAW LEŚMIAN



KLECHDY POLSKIE



WSTĘP
ZNIKLIWA OBECNOŚĆ?

Wielkim pisarzom towarzyszy zwykle biograficzna legenda. Jednak tym, co zastanawia 
najżywiej w przypadku Bolesława Leśmiana, jest — dokuczliwe odczucie nieistnienia 
biografii. Wystarczy porównać pod tym względem autora Łąki z pokrewnym mu — gdy idzie 
o znaczenie i stopień nasilenia literackiej osobności — Witkacym, by dojść do przekonania, 
że Leśmian–człowiek istnieje słabo, niemal bez reszty ustąpił pola Leśmianowi–autorowi, a 
nawet — na poły tajemnej sygnaturze położonej na dziele. I zda się wtedy, że literacka 
legenda biograficzna jednego z najwybitniejszych polskich poetów nowoczesnych nie została 
zbudowana i nie funkcjonuje — jeśli nie liczyć kilku anegdot o zaprzyjaźnionym z pisarzem 
Franciszku Fiszerze i jego zwyczaju bezlitosnego natrząsania się z „nikczemnej” postury 
maleńkiego wzrostem Leśmiana, który, jak kpił Fiszer, zajeżdżał pustą dorożką, bywał 
poszkodowanym w wypadku, gdy przejechał go jamnik, tudzież stanowił model maleńkiego, 
brzydkiego chłopczyny, chudzielca postawionego w pewnej alegorycznej kompozycji 
rzeźbiarskiej na dłoni Chrystusa. Te anegdoty stoją zresztą w zupełnej zgodzie z przeciętnym 
wyobrażeniem Leśmiana — małego, kruchego i bezbronnego, tkwiącego w sferze półcienia, 
istniejącego jakby połowicznie na marginesie kulturalnego świata jego epoki, a nawet — na 
poboczu życia. Wyobrażenie to nie kłóci się z „literaturą przedmiotu”, bo prawie każdy z 
piszących o Leśmianie współtworzył je albo podtrzymywał.
Spornym i niepewnym miał być już pierwszy z faktów biografii — data narodzin pisarza. 
Bolesław Leśmian urodził się w Warszawie 12 I 1878 roku . Ponieważ dwunasty dzień 
stycznia był pierwszym tego miesiąca (i nowego roku) według juliańskiego „starego stylu” 
obowiązującego w Rosji, a dziecię Józefa Lesmana i Emmy z Sunderlandów przyszło na 
świat, prawdopodobnie, przed świtem — w metryce zapisano rok uprzedni, 1877. Trzecia z 
kolei data urodzin, rok 1879, pojawiła się po śmierci poety, gdy jego kuzyn, Jan Brzechwa, 
zlecił wykonanie płyty nagrobnej na Powązkach, nakazując, zapewne omyłkowo, takie 
właśnie datowanie. Ponieważ sam Bolesław Leśmian parokrotnie wskazał 1878 jako rok 
własnych urodzin, rzecz nie powinna budzić wątpliwości. Jeżeli zatem większość piszących o 
Leśmianie podaje trzy daty roczne narodzin poety, co prawda wyróżniając środkową jako 
najbardziej prawdopodobną, to może dzieje się tak z powodu wspólnego im poczucia, że 
jakaś tajemniczość i niedookreśloność po prostu do Leśmiana pasuje. Łączy bowiem niejako 
w „całość logiczną” tak wyobrażonego twórcę z dziełem, które nadal wymyka się 
interpretacyjnym próbom „domknięcia” i bezspornego zaszeregowania. Co z kolei 
pozwalałoby stwierdzić, że (wbrew temu, co dotąd powiedziano) literacka legenda Bolesława 
Leśmiana wciąż funkcjonuje. Jest nią właśnie legenda o „znikliwej biografii” i „słabym 
istnieniu”, o człowieku unikającym rozgłosu i tym, któremu zasłużonego nagłośnienia 
poskąpiono. To legenda o poecie nie dość wyraźnie dostrzeganym i nie dającym się dostrzec, 
skrytym na prowincji i na marginesie życia, nie narzucającym się współczesnym ze swym 
istnieniem; o cichym, skromnym pracowniku o niewiadomych osobistych dziejach; o 
genialnym twórcy, który wiedział, że współczesny mu świat i świat jego poezji to w istocie 
antagonistyczne, niezdolne do wzajemnego przenikania „przeciwświaty”.
Biografię Leśmiana należy zatem poznawać ze świadomością istnienia biograficznej 
legendy, pilnie zwracając uwagę na to wszystko, co mogłoby dać odpowiedź na pytanie, w 
jakiej części prawa autorskie do legendy należą do czytelników poezji i do „leśmianologów”, 
w jakiej zaś — do samego poety.

WARSZAWSKIE INSPIRACJE

Debiutował Leśmian najprawdopodobniej w roku 1895 wierszem Sekstyny, ogłoszonym 
nie byle gdzie, bo w warszawskim „Wędrowcu”, tygodniku literackim o ustalonej reputacji, 
piśmie, które rozpropagowało na terenie zaboru rosyjskiego naturalizm. Wtedy właśnie, w 
latach dziewięćdziesiątych, dzięki współpracownikom takim, jak Stanisław Witkiewicz, 
Antoni Sygietyński i Adolf Dygasiński, przygotowywało zapóźniony nieco i oporny grunt 
warszawski na przyjęcie nowych idei wyzwolonej od utylitarnych dążności młodej literatury, 
obecnej już w innych miastach stołecznych — Krakowie i Lwowie — gdzie wyraźniej 
zaznaczali swoje istnienie liczni prozelici nowej sztuki. Jednakowoż to właśnie w Warszawie, 
gdzie gleba okazać się miała najbardziej odporna na przeszczep nowych prądów, skupiło się 
grono twórców, którzy najwcześniej, przed artystami krakowskimi i lwowskimi, podjęli trud 
torowania drogi przyszłej literaturze Młodej Polski.
Było to środowisko współpracowników „Życia”, złożone z wybitnych zwolenników 
literackich nowinek. Prócz wymienionych Witkiewicza, Sygietyńskiego i Dygasińskiego na 
czoło tej grupy pierwszych entuzjastów uwolnienia sztuki od utylitarnych serwitutów 
wysunęli się: Zenon Przesmycki (Miriam), autor studium o Maeterlincku, który wprowadził 
do Polski teorię symbolizmu; Wacław Rolicz–Lieder, zapomniany później i przemilczany 
poeta, pierwszy polski uczeń Mallarmego, zaprzyjaźniony i współpracujący z wybitnym 
przedstawicielem nowej poezji niemieckiej Stefanem Georgem, tłumaczącym jego utwory na 
niemiecki; Antoni Lange, poeta, tłumacz, propagator Baudelaire’a, parnasizmu i symbolizmu. 
Lange był wujem Bolesława Leśmiana. Jemu też przyszły autor Łąki zawdzięczać będzie 
pomysł przekształcenia nazwiska (z rodowego Lesman na literackie — Leśmian, używane od 
1897 roku), lecz przede wszystkim — wprowadzenie w samo centrum rodzącego się 
polskiego symbolizmu i w krąg warszawskich „kapłanów” nowej sztuki.
Do Warszawy powrócił Bolesław Leśmian w roku 1901, mając za sobą naukę w 
gimnazjum klasycznym w Kijowie i ukończone tamże studia prawnicze, przywożąc w 
pamięci „niepojętość zieloności” spędzonego na Ukrainie dzieciństwa. Młodemu poecie nie 
było przeznaczone wyczekiwanie w przedpokojach życia literackiego ani nieśmiałe stukanie 
do drzwi „nowej literatury”. Dzięki protekcji wuja trafił wprost do grona jej warszawskich 
entuzjastów, zyskał przyjaźń Miriama, który chętnie udzielił mu miejsca na łamach 
redagowanej przez siebie ekskluzywnej „Chimery”. Trudno doprawdy byłoby znaleźć lepsze 
otoczenie dla zainteresowanego nowymi prądami adepta sztuki pisarskiej, nieomal debiutanta, 
który mając w odwodzie praktyczny fach prawniczy, zamierzał dopiero zakosztować 
niepewnej kondycji literata. Leśmian poznał od razu to, co w życiu literackim ówczesnej 
Warszawy było najciekawsze i najbardziej przepojone duchem nowej artystycznej epoki.
Dzięki współpracy z Miriamem zyskał Leśmian szczególne stanowisko w przestrzeni 
umysłowego fermentu z przełomu epok. Było stamtąd widoczne zarówno to, że wszelkie 
społeczne czy narodowe serwituty literatury można potraktować jako zagrobowe i nie 
znaczące postulaty martwej literackiej przeszłości, jak i to, że antypozytywistyczny 
spirytualizm Miriama (i nowej epoki) opiera się w istocie na zapożyczonym u pozytywistów 
przekonaniu o jedności bytu i zdeterminowaniu wszystkiego, co istnieje. Jeżeli zatem 
warszawski „arcykapłan” zalecał poetom poszukiwanie niezmiennego, transcendentalnego 
pierwiastka, ukrytego gdzieś pod powierzchnią każdego konkretu, to było (potencjalnie) 
widoczne, że — aby przejść w jakąś supernową epokę artystyczną, poza widnokres doktryny 
Miriama — należy uderzyć z największą siłą w ów pomysł obecnego pierwiastkowe zawsze i 
we wszystkim Absolutu, w ową świętość i niezmienność idei, która miała się skrywać pod 
skorupą zjawisk, być „istotą rzeczy”.
Oczywiście, nie każdy umysł i nie każdy poetycki talent mógł takie możliwości działania 
rozpoznać i wykorzystać. Jest jednak faktem, że zostały one szczęśliwie darowane 
Leśmianowi wraz z okazją duchowego dojrzewania w kręgu „Chimery”.
Zetknięcie się z programem artystycznym Miriama, niewątpliwie najważniejsze z 
ówczesnych doświadczeń, nie było jednak jedynym, by tak rzec, przeżyciem formacyjnym 
młodego Leśmiana. Szukał on wtedy własnej drogi poetyckiej i inspiracji (zarówno 
pozytywnych, jak i negatywnych) do budowania własnego poglądu, który określiłby kształt 
twórczych zamierzeń, cel i zadania poezji. Być może jakiś wpływ mógł mieć na Leśmiana 
wspomniany już Wacław Rolicz–Lieder. Ten ostatni (do czasu rezygnacji z twórczości 
oryginalnej i poświęcenia się całkowitego, po roku 1903, przekładaniu poezji orientalnej i 
osobliwym projektom językoznawczym) próbował w zupełnym osamotnieniu nowej dykcji 
poetyckiej, usiłując stworzyć „sztuczny” język poezji, zgodnie z kierunkiem swego mistrza z 
wyboru — Mallarmego. Uprawiał więc poletko zostawione odłogiem przez polskich poetów, 
wskazując inne, nie dostrzegane w Polsce, i bardziej interesujące oblicze symbolizmu. Innych 
inspiracji dostarczyło Leśmianowi wkroczenie w środowisko młodopolskiej warszawskiej 
cyganerii literacko–artystycznej, a zwłaszcza przyjaźń z główną jej postacią, Franciszkiem 
Fiszerem, wtedy jeszcze uważanym za wędrownego (nic to, że wędrującego głównie po 
kawiarniach i cukierniach Warszawy fin de siecle’u) filozofa, głosiciela systemu 
filozoficznego radykalnego idealizmu i „absolutnej twórczości”. W latach późniejszych, już w 
okresie II Rzeczypospolitej, Fiszer będzie słynnym z obżarstwa facecjonistą i oryginałem, 
miano „filozofa” będzie mu przyznawane zwyczajowo i żartobliwie. Wówczas jednak, na 
przełomie wieków, młody jeszcze i nie dość zniszczony cygańskim żywotem Franc Fiszer był 
w kręgach artystycznych uznanym autorytetem filozoficznym, słynącym z coraz to nowych 
definicji metafizyki oraz z własnego systemu, którego nie zapisywał, na wzór myślicieli 
przedplatońskich zadowalając się ustnym jego ogłaszaniem.
Cechą charakterystyczną „systemu” Fiszera, opartego na tezach jego akademickiego 
nauczyciela z Lipska, Richarda von Schuberta–Solderna, zwolennika solipsyzmu, był 
„absolutny aktualizm, odmowa wiary w jakąkolwiek trwałą »naturę« rzeczywistości i 
przekonanie o zasadniczo twórczym i nieracjonalnym charakterze świata . Rekonstrukcję 
filozoficznych przekonań Fiszera zaprezentował Roman Loth:

Stąd [tj. z solipsyzmu von Schuberta—Solderna, WL] wywodziło się słynne 
fiszerowskie „bytu nie ma” — dla wyznawców bowiem immanen—tyzmu istniały 
tylko wyobrażenia, one składały się na to, co określać się zwykło „rzeczywistością”. 
Nie istnieje byt, więc nie istnieją i zjawiska. Nie istnieje „gotowy pozytywny świat 
czy zaświat” […] Podmiot — człowiek myślący i doznający — sam stwarza w swoich 
aktach świadomościowych świat, jest demiurgiem, stwórcą, Bogiem […] Owa negacja 
bytu miała jeszcze inne znaczenie: przyjmując akt świadomości za substrat wszelkiego 
istnienia, Fiszer traktował ów akt jako wiecznie płynny nurt twórczości, jako wieczne 
stawanie się. Nie ma nic stałego, jest tylko ciągła zmienność, ruch świadomości. Nie 
ma praw przyrodniczych, bo te są tylko sposobem rozumienia świata, metodą jego 
oglądu. Nie ma przyczynowości. Nie ma konieczności. Wolność ducha, niczym nie 
ograniczona, jest domeną życia i świata .

Fiszer, którego Leśmian poznał przez Antoniego Langego jeszcze w roku swego 
prasowego debiutu i z którym był w systematycznych kontaktach od chwili przeniesienia się z 
Kijowa do Warszawy, podsuwał więc pomysł zanegowania obiektywnego istnienia świata 
idealnego, owego Absolutu symbolistów. A także — otwierał kuszącą perspektywę 
postrzegania rzeczywistości w wiecznej zmienności form, dokonującej się poza „prawami 
rozumu” i poza racjonalnym uporządkowaniem przyczynowo–skutkowym. Mogło to 
inspirować Leśmiana do prób stworzenia nowego języka symbolistycznej poezji i do 
wypatrywania, jak symbolizm przekroczyć. Tymczasem jednak młody poeta, dopiero 
szukający w warszawskim świecie własnej drogi twórczej, postrzegany był jako jeden z 
„wyznawców” Miriama, jeden z autorów „Chimery” i zwolennik artystycznego programu 
wydawcy i redaktora ekskluzywnego czasopisma.
W takim charakterze, poety ze „szkoły” Przesmyckiego, został Bolesław Leśmian 
parokrotnie narażony na kąśliwe zaczepki Stanisława Brzozowskiego. Atakował on Miriama i 
„Chimerę” (w „Głosie”, w roku 1904) z furią niezwykłą, prowokującą czołowych pisarzy 
epoki, m.in. Berenta, Kasprowicza, Reymonta i Żeromskiego, do protestu i publicznego 
wystąpienia w obronie Zenona Przesmyckiego i jego pisma . Rzecz jasna, potraktowanie 
przez Brzozowskiego właśnie Leśmiana jako jednego z „wyznawców” i naśladowców 
Miriama budzi z dzisiejszej perspektywy uśmiech niedowierzania albo oburzenie na 
niesprawiedliwość krytyka. Zamiast oburzać się, lepiej jednak uświadomić sobie, że wtedy, w 
roku 1904, nazwisko Przesmyckiego było w literaturze polskiej o wiele ważniejsze od 
nazwisk wielu autorów piszących dla „Chimery”, zwłaszcza tych, jak Leśmian, młodych, 
zaledwie objawionych w prasie literackiej. Łączenie obu, Przesmyckiego i Leśmiana, niechby 
nawet w zjadliwie krytycznych, napastliwych artykułach, było przecież wówczas dla tego 
ostatniego nobilitacją, przysparzało mu rozgłosu. Na pewno nie było to nagłośnienie, które 
mogłoby dawać satysfakcję jedynie na mocy przewrotnej zasady zabiegających o 
popularność: „niechby nawet źle, byle po nazwisku” — bo przecie nie mogły przynieść 
osławy zarzuty i obelgi odrzucone i oprotestowane przez największe autorytety pisarskie. 
Niewątpliwie zarówno publikacje w „Chimerze”, jak i napaść Brzozowskiego czyniły 
Leśmiana pisarzem znanym na długo przedtem, nim opublikował on pierwszy swój tom 
poetycki.
Nie zarzucając stałej współpracy z „Chimerą”, poszukiwał młody poeta także innych 
inspiracji. Zwyczajem ówcześnie rozpowszechnionym przedsięwziął podróż artystyczną po 
Europie, na dłużej zatrzymując się w Monachium, wreszcie osiedlając się w Paryżu. Trzy lata 
spędzone na obczyźnie (1903–1906) przyniosły m.in. ożywione kontakty z rezydującymi w 
Paryżu symbolistami rosyjskimi, przede wszystkim z Konstantym Balmontem i Dymitrem 
Mereżkowskim. Spotkania te były impulsem do tworzenia w języku rosyjskim. Dwa cykle 
wierszy opublikował Bolesław Leśmian w czołowych czasopismach rosyjskiego symbolizmu: 
Pieśni przemądrej Wasylisy — pięć utworów — w piśmie „Zołotoje runo” (1906) oraz 
sześciowierszowy cykl Księżycowe upojenie  — „Wjesy” (1907).
Pobyt w Paryżu przyniósł też zmianę w życiu osobistym poety, który ożenił się z malarką 
Zofią Chylińską. Z małżeństwa zrodzą się dwie córki.
Powrotna droga do Warszawy wiodła znów w krąg „Chimery”, przez łamy której 
przewijały się nazwiska najświetniejszych autorów polskich, m.in. Berenta, Kasprowicza, 
Micińskiego, Przybyszewskiego, Wyspiańskiego i Żeromskiego, oraz cała plejada wielkości 
obcych, od romantyków do pisarzy współczesnych: Baudelaire, Emerson, Grabbe, Keats, 
Kierkegaard, Leconte de Lisie, Mallarme, Nietzsche, Poe, Verlaine, Verhaeren. Nie bez 
wpływu na kształtowanie się artystycznych zamierzeń współpracownika „Chimery” musiały 
być niewątpliwe odkrycia redaktora pisma — jak wysunięcie na należne mu wysokie 
stanowisko w historii literatury dotąd „prześlepionego” Norwida, czy też wczesne 
rozpoznanie wartości i zamieszczanie przekładów utworów najwybitniejszego poety 
ówczesnej Irlandii — Williama Butlera Yeatsa, zainteresowanego okultyzmem i magią 
mistrza elegijnej fantastyki poetyckiej, twórcy mistyczno–symbolicznego systemu, który legł 
u podstaw jego poezji i działalności teatralnej.

WOBEC UPADKU „ŚWIATOPOGLĄDU NAUKOWEGO”

Osiągnięciem młodego Leśmiana, umożliwiającym budowanie oryginalnego poetyckiego 
programu, było przełamanie pozytywistycznego i postpozytywistycznego, Miriamowskiego, 
scjentyzmu. Było to zatem — uwolnienie się od przeświadczenia, że nauka jest jedynym 
wiarygodnym dostawcą informacji o „naturze” rzeczywistości, ale uwolnienie 
przeprowadzone bez odmawiania działalności naukowej twórczego aspektu i wartości 
poznawczej. Młodzi końca wieku dziewiętnastego, odrzucając scjentyzm, a wraz z nim 
monizm deterministyczny, ów „punkt uzgodniony” pozytywistycznych nauk, stawali w 
obliczu pustki, porażającego braku autorytetu poznawczego. Stwierdzając nieistnienie prawd 
wiarygodnych, czy raczej: wielość niby–prawd, zgłaszających nieuzasadnione pretensje do 
wiarygodności, buntownicy fin de siecle’u stawali się schyłkowcami, dekadenta—mi 
marzącymi o nirwanicznym bezbycie.
Leśmian nie wkroczył na ich drogę, być może dzięki kontaktowi z pośredniczącym między 
epokami „przejściowym” scjentyzmem Miriama. Stąd wychodząc, dopracował się własnego 
spojrzenia na istotę nauki, odkrywając jej dwoistość i przeciwstawność składowych
elementów. Myli się bowiem zasadniczo filozof, piszący dzisiaj, że Leśmian „jak wielu 
poetów, czy humanistów w ogóle, miał idiosynkrazję do nauki”, nie rozumiał „rzeczywistej 
wymowy nauki” i tego, iż jej światopogląd niewiele ma wspólnego ze scjentystycznym 
„światopoglądem naukowym”, bo „jak poezja, tak i nauka jest o zaświatach”, skoro 
„wyszukuje światy idealne, w których spełnione są postulowane uproszczenia, aby dla tych 
właśnie światów —jakże różnych i odległych od naszego — ustalić swe podstawowe prawa”. 
Miał więc Leśmian, „więzień swego czasu”, nie dostrzegać, że cała nauka nastawiona jest na 
świadome „odchodzenie od naszego świata” .
Tymczasem Bolesław Leśmian jest być może pierwszym z polskich pisarzy, którzy nie 
tylko odrzucili scjentyzm, lecz także wyzwolili się od utożsamienia scjentystycznego 
„naukowego światopoglądu” z nauką w ogóle. Jako akt pierwszy i zasadniczy wszelkiej 
twórczości rozpoznał poeta baśń, w innym niż literacki gatunek pojęciu, baśń przedstawioną 
jako instynktowny, pozaracjonalny podszept czy zamysł, potem dopiero wtłaczany w 
porządek logiki i stający się podstawą rozumowania, albo przekształcany w praktyczne 
zdobycze, w przydatne, ułatwiające życiową codzienność wynalazki.
W drukowanym cyklicznie (w czterech numerach „Nowej Gazety” warszawskiej z 1910 
roku) szkicu Z rozmyślań o Bergsonie Leśmian pisał:

Baśń po pewnym czasie zginąć musi. To zaś, co po niej i od niej zostaje, jest samo 
przez się zdobyczą pomniejszą. Kilka dobrych rozumowań, kilka niezgorszych prawd 
na użytek codzienny myślenia ludzkiego — oto wszystko. Ale powstanie tych prawd 
byłoby niemożliwe bez uprzedniego powstania rozkazodawczej baśni. Musi ona umysł 
oczarować, zagrzać do pracy, pomimo iż ten sam niewdzięczny umysł odrzuci ją 
potem jako zbyteczny, szkodliwy i fantastyczny zagrzewek. Nigdy nie dowiedziona, 
zawsze poza nawiasem logiki, złocąca się niby ubocznie i postronnie na marginesie 
życia doświadczalnego — baśń ta jednakże gra rolę poważną w naszym myśleniu: rolę 
tęczowego mostu, który nas łączy z dziedziną nielogiczną istnienia, z brzegiem 
urwistym owej tajemnicy, której twarz nie jest do twarzy ludzkiej podobna. Baśń ta 
jest zawsze wytworem — intuicji, instynktu, o którym logika mówi, że jest ślepy, 
ponieważ ma oczy innej niż ona barwy. Widzi to, co logicznie rozumując powinno być 
niewidzialne […] Gdybyśmy jednak zebrali w odpowiednim układzie i oświetleniu te 
wszystkie baśnie, może byśmy otrzymali w rezultacie cenny przyczynek do historii 
instynktu ludzkiego […] Składałby się ów przyczynek […] wyłącznie z myśli 
niedowiedzionych, z wieści znikąd, z gór szklanych, z wilków żelaznych, ze świętych 
koszałków—opałków, słowem, z tego wszystkiego, co jest wzgardzone, potępione, nie 
uznane i nie naukowe (Sz, s. 31—32) .

Z tak rozumianej baśni wszelka twórczość się wywodzi, czy ściślej, taka baśń jest 
zarodkiem twórczości, także naukowej, podstawą „znikliwą” i nietrwałą jak sam akt 
tworzenia, ginącą tam, gdzie zaczyna się sfera zastosowań praktycznych.

Ale nie tylko one, nie tylko metafizyka i religia konarami swymi lub raczej 
korzeniami tkwią w soczystym czarnoziemie baśni. Nawet nauka, ścisła, logiczna 
nauka, nie może się obejść bez wzgardzonej przez siebie baśniowości. Przypomnijmy 
sobie, choćby tę jedną, nielogiczną baśń o eterze, jako o ciele jednocześnie 
twardym i nieważkim… Czyż nie uczono nas tego uznanego nonsensu, czyż 
nie powtarzaliśmy go z pewnym uczuciem własnej, nabytej nagle mądrości? Czyż 
wreszcie nie ma on w sobie świętego nonsensu dogmatów religijnych? W zasadzie 
niczym się od nich nie różni, prócz tylko tym, że jest mniej zrozumiały, stokroć 
względniejszy. Każdej chwili jest gotów do wykreślenia siebie z liczby prawd 
ludzkich. Jest właśnie — ludzki. Nie tytułuje siebie ani objawieniem, ani dogmatem, 
lecz tylko hipotezą […] Sam o sobie mówi: „Istnieję tylko tymczasem, bom chwilowo 
potrzebny i użyteczny. Cierpliwie czekam, aż mnie zużytkują i odrzucą jak rupieć, 
który — z lekka zabarwiony domysłem dalekiej prawdy — wypłowieje wreszcie na 
słońcu.” […] Ileż to wynalazków użytecznych stworzyło się dzięki temu nonsensowi? 
Ileż tego eteru, nie istniejącego eteru, domyślnego eteru było w każdej myśli ludzkiej, 
ku tym lub innym wynalazkom skierowanej!… Więc nawet myśl naukowa czerpała z 
tego źródła baśniowego, które się znajduje w krainie wolnej od rozumowań […] 
Chciałem tu jednak zaznaczyć ciągłą i konieczną styczność naszego myślenia 
logicznego z innym nielogicznym, bez którego to pierwsze obejść się nie może, o ile 
chce czynić, tworzyć i badać (Sz, s. 32—33).

By działać, nauka powołuje do istnienia światy baśniowe, poza nią nigdzie nie istniejące, 
jak — na przykład — układ, na który nie oddziałuje żadna siła zewnętrzna, zbudowany w 
teorii Newtona. Na tym „baśniowym” etapie działanie wielkiego fizyka jest takim samym 
aktem tworzenia, jak rozwijanie nowej wizji poetyckiej. Różnica zasadnicza pojawia się w 
drugiej fazie umysłowego działania, w procedurze użytkowania zaświatów baśniowych.
Zaświaty Newtonowskich układów inercyjnych — by zostać przy tym przykładzie — były 
terenem wyłonienia praw dynamiki, które, jako odniesienia idealne, można wykorzystać dla 
praktycznego działania w świecie doświadczanym. Gdyby „baśń o układzie inercyjnym” nie 
dawała takiej możliwości, zaistniałaby zaledwie migawkowo, musiałaby być unicestwiona i 
zastąpiona innym zaświatem. Baśń jednak dała możliwość ustalenia praw, które — po 
odrzuceniu założeń idealizacyjnych i wprowadzeniu modyfikacji uwzględniających warunki 
panujące w doświadczanym, nieidealnym świecie rzeczywistym — dadzą się zastosować 
praktycznie. Skoro tak, potrzebne są już tylko owe prawa jako punkty odniesienia praktyki, 
sama baśń zaś jest zbędna i może zostać zapomniana. Inaczej mówiąc, zaświaty układów 
inercyjnych skazane są na zagładę z chwilą ich praktycznego spożytkowania. Ten drugi etap 
działania naukowego — wyzyskiwanie baśni — nie jest, zdaniem Leśmiana, twórczością ani 
poznaniem, lecz hołdem składanym przez naukę praktyce społecznej czy dosadniej — 
społecznej przeciętności, która nie uznaje innych niż „użytkowe” celów i pożytków.
Inaczej, wzniosłej i z większą niezależnością od wymagań społecznych postępuje, sądził 
Leśmian, metafizyka. Ona także wychodzi od kreacji baśniowych zaświatów.
W każdym systemie metafizycznym to, co stanowi jego rdzeń, główną zasadę, objawianie 
— jest niedowiedzione […] Kant, piszący o rzeczy samej w sobie, czyż nie jest z punktu 
widzenia logiki zdarzeniem niemożliwym, obrazem potwornym? Czyżbyśmy nie mogli go 
zapytać, jakim prawem wie, jakim prawem domyśla się o istnieniu rzeczy samej w sobie, 
która zgodnie z jego własnym mniemaniem jest niedostępna naszemu badaniu, naszej 
wiedzy?… (Sz, s. 29).
Metafizyka — zdaniem Leśmiana — nie zdradza baśni jak nauka, nie zapomina o niej, ani 
się jej nie wyrzeka z chwilą wejścia w dziedzinę logicznego rozumowania, w którą, owszem, 
wkracza, nie po to jednak, by porzucić baśniowość i tajemnicę i zyskać praktyczną korzyść. 
Raczej po to, aby pozostawiwszy baśni pełnię praw i poznawczej powagi, wysnuć z niej 
systemowe wnioskowanie, które może być poddane sprawdzianowi krytyki, może być 
przedmiotem polemik, dopełnień i dowodowej weryfikacji. Baśń—tajemnica dowodzeniu nie 
podlega, pozostaje poza sferą kompetencji rozumowań logicznych. Kantowska „rzecz sama w 
sobie” jest taką właśnie baśnią, „wieścią znikąd”. Polemizować z nią nie sposób, bo pochodzi 
ona spoza logiki, spoza czasu ludzkiego i nie należy do historii myśli, ale do „historii 
instynktu”. Cały system rozumowania z owej koncepcji baśniowej wywiedziony podlega 
natomiast sprawdzianom i weryfikacjom, jest w pełni ludzki i historyczny, starzeje się i wraz 
z rozwojem myśli może zostać całkowicie odrzucony. Ale nawet wtedy, gdy cały system 
metafizyczny stanie się zabytkiem historii człowieczego rozumowania, gdy nikt już nie 
przyzna mu słuszności, nawet wówczas każda krytyka „starego” systemu musi być 
poprzedzona chwilą jego rozumienia. Zaś owo rozumienie będzie każdorazowo „przeżyciem 
tajemnicy” — baśni, której metafizyka nigdy nie unicestwia, zawsze zachowując ją w pełni 
odrębności u podstaw systemu.
Ta jest zatem różnica między metafizyką a „praktyczną” nauką, że pierwsza bezwzględnie 
ocala baśń, z której się poczęła, druga — likwiduje ją, unicestwia po wykorzystaniu. Z 
największym zaś radykalizmem broni baśni–tajemnicy religia, która nigdy, sądził Leśmian, 
nie dąży ani do praktycznych zastosowań, ani do wystawienia się na sprawdzian, toteż nie 
wkracza na drogi logicznego myślenia, „nigdy z baśni nie wychodzi”, dlatego „trwa dłużej i 
większy budzi szacunek”.
Wszystkie te dziedziny są zatem jednako wytworem prawdziwej twórczości — porywów 
ludzkiego instynktu, który zapala się i przejawia poza rozumowaniem. Wszystkie pochodzą z 
baśni znikliwej i nie podlegającej dowodzeniu, która myślenie poprzedza. Różnice zasadnicze 
tkwią dopiero w sposobach społecznych zastosowań i przyjętej przez twórcę hierarchii 
ważności. Można baśń, od której poczyna się twórczość, potraktować jako pretekst, punkt 
wyjścia ku ważniejszej sprawie, ku realizacji celu, jakim jest osiągnięcie jakiegoś 
usprawnienia, ułatwienia, zyskania technologii czy techniki, która wzbogaci przeciętność 
ludzką o nowe możliwości działania. Taki jest sens poczynań nauki, która wpisuje siebie w 
służbę społeczeństwu i dąży do zysków praktycznych, społecznie wymiernych, godząc się ze 
swą zależnością od zbiorowości. Można też baśń utrwalać (metafizyka), budując logiczny, 
podległy weryfikacji system wnioskowań z baśni wyprowadzonych. Można wreszcie (religia) 
nie wkraczać w dziedzinę logicznego rozumowania, bronić baśni–tajemnicy, 
rozpowszechniać jej znajomość i budować kult, bez prób osiągania praktycznych, doczesnych 
zysków i zastosowań.
W tym zdecydowanym Leśmianowskim rozdzieleniu religii i racjonalności słychać echa 
współczesnych poecie koncepcji, zwłaszcza teistycznego egzystencjalizmu rosyjskiego. 
Przede wszystkim zaś myśli Lwa Szestowa (z którą Leśmian mógł zetknąć się w Kijowie). 
Szestow przeciwstawiał „Ateny” — „Jerozolimie”, stawiając tezę o konieczności odrzucenia 
wyobrażenia racjonalnego i przyczynowo–skutkowego uporządkowania świata jako warunku 
pełnego przyjęcia wiary.
Zdaniem Leśmiana nauka, metafizyka i religia, różne cele obierając i różnym przesłaniom 
służąc, miały u swych podstaw ten sam pierwiastek twórczy — instynktowną, spoza 
doświadczanej rzeczywistości płynącą baśń, podszept pozaczasowości, wieczności. 
Człowiek— —twórca, ponadprzeciętna jednostka, mimo swoich człowieczych ograniczeń 
jest je w stanie usłyszeć i odebrać. Takie pojmowanie twórczości, w tym twórczej istoty 
nauki, poprzedzającej jej procedury praktyczno—użyteczne, likwidowało w zarodku 
możliwość destrukcyjnego wstrząsu, spowodowanego upadkiem „światopoglądu 
naukowego”. Wyłączało też Leśmiana z grona tych modernistów, co krach scjentystycznego 
determinizmu i pozytywistycznej koncepcji nauki uznali za swoisty upadek świata. Ów świat 
miał być odtąd pozbawiony prawd, bo wszystkie okazały się jedynie starymi, zużytymi 
złudzeniami ludzkości, jakich człowiek przełomu wieków żywić już nie mógł. Wywodzenie 
wszelakiej, także naukowej, twórczości ze swoiście rozumianej baśni—tajemnicy chroniło 
zatem Leśmiana przed dekadentyzmem, przed kompleksem schyłkowca i pragnieniem 
nirwanicznego bezbytu.


„NIECH CUD SIĘ TEŻ ZMIENIA!”

Tak więc stał się Leśmian autorem programu aktywistycznego, wyznawcą „filozofii 
czynu”, którą natchnął go jeden z wielkich filozoficznych patronów modernizmu — Henri 
Bergson. Właśnie pod wrażeniem ekstatycznego przeżycia, jakim było zapoznanie się z 
dorobkiem francuskiego filozofa, zaczął Leśmian tworzyć własny program, czego wynikiem 
było wypracowanie oryginalnego poglądu na zadania, cel i sens poezji. Inspirujący wpływ 
myśli Bergsona pchnął młodego Leśmiana ku rozważaniom estetycznym, skłonił do 
sproblematyzowania własnych twórczych zamierzeń, do opatrzenia ich teoretycznym 
komentarzem jeszcze przed szerszym rozwinięciem poetyckiej praktyki.
Zasadniczy wykład artystycznego programu, a zarazem własnego „bergsonizmu”, dał 
Bolesław Leśmian w roku 1910, w trzech wystąpieniach prasowych . Od Bergsona przejął 
pojęcie istnienia jako wiecznego ruchu i wiecznej zmienności, nieustannego przepływu 
„wichru życiowego”, witalnego pędu (élan vital), który od prapoczątków uderza w martwą 
materię, przepływa przez nią, powodując ciągłe powstawanie wszechświata. W filozofii 
Bergsona ujrzał olśniony Leśmian nową metafizykę, która nie tylko z baśni powstała i 
zachowuje swój baśniowy pretekst i początek, ale „w baśń się obraca”, całkowicie przyjmując 
zmienność życiową, nigdy i nigdzie nie dążąc do dostojnej stateczności. Nie jest już dawną 
„metafizyką rozumowaną”, nie stawia sobie celu wyłonienia „praw stałych”, nie przekształca 
swej baśniowości w „proces rozumny”. Wyzbyła się bowiem skłonności do poznawania 
intelektem, wiedząc, że intelektualne poznanie wyłącza swój obiekt z potoku życia, czyni go 
rzeczą martwą, przenosi w sferę nieożywionej materii.
Filozof francuski, pisząc, iż „życie w ogóle jest samą zmiennością”, a „poszczególne 
przejawy życia przyjmują tę zmienność niechętnie i stale się wobec niej opóźniają”,  do tych 
przejawów zaliczał intelekt z jego dążnością do zastępowania tego, co się staje, tym, co 
gotowe — nazwą, pojęciem, czyli — odpowiadającym nawykom myślenia stałym punktem 
oparcia, który umożliwia praktyczne zastosowanie „raz zdobytej intuicji”. Nawet tam, gdzie 
mamy do czynienia z poznaniem symbolicznym, dążącym do ruchu, punktem wyjścia są 
gotowe pojęcia. Toteż symbol nie staje się wyrazem zmienności życia, lecz przejawem owego 
nienadążania za zmiennością — widomą oznaką przyrodzonego niezrozumienia życia. 
Postulował więc Bergson nową metafizykę, wolną od dążności celowych, od pokusy 
użyteczności praktycznej, bo „metafizyka, która nie zmierza ku żadnym zastosowaniom, 
będzie mogła, i w większości wypadków będzie musiała, rezygnować z przekształcania 
intuicji w symbol” . Będzie oparta na poznaniu intuicyjnym, „które umieszcza się w samym 
ruchu i przejmuje samo życie rzeczy”, bo „taka intuicja osiąga Absolut”. 
Postulowana przez Bergsona „prawdziwie intuicyjna filozofia” miała zrealizować związek 
metafizyki z nauką, doprowadzić do nieograniczonego wydoskonalenia ludzkiego poznania i 
do połączenia wszystkich intuicyjnych zdobyczy poznawczych (zarówno tych z obszaru 
metafizyki, jak i olśnień przejawiających się w „naukach pozytywnych”). Tak otworzyłaby 
się droga do osiągnięcia Absolutu. W tym rozumieniu Absolut miałby być najwyższym 
stopniem trwania — „czystym” trwaniem — postulowanym dopełnieniem i zakończeniem 
procesu twórczej ewolucji, biegnącej w kierunku przeciwnym do „upadku w materialność”.
Zachwycony „nową metafizyką” Bergsona Leśmian podkreślał, że procedury swoje oparła 
ona na poznaniu bezpośrednim, na intuicji, stając się twórczym, żywiołowym procesem o 
charakterze epifanicznym. Metafizyka — pisał — „pozyskuje tu charakter kosmogoniczny, 
dzięki odnowionej wierze we władze pozarozumowe umysłu ludzkiego, w objawienie, w 
możliwość nagłego i bezpośredniego oglądania prawdy” (Sz, s. 42). Prawda, którą można 
osiągnąć w szczególnych chwilach objawienia, nie jest jednak statyczna i niezmienna, ma w 
sobie dynamikę życiowego wichru. „Tajemnica (prawda) podlega tym samym przemianom 
twórczym, co życie w ogóle […] Dany człowiek i dana prawda są rzeczywistością dla danej 
epoki. Dla epok następnych — są tylko wspomnieniem” (Sz, s. 36).
W Bergsonowskiej filozofii usłyszał Leśmian przede wszystkim apel, wezwanie do 
aktywności poznawczej i twórczej, nawoływanie do czynu, którym ma być „dobrowolne 
zetknięcie się jednostki ze światem”, z prawdziwą rzeczywistością, która „zmusza jednostkę 
do wyczucia potęg nie mieszczących się w zakresie jej jaźni, ograniczonej rozumem”. W 
owym zetknięciu z życiem — wieczną zmiennością — jednostka może dostąpić objawienia 
rzeczywistości, o ile w takiej chwili wyzwoli się spod władzy intelektu, który nie zna 
tajemnic życia (zna wyłącznie tajemnice materii, utożsamianej przez Leśmiana z intelektem! 
podda się zaś pod panowanie instynktu jako organu poznania bezpośredniego (i 
niewzględnego). Odkrywając zaś „nowy konkret”, nowe wcielenie élan vital, człowiek bierze 
udział w jego tworzeniu, w jednym z momentów wiecznego wyłamania się świata. Dlatego 
akt intuicyjnego poznania nie jest tylko aktywnością poznawczą, lecz także porywem 
twórczym — udziałem ^ ciągłości ewolucyjnej kosmogonii. Jest też chwilą, w której 
jednostka twórcza, stając się obserwatorem dzieła stworzenia i demiurgiem w jednej osobie, 
wyłącza się spod władzy historyczności, „intelektualnego” czasu, by przeżyć wieczność, czy 
prościej — wieczności doświadczyć.

Chwila (czas rzeczywisty) staje się naprawdę wiecznością. Wyczucie tej chwili 
niepochwytnej odsłania prawdę ukrytą przed oczyma rozumu. Jest to ta sama chwila, 
w której Mahomet, zanim się woda z wywróconego dzbana wylała, objechał świat 
cały. Ta sama zresztą chwila, w której Budda w cieniu swego drzewa poznaje nagle 
istotę wszechrzeczy (Sz, s. 42).

Zapewne już wcześniej, być może pod wpływem Franciszka Fiszera, Leśmian zanegował 
determinizm, uznając widzenie świata w przyczynowo–skutkowym uporządkowaniu za 
fałszujące rzeczywistość uroszczenie intelektu. Zetknięcie z myślą Bergsona umocniło poetę 
w tym przekonaniu. Inspiracji Fiszerowskich nie sposób było jednak łączyć z poglądami 
francuskiego myśliciela bez istotnego zlekceważenia i przekroczenia granic jego 
rozumowania. Najwidoczniej nie trapił się tym Leśmian, skoro bez jakichkolwiek oporów 
przeprowadził fuzję Fiszerowskiego solipsyzmu z Bergsonowską dynamiką życiowego pędu, 
zapalczywie przekreślając rojenia o „osiągnięciu Absolutu”.

Wieczna twórczość i nieprzewidzianość jest cechą życia. Nie masz Absolutu. A 
jeśli jest, to nie poza nami i nie w nas, lecz przed nami, w nieprzewidzianych 
oddalach, jako coś do zrobienia, do stworzenia, do utwierdzenia na ziemi (Sz, s. 37).

Wprawdzie nie było to powtórzenie słynnego Fiszerowskiego okrzyku „Bytu nie ma!”, 
jednakże deklaracja, iż Absolut jest zadaniem dla świadomości, daleko wykraczała poza 
Bergsona krytykę pojęcia „istoty rzeczy”, która, jako płynna, wieczyście zmienna, nie mogła 
— zdaniem autora O bezpośrednich danych świadomości — stać się przedmiotem opisu. 
Bergson negował możliwość odkrywania pierwiastkowej obecności Absolutu we wszystkim, 
co istnieje, nie — sam Absolut. Zdaniem Leśmiana nieustanna płynność wszystkiego 
dotyczyła także kategorii takich, jak prawda czy Absolut. Przyjęcie takiego poglądu musiało 
przesądzić o rozbieżności obranej przez poetę drogi z kierunkiem wskazywanym przez 
Miriama, z takim więc pojęciem symbolizmu, w myśl którego zadaniem poezji jest docieranie 
do obecnego we wszystkim „niezmiennego pierwiastka”, będącego refleksem Absolutu. Tak 
rozumiany poetycki symbol ma prowadzić w pobliże Absolutu.
Wybierając „drogę instynktu”, Leśmian wyznaczał poezji zadanie nieokiełznanej 
twórczości, której dynamika (rytm) miała odpowiadać rytmowi „życiowego wichru”. 
Włączając się w wieczne stawanie się świata, poeta — w jednej osobie odkrywca i stwórca — 
miał być obserwatorem i kreatorem nie tylko nowych konkretów rzeczywistości, ale wręcz — 
nowych rzeczywistości, całych światów. Myśl o wielości światów, również zaczerpniętą od 
Bergsona, Leśmian, by tak rzec, zradykalizował, dostosowując do potrzeb poetyckiego 
programu. Zdaniem Leśmiana światów jest tyle we wszechświecie, ile w nim postrzegających 
— kreujących je świadomości. Nie ma zatem światów „analogicznych do naszego”, bo nie ma 
jednej, „naszej”, świadomości i rzeczywistości.

Rzeczywistość podlega takim samym przemianom ewolucyjnym, jak życie samo, jak 
duch ludzki tym życiem porwany […] Każdy wiek i każdy poszczególny twórca ma 
swoją odmienną rzeczywistość […] Schopenhauer widzi ją w Woli Powszechnej, która 
się wyzbyła brzemion zjawiskowych. Kant — w niedostępnej naszemu myśleniu rzeczy 
samej w sobie. Bergson — w nieustannym i niepochwytnym potoku istnienia.
Toteż błądzą ci zwolennicy realizmu, którzy uważają go za jakąś niepodzielną i 
powszechną instytucję, gdzie każdy może pozyskać kawałek ogólnej prawdy […] 
Instytucja taka nie istnieje i nigdy nie istniała. Realista prawdziwy powinien właśnie 
stworzyć swoją realność, swoją rzeczywistość .

Leśmianowska metafizyka zakłada więc istnienie wielu światów, niekoniecznie 
analogicznych, bo tak różnych, jak różne są świadomości, które je tworzą. Powołaniem 
świadomości twórczej, która rytm swój chce dostroić do „życiowego pejlu”, jest wędrówka ze 
świata do świata, gdy ciągle żywotny instynkt — „dłoń [rozumowi] nieznana” „kołace do 
wrótni, poza którą się tai nowa, upragniona przez nas rzeczywistość” (Ur, s. 186). Nieustanne 
poszerzanie rzeczywistości jest zadaniem twórczości. Odkrywając — kreując nowe światy, 
twórczość, napędzana siłą wolnego instynktu, nie podległego uroszczeniom intelektu, buduje 
też nowe zaświaty, osiąga przeżycia mistyczne, rozpoznaje bowiem (więc i stwarza) coraz to 
nowe bóstwa. Bóstwa owe są rzeczywiste, gdyż objawiają się twórczej świadomości jako jej 
własne, osiągnięte przez nią duchową pracą, trwałe na chwilę–wieczność wcielenia 
metafizycznej siły — élan vital, zatem — życia samego.
Każde z bóstw jest „baśnią niedowiedzioną”, świadectwem instynktownych 
metafizycznych dążeń człowieka, owocem jego duchowych wzlotów, sięgających objawienia 
i udziału w dziele stworzenia. O ile Bergsonowski Bóg, w którym nie było „nic gotowego”, 
dawał się (potencjalnie) pogodzić z religią, wpisać w wiarę w Boga osobowego, będącego 
jedynym źródłem życia — o tyle bóstwa Leśmianowskie pozostawały rzeczywistymi tylko 
jako jednostkowo osiągane objawienia i tylko na czas jedynej epifanicznej chwili, kiedy to 
jednostka twórcza przeżyła wieczność. Były więc „znikliwymi baśniami”, tracącymi wigor 
żywotny i realność z chwilą rozpowszechnienia na ogół ludzki, przeniesienia w sferę 
międzyludzkiej komunikacji.
Powiadał Bergson, iż rzeczy powstają przez momentalne cięcie, dokonywane przez rozum 
w prądzie nieustannego rozrostu wyłaniającego się i rozszerzającego świata. Intelekt wyłącza 
coś z ciągu przeistoczeń, w ten sposób tworząc rzecz. Zdaniem Leśmiana, bóstwo–”baśń 
znikliwa”, wyodrębnione z ciągłej zmienności, zostaje urzeczowione, przeniesione w świat 
intelektu, a więc — w obszar „materii martwej”. Przesunięcia tego, sądził Leśmian, dokonuje 
religia, mimo że nie poddaje ona baśni intelektualnym uzasadnieniom i mimo że powstała w 
imię praw nie dowiedzionych intelektem. „Uprzeciętniła” jednak baśń, czyniąc ją dostępną 
wyobrażeniom człowieka przeciętnego i w ten sposób zmieniając siebie samą w mitologię. 
Mit zaś (w rozumieniu Leśmiana) to baśń, której odebrano wymiar migawkowo—
epifaniczny, pozbawiając znamion chwilowego i jednostkowego ekstatycznego objawienia. 
Religia, zamieniając bóstwa w „prawdy stałe”, podane do wierzenia powszechnego, staje się 
mitem — baśnią wyrwaną z rytmu wiecznej zmienności, baśnią statyczną, pozbawioną 
dążności do osiągania kolejnych wcieleń Tajemnicy, oddaną na własność przeciętności 
ludzkiej. Bóg zostaje tu wyłączony z życiowego rytmu i zamieniony w ideę–symbol, w 
abstrakt pojęciowy, który należy do nizin istnienia, do świata intelektualnych konstrukcji, 
zatem — do sfery „materii martwej”.
Człowiek twórczy, bywalec krainy metafizyki, powinien zaś protestować przeciw 
unieruchomianiu boskości, dokonywanemu przez religię. Jeśli nie chce wyzbyć się udziału w 
wiecznej kosmogonii, powinien ochoczo wołać: „Niech cud się też zmienia!”  Dlatego 
„nowa metafizyka”, Leśmianowska „filozofia czynu”, nie mogła rozwijać się w symbiozie z 
religią. „Filozofia czynu nie dąży do religii, lecz ją pochłania i przetapia na nowe kategorie 
poznania […] Względem religii jest ona ostatnim, a raczej ostatecznym aktem zaborczym, 
triumfem życia twórczego nad wyzyskiem pozłocistej martwoty zmierzchających w mroku 
ołtarzy” (Sz, s. 43—44).


PIEŚŃ — ZJAWISKO, CZYLI POEZJA JAKO ŻYWIOŁ

Przekonanie o śmierci „znanego Boga” i martwocie religii, rodowodowymi powiązaniami 
sięgające raczej myśli Nietzschego niż Bergsona, nie tłumaczy jeszcze, dlaczego literatura 
miałaby być terenem realizacji „filozofii czynu”. Dlaczego właśnie poeta miałby przyjąć na 
siebie obowiązek poszerzania zakresu rzeczywistości, stać się wędrowcem w krainie 
metafizyki, odkrywającym i stwarzającym nowe światy? Pytanie wyda się tym bardziej 
istotne, im wyraźniej uświadomimy sobie, że rola i zadanie wyznaczone przez Leśmiana 
poezji i poecie nie ze wszystkim mieszczą się w znanym modernistom wyniesieniu sztuki 
ponad inne dziedziny ludzkiej aktywności, a artysty — ponad społeczeństwo. 
Leśmianowskim „elementem dodanym” jest, by tak powiedzieć, funkcja zbawcza twórcy, 
który istnieniem swoim i działalnością chroni ludzkość przed upadkiem, przed ostatecznym 
osunięciem się w sferę martwej materialności. Ogrom tej roli wyróżnia program literacki 
Leśmiana na tle wszystkich innych, jakie się w początkach XX wieku przejawiły. Sprawia, że 
Leśmianowska teoria poezji znajduje jedną zaledwie, daleką analogię w późniejszych od niej 
pomysłach Witkacego, który wyznaczał sztuce zadanie przywrócenia społeczeństwom 
zdolności przeżywania „uczucia metafizycznego”, sądząc, że jest to jedyny sposób, by 
uchronić ludzkość od katastrofy, od zbliżającego się kresu cywilizacji.
Leśmian przemyślał na nowo fundamentalną dla modernistów opozycję artysty i filistra. 
Dlaczego — pytał — zanika w ludziach czucie „życiowego wichru”, zdolność „życia 
twórczego”? Dlaczego uciekają w martwe pojęcia, w „rzeczywistość pośrednią”, zbudowaną 
wysiłkiem praktycznego intelektu i przesłaniającą człowiekowi jego własne istnienie?

Przede wszystkim pomiędzy każdym z nas a jego życiem majaczy przedział 
nieustanny, zmora wszechmocna, wizja statystyczna, urojenie tym gorsze, iż szare w 
samym swoim założeniu, słowem — człowiek przeciętny. Dusza jego składa się 
z danych statystycznych […] Światopogląd jego polega na uznaniu faktów 
częstotliwych za jedyne zasady realne istnienia i na podniesieniu tej 
częstotliwości do rangi praw wiekuistych (Sz, s. 59).

Jak widać, człowiek przeciętny jest nieświadomym pozytywistą. Jest — bardziej 
jeszcze — antybergsonistą: ogranicza się bowiem do posługiwania porządkującym, a 
praktycystycznym intelektem, tym właśnie, który między nami a życiem rozsnuwa 
geometryczne, przestrzenne, matematyczne kategorie, który nas samych każe 
traktować jako rzecz […] Słowem, człowiek przeciętny Leśmiana, zrodzony 
nąjoczywiściej z modernistycznego „filistra”, jest tym, w którego świadomości 
zwyciężyło ostatecznie wszystko, co pośrednie, co oddziela od czystego trwania 
(duree) i życiowego wichru (élan vital). Temu przekonaniu pozostanie Leśmian wierny 
do ostatnich dni życia .

Jeżeli zatem główny antagonista modernistycznych poetów — osławiony „filister” — stał 
się, zgodnie z przyjętym tu rozumowaniem, odpowiedzialny za postępujące grzęźniecie 
ludzkości w sferze materii — intelektu, w rzeczywistość pośrednią, to było dla Leśmiana 
oczywistością, że osobą powołaną do czynnego przeciwstawienia się panowaniu owej „zmory 
wszechmocnej” jest artysta — jako, z definicji, przeciwieństwo przeciętności, właściwej 
człowiekowi statystycznemu.
Dlaczego jednak ten twórca, który ma kruszyć „rzeczywistość wtóra”, pośrednią, a 
rozszerzać realność prawdziwą, musi być właśnie poetą? Odpowiedź tkwi w Leśmianowskim 
poglądzie na genezę poezji, w myśl którego twórczość liryczna, chociaż prowadzi do 
osiągania objawień (w przyjętym przez twórcę Łąki rozumieniu — zetknięć bezpośrednich z 
życiowym pędem i wiecznym stawaniem się, z samym życiem), jednak sama nie jest darem 
Boskim, przyjętym w chwili natchnienia; nie z objawień pochodzi. Poezja nie przedostaje się 
do świata z jakichś nadrzeczywistych przestrzeni. Jest stałym wyposażeniem rzeczywistości, 
jest zawsze obecna w świecie (ściślej —w każdym ze światów). Niepochwytna i niestatyczna 
jak przyrodniczy żywioł, nieustannie dźwięczy swą pieśnią, której rytm jest niegasnącym 
pulsem „życiowego wichru”.
W jednakiej zatem mierze poeta tworzy, jak i odsłuchuje, wyławia poezję z rzeczywistości, 
ba, z siebie samego, bo przecie i w nim pulsuje élan vital. I on jest ciągle zmiennym 
wcieleniem rytmu życia, co zresztą nadaje jego działalności znamiona indywidualnej, 
jednostkowej niepowtarzalności. Ujęcie poetyckiego rytmu jako żywiołu wyklucza 
przewidywanie kolejnych etapów rozwoju poezji, zabrania patrzeć na nią jak na zespół 
„faktów częstotliwych”, jak na proces, którego zasadę można intelektem ogarnąć, 
sformułować „prawa stałe” procesualnego postępu, wyznaczyć dalszy jego bieg i punkt 
docelowy. Tak jak „pęd życiowy” nie zna pustych miejsc, wcieleń niemożliwych, wszystko 
bowiem, co nieprzewidziane, może w nim się objawić, zaistnieć bądź „zanieistnieć”, dając 
znak obecności — tak poezja może poszerzać rzeczywistość w zakresie nieprzewidywalnym, 
nie dającym się objąć rozumem. Czyni to, poznając — tworząc nowe światy i zaświaty, nowe 
wcielenia witalnego żywiołu, który przejawia się w rytmie.
Pamiętajmy jednak, że zadanie poszerzania rzeczywistości, postawione przez Leśmiana 
poezji i poecie, było przede wszystkim dążnością poznawczą, jakkolwiek w specyficznym 
Leśmianowskim rozumieniu. Rozumienie to łączyło akt poznania ze współudziałem w 
kosmogonicznej kreacji. Skoro zaś poeta miał poznawać, to musiał być odkrywcą i twórcą 
„baśni niedowiedzionej”, która jest wyrazem poznania prawdziwego, to znaczy — opartego 
na intuicji, instynkcie poznania pozarozumowego.
W tym miejscu „programotwórczy” zamysł Leśmiana stykał się z koncepcją 
przedstawiającą człowieka pierwotnego jako urodzonego metafizyka–poetę. Była ona obecna 
w kulturze w różnych ujęciach od XVIII wieku , a rozpowszechniona także pośród artystów i 
teoretyków polskiego modernizmu . W myśl tej koncepcji, wielokrotnie w dziejach kultury 
reprodukowanej dla uzasadnienia zgoła przeciwstawnych twierdzeń, praprzodkowie ludzi 
dzisiejszych postrzegali świat na sposób animistyczny i antropomorficzny, wiedzę, której 
jeszcze nie było, oraz pojęcia, których jeszcze nie stworzono, zastępując wyobrażeniami — 
poetyckimi przedstawieniami obrazowymi. Dopóki nie wykształcił się pojęciowy język, 
ludzie pierwotni nie mogli myśleć logicznie, nie patrzyli na świat racjonalnie, lecz 
emocjonalnie, przeto byli „naturalnymi”, urodzonymi prapoetami. Dla licznych myślicieli 
powtarzających to twierdzenie było ono dowodem szczególnej ważności poezji i konieczności 
wyniesienia jej na miejsce najpierwsze w hierarchii dostępnych człowiekowi sposobów 
rozwijania aktywności duchowej. Zdaniem innych, na przykład pozytywistycznych 
ewolucjonistów, twierdzenie to pozwalało ujrzeć w poezji przeżytek. Leśmian zaś, budując w 
swych pismach programowych obraz poznawczej aktywności człowieka pierwotnego, dawał 
wzór tej postawy, jaką w jego (Leśmiana) pojęciu powinien był realizować poeta 
współczesny, aby przeciwstawić się uroszczeniom „człowieka przeciętnego” i zbudowanej 
przez niego „rzeczywistości wtórej”, która staje pomiędzy każdym człowiekiem i jego 
życiem, „zapośredniczając” istnienie jednostki i poddając ją uprzedmiotowieniu.
„Zapośredniczanie”, oddzielanie człowieka od jego życia uznał Leśmian za proces 
narastający wraz z rozwojem cywilizacyjnym. „Im niższy jest poziom duchowy człowieka, 
tym większy jest teren jego rzeczywistości […] Lecz w miarę zamyśleń i dociekań […] 
uczucie rzeczywistości staje się coraz wybredniejsze, jego teren zwęża się coraz widoczniej” 
(Ur, s. 182). Toteż człowiek pierwotny dysponował najobszerniejszą rzeczywistością, to 
znaczy najrozleglejszym polem bezpośredniej styczności z życiem. Jego prapotomek styka się 
zaś przede wszystkim z „rzeczywistością wtóra”, która jest żywiołem przeciętności i „praw 
stałych” intelektu, terenem panowania martwych pojęć i uprzedmiotowienia jednostki. Jest 
bowiem siecią reguł życia społecznego, przestrzenią dominacji zbiorowości nad indywiduum.

Życie zbiorowe, jako terytorium stałe, jako budowa historyczna, jako wieczny 
ciąg dalszy, słowem: jako przyczynowość podniesiona do potęgi absolutnej, jest 
przede wszystkim gromadną funkcją pamięciową, utrwalonym w czasie i 
przestrzeni przybytkiem wiedzy ludzkiej […] A chociaż owo muzeum we 
wszechświecie musi się wzbogacać i uzupełniać coraz to nowymi zdobyczami, wszakże 
na jego drzwiach spiżowych widnieje napis: „Nie wolno dotykać przedmiotów 
bezpośrednio!” […] Usuwa się ten kontakt bezpośredni za pomocą abstrahowania już 
utrwalonej w powstrzymanym czasie idei od jej najbardziej widzialnego i dostępnego 
nam źródła — człowieka, ażeby na niej właśnie utwierdzić i ujarzmić rozpęd istnienia 
oraz izolować ją od wpływów twórczych wiecznie zmiennej jednostki.
Antropomorfizm pojęty jako niepodzielność, nieodłączność idei od człowieka, który 
ją dla siebie tworzy niby ciąg dalszy swej istoty rozgałęzionej we wszechświecie, 
ustępuje miejsca abstrakcjom, dla których on właśnie, nie zaś one dla niego — istnieć 
odtąd powinien.
Nie instytucja dla człowieka, lecz człowiek dla instytucji. Nie prawo dla jednostki, 
lecz jednostka dla wypełnienia tego prawa. Nie bogowie dla nas, lecz my dla bogów… 
(Sz, s. 56—57).

Inaczej było w przedcywilizacyjnych czasach, dzięki właściwościom człowieka 
pierwotnego.

Twierdzi Leśmian, że człowiek ten rozumie świat antropomorficznie, ale nie jest to 
antropomorfizm naiwny i nieautentyczny, nie jest — by tak powiedzieć — stylizacją. Stanowi 
zaś warunek twórczości, bo wyłaniane z takiego światopoglądu wizje ogarniają cały świat, 
zaborczo dotykają jego nieustającej dynamiki. Człowiek początkowy jest urodzonym 
metafizykiem, który swych koncepcji nie wtłacza w schematy logicznych rozumowań. Wyraz 
tej metafizyki stanowi basń .

Światopoglądem pierwotnego człowieka był rytm, wieczne postępowanie „życiowego 
wichru”, wieczna zmienność życia. Utożsamiając się z tym rytmem, poddając siebie jego 
drganiom, człowiek pierwotny snuł baśnie. Podążając za zmiennością życia, doświadczał 
objawień nowych konkretów, światów i zaświatów; zmieniając siebie samego w takt 
życiowego pulsowania, współtworzył owe światy i coraz to nowe bóstwa. Taka 
rzeczywistość, baśń niedowiedziona i nie poddana racjonalnej obróbce, była w czasach 
przedcywilizacyjnych stale dostępna, „była naturą wszelkiego poznania, teraz trzeba się jej 
dopracowywać, powroty do niej zapewniają owe nagłe chwile, w których można się wyrwać z 
„wtórej rzeczywistości” życia społecznego, chwile bezpośrednio związane z poezją” . 
Słowem, człowiek pierwotny utożsamiał się z rytmem „życiowego wichru”. Dlatego wciąż 
poszerzał swoją rzeczywistość, od baśni do baśni przechodząc, odczuwał bogactwo tej 
realności, jej dynamikę, która była jego dynamiką i jego zmiennością. Nie było, uważał 
Leśmian, żadnego rozdzielenia ani oddalenia — nic nie stało wtedy pomiędzy człowiekiem a 
jego życiem, nic pomiędzy nim a jego zdobyczą poznawczą.
Pogrążony w „rzeczywistości wtórej” człowiek cywilizacji znieruchomiał w położeniu 
biegunowo przeciwnym względem swego praprzodka, mimo że rytm życiowy, pierwotna 
poezja gra i drży pieśnią–żywiołem w każdym z ludzi, także w człowieku współczesnym. 
„Lecz i poza jaźnią istnieje w duszy jakiś ton; jakaś pierwotna pieśń bez słów, która 
czeka na przyjście w godzinie twórczej słów niezbędnych, ale dla której te słowa są zawsze 
czymś innym od niej samej” (Ur, s. 183).
Poeta jest tym, kto potrafi ten ton pochwycić, żywioł rytmu drżący bezsłowną pieśnią ze 
świata i ze swego wnętrza ułowić. To go łączy z człowiekiem pierwotnym, nieznanym 
przodkiem, który umiał żyć bezpośrednio. Zadaniem poety jest tkwiącą w nim samym 
predyspozycję wyzyskać, „pojąć siebie jako pieśń”, „wydobyć swój ton”, „natężyć swoją 
pieśń bez słów”. Wtedy będzie w przeciągu owych chwil–wieczności poznawać i tworzyć 
własną rzeczywistość—baśń, poszerzając w ten sposób teren realności swojej epoki i 
uszczuplając krainę „rzeczywistości wtórej”. „Jak westalki podsycały ogień święty, tak my 
musimy podsycać naszą rzeczywistość, natężonym, twórczym wysiłkiem ducha powoływać ją 
do trwania, bo jej trwanie jest trwaniem naszym, jej zmienność — naszą zmiennością, jej 
zamierzeń zupełny — naszym zamierzchem” (Ur, s. 185).
W ten sposób wyłoniło się podstawowe zadanie, jakie program Leśmiana stawiał poezji. 
Równocześnie objawił się wyraziście fundamentalny artystyczny dylemat, z tegoż programu 
wynikający: w jaki sposób poeta ma sięgać do tej nuty pierwotnej, dostroić się do witalnego 
żywiołu, do jego rytmu, by poszerzać rzeczywistość, instynktem poznając i budując baśń? 
„Naturalny” prawzór poezji, zbieżny z rytmem życia, jest żywiołową pieśnią bez słów, a 
przecie rzeczywistość — baśń twórczo zdobytą (czyli: własną pieśń bezsłowną) musi twórca 
wypełnić słowami, aby jej istotę oddać w Języku ogólnym, międzyludzkim”. „Będzie to 
zawsze tylko przekład, tłomaczenie, nigdy — oryginał, nigdy pierwowzór” (Ur, s. 184). 
Problem wydawałoby się nierozwiązywalny, jeśli zważyć, że w przekonaniu Leśmiana 
właśnie słowo było najpierwszym tworzywem „rzeczywistości wtórej”, narzędziem 
zapośredniczenia, stosowanym w życiu zbiorowym. Słowo to idea odłączona od człowieka—
twórcy, zamieniona w pojęcie—abstrakt, w liczman, unieruchomiona i zmartwiała. 
Jednocześnie poezja, „pieśń bez słów”, która jako żywioł pierwotnej natury przejawia się w 
rzeczywistości i w poznającym tę rzeczywistość poecie, nie zna innej ekspresji niż językowa, 
słowna. Język zaś nie jest własnością ani cząstką poety, należy do życia zbiorowego. Jak 
zatem nadać poezji językową ekspresję, zbudować jej słowny „przekład”, nie pozbawiając jej 
żywotności, nie roztapiając w rejonach upośrednionej „wtórej rzeczywistości”? Innymi słowy 
— w jaki sposób poezja może funkcjonować społecznie, nie tracąc tożsamości ze swoją 
„naturą”?
Zauważmy, że dla Leśmiana poezja, „nieprzewidziana” i niepowtarzalna (nie–
”częstotliwa”) w swoich wcieleniach, jest autonomicznym bytem, żywym — więc ciągle się 
rozwijającym, rozszerzającym i przemieniającym. Wyrazić ten byt językiem 
„międzyludzkim”, dyskursywnym, znaczy unieruchomić go i uśmiercić, uczynić rzeczą; 
zbudować zbiór martwych pojęć, od samej poezji oderwanych. Trzeba zatem poecie takiego 
języka, który, jak Bergsonowski Bóg, „nie ma w sobie nic gotowego”. Języka, który będzie 
przede wszystkim działaniem i wolnością — mowy żywej, nadążającej za poetyckim 
żywiołem, zdolnej życie poezji i jej poznawcze zdobycze zasugerować. Aktywistyczna 
Leśmianowska „filozofia czynu” nakazywała poetom wdzierać się w dziedzinę „języka 
ogólnego” i z jego elementów budować języki nowe, które będą niepowtarzalnymi, 
jednorazowymi „przekładami” — sugestiami kolejnych wcieleń poetyckiego żywiołu i 
rzeczywistości w rytmie tego żywiołu odnajdywanej i tworzonej przez poetów.
Rozwiązanie sprzeczności pomiędzy autonomią poezji a „upośredniającym” działaniem 
słowa przynosił więc w Leśmianowskiej teorii postulat aktywnego stosunku do języka, 
dopełniony znaną symbolistom koncepcją sugestii. Poetycki program Leśmiana od razu 
docierał jednak do (nie znanego twórcom polskim tego czasu) miejsca, w którym 
najdojrzalsze europejskie przejawy symbolizmu osiągnęły swój punkt docelowy, gdzie to 
wszystko, „co miało być właściwością symbolu jako tropu czy zasady organizującej 
kompozycję wiersza, stało się właściwością języka poetyckiego w ogólności” . „Stadium 
dziecięce” symbolizmu ominął Leśmian zupełnie. W jego programowych pismach nie ma 
śladu prób definiowania symbolu , w ogóle — posługiwania się tym terminem, co 
zasadniczo różni ich autora od współczesnych mu polskich poetów i teoretyków poezji, 
zwłaszcza środowiskowo mu bliskich (Lange, Miriam). Bolesław Leśmian od razu, bez 
stadiów pośrednich, doszedł w teoretycznych zamysłach do pojmowania poety jako twórcy 
własnego poetyckiego języka, mowy zawsze wyjątkowej, odrębnej i niepowtarzalnej. Jest to 
oryginalny wariant tej koncepcji poezji, która wywodzi się z propozycji Mallarmego, a która 
każe dostrzegać w liryce przede wszystkim twórcze podejście do języka i specyficzne jego 
ukształtowanie. Dodać wypada — koncepcji bardzo nowoczesnej, nadal aktualnej.


DZIAŁALNOŚĆ LITERACKA

Lata następujące po sformułowaniu zasadniczych tez programowych były dla Leśmiana 
okresem intensywnej pracy artystycznej. Poeta był świadom, że po wyznaczeniu celów 
twórczych dążeń nadszedł czas ich literackiej realizacji. Uznał też, że niepodobna dłużej 
odwlekać książkowego poetyckiego debiutu. Przekonanie to nie wzięło się z porywu 
młodzieńczej niecierpliwości — autorowi, który przekroczył trzydziesty rok życia, status 
debiutanta miał prawo doskwierać. Powodem zwiększonej aktywności były także kłopoty 
materialne. Leśmian intensywnie szukał protekcji i kołatał do wydawnictw w nadziei 
otrzymania dobrze (i z góry) płatnego zlecenia prac przekładowych, które — jak zaznaczał — 
winny być wynagradzane według stawek honorarium autorskiego, przekład bowiem „wymaga 
równoważnego stworzenia […] języka i stylu” (z listu do Stefana Żeromskiego, Ur, s. 
327). Tak nowoczesne pojęcie literackiej translacji, rozumienie przekładu jako estetycznego 
ekwiwalentu oryginału, wynikało z Leśmianowskiej teorii poetyckiego języka.
Pierwszych eksperymentów artystycznych, usiłowań ziszczenia niektórych programowych 
postulatów, spróbował jednak Leśmian w teatrze i nie w roli autora, lecz reżysera. Zamysł 
zrodził się przy kawiarnianym stoliku w „Udziałowej” i został zrealizowany w ekspresowym 
tempie, właściwym zapałom entuzjastów. Wraz z literatem Kazimierzem Wroczyńskim i 
aktorem Januszem (Mińskim, przy współpracy początkującego wówczas scenografa 
Wincentego Drabika, opracował Leśmian plan działalności Teatru Artystycznego. Jego 
siedzibą miała być salka w gmachu warszawskiej Filharmonii, przejęta na kilka miesięcy od 
Teatru Małego, zawieszającego działalność.
Kameralne pomieszczenie objęto we władanie z początkiem maja 1911 roku, a już po 
dwóch tygodniach (14 V 1911) Teatr Artystyczny dał premierę, wystawiając Żart, satyęrą, 
ironię i głębsze znaczenie Grabbego, zaś dziesięć dni później Skapena — Matacza (Les 
Fourberies de Scapin) Moliera. Oba spektakle przygotowano według inscenizacyjnej 
koncepcji Leśmiana i w jego reżyserii. Były to opracowania sceniczne awangardowe, 
wykazujące więź z ideami reformy teatralnej zachodnioeuropejskiej i rosyjskiej. Teoretycznie 
wsparte były koncepcją stylizacji i „filozofią rytmu”, wywiedzioną wprost z pism Leśmiana o 
sztuce poetyckiej. Reżyser pragnął ograniczyć zasięg „języka pojęciowego”, „ideowego” 
dramatu i zrównoważyć „mowę upośrednioną” wprowadzonymi na scenę przejawami 
„czystego życia”. W tym celu wszystkie elementy spektaklu miały zostać przesycone 
scalającym je rytmem. Grę aktorów opracował Leśmian rytmicznie, począwszy od gestów, 
skończywszy na deklamacji, przypominającej chóralne śpiewy. Scalenie wszystkich 
elementów widowiska, powiązanie ich poetyckim, „życiowym” rytmem, miało ujednolicić 
całość i doprowadzić do artystycznego uogólnienia, zwanego przez Leśmiana stylizacją. W 
celu zintensyfikowania rytmu scenicznego do sztuki Grabbego dopisał reżyser partyturę 
mimiczno–taneczną. Poszczególne sytuacje sceniczne miały być figurami jednego, wciąż 
rozwijającego się i poszerzającego zasięg tańca. Jego nieustanna dynamika miała tworzyć 
motywacyjne tło dla ironicznego potraktowania zjawisk życia i śmierci.
Poeta spodziewał się, że działalność w Teatrze Artystycznym zapewni mu krociowe zyski. 
Żądny materialnej stabilizacji, nie był jednak skłonny do artystycznych kompromisów. Toteż 
gdy stało się jasne, że awangardowe inscenizacje, jakkolwiek chwalone przez recenzentów, 
kasowego sukcesu nie przyniosą i zespół zdecydował się sięgnąć po repertuar i środki 
artystyczne bardziej tradycyjne i bliższe gustom przeciętnej widowni — Leśmian wycofał się 
z imprezy.
Pięciomiesięczna praca dla teatru nie wygasiła aktywności literackiej. Uporczywe starania 
o korzystny wydawniczy kontrakt zwieńczył sukces — zawarta w końcu roku 1911 umowa z 
Jakubem Mortkowiczem, niezwyczajnie łaskawa dla autora. Wydawca zamówił u Leśmiana 
tom wierszy oraz jeden tom przekładów i dwie książki dla dzieci, z tego jedną „oryginalną”, 
drugą — przynoszącą parafrazy baśni wschodnich, przede wszystkim z Księgi tysiąca i jednej 
nocy. Umowa zobowiązywała Mortkowicza do zapewnienia pisarzowi i jego rodzinie 
długotrwałego pobytu za granicą (podczas którego miały powstać zlecone tytuły), regularnego 
dostarczania środków finansowych oraz literatury potrzebnej do wykonania zadanej pracy. Na 
mocy tych uzgodnień, od grudnia 1911 do lata 1914 roku, za pieniądze Mortkowicza bawił 
Leśmian w Paryżu i na Riwierze, w towarzystwie żony, córeczek i kochanki, którą była 
cioteczna siostra poety, malarka Celina Sunderłand.
Były to jeszcze „dobre, stare czasy”, przecież jednak nie jakiś okres bajeczny — i jeśli 
szanowany wydawca układał się z młodym (przynajmniej w sensie zajmowanej w literaturze 
pozycji) poetą na warunkach tak dla niego łaskawych, to musiała się za tym kryć intencja 
roztoczenia nad owym poetą mecenatu, o motywację której warto zapytać. Na pewno jakimś 
powodem była osobista znajomość „stron” kontraktu i, co prawdopodobne, przyjazne uczucia, 
jakie miał dla Leśmiana Mortkowicz. Nie sposób też wykluczyć protekcji Langego i Miriama, 
może także innych osobistości ówczesnej literackiej Warszawy. Zapewne też natarczywość 
Leśmianowskich starań miała swój wkład w bieg sprawy. Jest jednak pewne, że wszystko to 
razem nie mogło wystarczyć. Wydawca musiał mieć co najmniej dobre mniemanie o 
możliwościach twórczych Leśmiana, oparte na znajomości tekstów (nie tylko poetyckich), 
drukowanych w „Chimerze” i innych czasopismach. Miało to swój wpływ na charakter 
zamówienia. Na przykład, pomysł, by wśród objętych umową prac znalazły się parafrazy 
„bajek arabskich”, jeżeli chociaż w części od wydawcy pochodził, mógł zrodzić się pod 
wpływem obszernego poematu Nieznana pieśń Sindbada, który Leśmian ogłosił w lipcowym 
numerze krakowskiego „Miesięcznika Literackiego i Artystycznego” w 1911 roku.
W ramach kontraktu przygotował Leśmian upragniony pierwszy tom poezji Sad rozstajny 
(1912). Redagował go korespondencyjnie z Paryża, często prosząc o radę Miriama. W zbiorze 
tym dał ilustrację i poetycką dokumentację inspiracji i przemyśleń, na których swój poetycki 
światopogląd zbudował, oraz postawy duchowego aktywizmu, która umożliwiała 
światopoglądowe poszukiwania. Zamieszczone w Sadzie rozstajnym cykle utworów nie były 
nowościami (np. kluczowy cykl Oddaleńcy był drukowany po raz pierwszy w roku 1907), 
lecz stanowiły wyselekcjonowany, „przejrzany i poprawiony”, autorski przegląd 
wcześniejszego dorobku. Czytelnika Sadu… nie powinna więc dziwić mnogość odniesień do 
postaw kojarzonych raczej z pierwszą fazą rozwojową młodopolskiej liryki. Na przykład 
polemicznych nawiązań do dekadentyzmu, jak to z wiersza Metafizyka, którego podmiot 
przekonuje, że przestrzeń wymarzona w dekadenckich snach o nirwanie, owa szczelina 
„pomiędzy istnieniem a zgonem”, może być polem twórczej aktywności i kreatorskich 
usiłowań, w wyniku których można „Dojrzeć gwiazdę niezgorszą lub niezłą opatrzność…” 
„Oddaleńcy”, „bywalcy uroczysk” metafizyki, wybrańcy, którzy pragną „własnego dorąbać 
się boga” — to liryczni bohaterowie, których z autorem tomu łączył aktywizm, chęć 
nieustannego poznawania nowych światów w dążeniu do Tajemnicy.
Sad rozstajny nie przyniósł twórcy rozgłosu, nie wywołał poruszenia literackiej krytyki, 
sprzedawał się źle. Nie sposób wykluczyć, że działoby się inaczej, gdyby ukazał się wcześniej 
— zbyt długa przewłoka wystawiła poecie rachunek i cenę swą co do grosza 
wyegzekwowała. W jakiejś mierze Leśmian spodziewał się takiego obrotu rzeczy — w czasie 
redagowania Sadu… pisał bardzo wiele, układał nowe wiersze z myślą o tomie następnym, 
„innym i rozmaitszym” od debiutanckiego.
Prawdopodobnie w okresie obowiązywania umowy z Mortkowiczem powstały też dwie 
sztuki, kontraktem nie objęte, nie ogłoszone drukiem za życia autora, potem zaginione, 
odkryte i wydane z rękopisu całkiem niedawno (1985). Są to partytury teatralnych widowisk 
bezsłownych, nazwanych przez autora „baśniami mimicznymi w trzech Przywidzeniach”: 
Pierrot i Kolombina, którego akcja dzieje się „w owym okresie istnienia, gdy słów nie było, a 
wszyscy się nawzajem rozumieli”, oraz Skrzypek opętany, rozgrywający się „w owych 
intermediach istnienia, gdy słów nie bywa, a wszyscy się nawzajem rozumieją”. 
Doświadczenie zdobyte w pracy dla Teatru Artystycznego usiłował więc Leśmian wyzyskać, 
podejmując próbę radykalnego uwolnienia sztuki od „zapośredniczeń” językowych.
Uzgodnionego z Mortkowiczem tomu przekładowego nie przygotował pisarz nigdy, 
przełożył natomiast i opatrzył wstępem Opowieści nadzwyczajne Edgara Allana Poego 
(1913). Natomiast zlecenie opracowania tomu „bajek arabskich” zrealizował z nawiązką, 
tworząc dwie książki — Klechdy sezamowe (wyd. 1912, datowane 1913) i „powieść 
fantastyczną” Przygody Sindbada — Żeglarza (1913).
Latem 1914, niedługo przed wybuchem wojny, zjechał poeta do kraju, gdzie wkrótce dały 
znać o sobie kłopoty materialne. Wydawca przestał wypłacać rentę, Leśmian szukał 
możliwości zarobkowania. W 1916 roku otrzymał posadę kierownika literackiego w Teatrze 
Polskim w Łodzi, gdzie spędził jeden sezon, opuszczając teatr w 1917 roku. Pola dla 
eksperymentów inscenizacyjnych ani okazji wystawienia własnych „baśni mimicznych” w 
Łodzi nie znalazł, jego wpływ na działalność tamtejszej sceny był ograniczony.
Na czas wakacji 1917 roku przyjechał w gościnę do ciotki Sunderlandowej do Iłży, gdzie 
spotkał największą miłość swego życia, Teodorę (Dorę) Lebenthal, wyemancypowaną lekarkę 
z Warszawy, sprowadzoną na lato do Iłży przez kuzynkę i dotychczasową kochankę poety, 
Celinę. Romans zawiązał się od pierwszych chwil znajomości i przerodził w związek 
trwający dozgonnie, mimo że Leśmian nigdy nie zdecyduje się na rozwiązanie swego 
małżeństwa. Dorze poświęci najpiękniejsze erotyki, słynny cykl W malinowym chruśniaku, 
włączony do drugiego zbioru poezji, opublikowanego w 1920 roku tomu Łąka. W wierszach 
miłosnych scalił Leśmian wszystkie młodopolskie mity erotyczne, unieważnił tkwiące w nich 
antynomie, zatapiająć wszystko w „zjesieniałym zmroczu”, w żywiole zieloności, 
przybierającym coraz to nowe, fantastyczne upostaciowanie. Miłość stała się tu sposobem 
twórczego istnienia, wydobycia siebie samego z „rzeczywistości wtórej”, zaludnionej tłumem 
osobników przeciętnych, „statystycznych”, drogą wyjścia w pozarozumową rzeczywistość 
natury, w dynamikę światów złożonych z nieustannie przemieniających się bytów, 
pulsujących w takt „wichru życiowego”. Młodopolska konwencja pisania o miłości została 
ostatecznie przełamana.
Erotykom towarzyszyły Ballady, cykl poetyckich narracji, zrealizowanych w szokującym 
swą „jednorazowością” i odrębnością języku. Ujawniały one napięcie pomiędzy 
panteistycznym mitem kosmicznej całości a pojmowaniem człowieka jako bytu 
wyobcowanego z owej „wszechjedni”. W wierszach z Łąki wykreował poeta 
„nieprzewidzianą” rzeczywistość, w której nie obowiązuje hierarchia bytów, zatarte zostają 
granice między ludźmi a przedmiotami, zwierzętami i roślinami, zjawiskami przyrody. 
Jednocześnie na linii zetknięcia się i połączenia (najczęściej erotycznego) bytów pojawia się 
śmierć, rozkład i zanikanie. Środkiem poznawczych i kreacyjnych zabiegów jest tu często się 
pojawiający swoisty synkretyzm elementów baśniowych i folklorystycznych. Z nich 
budowane są owe nieprawdopodobne światy, powoływane do istnienia i poddawane 
uważnemu oglądowi. Tak w Balladach, jak i w cyklu Pieśni kalekujących ożywiony został 
mit regresu. Można mówić o dokonującym się tutaj poszukiwaniu przedcywiłizacyjnej 
pierwotności w człowieku, albo o szukaniu „ludzi pierwotniejszych”, czego wyrazem bywa 
wybór bohatera lirycznego — prostaczka, „prymitywa”, często kalekiego, ułomnego. 
Wszystkie programowe zamierzenia zdołał Leśmian artystycznie zrealizować. Dał tom 
wierszy przesyconych metafizyką, równocześnie — fascynujących cielesnością lirycznych 
przedstawień, sugestywną konkretnością obrazów.
Gdy ukazała się Łąka, jej autor mieszkał w Hrubieszowie, dokąd przybył w roku 1918 w 
związku z objęciem posady notariusza. Zmuszony do biurowej pracy, rzucony na prowincję z 
dala od ośrodków literackiego życia, czuł się w Hrubieszowie wygnańcem głęboko 
zranionym na duszy i nieszczęśliwym. Chorował, pogrążał się w depresji. Starał się o posadę 
w Sandomierzu, argumentując niby konieczną dla ratowania zdrowia zmianą klimatu — 
bezskutecznie. Przepędził w Hrubieszowie cztery lata, by wreszcie doczekać zmiany — od 
1922 roku prowadził notariat w Zamościu. Łatwo zgadnąć, że nie byla to przeprowadzka 
zadowalająca poetę, który nadal bolał nad swym „zesłańczym” losem, marząc o poświęceniu 
się pracy artystycznej.
Tymczasem w literackim świecie wraz z nastaniem Niepodległej zaszły wielkie zmiany. W 
stołecznych kręgach artystycznych nastąpiła wyraźna wymiana pokoleniowa. Kto z dawnych 
modernistycznych wielkości, przyjaciół i znajomych Leśmiana uchował się jeszcze i 
funkcjonował, szybko stawał się „pamiątką przeszłości”, coraz mniej znaczył. W poezji i na 
wydawniczym rynku zapanował Skamander, niezbyt zagrożony konkurencją awangardowych 
nurtów, bo nie były one w stanie związać ze sobą tej publiczności, której serce biło żywiej w 
takt wierszy Lechonia, Wierzyńskiego czy Tuwima. Gdyby jednak ktoś, kto przyjrzałby się 
uważnie sytuacji liryki polskiej po Łące, miał wskazać ewentualnego rywala młodej i prężnej 
grupy, który, potencjalnie, mógłby zawładnąć częścią grona miłośników Skamandra i jej 
sympatię zdobyć — musiałby przypomnieć sobie o rejencie z Zamościa i jego wierszach. 
Tylko Leśmian bowiem, oprócz poetów stołecznej plejady, mógł w tym czasie pozyskać sobie 
czytelników łaknących liryki nowej i oryginalnej poetyckiej dykcji, realizującej się jednak w 
„starych”, tradycją uświęconych układach wierszowych, których podjęcie znacząca część 
ówczesnej literackiej publiki utożsamiała z artystowską maestrią. Być może to potencjalne 
zagrożenie wyczuwano w kręgu Skamandra w latach dwudziestych, jakby programowo 
milcząc o Leśmianie, udając, że nie istnieje — w każdym razie można wysnuć taki wniosek, 
przeglądając „skamandryckie” czasopisma. Z kolei nieugięta pewność, z jaką „nadworny 
krytyk” Skamandra, Karol Wiktor Zawodziński, wspominał o Leśmianie jako „outsiderze 
poezji”, dostawcy liryki wtórnej, nieudolnej i przeładowanej ornamentyką, wręcz: sprzedawcy 
poetyckiej „fałszywej biżuterii” — może świadczyć, iż ten wpływowy komentator liryki 
polskiej widział w zamojskim prowincjuszu potencjalnego rywala swoich faworytów. Sądy 
Zawodzińskiego były zresztą podstawą niszczącej Leśmiana opinii, że jest on przede 
wszystkim wynalazcą nowotworów słownych, „których wartość semantyczna i artystyczna 
wydawała się niekiedy wątpliwa, budząc podejrzenie, iż ich pojawienie się w danym miejscu 
podyktowane zostało jedynie potrzebą rymu” .
Naturalną przeciwwagą dla takich podejrzeń mogłoby być przypuszczenie, że jeśli 
Leśmian często stawiał słowa „dziwne” w pozycjach rymowych, nie czynił tego w desperacji 
wywołanej rymotwórczą niemocą, lecz po to, by „specjalne” słownictwo uwypuklić, 
podkreślając w ten sposób odrębność swego poetyckiego języka. Nikt jednak nie zgłosił takiej 
interpretacji, a wielce pochlebny sąd Karola Irzykowskiego o Łące, włączający autora tomu 
do grona klasyków poezji polskiej , jeśli nie liczyć pochlebnej recenzji Ostapa Ortwina , 
właściwie pozostał wyosobniony.
Sytuację odmieniły lata trzydzieste, gdy za sprawą Kazimierza Wierzyńskiego, który 
wyłamał się z solidarnej skamandryckiej niechęci do autora Łąki, dla wierszy Leśmiana 
otworzyła swe łamy warszawska „Kultura”, a wkrótce nieformalny organ sanacyjnej elity — 
„Gazeta Polska”. Co tydzień pojawiał się w druku nowy wiersz Leśmiana, wzrastało 
zainteresowanie poetą.
W 1933 roku Bolesław Leśmian został wybrany do Polskiej Akademii Literatury. 
Wreszcie mógł przenieść się z Zamościa do Warszawy (1935), otoczyć rytmem stołecznego 
życia literackiego, którego tak żywotnie potrzebował, a także znaleźć się w pobliżu ukochanej 
Dory, czego pragnął równie gorąco. Narastający rozgłos jego poezji i niejaka sława, której 
zaczął doświadczać, zwieńczona wydaniem trzeciego zbioru (Napój cienisty, 1936), nie były 
jednak wystarczająco wielkie, by w szeregu młodych interesujących poetów, debiutujących w 
latach trzydziestych, znaleźli się tacy, dla których Leśmian stałby się oczywistym patronem. 
Młodzi tamtego czasu widzieli w Leśmianie raczej zapóźnionego modernistę — co Czesław 
Miłosz nazwał po latach największą pomyłką swojego literackiego pokolenia:

przesłonił go nam jego język, młodopolski, a więc staroświecki, i nie widzieliśmy 
myślowej precyzji, która, jeżeli jest, nie potrzebuje obawiać się późniejszych zmian 
stylu, czyli byliśmy jak sprzedawca w sklepie konfekcji męskiej, który osądza dobro i 
zło według kroju ubrania .

Młodzi nie dostrzegali, jak często wkraczali na szlaki przez Leśmiana wytyczone i 
przetarte.
Rozgłosu starczyło jednak na to, by Bolesław Leśmian stał się obiektem zaczepek prężnie 
rozkwitającej nacjonalistycznej krytyki literackiej, która dostrzegła w jego poezji widomy 
przykład skażenia „zdrowego ciała” liryki polskiej i polskiego języka literackiego wpływem 
żydowskim, stawiającym narodową kulturę w stan śmiertelnego zagrożenia . Rasistowskie 
napaści przyczerniły radość z odzyskanego warszawskiego życia, przygnębiły poetę i 
nadwerężyły jego zdrowie. Bolesław Leśmian zmarł na atak serca w piątym dniu listopada 
1937 roku. Ostatni, pogrobowy tom poezji Dziejba leśna ukazał się rok później.
Powołany na członka Polskiej Akademii Literatury na miejsce zwolnione przez autora 
Łąki, Kazimierz Wierzyński wygłosił na uroczystym zebraniu Akademii mowę poświęconą 
Leśmianowi, dając dobitny sygnał i zachętę do uznania w Zmarłym wielkiego poety i 
przyznania należnego mu wysokiego stanowiska w historii polskiej literatury . Sygnał ten 
podjęto już po wojnie, ściślej — po okresie socrealizmu, który nie tworzył warunków do 
rozwijania dyskusji o metafizycznej liryce Leśmiana. Dzisiaj znaczenia tego poety nikt już nie 
kwestionuje, opinia o jego wielkości jest ustalona. Coraz wyraźniej widać wpływ Leśmiana 
na kształt poezji polskiej ostatnich kilkudziesięciu lat. Wcale liczni są zwolennicy tezy, że ten 
wciąż pełen tajemnic twórca był najwybitniejszym polskim poetą dwudziestowiecznym.


DZIEJE BAŚNIOWEGO ZBIORU

Klechdy polskie po raz pierwszy objawiły się uwadze publiczności w emigracyjnym 
„polskim Londynie” w 1956 roku. Przygotowując słowo wstępne do pierwodruku, Bronisław 
Przyłuski był przekonany, że ma do czynienia z owocem późnego okresu twórczości 
Leśmiana, być może nawet z jego książką ostatnią, wieńczącą dzieło pisarza . Klechdy… 
powstały jednak w Cannes w roku 1914 i były ostatnią z pozycji wykonanych w ramach 
umowy z Mortkowiczem. Zamiast jednego tytułu skomponowanego na kanwie wschodnich 
motywów baśniowych otrzymał wydawca dwa. Z obu zadowolony, domagał się od autora 
jeszcze jednej „książki dla dzieci”, tej, którą w umowie nazwano „oryginalną”, a która miała 
nawiązywać do zasobów baśniowych folkloru polskiego.
Jak się wydaje, wymagania swe wyłożył wydawca całkiem jasno. Oczekiwał od pisarza 
artystycznego opracowania tematów bajek ludowych, których olbrzymi zasób po części 
zebrali, po części utworzyli ludoznawcy romantyczni i poromantyczni. Zadaniem Leśmiana 
miało być stworzenie przeznaczonego dla dzieci zbioru ojczystych podań ludowych. Wolno 
nawet przypuścić, że miał to być literacki odpowiednik uchodzącej wtedy za antologię 
autentycznych skarbów folkloru, za dzieło naukowe historyka–folklorysty, książki 
warszawskiego literata Kazimierza Władysława Wojcickiego Klechdy. Starożytne podania i 
powieści ludu polskiego i Rusi, przez lat kilkadziesiąt bijącej rekordy popularności. Wydane 
po raz pierwszy w 1837 roku, po raz ostatni za życia autora uzupełnione i wznowione w 
jubileuszowej edycji (na pięćdziesięciolecie pracy twórczej Wojcickiego w 1876), dzieło to 
inspirowało nie tylko folklorystów romantycznych i ich następców, lecz i pisarzy, 
romantyków i twórców późniejszych, także młodopolskich. Popularność tej książki była zaś 
przyczyną „od–nie–pomnienia się”, jak pisał Norwid, rzeczownika „klechda”. Słowo to, 
znane Lindemu, a przez Wojcickiego przypomniane, dzięki swoistemu posmakowi dawności 
zrobiło karierę w polszczyźnie literackiej, zwłaszcza u twórców młodopolskich, by 
przypomnieć chociażby Wierną rzekę Żeromskiego (1912) i jej podtytuł. Wcześniej, w roku 
1902, Jan Kasprowicz wydał tomik Bajki, klechdy i baśnie, przynoszący nowe opracowanie 
dziesięciu tematów Wojcickiego.
Sekretu wieloletniej popularności zbioru tego pioniera polskiej folklorystyki nie 
wytłumaczą walory literackie i naukowe tomu —jedne i drugie z upływem lat coraz szerzej 
podawane w wątpliwość. Przyczyną kariery książki było przekonanie, aktualne także w latach 
poprzedzających pierwszą wojnę światową, że dzieło Wójcickiego, jako przypomnienie 
narodowych dawności, wyraz woli propagowania „rzeczy ojczystych”, jest czynem 
patriotycznym o doniosłym dla całego narodu znaczeniu. Nie ma zatem niczego dziwnego w 
tym, że Jakub Mortkowicz, sprawny wydawca, który znał rynek książki i czytelnicze nastroje, 
chciał od Leśmiana czegoś w rodzaju „Wójcickiego dla dzieci”. Chciał baśniowego zbioru, w 
którym dorosła część publiczności czytającej ujrzałaby nie tylko „wybór bajek”, ale przede 
wszystkim przystępny wykład duchowości i kultury narodu, przydatny element 
patriotycznego wychowania pociech. Rzecz tak pomyślana mogłaby wedle szacunku 
wydawcy dobrze się sprzedawać i przynieść zysk, być może większy (względy patriotyczne!) 
niż tomy „arabskie” Leśmiana, którymi zaistniał w świadomości nabywców literatury 
dziecięcej.
Żądanie utrzymania „narodowego charakteru” książki próbował Bolesław Leśmian, od 
wstępnego etapu doboru folklorystycznych źródeł, dyplomatycznie obejść, o czym 
zawiadamiał listownie Zenona Przesmyckiego, nie kryjąc, że zależy mu na wykorzystaniu 
tematów z bylin ruskich i folkloru ukraińskiego. Wyznając to, miał, być może, nadzieję, że 
Miriam wytłumaczy Mortkowiczowi zasadność takiej koncepcji, chroniąc autora od konfliktu 
z wydawcą. List pokazuje nie tylko wymyślony przez Leśmiana sposób ominięcia czy 
złagodzenia nakazu eliminowania „źródeł obcych”. Uświadamia także, jak bardzo ów nakaz 
uwierał piszącego Klechdy polskie, jak przeszkadzał w twórczej pracy.

Nad klechdami już pracuję […] Po drodze tych studiów już zdobyłem tysiące 
cudów, które mi się to w powieść, to w poemat (bylinę polską) chcą ułożyć […] Czy 
Żar–ptaka za twór polski uważacie? Mnie się zdaje, że sam słów porządek świadczy o 
jego obcości, a szkoda mi go bardzo. Znalazłem go też na Ukrainie i przyszedłem do 
wniosku, że najpiękniejsze byliny rosyjskie są ukraińskiego pochodzenia […] Mam 
zamiar rozwinąć pewnego rodzaju zaborczość artystyczną, traktować Polskę 
klechdową od morza do morza, zagarnąć Litwę i Ukrainę. Czegośmy mieczem nie 
zrobili, zróbmy piórem. Lwia część klechd i bylin rosyjskich jest chwalebnym 
skutkiem takiego zaboru .

Deklarowana buńczucznie patriotyczna „zaborczość artystyczna” miała zatem umożliwić 
wymknięcie się stawianemu przez wydawcę wymaganiu narodowej jednorodności tomu, 
której sugestię przynosił epitet tytułowy. Nie ma wątpliwości, że Leśmian już przed 
przystąpieniem do pracy wiedział, że nie spełni także drugiego żądania Mortkowicza — nie 
napisze książki adresowanej do dzieci. Na przełomie grudnia i stycznia 1912/13 poeta 
przerwał na krótko swój „zakontraktowany” pobyt we Francji i zjechał do Warszawy na 
pogrzeb ojca. Najwidoczniej już wtedy miał gotową ogólną koncepcję Klechd…, którą 
przedstawił współpracownikowi wydawnictwa Mortkowicza Konradowi Drzewieckiemu, 
prosząc go o mediację w sprawie zmiany oczekiwanego przez wydawcę adresata przyszłej 
książki.

Przed wykonaniem obstalunku — uprzedził go [tzn. Mortkowicza, WL] 
Drzewiecki, że pisząc Klechdy nie mogę liczyć się z dziećmi, jeno z „dorosłymi” — 
wiedział bowiem o zbrodniczym i fallicznym pierwiastku Klechd. Młodzież może je 
czytać, jak czyta Balladynę, Makbeta lub balladę: „Zbrodnia to niesłychana…” itd. 

Nie sposób dojść, czy Drzewiecki rzeczywiście uprzedził wydawcę, iż to, co powstanie, 
nie będzie tym, czego ten oczekiwał. Może tylko Leśmian był przekonany, że na jego prośbę 
Drzewiecki rozmawiał z Mortkowiczem, a ten wyjaśnienia przyjął i nową koncepcję 
zaakceptował? Pewne jest natomiast, że Jakub Mortkowicz oczekiwań nie zmienił, a 
otrzymawszy rękopis klechdy Wiedźma, „w imieniu dzieci” zażądał zmian w tekście, uznając 
„że sceny, pełne zgrozy i zmysłowości”, są dla dziecięcej publiki nieodpowiednie . Sprawa 
zakończyła się tymczasem wymuszoną na zrozpaczonym autorze rezygnacją z Wiedźmy i 
dostarczeniem w jej miejsce innego utworu , którym najprawdopodobniej była 
„klechdopodobna” nowela Białocha (ogłoszona w 1915 roku w redagowanym przez 
Mortkowicza miesięczniku „Myśl Polska”, z. l, 2, podpisana pseudonimem „Jerzy 
Ziembołowski”, Ur, s. 157—175)… Tym się ona różniła od tekstów przeznaczonych do tomu 
Klechd polskich, że wszystko, co w niej fantastyczne, zdarza się w marzeniu sennym 
tytułowej bohaterki. Toteż fantastyka nie podważa tu „realności” świata, a utwór, ze 
wszystkim prócz Leśmianowskiego zliryzowanego języka, mieści się w poetyce realizmu. 
Możliwe zresztą, że nie Białocha miała być owym utworem „zastępczym”, bo jej dyszący 
krzepkim erotyzmem tekst mógł co najwyżej rozjuszyć czekającego na „rzecz dla dzieci” 
Mortkowicza, nie — obłaskawić. Możliwe zatem, że zakwestionowaną klechdę miał zastąpić 
później dopisany Podlasiak, możliwe tym bardziej, że pisząc o kłopotach z Wiedźmą, 
Leśmian informował Miriama, iż cały tom Klechd… liczy cztery utwory, z których ostatnim 
jest Czarny kozioł.  Rzecz tym więcej prawdopodobna, że erotyzm Podlasiaka jest wyraźnie 
złagodzony — bohaterowie pragną jedynie pocałunku „dziewczaka”–dziwożony, a taki 
buziak mieści się w „normie przyzwoitości”, jaka obowiązuje w literaturze dziecięcej. 
Ponadto tom, który w rękopisie przetrwał drugą wojnę światową, czyli zbiór, który czytelnicy 
otrzymali do rąk w 1956 roku, złożony jest nie z czterech a z pięciu klechd, z których 
Podlasiak jest ostatnią.
Z powikłanej historii Klechd polskich, ukończonych najpewniej w kwietniu 1914 roku, 
odrzuconych przez Mortkowicza i za życia autora nie drukowanych, można wysnuć kilka 
ważnych wniosków. Przede wszystkim wolno uznać, że już od początkowych zamyśleń 
planował Leśmian dzieło poważne i „dorosłe”, które byłoby pierwszą artystyczną realizacją 
jego poetyckiego programu twórczego, o czym zresztą informował Miriama u początku tej 
pracy.

Pragnę stworzyć czystą, niepokalaną bajkę, osmykniętą z legendy, podania, 
zabobonu itd., to znaczy prawdziwą bajkę, która baje. Nasze literatury, jak widzę, nie 
odróżniają klechdy od opowiadań zabobonnych, diabelskich itd. (Ur, s. 336).

Sądzić należy, że tworzenie klechdy, „która baje”, miało być właśnie realizacją 
poetyckiego powołania — poszerzaniem rzeczywistości, odkrywaniem i poznawaniem 
nowych światów i zaświatów, jednocześnie: tworzonych przez poetę i objawiających mu się 
w owej „chwili—wieczności”, w której twórca osiąga zespolenie z rytmem „czystego życia”.
Po drugie — z gotowego tomu był Leśmian bardzo zadowolony. Miał przekonanie, że 
udało mu się w Klechdach… stworzyć własny, odrębny język poetycki, uniknąć językowych 
„zapośredniczeń” i ludowej stylizacji. Był pewny, że tematy i motywy folklorystyczne zdołał 
wyzyskać niby narzędzia i z ich pomocą „dobił się” odczuwania, które można porównać do 
wrażliwości człowieka cywilizacyjnie prymitywnego, o czym z dumą donosił Miriamowi.

Stworzyłem, jak mi się zdaje, prozę cenną i do cna własną, nie licząc się z nikim i z 
niczym […] nadałem utworom artyzm, wysnuty z napomknień ludowych, a oparty na 
równości świata i zaświata […] Klechdy […] rozwinęły mi się świetnie, nabrały 
rozpędu i coraz właściwszej a nieodparcie koniecznej formy (Ur, s. 338).

Po trzecie — Leśmian nie dał się przekonać Mortkowiczowi, jakoby stworzył dzieło 
chybione. Nie zrezygnował z Klechd…, nie zniechęcił się do nich. To, że nie zabiegał o ich 
wydanie w późniejszym okresie, nie może być argumentem dowodzącym twierdzenie 
przeciwne. Z zaniechania takich starań wynika bowiem tylko jedno — swego stosunku do 
Klechd polskich nie zmienił nigdy Jakub Mortkowicz, a żona księgarza, która prowadziła 
wydawnictwo po jego śmierci, podtrzymywała stanowisko męża. Bolesław Leśmian był zaś 
od oficyny Mortkowicza zależny — tu wydał wszystkie swoje książki poetyckie (z drobnym 
wyjątkiem bibliofilskiej zamojskiej edycji Ballad) i wolno przypuszczać, że starania o 
publikację Klechd… w innym miejscu mogłyby go narazić na utratę stałego wydawcy. Trzeba 
przecież pamiętać, że chociaż Mortkowicz Klechd… drukować nie chciał, przecież zachował 
do nich prawa; w końcu to on zamówił książkę i za nią zapłacił. Delikatność sytuacji mogła 
więc przesądzać o wstrzemięźliwości autora.
Po czwarte wreszcie — jeżeli Leśmian zamierzył pierwszą artystyczną realizację swego 
literackiego programu w utworze prozatorskim, znaczy to, że za główny czynnik 
poezjotwórczy uznawał odrębne ukształtowanie języka, a własnej teorii poetyckiego rytmu 
nie odnosił przede wszystkim do układów wersyfikacyjnych, lecz do całości stylistyczno—
językowej utworu literackiego.


BOHATER—PROSTACZEK

Mogłoby się wydawać, że prowadzące postacie klechd wypożyczył Leśmian z opowieści 
ludowych. Kulawiec i jednoręki z Podlasiaka jako żywo przypominają znaną z ludowych 
bajek, przyśpiewek i przysłów nierozłączną parę ułomnych bohaterów. O folklorystyczny 
rodowód można by też podejrzewać Jana, zwanego Tajemnikiem, chłopa, który zetknął się z 
kuszeniem diabelskim, prawie ze wszystkim diabłu uległ, w końcu jednak czarta przechytrzył 
i duszy piekłu nie oddał. Podobnie inni chłopscy bohaterowie zbioru: wójt tańcujący z 
wiedźmą czy Marcin Dziura, w którym zakochała się jeziorna rusałka. O ile jednak u podstaw 
autorskiego projektowania tych postaci można (i należy) dopatrywać się folklorystycznych 
inspiracji, o tyle nie sposób przyporządkować bohaterów Klechd… jakimś konkretnym 
pierwowzorom z ludowych opowieści. Jak to już było powiedziane, Leśmian nie zastosował 
się do poleceń Mortkowicza, nie skupił się na artystycznym opracowaniu tematów bajek 
ludowych. Takoż sztuki postaciowania nie sprowadził do swoistego doboru i portretowania 
folklorystycznych wzorów — typów osobowych.
Przygotowując się do pisania Klechd polskich, autor korzystał z różnorodnych źródeł, 
które Mortkowicz posyłał mu na Riwierę — ze zbioru Kolberga, z wielotomowego wyboru 
rosyjskich baśni w opracowaniu Afanasjewa, z ludoznawczych rozpraw pomieszczonych w 
rocznikach „Wisły” i „Ludu” . Pilnie wertował Klechdy… Wójcickiego, także zbiór Pieśni 
ludu Bialochrobatów, Mazurów i Rusi znad Bugu, złożony i opracowany przez tego autora. 
Zapoznał się wreszcie z dwutomowym dziełem wybitnego zbieracza folkloru ukraińskiego 
Antoniego Marcinkowskiego Lud ukraiński , skąd zaczerpnął m.in. opowieść o rzece 
Dżummie, „w której czarownice topią” (zob. Majka, s. 128).
Jednak wskazywanie inspiracyjnej roli dzieł ludoznawczych czy tekstów literatury ludowej 
nie dostarczy czytelnikowi Klechd polskich narzędzia interpretacji, nie poprowadzi w obszar 
zasadniczych znaczeń tej prozy. Prawdziwym bowiem, podstawowym źródłem baśniowych 
opowieści Leśmiana jest wolna, niczym nie skrępowana i świadoma swej mocy wyobraźnia 
poety. Bohaterowie Klechd… nie są typami z fantazji ludowej — zbyt wyrazista jest ich 
osobowość, nazbyt silnie egzystują jako indywidua o wyraźnym osobniczym 
psychologicznym nacechowaniu, by zmieścić się w granicach typowości, określającej 
bohaterów ludowej literatury. Folklor zapalał wyobraźnię pisarza, ta jednak nie chciała 
zmieścić się w ramach stylizacji. Toteż chłopskość klechdowych bohaterów nie jest podstawą 
stylizatorskich usiłowań pisarza, ale konsekwencją Leśmianowskiego programu twórczego. 
Jego filarem było odwołanie do mitu regresu, dążność do aintelektualnego poznania i 
związane z nią poszukiwanie w człowieku śladów pierwotnej wrażliwości, „naturalnej” 
odwagi poetyckiej, która umożliwiałaby poszerzanie i „podsycanie” rzeczywistości, bez 
oglądania się na rygory „realności wtórej”, rządzonej prawami logiki, zwyczajem społecznym 
i obyczajowym konwenansem. Stąd wybór bohatera—prostaczka, społecznie usytuowanego 
poniżej statusu przeciętności, by tak powiedzieć, słabo ucywilizowanego, jakby zatrzymanego 
w połowie drogi, wiodącej od światopoglądu ludzi pierwotnych do świadomości człowieka 
cywilizacji. W takim osobniku znajomość i oswojenie niektórych rekwizytów danej mu 
nowoczesności łączy się z animistycznym postrzeganiem detali czy zjawisk przyrody. Poza 
tym pojmuje on własne ciało jako zbiór samoistnych i bytowo niezależnych cząstek i 
przyznaje bytową niezawisłość własnym psychosomatycznym reakcjom.

Ocknął się [Marcin Dziura — WL] w końcu, przysłuchując się własnemu, 
samodzielnie wciąż jeszcze trwającemu płaczowi […] gębę po własnej woli 
szlochającą przyłapał dłonią i stłumił (Majka, s. 123).

Co ciekawe, bywa i tak, że właśnie w związku z ukazaniem niskiego stanowiska 
społecznego bohatera ujawnia się znaczenie innych niż folklorystyczne inspiracyjnych 
pożywek wyobraźni Leśmiana. Ich obecność nie pozwala na zredukowanie źródłowego 
zaplecza Klechd… do obszaru kultury ludowej, choćby najszerzej pojmowanej. Widać to już 
w pierwszej z klechdowych opowieści, której tytułowy bohater jest nędzarzem i odludkiem, w 
obawie drwiny i szyderstwa stroniącym od rodzimej społeczności wiejskiej. Jan Tajemnik jest 
niewiadomego pochodzenia wieśniakiem, bękartem, któremu przydomek musi zastąpić 
nazwisko. Marzeniem Tajemnika jest zdobycie butów, do wnętrza których mógłby 
wprowadzić swoje stopy, dotąd obuwia nie znające. Możliwość zaspokojenia pragnień 
podsuwa chłopinie diabeł, niejaki Piórkowski, który poucza Jana, jak można wydostać z 
podziemia należący do upiora skarb. Rzecz wydaje się prosta. Jedynym warunkiem 
powodzenia wyprawy jest przywdzianie porzuconych u wejścia do podziemnego zamku—
skarbca butów upiora i zzucie ich po zawładnięciu skarbem. Czytelnik Klechd… może być 
zaskoczony, gdy dowie się, że do tak prostego zalecenia Jan Tajemnik nie potrafił się 
zastosować, mimo świadomości, że sprzeniewierzając się wskazówce czarta i zatrzymując 
buty, zatraca siebie, własną duszę oddaje piekłu.
Zrazu wydaje się, że postępek biedaczyny nie ma dostatecznej motywacji. W końcu 
Tajemnik wydźwignął na ziemię skarb, którym mógłby zapłacić za tysiące par butów, czemuż 
zatem odczuwa paraliżujący strach na myśl o rozstaniu z tą jedną, do podziemnego świata 
należącą? Takie zatracenie się Jana w chwili decydującej o jego losie jest spowodowane 
barwą magicznego obuwia, gorejącą czerwienią, której chłopina nie zdoła się wyrzec. 
Wiedział o tym czart Piórkowski, doskonały psycholog, toteż ofiary swej okłamywać nie 
musiał, nie próbował też zataić złowrogich konsekwencji wydobycia butów z podziemi. 
Postępował zresztą zgodnie z obowiązującym w klechdowym świecie prawidłem, „że diabeł 
kusić — kusi, lecz kłamać — nigdy nie kłamie”. Był pewny, że Tajemnik, raz ujrzawszy na 
swych nogach czerwone cholewy, ulegnie pokusie. Wszak but czerwony to jeden z atrybutów 
karmazyna, polskiego szlachcica—Sarmaty. Piórkowski nie ma więc wątpliwości, że jeśli 
chłop—odludek, przez całe życie dręczony myślą o swym niewiadomym pochodzeniu, dzięki 
karmazy—nowym butom poczuje się nie Janem „swojego nazwiska”, lecz „urodzonym” 
Janem Tajemnikiem, pod żadną groźbą z tej przydarzonej złudy szlachectwa nie zrezygnuje. 
Diabeł, który najwidoczniej objawił się Tajemnikowi w pańskim, szlacheckim stroju (skoro 
ten od razu „panem Piórkowskim” go nazywa), potrafi umiejętnie podsycać dręczący Jana 
kompleks bękarta. Wypomina biedaczynie „zbyt podłe pochodzenie” oraz „zbyt nieznane 
nazwisko”; przewrotnie radzi, by nie był łasy na buty, mimo że są czerwone. Ma rację 
komentator twórczości Leśmiana, gdy mówi, iż niektóre z Leśmianowskich obrazów 
poetyckich „dużo zawdzięczają kulturze Polski szlacheckiej, także tej literaturze, którą 
nazywamy sarmacką” .
Dodać warto, że obecna w Klechdach… rubaszność i nieznany folklorowi groteskowy żart 
kojarzą się nieodparcie z humorem sarmackim, a bywa i tak, że któraś z chłopskich postaci 
przedstawionego świata potrafi oczarować czytelnika facecją, jakby zaczerpniętą wprost z 
literackiej spuścizny Rzeczypospolitej Babińskiej. Taką jest opowiadana Marcinowi Dziurze 
przez znachora historia o zmorze nocnej, dusiołku ukazującym się w postaci wędzonego 
wieprza, zaprzyjaźnionym z człowiekiem, którego we śnie nawiedzał (zob. Majka, s. 131) . 
Obecność tej opowieści, jak i innych elementów o wyraźnie sarmackim rodowodzie, 
wskazuje, że ludowy folklor nie był jedynym tworzywem, jakie Leśmianowska wyobraźnia 
spożytkowała, powołując do istnienia świat Klechd…
Wybór bohatera–prostaczka nie był koniecznością wynikłą z „ludowego” charakteru 
dzieła, lecz — jak już powiedziano — spowodowany był „pierwotnością” postaci z 
kulturowych i cywilizacyjnych nizin. Przekonanie o wartości poznania pozaintelektualnego, 
właściwe przecież nie tylko poecie, sprawiało, że pogląd przypisujący ludziom słabo 
wrośniętym w cywilizację nieograniczone możliwości poznawcze (właściwy doktrynie 
komunionizmu, w myśl której moralna naprawa świata zależy od jednostki), był bliski także 
innym, współczesnym Leśmianowi pisarzom, przede wszystkim ekspresjonistom. 
Komunionistyczny bohater ekspresjonistów miał wiele wspólnego z postaciami Klechd 
polskich, z łatwością jednak można wykazać swoistość Leśmianowskiej propozycji i jej 
zasadniczą odmienność od literackich realizacji koncepcji bohatera–prostaczka.
Ekspresjonizm przypisał takiemu bohaterowi funkcję mesjanis—tyczną. Prostak składał 
ofiarę z siebie w imię naprawy świata i wybawienia ludzkości od zła oraz ustanowienia 
władztwa powszechnej miłości . Inny jest sens komunionizmu Leśmiana. Prostak, któremu 
przypisuje się w Klechdach… szerokie możliwości poznawcze, nie wyzyskuje ich jako 
sposobu naprawy świata. Nie działa z myślą o dobru powszechnym ani w interesie 
społeczności. Dąży ku „poszerzeniu” rzeczywistości własnej, pragnie osiągać poznawcze 
zdobycze, których nie zamierza ani upowszechniać, ani darować ludzkości.
W stosunku narratora Klechd… do przedstawianych postaci nie zauważymy tego 
namaszczenia czy pełnego szacunku, współczującego zrozumienia, z jakim 
ekspresjonistyczny opowiadacz odnosił się do komunionistycznego bohatera. Klechdowy 
narrator–gawędziarz lubi zakpić z osób, o których opowiada, chętnie ukazuje je w oświetleniu 
humorystycznym, potrafi też uczynić z postaci kompozycyjny ośrodek groteskowego obrazu. 
Groteska i humor są tu czasem narzędziem, z pomocą którego rozbija się potencjalny 
monumentalizm niektórych przedstawień. Gdy Marcin Dziura i Majka, postacie z różnych 
porządków i światów, pokonują, zdawałoby się, nieprzekraczalne granice, osiągają najgłębsze 
(bo bez pośrednictwa słów) porozumienie — narrator obraca wniwecz patos zdarzenia, 
podkreślając w opisie niepiśmienność chłopa, obdarowanego przez rusałkę księgą. Brak 
umiejętności czytania został tu potraktowany jak cecha wyglądu postaci, co prowokuje 
czytelnika do groteskowego wyobrażenia całej sceny.

I tak milcząc, przetrwali i przestali w pszenicy noc całą aż do przedświtu, wpatrzeni 
w siebie nawzajem i do miejsc swoich przykuci — on zadumany i nieczytelny, z 
księgą pod pachą, a ona wiotka i smukła ze światłem księżyca na obnażonych 
ramionach (Majka, s. 106).

W pełni groteskową nowelą jest Czarny kozioł, błyskotliwa opowieść o wielości światów i 
subiektywizmie sądów ludzkich, skrząca dowcipem i bezlitośnie wykpiwająca przekonanie o 
dobrodziejstwach powszechnej oświaty oparte na monistyczno–scjentystycznym 
światopoglądzie pozytywistów. Z żywiołu groteski pochodzi swoisty kryzys tożsamości, 
który stał się udziałem Jana Tajemnika, odkąd biedaczyna na chwilę został bogaczem, 
przywłaszczywszy sobie skarb.

— Czas mi już pono wrócić na ziemię — mruknął po namyśle. — Spieszno mi do 
tego, aby się ze sobą samym, jako z osobą bogatą, zżyć i porozumieć stosownie, bo 
już ja nie ten, co dawniej, więc mi nie przystoi po dawnemu siebie traktować. A nie 
wiem jeszcze, jak mam siebie traktować i jak się dookoła własnej osoby krzątać, bo 
wszystkiego trza się nauczyć. Czy za pan brat być ze sobą, czy nie za pan brat? (Jan 
Tajemnik, s. 83–84).

Narrator Klechd polskich pozbawia bohaterów swoich opowieści wymiaru patetycznego, 
operując humorem, z niejaką złośliwością wytykając przywary charakteru i defekty wyglądu 
postaci. Marcin Dziura rozważa, czymże zasłużył sobie na miłość Majki, jednakże „Nie to go 
zdziwiło, że wybredna snadź Majka upodobała sobie jego urodę niezaprzeczoną” (s. 105); 
gdy zaś otrzymał od rusałki podarunek, „Z dumą […] i godnością wręczoną księgę sobie 
przyswoił i uczynił przy tym osobliwy ruch ręką, który, jak mu się zdawało, był nieomylną 
oznaką umiejętności dość biegłego czytania” (s. 104). Po czym: „księgę dzierżąc pod pachą, 
ponad łanem pszenicznym w osłupieniu górował i nie uszczuplał gębie rozwarcia, 
przysporzonego zdziwieniem” (s. 105). Złośliwy humor pojawia się także w tych miejscach 
opowiadania, w których narrator relacjonuje zdarzenia z punktu widzenia bohatera 
tragicznego. Kpina skutecznie rozbraja zawiązującą się w takich momentach pesymistyczną 
tonację opowieści.

Tajemnikowi, butów nagle pozbawionemu, markotno zrobiło się na duszy, jakby go 
kto niemiłosiernie osierocił lub wraz z butami urodę mu całą odebrał, której zresztą 
natura dać — nie dała (Jan Tajemnik, s. 94).

Także ironii nie żałuje klechdowy opowiadacz swoim bohaterom. Gdy Marcin Dziura, 
chcąc uciec od dręczących go, nie objętych rozumem tęsknot i porywów ducha, poślubił 
młynarzową, aby „nabyta ożenkiem powaga” chroniła go od rusałczanych pokuszeń, narrator 
przedstawia ów powrót do utraconego ładu i równowagi duchowej z ironiczną aprobatą.

Mówiono wprawdzie na wsi, że już w dwa dni po ślubie […] baba zaczęła chłopa 
marudnego bijać i że Dziura takiemu pożyciu nie bardzo się opiera…
Trudno określić dokładnie, ile prawdy było w tych słowach […] Na pewno baba 
bijała o połowę mnie[j], niż ludzie twierdzili, a połowę takiej mitręgi można i znieść, i 
uznać, i wyrozumieć […] sam Dziura naokół wszystkim rozpowiadał, że ustatkował się 
bardzo i że mu z tym statkiem szczęścia w chałupie przybyło (Majka, s. 137).

Rubaszny, kpiarsko—ironiczny dystans narratora–gawędziarza wobec przedstawionych 
postaci najdobitniej przekonuje o tym, że Klechdy polskie nie są zbiorem baśniowych 
opowieści o przewagach ludowych bohaterów.

BAŚNIE EPISTEMOLOGICZNE

Tam, gdzie dana każdej jednostce pierwotna i naturalna wola poszerzania rzeczywistości, 
poetyckiej kreacji i poznawania coraz to nowych baśniowych (więc w Leśmianowskim 
rozumieniu — rzeczywistych) światów styka się z normą zbiorowości, z upośredniającym 
ciśnieniem „rzeczywistości wtórej” — tam pojawia się napięcie. Wytwarza ono dramat 
nieziszczałności poznania, wokół którego ogniskuje się problematyka Klechd polskich. 
Poznawczy, pierwotny głód rzeczywistości odzywa się w prymitywnych klechdowych 
bohaterach z wielką siłą. Chwilami głód ten potrafi całkowicie zawładnąć ich jestestwem, 
objawiając się w postaci dręczącej a niezrozumiałej tęsknoty, wydobywającej się z jakichś 
nieznanych, głębszych niż świadomość, obszarów ludzkiego wnętrza. Z taką to 
niedookreśloną tęsknicą bezradnie zmagał się Marcin Dziura, by wreszcie, ulegając jej, wyjść 
nocą na pole pszeniczne za wsią, gdzie napotkał rusałkę:

siedział odludnie wpodle ściany i pil sam do siebie, jakby się przed chwilą dopiero ze 
sobą samym pokumał […] Tęsknota go jakaś bezimienna opadła i do samotności 
niewoliła.
Nie umiałby nawet opowiedzieć, jak owa tęsknota na oko wygląda, po co przyszła, 
czego pragnie i ku czemu się garnie.
Wiedział jeno, że mu serce w piersi coś tak sparło, jak czasem dech w gardle spiera.
Już od tygodnia czuł, że mu czegoś braknie, a określić braku nie potrafił (Majka, s. 
101).

Uciążliwe poczucie duchowego niedostatku to nic innego, jak ów uparty ton, wygrywany 
w duszy poza jaźnią. To owa pierwotna pieśń bez słów, o której Leśmian rozprawiał w swych 
pismach programowych. Pcha ona człowieka ku wysiłkowi „podsycania rzeczywistości”,
ku twórczemu przemierzaniu światów i zaświatów, a wszystko to odbywa się w 
rytmicznym ciągu wiecznej zmienności. Tę żywiołową siłę ludzkich pragnień i porywów 
poznawczych hamują jednak ludzkie skrupuły i lęki, skumulowana moc „rzeczywistości 
wtórej”, która z jednostki tworzy „uśrednioną” cząstkę zbiorowości, a to, co duchowe, 
poddaje władzy intelektu.
Marcin Dziura doświadcza wszystkich przejawów owej mocy, co przeciwdziała 
uporczywej poznawczej tęsknocie. Przede wszystkim dręczą go skrupuły natury religijnej, 
obawa obciążenia duszy grzechem. Gdy Majka podarowała mu księgę zawierającą pełnię 
wiedzy o naturze podwodnego świata, to osobliwa Liber Mundi ciążyła Marcinowi boleśnie, 
mimo że nie potrafiłby jej przeczytać. Cisnął więc do ognia oprawny w mchy tom, a gdy 
księga „spłonęła bez śladu — nie czytana”, „uczuł wyraźną ulgę na duszy”.

Myśl […] iż jest jej bezpośrednim posiadaczem, dręczyła go na kształt narzuconego 
przeciw własnej woli grzechu, którego wolał nie popełniać […]
— Niech raczej ta księga zawczasu spłonie, niżbym miał poniewczasie sam w ogniu 
czyśćcowym […] skwierczeć — pomyślał rozsądnie (Majka, s. 112).

Obawa grzechu jest tu funkcją rozsądku, bowiem Bóg, który „natchnął Dziurę”, by księgę 
spalić, jest wyobrażeniem chłopskiej zbiorowości. Jest mitem, „baśnią uprzeciętnioną”, 
produktem „wtórej rzeczywistości”. Bóg ten jest statyczny, wszystko w Nim gotowe, stałe i 
zgodne z podszeptem intelektu „człowieka statystycznego”. Bóg „unieruchomiony”, 
wyłączony z wiecznej zmienności, musi, rzecz jasna, poznawcze tęsknoty człowieka uznawać 
za godne ukarania powtórzenie grzechu pierworodnego. Toteż Dziura po zakosztowaniu 
rusałczanego świata odczuwa skruchę, z pokorą i obawą przypomina sobie: „To tylko pewna, 
że widział mię Bóg”, i spodziewa się srogiej kary. Nie potrafi jednak pojąć, dlaczego ten sam 
Bóg dał mu możliwość ujrzenia innego, nieludzkiego świata, próbuje więc swe niezwykłe 
doświadczenie objaśnić boskim darem wolnej woli.

— Zachciało się duszy na wywczasie pogrzeszyć, a Bóg jej ani czarów nie 
poskąpił, ani jej powrozami na bezdrożach nie skrępował, bo nie chciał jej, widać, 
wolnej woli ująć, jako tej darowizny szczupłej, którą niby kęs czarnego chleba od 
wieków spożywa, a spożyć ani umie, ani może — pomyślał Dziura, głowę na piersi 
dla tym lepszego myślenia zwieszając (Majka, s. 122).

Bohater Majki nie jest świadom, że Bóg żywy, dawca wolnej woli, z którym nie można 
obcować inaczej, jak tylko w mistycznym doświadczeniu, nie jest tożsamy ze 
zdroworozsądkowym i przewidywalnym Bogiem zbiorowości. Dziura przeczuwa istnienie 
Boga wieczystej zmienności, gdy zakłada, że może to „sama wola Boża” pcha go w inny 
świat, w objęcia Majki. Wtedy, na przeciąg chwili, Leśmia—nowski bohater „dorąbuje się 
Boga własnego”, prawdziwego, którego nie sposób zdefiniować, „unieruchomić” i 
rozpowszechnić. Równocześnie jednak pojawia się myśl; świat pojęć zbiorowo uznanych i 
zdolność mistyczno—poznawcza wygasa:

słowa moje z lękiem odpychasz [żaliła się Majka, widząc, że Dziura boi się wniknąć 
w jej świat — dop. moje, WL], że nie ludzkie, nie twoje, ziemią nie spylone i strzechy 
nad sobą nie mające… […] Pomyśl sam: czy wierzysz w to, że ci coś złego pragnę 
uczynić?
— Jak pomyślę, to wierzę — odparł Dziura — a jak nie pomyślę, to i myśl taka do 
głowy mi nie przychodzi […] Ot już i pomyślałem niechcący…
Majka bezsilnie opuściła dłonie (Majka, s. 120–121).

Myśl jest silniejsza od instynktownych poznawczych dążeń. Dziura, gdyby umiał nie 
poddać się podszeptom rozumu, powędrowałby z rusałką w inne światy, zwłaszcza że 
napotkawszy Majkę, „uczuł […] że dusza jego, dotąd połowiczna, uzupełniła się snem 
niespodzianym, który i ciało pokrzepił, i oczom udzielił niebywałego połysku” (s. 105). 
Widmo Boga wyrozumowanego nie pozwala jednak poddać się błogości spełnienia. 
Niezależnie od prymitywizmu bohaterów Klechd…, w duszach Leśmianowskich postaci 
ujrzeć można spór tradycji „Aten” i „Jerozolimy”, ten sam konflikt, w którym Lew Szestow 
dostrzegał podstawowy dylemat ludzkości. Racjonalistyczne Ateny z reguły zwyciężają i 
dzieje się tak nie tylko z powodu presji zracjonalizowanej, zbiorowej religijności. Zapędy 
poznawcze Dziury hamuje także praktycyzm życiowy — tęsknota do własnej gospodarki oraz 
obawa, że z Majką, w połowie dziewczyną, w połowie syreną, nie uda się spłodzić 
potomstwa. Także przekonania chłopskiej gromady, należące do folkloru opowieści o 
rusałkach i ich złowrogich skłonnościach, wstrzymują Dziurę przed poddaniem się 
instynktownej ciekawości. Największą jednak przeszkodą jest pragnienie ładu świata, lęk 
przed rzeczywistością, której nie dałoby się oswoić, rozumowo uporządkować.

Zdawało się Dziurze, że świat cały, jakby złotym niewodem [tu: siecią z nici 
warkocza Majki — WL] schwytany, zbłąkał się w tej zamieci i że odtąd na tym 
świecie inny porządek, a właściwie bezład nastanie (Majka, s. 133).

Wyjść poza pojęcia ludzkie, poza „rzeczywistość wtóra” i obrócić się twarzą ku chaosowi, 
ku tajemnicy wszechświata — to Leśmianowska „filozofia czynu”, poznawczego heroizmu. 
Na taki czyn Marcin Dziura zdobyć się nie potrafił, mimo niepokojących jego duszę tęsknot, 
które nie ustaną i będą przypominać o sobie, przybierając postać nagłych i niepojętych 
doznań bólu istnienia.
Antypoznawczą moc intelektu i to, że myśl jest przeszkodą w dążeniu ku „poszerzaniu 
rzeczywistości” i ku Bogu żywemu, trafnie rozpoznaje diabeł, kuszący Jana Tajemnika. Nie 
jest pewny swojego zwycięstwa, dopóki nie wymusi na chłopinie wyznania, że ten pragnie 
czerwonych butów nie tylko sercem, lecz przede wszystkim „całym rozumem swoim”. 
Tajemnik uratuje swą duszę jedynie dzięki temu, że w decydującej chwili porzuci myślowe 
spekulacje i na przekór rozumowi uwierzy, że gest wzniesienia ręki oddaje go pod Boską 
opiekę. Antyintelektualizm Leśmiana, będący jednym z czynników zespalających klechdowe 
opowieści w jednorodną całość, najżywiej objawia się w groteskowym Czarnym koźle. 
Bohater, który posiadł sztukę czytania, okazuje się nieskończenie mniej przenikliwym 
obserwatorem rzeczywistości niż jego sąsiad, trwający w ciemnocie Gryz. Świecąca przed 
chałupą Kiepasa latarnia — symbol oświecenia, zda się, zaciemnia świat, miast objaśniać jego 
tajemnice.
Co w rozumieniu zbiorowości jest wiedzą, pewnikiem, zostaje u Leśmiana 
skompromitowane bądź podważone. Gromada wiejska jest przekonana, że Bartłomiejowa, 
zostawszy czarownicą, skazała siebie na gniew Boży i potępienie. Jednak to właśnie wiedźma 
doświadcza teofanii, jej to właśnie objawia się Bóg, w zwierciadle, w którym (zgodnie z 
ludowym przekonaniem) winna była ujrzeć twarz matki. Bóg prawdziwy nie odrzuca 
samotnicy, która imając się magii, usiłowała poznać zaświaty. Nie jest to Bóg wierzeń 
ludowych, czy religijnej doktryny. Liczne aluzje biblijne w tekście Klechd… nie służą 
chrystianizacji Leśmianowskiego świata, nie uzgadniają go z chrześcijańskim nauczaniem. 
Narrator Jana Tajemnika, na przykład, nie wątpi w nadejście Sądu Ostatecznego, wyraźnie 
jednak dystansuje się od pewności Janowej Apokalipsy, od proroczej zapowiedzi, że moment 
ów będzie triumfem Chrystusa i nauk Ewangelii (por. Ap 19, 11–16). Dobitnie zaznacza, że o 
postaci Zwycięzcy niczego pewnego powiedzieć nie można.

Może i przyjdzie taka chwila, że [konie — WL] z miejsca ruszą… Bo na pewno, 
gdy archaniołowie zatrąbią, aby zmarłych i żywych przed oblicze Boskie na sąd 
ostateczny powołać, konie owe […] z miejsca wówczas ruszą… Ale kto ich tam w 
chwili takiej dosiędzie! (Jan Tajemnik, s. 83).

Jak świata, tak i Boga rozumem się nie obejmie, toteż, by rzeczywistość poznawać i ze 
Stwórcą obcować, trzeba wyjść poza wszystko, co jest konstrukcją intelektu, poza „wtóra” 
rzeczywistość zbiorowych przekonań, poza własną grupę i rolę społeczną. Jak wiedźma, która 
dla magicznych praktyk wychodzi za kołowrót zamykający wieś. Jak Żyd, krawiec—
”popsujko”, „któremu już od niepamiętnych czasów uprzykrzyło się na tej ziemi wszystko, 
prócz jego własnej wiary żydowskiej”. Jak Jędrzejowa, która rozumie, że „nie wiadomo, co w 
niebiosach lubczyk, a co duryj oznacza”, zaś człowiek winien przyjmować, a nie — 
pojmować, wyroki Boże. Wszystkie te postaci pędzą żywot samotniczy, bowiem samotność 
jest w Leśmianowskim świecie warunkiem koniecznym poznania i przywilejem, jakiego 
większość ludzi dostępuje dopiero w chwili zgonu. Bo, jak poucza Jędrzejowa z Wiedźmy, nie 
jest tak, jakoby konający odchodzili od świata — to od umierających odchodzi „świat 
zaludniony”, a wtedy następuje „tak wielkie odejście, że aż się w głowie kołuje od nieznanej 
samotności” (s. 169–170). Każdy człowiek widzi w takiej chwili marność światowego 
porządku, podtrzymywanego przez zbiorowość. Wyzwolić się z więzów życia zbiorowego ku 
takiej samotności, zanim nadejdzie czas konania — znaczy osiągnąć poznawczą zdolność 
mistyków, albo inaczej: wcielić w życie Leśmianowską „filozofię czynu” i realizować 
człowiecze powołanie, tak jak je Leśmian rozumiał. Powołaniem tym jest zaś życie nie 
podporządkowane dążnościom praktycznym, przeciwieństwo żywota osiadłego i 
ustabilizowanego, los nieprzewidywalny. To jakaś Kainowa wędrówka bez odpoczynku i 
wytchnienia, z tą różnicą, że nie od miasta do miasta, a od świata do świata wiodąca, w coraz 
to nowe obszary rzeczywistości. Siłą napędową tego wędrowania jest głód Poznania, 
zjednoczony z pragnieniem Miłości, silniejszy niż lęk i pokusa stabilizacji.
Powołanie owo w pełni realizują bohaterowie ostatniej z klechd, Podlasiaka, para 
włóczęgów tak dalekich od osiadłego żywota, od jakiejkolwiek roli i funkcji społecznej, że 
niemal zawieszonych pomiędzy niebem a ziemią, jakby „pożywali cały świat”. Bohaterowie 
Podlasiaka „zanieistnieli w sobie”, bo „dochrapali się wreszcie takiego samopoczucia, jakby 
nigdy i nigdzie ich nie było”. Dzięki czemu „Jednakim bez różnicy wzrokiem patrzyli na 
przedmioty martwe, na zwierzęta, na rośliny i na ludzi, bezwiednie równając wszystko do 
jednego kędyś prapoziomu…” (s. 214).
Pełne wyizolowanie ze społeczeństwa pozbawiło ich pokusy i możliwości oparcia własnej 
wizji świata na którymkolwiek z myślowych systemów.

Nie mogli sobie widać pozwolić na zbytek oglądania świata pod rozmaitym kątem i z 
rozmaitego stanowiska.
Nie mieli zresztą ani kąta, ani stanowiska (Podlasiak, s. 175).

Dzięki temu mogli stać się „nasłuchiwaczami niedomówień leśnych” — poznawać wielość 
rzeczywistości, rozmaitość „przeciwświatów na opak wybujałych” i odczuwać, że życiowy 
pęd nie zna wcieleń niemożliwych ani trwałych, nie zna też braku, miejsc nie wypełnionych 
bytem. Nie dziwi więc włóczęgów, że jednoręki mógł wyciągnąć przed się „właśnie tę dłoń, 
której nie miał”, oraz to, że nawet w zwykłej kałuży kryje się świat (czy „przeciwświat”) 
znający swe prawa i swą odrębność, tak samo realny jak ten, którego jest lustrzanym 
odbiciem.
W symbolicznym przesłaniu ostatniej z klechd kryje się ostateczna wskazówka, jaki 
powinien być stosunek twórczej jednostki i społeczeństwa — zalecana jest relacja skrajnej 
przeciwstawności. Można więc ocenić karty Podlasiaka jako najdobitniejszy z przejawów 
artystowskiego indywidualizmu, jakie zna nasza literatura. Indywidualizmu, dodajmy, o 
wyraźnie modernistycznym rodowodzie. Tak odczytane Klechdy polskie są, powtórzmy, 
pierwszą artystyczną realizacją poetyckiego programu Bolesława Leśmiana. Przynoszą 
literacki pierwowzór nieprzewidzianej rzeczywistości Łąki i Ballad, są zapowiedzią tego 
wszystkiego, co stanowi o odrębności i niepowtarzalności Leśmianowskich wierszy.

STYL I JĘZYK

Zestawiając zjawiska, osoby, przedmioty czy obrazy, narrator Klechd polskich postępuje 
zgodnie z własną czytelną zasadą budowy porównań, respektowaną w obrębie całego tomu. 
Najwyraźniej troszczy się, by element, do którego porównuje, nie pochodził spoza obszaru 
skojarzeniowych możliwości bohatera, aby mieścił się w granicach obyczaju, doświadczeń i 
fantazji oraz wrażliwości wieśniaczej prostoty. Tak układane porównania, prócz zwykłej 
funkcji obrazowania, pełnią też inną rolę. Przenoszą opowiadacza z oddali autorskiego 
dystansu w pobliże duchowości przedstawionych postaci, ponadto — biorą udział w 
budowaniu stylistycznej spójności całego klechdowego zbioru:

ziemia się zakołysała, jako ta woda w cebrze (Jan Tajemnik, s. 79).

nogi bose wprowadził do ich wnętrza, jak na nowosiedliny — do przestronnego a 
wygodnego pomieszkania (tamże, s. 82).

zawrzała w nim radość niestrudzona, jakby go po duszy snopem dojrzałego zboża 
pogłaskano na znak, że wiosna mu sprzyja i rok nadchodzi urodzajny (Majka, s. 105).

Śpiew Majki coraz się zbliżał, jakbyś do skrzypki grającej ucho coraz mocniej 
przykładał (tamże, s. 114).

Kopnął go Dziura nogą, a on u stóp mu się układa i łasi się, i waruje, jak ten pies 
wierny, którego ani kopnięciem, ani kamieniem odegnać nie można (tamże, s. 125).

Warkocz jej turkotał w powietrzu, niby tkanica żywa, która nie może swych włókien 
rozwianych pozbierać i w kształt jeden zgromadzić (Wiedźma, s. 151).

Zaledwie dwukrotnie narrator odstępuje od ukazanej powyżej zasady. Po raz pierwszy, gdy 
dla wzmożenia efektu komicznego zaskakuje przypisaniem świadomości Marcina Dziury 
nazbyt „nowoczesnego” porównawczego skojarzenia. Zaznacza wówczas przewrotnie, że 
mimo swej wszechwiedzy o postaciach przedstawionego świata, narrator nie wie, jakimi 
drogami nieoczekiwany element porównania trafił do wyobraźni wieśniaka.

Zoczył ją z dala, jak szła, z lekka kołysząc się w biodrach i tęgimi policzkami 
czerwieniąc się w kurzu, który stopą co chwila nieciła […] W miarę zbliżania się 
urastała w oczach Dziury, któremu — Bóg wie dlaczego — przyszły nagle do głowy 
bufory nadchodzącego pociągu, gdy, zbliżając się do przystanku, olbrzymieje 
nieustannie.
Olbrzymiejąc właśnie, zrównała się z nim młynarzowa (Majka, s. 135).

W drugim wypadku „nieodpowiedniość” zostaje jeszcze wyraźniej podkreślona w 
narracyjnym komentarzu. Bezpośrednio ujawnia się tę właśnie zasadę tworzenia zestawień, 
która w tym miejscu została naruszona. W ten sposób czytelnik zostaje poinformowany, że 
duchowe zbliżenie narratora i bohaterów jest rodzajem gry, a opowiadacz nie jest wioskowym 
gawędziarzem, lecz kimś, kto z artystyczną samoświadomością i rozmysłem kształtuje 
opowiadanie, bacznie ważąc przydatność i celowość nasuwających się możliwości 
stylistycznych rozwiązań, zanim którąś z nich wybierze i spożytkuje.

[Kulawiec] co krok tykwiastą półkulą połyskliwej łysiny wstrząsał luźnie i 
przymuszenie, niby podrzucany pełną pośpiechu bryką o zatwardziałych resorach, o 
ile wolno tak zamożnym porównaniem obarczać biedaka, wiedząc z góry, iż wolałby 
podrzuty wzmiankowanego inwentarza niźli własnego kadłuba (Podlasiak, s. 211).

W poetyckich opisach silnie zaznacza się dążność do postrzegania świata na sposób 
animistyczny. Zjawiska przyrody oraz przedmioty są ożywiane, dzięki czemu klechdowemu 
opowiadaczowi udaje się dać wyraz przekonaniu, że wszechświat jest gigantycznym zbiorem 
nieskończenie wielu istnień, nieustannie przemieniających się bytów, które w wielości i 
zmienności swojej składają się na nieograniczoną liczbę światów, budujących kosmiczną 
wszechjednię, z której tylko człowiek, jako wyposażony w świadomość, został wyobcowany.

A na ziemi cisza rozmaita: brzozowa — w brzozach, topolowa — w topolach, a 
płacząca — w wierzbach płaczących. A owa płacząca tak się jakoś ku ziemi chyliła, 
jakby kto nowym grzebieniem warkocze jej odwieczne rozczesywał. Wszystko zasię 
niewidzialne — i grzebień nowy, i warkocze odwieczne, i ten, kto rozczesywać 
raczył…
Jan–Tajemnik, bocząc się na drzewa i spode łba ciszę rozważając, zbliżył się do 
młyna popod wioską (Jan Tajemnik, s. 72).

Noc, choć wietrzna, jaśniała pogodą. A nadmiar pogody był tak wielki, że aż zgrozą 
na wysokościach przejmował. Gdziekolwiek okiem rzucisz — tam pogoda, w 
nieskończoność na oślep idąca. Ani w niej namysłu, ani zrozumienia siebie samej, ani 
żadnego w niebiosach opamiętania (tamże, s. 91).

Wybitnie malarskim okiem ogląda świat narrator klechdowego zbioru, wykazując 
szczególne uwrażliwienie na grę światła i wzajemne oddziaływanie barw.

Łupliwa i krucha kora sosen, odstając na sękach, jedwabiście rdzawiła się w tym 
przyćmieniu przedporankowym, a różowo mleczne pnie wilgotnych i zawsze 
chlodnawych brzóz, kędzierzawiąc się na zadrach zwitkami kredowego naskórka, to 
bielały, jak smukłe śnieżki, to różowiały przelotnie na kształt nóg bocianich, to znów 
plamiście migotały swym srokatym pręgowaniem.
Jedna tylko ponad rowem strzępiasta i ospowata od rosy pokrzywa blask 
przedwczesny złowiła swym najwyżej wystrzelonym liściem, który nad ciemniejszą 
odeń ziemią płonął jak samotny kaganek i wyprzedzając słońce, skupiał na włochatej 
powierzchni ukosem podaną złocistość niedostępnego jeszcze dla reszty świata poranku 
(Podlasiak, s. 216).

Impresjonistyczne opisy ukazują dynamikę rzeczywistości, migotliwą zmienność pejzażu, 
tajemnicę ciągłych przeobrażeń świata. Swą wielością uświadamiają pośrednio, że obraz 
ustalony, statyczny, nie może być odbiciem tego, co realne, bo zanim ludzka jaźń wyodrębni 
z zaobserwowanego ciągu i unieruchomi pojedynczy kadr, oglądany element rzeczywistości 
przemieni się nieskończenie wiele razy.

Śnieg to świtał, to dniał od księżyca i zdawało się, że w nim co chwila migają całe 
tygodnie, obszarem pól pochłaniane i do reszty świata nie docierające (Wiedźma, s. 151).

Toteż poetycki język Klechd polskich nie jest po prostu narzędziem przekazu jakiejś 
wiedzy o rzeczywistości, instrumentem wyodrębniania statycznych całostek z potoku 
zmienności, ani środkiem ekspresji autorskiej intencji czy wizji światopoglądowej. Jest 
narzędziem poznania, które dokonuje się w szeregu migawkowych odsłon, jakie podmiot 
mówiący osiąga momentalnie i porzuca dla następnych, pojawiających się wraz z rozwojem 
opowiadania. Poeta pisze, powiadał Leśmian, „bo już wie — albo pisze w tym właśnie celu, 
żeby się w tej chwili o całym świecie i o sobie […] czego nowego, nieznanego dowiedzieć. I 
dowiaduje się czegoś nieraz bardzo maluczkiego i niepochwytnego. Czegoś, co jest i na 
zawsze pozostanie tylko — napomknieniem” (Sz, s. 87). Wybierając tę drugą możliwość, gdy 
żądza wiedzy, a nie — pewność jej posiadania, staje się przyczyną twórczości, autor Klechd 
polskich stwierdzał kategorycznie, że poznawcze zdobycze, mimo swej ulotności, migotliwej 
„niepochwytności” i wymiaru wieczyście nie dopowiedzianych napomknień, są jedynym 
uzasadnieniem artystycznej działalności. One też przesądzają o konieczności pojawiania się 
coraz to nowych jej wytworów (Sz, s. 87).

W tym drugim przypadku, gdy pisze się po to, żeby się czegoś nowego dowiedzieć, 
nie zaś wyrazić, co się już wiedziało; gdy zatem język artystycznej ekspresji okazuje 
się uprzywilejowanym medium twórczego, innowacyjnego poznania — wkraczamy w 
nowoczesne rozumienie symboliczności dzieła sztuki. Przeczy ono uzależnieniu 
swego znaczenia nie tylko od odniesienia do świata, ale także od autorskich intencji. A 
następnie odwraca to uzależnienie: to nie dzięki empatycznemu wniknięciu w „duszę” 
autora poznajemy oryginalne wartości dzieła sztuki; lecz przeciwnie: tylko dzięki 
artystycznemu wyrazowi poznać możemy i „treść nową”, i aktualnie osiągnięte 
stanowisko autora. W tym sensie powiedzieć można, iż to wewnętrzne prawa 
symbolistycznej ekspresji pełnią rolę głównego czynnika sprawczego, decydującego o 
obdarzeniu obliczem i sensem dotąd „bezimiennej rzeczywistości”. Stają się przeto 
sposobem urzeczywistniania; rodzajem „przywołania” do istnienia jako 
zarazem odkrywania i wytwarzania specyficznego kształtu istniejących rzeczy .

Ukształtowanie języka, podporządkowanie symbolistycznej ekspresji daje możliwość 
równoczesnego stwarzania i odkrywania, „urzeczywistniania” czy „poszerzania” 
rzeczywistości. Musiało to zaowocować efektem językowej „nieprzezroczystości” 
opowiadania. Toteż język Klechd polskich jest na wskroś poetycki — czytelnik nie może nie 
odczuć jego „jednorazowości”, niepowtarzalności, a cudowność klechdowych światów potrafi 
on poznawać tylko dzięki wniknięciu w specyfikę wypowiedzi opowiadacza. Mowy tego 
ostatniego nie sposób uznać za „dyskretną”, skrywającą się w cieniu tego, co opowiedziane, 
ani za mieszczącą się w granicach „zwyczajnego” operowania językiem. Klechdy polskie są 
bowiem dziełem, w którym po raz pierwszy ujawniły się w pełni te innowacyjne dążności 
językowe, które po Łące stały się znakiem rozpoznawczym Leśmiana–poety. Inaczej mówiąc 
— Klechdy… są pod względem językowym pierwowzorem najsłynniejszych i 
najświetniejszych wierszy poety. Tu bowiem, w klechdowym „bajaniu”, została wytworzona i 
poddana sprawdzeniu Leśmianowska metoda „uniezwyklania” i „odpowszechniania” języka. 
Przejawia się ona nie tylko w wyraźnej skłonności do „udziwniania” słownictwa, ale przede 
wszystkim w stawianiu wyrazów w coraz to nowe, zgoła nieprzewidywalne i niezwykle 
otoczenie składniowe, którego wpływ potrafi odmieniać ich gramatyczną „tożsamość” i 
znaczenie.
Swoboda innowacyjnych modyfikacji międzywyrazowych połączeń  przeciwdziała 
„znieruchomieniu” języka (i obrazu świata w języku budowanego), wytwarza wrażenie ruchu 
— ciągłej zmienności wszystkiego, co istnieje, i płynności relacji między bytami i rzeczami.
Jak od wierszy Leśmiana, tak i od Klechd polskich nie można oczekiwać tradycyjnych 
operacji na słowach. Czytelnik, który podejmie lekturę bez czujnej gotowości wnikania w 
osobliwości poetyckiej mowy, uzna zapewne zdania lub wielozdaniowe cząstki tekstu, 
których swoistego uporządkowania nie rozpozna, za fragmenty uszkodzone — nie 
dopracowane przez autora, albo „zepsute” w drukarni. Uprzedzając informacje o 
wcześniejszych edycjach Klechd…, trzeba powiedzieć, że ich dotychczasowe krajowe 
wydania dostarczyły licznych dowodów takiej nieodpowiedniej strategii czytania. Warto to 
pokazać, omawiając wybrane przypadki koniektur, zmian tekstu w stosunku do pierwodruku, 
wprowadzonych do wydania warszawskiego :

u każdych drzwi — na oścież rozwarty koń stoi (Jan Tajemnik, s. 82).

Zdanie to zniekształcono w warszawskiej edycji, najwidoczniej wychodząc z założenia, że 
bierny przymiotnikowy imiesłów „rozwarty” pojawił się tutaj jako określenie rzeczownika 
„drzwi”, należy zatem „naprawić” niezgodność liczby, ustalając brzmienie: „u każdych drzwi 
na oścież rozwartych…” Podstawą nietrafnej koniektury było przekonanie o niemożliwości 
połączenia „rozwarty koń”. Tymczasem w „odpowszechnionym” Leśmianowskim języku 
takie właśnie połączenie zostało zrealizowane, a przed zignorowaniem wewnętrznego 
porządku frazy powinna przestrzec pauza, postawiona po słowie „drzwi”. Zamiast 
doszukiwać się omyłki druku, należy więc pomyśleć nad znaczeniem związku „koń rozwarty” 
i całego zdania. Słownik warszawski  notuje związek, który zapewne dał podstawę 
Leśmianowskiej konstrukcji — „bieg rozwarty”, jako rzadkie określenie najszybszego chodu 
końskiego, cwału. Można zatem przyjąć, że w tekście klechdy „rozwarty koń” znaczy: „koń w 
pełnym biegu, cwałujący”, a jeśli uwzględnić, że mówi się tutaj nie o żywym zwierzęciu, lecz 
o kamiennym wizerunku, można zrozumieć, że doraźne połączenie wyrazów: „stoi na oścież” 
przynosi informację o usytuowaniu posągu, który jest zwrócony frontem ku wylotowi 
(światłu) drzwi.

Znachor mieszkał za wsią, w małym lipniku, którego długie cienie wybiegały 
daleko poza dany im zakres, co chwila układając się inaczej na murawie niskiej, w 
świetle wieczornym, każde źdźbło z osobna rozwidniającej (Majka, s. 126).

Kierując się słownikowym znaczeniem czasownika „rozwidniać” („czynić widnym; 
oświetlać”), edycja warszawska podporządkowała imiesłów „rozwidniającej” rzeczownikowi 
„światło” i, wprowadzając koniekturę, nakazała odczytywać: „w świetle wieczornym, każde 
źdźbło … rozwidniającym”. Tymczasem to nie światło, lecz murawa „rozwidnia” źdźbło po 
źdźble, jedno po drugim w świetle pokazując. Słowo postawione przez Leśmiana w 
niezwykłym dla siebie otoczeniu zyskuje chwilowe, jednorazowe, nowe znaczenie. W 
zestawieniu z rzeczownikiem „murawa” imiesłów „rozwidniająca” okazjonalnie staje się 
synonimem wyrazu „pokazująca” — nie zaś „oświetlająca” („czyniąca widnym”).
Dodajmy, że tę cechę charakterystyczną języka Leśmiana, jaką jest niestałość 
przyporządkowania znaczeń wyrazom , z łatwością zaobserwuje czytelnik klechdy Wiedźma. 
Tutaj tytułowy rzeczownik, zależnie od przygodzonego mu w danym fragmencie tekstu 
towarzystwa słownego, występuje w znaczeniu: „czarownica”, albo: „wiedza tajemna”. 
Notabene i tę osobliwość edycja warszawska zlikwidowała koniekturami.
Najlepiej widocznym przejawem wspólnoty koncepcji języka Klechd polskich i wierszy 
Leśmiana jest liczna reprezentacja słów niezwykłych, tak zwanych leśmianizmów. Istnieje już 
obfita literatura na ich temat, sporo uwagi poświęcono problematyce funkcji niektórych 
typów tych „dziwnych” formacji słownych . Warto jednak zatrzymać się nad kwestią 
pochodzenia owych leksykalnych niezwykłości. Uprzednio, z innej okazji, powiedziano już, 
że nieomal w tej samej chwili, gdy wiersze Leśmiana zdobyły szerszy rozgłos, pojawiła się 
opinia, iż poeta ten jest przede wszystkim producentem nowotworów słownych, że 
„leśmianizmy” są właśnie — neologizmami. I chociaż z punktu widzenia czytelnika 
najistotniejszą sprawą jest sama skłonność poety do „udziwniania” wyrazów , a nie ich 
pochodzenie, z kolei dla badacza literatury najważniejsze będzie odkrycie funkcji owych 
„dziwności”, jedno i drugie nie unieważnia zasadności pytania o źródła „leśmianizmów” ani 
potrzeby zajęcia jakiegoś stanowiska wobec popularnego wyobrażenia Leśmiana–
słowotwórcy. Zasadność podtrzymywania takiego wizerunku poety kwestionował już przed 
laty Jacek Trznadel:

Warto przypomnieć, że poeta, każdy poeta, odwołuje się nie tylko do słowników i 
tekstów, ale przede wszystkim do języka mówionego, który zawsze będzie bogatszy 
od wszelkiej leksykografii. Wiele słów nie potwierdzonych słownikowo istnieje 
zresztą w rzadkich tekstach, istnieje potencjalnie w języku mówionym […] wiele 
słów, które wydają się leśmianizmami, istnieje słownikowo jako słowa rzadkie, 
nieużywane, prowincjonalizmy, archaizmy czy dialektyzmy. Wydaje się, że dalsze 
badania tę ilość neologizmów czy leśmianizmów będą pomniejszać. One są zresztą 
„leśmianizmami” w innym sensie: istniejąc w taki a nie inny sposób, w takim a nie 
innym utworze poety .

Analiza zasobu słownego Klechd… potwierdza te spostrzeżenia. Zdecydowana większość 
użytych tu niezwykłych wyrazów znajduje potwierdzenie słownikowe. Dotyczy to także tych 
słów, które w najobszerniejszej pracy o języku Leśmiana  zaklasyfikowane zostały jako 
neologizmy poety, jak na przykład: „pótzłotek” — „pół złotego; trzydzieści groszy polskich”, 
formacja potwierdzona słownikowo i tekstowo, także w pieśniach ludowych; „mżą” — 
„mżyca, mżawka” — słownikowo potwierdzony ukrainizm; czy: niewzbronnie” — „bez 
(czynienia) przeszkód”. Jeżeli jednak „niewzbronnie” jest wyrazem słownikowym, cóż 
powiedzieć o słowie „niewzbornie” — „w niezborny sposób; chaotycznie”, którego w 
słownikach nie znajdziemy? Nie sposób określić czy „niewzbornie” jest tylko formacją 
strukturalnie poprawną, która nie zaistniała w społecznym zwyczaju, więc — 
„leśmianizmem”, utworzonym na wzór użytkowanego (choć rzadkiego) „niewzbronnie”, czy 
też był to wyraz obecny w polszczyźnie czasów Leśmiana. Podobnie jest z bardzo licznymi w 
Klechdach… (i w wierszach) formacjami przedrostkowymi typu: „bez+rzeczownik”. Mogący 
sprawiać wrażenie nowotworu „bezprzytułek” znany był Słowackiemu jako „straszny 
bezprzytulek ducha”, a Słownik warszawski notuje ów wyraz bez kwalifikatora „rzadki”. 
Najniezwyklej brzmiących wyrazów tej klasy nie sposób chyba nazwać neologizmami, skoro 
ten sam słownik odnotowuje, jako użytkowane i prawidłowe, formy tak niezwyczajne jak: 
„bezzobaczność” czy „bezrozum”!
Na marginesie dodajmy, że wynalazkami słowotwórczymi poety nie są też formacje 
tautologiczne typu: „wiosnować” (znane głównie z wierszy, w Klechdach… słabo obecne). 
Powiedzieć, że „wiosna wiosnuje”, tylko pozornie jest operowaniem tautologią, skoro 
słowniki potwierdzają czasownik „wiosnować”, m.in. w znaczeniu: „kwitnąć; odradzać się, 
odmładzać; odnawiać”.
W Klechdach… widoczne jest dążenie do wykorzystywania pełni możliwości, całego 
potencjału polszczyzny. Stąd preferencje dla formacji rzadkich, prowincjonalizmów czy 
dialektyzmów, archaizmów bądź form „istniejących potencjalnie” w języku. Leśmian potrafił 
dostrzec szerokość współczesnej mu polszczyzny, przepastność jej zasobów słownictwa; 
umiał też, jak nikt inny, z tego skarbca cudów korzystać, z powodzeniem unikając 
„unieruchomienia” języka. Dodajmy, że tę cenną umiejętność ugruntował w pracy nad 
Klechdami polskimi, które są swoistym „pretekstem” dla całej późniejszej fabularnej, 
poetyckiej twórczości Bolesława Leśmiana.

WYBRANA BIBLIOGRAFIA
I. TEKSTY O KLECHDACH POLSKICH
B. Przyłuski, Wstęp, do: B. Leśmian, Klechdy polskie, Londyn 1956
M. Głowiński, Laboratorium wyobraźni, „Twórczość” 1960, nr 2
L. Ligęza, „Klechdy polskie” Bolesława Leśmiana na tle folklorystycznym, „Pamiętnik 
Literacki” 1968, nr l
R. Zimand, Preliminaria do klechd Leśmiana, w: Studia o Leśmianie, red. M. Głowiński i 
J. Sławiński, Warszawa 1971
M. Adamiec, Apokryficzny pentateuch, w: tegoż, „Cień wielkiej tajemnicy…”, Gdańsk 
1995
W. Wasylenko, O kresowości „Klechd polskich” Leśmiana, w: Kresy, Syberia, literatura. 
Doświadczenia dialogu i uniwersalizmu, red. E. Czaplejewicz i E. Kasperski, Warszawa 1995
A. Czabanowska–Wróbel, „Klechdy polskie” — baśnie filozoficzne, w: tejże, Baśń w 
literaturze Młodej Polski, Kraków 1996

II. PRACE KRYTYCZNE O LEŚMIANIE
A. KSIĄŻKI (W WYBORZE)

A. Szczerbowski, Bolesław Leśmian, Zamość 1938
S. K. Papierkowski, Bolesław Leśmian. Studium językowe, Lublin 1964
Wspomnienia o Bolesławie Leśmianie, red. Z. Jastrzębski, Lublin 1966
M. Pankowski, Leśmian, la revolte d’un poetę contre les limites, Bruxelles 1967
R. H. Stone, Bolesław Leśmian. The Poet and his Poetry, Berkeley and Los Angeles 1976
Studia o Leśmianie, red. M. Głowiński i J. Sławiński, Warszawa 1971. Zawiera m.in.: J. 
Błoński, Bergson a program poetycki Leśmiana; M. Głowiński, Słowo i pieśń (Leśmiana 
poezja o poezji), Z. Łapiński, Metafizyka Leśmiana; E. Olkuśnik, Słowotwórstwo na usługach 
filozofii; M. Podraza–Kwiatkowska, Gdzie umieścić Leśmiana? Próba lokalizacji 
historycznoliterackiej; J. Prokop, Niepochwycień. (Motyw regresu w poezji Leśmiana); J. 
Sławiński, Semantyka poetycka Leśmiana
E. Czaplejewicz, Adresat w poezji Leśmiana, Wrocław 1973
D. Ratajczak, Teatr artystyczny Bolesława Leśmiana. Z problemów przełomu teatralnego 
w Polsce (1893–1913), Wrocław 1979
M. Głowiński, Zaświat przedstawiony. Szkice o poezji Bolesława Leśmiana, Warszawa 
1981
C. Rowiński, Człowiek i świat w poezji Leśmiana, Warszawa 1982
M. Głowiński, Wiersze Bolesława Leśmiana, Warszawa 1987, wyd. drugie

B. ARTYKUŁY (W WYBORZE)

J. Kwiatkowski, Leśmian — artysta, „Życie Literackie” 1957, nr 51—52, przedruk w: 
tegoż, Szkice do portretów, Warszawa 1960
A. Sandauer, Pośmiertny tryumf Młodej Polski, czyli o poezji Bolesława Leśmiana, 
„Twórczość” 1964, nr l, przedruk w: tegoż, Liryka i logika, Warszawa 1971
K. Wyka, Czytam Leśmiana, w: tegoż, Łowy na kryteria, Warszawa 1965
J. M. Rymkiewicz, Genezis z ducha, w: tegoż, Myśli różne o ogrodach, Warszawa 1968
K. Dybciak, „Wieczne odjazdy ku krańcom istnienia…” Ontologia Leśmiana; „Wywalczyć 
cudaczne prawo bytu…” Antropologia Leśmiana, w: tegoż, Gry i katastrofy, Warszawa 1980, 
s. 9–25 i 26–40.
R. H. Stone, Wstęp, w: B. Leśmian, Skrzypek opętany, Warszawa 1985
J. Pietrkiewicz, Leśmian i Czechowicz. Dwaj poeci niezaangażowani, w: tegoż, Literatura 
polska w perspektywie europejskiej, Warszawa 1986
W. Gutowski, Poezja Bolesława Leśmiana a mity erotyczne Młodej Polski, w: tegoż, Nagie 
dusze i maski (O młodopolskich mitach miłości), Kraków 1992

NOTA EDYTORSKA

Rękopis Klechd polskich, wraz z resztą ineditów Leśmiana, wywieziony z płonącej 
Warszawy w sierpniu 1944 roku, przewędrował pół świata, by ostatecznie trafić w okolice 
Buenos Aires, gdzie osiedliły się żona i starsza córka poety. Stamtąd, w połowie lat 
pięćdziesiątych, przekazany został do londyńskiego Katolickiego Ośrodka Wydawniczego 
„Veritas” i tam właśnie przygotowano pierwsze wydanie. W pierwodruku (Londyn 1956, 
słowo wstępne Bronisława Przyłuskiego) zaznaczono, że rękopis — podstawa edycji — był 
częściowo uszkodzony, brakło mianowicie kilku kart z fragmentami Wiedźmy. Dalsze losy 
rękopisu nie są znane. Prawdopodobnie nie wrócił do Argentyny i nie było go wśród ineditów 
zakupionych od rodziny poety przez Aleksandra Jantę (około 1966 roku), przewiezionych do 
USA i odkupionych w 1970 przez Humanities Research Center w Austin (w stanie Teksas), 
gdzie są przechowywane. Być może jednak, że Janta posiadł i ten manuskrypt i dla jakichś 
przyczyn wyłączył go z przeznaczonego do sprzedaży zbioru. Czy rękopis Klechd polskich 
przepadł niepowrotnie, czy też (i gdzie?) jest nadal przechowywany — nie wiadomo.
Podstawą mniejszej edycji uczyniono londyński pierwodruk, mimo istnienia późniejszego 
krytycznego wydania w opracowaniu Antoniego Podsiada (Warszawa 1959; wznowione z 
poprawkami: Warszawa 1978). Uznano bowiem, że intencją licznych (w wydaniu z 1959, 
znacznie ograniczonych we wznowieniu z 1978) koniektur wprowadzonych przez Podsiada 
było „uzwyczajnienie” języka Leśmiana, likwidacja osobliwości poetyckiej narracji, którą 
wydawca pragnął zbliżyć do wzoru „zwyczajnego” baśniowego opowiadania. Toteż mniejsza 
edycja poprawek z warszawskiego wydania Klechd… nie uwzględnia.
W tekst pierwodruku w zasadzie nie ingerowano. Zmiany są ograniczone do nielicznych 
korektur pisowni (nie zaznaczanych) i jednego wypadku uzupełnienia oczywistego 
pominięcia litery, co oznaczono nawiasem kwadratowym. Gdzie było to konieczne, 
uwspółcześniono interpunkcję.
Kursywę w tekście Klechd zastąpiono spacją.

KLECHDY POLSKIE

JAN TAJEMNIK

Chadzał ongi po ziemi Jan swego nazwiska, Tajemnikiem  zwany, bo ludzi unikał, na 
drzewa się boczył i figury przydrożne omijał. Najchętniej po lasach samotnikował, włóczęgą 
trudząc duszę i nogi. Duszę miał skrytą, a nogi — bose, że to mu los półzłotka  na buty 
poskąpił.
Ilekroć bosą stopą ziemi zmacał, tylekroć sercem butów dla się zapragnął. Stąpi po ziemi 
— i zapragnie, zapragnie i znowu stąpi. Tyle jego, co zapragnie, a w pragnieniu był bardzo 
nauczny . Głodnemu chleb na myśli, a bosemu buty. Noga nieobuta — we śnie szuka buta .
Umiał Jan–Tajemnik takie buty czasami wyśnić po nocy, że nie wiedział nawet, jak je 
wzuć na nogi, snem dostatnim zaszczycone. Miewał bowiem z łaski snu onego i srebrne, i 
zgoła złote obuwie, które nad rankiem pierzchało, jak wszelka inna mara, co to z nią człek we 
śnie poprzestaje.
Pewnego razu wracał Jan–Tajemnik z lasu do wsi.
Noc była na świecie, noc ponad światem, a i dalej poza światami noc była pewnoć ta sama, 
a nie inna, bo i po cóż by się miała odmieniać i różnić, kiedy ją jednaka wola Boża z 
jednakiego wszędy utkała zasępienia.
Księżyc toczył się po obłokach, jakbyć go właśnie srebrnymi szprychami napierzył, żeś 
ledwo turkotu jego w niebiosach samochcąc  nie dosłyszał.
A na ziemi cisza rozmaita: brzozowa — w brzozach, topolowa — w topolach, a płacząca 
— w wierzbach płaczących. A owa płacząca tak się jakoś ku ziemi chyliła, jakby kto nowym 
grzebieniem warkocze jej odwieczne rozczesywał. Wszystko zasię niewidzialne — i grzebień 
nowy, i warkocze odwieczne, i ten, kto rozczesywać raczył…
Jan–Tajemnik, bocząc się na drzewa i spode łba ciszę rozważając, zbliżył się do młyna 
popod wioską.
Młyn był stary, popsuty i bezużyteczny.
Coś w nim skrzypiało po nocy pilnie i pracowicie, niby z nawyku i z nałogu, którego 
pozbyć się nie chciał.
Światło księżycowe zieleniało na nim, krusząc się po sękach i strzępiąc się po zadrach. 
Popod młynem — staw i grobla przegniła.
Jan–Tajemnik spojrzał na młyn i przystanął, jakby go coś tknęło.
Księżyc, stopy jego bose światłem z mroku wyławiając, położył na lewej talara ku 
ozdobie, a na prawej — dukata  ku pociesze.
Spojrzał Tajemnik na ową ozdobę i na ową pociechę. Jedna mu się w oczach zasrebrzyła, 
druga zazłociła, a on stał nadal, siłą nieznaną do miejsca przykuty. Przykuło go i nie 
puszczało.
Stoi i patrzy. To na nogi własne zerknie, to na młyn spojrzenie przerzuci. Oczy mu się, 
widać, w onej przestrzeni pomiędzy bosymi stopami a popsutym młynem zbłąkały, że ich 
zowąd nie mógł nijak wybłąkać .
Patrzał tak długo, aż się i czegoś dopatrzył. Ni mniej, ni więcej, jeno na kole młyńskim 
ktoś siedzi i z kolei patrzy tak samo, jakby mu się patrzeniem odwzajemniał. To na młyn 
zerknie, to na stopy Tajemnika spojrzenie z młyna przerzuci.
Nie to zdziwiło Tajemnika, że ktoś wbrew zwyczajom ludzkim na kole młyńskim siedzi, 
jeno to, że mu się patrzeniem tak starannie odwzajemnia.
Nic, jeno patrzy i poziera, i zerka, i ogląda.
— Pewno ślepy się urodził i przejrzał niedawno — pomyślał Tajemnik.
A ów, co na kole młyńskim się utrwalił , uśmiecha się i głową kiwa, jak po starej 
znajomości.
Księżyc mu się na gębie uśmiechniętej wyiskrza, a on owo wyiskrzenie językiem co 
chwila zlizuje smakowicie, niby jaką omastę, i znowu patrzy.
Zniecierpliwił się Tajemnik, bosą stopą o ziem uderzył i zawołał:
— A cóżeś ty za jeden, u kaduka?
— Piórkowski jestem, iż się tak wyrażę! — ozwał się ów z młyna i w okamgnieniu 
sfrunąwszy z koła samowicie , zakrzątnął się kędyś w powietrzu i stanął tuż przed 
Tajemnikiem.
Zmiarkował zaraz Tajemnik, że z diabłem ma sam na sam do czynienia, ale strachu nie 
doznał.
Piórkowski skłonił się i dłoń na powitanie wyciągnął. Dłoń z pozoru ludzka, lecz nazbyt 
kosmata.
Namyślił się Tajemnik i po żmudnym namyśle dłoń podaną uścisnął, aby diabła bez 
potrzeby nie urazić. Uścisnął i po raz wtóry strachu nie doznał.
— Cóż wy tu we młynie robita, panie Piórkowski? — zapytał po dobremu, aby milczenie 
przykre słówkiem stosownym przerwać. — Góra z górą się nie zejdzie, a człowiek z diabłem 
zawsze…  Markotno mi jeno, żem na wasz widok strachu należnego sercem zgoła nie 
pokosztował , ażem się brakiem onego strachu dwakroć zatroskał, boć to tak, jakby gębie 
zabrakło splunięcia, gdy się nieszczęsnym trafem pomyjami, zamiast gorzałką, oraczy .
Mówiąc to, Tajemnik splunął na stronę, lecz natychmiast bosą stopą splunięcie na ziemi 
zatarł, aby w ten sposób zatrzeć niemiłe wrażenie, które mógł na diable ów uczynek poniekąd 
wywrzeć .
Piórkowski udał, że splunięcia ani widzi, ani słyszy, choć głośne było i znaczne. 
Uśmiechnął się i rzekł:
— Nie wiem, czyli diabeł z człowiekiem zawsze się schodzi, aleć to wiem na pewno, że 
bosa noga czasem z butami się styka, aby się w nie przyoblec, jak przystoi. Odkąd po świecie 
samopas dla własnej przyjemności się włóczę, nigdym jeszcze tak bosych nóg, jak te twoje, 
nie spotkał! Bo, mówiąc między nami, ani one buta, ani but ich nigdy nie obarczył. 
Siedziałem tu — na kole młyńskim i myślałem właśnie o nich, ile że o niczym innym myśleć 
jakoś nie chciałem.
— A cóżeście o nich myśleli, panie Piórkowski? — zapytał ciekawie Tajemnik, kciukiem 
prawej nogi żłobiąc wprawnie ziemię, zwilgotniałą od rosy.
— Myślałem, że one butom, a buty by się im przydały.
— To prawda! — westchnął Tajemnik, pocierając stopą o stopę.
— Mam ja dla ciebie na widoku parę butów niezgorszych — rzekł nagle Piórkowski i 
ściszył głos. Ściszył głos i zbliżył się do Tajemnika. Wydało się Tajemnikowi, że i w nim się 
głos zawczasu ściszył, choć go jeszcze nie spróbował, jeno trzymał gdzieś w piersi na 
pogotowiu.
— Jakież to buty? — rzekł wreszcie, przysłuchując się własnemu głosowi. Głos był 
rzeczywiście ściszony.
— Czerwone! — szepnął Piórkowski i mrugnął lewym okiem.
— Czerwone! — powtórzył Tajemnik i też mrugnął lewym okiem, a jednocześnie uczuł, 
że mu się w tym rozmruganym oku coś zaczerwieniło i zabłysło, jakby ktoś podkówkami 
ognia skrzesał, a ogień potrwał jedno mgnienie i zgasł.
— Wyście to ognia skrzesali? — spytał nagle Tajemnik.
— Nie ja — odrzekł Piórkowski.
— A kto? — spytał znowu Tajemnik.
— A o jakim ogniu mowa? — mruknął niechętnie Piórkowski.
Nie umiał Tajemnik opowiedzieć dokładnie, o jakim ogniu mowa. Zaplątał mu się język 
— i zamilkł. Piórkowski też zamilkł. Obydwaj pomilczeli przez chwilę. Pierwszy przerwał 
milczenie Piórkowski.
— No więc jakże? — zapytał. — Pragniesz tych butów?
— Pragnę!
— Całym sercem?
— Całym sercem!
— Całą duszą?
— Całą duszą!
— I całym rozumem swoim?
W tym miejscu Tajemnik zapóźnił się nieco z odpowiedzią i, drożąc się, utkwił tym 
rozumem w jakowymś namyśle.
— A czy na pewno czerwone? — zapytał wreszcie, badawczo zazierając w ślepie 
Piórkowskiemu.
— Na pewno! — zawołał Piórkowski.
— Tedy pragnę ich całym rozumem swoim! — odpowiedział Tajemnik. — Powiedzcie mi 
jeno, gdzie są owe cuda?
— Poczekaj, bratku! — odrzekł, drożąc się z kolei, Piórkowski. — Zanim powiem ci, 
gdzie są, musisz mi wprzódy zapłacić za zdradzenie nikomu nie wiadomej tajemnicy.
— Czymże ja wam zapłacę, panie Piórkowski? — zakłopotał się Tajemnik. — Nic nie 
mam ani przy duszy, ani przy ciele!
— Mieć — masz, jeno, widać, skąpisz — zauważył Piórkowski i serdecznym palcem 
wskazał talara na lewej, a dukata na prawej nodze Tajemnika. Leżały tam bowiem dotąd tak, 
jak je księżyc był położył.
Uśmiechnął się Tajemnik i rzekł:
— Bierzta ów dobytek, jeśli wam się widzi, ale go zagarnijta własnoręcznie, bo ja bym tam 
tego zgarnąć nie potrafił.
Przycupnął Piórkowski do ziemi, a Tajemnik ze zdziwienia gębę na oścież rozwarł, 
widząc, jak diabeł kosmatą dłonią zdjął talara z lewej, a dukata z prawej nogi, obejrzał je 
pilnie, zważył na dłoni, zadzwonił nimi w powietrzu i wsunął do kieszeni.
— Dobre? — spytał Tajemnik, z podziwu wybrnąć jeszcze nie mogąc.
— Dobre! — odrzekł Piórkowski z zadowoleniem. — Bywa tak czasem, że gdzie księżyc 
się zasrebrzy, tam się talar uzbiera, a gdzie się zazłoci, tam się dukat uciuła. Tak czy owak — 
targ ubity! Powiem ci teraz, gdzie znajdziesz parę butów czerwonych. Bywałeś w tym borze, 
co na prawo od rozstaju?
— Bywałem.
— Idź–że tam jutro w nocy, bo jutro noc Zmartwychwstania. Ugryzł się diabeł w język, 
wymawiając to słowo, a Tajemnik na dźwięk tego wyrazu pomyślał, iż wypada mu wobec 
diabła znakiem krzyża świętego swoją powłokę doczesną pokrzepić. Wzniósł więc dłoń do 
góry i zaczął: „W imię Ojca” — lecz, nie chcąc diabła płoszyć i dręczyć bez potrzeby, dłoń 
wzniesioną zatrzymał w powietrzu ponad czołem.
Piórkowski spode łba zerknął na dłoń powstrzymaną, co tkwiła jeszcze w powietrzu, jakby 
zadumana o tym, czy jej po drodze, czy z drogi.
Udał, że nie rozumie tego ruchu, co się tak wielmożnie zapoczątkował, zmarszczył jeno 
brwi i rzekł pośpiesznie:
— Będę ci ojcował w twej wędrówce po ziemi, tylko opuść dłoń i słuchaj dalej, coc 
powiem.
Tajemnik dłoń opuścił i słuchał.
— Jutro noc Zmartwychwstania — powtórzył Piórkowski. — W tę noc skarby zaklęte 
wydobywają się z ziemi na powierzchnię, aby się przesuszyć. Płoną słabym, błękitnawym 
płomykiem, który się to nieci, to gaśnie, wedle swej potrzeby i wedle swego zamysłu.
O samej tedy północy wnijdź do boru z motyką za pasem. Patrz uważnie, który skarb 
największym ogniem płonie. W tym miejscu kop a kop, aż się dokopiesz zamku, który się 
przed wiekami zapadł w podziemia.
U stóp zamku stoją buty czerwone. Są one własnością pana owego zamku, alić pan ów jest 
dzisiaj jeno upiorem. Nie wolno ci do zamku wnijść bez tych butów. Wzuj je co prędzej na 
nogi — lewy but na prawą nogę, a prawy — na lewą, bo takie jest ich przyrodzenie i taki 
porządek po śmierci. Co na ziemi — lewe, to pod ziemią — prawe i na odwrót. Obuty w ten 
sposób idź śmiało do wnętrza zamku, a znajdziesz tam skarby zaklęte. Pamiętaj jeno, abyś 
wracając, nie zapomniał butów zzuć i na dawnym miejscu popod zamkiem należycie ustawić: 
but lewy po prawej stronie, a but prawy — po lewej. Niech ci nawet w głowie myśl taka nie 
postanie, aby buty, z tamtego świata wydobyte, sobie przywłaszczyć, bo nie przystoi w takich 
butach po ziemi chodzić. A choć czerwone — nie bądź na nie łasy. Pozwól im się i nadal pod 
ziemią czerwienić, bo co podziemne — to nie twoje. Aż nazbyt zadość twym bosym nogom 
uczynisz, udzielając im przygodnego w onych butach schronu na czas pobytu twego w 
podziemiach. Chciałem ci ojcować w twojej wędrówce, ale w tej chwili właśnie, 
napatrzywszy się do syta twej gęby, rozmyśliłem się i poniechałem dobroczynnego zamiaru. 
Zbyt podłego jesteś pochodzenia i zbyt, pomimo przydomku, nieznanego nazwiska, abym 
miał cię usynowić i ojcowaniem dookoła ciebie się zatrudniać. Sam sobie ojcuj i bywaj 
zdrów!
Domówiwszy tych wyrazów, wyciągnął Piórkowski z niegodnej badania kieszeni tabakierę 
złotą, w najlepszym razie — skradzioną, a w najgorszym przez jakiegoś piekielnego złotnika 
w dniu imienin ofiarowaną mu na pamiątkę.
Uderzył po niej palcem kosmatym tak głośno, jakby odsłonięcie zatajonej we wnętrzu 
tabaki nie mogło się obyć bez jakiegoś pomnikowego — szalonej pamięci — pioruna, 
otworzył ją wreszcie i z wielkim znawstwem ujął w dwa palce spory niuch jedwabistego 
miału. Owym niuchem szczodrze wyposażył swój nochal, dosyć pojemny, i kichnął 
zapamiętale na cztery strony świata, tedy więc na wschód, na zachód, na północ i na południe.
Pokrzepiony kichnięciem, znikł sprzed oczu stropionego nieco Tajemnika. Znikł tak nagle 
i tak usilnie, że Bogu ducha winne powietrze, owym zniknieniem wstrząśnięte, drgało jeszcze 
i dygotało przez chwil kilka, jakby je zimnica opadła. A wdał się w nie — po zniknieniu 
Piórkowskiego — zapach dymu, siarki, tudzież, z pominięciem tabaki — ów zawiew przykry, 
który się zawsze zdąży uzbierać w miejscu, kędy się diabeł zbytnio zadomowił, a który ponoć 
w potach diabelskich ma swą przyczynę nikczemną.
— Przynagliło go! — pomyślał Tajemnik. — Spieszno mu było do mnie, ale i ode mnie 
również było spieszno.

* * *

Nazajutrz, skoro noc Zmartwychwstania nastała, pobrnął Jan–Tajemnik do lasu, co na 
prawo od rozstaju, i tam pod lasem północy się cierpliwie doczekał.
O samej północy wniknął do gęstwiny leśnej, macając co chwila motyki, którą miał za 
pasem.
Dziwno i straszno ujrzeć noc Zmartwychwstania w niebiosach, gdy gwiazdy, ostrzami 
wbite w ciemnotę, jarzą się tak, że widać poza nimi strumieniące się  nieustannie powietrze, 
którym nikt jeszcze nie oddychał, a którego świeżość i głębię studzienną węszą nozdrza, 
spragnione powiewów ożywczych.
Dziwniej wszakże i straszniej ujrzeć noc Zmartwychwstania po krzewach leśnych, po 
jarach i parowach, gdzie i duszno jej, i ciasno, i niewygodnie. Dziwniej i straszniej, bo ma się 
ją tuż — blisko, tuż — obok na samochcącym dosiężeniu …
Idąc, wyciągnął Jan–Tajemnik przed się swe dłonie grzeszne i dotykał nimi krzewów, 
jakby chciał zawieruszony w nich mrok tej nocy ugłaskać i oswoić, bo czuł, że gniewna była i 
o nim zadumana…
A i on miał ją na myśli. Miał na myśli to noc ową, to buty czerwone. To buty czerwone, to 
skarby zaklęte. To znów noc ową… I tak wciąż na przemian.
W końcu zaś zapomniał o wszystkim, prócz butów czerwonych. Rozpanoszyły się one w 
jego zamysłach ukrytych i tkwią tam jeden obok drugiego, i czerwienią się dobrane, maściste, 
chodziwe  a tak, zda się, do tańca pochopne, że pokaż im jeno skrzypki, a pewno w miejscu 
nie ustoją…
Ledwo to pomyślał, a nagle gdzieś na uboczu ukazał się płomyk błękitnawy.
Zrozumiał Tajemnik, że to jeden ze skarbów zaklętych wydobył się spod ziemi na 
powierzchnię, aby się przesuszyć. Uprzykrzyła mu się wilgoć podziemna, więc płonie teraz z 
ochotą i przesypuje się garściami i przesusza. Płonie dorywczo — z przestankami, bo mu 
widać trudno swą zwilgotniałą zawartość rozżarzyć. To zatli się, to zgaśnie na chwilę, aby 
znów się zatłić.
— Doznam strachu, czy nie doznam? — pomyślał Tajemnik, lecz strachu i tym razem nie 
doznał. Takie już było jego przeznaczenie, że mu strach na drodze do złego nie stawał . 
Poszedł wprost w kierunku owego płomyka, aż tu nagle i drugi płomyk się ukazał, i trzeci, i 
czwarty.
Cały las zbłękitnił się zjawionymi płomykami, aż zaroiło się w nim od tych migotów 
zaklętych, bo w całym lesie odbywało się teraz pośpieszne i pracowite przesuszanie się 
skarbów, że to wszystko, znużone długim leżeniem i przesiąknięte wilgocią, wypełzło tłumnie 
z nor podziemnych, niby robactwo, stopą Bożą pominięte, a dłoniom ludzkim nie zawsze 
dostępne. Pomimo wrzenia tej pracy pilnej i w sobie skupionej, nie było w lesie słychać nic, 
prócz wydechu ziemi parnej i tego piętrzenia się wśród drzew ciemności, która się zmaga z 
własnym nadmiarem.
Tajemnik oczy wytrzeszczył, aby zbadać, który z tych skarbów największym tli się 
płomykiem. Patrzy i wnioskuje.
Łatwiej mu patrzeć, niźli wnioskować, bo tyleż w lesie płomyków, ile w głowie wniosków. 
Ale go żadna trudność nie przeraża. Nic, jeno wnioskuje i wnioskuje.
Na pewno by ze zbytniej zadumy skołowaciał, albo i kręćka jakiego przy sposobności 
nabył, gdyby mu sam przypadek z pomocą nie przyszedł.
Tuż nieopodal jego stóp bosych ziemia się zakołysała, jako ta woda w cebrze, i wytrysnął z 
niej na powierzchnię skarb obfity.
Nie tyle nawet wytrysnął, ile się jakoś ciszkiem a chyłkiem znikąd wygramolił, jakby mu 
kto drabinę dla ułatwienia onej podróży użyczył.
Rozgościwszy się na powierzchni ziemnej, zatlił się tak sutym płomykiem, że wszystkie 
inne wobec tego zmalały, i jął się przesypywać tak zapamiętale, żeś w onym rojeniu się i 
zgiełku nie mógł rozróżnić talarów od dukatów, choć jedne i drugie migotały rzęsiście w 
świetle błękitnawym.
— Ten–ci się przesusza, jakby nic innego przez całą wieczność nie robił! — pomyślał 
Tajemnik, przyglądając się błyskotliwym a niepochwytnym wirowaniom srebra we złocie, a 
złota we srebrze, a zaś obojga — w błękitnawym rozwidnieniu. — Ślepy by chyba zrozumiał, 
że w całym lesie ten skarb jest największy!
Taką myślą ulżywszy swej żmudnej dotąd zadumie, Tajemnik bosą nogą naprzód się 
pokwapił, przycupnął znienacka i dłoń wyciągnął, aby skarbu dostać, a skarb — smyrg pod 
ziemię! Nie ma go, jakby nigdy nie było!
— Takiś ty oględny  i do znikania skory! — pomyślał znowu Tajemnik. — Wolisz ty pod 
ziemią się wylegiwać, niż w ludzkiej kieszeni serdeczną szczycić się gościną? Poczekaj—no, 
bratku! Nie chciałeś ty po swej woli przyjść do mnie, przyjdę ja wbrew twojej woli do ciebie! 
— Ujął Tajemnik oburącz motykę i uderzył nią po ziemi w tym miejscu, gdzie skarb zaklęty 
przed chwilą swą tajemnicę złocistą oczom jego obnażył.
Ziemia, motyką zraniona, sama się rozstąpiła posłusznie i bezopornie. Coś w niej tylko 
westchnęło, zapodziało się w sobie, ułożyło się wygodniej i znieruchomiawszy, zamilkło. 
Westchnęło niemal po człowieczemu, a zamilkło zgoła nie po ludzku. I ukazał się w niej, niby 
w samym środku onego milczenia, otwór głęboki, od spodu światłem, jak pyłem złotym, z 
lekka tu i ówdzie potrząśniętym .
Przykucnął Tajemnik i zajrzał skwapliwie do otworu, a tam — u samego pobrzeża — 
drabina wisi, pewno ta sama, po której skarb zaklęty piął się żywcem ku górze, zanim się na 
powierzchnię ziemi przedostał. Ale drabina krótka, niecałkowita, z trzech jeno stopni złożona, 
nie tylko do dna otworu nie sięga, lecz kończy się tuż u pobrzeża; ledwo się zaczęła, a już i ku 
końcowi swemu dobiegła, jakby naumyślnym skrótem chciała wnijście do otchłani utrudnić.
— Po takiej drabinie ani wzwyż do nieba, ani w dół do piekła nie zajdziesz! — pomyślał 
Tajemnik. — Do nieba — za niska, do piekła — za krótka.
Mimo to, nie mając na podorędziu dłuższej drabiny, pogodził się i z tą, która w zjawionym 
otworze Bóg wie dla jakich potrzeb i dla jakiego użytku tkwiła usłużnie, może nawet własnej 
krótkości nieświadoma. Bosą nogę do otworu pilnie wściubił i na pierwszym stopniu 
umiejętnie ją utwierdził . Postał na tym stopniu chwilę przelotną, jakby dla wypróbowania, 
czy drabina brzemię jego należycie podźwignie, i na drugi stopień się osunął, a potem na 
trzeci. Na trzecim przystanął i, jedną nogę luzem za się postroniwszy , jął bosą piętą macać 
naokół powietrze, światłem zaprószone, w tej nadziei, iż coś stałego zmaca.
Aż tu nagle poczuł, że się drabina w sobie zmaga i krzepi , i jakoś rozkurcza. Spojrzał pod 
się na drabinę, a drabinie ni stąd, ni zowąd czwarty stopień przybył.
Tajemnik luźną nogę, w powietrzu myszkującą, natychmiast do powrotu przynaglił i do 
stopnia nowo przybyłego pośpiesznie przywarł.
Ledwo to uczynił, a drabinie już i piąty stopień znikąd przybywa.
— Od przybytku głowa nie boli! — pomyślał Tajemnik, na piątym stopniu utrwalając swe 
brzemię, bosymi nogami czynnie zakończone. — Nie taka głupia ta drabina, jak mi się po 
pierwszyźnie wydało. Umie się ukrócić, aby pod ziemią miejsca zbyt wiele bez potrzeby nie 
zagarniać, ale też i rozrastać się potrafi, gdy po temu konieczność i sposobność się zdarzy.
I rzeczywiście — co prawda, to prawda. Drabina się rozrasta i rozrasta w miarę tego, jak 
Tajemnik z wyższego stopnia na niższy nogi bose omackiem  przemiejscawia.
Rosną na niej te stopnie, jak grzyby po deszczu. Zdawałoby się, że drabina wraz z 
Tajemnikiem schodzi do ziemi, aby ją wespół z nim nawiedzić.
Schodził Tajemnik tak długo, jak długo drabina się rozrastała, a gdy zatrzymała się w 
swym rozroście, zatrzymał się i Tajemnik w swym znijściu.
Zatrzymał się i spojrzał w górę — ponad siebie, gdyż dotąd, zajęty podróżą, w górę oczu 
nie podnosił.
Spojrzał — i gębę rozdziawił od zbytniego wrażenia! Wszystkie górne stopnie znikły z 
taką samą łatwością, z jaką przed chwilą przybywały.
Pozostał jeno ostatni, na którym Tajemnik trwał jeszcze z gębą rozdziawioną. A i ten znikł 
bez śladu, gdy na ziemię zeń uskoczył.
— Nie taka głupia ta drabina, jak mi się po pierwszyźnie wydało! — powtórzył w myśli 
Tajemnik. — Drogę mi ułatwiała, a powrót utrudniła.
Niedługo się jednak frasował tym, co mu się stało. Nagliła go ciekawość i butów 
czerwonych żądza nieodparta. Obejrzał się naokół, czy gdzie zamku zaklętego albo butów 
czerwonych nie zaoczy.
Przed nim — murawica niska, która się pewno wraz z zamkiem pod ziemię ongi zapadła. 
Dotąd się jeszcze zieleni po dawnemu już to z przyzwyczajenia, już to dla tej przyczyny, że 
nic innego czynić nie potrafi, jak właśnie zielenić się choćby nawet po ciemku. A i nie bardzo 
po ciemku, bo to samo światło, które ostatkiem spylonego pobrzasku dozłacało się u pobrzeży 
otworu, jaskrawi się po niej i źdźbła jej zielone do rozkwitu zagrzewa.
Opodal murawicy — zamek stoi zaklęty, rzęsiście oświetlony. Z niego to właśnie 
wysnuwa się światłość nieustanna.
Marmurowe wschody prowadzą do złotych wierzej samotnego zamku. Tuż popod 
wschodami para butów czerwonych tkwi, jak na czatach. Tkwi i czerwieni się pod ziemią, 
jakby ta czerwień, wiekując , nabrała mocy niespożytej i koloru niezniszczalnego. Mrugnął 
Tajemnik lewym okiem i uczuł, że mu się w tym rozmruganym oku coś zaczerwieniło i 
zabłysło, jakby ktoś podkówkami ognia skrzesał. Przypomniał sobie natychmiast, że miał już 
taką iskrę w oku, gdy mu Piórkowski o tych butach prawił.
Spojrzał ukradkiem na swoje nogi bose i w te pędy do butów się zbliżył.
Pogłaskał je pieszczotliwie, rękawem nieco potarł dla wzmożenia połysku i gwoli wzucia 
ustawił tak, aby lewą nogą w but prawy, a prawą w lewy utrafić.
Wówczas ze czcią i radością swe nogi bose wprowadził do ich wnętrza, jak na 
nowosiedliny  — do przestronnego a wygodnego pomieszkania. Dobrze było tym nogom w 
butach! Tak dobrze, że się po nich jakaś słodycz nieznana rozlała. Uczuły się lekko i 
skocznie, jakby im do tańca grano.
Nigdy jeszcze Tajemnik nogami swymi tak, jako teraz, nie poruszał. Szły nie tylko chętnie, 
ale i tanecznie.
Toteż wbiegł po wschodach marmurowych z taką ochotą, jakby pląsem porwany. Wszedł 
do wnętrza zamku — z komnaty do komnaty wędrował ciekawie, a pląs, w nogach zatajony, 
nie ustawał i nie zamierał.
W komnatach światłość i bezludzie .
Popod ścianami — wory dukatami i talarami upchane, a u każdych drzwi — na oścież 
rozwarty koń  stoi coraz to innej maści.
Ale koń to nieżywy, zastygły w posąg kamienny takiej barwy, jaką była maść jego na 
ziemi.
Jeden — bułany, drugi — wrony, trzeci — kasztanowaty, czwarty —cisowy, piąty — 
jabłkowity, szósty — gniady, siódmy — siwy. Kto by tam zliczył owe konie!
Stoją u drzwi, jedną nogę wzniósłszy ku górze, jakby z miejsca ruszyć miały.
Czapraki na nich — malinowe, siodła — złociste z terlicami . Stoją w pogotowiu.
Może i przyjdzie taka chwila, że z miejsca ruszą… Bo na pewno, gdy archaniołowie 
zatrąbią, aby zmarłych i żywych przed oblicze Boskie na sąd ostateczny powołać, konie owe, 
zasłyszawszy trąb odgłosy, pomyślą, że bitwę kędyś otrąbiono, i z miejsca wówczas ruszą… 
Ale kto ich tam w chwili takiej dosiędzie!
Stoją tymczasem bez ruchu, niby na straży. Czaprakami okryte, śmiercią w biegu 
powściągnione.
Tajemnik przechodził obok nich, połyskując czerwonymi butami w świetle, które 
napełniało zamek, a które nie wiadomo skąd wynikało. Dukaty i talary iskrzyły się w worach.
Przed chwilą jeszcze na powierzchni ziemi przesypywały się garściami, jak żywe, a teraz 
— zamarły w bezruchu.
Ukryły się do worów, wzrokiem ludzkim spłoszone. Może i nie wiedzą o tym, że je 
zdradza połysk niespokojny.
— Tuście się zataiły, połyskliwe, zazdrosne ! — szepnął Tajemnik, zbliżając się do 
worów. — Nie zdążyło się jeszcze to robactwo tchórzliwe przesuszyć, a już spod ręki 
umknęło, aby mi siebie poskąpić! Nauczę ja was szczodrości i hojności!
Po kolei Tajemnik zanurzał dłonie we worach, gruntując  je aż do dna. Garściami 
wsypywał dukaty i talary do kieszeni, do czapki i za pazuchę. Tak się w nie skrzętnie 
zaopatrzył, że wyglądał jak brzuchaty i zbytnio otyły, prócz gęby, która wrodzoną chudość, 
chcąc nie chcąc, zachowała.
— Czas mi już pono wrócić na ziemię — mruknął po namyśle. —Spieszno mi do tego, aby 
się ze sobą samym, jako z osobą bogatą, zżyć i porozumieć stosownie, bo już ja nie ten, co 
dawniej, więc mi nie przystoi po dawnemu siebie traktować. A nie wiem jeszcze, jak mam 
siebie traktować i jak się dookoła własnej osoby krzątać, bo wszystkiego trza się nauczyć. 
Czy za pan brat być ze sobą, czy nie za pan brat?
I, popląsując, skierował się ku wyjściu.
Buty go niosły tak lekko, jakby on szedł na swoją rękę, a one — na swoją. On — sam 
przez się, i one — same przez się. On po swojemu, i one po swojemu. Nie wiedział w końcu 
Tajemnik, kto kogo nosi i kto za kim idzie. Wygodę miał z tej przyczyny i skoczność, i 
wypoczynek nieustanny. Nie tylko czuł się obuty, lecz i obsłużony, i obtańczony.
Pośpiesznie zbiegł ze wschodów marmurowych i przystanął u ich podnóża.
Wypadało właśnie zzuć buty i ustawić je popod wschodami — lewy po prawej, a prawy po 
lewej stronie. Tak mu sam Piórkowski doradzał. A wiedział Tajemnik, że diabeł kusić — 
kusi, lecz kłamać — nigdy nie kłamie. Jeśli doradzał tak a tak, to znaczy, że tak a tak być 
powinno.
Spojrzał Tajemnik na buty czerwone i zadumał się śmiertelnie.
Zzuć, czy nie zzuć?
Podumał, podumał — i zzuć postanowił. Gdy w nim to postanowienie zapadło, uczuł w 
sercu żal i smutek luty .
Przysiadł na wschodach i dłoń już wyciągnął, aby zzuć, ale ledwo dłonią butów dotknął, 
po raz pierwszy w życiu strachu doznał.
Doznał strachu na myśl, że się z tymi butami rozstanie.
— Takiż to jest ów strach, któregom dotąd nigdy nie pokosztował? — pomyślał, 
zasępiając czoła. — Chodzi on mi po kościach, jak ciągota bolesna, rozłąką z butami 
zasmucona. Chodzi po kościach i pomawia mnie o niewdzięczność względem tych 
czerwonych dobrodziejów, i pstrzy się w oczach, niby łzy nieproszone… Raczej but bez nogi 
niźli noga bez buta ma na świecie i zastosowanie jakieś, i umiejscowienie, i samowitość … 
Niech mię Bóg broni od tego, abym miał z własnej i nieprzymuszonej woli nogi moje 
brakiem onych trafnie dopasowanych przytułków upośledzać i marnotrawić! Otóż nie 
zmarnotrawię i nie upośledzę!
Tak rzekł i postanowił nóg swoich na dokuczliwą rozłąkę z butami nie narażać.
I nie naraził.
Zaraz mu na sercu ulżyło.
Pobiegł przez murawicę ku otworowi, którędy do podziemi był się przedostał.
Drabina wisiała, jak poprzednio, u samego pobrzeża otworu. Znów–ci była skrócona i 
niecałkowita. Trzy jeno stopnie widniały na niej w świetle, które od spodu resztą złotawej fali 
doplusnąć zdołało.
Zafrasował się nieco Tajemnik niedostatkiem potrzebnych stopni i bezpowrotnością drogi 
przebytej.
Z tęsknotą utkwił wzrokiem na pierwszym stopniu. Przeniósł wzrok na drugi i na trzeci, a 
z trzeciego opuścił na to miejsce, gdzie dawniej czwarty stopień tak się w czas i pożytecznie z 
niczego uklecić czy też uciosać raczył.
Ledwo to uczynił, a czwarty stopień przybył, majstrując się bez niczyjej pomocy w oczach 
Tajemnika i utwierdzając się starannie na swym miejscu, jakby mu pilno było na świat 
przyjść znikąd i w poprzek drabiny znieruchomieć.
Tajemnik radosnym uśmiechem powitał jego narodziny pożądane i natychmiast wzrok, od 
tego stopnia oderwany, niżej nieco ze wspomnianą tęsknotą ugruntował.
Piąty stopień przybył bez omieszki .
I w miarę, jak Tajemnik wzrok swój z miejsca na miejsce przenosił, przybywały drabinie 
stopnie jeden za drugim, aż przybyły wszystkie.
Wówczas Tajemnik, ani chwili nie zwlekając, jął się po drabinie wspinać.
Buty czerwone niosły go wzwyż tak lekko i tanecznie, że w okamgnieniu znalazł się na 
powierzchni ziemi.
Odetchnął wesoło i zajrzał do otworu.
Ale otworu już nie było, jakby nigdy nie istniał.
— Dobrze to takiemu otworowi na świecie! — wywnioskował Tajemnik. — Inni trudzą 
się i kłopoczą, aby weń wleźć lub zeń wyleźć, a on tkwi sobie w ziemi bezczynnie, i ani mu w 
myśli jakiekolwiek znijście lub wyjście, bo sam jest jednym i drugim.
Noc Zmartwychwstania nie przeminęła jeszcze.
Tu i ówdzie błękitniały niespokojne płomyki przesuszających się skarbów.
Czasem drzewo samotne zaskrzypiało, pacząc się od wonnej, przejrzałej wilgoci.
Czasem spróchniała gałązka, złamana w najkrótszym kolanku, spadała, nie chcąc, na 
ziemię i uderzała po drodze o pozostałe sęki i gałęzie, jakby rachując je w przelocie, nie 
mogła podołać tej przygodnej rachubie.
A ciemność snuła się po krzewach, biegła po drogach leśnych, przemykała się bezdrożami 
i, odbita od ziemi, cwałowała ku górze, niby konno i na skrzydłach, i pławem , i samym 
zamysłem niepochwytnym…
Czułeś hen — ponad lasem jej piętra puste, w niebiosy wparte, a stojące otworem dla 
wszelkiej zmory wędrownej, bezprzytułkiem  umęczonej, a nocą Zmartwychwstania 
zaskoczonej pomiędzy niebem a ziemią.
Tąjemnik pośpiesznie pomknął lasem, na oślep drogę zgadując.
Buty czerwone niosły go, ujmując stopom trudu i zbytecznej mitręgi. Czuł się tak, jakby 
sam siebie wziął na barana gwoli ułatwienia podróży lub jakby w jednej osobie był i 
jeźdźcem, i wierzchowcem.
Biegł, popląsując, a buty co chwila, jakby dla większej zachęty, krzesały ognia, 
podkówkami skrząc się w ciemności i żarząc się swą czerwienią wiekuistą. Odblask 
purpurowy padał od nich na murawę i chwiał się na niej plamiście. Ten sam odblask 
ruchliwym swoim szkarłatem oświetlał od spodu twarz biegnącego Tąjemnika.
Ktokolwiek by go teraz ujrzał z daleka, pomyślałby na pewno, że nogi jego objęte są 
pożarem, a twarz polśniona  łuną.
Wybiegłszy z lasu, zboczył ze zwykłej drogi, aby ludziom czerwonymi butami w oczy nie 
zaświecić.
Skierował się ku bezdrożom i pustkowiom.
Stała tam lepianka opuszczona, która już się w połowie rozpadła.
Do jej wnętrza zawieruszył się Tąjemnik.
W kącie leżało trochę siana i słomy. Tąjemnik na sianie do snu się ułożył, a słomą buty 
starannie opatulił, aby poblask czerwieni wiekuistej  nie zwabił do wnętrza przypadkowego 
przechodnia.
Zasnął po raz pierwszy w życiu obuty i dukatami obciążony.
Przespał resztę nocy i cały dzień następny, i wieczór.
I znów noc — druga z kolei — nastała, a on spał, pochrapując.
Byłby i tę noc przespał bez mała, bo go nadmiar szczęścia uznoił i przymusem sennym, 
niby jakimś opatrunkiem jedwabistym, na sianie znieruchomił , ale o samej północy dusza 
mu w ciele, jak w tej komorze ciemnej, niepokoić się zaczęła, a serce do piersi zapukało, niby 
do drzwi, snem właśnie zapartych.
Ocknął się, ale nie chciało mu się powiek, resztą snu oślepłych, na jawę rozewrzeć.
Nie chce się i nie chce.
Trwa tedy z powiekami zamkniętymi, aż tu nagle słyszy już to stąpanie czyjeś, już to nie 
słyszy nawet, jeno czuje i węszy czyjś pobyt we wnętrzu lepianki — pobyt sam przez się — 
bez żadnego stąpania, bez odgłosu, bez szmeru.
Nie umiałby nawet powiedzieć, czemu wyczuł czyjąś w pobliżu obecność, ale mógłby 
przysiąc, że ktoś tu nieopodal czy to stoi, czy też trwa, albo raczej tkwi tak, jak drogowskaz 
na rozstaju.
Postronił  nieco jednej powieki, żeby oku dać szparę dla wyjrzenia, i natychmiast owa 
szpara zapełniła się przygodną cząstką oglądanego przedmiotu.
Rozszerzył Tąjemnik szparę, aby całość obejrzeć. Obejrzał całość i dech zataił .
Przed nim na środku lepianki stał upiór barczysty, wąsaty i bosy.
Tąjemnik stopy jego bose zauważył od razu.
Domyślił się, że stoi przed nim właściciel butów czerwonych.
I znowu doznał strachu na myśl, że zbliża się straszliwa chwila rozłąki z butami.
Ale tym razem strach nogi mu zdrętwił , a gardziel zdławił, niby powrósłem piekielnym.
W lepiance cisza, jakby nikogo nie było, choć dwóch w niej przebywa, bo każdy z tych 
dwóch swoją usilną  zachowuje ciszę.
I łączą się obydwa w tej ciszy, i dwoją , każdy po swojemu zaczajony i po swojemu 
nieruchomy.
— Choćby mi przyszło skamienieć, nie poruszę się pierwszy! — pomyślał Tajemnik. — 
Niech on się pierwszy poruszy, jeśli mu spieszno do ruchu w ciemności.
W tej chwili właśnie upiór się poruszył.
Jego powłoka przejrzysta, ruchem z lekka wstrząśnięta, wydała ze siebie zapach mogilny, 
który pośpiesznie napełnił wnętrze lepianki i dosięgną! jakby umyślnie skierowaną falą 
nozdrzy Tajemnika.
Musiał teraz wdychać to zarażone powietrze , które za każdym westchnieniem coraz 
bardziej obezwładniało go i przepajało swym jadem.
— Bierze mnie w swe trupie posiadanie! — pomyślał resztą sił wylękłych.
Upiór wąsa pokręcił, brwi przymarszczył, a potem dłonie obydwie wyciągnął przed siebie, 
poruszając skwapliwie palcami, jakby chciał coś pochwycić.
Usta jego rozwarły się, zamknęły i znowu rozwarły.
Mówił, czy nie mówił?
Nie słychać było słów żadnych.
— Pewno chce, abym ja pierwszy przemówił — pomyślał znowu Tajemnik. — Niech sam 
to uczyni, jeśli mu spieszno do rozmowy.
W tej samej chwili głos, podobny do echa potwornego, wydobył się z gardzieli upiora. 
Tajemnik nie mógł na razie słów od samego głosu odróżnić, bo głos bardziej przykuł jego 
zdrętwiałą uwagę niźli słowa.
Powoli jął się wsłuchiwać i nawykać do brzmienia tego głosu, aż wreszcie zrozumiał.
— Oddaj buty, oddaj buty! — rzęził bosy upiór.
— Butów nie oddam! — pomyślał stanowczo i uparcie Tajemnik, ale się słówkiem jednym 
nie ozwał, bo i dech mu sparło, i język mu w gębie skołowaciał, i zgoła nie chciał należeć do 
rozmowy, chociaż się jego tyczyła i dokoła niego się obracała.
Starał się jeno zgadnąć, co ma czynić i czego się trzymać, aby się do rąk upiora nie dostać.
Zgadywał tak długo, aż zgadł.
Zgadł, że upiór wówczas tylko pochwycić go zdoła, gdy buty czerwone zobaczy.
W przeciwnym razie żadnego prawa doń nie poczuje, noc w lepiance przestoi, a nad 
rankiem, skoro trzeci kur zapieje , pierzchnie tak samo bosy, jak bosy się zjawił.
Buty były słomą starannie opatulone.
Chciał Tajemnik z pościeli siana garść zaczerpnąć, aby je na wszelki przypadek jeszcze 
doosłonić , lecz — mimo wysiłku — nie mógł ręką poruszyć.
Ręce miał bezwładne.
Zaduch trupi coraz bardziej zatruwał i przesycał jego ciało, na słomie poległe.
Spojrzał znów na upiora.
Upiór stał po dawnemu i wyciągał dłonie, i szeptał:
— Oddaj buty, oddaj buty!
— Nie oddam, bom nie po to je nabył, aby oddawać! — pomyślał Tajemnik. — Możesz tu 
stać po prośbie aż do trzech kurów i trupim swoim zapachem pod sam nos mi kurzyć bez 
wytchnienia! Wiem, że mię nie tkniesz dopóty, dopóki się naocznie nie przekonasz o 
obecności na moich nogach skradzionego obuwia. A i to wiem, bratku z tamtego świata, że 
chętnie byś połowę swej wieczności oddał za to, żeby choć jeden, na ten przykład lewy, but 
wysunął mi się spod słomy i oczom twoim zalecił się w całym swym przepychu purpurowym.
Załedwo to pomyślał, a uczuł nagle, że lewa noga zdrętwiała mu do reszty i bezwolnie, 
całym swym brzemieniem doczesnym osuwa się i ześlizguje z maluczkiej wysokości 
siennego barłogu na ziemię, jakby właśnie jej nieoględny właściciel — wbrew zabobonnym 
obyczajom — lewą nogą chciał wstać z posłania.
— Oddaj buty, oddaj buty! — zawołał głośniej upiór i, zda się, baczność swą natężył.
Tajemnik uczynił i zewnętrzny, i wewnętrzny, lecz zarówno bezskuteczny wysiłek, aby 
nieposłuszną nogę w tej podróży rozpaczliwej powściągnąć i jej zapędy samodzielne 
pohamować.
Noga odmówiła mu wszelkiego posłuszeństwa.
Bezwładny i bezsilny czekał na to, co się stanie za chwilę.
Wydało mu się, iż właśnie nogi uknuły przeciw niemu spisek niegodny i zdradziecki.
Przerażenie jego wzrosło, gdy zrozumiał, że nie nogi własne, jeno buty cudze, dając ujście 
swym nałogom tanecznym, zakrzątnęły się ciszkiem  na podściółce siennej i — 
najwidoczniej — zdradzają nieprzepartą chęć skrzesania ognia podkówkami.
Taniec rozpoczął but lewy.
Rozpoczął nieznacznie, niemal niepostrzeżenie, jakby upajając się swym przedwstępnym  
do zamierzonego tańca zdążaniem.
Za nim w ślad podybał  but prawy, wlekąc zawartą w jego wnętrzu a bezwładną i 
bezradną nogę Tajemnika.
Zachowanie się butów na podściółce siennej nie uszło zagrobowej uwagi czatującego 
upiora.
Pochylił się ku nim pilnie całym widmem swej nieważkiej  a barczystej postaci, zabłysnął 
białkami swych spod ciemnej gwiazdy ślepi i wyciągnął chciwie zaczajone dłonie, które się 
czujnie najeżyły ruchliwymi palcami.
Zdołał Tajemnik z trudem głowy nieco wzwyż unieść, aby się własnej klęsce przyjrzeć.
Przyglądali się oba z jednakim natężeniem.
A buty coraz wyraźniej szły w tan, nie zważając na to, czy ów tan jest zgodny z obumarłą 
wolą i z opłakanym stanem nóg, które w nich tkwiły, jako dwa szczury wędrowne w nie byle 
jakiej pułapce.
Szły w tan i już kilka razy w swych słomianych powijakach popisały się próbnym a 
zręcznym podrygiem.
Coraz im przybywało ożywienia i ochoty beztroskiej, aż wreszcie, ześlizgnąwszy się 
całkowicie z posłania na ziemię, otrząsnęły ze siebie słomę natrętną, rozbłysły w 
ciemnościach swą purpurą wiekuistą i w sam nos pochylonego upiora skrzesały ognia 
podkówkami.
W okamgnieniu upiór ułapił je oburącz i, pociągając wraz z nimi obutego a bezwładnego 
Tajemnika, wybiegł z lepianki na świat, nocą objęty.
Zanim Tajemnik zdążył zmiarkować, czy ma jeszcze buty na sobie, czy nie ma, upiór wraz 
z nim uniósł się w przestwory, przeciwstawiać się barczyście wiatrom przeciwnym, które mu 
widocznie drogę utrudniały.
Polecieli.
Noc, choć wietrzna, jaśniała pogodą. A nadmiar pogody był tak wielki, że aż zgrozą na 
wysokościach przejmował. Gdziekolwiek okiem rzucisz — tam pogoda, w nieskończoność na 
oślep idąca. Ani w niej namysłu, ani zrozumienia siebie samej, ani żadnego w niebiosach 
opamiętania.
Po prawdzie mówiąc, trudno było i nieporęcznie Tajemnikowi gdziekolwiek okiem rzucić, 
bo wisiał nieborak do góry nogami, mając jedną otchłań pod sobą, a drugą nad sobą — i w 
obydwu onych otchłaniach czuł się zarówno obco i nieswojo.
Wąsaty upiór, ociężałym lotem sunąc się po gościnnych przestworach, dzierżył go wciąż 
za nogi, podeszwami obcisłych butów ku niebiosom strojnie zwrócone.
Wiekuisty szkarłat tych butów jarzył się po nocy i rozpraszał naokół odblaski, niby 
czerwone a zwiewne ochłapy zbytkownie panoszącego się płomienia.
Tajemnik poprzez cholewy sute wyczuwał dokładnie kurczowy uścisk łownych i 
czepliwych palców obrzmiałego śmiercią upiora.
Wisiał, głową ciężąc ku padołom i znosząc taką niewygodę w niebiosach, jak gdyby się w 
tych obszarach powietrznych z ciasnotą co chwila spotykał, bo ani tu stać, ani polec , ani 
usiąść po ludzku, jeno wisieć, jako ten powróz na kołku, z tą na domiar różnicą, że zamiast 
kołka, upiora ma się nad sobą, dla tym większej hańby i uprzykrzenia.
— Tyle mi z tej przestrzenności , co innemu właśnie z szubienicy — pomyślał, smętnie 
zwisając. — Będę tak wisiał dopóty, dopóki mózgownica moja grzeszna, gdy jej dokuczy 
zbyt wisielcze w przestworach stanowisko , krwią się własną w końcu nie zachłyśnie. 
Wprawdzie upiorzysko chciwe dotąd jakoś butów mym nogom nie ujęło, aleć na pewno 
znajdzie w tej próżni dookolnej i chwilę odpowiednią, i miejsce stosowne, aby mię z butów 
wreszcie raz na zawsze ogołocić i nieobutego z wygód doczesnych na niewygody wiekuiste 
do krainy cieniów zapędzić. Będę się po onej krainie na bosaka wałęsał i u wrót raju, 
prośbując , wystawał!
Tak myślał rozgoryczony Tajemnik, starając się zwisać jak najwygodniej, aby przeciwnym 
przyrodzeniu położeniem duszy i ciała nie uszkodzić, aż tu nagle poczuł, że dukaty i talary, 
korzystając z odwrotnej jego względem siebie postawy, wysuwają się powoli ze wszystkich 
kryjówek, których im gościnnie udzielił.
Chciał tym zdrajcom ucieczkę nagłą dłońmi obiema zawczasu przeciąć, ale dłonie miał 
wciąż bezwładne.
A właśnie pierwszy strojniś złoty, najbardziej widać niecierpliwy, bez szmeru wymknął 
mu się zza pazuchy i, połyskując skupioną w swym szczupłym zaokrągleniu powierzchnią, 
powędrował kędyś ku padołom. A chciało mu się jeszcze w tym samowolnym odlocie 
przedrzeźniać na oczach Tajemnika gwiazdę spadającą, która niby przypadkiem przeznaczone 
w niebiosach miejsce opuściła.
— Do widzenia! — szepnął Tajemnik ze wzgardliwym i gorzkim uśmiechem.
W tej samej chwili czapka, jakby żegnając złotego zbiega, zsunęła się z głowy Tajemnika i 
spadła w otchłań wraz z ukrytymi w niej dukatami.
W ślad za nią reszta dukatów i talarów wysypała się z kieszeni i zza pazuchy i gromadnie 
zaroiła się w powietrzu, jak pszczoły z dziupli wykurzone.
Tajemnik zubożał nagle w przestworach niebieskich i dawna nędza zaskoczyła go znowu 
w miejscu od ziemi wielce odległym.
W miarę, jak się pozbywał cennego balastu, upiór coraz wyżej wzbijał się z nim w 
powietrze.
Lecieli dość długo.
Starał się Tajemnik godziny zgadywać, lecz poniechał wkrótce tej pracy mitrężnej i 
bezowocnej.
Wydało mu się bowiem, że jakiś zegar popsuty we łbie mu się zagnieździł, i nie tyle czas 
odmierza, ile zastojem i przewloką  życie mu obrzydza.
Dobrnąwszy do jakiegoś, upatrzonego zapewne miejsca w przestrzeni, upiór skręcił nagle 
już to na prawo, już to na lewo.
Trudno było, zajętemu uciążliwym zwisaniem Tajemnikowi, rozróżnić prawy kierunek od 
lewego w chwili, gdy mu się cały świat do góry nogami odwrócił.
Dość, że upiór skręcił, i dość, że w tym samym czasie Tajemnik, ile zdołał zauważyć, 
zauważył niezwłocznie jakąś postać, która naprzeciw nim, lecąc, zdążała.
Gdy ów zaoczny  z dala przechodzień napowietrzny zrównał się z nimi, Tajemnik gębę 
odwróconą ze zdziwienia rozwarł na chwilę, poznając w onym przechodniu samego 
Piórkowskiego.
Piórkowski nie spojrzał nawet na dawnego znajomego, jeno znak dłonią dając, do upiora 
się zwrócił.
— Zaczekaj–no, waść, napowietrzniku zawołany! — krzyknął, dłoń na powitanie 
wyciągając. — Chcę ci ulżyć brzemienia, które, na opak do rąk twych przytwierdzone, straci 
głowę pierwej, nim ją rozumu nauczysz!
Przystanął upiór w próżni i wąsem sierdziście poruszył.
— Sprzedaj mi tego grzesznika, który na darmochę  i zgoła niezasłużenie odbywa dzięki 
twym gniewom podróż, przyrodzeniu jego wcale niedostępną. Dam ci za tego wisielca z 
przypadku zapłatę sowitą i niebywałą.
I, mówiąc to, Piórkowski pieczołowicie i nie bez czci wyciągnął z kieszeni talara i dukata, 
które to księżyc na stopach Tajemnika był złożył.
Poznał je natychmiast Tajemnik po błysku księżycowym.
A błysk ów olśnił upiora, bo niezwykłego był pochodzenia. Ślepie zaiskrzyły mu się we 
łbie, jakby kto siarniki, o parcianki  zręcznie potarte, do dwóch ognia chciwych knotów 
przytknął niespodzianie.
— Zapłata przednia i godziwa! — zawołał znowu Piórkowski. — Tego oto talara dam ci 
za ciało, a dukata za duszę wspomnianego urwipołcia.
Kiwnął upiór głową na znak, że targ ubity.
Ściągnął niezwłocznie buty z nóg boleśnie tym uczynkiem dotkniętego Tajemnika i 
wręczył Piórkowskiemu nabyte w przestworzach brzemię.
— Wolę go bez butów niż w butach — zauważył mimochodem Piórkowski. — Bosy 
winien do rąk się moich dostać tak samo, jak bosy przyszedł na ziemię .
Zanim Tajemnik należycie kości swoje znużone wyprostował, Piórkowski ujął go pod 
ramię i jednocześnie dał upiorowi talara za ciało, a dukata za duszę.
Pochlebiła Tajemnikowi ta postronna  zresztą okoliczność, że i kupiony był nie byle jako, 
i sprzedany niezgorzej.
Upiór, zapłatę otrzymawszy, poleciał dalej, czerwonymi butami zwycięsko potrząsając, i 
zginął wkrótce w oddalach nocnych.
Jeno się po nim purpurowy odblask butów w ciemnościach na od—lotnem zapóźnił.
Tajemnikowi, butów nagle pozbawionemu, markotno zrobiło się na duszy, jakby go kto 
niemiłosiernie osierocił lub wraz z butami urodę mu całą odebrał, której zresztą natura dać — 
nie dała.
Chociaż, ściśle mówiąc, sam te buty ukradł, miał—ci takie żałosne wrażenie, jakby mu je 
właśnie przed chwilą skradziono.
A chociaż nogi jego nawykły do bosej po ziemi włóczęgi, po raz pierwszy w życiu zaznał 
dokuczliwego wstydu , który mu ognistym rumieńcem gębę nie tylko osmalił, lecz jakoby 
spoliczkował na widok tych nóg do cna obnażonych w miejscu tak zewsząd widocznym i 
otworzystym, a tak poczesnym i wielmożnym , bo i w pobliżu nieba, i nieopodal tej 
nieskończoności, gdzie wszystko, poczynając od gwiazd, a kończąc na powietrzu, ma pozór 
odświętny, jakby tam panowała nieustanna Niedziela, wiekuistą bezczynnością pilnie 
zatroskana.
— Co czynisz? — zapytał nagle Piórkowski, przyglądając się zbłąkanemu na gębie chłopa 
rumieńcowi.
— Wstydzę się… — szepnął Tajemnik, nogami bosymi w powietrzu kłopotliwie 
przebierając.
Piórkowski zrozumiał.
— Nie przystoi chłopu wstydzić się nóg bosych — zauważył surowo. — Tak ci w tym 
rumieńcu do twarzy, jak ślepemu w okularach! Bo i jakiż to niedobór w swej grzesznej gębie 
owym rumieńcem zalałeś? Bacz, by ci się przed czasem w ogień piekielny nie rozżarzył! Do 
piekła jeszcze kęs drogi mamy. Zblednij raczej, bo czas nagli, a piekło się zbliża!
I Piórkowski pomknął chyżo, wlekąc za sobą nabytego za księżycową jałmużnę 
grzesznika.
Trzymał go wciąż pod ramię — na pozór przyjaźnie i poufale.
Czuł się tedy Tajemnik i wygodniej, i czcigodniej niźli w towarzystwie upiora, a i 
prawidłowiej, i należyciej, gdyż ciało jego odzyskało postawę przyrodzoną.
Krew odbiegła mu od głowy, a ręce i nogi pozbyły się drętwoty i bezwładu.
Lecieli wszakże tak szybko, że tchu mu w piersi brakło. Nic mówić nie mógł i nic naokół 
nie widział, bo w tym locie rozszalałym wszystko się zmąciło w jakąś nierozwikłaną i co 
chwila znikającą przejrzystość, z której jeno od czasu do czasu wyłaniał się zgiełk świateł, 
natłok cieni i bezoporna ciżba pyłów srebrnych, zapewne z Drogi Mlecznej wywianych.
Piórkowski też milczał zawzięcie, oddany całkowicie swym lotom.
Spieszno mu było dotrzeć do celu.
A celu tego nie przewidywał o butach czerwonych zadumany Tajemnik.
Niósł go Piórkowski po bezdrożach napowietrznych, po rozstajach niebieskich, po 
kniejach śródgwiezdnych.
Niósł go tak długo, aż wreszcie zaniósł na sam kraniec świata, gdzie nie ma wokół nic, 
prócz chyba tego właśnie krańca…
Na onym krańcu postawił go, wielce zdrożonego, zajrzał mu w oczy, mgłą umęczenia, 
niby bielmem śmiertelnym, pociągnięte, i rzekł:
— Skrzep się w sobie, bo za chwilę do piekła cię wtrącę! Poruszył Tajemnik we łbie 
ociężałymi białkami i gęby nieco rozwarł.
— Nie wtrącisz — odrzekł stanowczo. — Nie wtrącisz, bom nie twój!
— Mój jesteś, bom cię kupił! — zaprzeczył Piórkowski.
— Kupiłeś mię za mego własnego talara i za mego własnego dukata, które mi księżyc ku 
ozdobie i ku pocieszę na bosych stopach złożył.
— Podarowałeś mi te klejnoty przygodne, a teraz poniewczasie chcesz darowiznę cofnąć? 
Mój jesteś i basta! Przygotuj się, bo zaraz z tego krańca świata zepchnę cię do pobliskich 
czeluści piekielnych!
— Nie zepchniesz! — odpowiedział znowu Tajemnik. — Obiecałeś mi przecie ojcować, a 
chcesz się po macoszemu ze mną obejść?
— Zapomniałeś chyba, żem się onego ojcowania co prędzej wyrzekł — odparł diabeł 
głosem zniecierpliwionym.
— Wyrzekłeś się — to prawda — szepnął Tajemnik — lecz nie wyrzekł go się Ten, który 
mi zawsze po wieczne czasy będzie ojcował.
— Nie będzie! — zaprzeczył diabeł z wielkim ożywieniem i z widocznym niepokojem.
— Będzie! — upierał się Tajemnik i dłoń wzniósł ku czołu, aby znak krzyża uczynić.
Ale dłoń, którą niegdyś samochcąc  zatrzymał w powietrzu, skamieniała teraz bez ruchu 
naprzeciw czoła tak, że nie mógł zapoczątkowanego znaku krzyża dłonią ową dokończyć.
Wówczas jej było z drogi, teraz — po drodze, jeno sama droga postroniła się , widać, 
unikając grzesznej dłoni.
Diabeł spojrzał na ową dłoń i rzekł z pogardą:
— Zaczekam, aż się zmęczysz i dłoń ową opuścisz, a wówczas zawładnę twym ciałem i 
duszą.
— Nie opuszczę jej nigdy — odparł Tajemnik z mocą.
— Opuścisz, gdy ci sił zabraknie i gdy się przekonasz, że Ów, do Kogo ją wzniosłeś, nie 
będzie ci ojcował!
— Będzie! — upierał się Tajemnik.
— Nie będzie! — zaprzeczał diabeł.
— Będzie!
— Nie będzie!
I znowu spojrzał diabeł na wzniesioną dłoń Tajemnika, czekając, zali już prędko ją opuści, 
zniewolony umęczeniem.
Wszakże czekał na próżno.
Minął wiek, minął drugi i trzeci, a Tajemnik dłoń jak trzymał, tak trzyma. Mimo bólu, 
mimo znużenia nie opuszcza swej dłoni, która znak krzyża jeno zapoczątkować ongi zdołała.

MAJKA 

Działo się na pierwszy dzień Zielonych Świątek. W maju ów dzień wypadł .
Marcin Dziura nie po Bożemu go spędził, bo w karczmie. Milczał i pił, pił i milczał. 
Trudno nawet powiedzieć, czego mu więcej było potrzeba — picia czy milczenia. Jedno i 
drugie zarówno było niezbędne.
Inni gawędą stosowną wódkę zabarwiali, a on siedział odludnie wpodle ściany i pił sam do 
siebie, jakby się przed chwilą dopiero ze sobą samym pokumał czy pobratał.
Tęsknota go jakaś bezimienna opadła i do samotności niewoliła.
Nie umiałby nawet opowiedzieć, jak owa tęsknota na oko wygląda, po co przyszła, czego 
chce i ku czemu się garnie.
Wiedział jeno, że mu serce w piersi coś tak sparło, jak czasem dech w gardle spiera.
Już od tygodnia czuł, że mu czegoś braknie, a określić braku nie potrafił.
— Niech sobie — powiada — i nadal w swym nieokreśleniu przebywa, jeśli mu tam 
dobrze i wygodnie.
Na próżno młynarzowa, rok temu jeszcze owdowiawszy, gdy Dziura przed tygodniem o 
tym braku i o tej tęsknocie jej prawił, stan jego bezżenny mimochodem skarciła.
Nie słuchał jej Dziura, a brak tymczasem coraz się zwiększał, jakby rósł na drożdżach za 
piecem. I teraz oto, w karczmie siedząc i poczucie onego braku rozważając, wymiarkował, że 
mu właśnie wódki zabrakło.
Ale nadaremno wódką brak ów starannie wypełniał. Przeklęte poczucie trwało nadal. 
Dzień cały Dziura w karczmie przetrwał, a nocą, gdy właśnie inni na dobre schodzić się 
zaczęli, karczmę nagle opuścił.
Wyszedł ze wsi w pole, pszenicą przesłonięte.
Noc księżycowa, z równią kłosów pszenicznych zetknięta, w miejscu onego zetknięcia 
dymiła światłem błękitnawym, rozwidniając odmienne cokolwiek, bo srebrzyście wybiegłe tu 
i ówdzie ponad równią kłosy samotne, dorywczo wybujałe , które to zazwyczaj stróżami 
przezywają.
W powietrzu pachniało, jak we młynie.
Idąc brzegiem pszenicy, Dziura dłoń płazem sunął po jej grzbietach posłusznie falujących, 
bo mu przyjemnie było za pomocą dłoni porozumiewać się z ich gładkością i ochłodą, jakby 
właśnie tą dłonią światło księżycowe zgarniał.
Zgarniał je kęs czasu, aż tu nagle dłoń na jakąś przegrodę natrafiła i nie na zwykłą 
przegrodę, jeno na żywą, bo czuł Dziura, że owa przegroda czy to postronić się , czy to 
umknąć usiłuje.
Zanurzył dłoń głębiej w pszenicy i niezwłocznie pochwycił coś, niby sznur jedwabny.
Pociągnął za sznur i widzi, że to nie sznur, lecz warkocz złocisty.
Pociągnął tedy za warkocz, a tuż za warkoczem głowa się czyjaś z pszenicy wychyla.
Głowa dziewczęcia, a w ślad za głową — szyja biała, a w ślad za szyją — ramiona młode, 
obcisłe …
Zaniechał Dziura dalszego pociągania.
— Dość mi na tym, com po ramiona obejrzeć zdołał — pomyślał nie bez słuszności. — 
Tyle się tego z pszenicy wyłoniło, że już można z tym wyłoniątkiem  i pogawędzić, i o 
rodowód zapytać. Wystarczy!
Pochylił się nieco i, warkocza z rąk nie wypuszczając, zajrzał do oczu błękitnych, ponad 
pszenicą, jako dwa świetlaki , jaśniejących.
— Domyślam się, coś za jedna! — powiedział. — Majka jesteś i basta! W pszenicy w noc 
Zielonych Świątek rusałkujesz, czatując pewnikiem na przechodniów urodziwych, brakiem 
czegoś nieokreślonego, niby pokusą, dotkniętych .
— Puść mnie! — jęknęła Majka, gdyż ona to była we własnej osobie.
— A jak puszczę — to co? — zapytał ciekawie Dziura.
— To nic — odrzekła Majka po krótkim namyśle.
— Nie głupim! — odparł Dziura. — Nie puszczę!
Wiatr łanem pszenicznym kolejno i stopniowo zakołysał, i kołysanie owo z nieznacznym 
opóźnieniem udzieliło się mży  błękitnej, którą księżyc ponad łanem rozetlił.
Zdawało się, iż te łany, aż do zawrotu głowy falowaniem objęte, mają dno tak samo 
chwiejne i niestałe, jak powierzchnię.
— Nie puszczę! — powtórzył Dziura, zgrubiałymi od pracy palcami wyczuwając 
miękkość i bezbronność jedwabistego i zwilżonego rosą warkocza, który w tym miejscu, 
gdzie go uścisk dłoni zdławił, zagrzał się i od zagrzewku parował wonią ziół polnych.
Majka z wolna po pas się wynurzyła z pszenicy.
Dziura w te pędy poprzez źdźbła pszeniczne zerknął ukosem do głębi i ujrzał resztę jej 
ukrytego ciała.
Była ta reszta łuską szczelnie pokryta i ogonem rybim zręcznie zakończona.
— Trzebaż ci było tak trafnie się zacząć, a tak szpetnie zakończyć? — spytał nie bez żalu. 
— Do pasa rzetelnie i uczciwie, wedle wszelakiej stosowności, jako ten sprzęt Boży uciosana, 
a od pasa — obraza oczu ludzkich i pośmiewisko, niebu i ziemi postronne !
— Tegom się bała najsrożej, że do pasa mnie uznasz i przygarniesz, a od pasa — nie 
uznasz i postronisz  — szepnęła boleśnie Majka. — Czekałam na ciebie w pszenicy, jak się 
czeka w alkowie, zewsząd na oścież rozwartej. Nie zgotowałam twym dłoniom innej 
przegrody, prócz tego oto warkocza, który trzymasz tak groźnie, jakby był zbiegiem dlatego 
tylko, że dotąd w twych dłoniach nie bywał… Myślałam o tobie i myślałam tak nieustannie, 
aż się we mnie coś jeszcze, okrom tych myśli, samo przez się zadumało i nie mogę tego ani 
łzami rozwikłać, ani rąk nagłym załamaniem rozstrzygnąć! Bo i cóż ja wiem o tobie? Wiem 
jeno, że podarki lubisz, więc ci podarek przyniosłam.
Zerknął Dziura spode łba, aby podarek wspomniany przed otrzymaniem jeszcze na 
odległość wzrokiem pogłaskać i ocenić, i stwierdził nie bez zakłopotania, iż Majka trzyma w 
ręku księgę, której dotąd nie zauważył.
Księga była w mech zielony oprawna i klamrą koralową spięta.
Dziura wprawdzie ani czytać, ani pisać nie umiał, ale wstydził się wyznać przed Majką, że 
jest nieczytelny  i niepiśmienny. Z dumą tedy i godnością wręczoną księgę sobie przyswoił  
i uczynił przy tym osobliwy ruch ręką, który, jak mu się zdawało, był nieomylną oznaką 
umiejętności dość biegłego czytania.
— W tej księdze — mówiła tymczasem Majka — w tej księdze przeczytasz o tym, co się 
pod wodą działo, dzieje i dzieć  będzie. Przeczytasz tam i o mnie, i o siostrach moich, i o 
innych pokrewnych nam, chociaż odmiennych, mieszkankach jezior, rzek, strumieni i 
ruczajów.
— A juści, że, jak zacznę czytać, to i w końcu przeczytam wszystko, bom nauczny  — 
podchwycił w czas Dziura, lecz warkocza z rąk jakoś nie wypuszczał.
— Nie ściskaj tak mego warkocza, bo ci w ręku zemrze, jak wąż zdeptany! — zawołała 
Majka. — Zbyteczna jest twoja surowość i płonne twoje obawy. Choćbyś mię nawet z rąk na 
wolność moją rusałczaną wypuścił, nie ujdę ci i nie umknę, bo kocham! 
Na dźwięk tego wyrazu Dziura gębę rozwarł, jak do okrzyku, i palce, w warkoczu 
zanurzone, rozluźnił.
Warkocz opadł na pszenicę, gromadząc się na jej powierzchni we złote wzgórze, którego 
lekkość widoczniała w miarę, jak wiatr, rozczesując, objętości mu przydawał.
Majka trwała nadal bez ruchu, jakby na wolność wypuszczona, nie chciała się pozbyć swej 
uwięzi.
A Dziura, księgę dzierżąc pod pachą, ponad łanem pszenicznym w osłupieniu górował i 
nie uszczuplał gębie rozwarcia, przysporzonego zdziwieniem.
Nie to go zdziwiło, że wybredna snadź Majka upodobała sobie jego urodę niezaprzeczoną, 
jeno to, że, obarczona tak nieznośnym i rybim ogonem, w same oczy miłość mu nagle 
wyznała, a on tego wyznania nie tylko nie odpycha, lecz — najwidoczniej — przyjmuje i z 
duszą własną ze względu na ów ogon jakieś układy potajemnie zawiera.
I nie dziwota, że mu natrętna obecność rybiego ogona psuła uroczyste powaby 
zdarzonego  szczęścia, marnując to szczęście od tej właśnie strony, kędy niegodny 
przywłaszczenia ogon przebywać raczył.
Gdybyś beczkę miodu kroplą smoły zanieczyścił , mniej byś ją uszkodził i mniej byś jej 
ubliżył, niźli krasie dziewiczej taki ogon niespełna rozumu przydając.
Toteż czuł się Dziura tak, jakby mu kto szczerozłotego dukata do rąk na własność dawszy, 
przedzierzgnął onego dukata sztuką diabelską w drzazgę, albo i — nie daj Boże — w gorszą 
jeszcze bezpożyteczność .
Lecz mimo tych uczuć słusznych a mitrężnych, zawrzała w nim radość niestrudzona, jakby 
go po duszy snopem dojrzałego zboża pogłaskano na znak, że wiosna mu sprzyja i rok 
nadchodzi urodzajny.
Dawna tęsknota i poczucie braku nieokreślonego, jeśli nie znikły bez śladu, pochowały 
swe łby uparte w jakiejś norze ciemnej, dokąd człek uczciwy nie zagląda, ciemnością ową 
zgoła pogardzając.
A natomiast uczuł Dziura, że dusza jego, dotąd połowiczna , uzupełniła się snem 
niespodzianym, który i ciało pokrzepił, i oczom udzielił niebywałego połysku. Czarowała go, 
widać, Majka, a on — człek śmiertelny — poddawał się tym czarom nieodpartym.
Poddawał się ochoczo i wprawnie, jak się chłop wszelkiemu jarzmu na tym tu świecie 
poddaje.
— Kocham! — szepnęła znowu Majka, przygarniając do się warkocz, na pszenicy w 
bezładzie złocistym poległy.
Nic jej na to Dziura nie odpowiedział, a i ona już odtąd żadnym się szeptem ku niemu nie 
ozwała.
Oboje bowiem nie mogli od pewnej chwili na mowę ludzką się zdobyć, milczeniem, które 
przyszło, pilnie zajęci.
I tak milcząc, przetrwali i przestali w pszenicy noc całą aż do przedświtu, wpatrzeni w 
siebie nawzajem i do miejsc swoich przykuci — on zadumany i nieczytelny, z księgą pod 
pachą, a ona wiotka i smukła ze światłem księżyca na obnażonych ramionach.
Dopiero o samym przedświcie Majka pierwsza otrząsnęła się z drętwoty całonocnej i 
rzekła:
— Czas mi już od ciebie, jak był czas do ciebie. Odchodzę, ale pamiętaj w niedzielę 
następną przyjść do lasu nad jezioro. Będę tam na ciebie czekała.
Zanim zdążył się Dziura opamiętać i oniemiałym językiem słowo jakiekolwiek z gęby 
wygarnąć, Majka dała nura do pszenicy i z oczu mu znikła.
Ujrzał tylko, jak się równia pszeniczna bruździ i jak się po niej koła, niby po wodzie, 
rozchodzą, znacząc zapewne drogę Majki, która się spodem pszenicy wpław przemyka.
Świt się już na widnokresie  rozniecał i rozdmuchiwał, pierwszym swym pobrzaskiem 
zielonym dzieląc ziemię od niebiosów.
Wiatr poranny zakrzątnął się w powietrzu i łanom pszenicznym tu i ówdzie powierzchni z 
lekka nadłamał. Pył biały uniósł się po drodze i, pachnąc, w słońcu zaprzejrzyściał .
Dziura westchnął, księgę przed wzrokiem ludzkim ukrył w zanadrze i do domu kroki od 
zadumy zbytniej osowiałe leniwie skierował.
Świt tymczasem rozwidnił się już na dobre.
Wieś się ocknęła.
Powietrze wypoczęte i nocną ciszą pokrzepione chciwie zdawało się chłonąć żałosny 
skrzyp wozów drabiniastych i miarowe odgłosy dalekiego młota, które się, nie chcąc, 
spóźniały do własnych, dobywających je skądciś uderzeń — i zapamiętały, ani tchu, ani 
żadnych odstępów czasu nie znający poświst piły, która, jak gryzoń piekielny, wżerała się w 
drzewo podatne  — i niechlujny a śpiewny pobrzęk pustych wiader, które się chwiały 
jeszcze na niewidzialnych już plecach znikłej na zakręcie ulicy dziewczyny.
Dziura rozruchał się nieco i oprzytomniał po nocy, w dziwnym a rozszalałym milczeniu i 
bezruchu spędzonej.
Czuł się teraz dobrze i odświętnie, jak wybraniec, któremu nie lada los się wydarzył.
Przechodził właśnie koło niecałkowitej, jak przybudówek , chałupy, skleconej z 
kilkunastu rozmaitych odcieni desek, jakby naprędce i dla chwilowego użytku, a 
przeznaczonej na stały pobyt zagnieżdżonego w niej mieszkańca.
Mieszkańcem tym był krawczyk–popsujko , któremu już od niepamiętnych czasów 
uprzykrzyło się na tej ziemi wszystko, prócz jego własnej wiary żydowskiej.
Chałupa, jeśli to była chałupa, okien nie miała, jakby się urodziła niewidoma i ślepa na to, 
co się poza nią na tym świecie doczesnym dzieje.
Wszakże czy to dla ozdoby, czy to w drodze ustępstwa obyczajom ludzkim, miała na 
jednej ścianie podobiznę okna, błękitnym konturem dość trafnie wymalowanego.
Ilekroć krawczyk–popsujko gwoli rozwidnienia swej ciasnej izdebki okna zapotrzebował, 
tylekroć drzwi otwierał i zawsze skutek osiągał.
I teraz właśnie siedział we drzwiach otwartych na progu i, gwałtownie w sobie skulony, 
łatał z obojętnością nic warte portki sąsiada Sikory, które to portki, od dawna swej osnowy 
pierwotnej wyzbyte, stały się jeno umówionym miejscem spotkania łat czerniawych i 
białawych, żeś z dala mógł je wziąć za szachownicę, Bóg wie czemu kształt dwóch nogawek 
potwornych  przybierającą figlarnie.
Dziura zbliżył się doń i, zamiast powitać, postał chwilę w milczeniu, dając w ten sposób do 
zrozumienia, że i wita, i pomówić pragnie. Krawczyk–popsujko, oczu od roboty nie 
odrywając, jął jeno szybciej igłą portki sąsiada Sikory w upatrzonym miejscu nakłuwać, jakby 
tam nagle prześlepiony  dotąd niedobór zauważył.
— Widzę ja — rzekł, nie patrząc na Dziurę — widzę ja dobrze, że pan Dziura ma do mnie 
jakiś pośpiech i zapotrzebowanie.
— Mam — potwierdził Dziura dumnie i z zadowoleniem poprawiając się w ramionach.
— A czym ja mogę panu Dziurze dogodzić? — spytał znowu krawczyk i, uniósłszy nagle 
portek wzwyż ku słońcu, spojrzał w nie ze znawstwem i z taką lubością, jakby się w 
najczystszym zwierciadle przeglądał.
— Ubranie mi potrzebne — odpowiedział Dziura ze stanowczością i umilkł z 
zakłopotaniem.
Krawczyk obrzucił teraz Dziurę od stóp do głów wzrokiem przymglonym, jakby zeń miarę 
już to na kożuch, już to zgoła na trumnę zdejmował.
— Zrobimy panu Dziurze ubranie tak dopasowane, że jak w nie wlezie, to i wyleźć nie 
potrafi — rzekł bez namysłu i językiem cmoknął nagle dla zachęty.
— Nie dla mnie ubranie, jeno dla dziewczyny — zauważył niby nieznacznie Dziura i 
westchnął, wspominając niezbyt obyczajną nagość Majki.
— Jak dla dziewczyny, to i dla dziewczyny — rzekł obojętnie krawczyk i natychmiast 
dodał domyślnie: — Czy na miarę, czy na oko?
— Bez miary — na oko — odparł pośpiesznie Dziura, czując pewną ulgę z powodu, że 
rozmowa dobiegła wreszcie właściwego celu.
— A jakaż jest na oko wysokość dziewczyny? — spytał krawczyk.
— Do ramienia mi dostaje, gdy, kibić prostując, głowę na karku wygodnie osadzi — 
wytłumaczył Dziura.
— A za przeproszeniem — szerokość? — pytał dalej krawczyk.
— Szerokość? — zamyślił się Dziura. — Tyleż miejsca w pszenicy wyżłobi, co ta 
przepiórka, gdy skrzydłami zatrzepoce.
Powiedział to i gębę, jak furtę popsutą, zatrzasnął, ale za późno.
— W pszenicy? — powtórzył krawczyk, nie tyle przyłapując Dziurę na słowie 
nieoględnym , ile zastanawiając się poważnie nad wspomnianą szerokością.
— Dla przykładu jeno wziąłem pszenicę — rzekł wymijająco Dziura. — Sam nie wiem, 
czemu mi ta pszenica do łba się napatoczyła, jakby ją kto posiał tam na wiosnę. Ale już słowo 
rzekłem, więc go nie cofnę, bo nie mogę. — Mogę jeno dla przykładu pszenicę owsem, albo i 
koniczyną zastąpić.
— Nie potrzeba! — zapewnił usłużnie krawczyk. — Już ja wiem, jak ta dziewczyna 
wygląda! Ładna dziewczyna, zgrabna dziewczyna! Jakbym ją na własne oczy widział!
Mówiąc to, zmrużył domyślnie oczy i zakołysał z zachwytem głową, luźnie zatkwioną na 
cienkiej, jak zwątlony dzierżak , szyi, na ukos żyłą nabrzmiałą przekreślonej.
Dziura spojrzał machinalnie na tę szyję i w tę zmrużkę oczu przeciw słońcu, które 
przedostając się z nieba ku samemu wnętrzu wsi, jaskrawiło po drodze dym, z pobliskiego 
komina wytchnięty , i czub brzozy, stojącej opodal w takim pochyleniu, jakby przed chwilą 
wiadra pełne wody na ziemi właśnie ustawiła. Pochlebiła mu domyślność krawczyka.
— A któż by się tam za byle jaką dziewką uganiał? — rzekł z samowitą  brawurą w 
głosie i w spojrzeniu. — Niczego jej nie brak, prócz chyba kilku drobiazgów, grzesznej 
powłoce ludzkiej niezbędnych. Przede wszystkim tedy uszyjesz mi koszulę z płótna 
cienkiego.
— Koszulę — zakarbował w pamięci krawczyk.
— A jakże — potwierdził Dziura. — Od koszuli robotę zaczniesz, bo ciału najbliższa . 
Potem letniczek  fijołkowy sporządzisz.
— Fijołkowy — powtórzył znowu krawczyk, barwie wybranej kiwnięciem głowy 
przytakując.
— A na końcu kacabejkę  watowaną, barchanem suto podszytą, zmajstrujesz, bo choć 
wiosna, aleć i wiosną, jeśli kto chce, chłodu się doszukać może — zawyrokował w zadumie 
Dziura, mając na względzie nieustanny pobyt Majki w wodzie jeziornej.
— Już ja jestem pewien, że się panu Dziurze moja robota spodoba, bo będę dla pana 
Dziury robił tak, jak dla siebie samego — rzekł krawczyk ze szczerym postanowieniem w 
głosie.
— Rób jak chcesz, czy tak, jak dla mnie, czy tak, jak dla siebie samego, bylebyś zrobił 
uczciwie i bylebyś wszystko do przyszłej niedzieli wykończył.
— Będzie pan Dziura miał na przyszłą niedzielę jeno kłopot od samego oglądania gotowej 
roboty — zdążył jeszcze wtrącić w czas krawczyk, zanim Dziura ruszył w dalszą drogę ku 
swej chałupie.
Przechodząc koło młyna, zauważył pęczniejącą w ramie górnego okna twarz młynarzowej, 
na której policzkach zbryzganych świeżymi rumieńcami krwawiło się słońce poranne.
Uśmiechnęła mu się z góry, a on jej z dołu mimochodem się odśmiechnął.
Wszedłszy do chałupy, stanął w pośrodku izby, wyjął z zanadrza księgę, w mech oprawną, 
roztworzył ją i ciekawie zajrzał do jej tajemniczego wnętrza.
Szkoda doprawdy, że Dziura czytać nie umiał, bo naczytałby się takich cudów, o jakich 
nikt dokładniej niż ta księga nie mógł go powiadomić.
Stało w tej księdze po kolei o tym, co się pod wodą dzieje.
Stało tam o rusałkach, które się z mórz wyłaniają i tak cudownym śpiewem nęcą 
przechodnia, że — zasłuchany — zapada się w sen i nie postrzega nawet, jak sen jego, na 
pozór chwilowy, przeobraża się z wolna w sen wiekuisty. Snem wiekuistym zaskoczony, nie 
potrafi nawet śmierci od śpiewu odróżnić, a nicości od swego zasłuchania. Rusałki mówią o 
nim: zasłuchany, a ludzie mówią: umarły.
Prócz rusałek są jeszcze Memozyny, które zwabionego samotnika na śmierć mogą białymi 
palcami załechtać, a śmiech konającego długo jeszcze po skonaniu trwa i błąka się w 
powietrzu, strasząc podróżnych i zakłócając ciszę leśną.
Prócz Memozyn są jeszcze Syroidy, co mają jedną rękę, jedną nogę i jedno tylko oko, a na 
domiar złego wszystko — lewe, nie wyłączając oka, tak że dla nich świat cały i Bóg, co go 
stworzył, po lewej stronie się znajduje i z tego powodu, jak się raz w lesie zbłąkają, nigdy już 
wybłąkać się nie mogą, bo takie to niedołężne, że czy trzeba, czy nie trzeba — wciąż jeno na 
lewo i na lewo bez ustanku skręca. A wolno tym Syroidom przez całe życie jedno tylko słowo 
powiedzieć. Po wygłoszeniu tego słowa w pianę się rozpływają i giną bez śladu, jeno wir na 
wodzie pozostawiając po sobie. Łatwo ten wir od innego wiru rozróżnić, bo ma zawsze lewy 
kierunek. Syroidy człowieka nad brzegiem stojącego lewicą chwytną do wody ściągają i 
dopóty na dnie go trzymają, dopóki dusza jego wodą się nie zachłyśnie, a ciało do reszty nie 
zesztywnieje. Wówczas każda swemu topielcowi szepce do ucha słowo jedyne, które 
wyszeptać jej dano, i natychmiast w pianę się rozpierzcha. Wtedy topielec, z jej ucisków 
wyzwolony, zazwyczaj na powierzchnię wody wypływa. Ale nie wiadomo, co za słowo 
Syroida do ucha topielcowi szepcze. Słowa tego nikt nie zna. Aby je znać i wyszeptać 
należycie, trzeba mieć jedną rękę, jedną nogę i jedno tylko oko i w dodatku wszystko, nie 
wyłączając oka — lewe.
Prócz Syroid są jeszcze Majki, ze wszystkich wodnic najpiękniejsze. Można je często 
przyłapać w lesie, gdy splątanym warkoczem zawadziwszy o gałęzie, wiszą bezradnie, 
wyczekując pomocy ludzkiej. Częstokroć też i w zbożu nurkują, szczególniej w czasie 
Zielonych Świątek, bo jest to pora, gdy najwięcej wodnic po świecie się roi i błąka, czyhając 
na samotnych przechodniów. Majki umieją kochać ludzi i lubią miłość wyznawać .
O wielu jeszcze innych rodzajach mieszkanek wodnych wspominała księga, którą ciekawie 
oglądał nieczytelny Dziura.
Bóg wiedzieć raczy, jakie myśli w tej chwili mitrężyły mu głowę, to tylko pewna, że o 
czymś myślał. Myślał tak długo, aż postanowił księgę spalić, aby jej obecność w chałupie nie 
zdradziła przed ludźmi jego z Majką znajomości.
Kilka szczap smolnych w kominie rozniecił i księgę na szczapach odpowiednio umieścił. 
Zaledwie ogień, smołą wonnie i żarliwie sycony, dotknął mchów aksamitnych, księga 
spłonęła w okamgnieniu, nie pozostawiając po sobie ani węgla, ani popiołu. Spłonęła bez 
śladu — nie czytana i może nawet tym nieczytaniem z lekka urażona.
Dziura uczuł wyraźną ulgę na duszy, jakby mu kto ujął zbytecznego wysiłku zgłębiania tej 
księgi, której wszakże zgłębiać nie zamierzał. Myśl jednak, iż jest jej bezpośrednim 
posiadaczem, dręczyła go na kształt narzuconego przeciw własnej woli grzechu, którego 
wolał nie popełniać.
Uśmiechnął się z zadowoleniem, jakby znalazł przebiegłe a trafne wyjście z trudnego 
położenia.
— Niech raczej ta księga zawczasu spłonie, niżbym miał poniewczasie sam w ogniu 
czyśćcowym ku własnemu obrzydzeniu, jak to sadło zjełczałe, skwierczeć — pomyślał 
rozsądnie. — Bóg mię widać natchnął, żem się tej drukiem popstrzonej niestosowności 
pozbył.
Pomimo iż Majce jakoś nie dowierzał, wyczekiwał wszakże Dziura umówionej niedzieli.
Wyczekiwał cierpliwie i spokojnie, z owym ładem w sercu, który zawsze postanowieniom 
jego tak gospodarczym, jak miłosnym towarzyszył.
Bał się jeno, że krawczyk–popsujko zamówionej roboty na czas nie wykona. Wszakże 
krawczyk słowa dotrzymał. Uszył, jak umiał, ale uszył.
Wprawdzie koszula miała wszelkie pozory przestronnej wsypy  na pierze, a kacabejka od 
upchania watą i podszycia sztywnym barchanem była tak twarda i tęga, że uderzeniem młota 
nie pozbawiłbyś jej upartego, raz na zawsze przyswojonego, a zgoła przypadkowego kształtu, 
lecz za to letniczek był zgodnie z umową naprawdę fijołkowy.
Dziura do wspomnianych nabytków dołączył jeszcze kupione na jarmarku pończochy 
białe, trzewiki skórkowe, pierścionek z granatem i trzy bicze barwistych dętek .
Wszystko to związał gruntownie w jeden ścisły tobołek i, skoro noc umówiona zapadła, 
udał się drogą do lasu. A noc mu właśnie sprzyjała.
Gwiazdy na czystym niebie i sporsze się zdawały, i liczniejsze niż zazwyczaj. Wielka 
Niedźwiedzica aż się w oczy zewsząd rzucała, to dyszlem srebrnym, to płomienną resztą 
swego wozu skrząc się migotliwie. A Droga Mleczna napuszyła się wypukłe i tak wezbrała 
swym rozpowietrzonym srebrem, jakby z niej za chwilę nadmiar tego srebra miał się na 
ziemię rosą kroplistą przelać. Dziura bez pośpiechu wszedł do głębiny lasu. Zaskoczył go 
natychmiastowy mrok leśny i, pełna wonnej ciepłoty, parność zapartego  w bujnym wnętrzu 
powietrza, które się pracowicie wsysało w kwiaty i w zioła przyziemne. Słychać je było, jak 
dysząc ociężale i mozolnie, lgnie do mchów napęczniałych, do sęków gąbczastych i do 
sapowatej  kory dębów wilgotnych.
Pomimo ciemności, czułeś naokół zatajoną obecność świeżej, majowej zieleni, z wesołym 
pośpiechem gromadzącej się co chwila w tym lesie, niby w spichrzu wonnym a 
nienasyconym.
Dziura wolnym a nieprzymuszonym krokiem zbliżył się wreszcie do jeziora i stanął tuż 
ponad brzegiem, pieczołowicie ściskając pod pachą swój drogocenny tobołek.
Majki jeszcze nie było.
Dziura był pewien, że go na zawód nie narazi, a opóźnienia za złe jej nie brał.
— Pewno musi się opóźnić, jeśli się opóźnia — pomyślał.
Na jeziorze trwała ruchliwa i krzątliwa pustka, to błyskiem nagłym, to zdążaniem donikąd 
spłoszonej znienacka fali zapełniana, pustka, która się nigdy oku nie uprzykrzy, a która 
zawsze ma coś do ukazania i coś do odmienienia w swym układzie i obrębie.
Księżyc się właśnie wytoczył na niebiosy i utkwił nad jeziorem, jakby je szukał i znalazł.
Wydłużonym odbiciem zajaśniał w wodzie pod brzegiem przeciwległym i jął się tam 
dwoić i troić, i swe luźne szczątki skupiać znowu w całość pierwotną, do odwróconego 
wierzchołka odbitej sosny chwilowo przytwierdzoną.
W tym właśnie czasie od owej strony, kędy jezioro, skręcając, w gęstwinie leśnej swój 
dalszy ciąg zatracało, doleciał Dziurę śpiew młody, własną łatwością i swobodą 
rozzuchwalony.
Poznał Dziura Majkę po głosie.
Śpiew jej rozlegał się niewzbronnie  w soczystym, ziołami nasiąkłym powietrzu, jakby się 
w tym powietrzu niewidzialne okna na oścież porozwierały, aby śpiewowi temu dać ujście i 
przestwór niezbędny.
Dziura tym śpiewem zachęcony dobył ze dna kosmatej piersi narownego nieco głosu i w 
takt melodii tobołek pod pachą, niby kobzę posłuszną, naciskając, zawtórował basem tak 
starannie, że mu grdyka, od natężenia nabrzmiawszy, jęła z nuty na nutę podrygiwać 
sprężyście a skocznie.
Z umysłu śpiewał gorzej i ciszej, niżby potrafił, bo wiedział, że rusałki mszczą się na tych, 
którzy je w powabach śpiewu prześcigną. A wiedział ponadto, że piołunu się boją, więc na 
wszelki wypadek, dla większego bezpieczeństwa zaopatrzył się w suty zapas piołunu, który w 
zanadrzu ukrył, jeszcze przed niedzielą uzbierawszy go w polu — popod lasem.
Czuł się tedy dobrze i z tym śpiewem na ustach, i z tym tobołkiem pod pachą, i z tym 
piołunem w zanadrzu.
Wszystko było w porządku i na miejscu.
Śpiew Majki coraz się zbliżał, jakbyś do skrzypki grającej ucho coraz mocniej przykładał.
Wciąż jeszcze wtórowaniem zajęty, spojrzał Dziura na zaprószony księżycem zakręt 
jeziora, kędy sitowie rozwidnione jaśniało tą barwą, która po nocy zieleń zastępuje, spojrzał i 
uśmiechnął się radośnie, aż mu się od tego uśmiechu głos, niechcący, na nucie przygodnej w 
poryk nieproszony załamał.
Na zakręcie jeziora ukazała się wiotka i ku księżycowi wyprostowana postać Majki, 
płynącej ku niemu na jakimś przedmiocie, którego Dziura z dala określić nie umiał.
Ani łódź to była, ani tratwa.
Inny to miało bieg po wodzie i odmienne na fali rozpostarcie.
Majka wciąż śpiewała, a i Dziura wtóru swego nie zaniedbywał.
Gdy się zbliżyła na takie dosiężenie oka, że można ją było spojrzeniem z jeziora wprost do 
duszy przenieść, stwierdził Dziura, iż zamiast łodzi ma pod sobą łąkę pływającą.
Księżyc tę łąkę oświetlał, wyodrębniając niemal każde źdźbło trawy bujnej, każdy kwiat, 
chwiejnym kielichem puszyście zawieszony. Wrzało na niej życie migotliwe i ruch ze 
światłem skrzętnie przemieszany, bo roiła się od motyli, od ważek i od świerszczów, których 
śpiew, z sypkich a pośpiesznych dźwięków sklecony, dolatywał już do brzegu i nabierał w 
ciszy nocnej doniosłości chóralnego a nierozwikłanego wrzasku.
Zamilkł zdumiony Dziura i zamilkła Majka, która do brzegu wraz z łąką pływającą dotarła.
Popatrzyli na siebie przez chwilę, jakby dawną znajomość raz jeszcze zawierali i 
umacniali.
Pierwsza przemówiła Majka.
— Śpiesz się! Noc krótka, zawsze za krótka! Skocz–no z brzegu na moją łąkę, a 
popłyniemy razem dalej!
Niespieszne jakoś było Dziurze do udzielonego mu przez prawa  przeskoku z brzegu na 
łąkę niebywałą.
— Skoczyłbym — odpowiedział z niepewną w głosie obietnicą — ale nie wiem, co tam na 
owej łące będę miał do roboty? Nigdym jeszcze takiej łąki ani deptał, ani kosił.
— Twoja to łąka, twoja własność, gdyż odtąd wszystko, co posiadam, do ciebie należy — 
rzekła Majka, dłonią cały obszar łąki wskazując.
Podobały się Dziurze te słowa szczodre i rozumne.
— Toć pewno, że mógłbym od biedy i na tej łące jakoś się zagospodarować — rzekł w 
zadumie, oceniając okiem bujność trawy i żyzność ziemi. — Lękam się jeno, że masz 
względem mnie zamiary inne, prócz tych, którym się odwzajemnić z całego serca pragnę.
— Kocham! — zawołała Majka i dłonie obydwie wyciągnęła ku niemu z takim zaparciem 
się tych dłoni, jakby mu wraz z nimi głowę pod nóż oddać pragnęła.
Słowo to, z mocą powtórzone, uspokoiło Dziurę.
— Niech się dzieje wola Boża! — krzyknął nagle wniebogłosy, przeskakując z brzegu na 
łąkę.
Może ta sama wola Boża dzieje się i w tych dłoniach, co się ku mnie całe — bez reszty 
wyciągnęły, jakby nic sobie ze swego czasu zostawić na własność nie chciały!
— Ta sama… ta sama… — uspokajała go Majka.
— A jeśli nie ta sama, moja w tym wina, żem ją od Bożej dla zbyt wielkiego podobieństwa 
nie rozróżnił! — zawołał, ugruntowując się na łące i rozpaczliwie miażdżąc pod pachą 
wypchany sowicie tobołek.
— Odbijam od brzegu — uprzedziła nieśmiało Majka, wyczekując przyzwolenia.
— Odbijaj, a z całych sił, pókim jeszcze na brzeg z powrotem ku własnemu wstydowi nie 
wyskoczył! — odpowiedział z zamkniętymi oczami Dziura, macając nieznacznie dłonią 
ukryty w zanadrzu zapas uzbieranego piołunu.
Popłynęli.
Zakołysała się łąka, zachwiały się kwiaty, zaroiły się motyle, zadzwoniły świerszcze 
niestrudzone.
Dziura oczy, dotąd zamknięte, rozwarł powoli.
— Jesteś przy mnie? — zapytał.
— Jestem! — ozwała się Majka z pobliża.
— A i ja jestem przy tobie — zauważył Dziura. — Zdawało mi się, że nim oczy otworzę, 
czar mię jakiś w nicość rozwieje. Nie rozwiał.
Uśmiechnęła się na to Majka, lecz nic nie odrzekła.
Dziura tymczasem pojezierze bacznie się rozejrzał.
Zmieniło się tak, że go nie poznał i do dawnego w żaden sposób pamięcią dopasować nie 
mógł.
Poszerzyło się i wydłużyło, i rozlało hen — bez krańców, niby morze. Gdziekolwiek 
okiem wprawnym rzucił — nieskończoność wodna, jakby nic na świecie prócz tego jeziora 
nigdy nie istniało.
Brzegów ani śladu, a księżyc na powierzchni nieogarnionej płachtę srebrną ściele, 
usuwając ją w dal, w miarę tego, jak łąka pływająca ku niej się zbliża.
— Zmieniło się nieco jezioro — zauważył z niezadowoleniem Dziura i na Majkę ukosem 
zerknął.
— Zawsze ono w mych oczach takie, a nie inne — odrzekła Majka z prostotą. — 
Chciałam, żebyś na nie moimi oczyma spojrzał.
— I spojrzałem? — spytał Dziura ciekawie.
— Spojrzałeś — potwierdziła Majka poważnie. Dziura zrozumiał, czemu tego pragnęła.
— Będę się zawsze odtąd na to jezioro twymi oczyma patrzał — przeobiecał w słodkim 
poczuciu jakiegoś radosnego ustępstwa.
Niepochwytny bieg łąki w dookolną, wodami półśnioną nieskończoność wyczuwał Dziura 
nie znanym mu dotąd a nieustannym zapodziewaniem się ciała w chłonącej je co chwila 
przestrzeni.
Nie wiedział wszakże, czy mu wyczucie owo przykrzy się, czy też przyjemność osobliwą 
sprawia.
Majka jeno od czasu do czasu wskazywała dłonią zamierzony kierunek, a łąka, posłuszna 
skinieniu, bieg swój ku stronie wskazanej zwracała.
Dziwował się Dziura temu biegowi, a przede wszystkim tej okoliczności, że skoro o sobie 
samym pomyślał, srebrniał we własnych myślach od księżyca i — cały srebrny, lotem 
porwany — pierzchał co chwila w nieskończoność.
Właśnie podczas jednego z takich pierzchnięć, gdy mocniej i rzęsiściej sobie samemu w 
myślach własnych zasrebrniał, przypomniało mu się, że Majki potrafią człeka 
najpoważniejszego na śmierć białymi palcami załechtać.
Prawiła mu o tym nieraz młynarzowej swojaczka, z którą się często na jarmarku spotykał.
Na myśl o tym doznał dokuczliwego pod pachami niepokoju, jakby się tam mucha jakaś, 
bzykając, do lotu zerwała.
Z nieufnością spojrzał znowu na Majkę.
— Umiesz ty człeka na śmierć załechtać? — spytał, badawczo zasępiając czoła.
— Umiem — odparła Majka.
— A mnie na ten przykład — mogłabyś taką krzywdę palcami białymi wyrządzić?
— Od twego to rozkazu zależy — odrzekła Majka pokornie.
— Gdzieżbym ja tam takie rozkazy wydawał! — zaniepokoił się Dziura, wzgardliwie 
wzruszając ramionami. — I łechtliwy jestem, i nie po to mam duszę, abym ją spod pachy 
Panu Bogu obelżywie oddawał, jeno po to, abym ją po ludzku w godzinie ostatniej wyzionął.
Pomilczeli oboje, jeno łąka na skinienie Majki wzmogła swój bieg coraz niecierpliwszy, 
jakby jej spieszno było do zaocznej w srebrnych oddalach bezpowrotności .
Dopiero teraz przypomniał sobie Dziura, że ma tobołek pod pachą.
Uśmiechnął się obiecująco i rzekł:
— Podarunek przyniosłem.
— Pamiętałeś o mnie? — szepnęła uradowana Majka. — Pamiętałem — potwierdził 
Dziura, czując doniosłość swego potwierdzenia.
— Pokaż! — szepnęła Majka, pragnąc zapewne bezgraniczną i ślepą ciekawością 
zawczasu ów podarek godnie uczcić.
Dziura rozwinął tobołek powoli, z widoczną czcią dla zawartych w nim przedmiotów.
Wyjmował je kolejno i każdy z osobna trzymał w świetle księżycowym, aby Majka mogła 
nacieszyć się ich widokiem.
Majka cieszyła się i klaskała w dłonie z radości, lecz zbladła nagle i zmalała w sobie, gdy 
Dziura ze dna spłaszczonego tobołka wyciągnął w końcu z dumą na światło księżycowe białe 
pończochy i skórkowe trzewiki.
Nic nie rzekła na to, jeno znów dłonią skinęła, nagląc łąkę do biegu.
— Nie zabraknie ci teraz przyodziewku — ozwał się tymczasem Dziura. — Pomyślałem ja 
o tym, że wypada to ciało nagie, do grzechu lgnące, ogarnąć jakoś i osłonić, aby się nie czuło 
na tym świecie tak, jakby je kto z pierza oskubał. A i ogrzać je trzeba, bo woda je ziębi 
nieustannie.
— Nie wiem, jak się to wszystko wdziewa i w jakim porządku? — zauważyła Majka, spod 
rzęs na własne ciało się bocząc.
— Sam cię wystroję, bo mi rąk nie brak — rzekł Dziura i zabrał się do roboty.
Wdział najwpierw koszulę, potem letniczek fijołkowy, potem kacabejkę watowaną. 
Zachowywał przy tym całkowitą w swej postawie nieruchomość, pracując jeno rękami, jakby 
końmi narownymi to z góry w dół, to odwrotnie powoził.
Majka wystrojona głaskała dłonią kacabejkę, odstającą sztywnie od jej smukłej kibici, na 
kształt dzwonu, którym wiatr z lekka zachwiewał.
Krawczyk–popsujko miał, po prawdzie mówiąc, krój niezbyt zręczny, lecz niezręczność 
tego kroju i obcość niedopasowanego ubrania wzmagały jeno niezależny od nich i 
niedostępny ich ujęciu czar postaci rusałczanej, jakby kto w kojcu kanarka uwięził.
Dziura dętkami barwistymi szyję jej okolił i spojrzał z zachwytem.
— Tak teraz po Bożemu wyglądasz, że można cię choćby i do wnętrza chaty wprowadzić, 
i na ławie usadowić, i czy to o jarmarku, czy to o innych sprawach ludzkich pogawędzić. 
Niechno ja jeszcze pończoch twym nóżkom bosym przysporzę i trzewikami, jak od święta 
obciążę, a będę mógł bez wstydu nawet i na kobiercu ślubnym z tobą stanąć, aby cię nie tylko 
z rąk twoich białych, lecz i z rąk Boga samego na własność dozgonną przyjąć.
I Dziura pochwycił w dłonie trzewiki i pończochy, aby stroju Majki dokończyć, lecz nagle 
jedne i drugie z rąk mu na kwiaty i na trawy bujne wypadły, płosząc roje motyli i ważek, 
skrzydłami ze sobą pogmatwanych.
Ogon rybi w całej okazałości stanął mu nagle przed oczyma.
Majka skłoniła głowę na piersi, jakby w bezradnym poczuciu winy niepoprawnej …
— Coś mi się widać we łbie pomąciło, gdym te pończochy i trzewiki nabywał — rzekł ze 
smutkiem Dziura. — Możem zapomniał, a może i pamiętać nie chciałem, aby pamięci tym 
ogonem rybim zbytnio nie turbować.
— Nie uznasz  mnie? — spytała lękliwie Majka.
— Nie uznam — odparł z godnością.
— Nie prześlepisz miłością  kalectwa mego? — spytała znowu.
— Nie prześlepię! — odrzekł z mocą.
— I nie nawykniesz nigdy?
— Nigdy!
Majka spojrzała na pierścień z granatem, którym Dziura uprzednio palec jej niemal 
dziecięcy ozdobił.
Łąka płynęła teraz tak szybko, że płachta, którą księżyc wzdłuż po niej rozesłał, z 
błyskawicznym pośpiechem usuwała się spod niej i zdawała się zwijać ku niebu.
Dziura uczuł nagle nieodpartą tęsknotę do brzegu, do lądu, do gruntu stałego.
Zauważyła to Majka i zbliżyła się do niego.
Dziura nie cofnął się, jeno tęsknota do brzegu zwiększała się w nim i dolegała mu 
nieznośnie. Piołun w zanadrzu zagrzał mu się i rozparzył.
Majka ruchliwymi nozdrzami zwęszyła zapach piołunu.
— Piołun pachnie — szepnęła zatrwożona.
Dziura spojrzał na nią spode łba, utkwił spojrzenie w ziemi i przemilczał odpowiedź.
— Masz go na piersi, w zanadrzu — mówiła Majka. — Boją się rusałki tego ziela, bo jego 
woń zatruwa je i niszczy . Wyjmij piołun z zanadrza i wyrzuć do jeziora.
— Niech sobie leży tam, gdzie dotąd leżał — odrzekł Dziura wymijająco. — Zawsze to 
bezpieczniej i zaradniej z piołunem na piersi do rusałki się zbliżyć. Albo ja wiem, co by mi 
się przytrafiło, gdybym bez tego piołunu porozumiewał się z tobą? Może nie tyle przez złą 
wolę, ile z nałogu i z przyrodzenia samego ściągnęłabyś mnie do jeziora, aby mię w topielca 
zamienić.
Oczy Majki zapłonęły ogniem niezwykłym.
— Topielec czaruje nas, rusałki, swą bladością, bo my słabe i kruche, a on pieszczotom 
naszym bezoporny — szepnęła nagle, wdychając jadowitą dla niej woń piołunu.
— Chciałabyś, abym swój opór w śmierci zatracił? — spytał nieco chełpliwie Dziura, 
dziękując w duszy sobie samemu za uciułany zapobiegliwie zapas piołunu.
— Chciałabym — odrzekła z prostotą Majka.
— Toteż wolę piołunem się od ciebie przegrodzić, niż, wszelką przegrodę usunąwszy, ze 
śmiercią się spotkać w twych objęciach — zauważył Dziura, czując, że mu dreszcz po karku 
przebiega i ni to straszy, ni to kusi…
— A skąd ty wiesz, z którym dziwem w objęciach mych się spotkasz? — szepnęła Majka. 
— Usuń przegrodę, bo czas!
— Nie usunę! — odparł Dziura stanowczo i szeroką dłonią uderzył się w pierś, w to 
miejsce, gdzie piołun się znajdował.
— Zamieszkaj razem ze mną na dnie jeziora! — zawołała Majka z rozpaczliwą prośbą w 
głosie.
— Żywcem? — spytał Dziura.
— Żywcem, albo śmiertelnie — odrzekła Majka. — Jak postanowisz, tak się stanie. 
Mówię do ciebie po rusałczanemu, bo nie umiem inaczej i nie mogę, a ty te słowa moje z 
lękiem odpychasz, że nie ludzkie, nie twoje, ziemią nie spylone  i strzechy nad sobą nie 
mające… Dlatego się boisz tych słów i nie chcesz ich ramieniem ku sobie, jak sierpem, 
przygarnąć. Pomyśl sam: czy wierzysz w to, że ci coś złego pragnę uczynić?
— Jak pomyślę, to wierzę — odparł Dziura — a jak nie pomyślę, to i myśl taka do głowy 
mi nie przychodzi.
Powiedział to i dorzucił natychmiast:
— Ot już i pomyślałem niechcący…
Majka bezsilnie opuściła dłonie i cofnęła się wstecz ku kwiatom.
Woń piołunu i ciężar watowanej kacabejki zmęczyły ją i zniewoliły do milczenia.
A w duszy Dziury tęsknota do stałego gruntu, a dokładniej mówiąc, do onej popielatki , 
którą przez całe życie uprawiał, tak się rozrosła i rozpanoszyła, że chętnie by się, podróżą 
strudzony, i do snu wiekuistego ułożył, byleby mu w tej popielatce dół motyką wykopali.
— Pilno ci do brzegu? — spytała Majka.
— Jużci, że pilno — odpowiedział.
— Czy zaraz chcesz wracać?
— Upraszałbym, jeśli łaska — rzekł Dziura z nagłą pokorą w zmienionym nieco głosie.
Majka skinęła dłonią i zanim Dziura zdążył cokolwiek zmiarkować, ujrzał tuż przed sobą 
brzeg upragniony. Co tchu z łąki na brzeg wyskoczył.
— Przyjdź w następną niedzielę, będę czekała — rzekła Majka głosem zmęczonym i 
bezsilnym.
Dziura się odwrócił, aby ją pożegnać, lecz nie było już ani Majki, ani łąki pływającej.
Jezioro zmalało, ułożywszy się po dawnemu w swym zwykłym, drzewami zaznaczonym 
obrębie.
Zdążył jeszcze Dziura postrzec, jak się jezioro cudotwórcze nabytego bezmiaru 
pośpiesznie wyzbywa i jak, gospodarnie uprzątając kędyś spłoszone resztki zaklętego 
ogromu, stara się wysiłkiem wód rozpasanych nacichnąć i znieruchomieć w swym 
przyrodzonym ograniczeniu.
Księżyc na jego pomarszczonej nocnym powiewem równi rozmnożył się teraz w 
niepodzielną a do upatrzonego miejsca luźnie przytwierdzoną gromadę paciorów  srebrnych, 
które, wyłuskując się nawzajem ze siebie, zdawały się nie przekraczać w swych 
jednoczesnych zanikach i narodzinach umówionej raz na zawsze liczby.
Tę liczbę bezimienną mając mimo woli w oku, westchnął Dziura zawzięcie i poczuł w 
sercu ulgę z powodu, iż pod stopami miał grunt stały, a naokół zwykły porządek śmiertelnych 
a drogich mu rzeczy.
— Zachciało się duszy na wywczasie pogrzeszyć, a Bóg jej ani czarów nie poskąpił, ani jej 
powrozami na bezdrożach nie skrępował, bo nie chciał jej, widać, wolnej woli ująć, jako tej 
darowizny szczupłej, którą niby kęs czarnego chleba od wieków spożywa, a spożyć ani umie, 
ani może — pomyślał Dziura, głowę na piersi dla tym lepszego myślenia zwieszając. — To 
tylko pewna, że widział mię Bóg naocznie, gdym na owej łące chyżej tkwił, jak ten groch 
potyczony , i gdym pokusę własną w kacabejkę watowaną odświętnie wystrajał, i gdym na 
palec biały, nie jednym zapewne grzechem splamiony, pierścień z granatem radośnie wkładał. 
A i to widział, jak pończochy białe i trzewiki skórkowe, dla nóg ludzkich mozolnie i uczciwie 
sporządzone, chciałem ogonowi rybiemu niewiadomym sposobem przytroczyć.
Przeżegnał się Dziura i wolnym krokiem wyszedł z lasu na drogę, a drogą do wsi się udał, 
która z dala migała jednym tylko światełkiem w szybie odosobnionej chaty, bo zresztą od pól 
daleko jaśniejszych odrzynała się ciemność białym kominem tu i ówdzie, jak chustą na 
odjezdnym, powiewająca.
Wróciwszy do chałupy, spać się położył.
Skrucha i wiosna tak go rozebrały, że zasnął od razu, zaledwo zdążywszy światu całemu 
na pożegnanie ziewnąć z przeraźliwym, do gwałtownego szczeknięcia podobnym, hałasem.
Zazwyczaj miewał sen bez widzeń, lecz tej nocy widzenia go dręczyły.
Przyśnił się sam sobie jako topielec, na dnie jeziora rozpostarty. Wiedział, że jest 
bezbronny i bezoporny pieszczotom rusałczanym, a właśnie ruchliwe mrowie rusałek 
oblegało na wyprzódki jego zwłoki, krasy dawnej jeszcze nie wyzbyte, które dla pożądliwych 
warg były snadź strawą wybredną .
Czuł pod pachami łechtania nieznośne białych, zimnych palców i śmierć własna, zamiast 
dać ciału wypoczynek, dolegała mu niby okrutna zaraza.
Pożałował siebie, na dnie jeziornym bez niczyjej opieki samotnie poległego, a chociaż 
nigdy na jawie nie płakał, tym razem jął przez sen popłakiwać rzewnie nie swoim, jeno 
niewieścim zgoła głosem, jakby mu dusza do cna w tym śnie zbabiała.
Ocknął się w końcu, przysłuchując się własnemu, samodzielnie wciąż jeszcze trwającemu 
płaczowi, rękawem łzy z kątów ślepi rozrzewnionych otarł troskliwie, a jednocześnie gębę po 
własnej woli szlochającą przyłapał dłonią i stłumił.
Rozejrzał się potem po chacie, przeżegnał się i jak zaczął się bać, tak bał się już do samego 
rana.
Żadna go siła od tego strachu, jak od roboty w polu, odciągnąć by nie mogła, bo 
czegokolwiek Dziura się jął, to lubił do końca doprowadzić.
A nie tylko się bał czynów na jeziorze popełnionych i owej niewiadomości , która z nich 
wynikała, lecz i samego strachu, który go nawiedził, a którego siedlisko było nie w nim, lecz 
gdzieś poza nim — w ciemności.
Siadł ten strach na jego duszy, jak kruk na ziemi zoranej, i nic nie mówił, jeno cięgiem 
siedział a siedział.
Zrozumiał nagle Dziura, że otumaniła go Majka i czarami uwiodła, aby, grzechem 
obciążonego, ku sobie zniewolić, a potem śmierć mu podwodną dla swoich zamiarów 
rusałczanych zgotować.
— Śmierci uniknąłem, alem grzechu nie uszedł! — myślał Dziura, bojaźń Bożą gorliwie w 
duszy rozniecając. — Nie dla mnie te schadzki po księżycu i te dłonie białe, pracą nietknięte. 
Tak mi z tym do twarzy, jak kobyle we wianku rucianym! Źle się dzieje, gdy człek nie do 
swoich rzeczy się kwapi . Po cóż mi było, u licha, jej oczyma na jezioro poglądać i cielskiem 
nienawykłym tłoczyć się  w owa nieskończoność, do której dusza moja ani się przypiąć, ani 
przyłatać nie mogła!
Postanowił tedy, że już odtąd wszelkich schadzek z Majką poniecha.
I poniechał.
Minęła jedna niedziela, i druga, i trzecia, a Dziura do lasu nosa nawet nie wściubił.
Mijały te niedziele tak, jakby mijając gromadziły się nad brzegiem jeziora i wziąwszy się 
za ręce, patrzyły kędyś w oczekiwaniu i rachowały się nawzajem, że jest ich tyle a tyle.
Dziura bowiem był pewien, że Majka żadnej niedzieli nie opuszcza i wyczekuje go wiernie 
w umówionym miejscu.
Uczułby nawet urazę i smutek poniektóry, gdyby zawiodła tę wiarę i pewność.
— Niech czeka! — mówił do siebie, uśmiechając się pod wąsem. — Ani się obejrzy, jak 
wieczność jej na tym czekaniu zejdzie.
Dawny spokój i ład powrócił mu do duszy, gdy nagle pewnej nocy niedzielnej, do snu się 
właśnie układając, posłyszał w kącie szelest. Nie chciało mu się głowy od lgnącego do niej 
snu odrywać.
— Niech no jeszcze raz zaszeleści, a obejrzę się i rozpoznam — pomyślał.
Zaszeleściło powtórnie.
— Niech no trzeci raz zaszeleści, a już pewnikiem się zniecierpliwię i zajrzę — pomyślał 
znowu.
Zaszeleściło po raz trzeci.
Spojrzał Dziura w stronę szelestu, a tam na podłodze coś się złoci i porusza.
Nic, jeno porusza się i złoci.
Księżyc właśnie do izby przez szybę wkroczył i skośne odbicie okna wydłużył na 
podłodze, tak jakby chciał przez to odbicie okienne zobaczyć, co się tam pod podłogą dzieje.
Na tym odbiciu coś się w tej chwili złociło i poruszyło.
— Snop żytni, czy diabeł z dukatem w gębie? — pomyślał Dziura i wzroku natężył.
Natężył wzroku i poznał.
Ni mniej, ni więcej, jeno warkocz Majki złocił się w kącie na podłodze i z widocznym 
wysiłkiem pełznął ku niemu, jak żywy.
Zdrętwiał Dziura i wybełkotał jakieś słowo, którego sam zresztą w popłochu nie dosłyszał, 
a które zapewne określać miało stan jego obecny.
Warkocz tym bełkotem widać ośmielony, pełznął coraz pośpieszniej.
Przeżegnał się Dziura w pół drogi, ale znak krzyża w poprzek mu  nie stanął i zamiarów 
jego nie pohamował.
Warkocz aż do stóp mu się przyczołgał i tam nieruchomiejąc, zwinął się w kłębek, jak 
wąż, snem zimowym zdjęty.
Porwał się Dziura na równe nogi i wybiegł z chaty na świat, rzemień od portek w biegu 
poprawiając, a warkocz za nim w te pędy, jakby się bał go z oczu, których nie miał, stracić.
Ubiegł Dziura kilka kroków od chaty, lecz widzi, że warkocz go ściga nieodstępnie, pusząc 
się i złocąc od pośpiechu.
Dziura — na lewo, warkocz — na lewo.
Dziura — na prawo, warkocz — na prawo.
Ani się odczepić od niego, ani mu umknąć, ani go się dobrym słowem pozbyć.
Chwycił Dziura kamień i cisnął.
Kamień w warkocz ugodził.
Zalśnił się warkocz złociściej od tego pocisku i znów do Dziury pełznie.
Kopnął go Dziura nogą, a on u stóp mu się układa i łasi się, i waruje, jak ten pies wierny, 
którego ani kopnięciem, ani kamieniem odegnać nie można.
Zawstydził się Dziura swego uczynku i od wstydu złagodniał.
— Łeb mi się pewno snem zbytnio zaprószył, żem się warkocza dziewczęcego uląkł! — 
pomyślał, krzepiąc się na duchu. — Nie bałem go się, gdy głowę Majki zdobił, a zatrwożyłem 
się teraz, gdy samopas po ziemi, jak robak bezdomny, pełznie. Niech sobie pełznie, jeśli mu 
przytułku na świecie zabrakło.
I znów wszedł do chaty.
Warkocz za nim.
Dziura tę noc spędził bezsennie, wpatrzony w warkocz, który, złocąc się usilnie, noc całą u 
stóp jego przeleżał.
Nad ranem dopiero wypełznął z chaty za próg i znikł żywcem, jak żywcem się zjawił.
Do następnej niedzieli nie było jakoś ani szelestu w chacie, ani warkocza.
Miał już Dziura nadzieję, że się ta zjawa nie powtórzy. Mylił się jednak. Skoro niedziela 
nastała i noc zapadła, warkocz znowu chatę jego nawiedził, aby swe brzemię złote u stóp 
Dziury pod jednym z nim dachem przenocować.
— Trza będzie do znachora po radę się udać — zawyrokował Dziura.
I poszedł do znachora.
Był wieczór.
Znachor mieszkał za wsią, w małym lipniku, którego długie cienie wybiegały daleko poza 
dany im zakres, co chwila układając się inaczej na murawie niskiej, w świetle wieczornym, 
każde źdźbło z osobna rozwidniającej .
Zdawało się, że od ruchu tych świateł i cieni ludno jest w lipniku i że panuje tam pośpiech 
nieokreślony oraz nieustanna zmiana miejsc na murawie, jakby tam szukano kogoś, kto się 
jednocześnie za wszystkimi drzewami ukrywał…
Szczupła chałupa, wśród lip przejrzyście zatajona , miała dwa kominy. Jeden — do 
połowy rozwalony, bezczynny i bez żadnego użytku, jeno przez pamięć dla minionych zasług 
na dawnym miejscu sterczący, a drugi nieco opodal — czynny i wzrostem górujący 
pierwszemu .
Z drugiego właśnie komina wysnuwała się równa i wiotka struga bezwolnie uchodzącego 
dymu, który na pewnej wysokości tracił skupioną równowagę i z lekka opadając, rozluźniał 
się w drobne i zawiłe kędziory, mrowiące się aż do zaniku w purpurze wieczornego słońca.
Chałupa miała drzwi tak niskie, że chyba krasnałek albo garbusek mógłby przez nie wnijść 
swobodnie. Pomimo to właściciel chałupy był niemal olbrzymem i wszystkich mieszkańców 
wsi wzrostem prześcigał.
Zastał go Dziura stojącego na środku jedynej izby, z głową nieco pochyloną dla uniknięcia 
zbyt niskiego pułapu.
Tkwił w ciasnocie izby na kształt owego dębu, wokół którego altanę dla sposobności 
sklecono, biorąc dąb za ośrodek i podporę.
Tkwił bez ruchu, czy to dlatego, że nic innego nie miał na razie do roboty, czy też dlatego, 
że mu tak było najwygodniej i najzwyczajniej.
Wąs miał siwy, obwisły, dwojgiem sutych strzępów zasłaniający całą dolną część twarzy, 
jakby ta część była zbyteczna lub zaniedbana. Za to część górna odznaczała się czołem 
łagodnie szerokim i oczyma piwnymi, które patrzyły surowo, lecz dobrotliwie.
Pomimo siwizny wąsów, czuprynę posiadał kruczą jeszcze i bujną.
Znać było, że lubił wygodę, utulność  i zadomowienie się drobiazgowo gospodarne, bo 
miał i ławę, i zydle, i kufer, codziennym czyszczeniem wygładzony, i pościel olśniewająco 
białą, z doborem poduszek od największej do najmniejszej, i stół, podarunkową  zapewne i 
niezwykle wzorzystą serwetą nakryty, na stole zaś gąsiorek z nalewką wiśniową własnego 
przyrządzenia.
Po kątach zieleniały wiązki świeżego tataraku, którego woń, zmieszana z jakimś parnym i 
jakby chlebowym zapachem ścian pobielanych, napełniała wnętrze izby.
Na jednej ścianie barwił się starannie okurzany  obraz Matki Boskiej w wieńcu z kwiatów 
zasuszonych, a obok obrazu wisiało w cienkiej ramie dębowej błogosławieństwo z napisem: 
Pokój temu domowi.
Wisiała też, do środka pułapu przytwierdzona a własnoręcznie przez znachora wystrugana, 
klatka z kanarkiem, w którą teraz właśnie, stojąc w izbie, patrzył tak, jakby wzrok w dali 
nieograniczonej utkwił, chociaż miał tę klatkę tuż popod nosem.
Powitał gościa nieznacznym skinieniem brwi i obojętnie, dając do poznania, że chata jego 
nawykła do tego rodzaju odwiedzin.
Dziura stanął w milczeniu i ze czcią.
Przestępując próg tej chaty, czuł przyjemny zamęt w głowie, za którą teraz inna, 
wprawniejsza głowa pomyśli, ujmując jej brzemienia i kłopotu.
Znachor milczał uparcie, jakby nagle podwoił swe milczenie.
Dziurze wydało się, że zapomniał o jego obecności, lecz nie śmiał tak wzmożonego 
milczenia przerywać.
— Potrzebne mu widać to milczenie — pomyślał. — Pewno się do rozmowy przyspasabia, 
albo wiedzę w pamięci gromadzi i gruntuje…
— Przyszedłeś? — spytał nagle znachor w chwili najmniej dla Dziury spodziewanej, lecz 
oczu od klatki z kanarkiem nie odrywał.
— A jużci — potwierdził Dziura.
— Nie byłeś dotąd u mnie — zauważył znachor ze źle ukrytym żalem i spojrzał na Dziurę 
tak, jakby go za ową niebytność strofował i karcił.
— Powód się jakoś nie trafiał — odparł Dziura z poczuciem winy nieokreślonej.
— A teraz trafił się? — spytał surowo znachor.
— Trafił się — pochwycił Dziura.
— Po to istnieje na świecie ów powód, aby się ludziom trafiał — rzekł znachor i wskazał 
dłonią miejsce na ławie popod ścianą.
Dziura usiadł.
— Co to on teraz mi powie? — pomyślał ciekawie.
Znachor zydel przysunął i też usiadł na wprost Dziury, aby go spojrzeniem surowym badać 
uporczywie.
— A wiesz ty — spytał nagle głosem uroczyście jednostajnym — a wiesz ty, że praojciec 
nasz Adam, zanim grzechem się splamił, miał skórę rogową, której się żadna śmierć nie 
imała? 
— Nie wiedziałem o tym — odparł Dziura, prostując się nieco i sztywniejąc na ławie.
— A wiesz ty — rzekł znowu znachor — że na ziemi Indyjskiej jest rzeka Dżumna, w 
której czarownice topią?  Woda tej rzeki czarna jest i drzew nadbrzeżnych nie odbija. A kto 
się tej wody napije, ten nie tylko pragnienia nie ugasi, lecz umrze i po śmierci jeszcze wargi 
spiekłe, jak do picia, składa i wargami tymi, w grobie leżąc, wilgoć z ziemi wysysa, aż ziemia 
w tym miejscu pęka od posuchy. Wiedziałeś o tym?
— I o tym nie wiedziałem — odrzekł Dziura i uczuł, że wiedza znachora poczyna już 
działać należycie.
— A wiesz ty, że przez wylot sęka w trumnie diabła zobaczyć można?  — mówił dalej 
znachor. — Najlepiej go w Wielki Piątek oglądać i wówczas pisanką tak weń utrafić, aby mu 
ze łba czapkę niewidomską  strącić. Pozbawiony tej czapki dla wszystkich widzialny się 
stanie. Widywałeś go kiedykolwiek?
— Gdzieżbym ja go tam widywał! — odrzekł Dziura. — Nieuczony jestem i sposobów nie 
znam. A jeślim go nawet i widywał, nie wiedziałem pewno, że to właśnie on, a nie kto inny, 
bo i czegóż się czasem na tym świecie człek nie dopatrzy!
— Widywałem go nieraz — rzekł znachor, ręką niedbale machnąwszy. — I on mnie 
widywał, straszył, straszył, aż i znikł, sam widać nastraszywszy się czegoś niespodzianie.
Znachor zamilkł.
Nagłe jego milczenie napełniło Dziurę trwogą, tym bardziej, że znachor jął się weń 
wpatrywać coraz mozolniej i nieodparciej. I znowu w chwili dla Dziury najmniej 
spodziewanej ukryte w wąsach wargi znachora poruszyły się, jak węże w oczeretach, po to 
tylko, aby tym razem wyszeptać jakieś zaklęcia, ze słów dziwnych i niepochwytnych złożone. 
Słów tych Dziura starał się nie usłyszeć, wiedząc z góry, że ich nie zrozumie i jeno trwogi 
bezpotrzebnie sobie przysporzy.
A znachor mruczał i mruczał, zasypując go wciąż tymi słowami, którym końca, zda się, nie 
było.
— Jeśli tych słów nie ukróci, głowa mi pewnikiem wniwecz się zamroczy i — nie daj 
Boże — zdębieje na karku, jak ta kapusta, co w kół poszła — pomyślał Dziura, oburącz za 
ławę się dzierżąc, aby głowie podpory jakiejkolwiek ciszkiem  dostarczyć.
Na szczęście znachor przerwał swe zaklęcia.
— Już się przysposobił i ma wszelką radę na pogotowiu — pomyślał Dziura z ulgą na 
duszy.
— Powiadaj, co się przytrafiło — spytał nagle znachor, po raz ostatni surowo brwi 
ściągając, gdyż twarz jego przybrała właśnie wyraz dobrotliwy a poufny, jakby chciał się 
dokładnie i rozumnie wtajemniczyć w niedolę swego gościa, aby tę niedolę odpowiednim 
lekiem trafnie uzdrowić.
Dziura nabrał tchu i znieruchomiał, aby słowom własnym nie przeszkadzać.
— Tak a tak — zaczął głosem, jaki zazwyczaj na spowiedzi ze siebie dobywał, i 
opowiedział wszystko od początku do końca — od chwili, gdy Majkę w pszenicy przyłapał, 
aż do czasu, gdy jej warkocz chatę jego nawiedził.
— Nawiedza mię co niedziela, gdy noc nastanie, i spać mi nie daje, niby jakiś dusiołek 
złoty , którego ani sen ludzki, ani spokój nie obchodzi, jeno to go korci, aby się w swojej 
godzinie zjawił i swą pańszczyznę nocną odrobił — skarżył się Dziura, wzdychając ciężko na 
słowach najbardziej westchnienia godnych.
Znachor słuchał uważnie, miarkując coś i starając się zapewne nieszczęście Dziury ze 
znanymi mu a skrzętnie w pamięci przechowywanymi wypadkami porównać i ocenić.
Widać było po nim, że Dziury z całego serca żałuje i że chce mu wedle sił dopomóc.
— Próbowałeś go przeżegnać? — zapytał.
— Próbowałem.
— I cóż?
— I nic — odparł Dziura — nie uląkł się znaku krzyża.
— Bywa tak, że się dusiołki znaku krzyża nie boją — zauważył znachor i zadumał się 
głęboko.
Dziura czekał cierpliwie na radę.
Znachor wreszcie głowę po namyśle odchylił i brwi ku górze podniósł, jakby chciał się 
Dziurze lepiej przyjrzeć.
— Mam radę — rzekł, obrzucając go wzrokiem od stóp do głów — słuchaj uważnie i 
uczyń wedle słowa rzeczonego. W niedzielę wieczorem wodą święconą palce zwilżyj i 
żadnego jadła nimi nie tykaj. Gdy się dusiołek w chacie twojej po nocy zazłoci, ujmij go w te 
palce, wynieś z chaty i po jednym włosku na cztery strony świata rozrzucaj. Rozwieją się te 
włosy po obszarach ziemskich i już się nigdy w warkocz nie splotą. W ten sposób 
pozbędziesz się dusiołka, a jeśli i ten sposób nie pomoże, wówczas jedno ci tylko pozostało: 
przyzwyczaić się do onej zjawy tak, aby swoja obecnością snu twego nie naruszała.
— Możliwe–ż to? — spytał Dziura.
— Możliwe — potwierdził spokojnie znachor. — Niedaleko sięgając, ojciec mój 
nieboszczyk miał takie najście w swym życiu. Co noc go dusiołek nawiedzał i — łatwo 
powiedzieć — w kształcie wieprza wędzonego.
— Wędzonego? — spytał Dziura.
— Wędzonego — powtórzył znachor, kładąc dumny nacisk na tej niezwykłej okoliczności. 
— Czego nieboszczyk nie czynił, aby się od dusiołka odczepić? Nic nie pomogło. Co noc 
przychodził, koło tapczanu stawał i swym wędzonym mięsiwem pachniał w sam nos łasemu 
na przysmaki nieboszczykowi, odbierając mu sen owym nieproszonym zapachem. Pewnej 
nocy uwziął się na niego nieboszczyk. „Poczekaj–no, sobako wędzona! — powiedział czy to 
w głos do wieprza, czy też nie w głos, jeno w myśli do siebie, już nie pamiętam dokładnie, jak 
było. — Poczekaj–no, sobako wędzona! Nie popsujesz mi snu ani swą osobą, ani zapachem, 
bo się na przekór twym zamiarom i do osoby, i do zapachu przyzwyczaję!” I jak się zaczął 
przyzwyczajać, tak się przyzwyczaił. Odtąd nie tylko spał smacznie pod jednym dachem z 
dusiołkiem, lecz jeśli wypadkiem dusiołek się opóźnił, nieboszczyk zasnąć nie mógł i 
wyczekiwał go niecierpliwie. Tak się z tym dusiołkiem zżył i tak go oswoił, że mu ten wieprz 
zjawiony już to chrząkaniem, już to innym jakim wedle swych sił wędzonych sposobem 
wdzięczność okazywał. A gdy nieboszczyk umierał, głosem od bliskiej śmierci słabowitym 
rzekł:
— „Pewnie, że snu wiekuistego pod jednym dachem z onym dusiołkiem nie spędzę, bo 
wara mu pod ten dach łeb swój wędzony wściubiać smakowicie! Nie taki to dach, aby mógł 
być wspólnym dla wszystkich bez wyboru! Obędę się jakoś na tamtym świecie bez mego 
towarzysza, jeno nie wiem, jak to on beze mnie na tym padole doczesnym sobie poradzi?” I 
umarł nieboszczyk, lecz po jego śmierci dusiołek już się nie zjawił.
Tak to bywa na ziemi, że się czasem człowiek z człowiekiem nie pobrata, a ze zmorą się 
pokuma i na całe życie zwiąże, jak ten dąb z jemiołą. Zastanów się i ty nad tym, czybyś nie 
potrafił, jeśli rada moja nie poskutkuje, z dusiołkiem swoim jakiegoś pożycia wspólnego 
zarządzić. Bo, choć ów warkocz rusałczany w twej chacie, jak ta kukułka w cudzym 
gnieździe, bezprawnie przebywa, lepszy on na wygląd od innych dusiołków i bardziej ci się 
udał niż nieboszczykowi — wieprz wędzony. Kto wie, czy po śmierci do zmory własnej nie 
zatęsknisz, która ci się już w martwych ślepiach nie zazłoci? Wszystko się zdarza i na tym, i 
na tamtym świecie, bo od tego są te światy rodzone, aby się na nich wszystko wedle możności 
zdarzało. A łatwo się tęsknocie zdarzyć po śmierci, bo lubi bezpowrotność i nie znosi 
odszkodowania . Niech się ten warkocz złoci w kącie — na podłodze, a ty śpij spokojnie i 
nie turbuj duszy tymi złocistościami.
Znachor mówił o zmorach tak, jak się mówi o chwastach, które z ziemi nie zawsze trzeba 
wyrywać i wśród których są bardziej i mniej szkodliwe, a są nawet i niewinne. Zapewne 
dusiołka Dziury do niewinnych zaliczał. Po prawdzie rzekłszy, spodobał mu się w głębi duszy 
ten dusiołek, a w każdym razie nie czuł doń wstrętu ze względu na kształt i barwę, którą 
przybierał.
Spojrzał teraz badawczo na Dziurę, chcąc sprawdzić, czy go pocieszył i czy dość ulżył 
jego frasunkowi.
Twarz Dziury nie zdradzała ani ulgi, ani pociechy, ale jednocześnie nie zdradzała żadnych 
innych uczuć, prócz tego chyba zobojętniałego nieco i milczącego oświadczenia, że jest tą 
samą, co zawsze, twarzą Macieja Dziury.
Poruszał jeno usilnie szczękami, jakby dogryzał czy dojadał jakąś spożywczą a ukrytą w 
gębie skamieniałość. Nadmiar zadumy pobudzał go zapewne do tej mimowolnej pracy 
szczękami.
Spostrzegł to wszystko znachor i, niby mimochodem, dorzucił:
— Taka jest rada moja, a nikt ci we wsi trafniejszej nie udzieli. Nie z wypadku  jestem 
znachorem, jeno z przeznaczenia. W poniedziałek się urodziłem i w poniedziałek od piersi 
mnie odstawiono. Dlatego też znachorem zostałem i w poniedziałki pouczam. 
W głosie znachora czuć było wrodzoną mu dobrotliwość i łagodność. Niektórym wszakże 
słowom nadawał przynależną im osobiście powagę i wymawiał te słowa surowo i jakby 
napominawczo. Tym razem słowo: poniedziałek dostąpiło rzeczowego wyróżnienia .
Dziura westchnął, aby tym westchnieniem rozmowę zakończyć, pożegnał znachora i 
wyszedł.
Zżywać się z dusiołkiem nie chciał. Sama myśl o tym napełniała go wstrętem i odrazą. Nie 
po to na świat przyszedł, aby się ze zmorą zwąchać i zbratać. Dowiedzą się ludzie o tych 
noclegach niedzielnych i będą chatę jego omijali, jak zarażoną. Cóż to bowiem za chata, w 
której straszy? I jakaż to dziewka poślubi chłopa, który samowtór z dusiołkiem noc spędza i 
bezsennością się trapi?
Postanowił tedy Dziura przede wszystkim spróbować doszczętnego rozwiania warkocza na 
cztery świata strony.
Doczekał się cierpliwie niedzieli i palce w kościele wodą święconą starannie zwilżył. 
Żadnego jadła tymi palcami nie dotykał i gdy noc nadeszła, z biciem serca czatował w chacie 
na zjawienie się warkocza.
Warkocz zjawił się o swojej godzinie i, jak zazwyczaj, zazłocił się w kącie na podłodze.
Dziura zbliżył się doń ostrożnie, ujął go w palce i wyniósł z chaty. Noc była gwiaździsta. 
Wieś spała. Czasem jeno ozwał się z dala pies samotny, który wydłużonym w ciemności a nie 
wiadomo dokąd skierowanym wyciem tak wszystko naokół pomijał, jakby chciał się wraz z 
swym bólem odwiecznym całemu światu postronić , nie mogąc go rozpoznać po nocy.
Dziura zabrał się skwapliwie do mitrężnej roboty. Włos po włosie z warkocza wysnuwał i 
rzucał na wiatr w cztery świata strony. Świeże powietrze zaprószyło się wkrótce tysiącem nici 
złocistych, które zawirowały w tańcu niepochwytnym , jakby chciały sobie miejsce w tych 
przestworach wytańczyć.
Przez rozplataną wzwyż gmatwaninę tych nici przeświecały gwiazdy dalekie, 
przypominając oku obecność nieba poza nimi.
Zdawało się Dziurze, że świat cały, jakby złotym niewodem schwytany, zbłąkał się w tej 
zamieci i że odtąd na tym świecie inny porządek, a właściwie bezład  nastanie.
W końcu już nie widział nawet nici, jeno sam pląs złocisty i samo zatrzęsienie .
Myślał, że mu nocy nie starczy na rozwianie całego warkocza, a tymczasem ani się 
obejrzał, jak warkocz stopniał w dłoniach i wreszcie do reszty się ulotnił.
Czekał tylko na chwilę, aż wiatr go kędyś uniesie i zatraci.
Lecz pląs złocisty trwał wciąż w powietrzu.
— Nie chce się tym złociuchom tak prędko rozstawać ze sobą — pomyślał. — Jak się 
rozstaną, już się nie zejdą i nie odnajdą nawzajem. Nie siebie samych im szkoda, jeno 
warkocza, którego między sobą dojrzeć już nie mogą… Potańczą jeszcze kęs czasu i rozwieją 
się bezpowrotnie.
Lecz pląs i popłoch złocisty nie ustawał i tak w końcu dokuczył Dziurze, że nie mogąc się 
upragnionego skutku doczekać, postanowił do chałupy wrócić, byłe oczom widoku tej złotej a 
nieznośnej krzątaniny w powietrzu ująć co prędzej.
Ale zaledwo krok ku chałupie uczynił, nici złociste jęły się pośpiesznie gromadzić i 
jednoczyć, i po chwili przekonał się Dziura naocznie, że się splotły po dawnemu w warkocz 
rusałczany.
Zanim Dziura kroku przynaglił, warkocz pełznął już za nim w stronę chałupy. I znów noc 
bezsenną pod jednym dachem z tym warkoczem spędzić musiał.
Nazajutrz zastanowił się Dziura głęboko nad tym, co mu teraz czynić i jak postąpić 
należy?
I nagle nawiedziła jego głowę stroskaną myśl, której się chwycił natychmiast, jak pijany 
wierzby przydrożnej. A myśl była prosta: ożenek co najskorszy .
— Dręczą mię zmory, korzystając z mego stanu bezżennego — miarkował Dziura nie bez 
słuszności. — Niech no się ożenię, a z pewnością nie ośmieli się Majka żonatego człeka 
swym warkoczem po nocy napastować, bo i powaga moja stanie jej na przeszkodzie, i baby w 
chacie ulęknie się, jako niespodzianego sprzętu, nie dla jej wybryków, lecz dla mojej własnej 
wygody nabytego… Po cóż mam dłużej w bezżennym stanie tkwić, jak ten gwóźdź w 
podłodze, albo ta kiełbasa na kołku, przez nikogo nie tknięta i nie spróbowana. Niech no się 
dam spróbować, a wówczas i sam siebie ocenię, i ludzie mi szacunku nie poskąpią.
Z tymi myślami wyszedł z chaty aż hen, na drogę i jakby za zrządzeniem Bożym ujrzał 
idącą naprzeciw młynarzową.
Zoczył ją z dala, jak szła, z lekka kołysząc się w biodrach i tęgimi policzkami czerwieniąc 
się w kurzu, który stopą co chwila nieciła, a nadołkiem  spódnicy zagarniała ku sobie.
W miarę zbliżania się urastała w oczach Dziury, któremu — Bóg wie dlaczego — przyszły 
nagle do głowy bufory nadchodzącego pociągu, gdy, zbliżając się do przystanku, olbrzymieje 
nieustannie.
Olbrzymiejąc właśnie, zrównała się z nim młynarzowa.
Stanęli obydwoje wpobok  siebie, nie mówiąc ani słowa i mierząc się nawzajem 
spojrzeniami.
— Czemuśmy tak stanęli, jakby się nam obojgu droga w tym miejscu skończyła? — 
spytała młynarzowa zaczepnie i roześmiała się głośno, a śmiech wyżłobił jej w policzkach 
dwa dołki, w których by się dwie śruciny  mogły ukryć bezpiecznie.
— Może nam się i skończyła, a może i zaczęła — odparł dwuznacznie Dziura i spojrzał 
najwpierw w jeden dołek, a potem w drugi, a z drugiego przeniósł wzrok na buty własne, 
sadłem świeżo polśnione.
— Spieszniej nam było, widać, do tego stania na drodze niż do innej roboty — rzekła 
młynarzowa i znów się zaśmiała, ale tym razem ciszej i baczniej tak, że tym śmiechem Dziurę 
ku sobie, jak szmerem jedwabnym, nagle pociągnęła.
Spocił się Dziura i z nogi na nogę przestąpił.
— A gdybyśmy, zamiast na drodze, na kobiercu ślubnym stanęli — rzekł z godnością i 
brwi podniósł.
Młynarzowa, słysząc tę odpowiedź, zarumieniła się i chciała obyczajem dziewczęcym 
twarz wdowią a zawstydzoną łokciem odpowiednio zagiętym przesłonić. Łokieć wszakże, 
mimo wysiłku, utkwił w miejscu zbyt odległym i nie mógł dotrzeć do zamierzonego celu.
Spodobała się Dziurze i ta wstydliwość, i ten ruch łokciem.
— No i cóż? — spytał po chwili milczenia. — Zgody wyczekuję, a odmowy spodziewać 
się nie chcę.
— A czyż to pierwszy lepszy do mnie się zaleca, abym odmówić się ośmieliła? — odparła 
młynarzowa, nie bez urazy w głosie i spoważniała.
— Ma baba słuszność — pomyślał Dziura — przecież naprawdę nie pierwszy lepszy 
jestem!
I Dziura wyprostował się z lekka oraz piersi w ramionach poszerzył, aby dać poczuciu 
własnej wartości większą przestrzenność i swobodę w ciele.
Niebo, przejrzyście zachmurzone, ćmiło się srebrnym, we mgle rozcieńczonym słońcem i 
młodziło się na deszcz, który, z poranią  uciuławszy się w świeżym powietrzu, spadł nagle 
na ziemię z nieprzewidzianym a łatwym pośpiechem. Zabębnił po słomianym kapeluszu 
Dziury i jasną spódnicę młynarzowej popstrzył z rzadka ciemnymi cętkami.
Młynarzowa ruszyła nagle w dalszą drogę przed siebie, nie tyle deszczowi uchodząc, ile 
pragnąc przyjrzeć się temu, jak to Dziura teraz w ślad za nią nieodstępnie podąży.
Dziura podążył.
Ona poszła przodem, a on, za nią z tyłu krocząc, zalecał się i gwarzył.
Po pewnym czasie zrównał się z nią i wziąwszy za rękę, postraniał się nieznacznie w 
chodzie , ukosem zaglądając nie w twarz, którą co chwila odwracała, jeno w tę rękę, którą w 
swojej trzymał, jakby chciał ją zważyć i brzemię jej ponętne dokładnie oszacować.
Deszcz padał dorywczo, to powściągając dech w powietrzu i szelest po kłosach, to ze 
zdwojoną mocą wysypując swe ziarna obfite z nieba na ziemię.
Stało się tak, jak Dziura w sobie postanowił. Wkrótce bowiem poślubił młynarzowa i od 
owej chwili zgodnie z jego przewidywaniem warkocz Majki do chaty ani zajrzał.
Bał się widocznie zazłocić bez pytania w oczach baby gospodarnej, która o porządek w 
chacie dbała wzorowo, albo też nabyta ożenkiem powaga Dziury poskromiła natrętnego 
dusiołka.
Mówiono wprawdzie we wsi, że już w dwa dni po ślubie nie lubiąca odwłoki  baba 
zaczęła chłopa marudnego bijać i że Dziura takiemu pożyciu nie bardzo się opiera…
Trudno określić dokładnie, ile prawdy było w tych słowach, a ile gadaniny próżnej, gębom 
ludzkim, jak chleb powszedni, niezbędnej.
Na pewno baba bijała o połowę mnie[j], niż ludzie twierdzili, a połowę takiej mitręgi 
można i znieść, i uznać, i wyrozumieć.
Tak czy owak, sam Dziura naokół wszystkim rozpowiadał, że ustatkował się bardzo i że 
mu z tym statkiem szczęścia w chałupie przybyło.
Pewnej wszakże niedzieli dokuczyło mu owo szczęście już to swym nadmiarem, już to 
inną jaką zbytecznością, dość, że wezbrała w nim nagła tęsknota, którą po dawnemu w 
karczmie sutym poczęstunkiem uczcił.
Łakomie wypita wódka nie ujęła mu przytomności, jeno dodała odwagi i roznieciła w 
duszy taką bezgraniczną, na przekór całemu światu samodzielność, że chłop się nagle bez 
żadnego powodu rozzuchwalił i pięścią komuś w powietrze pogroził.
— Co zechcę, to zrobię! — krzyknął nagle, zwracając się groźnie do najbliższego w 
karczmie sąsiada. Najbliższy sąsiad odśmiechnął się tym słowom, lecz zamiast Dziurze 
odpowiedzieć, uderzył następnego sąsiada po karku, objął go po pijanemu za przekrwioną 
szyję i zawołał do ucha:
— Co zechcemy, to zrobimy!
A objęty za szyję przytakiwał jeno rzewnie i na oślep, bo oczy miał przymknięte:
— Będzie nam się dobrze działo, będzie nam się dobrze działo.
I mówiąc to, tak rękami poruszał, jakby smykiem po skrzypce prowadził.
Dziura pięścią w stół uderzył.
— Mam słuszność, bo mi się tak podoba! — zawołał znowu i spojrzał wyzywająco.
Najbliższy sąsiad, podniecony tym zdaniem, krzyknął: „Hu–ha!” — a objęty za szyję 
rozpłakał się nagle i zwiesił głowę na piersi tak bezsilnie, jakby mu się raz na zawsze 
zwichnęła. Nie mógł usłużny towarzysz ani odchylić tej głowy, ani do dawnego miejsca na 
karku przystosować, jeno przytknął mu kędyś do ust nadpity przez siebie kieliszek i czekał 
cierpliwie, aż się ssącymi chciwie wargami pokrzepi.
Dziura odął gębę i zaczął bezmyślnie podmuchiwać w przestrzeń. Zdawało mu się, że to 
podmuchiwanie nie tylko jemu, ale i wszystkim naokół ulgę sprawia.
Gdy ulżył sobie dostatecznie, ujął głowę w pięście, wsparł się łokciami na stole i tak do 
późnej nocy potrwał.
Co przemyślał i co przedumał, trudno powiedzieć. To tylko pewna, że nocą karczmę 
opuszczając, nie do domu się udał, jeno do lasu zboczył.
Zachciało mu się spojrzeć choć raz na to jezioro, po którym niegdyś z Majką wędrował, 
łąką pływającą podsnuty  i w nieskończoność duszą niewprawną odlatujący.
Przyćmione w pamięci wrażenie owego odlotu odnowiło się w jego ciele i napełniło je 
ożywczym dreszczem zakazanej a kuszącej swobody.
Odepchnięte niegdyś poczucie bezmiaru uderzyło weń, jak łuna pożarna w szybę ciemną 
uderza, ślepiąc  ją po wierzchu, a wnętrza poza nią nie rozwidniając.
Nie rozumiał bowiem, czemu zdąża do owego jeziora. Wiedział tylko, że z drogi nie 
zawróci i że mu dusza w piersi się panoszy i rozrasta, niby stóg siana, widłami przysparzany.
Wódka powoli z głowy mu doszczętnie wywietrzała, ale tęsknota do jeziora tak się 
dopełniła, że już jej w myślach od samego jeziora ani odróżniał, ani odłączał.
Po drodze jeno na wpół wiednie , na wpół bezwiednie piołunu garstkę uzbierał i za 
pazuchą ukrył.
Przez las idąc, kroku coraz przynaglał i wkrótce do jeziora się zbliżył.
Majka wiernie czekała nad brzegiem.
Spojrzał w nią Dziura i znieruchomiał.
A i ona żadnym ruchem nie zakłócała tej ciszy, której noc udzielała chętnie jej smukłej 
postaci. Księżyc dojrzewał w niebiosach. Ubrana była dotąd tak, jak ją Dziura był ubrał. Nie 
chciała widocznie pozbywać się drogiego dla niej, bo przezeń wybranego stroju.
Miała na sobie tę samą kacabejkę watowaną i ten sam letniczek fijołkowy. Na jednej dłoni 
lśnił się pierścionek z granatem, a w drugiej trzymała trzewiki skórkowe i pończochy białe, 
jako pamiątkę kosztowną, choć bezużyteczną. Na szyi jej połyskiwały dętki swym szkliwem 
nieważkim , które nabyło od księżyca barw odmiennych, pokrewnych rzeczywistym, a 
jednocześnie niezgodnych z nimi i niebywałych.
Dziura obrzucił ją wzrokiem i w miejscu należytym ujrzał ogon rybi, na murawie leśnej 
poległy zwiniętą w muszlę kończyną.
Na widok ogona opamiętał się i odzyskał dawny rozsądek.
— Lepsza moja baba, bo jej nóg nie brak i ogonem mi oczu nie kala — pomyślał z 
zadowoleniem.
Majka dłoń z pierścionkiem nieśmiało wyciągnęła ku niemu na odległość, którą Dziura 
wzrokiem zmierzył natychmiast.
— Czekałam — szepnęła.
Dziura nic nie odpowiedział, jeno spojrzał na jej warkocz złocisty, aby zbadać, czy jest i 
czy na miejscu się znajduje właściwym.
Warkocz złocił się i puszystymi zwojami opadał, jak zazwyczaj, z ramion ku stopom.
Widok warkocza poruszył w Dziurze niechęć zatwardziałą.
Nie mógł nań patrzeć inaczej, jak właśnie na dusiołka, który go dręczył po nocach.
— Czemuś nie przychodził? — ozwała się znowu Majka.
— Niesporo mi było — odrzekł Dziura i znowu pomyślał: — Wolę ja warkocz mojej baby, 
bo choć od ogona świńskiego nie większy, aleć za to po nocach nie straszy i samopas po 
kątach się nie włóczy.
— Płakałam — rzekła tymczasem Majka, rozszerzając oczy, jakby chciała mu w całej 
pełni pokazać źródła tego płaczu. — Nie miałam kogo posłać do ciebie z wiadomością o 
łzach nieustannych, więc posłałam warkocz własny, aleś go odepchnął.
— Na głowie nieźle on wygląda — zauważył Dziura w odpowiedzi — ale gdy w chacie na 
podłodze się zazłoci, trudno się doń nawet bezżennemu człekowi przyzwyczaić.
Majka westchnęła.
— Chcesz na jezioro moimi oczyma popatrzeć? — spytała nagle z natężoną bacznością.
— Któż by tam, mając własne ślepie, cudzymi chciał zerkać bez potrzeby? — odparł 
Dziura wymijająco.
Majka opuściła bezsilnie dłoń, dotąd wciąż jeszcze wyciągniętą.
— Masz piołun w zanadrzu? — szepnęła cicho, że Dziura ledwo dosłyszał.
— Mam — odpowiedział, dotykając piersi gospodarnym ruchem robotnej dłoni.
Majka uśmiechnęła się gorzko.
— Doszły mię tu pod wodą słychy–niedosłychy , żeś kobietę ziemską poślubił — rzekła, 
nie patrząc mu w oczy i jakby wstydząc się spodziewanej odpowiedzi.
— A jakże — potwierdził Dziura z dumą.
— Nie przykrzy ci się z nią sam na sam w chałupie? — spytała Majka i podniosła 
spuszczone przed chwilą oczy.
— A komuż by się sam na sam z babą przykrzyło? — rzekł Dziura głosem niepewnym i 
natychmiast dorzucił. — A jeśli mi się i przykrzy, ma baba na mnie trzy sposoby, aby ze mnie 
owo przykrzenie się wytrzebić.
Uśmiechnęła się Majka i pyta:
— Jakież to sposoby?
Ujął się Dziura pod boki i, nadrabiając miną, powiada zuchowato:
— Pierwszy sposób bicie pałką po głowie, drugi sposób bicie kijem po skroni, a trzeci 
bicie drągiem po łbie.
— Któryż z tych sposobów najbardziej ci do serca przypada? — zaciekawiła się Majka i 
usta rozwarła w oczekiwaniu odpowiedzi.
Zamyślił się Dziura, zakłopotał się nie na żarty i po głębokim namyśle rzecze:
— Do serca — żaden, a do głowy — wszystkie trzy.
Majka zaśmiała się srebrnym, ku wszelkim dalom i oddalom rozdzwonionym śmiechem i 
tak, jak stała na brzegu, w kacabejce watowanej, w letniczku fijołkowym, z trzewikami i z 
pończochami w ręku — skoczyła do jeziora i znikła pod falą.
Wszakże śmiech jej trwał wciąż jeszcze w powietrzu i obijał się nieustannie o niechętnie 
chłonące go uszy Dziury.
Urażony nieco tym śmiechem, odwrócił się i zmiarkował, że czas już do chałupy zdążyć, 
tym bardziej, że go ta długa nieobecność w domu niepokoić zaczęła ze względu na babę i na 
własną skórę.
Wybrnął co żywo z lasu i pośpiesznym krokiem dłużącą się drogę przebył.
Gdy do chałupy się zbliżył, baba z drągiem w progu już czekała. Dziura chrząknął i zbladł.
— Gdzieś bywał? — spytała, jakby to pytanie nie tylko na końcu języka, lecz i na końcu 
drąga miała.
Zawahał się Dziura z odpowiedzią, bo wahanie ze względu na przewlokę  lubił, a 
odpowiedzi natychmiastowych dla ich braku w głowie nie znosił.
— Gdzieś bywał? — powtórzyła baba głośniej i nieodparciej tak, że nie mógł już Dziura 
pytania milczeniem pominąć.
Poskrobał się w głowę i westchnął.
— Albo ja wiem? — rzekł nareszcie takim głosem, jakby naprawdę wszystko inne 
wiedział, prócz tego właśnie, gdzie bywał…
— A któż ma o tym wiedzieć, jak nie ty? — zawołała baba. — Czy kto inny za ciebie tę 
noc poza domem spędzał?
— Pewno, że nikt inny jej za mnie nie spędzał, jeno ja sam we własnej osobie — godził się 
Dziura i uczuł, że ta zgodność napełniła go nagle rodzajem nieuzasadnionej zresztą i zgoła 
niepochwytnej otuchy.
— Mów mi zaraz, gdzieś bywał! — krzyknęła baba głosem aż do krztuszenia się 
zniecierpliwionym i drągiem potrząsnęła umiejętnie.
A Dziura, jak to Dziura, uśmiechnął się przebiegle i niby rad ze swego odkrycia, powiada:
— Nie głupim! Gdybym ci wyznał, gdziem bywał, pewno byś mi tym drągiem głowę 
rozpaloną wystudziła.
Jak nie porwie się baba do drąga, jak nie zacznie go właśnie okładać! Zdawało się Dziurze, 
że mu duszę z ciała, jak ziarno dojrzałe z byle jakiej plewy, na wiatr wymłóci! Zdołał w czas 
pochwycić chwilę wolną pomiędzy jednym ciosem a drugim i gębę łokciem na chybił–trafił 
osłaniając, zawołał co prędzej:
— Poniechaj, babo, a wyznam wszystko!
I wyznał.

WIEDŹMA

W noc grudniową, po sutej wieczerzy, wójt zbliżył się do okna i zasunąwszy dłonie w 
kieszenie, gapił się przez chwilę na śnieg, który za oknem uzbierał się we wzgórze puszyste i 
to błękitniał, to skrzył się znikliwie i niepochwytnie  odskakującymi od jego powierzchni 
gwiazdami zaostrzonych w ciemności brylantów.
Światło z izby na świat Boży wybiegłe rozwidniało część wzgórza śniegowego swym 
sztucznym, do zaduchu izdebnego nawykłym poblaskiem, ukazując w tym miejscu płatki  i 
samotny ślad obutej stopy męskiej z głębszym nieco wydrążeniem od obcasa, w którym ktoś 
ciekawy, czy też nic pilniejszego do roboty nie mający, zatkwił starannie patyk, 
zawierzywszy  go czapką dziurawą i niecałą.
Wójt z brylantów gwiaździstych przeniósł wzrok na czapkę, jako na przedmiot 
wybitniejszy, który samotnia! na tle śniegu tak, jakby dla braku głowy ludzkiej pod sobą czuł 
się bezradnie i nie mógł się do nie znanych mu potrzeb przygodnego patyka zastosować.
Wójt, patrząc na czapkę, myślał właściwie o tym, że but, który w śniegu ślad wyżłobił, był 
zapewne i nowy jeszcze, i mocny, a przy tym od czasu do czasu zdawało mu się, że ot — za 
chwilę, ni stąd, ni zowąd — ów patyk samotny zdejmie nagle dziurawą czapkę i ukłoni mu się 
przyjaźnie, a nawet po imieniu go zawoła.
Tak czy owak — wójt gapił się i trawił wieczerzę, rozprowadzając językiem po 
podniebieniu pozostały kędyś w chwilowym zaniedbaniu smak spożytej bezpowrotnie 
kiełbasy z czosnkiem, która mu zawsze i niezmiennie dostarczała tej samej a nigdy nie 
wyczerpanej i nigdy dość nie wyzyskanej przyjemności.
Nagle przypadkowym spojrzeniem zawalęsawszy się ku niebu, wójt zauważył ukosem na 
niebie jakiś ruch pośpieszny i celowy, ani z miejscem niezgodny, ani w rozsądku ludzkim nie 
mający żadnego uzasadnienia.
Bacznie tedy skierował wzrok bystry w stronę przyłapanego na niebie ruchu i dla tym 
ściślejszego widzenia uczynił z obydwu dłoni nad oczyma rodzaj strzechy, czy też okapu, aby 
wszystką siłę wzroku na tym jednym punkcie skupić.
Wówczas stwierdził wyraźnie, że znana we wsi baba — Bartłomiejowa, okraczywszy 
łopatę , harcuje po niebiosach z rozpuszczonymi na wiatr włosami i powiewa białą koszulą, 
która na bezbronnym tle szafirów wichrzy się ogoniasto, niby jakaś śnieżyca, furkotem 
własnych fałd spłoszona, jakby właśnie tym szafirom takiej tylko śnieżycy w grudniu dla 
zupełnego zadowolenia zbrakło.
Na twarzy wójta zjawił się wyraz zgrozy urzędowej i nieludzkiego zastanowienia, które ją 
w końcu wykrzywiło w sposób samemu wójtowi dotąd nie znany i w innych okolicznościach 
zgoła niedostępny. Zdawało się, że ta twarz piegowata, rudymi wąsami z rzadka pod nosem 
potrząśnięta  i płowym ślepiem zaledwo rozwidniona, w poczuciu własnej bezsiły oraz 
oburzenia pokurczy się nagłe w pięść bezmyślną i raz na zawsze w sobie zamilkła, aby nigdy 
już nie odzyskać dawnego kształtu.
Wójt był człowiekiem wyrozumiałym.
Wobec najmniej nawet spodziewanych wypadków zachowywał spokój niewzruszony i 
przybierał wyraz służbistej, rzeczoznawczej zadumy, jakby wszystko z góry przewidział i 
jeno zastanawiał się nad wyborem odpowiednich a jemu jedynie znanych środków 
przywrócenia ładu i porządku. Wyraz ten odznaczał się właściwie zupełnym brakiem 
jakiegokolwiek wyrazu a brak ów nadawał twarzy wójta powagę, zabezpieczał od wszelkich 
możliwych a nieobliczalnych ze strony zwierzchności zarzutów oraz wyosabniał  ją wśród 
reszty twarzy ludzkich, jak wyspę jałową, na której wszystko posiać można, ale nie z 
jednakim skutkiem.
Gdy inni, słuchając zbyt uczonej przemowy jakiegoś uspołecznionego obywatela z 
okolicy, poparskiwali niedotłumionym a pilnie na pogotowiu w gębie trzymanym śmiechem, 
aby podkreślić i wyróżnić w ten sposób słowa i zdania, najmniej, zda się, owego śmiechu 
żądne, wójt przez cały czas nieproszonej zresztą przemowy trwał bez ruchu i zupełnym 
brakiem wyrazu na skamieniałej twarzy tak przykuł do siebie bezdomną nieco uwagę 
stropionego obywatela, że ten ostatni do końca nie mógł oczu od twarzy wójta oderwać, jakby 
się bał, że poza granicami tej twarzy, jako bezimienny przytułek, oczom jego usłużnie 
nastawionej, znajdzie jeno otchłań, która go o zawrót głowy przyprawi.
Po wyjściu obywatela zaśmiano się głośniej i zaszurano butami po podłodze. Wójt 
wszakże powagi swej nie poniechał. Dopiero wówczas, gdy wszystko naokół ucichło, 
wybuchnął nagle krótkim i gwałtownym, jak wystrzał armatni, śmiechem i natychmiast 
śmiech urwał, skinieniem dłoni powstrzymując innych od spodziewanego wtóru.
Wyrozumiałość wójta podziwiano powszechnie.
Wyrozumiałość ta jednak pierzchła wobec zjawiska, które przed chwilą zobaczył.
Otrząsnąwszy się z pierwszego wrażenia, przetarł oczy i zawołał żony, która z izby 
przyległej na wołanie przyszła.
— Spójrz–no przez okno w samą otworzystość nieba  — rzekł głosem zmartwiałym i na 
wpół jeno z gardła dobytym. — Spójrz i powiedz, co widzisz? To samo, co ja, czy nie to 
samo?
Wójtowa wyjrzała przez okno i klasnęła w dłonie.
— Bartłomiejowa! — szepnęła, tłumiąc w piersi okrzyk zdumienia.
— Trudno się pomylić — potwierdził wójt, smętnie kiwając głową. — I trudno baby 
wśród gwiazd nie wyróżnić. Znam ją nie od dzisiaj i gdybym nawet jeno koszulę pustą w 
niebiosach zoczył, też bym po samym kształcie, oglądania niegodnym, Bartłomiejową poznał. 
Zamiast łopatą śnieg od progu chałupy odgarniać, do powietrznego truchta czarami ów sprzęt 
zniewala, aby oczy ludzkie niepokoić i niebu swą obecnością nieczystą bruździć.
Bartłomiejowa właśnie uderzeniem pięty łopatę do biegu znagliła. Włos jej szpakowaty 
rozpierzył się  na tle nieba i wił się wzwyż ku gwiazdom, na kształt dymu, bujnie 
uchodzącego z komina. Sztywność łopaty kłóciła się nieco ze zmiennym jej kłusem po niebie, 
a biała koszula  spiętrzyła się teraz wezbranymi fałdami, jak mleko, gdy kipiąc, przez brzegi 
naczynia przelewa się obficie i puszyście.
— Nie darmo ją na wsi wiedźmą przezywają — szepnęła wójtowa do ucha mężowskiego, 
które słuchało jej szeptów, podczas gdy oczy śledziły uważnie polot baby w niebiosach.
— Kilka dni temu Galas bednarz do chaty wraca — szeptała dalej wójtowa. — Wraca do 
chaty po nocy. Ogląda się na drogę, a droga pusta. „Pies kulawy nigdy tej drogi nie 
przebiegnie” — powiada Galas do siebie. Bez żadnej myśli powiedział, aby powiedzieć 
cokolwiek i głosu własnego w ciszy nocnej dla ciekawości posłuchać. Powiedział i za siebie 
się obejrzał, jakby go coś tknęło. Patrzy — a po drodze suka biegnie raba  i wprost ku niemu 
się zbliża, w oczy zagląda, do nóg się łasi. Poznał zaraz, że to Bartłomiejowa. Splunął na nią, 
a ona ogon pod siebie — i uciekła.
— Po czymże ją poznał? — spytał się wójt, wzroku od nieba nie odrywając.
— Po ślepiach! — szepnęła domyślnie wójtowa. — Cała się odmieniła, a ślepi w 
pośpiechu odmienić zapomniała. Po tych ślepiach poznał ją Galas od razu. A gorzej jeszcze 
sąsiadce się naszej zdarzyło. Bartłomiejowa płaksy  na jej dzieci nasłała. Rozpłakały się tak, 
że rozum na dzień cały utraciły. Na próżno im gęby chlebem pozatykała. Płakały z chlebem w 
gębie, a w nocy jeszcze i przez sen ryczały. Nad ranem dopiero nacichły .
— I chce się babie czarami duszę paskudzić i zaprzątać, jakby innej pracy na tej ziemi 
znaleźć nie mogła! — rzekł wójt, z obrzydzeniem wzruszając ramionami i w dalszym ciągu 
śledząc uważnie zmieniony nieco kierunek zuchwałego lotu opętanej wiedźmy.
— Pewno z tym chceniem na świat przyszła, albo je po nocy od jakiej zmory nabyła — 
szepnęła znowu wójtowa. — Zeszłego roku na wiosnę deszczu ludzie wyczekiwali na próżno. 
Nie ma deszczu i nie ma. Cóż się okazało? Bartłomiejowa deszcz w nowym garnku glinianym 
uwięziła i płachtą owinąwszy, na piecu garnek ukryła. Zwąchał to kowal, który w pobliżu 
mieszka. Zakradł się do chaty, gdy baba się kędyś zapóźniła, garnek z płachty odwinął i na 
własne oczy widział, jak się deszcz z garnka wprost ku niebu uniósł i z nieba po krótkim 
namyśle na ziemię lunął.
— Lunął? — spytał wójt, z goryczą w głosie.
— Lunął! Wszyscy ludzie w polu widzieli, jak lunął.
— Trudna z nią będzie rada — zauważył wójt z westchnieniem. — Cóż jednak robić? Nie 
mogę pozwolić na to, aby pierwsza lepsza baba swym cielskiem byle jakim zaśmiecała 
powietrze, ludziom uczciwym przynależne. Muszę ją porządku nauczyć i do opamiętania się 
powołać!
Wójt wyprostował się, stanowczym ruchem dłoni wdział czapkę, narzucił kożuch na plecy 
i wyszedł z chaty.
Noc mroźna iskrzyła się w powietrzu, szronem sztywniąc rzęsy i zapachem śniegu 
rzeźwiąc nozdrza, oddechem parujące.
Księżyc spełnił się  w niebiosach.
Drzewa nagie, pustką przeświecając, zdawały się stać otworem na mróz i blask księżyca, 
jakby je pozbawiono tysiąca furt, których nagły brak narzucał się oku usilnie, niby wielka 
nieograniczona i nieludzka bezdomność.
Palczaste i migotliwe po wierzchu cienie padały od nich na chropawe płaszczyzny i 
opuchłe garby wezbranego śniegu, który z chrzęstem, do zgrzytu zębów podobnym, lgnął 
chciwie do podeszew, aby je zaokrąglić i wywrotnymi uczynić.
Wójt z głową ku niebu zadartą i z oczyma wpatrzonymi w babę upowietrzoną kroczył 
bacznie w kierunku jej lotu.
Niosło ją kędyś poza obręb wsi, ku polom dalekim. Chyża łopata kłusowała niestrudzenie 
od czasu do czasu nagłym galopem przesadzając niewidzialne i niezgadnione przeszkody, 
które, sądząc po gwałtownych skokach, były zapewne jarami, zaczajonymi w niebiosach.
— Że też dotąd jeszcze babie opętanej żmudne  cielsko na mrozie od kości starych, jak 
tynk od ściany, nie poodpadało! — pomyślał wójt, kożuch na plecach odruchem ramion 
poprawiając. — Wściubiła się  do nieba bez pytania, jak, nie przymierzając, świnia do 
rozwartego na oścież kościoła. Tak jej z tym niebem do twarzy, jak diabłu z różańcem na 
szyi. I gdyby przynajmniej krasą dziewiczą mogła się na wysokościach poszczycić, ale 
zgrzybiałe to i już po brzegach murszy, a jeszcze chce się oczom ludzkim z takiego 
posterunku po nocy ukazywać!
Wójt niemal z żalem i wyrzutem głębszym zwracał się w myślach do baby, której nie 
chciał przed czasem wołaniem od dołu spłoszyć.
Szedł oględnie , oddychając powietrzem, które w pobliżu warg twardniało mu i opór 
mroźny stawiło, ilekroć chciał go zaczerpnąć.
Cichy, do najścia snu białego podobny śnieg jął nagle opadać zwiewnymi ochłapami, 
których jasne powierzchnie, powoli ważąc się w ciemności, olbrzymiały w oku, jeśli jedną z 
nich upatrzyło sobie trafem dla dłuższego oglądania.
Śnieg łechtliwie osiadał wójtowi na wąsach, niepokoił nozdrza, a czarne gałęzie nagich 
drzew podsnuwał  od jednej strony jakby samą tylko, nic w sobie, prócz własnej białości, nie 
mającą barwą, która swą obecność ujawniała dopiero w chwili zetknięcia się z drzewami.
Trwał wszakże niedługo. Przyszedł nagle i tak samo ustał. Powietrze, wszelkiego wiatru 
wyzbyte, ociepliło się w swym znieruchomieniu.
Wójt, nie tracąc z oczu zacietrzewionej w swym locie baby, wyszedł już hen za kołowrót  
i zabrnął w pola, śniegiem bezbrzeżnie ku krańcom świata bielejące.
Po ich równi nieograniczonej ścigały się wzajem olbrzymie, ale niewyraźne cienie, których 
przyczyny nie można było dostrzec ani w niebie, ani na ziemi.
Śnieg to świtał, to dniał  od księżyca i zdawało się, że w nim co chwila migają całe 
tygodnie, obszarem pól pochłaniane i do reszty świata nie docierające.
Nie było naokół żadnej przegrody oczom, prócz chyba w oddali samotnego pnia 
przygodnej brzozy, która sterczała nad brzegiem zaśnieżonego strumienia.
Ku tej brzozie wiedźma lot swój nagle skierowała, i wójt w tę samą stronę natychmiast 
podążył.
Idąc, zapadał się w śniegu i musiał kożucha, jak spódnicy, unieść, aż wreszcie dobrnął do 
wspólnego z wiedźmą celu.
Stanął pod brzozą, nad brzegiem wartkiego jeszcze od spodu strumienia, na którym cienkie 
skrzepy lodu, podważanego zgłuchłym chlupotem usilnych fal, to czerniały, to srebrniały w 
księżycu.
Sękaty cień pnia brzozowego wkroczył mu na piersi i na twarz, przekreślając jedno oko 
przyjemnym pasmem niedokuczliwego mroku.
Wiedźma, czy to swym polotem zbytnio zajęta, czy też w otchłanie ponad sobą wpatrzona, 
nie dostrzegła go dotąd, a może dostrzec nie chciała.
Krążyła teraz ponad nim — dookoła strumienia, niby jastrząb żeru szukający.
Warkocz jej turkotał w powietrzu, niby tkanica  żywa, która nie może swych włókien 
rozwianych pozbierać i w kształt jeden zgromadzić.
Krążąc nieustannie, utkwiła nagle w miejscu i na oślep spadając ku strumieniowi, osiadła 
w okamgnieniu na śniegu, niby polatucha nocna , własnej potworności nieświadoma.
Jej zesztywniała koszula skrzyła się, wzorzyście diamentowymi pstrocinami czepliwego 
szronu, a łopata, zgęstniałym mrozem suto omszona, jaśniała niby berło, z matowego srebra 
wykute i zgoła nierzeczywiste…
Wójt poczuł z bliska to zakazane a niechlujne życie, które w zdyszanej wiedźmie 
zatrzepotało się nagle, jak kokoszą w ciemnym kurniku.
Podskoczył ku niej skwapliwie i dłonią wprawną ułapił co prędzej za gardło, które mu w 
rękach zwęziło się i wydłużyło jednocześnie.
— Poczekaj–no, psiawełno! — zawołał, do oczu jej zazierając. — Wytataruję  ci skórę za 
tę twoją jazdę bezwstydną po niebie!
Wiedźma nic na to nie odrzekła, jeno schwytane gardło w rękach mu nieco dla własnej 
wygody poprawiła.
— Czyś wody święconej w gębę nabrała, że milczysz, jak niemowa przed trybunałem? — 
zawołał znowu wójt, wypuszczając gardło i przenosząc dłoń bezpośrednio na kark baby. — A 
może siły w sobie ciułasz, aby znowu upowietrzyć  i sprzed nosa mi pierzchnąć 
niespodzianie? Jakem wójt, na tej tu brzozie cię obwieszę, zanim pomyślę, co mam dalej z 
tobą czynić!
— Zabij mnie — szepnęła wiedźma głosem ochrypłym — ale pozwól pierwej łykiem 
gorzałki śmierć przedwczesną poprzedzić.
Na wspomnienie gorzałki wójt złagodniał i językiem cmoknął tak, jakby chciał przy tym 
korek z odwróconej stosownie butelczyny uderzeniem dłoni wyłuskać.
— Gorzałki nie zabraniam, bo ani to w mojej mocy wójtowskiej, ani w moich zamiarach 
ludzkich — rzekł, poważniejąc. — Śmierć bywa przedwczesna, ale gorzałka — nigdy.  
Dziwno mi jeno, że ci się łba upartego takie wybryki czortowskie trzymają, chociaż starość 
już kości twoje pogruchotała, a skórę zwijać zaczęła, jak płótno, z którym się w drogę daleką 
wybiera.
— Choć lat trzysta, ale dusza ognista!  — odrzekła przebiegle baba i podała nagle 
wójtowi butelczynę najprawdziwszej gorzałki, która się w jej ręku ni stąd, ni zowąd ukazała.
— Co mam na myśli, to i na języku, a co na języku, to i w dłoni  — dodała, podrygiem 
ręki przymuszając ponętną butelczynę do krygowania się i do tańca, jak czasem matka 
niemowlę dla tym lepszego okazania jego urody przymusza.
Wójt zastanowił się nad tym, skąd się tak nagle wzięła mizdrząca się doń wymownie 
butelczyna, i w pierwszej chwili oglądał ją z niedowierzaniem i z przykrym uczuciem 
narzuconej sobie samemu niechęci. Lecz wkrótce usunął na bok wszelkie podejrzenia i 
pokonał uciążliwą niechęć ze względu na mróz, który tak się w nim panoszył i tężył, jakby 
chciał mu kości spaczyć i na miał utrzeć bezlitośnie.
Wyciągnął tedy dłoń po butelczynę, a choć była niewielka, oburącz ją do ust przypiął i 
głowę w tył dalej, niż tego butelczyna wymagała, odrzuciwszy, wysączył zawartość do dna 
pierwej, niźli z ostatnią kroplą wyczuł próżnię szklannego a obojętnego już wnętrza.
Nie domyślił się wójt, że wiedźma zaprawiła gorzałkę lubczykiem, który do miłości 
zniewala, i duryjem , który do szału podnieca. Czuł jeno, że dobroczynny upał wypitego, 
trunku zagrzewa mu gościnne kryjówki zziębłych wnętrzności i zagarnia coraz szersze i 
dalsze okolice.
Otarł wąsy dłonią i chuchnął dla smaku zroszonymi cenną wilgocią wargami.
Wiedźma, milcząc, patrzyła mu w oczy i, zda się, badała, czy lubczyk i duryj podziałały 
już należycie.
Podziałał snadź i jeden, i drugi, wspólnymi siłami gotując wójtowi niespodziankę, którą by 
nawet karą czyśćcową zastąpić wolał, gdyby mu wybór dano zawczasu.
(BRAK KILKU STRON RĘKOPISU)
I wójt pięścią żarliwie zwartą grzmotnął się w piersi, jakby właśnie w ziemię grzeszną, o 
której wspomniał, uderzył.
Pogmatwały się w nim wszystkie, jakiekolwiek miał w długoletnim posiadaniu, uczucia i 
myśli.
Zdawało mu się, że wśród tych obszarów śnieżnych pozbawiono go nagle urzędu, odarto 
ze czci i ogołocono z powagi, bez której czuł się, jak bez głowy na karku. Stratę powagi 
odczuł najdotkliwiej, bo wraz z nią opuściła go zdolność należytego obcowania z własną 
duszą i służbistego górowania ponad zwykłym poziomem zdarzeń i wypadków.
Próbował samego siebie odpowiednim rozkazem pohamować, ale nie mógł, wiedząc z 
góry, że żaden nawet wójtowski rozkaz lub pogróżka nie powściągnie go od niezwalczonej 
pokusy.
W twarzy jego było coś z owej osamotniałej pustki pozbytego wskazówek zegara, który na 
próżno nałogowym ruchem sprężyn usiłuje odmierzać dawny ład posłusznych mu niegdyś a 
nagle zatraconych godzin.
Starał się przydać tej twarzy urzędowy wyraz bezosobistego zastanowienia w tej nadziei, 
iż z niezawodną pomocą tego wyrazu uda mu się własną duszę do porządku powołać, ale 
dusza z tym wyrazem nie chciała się spokrewnić i przebywała nadal w swym grzechu.
I była chwila, że twarz wójta pokryła się śmiertelną bladością.
Przestał być wójtem.
Wiedźma obrzuciła go wzrokiem domyślnym i niespokojnym.
— O czym tak sumujesz , że liczko ci osowiało i pobladło, jakbyś chciał tą bladością 
chatę własną pobielić? Wróć do siebie i nie lękaj się onego powrotu, bo zastaniesz duszę na 
miejscu, a ciało — na oskrzydleniu .
— Nie mam do czego i do kogo z mej nieprzytomności powracać — rzekł wójt posępnie. 
— Anim ja człek Boży, ani wójt, ani gospodarz, jeno stworzenie bezimienne, które z lękiem i 
zgrozą nazwy własnej od kogoś wyczekuje.
— Przyzwyczaj się do myśli, żeś mój, i myśli tej w sobie nie unikaj — odparła wiedźma. 
— Unikając siebie, Boga ominiesz, że od niechcenia imię Jego wspomnę na śniegu dla samej 
białości obojga.
— Boga wspomniała! — pomyślał z ulgą w sercu wójt i spojrzał na śnieg, że to właśnie z 
tego śniegu wspomnienie owo wyszło.
— Biało tu, biało, jakby się w każdym oku łabędź inny napuszył, lewy — w lewym, a 
prawy — w prawym — szepnęła wiedźma. — Ot, obydwa te łabędzie oddałabym za to, aby 
się z tobą w czerwonym ogrodzie u samej czerwieni  spotkać!
— A dalekoż ów ogród czerwony? — spytał ciekawie wójt.
— Nie ma go wcale — odparła wiedźma — ale chce się, aby przynajmniej na chwilę w 
rozmowie naszej poistniał.
— A chce się — godził się wójt, dziwiąc się temu chceniu. Wydało mu się, że ogród 
czerwony poistniał właśnie w jego oczach i znikł, strzępami cudacznej  czerwieni osypując 
się w mrok nocny.
— Mróz mi w kościach trzeszczy, jak w płocie chruścianym — rzekł po chwili, dłońmi 
siebie po ramionach na krzyż uderzając.
— Tańcem cię zagrzeję — pochwyciła starucha, obejmując go wpół do tańca.
— Gdzież mi tam teraz do tańca! — drożył się wójt i wzbraniał wstydliwie. — Nie 
wójtowskie to zajęcie i osobie mojej nie przystoi.
— Nie zarzekaj się tańca, póki weń nogami nie utrafisz! — upierała się baba, obskakując 
wójta dokoła.
Wójt chronił się jeszcze natarczywym umizgom wiedźmy i odwracał się do niej tyłem w 
chwili, gdy właśnie, przytupując nogami, do pląsów go zachęcała.
Wszakże opór wójta słabnął, bo czar, który szedł nań od staruchy, zwiększył się jeszcze, 
gdy ujrzał, jak się jej nogi do tańca rwą, niby dwa psy, z łańcucha spuszczone.
Struchlał jeno na myśl, że resztę swej powagi durnym pląsem po obszarach śniegu 
rozsieje. Zdawało mu się, że na widok tego pląsu rany Boskie w białym śniegu się 
pootwierają, aby mu przypomnieć, że od nich swój rodowód ma, a wbrew temu rodowodowi 
w objęciach rozpląsanej wiedźmy ducha człowieczego pogrzebał.
Lecz zgroza wójta pierzchła w okamgnieniu, gdy wiedźma, wpół go ująwszy, warkoczem 
swym otuliła, aby tym płaszczem osłonić  wszelką zgrozę i obawę.
Lubczyk serce mu zmiękczył, a duryj uderzył do głowy i tak się tam zakotłował, że 
jednocześnie i nogi pod wójtem zakotłowały się skocznie, zdradzając niedołężną nieco, bo 
zgoła przygodną ochotę do nie znanego im tańca.
— Pewno już tańczę… — pomyślał z niepokojem i stwierdził, że przebiera nogami, jakby 
na wyprzódki lewą nogą prawej umykał.
Splunął więc tylko na stronę dla zaznaczenia pierwotnego względem tańca stanowiska — i 
zawirował po śniegu, starając się na chybił trafił pogodzić swe gwałtowne poskoki z 
rozszalałymi podrygami wiedźmy.
Wbrew oczekiwaniu pląsał lekko i wprawnie, podniecany siłą tajemną, która w tej chwili 
wyłącznie niemal poruszaniem nóg jego była pracowicie zajęta.
Zdawało mu się, że nie tylko on na tych polach śnieżnych, lecz i pola śnieżne pod nim 
tańczą, wirując i poskakując, i uderzając o jego stopy pierwej, niż się tego spodziewał.
Wirował po powierzchni śniegu, nie zapadając się w jego puchy i nie nadłamując kruchej 
powłoki szronistego opancerzenia, bo wiedźma niosła go zwiewnie, odskakując od śniegu z 
radosnymi okrzykami, jak gęś, gdy z wielkim hałasem do niskiego lotu się zrywa.
Warkocz jej furkotał, niby latawiec , wichrem szarpany, a srebrna od mrozu łopata biegła 
przodem w rozszalałym galopie, równając zawczasu wydymiska śniegowe i zasypując jary, 
błękitnym cieniem dymiące.
— Dyszysz? — szepnęła wiedźma, porywając wójta w niespodzianą dlań stronę świata, 
dokąd ją zachcianka taneczna nagle skierowała.
— Dyszę — odszepnął wójt, uzręczniając się do nowego poskoku w powietrzu, którego od 
śniegu nie odróżniał, gdyż wespół ze śniegiem bielało mu w oczach, tańcem obłąkanych.
— Tańcz, póki sił! — zawołała wiedźma, tuląc go do siebie.
— Często tak tańczysz? — spytał wójt i czyniąc po raz pierwszy w życiu nie znany mu 
dotąd piruet, zdziwił się, że przyszedł z taką łatwością.
— Jak się zdarzy — odparła wiedźma niedbale.
W tej chwili przed oczyma wójta przemknęło coś, niby imbryk hebanowy, dwukrotnie 
złotem nakrapiany.
— Kruk? — spytał wójt przelotem.
— Kruk — potwierdziła wiedźma. — Skradzionymi dukatami pozłocił dziób i ogon. 
Zamiast krakać komu na śmierć, złoci się na ponętę. 
— Złoci się! — zawołał wójt i jakby pod wpływem tego zjawiska ze zdwojoną szybkością 
zawirował po śniegu.
Ale po chwili, na kształt potwornej szarańczy, zatrzepotał skrzydłami w świetle 
księżycowym zjaw, który wójt rozpoznał od razu.
— Szataniec ! — szepnął, czując, że nogi pod nim chwieją się i plączą w tańcu, jakby 
miał ich na razie za wiele.
— Mój dawny powiernik  — odrzekła wiedźma. — Leci, jak szalony. Zawsze lubił pęd i 
niepochwytność .
Szataniec, kształtem nietoperzowym na wznak strzeliście wydłużony i jakoby na 
wezgłowiu niewidzialnym wsparty, przemknął i znikł w oddalach.
Zachwiana na chwilę ochota powróciła wójtowi. Z hulaszczą swawolą próbował na śniegu 
nąjzawilszych skoków, skrętów i wirowań, a wszelkie zamysły taneczne udawały mu się, jak 
wprawnemu tancerzowi.
Szkoda wszakże, iż nie mógł wójt, a i czasu nie miał, aby teraz na siebie samego ze 
strony  popatrzeć!
Oczy skrzyły mu się ogniem obłędnym, szczęki poruszały się pomocniczo w takt tańca, 
nogi migały w księżycu, jak szprychy potworne , a twarz przybrała taki wyraz, jakiego z 
pewnością żaden wójt na świecie nigdy jeszcze nie miewał i mieć nie pragnął!
— Kochasz mnie? — spytała nagle wiedźma w chwili, gdy wójt myślał właśnie, czy ma 
wywrócić kozła na śniegu, czy też na potem ów zwrot taneczny odłożyć.
— Kocham — odparł wójt i nie wywrócił kozła.
— Zabiłbyś dla mnie żonę własną? — spytała znowu wiedźma i łeb swój do wójtowskiej 
twarzy, jak kufer do ściany, przydźwignęła.
— Kto wie, czy nie zabiłbym? — odpowiedział wójt zuchowato i zmajstrował nogami 
takiego hołubca, aż mu w krzyżach jakaś mniej posłuszna sprężyna zgrzytnęła kilkakroć, 
zanim z powrotem na dawnym miejscu osiadła.
Atoli pod zgrozą słów, które wymówiwszy, własnym uchem natychmiast pochwycił, oraz 
pod nieprzewidzianym wpływem gruntownej w krzyżach rozterki zgubił nagle rytm nie 
znanego mu zresztą tańca, wykoleił się z nabytego wiru i zanim wiedźma zdołała jego ślepy 
zapęd pohamować, runął w śnieg z takim odruchem, jakby go ktoś przez okno z któregoś 
piętra wyrzucił.
Nosem utkwił na sztywnym rąbku własnego kożucha, który od dawna zwiał się z jego 
rozpląsanych barów i z rozkrzyżowanymi rękawami poległ płasko na śniegu, jak nieboszczyk, 
przed chwilą zamordowany a sam siebie jeszcze żałujący.
Wójt leżał, jak długi, i zamierzając powstać, z przerażeniem uświadomił sobie własną, 
uciążliwą w tej chwili rozciągłość i uczuł przy tym coś, niby raptowny, choć niejasny brak 
pośpiesznie zapotrzebowanej drabiny.
Zdawało mu się, że zbytnio się spłaszczył i gdy wiedźma z upadku go podniosła, miał 
takie wrażenie, jakby się na nowo uwypuklił i po dawnemu wypełnił przynależne mu a 
utracone chwilowo miejsce w przestrzeni.
Zuchwałe znużenie taneczne, zapóźniając się leniwie, trwało jeszcze w jego rozbrykanym 
ciele i upajało go kuszącym poczuciem nieograniczonej lotności i rozkosznego 
przezwyciężenia niewiadomych przeszkód, które, zda się, poroztrącał zwycięsko 
wierzgającymi w pląsie nogami.
Zagrzał się i parował, jak siano w stodole, i oddychał jeszcze w takt przerwanego nagle 
tańca, ale jednocześnie czuł się zhańbiony, oplwany i ośmieszony, jakby mu kto z tyłu 
pęcherz z grzechotką przypiął, a na plecach kredą trafne przezwisko lub dotkliwą połajankę  
nakreślił.
Z żalem spojrzał na łopatę, która, jednocześnie z jego upadkiem poniechawszy swej pracy 
usłużnej, zatkwiła się tuż obok w śniegu i sterczała, gotowa na rozkazy.
Wiedźma pod brodę go ujęła pieszczotliwie i do oczu, czapą nakrytych, jak do gniazda 
ptasiego zajrzała.
— Kto kocha, ten myśli czyta — szepnęła, zakłócając uśmiechem zastygłą sieć 
zmarszczek na twarzy. — Wiem, że chciałby mój gołąb do gołębnika z powrotem pofrunąć, 
jeno nie może więzów miłosnych bez mojej pomocy rozluźnić…
— A chciałby… — odpowiedział wójt, traktując siebie jako osobę trzecią ze względu na 
mgliście odczuwaną obcość i nowość tej złajdaczonej a nieodczepnej  osoby.
— 1 rozluźniłby więzy bez żalu, żeby skrusze zbytecznej pofolgować? — spytała znowu 
wiedźma i niespodziewanym uderzeniem dłoni wtłoczyła mu czapkę aż po uszy.
— A rozluźniłby — wyznał wójt spod czapy i przywróciwszy jej należyte na głowie 
stanowisko, dodał:
— Figlujesz?
— Do domu wracaj, sokoliku rudy — odrzekła wiedźma, na pytanie nic nie odpowiadając. 
— Wracaj, pókiś jeszcze drogi nie zapomniał. Lecz pamiętaj, że jutro w nocy musisz czekać 
na mnie w tym samym miejscu, gdzie cię za chwilę, odlatując, zostawię, aby od tego miejsca 
taniec przerwany na nowo rozpocząć. Niedługo mi tego tańca z tobą, bo już za trzy dni na 
tamten świat się wybieram , jak na żebry nieznane, i chcę te trzy dni z tobą przetańczyć, aby 
mię śmierć znużoną pląsem zastała i tym łatwiej mogła do reszty znużyć i ukoić. Dlatego też 
zakazane mi imię Boga wspomniałam, że Mu już bliżej do mnie niźli mnie — do Niego, bom 
się odeń na sto mil ziemskich oddaliła, a On się ku mnie, śmiercią moją zwabiony, na sto mil 
niebieskich zbliżył, aby mi Siebie, jako dom opuszczony, przypomnieć.
— Wrócisz–że do domu onego? — spytał wójt ciekawie i trwożnie.
— Wracaj ty do swego, gdzie żona cię twoja czeka — odparła wiedźma wymijająco. — 
Nic ci ja złego nie zrobiłam, więc mię we wspomnieniu nie przeklinaj. Przebacz jeno, żem ci 
tę czapę aż po uszy wcisnęła, nie mogąc nic innego podówczas uczynić.
Wiadomość o bliskiej śmierci wiedźmy nie wzruszyła wójta tak wielce, jak się tego z 
przedwczesnym lękiem w duszy spodziewał, wzdrygając się z góry na jeden jeszcze więcej 
dowód niewytłomaczonej  miłości.
Zanim zdążył cokolwiek odpowiedzieć, wiedźma dosiadła wiernej łopaty i w okamgnieniu 
wzbiła się ku niebu, znikając mu z oczu.
Wójt, brnąc w śniegu, udał się w drogę powrotną. Idąc, co chwila spluwał, jakby się nie 
mógł naspluwać do syta i pozbyć jakiejś zbyteczności w gębie. 
Najbardziej go zbijała z pantałyku ta wstrętna okoliczność, że ilekroć splunął, tylekroć 
tęsknotę do znikłej w niebiosach wiedźmy poczuł.
Lubczyk i duryj wciąż jeszcze, widać, działały, chociaż działanie ich złagodzone było 
nieobecnością głównego przedmiotu. Opętane serce wójta to wrzało gniewem, to miękło na 
wspomnienie szpakowatego warkocza, którego dotyk czuł jeszcze w dłoniach, od mrozu 
zgrabiałych.
— Taki ze mnie wójt, jak z żony mojej królowa — myślał w duchu, choć w żonie był 
skądinąd rozmiłowany i częstokroć mniemał właśnie, że jest do królowej, jak dwie krople 
wody, podobna.
Ominął już kołowrót i wszedł w pierwszą pustą ulicę, gdzie kuźnia stała, do połowy 
śniegiem zakapturzona.
Na końcu ulicy zoczył chłopa samotnego, który, pogwizdując, szedł mu właśnie na 
spotkanie. Na widok chłopa spostrzegł wójt nagle, że kożucha nie ma na sobie. Zapomniał go 
wdziać w pośpiechu, zbytnio myślami swymi zakłopotany.
Zaklął pod wąsem i chciał chłopu ujść na stronę, ale już było za późno.
— Zobaczy, że nie mam kożucha, i jeszcze zapytać gotów, gdziem go sprzedał lub 
przepił? — pomyślał wójt. — A jeśli domyślny, zgadywać coś zacznie, aż i zgadnie wreszcie 
lub — nie daj Boże — na kożuch w polu trafi!
Chłop zrównał się z wójtem i stanął, jak wryty, przerywając nagle pogwizdywanie.
I wójt stanął przeciw woli, jakby z powodu, że chłop pogwizdywać przestał.
Starał się przy tym tak jakoś niedbale ramionami poruszać, jakby chciał tym ruchem 
nieobecność kożucha zbagatelizować.
— Bajtała ? — spytał chłop, nasłuchując potwierdzenia swego domysłu i nie poznając 
wójta po nocy.
— Taki ja Bajtała, jak ty Karasiński ! — odparł wójt ze złością i sięgnął dłonią, aby 
kożuch nieobecny do ciała zbliżyć, lecz w porę dłoń powstrzymał.
— Karasiński? — powtórzył chłop z opieszałą i poczucia czasu nie mającą ciekawością. 
— Jakiż to Karasiński?
— A taki właśnie, jak żaden! — rzekł wójt, z lekka przysiadając do ziemi i wydziwiając od 
słusznej zresztą złości. — Nie tylko on, ów Karasiński, jeszcze się nie narodził, ale i nigdy się 
nie narodzi, byle tylko gęby twojej przy księżycu nie oglądać!
I wójt pośpieszył w dalszą drogę, pozostawiając rozmownego chłopa, który wciąż trwał na 
dawnym miejscu, o Karasińskim zadumany. Dotarłszy do swej chaty, wójt postał chwilę 
przed progiem, westchnął, splunął, przeżegnał się, machnął ręką i wszedł do wnętrza tak 
rozpaczliwie, że czekająca nań do późna wójtowa, zauważywszy tę rozpacz i brak kożucha, 
klasnęła w dłonie i wydłużyła twarz okrągłą.
— Co się dzieje z tobą! — zawołała.
— Źle się dzieje — mruknął wójt posępnie i strzepnął ze siebie ochłapy śniegu, które 
osypując się kolejno na ziemię, tajały w zaduchu izby i nikły z wolna w oczach.
Wójtowa słynęła z piękności i z pańskiej niemal ogłady. Pielęgnowała się starannie i nie 
szczędziła dokoła swej osoby zachodów rozmaitych. Nosiła się po miejsku i miała właśnie na 
świadomych swej urody nóżkach pantofle z kokardami, które wójt dwa lata temu z miasta jej 
przywiózł w podarunku imieninowym. Ręce unikaniem pracy doprowadziła do względnej 
białości, która urywała się nagle w miejscu pierwszego zgięcia palców, noszących urocze już 
dzisiaj ślady dawnego zaniedbania i zakończonych czarnymi jeszcze i zgrubiałymi 
paznokciami.
Ruchów wójtowa nabyła przewlekłych, zbytecznych i jakby niechętnych sobie samym, 
wstydząc się zapewne trywialnego pośpiechu i naśladując widziane z dala, a więc niezupełnie 
czytelne i zrozumiałe ruchy dwóch panien ze dworu. Wójtowa nawet i tę niezrozumiałość 
przyswoiła sobie i potrafiła nią niejednego zalotnika spośród panów oczarować, zastanowić i 
zakłopotać.
A wstydzić się umiała tak, jak chyba żadna wójtowa na świecie! Wstydziła się spojrzeń 
męskich i pogwaru męskiego, których spodziewała się zawczasu, ilekroć z chaty na ulicę 
wyjść zamierzała.
Wójt cenił ją, kochał, dogadzał we wszystkim i niczego nie skąpił.
Tym większą była rozpacz jego w tej chwili.
— Źle się dzieje! — powtórzył wójt. — Nie jestem ja, widać, ani wójtem, ani mężem 
twoim, jeno osłem i dudkiem  w jednej osobie, która nie tylko głowę, lecz i kożuch zgubiła, 
żeby ludziom, po drodze spotkanym, swą nikczemność i hańbę odsłonić!
Wójt spuścił głowę i rozwiódł dłonie dla okazania swej niemocy, która przekroczyła w nim 
wszelką możliwą granicę.
Wójtowa spłoszyła się i, skupiwszy ramiona, przywarła dłoń do piersi żywszą falą 
marszczącej luźną osłonę stanika.
— Mów! — szepnęła, nastawiając nań oczy czarne i uważne.
— Zakochałem się i kwita! — wyznał nagle wójt i, zlękniony własnym wyznaniem, 
próbował się uśmiechnąć, lecz uśmiech w pół drogi skamieniał, pozostawiając jeno po sobie 
wpół rozwartą gębę, która zdawała się dławić wyrzeczonymi przed chwilą słowami.
— W Bartłomiejowej? — spytała z niedowierzaniem wójtowa i, krzywiąc usta, zamilkła.
— Ano, w Bartłomiejowej — potwierdził wójt i, spuściwszy oczy, głową smętnie pokiwał.
Wójtowa zaśmiała się cicho, podbiegła do męża i drobnym a ciepłym pantofelkiem 
nastąpiwszy na but zimny i szeroki, wspięła się ku niemu, splecionymi palcami uczepiła się 
za ramię i na tych palcach złożywszy biały podbródek, szepnęła:
— Nie wierzę.
— I ja nie wierzę! — odparł wójt. — Nie wierzę, a jednak wiem na pewno, że jest tak, a 
nie inaczej.
— Nie wierzę! — powtórzyła wójtowa, cofając się o krok od wójta. — Co innego się stało, 
a co innego mówisz.
— Nie co innego, ale to samo właśnie, co mówię, bom doznał tego, jak choroby — odrzekł 
wójt i pięścią po głowie się uderzył.
— Taka stara… — zauważyła wójtowa.
— Nie taka ona jeszcze stara, jak się z daleka wydaje  — wtrącił wójt niechcący i z 
przerażeniem wytrzeszczył oczy na żonę.
Wójtowa nie była tak zaniepokojona, jak się tego wójt obawiał. Zadumała się tylko i po 
chwili rzekła:
— Otumaniła cię wiedźma czarami.
— Otumaniła! — pochwycił wójt z rozpaczą i wzdrygnął się na myśl o tym, że stał się 
bezbronnym miejscem nie znanych mu praktyk wstrętnej wiedźmy.
— Co robić? — szepnął bezradnie i, nie patrząc na żonę, opowiedział wszystko, co się z 
nim stało.
Zawstydziła się wójtowa, słuchając opowiadania, ale, zbyt pewna swej przewagi 
niewieściej nad starczymi pokusami chytrej wiedźmy, zachowała ów miękki i ciepły spokój, 
który zawsze i duszę jej, i ciało wypełniał i, jak balsam wonny, udzielał się wójtowi, ilekroć 
ten ostatni, wracając do chałupy, wstępował z nawykiem w zakłócony chwilowo sprawami 
publicznymi nurt małżeńskiego pożycia, pełnego dostatniej ciszy i zadomowienia.
Dosłuchawszy cierpliwie do końca niedołężnych i zawiłych wynurzeń męża, wójtowa 
wydała westchnienie, łatwo i bez żadnego szmeru z piersi młodej i gładkiej dobyte, które wójt 
lubił właśnie za tę jego łatwość i bezszmerność.
— Stało się! — rzekł wójt, na zakończenie bijąc się w piersi w tragicznym poczuciu 
bezpowrotnie popełnionego grzechu. — Dowiedzą się ludzie i może nawet wójtostwa mnie 
pozbawią. Jakże ja im teraz w oczy spojrzę? Ani prawa nie mam, ani chęci, ani śmiałości!
— Znajdziemy jeszcze i prawo, i chęć, i śmiałość — pocieszyła go w liczbie mnogiej 
wójtowa, pokładająca nieokreślone jakieś a nieustanne nadzieje we własnym wdzięku i uroku. 
— A w moje oczy zawsze ci spojrzeć wolno. To jedno mi się tylko nie podobało, żeś z babą 
tańczył tak długo. Czyś nie mógł ani jej, ani sobie w tańcu odmówić?
— Bóg widzi — nie mogłem! — ryknął wójt niemal z płaczem w głosie i niezgrabnym od 
wstydu ruchem drżącej dłoni wskazał nogi własne, jakby na dowód, że ich to miejscowa i 
osobista wina, za którą w tej chwili przynajmniej odpowiadać nie może.
Wójtowa ze wszystkich przywar płci brzydkiej najgłębiej i najtkliwiej odczuwała 
bezradność męską, której dotąd wszakże nie mogła mężowi zarzucić, a którą teraz właśnie z 
biciem serca stwierdziła i lepiej niźli on sam zrozumiała.
— Trudno! — rzekła. — Musowi w poprzek nie staniesz i przetańczonego tańca cofnąć 
nie potrafisz. Nie kłopocz głowy tym, co się już nie odstanie.
Rzuciła wiedźma czary na słabość twoją męską, bo i z czegóż miała, jak nie ze słabości 
owej, korzystać? Trzeba teraz pomyśleć o tym, jak urok wiedźmy odczynić, aby szczęściu 
naszemu nie bruździł. Noc prześpimy, jakby nic się nie stało, a nazajutrz do Jędrzej owej 
pójdziemy, bo ona zna się na tym i zaradzi. Nieraz się jej zdarzało i uroki odczyniać, i 
choroby zawiązywać, i zmory wszelkie odpędzać. I nam ona z pewnością w kłopocie naszym 
pomoże.
— Pomoże, powiadasz? — przepytał wójt ze źle ukrytym niedowierzaniem.
— Byleby się jutra jako tako doczekać — odrzekła wójtowa, wygładzając stanik na piersi, 
i udała się do izby przyległej.
Wójt za nią posłusznie podążył.
Noc minęła szczęśliwie, bez żadnych przygód, a chrapanie znużonego tańcem wójta, 
rozdzwaniając jakąś źle w ramach umocowaną szybę, było niezbitym dowodem tego, iż wójt 
wypoczywa i nowych sił przed jutrem niepewnym nabiera.
Nazajutrz, na doświtku  wójt, jeszcze od snu się smakowicie odsapując, po krótkim 
porozumieniu się z żoną wychynął lękliwie wnętrza ciepłej chałupy na mróz poranny i, 
unikając oczu ludzkich, cichaczem przedostał się na pole, aby kożuch odzyskać.
Z odzyskanym kożuchem i z pewną ulgą w sercu do domu powrócił i skoro świt się na 
niebie rozetlił, wraz z żoną do Jędrzejowej pośpieszył.
Jędrzejowa na samym niemal skraju wsi mieszkała, w pobliżu cmentarza, w tej części, 
gdzie się chaty przerzedzały, jakby rozstępując się i dając drogę drzewom i polom.
Słońce tam szerzej i swobodniej rozrzucało swe olśnienia po niewzbronnie białym śniegu, 
na którego błyskotliwej płaszczyźnie jeno tu i ówdzie dorywcze ślady zawieruszonej stopy 
ludzkiej błękitniały w swym pogłębieniu cienistym, niby puste puzdra.
Wójt i wójtowa chyłkiem do szczupłego wnętrza chałupy wnikli i powitali Jędrzejowa, 
która, siedząc na okrytym chustą kufrze, kołysała na kolanach dziecko roczne i nuciła mu do 
snu bez słów, zadumą słowa dla siebie już, a nie dla niego, zastępując.
Wdową była od dawna, a dziecko rok temu jej przybyło, lecz tak się jakoś stało, że ludzie, 
widząc ją zawsze samotną i nie mogąc, ani też nie chcąc z nikim jej w myśli stowarzyszać, 
bezwiednie przyswajali to dziecko nieboszczykowi Jędrzejowi , nie mówiąc zresztą o tym 
pomiędzy sobą i jeno milczeniem w chwilach stosownych szacunek swój zaznaczając.
Szanowano ją bowiem powszechnie za to, że umiała każdemu dobre a niezbędne słowo 
powiedzieć.
Jędrzejowa na wiosnę z listków róży, wraz z białkiem w moździerzu utłuczonych, 
sporządzała krzyżyki wonne, serca i paciorki, które już to na jarmarku, już to na dziedzińcu 
kościelnym sprzedawała.
To był jej jedyny zarobek.
Nie znać po niej było ani biedy, ani niedostatku, bo łagodnością i ciszą, niby skrzydłami 
gołębimi, i biedę, i niedostatek przesłaniała.
A zresztą nikt jej nigdy o bóle osobiste nie pytał, a każdy szedł po leki na cierpienia własne 
i zdziwiłby się, gdyby mu powiedziano, że Jędrzejowa też pociechy wymaga, chociaż jej 
znikąd zaczerpnąć nie może.
Trzeba jej przyznać, że nigdy nie płakała i nigdy o własnych smutkach nie mówiła, jeno 
zawsze o cudzych, czy to poradę dając, czy to kojąc, czy też wreszcie tłumacząc tych 
smutków niezbędność i znaczenie ukryte.
Mówiła dużo, płynnie, głosem śpiewnym, gruchliwym i o wiele młodszym od twarzy, nie 
tyle wiekiem, ile nieznaną a przedawniona troską z lekka napiętnowanej.
Najczęściej ręce na kolanach splatała i głowę ku kolanom chyląc a źrenice błękitne jakby 
raz na zawsze rozszerzając, mówiła o tych smutkach cudzych długo, śpiewnie, serdecznie i 
niby z pamięci, co tym większą budziło w słuchaczach ufność, gdyż znała te smutki dokładnie 
i dbała jeno o to, czy przyjęte zostały ze czcią należytą i czy ich przebieg prawidłowy nie 
trafił na jakąś przeszkodę postronną  a zbyteczną.
I nie tylko w treści jej słów, ale w samej ich śpiewności bezsłownej brzmiała pociecha 
niepojęta, którą można było, jak melodię, zapamiętać i nauczyć się w myśli, potem na 
osobności powtórzyć i raz jeszcze wysłuchać od początku do końca, słowami żadnymi tej 
melodii nie obciążając.
I gdyby słuchacze, którzy w danym razie naprawdę byli słuchaczami , umieli swe 
uczucia określić, z pewnością by powiedzieli, że znają Jędrzejowa ze słyszenia tylko i 
nie posądzają jej o troski osobiste dlatego, że po głosie jeno rozróżniając ją na świecie, nie 
przypisują głosowi cierpień, z ciałem doczesnym związanych.
Ładna była, śpiewna, rozmowna, a włos jej bladozłoty połyskiwał tak nieśmiało, jakby 
zawsze z daleka widziany i niczyją dłonią nie tknięty.
Ujrzawszy gości, powstała z kufra i układając dziecko na łóżku, głowę ku nim wpół 
odwróciła.
— Złego wam się co stało? — rzekła ze współczuciem, żłobiąc w pościeli odpowiednią 
wnękę, aby w niej dziecko wygodniej umieścić.
— Tak! — odpowiedziała wójtowa, spuszczając oczy. — Nie wiem, czyśmy na to złe 
zasłużyli, ale nawiedziło nas i już od wczoraj spokój domowy zakłóca.
— Zakłóca i hańbi! — dodał wójt z machinalnym niemal, a niemniej przeto tragicznym 
naciskiem na ostatnim słowie.
Jędrzejowa z powrotem na kufrze usiadła i usta, od nucenia zwilgotniałe, dwoma palcami 
otarła zręcznie.
— Powiadajcie wszystko, a zaraz nam się trojgu raźniej na duszy zrobi — rzekła, 
wgarnięciem ramion przyspasabiając się do uraźnego  słuchania.
Zaczął wójt i zaczęła wójtowa, której wójt wkrótce pierwszeństwa w opowiadaniu ustąpił, 
nie mogąc ani w wymowie sprostać, ani dostatecznie w gmatwaninie wypadków ubiegłej 
nocy się połapać, aby im układ nadać odpowiedni.
Okazało się bowiem, że wójt, choć i bohater główny i niejako winowajca, gadał jak 
człowiek źle powiadomiony, zaś wójtowa mówiła źródłowo, jak świadek naoczny, i 
przytaczała częstokroć tak drobiazgowe i poufne szczegóły, że wójt jeno uszu z przerażeniem 
nastawiał i gubiąc wątek opowiadania, z trudnością mógł się tego lub owego szczegółu we 
wspomnieniach własnych ze wstydem dogrzebać.
Wydało mu się nawet, że jest postronnym i od toczącej się sprawy dalekim rodzajem 
martwego słupca , na którym jeno od parady sterczy tablica z napisem: Wójt, a pod nią 
zupełna nieobecność wzmiankowanego w nagłówku człowieka.
Toteż, doczekawszy się wreszcie końca opowiadania, uczuł względną ulgę, jakby mu kto 
flaki, z kałduna wyprute, wtłoczył z powrotem i powiedział: „zrachowane!” — albo i nic nie 
powiedział.
Nie spodziewał się nawet po swej małżonce takiego wielomówstwa, ale, widać, małżonka, 
przemilczawszy wczoraj zbyt wiele zarzutów i żalów, pofolgowała dzisiaj swej niedoli 
niewieściej tym bardziej, że nie chciała Jędrzejowej żadnych wiadomości poskąpić, aby dać 
jej najcałkowitsze i najszersze pole do wniosków i rozmyślań.
A miała przy tym wójtowa z natury jej daną i wdzięku pełną wzbronność , że się nigdy 
przed mężem na niego samego nie skarżyła, aby urody swojej dokuczliwością nie splamić i 
nie pokrzywdzić.
Wolała w ciszy, sam na sam ze sobą żale własne rozważać i spowiadać.
W tej chwili wszakże wspomniana cisza byłaby zgoła nie na miejscu, zaś żale, do trzeciej 
osoby zwrócone i w karby szczegółowego opowiadania skwapliwie ujęte, nie uwłaczały 
bynajmniej urodzie wójtowej i nie mogły wójta do tej urody nasrożyć.
— Oto i cała bieda, która nam się stała — rzekła, przytakując głową skończonemu 
opowiadaniu. — Chcielibyśmy tę biedę naprawić i miłością wzajemną w dwójnasób 
powetować.
— I hańby się pozbyć zawczasu — dodał wójt, aby całość zaokrąglić i ze względu na 
odczuwaną potrzebę udziału osobę swoją, dotąd pominiętą, do rozmowy jako tako wściubić.
Jędrzejowa, dumając, wygładziła dłonią spódnicę na kolanach, jakby wraz z tym ruchem 
myśli swoje uporządkować chciała.
Uporządkowała je zapewne i obchwyciwszy te kolana splecionymi, na kształt chrustu w 
płocie, palcami, zwęziła się w ramionach, niby malejąc w czyimś uścisku i objęciu.
Ktokolwiek by na nią spojrzał teraz uważnie, domyśliłby się, że i kochać umie, i kochaną 
być by potrafiła.
I kto wie, czy nie ta właśnie zatajona w jej duszy i ciele a nigdy nie wyszeptana prośba o 
miłości  pociągała ku niej ludzi, którzy bezwiednie spełniali tę prośbę, odwzajemniając się 
czcią i zasłuchaniem.
— To pewna, że ci Bartłomiejowa lubczyku, albo duryju zadała — rzekła w zadumie, 
pomiędzy słowami śpiewnie wezbranej. — A może grabkami zjedzonego przez mrówki 
nietoperza dotknęła cię po kryjomu, aby ku sobie zniewolić.  Bo kto kocha, ten po kryjomu 
działa, bojąc się, że mus do kochania zawsze jest od samego kochania lichszy i grzeszniejszy. 
Ale ty się zniewolenia tego nie lękaj i nie brzydź, bo jest ono takie same, jak wszelka inna 
niedola na świecie i tyleż w nim winy, ile w każdym smutku, z którym nieraz i do kościoła 
wejdziesz, aby ten smutek zziębły i zaniedbany ogrzać w słońcu żarliwym, co od szyb ku 
podłodze kamiennej swe rozpostarcie  ukośne rzuca i po drodze kęs ambony zmroczniałej 
złotym trójkątem, jak opatrznością Bożą, rozwidnia. Człowiek grzeszy, a Bóg rozgrzesza. I 
nie wiadomo, co w niebiosach lubczyk, a co duryj oznacza — i jak Bóg pogląda na duszę 
ziołami tymi opętaną. Nie zapomniałeś pacierza?
— Nie zapomniałem — rzekł wójt głosem donośnym i uczuł dreszcz wstrętu na myśl o 
tym, że zioła nikczemne krążą dowolnie w jego żyłach, niby w naczyniu zawiłym i bez 
wyjścia.
— Wczoraj przed snem pacierz głośno odmawiał, a ja słuchałam, modląc się za niego — 
dorzuciła wójtowa, z lekka oczy czarne ku niebu wznosząc.
Jędrzejowa westchnęła, jakby to westchnienie dla własnego a nie znanego nikomu użytku 
z piersi mimochodem dobyła.
— Naumiałam ja się wszelkiej niedoli ludzkiej — rzekła znowu, kołysząc się w rytm 
zadumy. — Nauczyłam się smutków cudzych, tak że się ich teraz oduczyć nie mogę, ani od 
swoich rozpoznać. Bo są one, jak rodzina, z samych sióstr i braci złożona. Szkoda bratu 
siostrę utracić, a siostrze — brata się pozbywać. Pusto by mi bez nich było na tym świecie, 
jakby ktoś las wyrąbał, albo wiosła na samym środku pola porzucił… Dręczy cię twój smutek 
i marnuje, ale i ty go pewno marnujesz i udręczasz?
— Udręczam — powiedział wójt po niejakim namyśle.
— I marnujesz? — dopytywała się Jędrzejowa.
— I marnuję — zgodził się wójt i potarł dłonią czoło, jakby miał spocone.
— Pozwól mu dokonać się w sobie i odejść — rzekła Jędrzejowa, i wójt teraz dopiero, sam 
nie wiedząc czemu, zauważył, że włosy ma złote i takie właśnie, jakie mieć powinna. — 
Pozwól mu odejść według jego własnych obyczajów, bo co przychodzi, to ma i odejście 
swoje. Nieraz ja widywałam konających i to świata zaludnionego odejście od nich, tak 
wielkie odejście, że aż się w głowie kołuje od nieznanej samotności. Tej samotności już kilka 
razy napierała się Bartłomiejowa, ale jej dostać nie mogła. Sądzono jej umrzeć w tych 
czasach, ale się te czasy z jej duszą grzeszna rozmijają, bo żadna wiedźma skonać nie może 
dopóty, dopóki wiedzy swojej komukolwiek nie odda. Była ona i u mnie, prosząc, abym jej 
wiedzę przyjęła, ale nie chciałam,’ bo i własnej mam dosyć, i nie mogę głowy odrywać od 
tego, do czego się teraz z zamkniętymi oczyma przywarła.
Dziecko na łóżku leżące zakrzątnęło się z lekka i nacichło.
Jędrzejowa uśmiechnęła się, dając znać tym uśmiechem, że nacichło — i mówiła dalej:
— Wiedźma ona — to prawda, ale nacierpiała się wiele i od ludzi, i od siebie samej. 
Wiedźmą została dlatego, aby siebie za jakąś zbrodnię pokarać i na katusze piekielne skazać, 
bo kary ludzkiej uniknęła, pogardę mając dla niej i niechęć… Ludziom i Bogu na stronę 
uszła, ku złemu dłonie po ratunek błędny wyciągając. Zamiast skruchy — karę wolała dla 
siebie zgotować. I zgotowała. Żal mi jej, bo może lepsza w duszy od siebie samej i może, nie 
wiedząc nawet o tym, karę już w sobie odbyła. A jeśli i nie odbyła jeszcze — żal mi jej, że 
skonać nie może, jak ten żebrak, co dłonią niecałą jałmużny na ziemię rzuconej dostać nie 
potrafi. Już kilka razy nadaremnie konała, a wiadomo, jak taka nadaremność męczy. Raz 
nawet prosiła, abym konaniu jej obecnością swoją ulżyła. Czego tylko nie robiłam, aby jej 
trudności konania ułatwić. I tę trudność zamawiałam, i ściel na jej głowę zrywałam, lecz nic 
nie pomogło!  Wybiła się ze snu wiekuistego i do życia, jak do zdruzgotanego 
samotrzasku , wróciła. A dopóki ona nie umrze, dopóty i czary jej z ciebie nie opadną, bo 
znam ją i wiem, że w miłości nieustępliwa, nieugięta i dozgonna. Zarówno człowieka, jak 
szatana pokocha, byle tylko kochać i od kochania szaleć po wiedźmowemu.
Wójt, słysząc te słowa, spojrzał na żonę i kąty ust ku dołowi osunął.
— Jezu Chryste! — szepnęła wójtowa i odwróciwszy twarz, złapała się oburącz za głowę.
— Nieporęcznie mi jakoś z tą miłością — zauważył wójt, zwracając się do Jędrzejowej. — 
I urząd mi na to nie pozwala, i żona moja ani życzy sobie tego, ani chce zbytnio przedłużać…
— A ty żonę namów, aby wiedźmę  od Bartłomiejowej przejęła — poradziła nagle 
Jędrzejowa. — I wiedźmie w skonaniu ulżysz, i czarów się natychmiast pozbędziesz.
Wójt gębę, a wójtowa oczy rozwarła.
Stali tak przez chwilę, bojąc się ruchem najmniejszym zdradzić przed sobą nawzajem 
uczucia, poradą Jędrzejowej wywołane.
Ukrywał je wójt przed wójtową, a wójtowa przed wójtem.
— Nie uchylajcie się przed czynem dobrym — mówiła tymczasem Jędrzejowa — i nie 
bójcie się wiedźmy, gdy już do świata należeć przestaje. Trzeba jej dopomóc w chwili, gdy 
nikt jej pomocy dać nie chce. Trudna to praca — konanie, bo i na śmierć zapracować trzeba, 
jak na tę chatę pustą, zanim się ją przy drodze postawi, aby w niej potem zamieszkać. Po 
śmierci dopiero przychodzi to, co się bez pracy dostaje, a niewiele tego jest, jak wszelkiego 
zbytku na świecie. Chce się wiedźmie tego zbytku, więc go jej nie poskąpcie…
Wójt przyszedł już do siebie — i posmutniał, a wójtowa też przyszła do siebie — i 
poweselała.
— Jakże ja tę wiedźmę przejmę? — rzekła, przekomarzając się nagle i wstydliwie 
spozierając naokół, jakby w izbie po kątach pełno było ciekawych zalotników. — Jeszcze — 
nie daj Boże! — w wiedźmę się przeinaczę i łudzi będę straszyła, albo sama się owej wiedzy 
nastraszę i po świecie będę chodziła nastraszona i taka płochliwa, jak ten zając w zbożu!
— Niekoniecznie… — zaczęła Jędrzejowa, lecz wójtowa przerwała jej z pośpiechem.
— Albo może — zawołała, ukradkiem na wójta poglądając — albo może będą mi się takie 
sny okropne śniły, że co chwila będę męża budziła i niepokoiła.
— Ty słuchaj, co Jędrzejowa mówi — przerwał wójt i żonę dłonią z lekka ku Jędrzejowej 
przysunął.
— Niekoniecznie — domawiała  Jędrzejowa — wiedźmą zostać musisz. Przejmiesz 
wiedzę dla dobrego czynu, więc i korzystać z niej nie będziesz, a potem przy pracy koło 
domu zapomnisz, czegoś się nauczyła, i do dawnego stanu powrócisz.
Nastała chwila kłopotliwego dla wójta milczenia, którego nikt jakoś nie przerywał, tak że 
wójt postanowił osobiście to milczenie przerwać.
— No więc jakże? — rzekł głosem niepewnym, nie zwracając się wyraźnie do nikogo i 
ciężkim westchnieniem pytanie owo samemu sobie jakby utrudniając.
— Albo ja wiem — odparła wójtowa, krzywiąc niechętnie usta i wzruszając ramionami, i 
natychmiast dodała:
— Nie wiem nawet, którego dnia mam to uczynić i czy nie można by było obejść się jakoś 
bez tego i innym środkiem zadane czary poniszczyć?
— Nie można by innym środkiem, hę? — zwrócił się poufnie wójt do Jędrzejowej.
— Nie można! — odparła Jędrzejowa wzdychając. — Pojutrze —w piątek znowu jej 
godzina konania wypada. Nagódźcie się  do mnie wieczorem i razem do Bartłomiejowej 
pójdziemy.
Znowu nastała chwila milczenia.
Wójt, wyczekując postanowienia żony, spojrzał pytająco na okno.
— To już chyba pójdziemy razem, albo co? — rzekła wójtowa, przewlekając wyrazy, aby 
tą przewloką  osłonić ciekawość, która się w niej niecierpliwiła.
— A to już chyba pójdziemy — oświadczył wójt, zwracając się do Jędrzejowej i nadając 
swym słowom zapobiegliwie pożyczonej od małżonki niepewności tonu, aby ich zbytnio nie 
wyodrębniać i zadośćuczynić przy tym osobliwemu węchowi  człowieka żonatego…
— W piątek wieczorem — przypomniała Jędrzejowa.
— Ano, jeśli, to tylko w piątek — orzekł wójt na odchodne i co prędzej żonę przyjaznym 
poparciem mężowskiej dłoni z chaty na powietrze mroźne wynurzył.
Zapewne — jeśli nie lubczyk, to duryj udzielił jasnemu skądinąd umysłowi wójta 
odpowiedniego przyćmienia, a może i rodzaju cichego obłędu w chwili, gdy do czynu 
niebezpiecznego żonę trafnymi przemilczeniami pociągał, A może chciał się po prostu za 
wszelką cenę życia  pozbyć nieodpartego wpływu ziół szkodliwych, które go do schadzek z 
wiedźmą zniewalały. Przewidywał bowiem rozpaczliwą resztką zachowanego na wszelki 
przypadek rozumu, że te jego wybryki i uskoki od obowiązku i służby nie ujdą w końcu 
opatrznościowego oka władzy odnośnej. A wiedział, że władza owa o żadne lubczyki i duryje 
nie pyta, jeno ich skutki występne, jako stronę faktyczną, bierze ściśle pod uwagę i na mocy 
tych faktów niezbitych wszystko niezbędne rozstrzyga. Wolałby swoją i żoniną duszę byle 
jakiemu diabłu zaprzedać, niźli własnowolnie stać się przedmiotem tej ścisłej uwagi i narazić 
się na wspomniane rozstrzygnięcie.
Toteż czuł w głębi duszy nie tylko w swoim imieniu, ale i w imieniu władzy odnośnej 
wdzięczność dla małżonki za to, że za przyczyną babskich a niezrozumiałych dlań 
przelewek  i namysłów dała się wreszcie namówić na ów czyn poratunkowy.
Starał się nawet nie zastanawiać nad powodem, który ją do tego skłonił, a który 
przyrównał w duszy do wstrętnej driakwi, co to nią trzeba częstokroć pysk niechętny 
wysmarować, aby się jeszcze wstrętniejszego wrzodu pozbyć.

* * *

Przed piątkiem wójtostwo sprawy nieco drażliwej zgoła nie poruszali, a i w piątek mówili 
o wszystkim, jeno nie o tym, co im na sercu leżało.
Wójtowa na jakieś ciągoty w ramionach narzekała, a wójt z kolei na też same ciągoty pod 
łopatką się uskarżał.
Wójtowa często przez okno bez żadnej przyczyny wyglądała, a gdy odeszła, podchodził z 
kolei wójt i też wyglądał, jakby chciał to samo, co żona, koniecznie zobaczyć.
Wieczorem dopiero wójtowa przemilczaną sprawę, strojąc się do wyjścia, nagle poruszyła.
— Straszno mi trochę… — rzekła, pociągając męża za rękaw.
— Czemu straszno? — odpowiedział wójt, odymając usta z rodzajem wzgardliwego 
parsknięcia. — Nasza chata z kraju.  Wiedźma — sobie, a my — sobie. Ona do nas z 
czarami, a my do niej — z dobrym czynem.
— Żal mi tych ludzi, których, niechcący, ulicą przechodząc ni stąd, ni zowąd oczarować 
mogę — szepnęła wójtowa i, spuszczając oczy, spódnicę przywdzianą tak ponętnie ściągnęła, 
że wójt spojrzał na tę spódnicę i półgębek przymarszczył tak, niby doń lulkę wtykał, a 
jednocześnie półokiem  żoniną twarz pozbadał.
— Któż ci każe z czarów korzystać? — rzekł głosem niepewnym. —Nie po to do wiedźmy 
idziemy, aby się czarów nauczyć, jeno po to, aby się ich pozbyć.
— Pewnie, że po to idziemy, aby się ich pozbyć — pochwyciła, nieco blednąc, wójtowa. 
— Ale boję się, że będę w sobie samą możność czarowania, jak tę chorobę ukrytą, nosiła. 
Korzystać z niej nie będę, a nosić — będę. Gdziekolwiek pójdę — tam i poniosę. Pomodlę 
się, przeżegnam się — i poniosę. Poniosę i znowu się pomodlę…
Wójtowa, mówiąc te wyrazy, zbladła nagle do reszty. Oczy jej przymgliły się, a wargi — 
rozchyliły, jak od nagłego pocałunku. Dotknęła dłonią tych warg i zatrzymała ją przy nich.
I gdy wójt, sam nie wiedząc czemu, chciał tę dłoń u warg zastygłą ująć, wójtowa 
przeżegnała się nagle tą dłonią i stanik na piersi zapięła.
— Płochliwa ty jesteś i do siebie teraz niepodobna — zauważył, nie mogąc się połapać w 
uczuciach, które żonę jego trawiły. — Możnością czarowania gryziesz się zawczasu. Ot, co ci 
powiem: noś w sobie tę możność dopóty, dopóki ci nie obrzydnie. A ja jeno nadzieję całą 
będę tymczasem w twej kurzej pamięci pokładał. Zanim zdążysz wiedzę obmierzłą posiąść, 
już sama z głowy twej babskiej, jak ta wódka na mrozie, wywietrzeje. A tak — i wilk będzie 
syty, i owca cała.
Wymawiając słowo: wilk, wójt władzę odnośną w całej okazałości sobie przypomniał, a 
przy słowie: owca — żonę po głowie jej babskiej pogłaskał zachęcająco.
— I sama wiem o tym, że mi to z głowy wywietrzeje. Wiem o tym, ale ukoić się nie mogę, 
bo mi tych ludzi żal, co ich na ulicy spotkam, tych ludzi mi żal i żal! — zawołała wójtowa i 
załamawszy dłonie, rozpłakała się nagle jakimś długo tajonym a spodziewanym od dawna dla 
oczu własnych płaczem.
Wójt uspokajał ją, jak umiał, słowa pociechy przeplatając gęsto wspomnieniem 
zwierzchności, aby w ten sposób żonę rozpłakaną tym pewniej ugłaskać i złagodzić.
Nic jednak nie pomagało. Płacz wójtowej wzrastał żałośnie z każdym słowem, które wójt z 
duszy dla niej ku pocieszę, jako niespodziankę trafną, wygarniał.
Wszakże w chwili, gdy wójt w poczuciu bezsilności stracił już wszelką nadzieję na 
uciszenie coraz głośniej zawodzącej małżonki, ta ostatnia sama nagle nacichła i stanik, 
dygotem płaczu przymięty, czujnym dotykiem dłoni odprasowała.
— Skończyła — pomyślał wójt i uczuł, że wywołany żoninym płaczem smutek i w nim się 
jednocześnie z jej uciszeniem skończył.
Wójtowa podniosła ku niemu szeroko rozwarte i od płaczu jeszcze połyskliwe oczy.
— A może w ten właśnie sposób wiedźmy na świecie się mnożą? — spytała trwożnie 
głosem, od łez zachłyśniętym.
— W inny one sposób się mnożą! — odparł wójt i machnął dłonią dla okazania pogardy 
owemu sposobowi.
— Nic mi złego wiedźma nie zrobi? — spytała jeszcze na wszelki przypadek wójtowa.
— Co tam jej na tobie zależy! — pocieszał ją wójt, jak znawca i bywalec, który, osobiście 
pokosztowawszy zakazanego owocu, durnemu młodzikowi płonnych obaw oszczędza i 
ujmuje.
— A kochasz–że ją jeszcze? — szepnęła wójtowa.
— Już nam i w drogę pora — odrzekł wójt wymijająco. Wójtowa ubrała się strojniej niż na 
co dzień i bicze korali, których dobraną a gładką czerwienią szyję białą wzgórzyście 
przesłoniła, aż podzwaniały zgiełkliwie przy każdym jej stąpnięciu.
Nadała przy tym swej twarzy wyraz tak dziwny i uroczysty, że wójt co chwila się jej 
przyglądał, aby stwierdzić, czy poniechała już tego wyrazu.
Wójtowa wszakże poniechać go jakoś nie zamierzała.
Przy pierwszych gwiazdach zbliżyli się oboje do chaty Jędrzejowej, która już na nich w 
progu czekała.
— Spieszmy się! — szepnęła i owinąwszy się w chustę, wyprzedziła ich, aby drogę do 
mieszkania wiedźmy wskazywać.
Wiedźma mieszkała daleko, za wsią, na skraju lasu, w lepiance.
Las nagi i ośnieżony bielił się i połyskiwał gromadami drobiazgowo skrzącego się szronu, 
a lepianka wiedźmy, od śniegu garbata, przez zygzakowate szczeliny sczerniałych i 
popękanych w rozmaitych kierunkach drzwiczek tliła się światłem, które w tych samych 
kierunkach snuło swe nici złote, a czasem samotnie czerwonawym paciorem migotało w 
przyćmieniu szpary drzewnej.
Jędrzejowa drzwiczki rozwarła i weszła do wnętrza, zniżywszy się tak, jakby do kurnika 
wchodziła.
Wójt i wójtowa w ślad za nią weszli w milczeniu.
Wnętrze lepianki bogatsze się o wiele okazało niźli jej pozór zewnętrzny.
Na ścianie, drzwiom przeciwstawnej, wisiał dywan misternie pstrokaty, jako te strome 
klomby, widzianych przelotem, a sztachetami w migotliwe pasy pociętych dla oka ogrodów.
Pod nim leżała właśnie wiedźma na tapczanie, okrytym chustą turecką, w zawiłe wzory, 
podobne do złotych a stokroć ze sobą pogmatwanych ósemek, które tłem amarantowym 
nieustannie przeświecając, zdawały się to ogasać i niknąć, to odzłacać się na nowo i obecność 
swą niepochwytną  po dawnemu oczom narzucać.
W nogach wiedźmy poruszył się kot czarny, zwinięty w kłębek i nieruchomy, niby mufka, 
w której w miejscu niespodzianym jarzyły się dwa płaskie szmaragdy, mieniąc się  od czasu 
do czasu w tejże wielkości szlifujące się na oślep rubiny.
Łopaty, której wójt ukradkiem poszukiwał, nie było nigdzie.
Natomiast w jednym z zakątków smuklił się świecznik kilkoramienny, którego najeżone w 
jednym kierunku płomyki, wydzielając duszny i drętwy zapach sztywnego wosku, ślepiły się 
w przejrzystych, jak znaki wodne, kołach bramującego je strumieniście powietrza i czasem 
nieruchomiały, haftując i stebnując swe złote ulistwienie na tle ściany, czarną oponą 
obciągniętej .
W drugim kącie stał wysoki, na kształt pnia, i skórą cielęcą obity kufer gdański, do połowy 
przesłonięty serwetą, nierozwikłanie kwiecistą i wizerunkami niewiadomych kształtów 
zwierzęcych, jak spichrz przedpotopowy , przeładowaną.
Na tym kufrze odbrzaskiem przeciwległego świecznika, niby okuciem doraźnym , 
połyskiwały kanty hebanowych szkatuł, poustawianych w bezładzie, brużdżącym twardemu 
ograniczeniu ich kwadratowych powierzchni.
Nad kufrem tkwiło, dłużąc się  ku niskiemu pułapowi, zwierciadło wąskie i strzeliste, w 
którym przygodny pocisk światła zawisnął luzem, niby strzęp złoty, w próżni, poza nim 
ukrytej, zawieruszony i tyleż samemu zwierciadłu, co i owej próżni przynależny.
Wiedźma, zapewne mozołem przedzgonnym utrudzona, rozpostarła się bezsilnie wzdłuż 
tapczanu z palcami na kształt szczypców pustych sterczącymi ponad piersią, okrytą zielonym 
w czarne kwiaty łachmanem.
Zdawało się, iż ta zieleń i te kwiaty czarne osypały się z niej przed chwilą, niby z gałęzi 
potwornej, co — ogołocona — najeżyła teraz swą kościstą i sękowatą rosochę .
Twarz jej zmalała od męki i wklęsła, a, znikliwie bielejąc na poduszce , uwypuklała się 
jeno chwilami, jak owe desenie sekretne, w ten sposób naszkicowane, że od jednej strony 
jawią się z wolna, a od drugiej giną z oczu pośpiesznie.
Śmierć ją tak dla siebie szkicowała, chcąc, widać, dokładnie nauczyć się kształtu tej 
twarzy, zanim ją na własność bezpożyteczną posiędzie.
Wójt spojrzał w tę twarz i zdjął jednocześnie czapkę, niby ślepiec, na niewidziane o coś 
prośbujący .
Wójtowa przyparła się plecami do najbliższej ściany i rzęsy oszronione palcami 
osmyknęła .
Wiedźma leżała bez ruchu. Może nie zauważyła wchodzących, a może sił jej zbrakło, aby 
uwagę jakąkolwiek okazać. Jędrzejowa pośpiesznie zbliżyła się do niej.
— Przyszło? — spytała porozumiewawczo, chustę w obręb pod brodą ściślej zakładając.
Wiedźma w odpowiedzi palce skurczone rozpostarła, korzystając zapewne z byle jakich 
odruchów, których wysiłek rozmijał się z celem zamierzonym, a których niestosowność 
przykuwała uwagę obecnych.
— Przyszło — wyszeptała wreszcie, poruszając wargami częściej, niźli słowa tego 
wymagały.
Oczy jej, niby obcęgami podważane, zakrzątnęły się w orbitach i, z kilkakrotnym 
przestankiem zdążając ku Jędrzejowej, zastygły na osiągniętym z trudem czatowisku .
— Nie podołasz konaniu? — spytała znów Jędrzejowa.
— Nie podołam — odparła wiedźma głośniej i męka w jej nijakiej od bólu twarzy ożywiła 
się nagle i uczłowieczyła w swym bardziej określonym wyrazie.
— Wójtowa przyszła do ciebie — szepnęła Jędrzejowa. — Wiedzę twoją chce przejąć i 
mąk cię zbytecznych pozbawić.
Wiedźma oczy z miejsca, na którym zastygły, przeniosła dalej — ku wójtowej, która, 
wzrok ich na sobie poczuwszy, oddzieliła się od ściany i krok niepewny ku tym oczom na 
oślep zrobiła, jak zwierz, co z kryjówki wypłoszony, w stronę niebezpieczeństwa, jako 
najpierw postrzeżoną, zdąża.
Wstrząśnięte na jej szyi korale wydały dźwięk rozmaity, jak bulgotanie dalekiego 
strumienia.
— Idź i zbądź co prędzej kłopotu! — szepnął wójt i nogę, ku żonie dla szeptu przysuniętą, 
cofnął z powrotem.
— Zbędę — odrzekła wójtowa, rozszerzając nozdrza i kurczowo zaciskając pięście, ale się 
z miejsca nie poruszyła.
Wiedźma na wójta spojrzała.
— Przyszedłeś, sokoliku błędny? — rzekła, ocierając czoło dłonią kościstą, która 
przylgnąć do czoła nie mogła. — Za późno przychodzisz! Już nie mogę potańczyć z tobą po 
dawnemu, bo mię śmierć za chwilę do tańca weźmie, jako ja ciebie brałam.
— A któż by tam w takiej chwili o tańcu myślał! — odparł wójt uprzejmie, aby mniemany 
kłopot wiedźmy usunąć.
— Nie do tańca on stworzony! — wtrąciła wójtowa głosem drżącym i od pośpiechu 
zdyszanym.
— Do śmierci on stworzony, jeno lepiej do niej niźli ja dopasowany — odrzekła wiedźma.
— Nie turbuj się, nie turbuj! — pocieszyła ją Jędrzejowa. — I ty się do niej za małą chwilę 
dopasujesz.
— I do śmierci, i do miłości lepiej ode mnie dopasowany, bo to jedno z drugim w parze 
chodzi — ciągnęła wiedźma. — A ja i w jednym, i w drugim na jednaką trafiłam 
przeszkodę… Trudno mi było bez sposobów tajemnych miłości zdobywać, i trudno mi bez 
pomocy postronnej skonać.
Wiedźma znowu spojrzała na wójtową.
— Postronna twoja pomoc, postronna! — rzekła, odgrażając się nagłym błyskiem w 
oczach.
— Postronna, ale samochcąca  — odparła wójtowa tak dumnie, że wójt się tą dumą 
niespodzianą nieokreślenie zatrwożył.
— Będzie mnie twój mąż kochał dopóty, dopóki tchu ostatniego w ten świat pozostały nie 
wyzionę! — szepnęła wiedźma. — A jak wyzionę, bierz go po mnie i czaruj!
— Nie po tobie, bo mój był pierwej niźli twój! — odrzekła wójtowa i szyję ku wiedźmie, 
jak zagniewany łabędź, wydłużyła.
— Twój był jeno po twojemu, a mój — po mojemu. Nie wiadomo, czyj bardziej, a czyj 
mniej! — odparła wiedźma i uśmiechem wykrzywiła wargi. — A nie lękasz–że się mojej 
wiedzy, łabędko przepiórczata ?
Wójtowa męża ku wiedźmie drżącą dłonią popchnęła.
— Powiedz jej, że nie lękam się! — szepnęła gardłem zdławionym.
— Nie lęka się moja żona twojej wiedzy — powtórzył posłusznie wójt, który od pewnego 
czasu czuł się niby to cielę na targu, co samo nic nie czyniąc, zgiełk kupujących obecnością 
swoją wywołuje.
— Powiedz, że jej nie kochasz! — szepnęła wójtowa i z lękiem spojrzała na męża.
— Milcz! — zawołała wiedźma. — Milcz, bo tak w oczach twej żony spotwornieję, że 
mnie śmierć żadna z tych oczu przyjąć nie zechce.
— To pewno, że już lepiej przemilczę — odpowiedział wójt i, westchnąwszy, pomyślał: 
„Widać nie lubczyk, jeno sam duryj teraz się we mnie kotłuje.”
— Nie krzywdź siebie i innych przed śmiercią! — rzekła napominawczo Jędrzejowa. — 
Przygotuj się do niej, bo i ona do ciebie chce się przygotować… Nie płosz jej słowami 
zuchwałymi, jeno powiedz teraz wszystko,
(BRAK KILKU STRON RĘKOPISU)
z koszykiem jagód nikczemnych… Nie chcę przebaczeniem Jego rany mojej wytrwałej 
lekować , bo ona jedna umie na ziemi matkę mi zastąpić… I zastępuje, bo bardzo z nią 
spokrewniona… A od ludzkiej kary usunęłam się, jako od strawy zbyt lichej, która męki 
mojej nasycić by nie zdołała, jeno by ranę moją, na nice odwróciwszy, odmieniła nie do 
poznania.
Wójtowa teraz dopiero dostrzegła w wiedźmie majestat tajemny, który dotąd uszedł uwagi 
jej czarnych a wylękłych oczu, a który obudził w niej niezrozumiałe dla niej samej obawy…
Cofnęła się ku mężowi i oczy spuściła.
— Kochasz–że ją jeszcze? — spytała szeptem ledwo pochwytnym. Wiedźma ten szept z 
ciszy jego własnej uchem czujnym wyłowiła.
— Milcz, jakom ci rzekła! — zawołała rozkazująco. — Lubczyk… — zaczął wójt i 
zamilkł, folgując własnemu zakłopotaniu.
— Lubczyku mi na tamtym świecie zabraknie! — szepnęła wiedźma, na wójta poglądając, 
lecz głos jej urwał się i zapodział w wargach, nagle znieruchomionych.
Ręce jęły przebierać palcami, jakby pragnąc się ich dorachować lub stwierdzić ich 
znieczuloną obecność.
— Znów przyszło? — spytała Jędrzejowa. Wiedźma kiwnęła głową na znak, że przyszło…
— Nie podołasz? — spytała znów Jędrzejowa.
— Nie podołam — odparła wiedźma.
Jędrzejowa spojrzała na wójtową i nic nie rzekła.
Wójtowa zrozumiała to spojrzenie i ze stanowczością niespodzianą zbliżyła się do 
wiedźmy.
Zdawało się, że nie było jej dotąd w izbie i że teraz dopiero zjawiła się — nagła i 
nieunikniona .
— Nie lękam się twej wiedzy! — szepnęła. — Mów, póki słucham jeszcze!
Wójt zauważył w niej teraz to samo przymglenie oczu i to samo ust rozchylenie, które już 
widział wówczas, gdy mu o możności czarowania bezładnie prawiła. Tym razem jednak w 
twarzy wójtowej grało coś jeszcze nieugiętego i surowego nawet, czego wójt określić, ani 
rozpoznać nie umiał.
— Póki słucham jeszcze! — powtórzyła, przechylając się w kibici nad wiedźmą i 
pobrzękując zwisłymi u szyi koralami. Lecz jednocześnie z tym koralowym pobrzękiem 
zadzwoniła drobnymi zębami, niby na alarm niewiadomy a misterny, i wzrok na koralach 
własnych zatrzymała, jakby się stały dla niej obecnie jakąś strojną a jedyną ucieczką.
Wiedźma za te korale dłonią się uczepiła, aby sobie podpory jakiejkolwiek użyczyć, i 
zaczęła szeptać żarliwie i pośpiesznie słowa, nikomu prócz wójtowej niedostępne.
Wójtowa zadrżała, niby struna, po której smykiem potwornym prowadzono bezkarnie.
Wiedźma wrogo jej czyniła swe zwierzenia, i wrogo jej słuchała wójtowa, dreszczem co 
chwila wstrząsana, a dreszcz ten wiedźmie udzielał się odruchowo, jak podryg ukąszonego 
przypiętemu doń wężowi.
Dwa nienawistne sobie ciała zetknęły się na niepochwytnym pograniczu, a dwa 
nienawistne sobie oddechy zmieszały się nawzajem.
Wójt zaniepokoił się na swym miejscu, wyczekując niecierpliwie końca.
— Czego się tylko dla zwierzchności nie robi? — pomyślał, rozrzewniając się i 
rozgrzeszając tą myślą duszę skotłowaną. — A ona nie tylko nic nie wie o naszych ofiarach, 
lecz na domiar sam człek stara się o to, aby się czasami nie dowiedziała!
Upragniony przez wójta koniec nastał wreszcie, niby godzina, nie wiadomo — która…
Wiedźma, wyszeptawszy się do woli, zamilkła i odpadła od wójtowej, jak pijawka, krwi 
zepsutej syta.
Wójtowa odskoczyła i tyłem, wzroku jeszcze od wiedźmy nie odrywając, przysunęła się do 
męża, jak do spodziewanego oparcia.
Uchem ku wiedźmie podana, zdawała się wciąż nasłuchiwać jej szeptu, niby turkotu kół 
dalekich, a potem — nagle w oczy wójtowi lękliwie i ciekawie zajrzała.
— To i już? — spytał wójt, skracając widocznie jakieś dłuższe, a obaw pełne pytanie.
— Już — odrzekła wójtowa niemal pieszczotliwie i dłonią z lekka ręki jego dotknęła, 
jakby pragnąc tę rękę kosmatą oswoić lub sprawdzić na niej tożsamość swego dotyku.
— Już! — ozwała się wiedźma. — Już ona teraz dziedzictwo moje w sobie nosi, jak ta 
ryba, co pierścień złoty połknęła.  I jeno dusza młoda w nóżkach się jej białych niecierpliwi, 
ostatniego tchnienia mego wyczekując.
— Czas mam, więc czekać potrafię! — wycedziła wójtowa przez zęby, tak szczelnie 
zaciśnięte, jakby je na klucz rdzawy zamknąć chciała. — Czekam tak samo, jak i ty — nie 
inaczej. Obydwie czekamy.
— Obydwie — potwierdziła wiedźma.
Wójtowi w tej chwili właśnie zaroiło się we łbie mętne a szalejące jeszcze wspomnienie 
tańca z ciałem, które oto do konania się nagliło…
I w chwili, kiedy wójt natrętne wspomnienie taneczne bezwiednym ruchem rąk, jak zmorę, 
odtrącił, wyciągnęły się ku niemu łapczywie dłonie wiedźmy i szperając w powietrzu, 
spotkały się i splotły z jego dłońmi, zanim cofnąć je zdążył.
— Wstać mi dopomóż! — szepnęła. — Ostatnia to posługa twoja, tancerzu zapóźniony !
Wójt pociągnął za ręce, jak za badyle chwastu spróchniałego.
Wiedźma zwlekła się z tapczana.
Usunął się wówczas od niej, jak od jaru, napotkanego w drodze. A ona postała chwilę, siły 
przedostatnie skrzętnie ciułając i ostatnią bezsenność rozniecając w sobie żarliwie.
Na jej zmurszałych od męki policzkach, niby na zgliszczach niedogasłych, zażegły  się z 
wolna wypieki plamiste z odkreślonymi na nich zmarszczkami bezładnie pomiętej poduszki.
Barwiła się raz jeszcze i trwaliła  na skraju uchodzącego życia.
— Zapomniałam, zapomniałam! — szepnęła, wskazując zwierciadło. — Zajrzeć tam — 
przed śmiercią zapomniałam!
Uśmiechnęła się do własnej zapominawczości i krokiem za dużym, nie dostosowanym do 
odległości wskazanej mety, niby w daleką wybrawszy się wędrówkę, pobrnęła niedołężnie ku 
zwierciadłu.
Dowędrowała wreszcie i zajrzała w jego głębinę. Wypieki na jej policzkach zatliły się 
wyraźniej, sztucznie brukając twarz niedobranym do jej bladości różem, a sękate ręce 
pokwapiły się ku zwierciadłu, chcąc się przedostać do samego wnętrza jego ułudnie rozwartej 
alkowy, lecz pokurczyły się tuż u wnijścia, w tym miejscu, gdzie się właśnie nieobecność 
drzwi wszelakich zaczynała…
— Bóg! — szepnęła wiedźma, oczyma dowiadując się o tym, o czym obecni powiadomić 
swych oczu nie mogli. — Zamiast matki — Bóg w zwierciadle! O! 
(BRAK KILKU STRON RĘKOPISU)
Oczy jej, źrenicą i białkiem usilnie wezbrane, zatoczyły po izbie krąg niewiadomy , a tak 
wszystko po drodze na niewidziane zagarniający, że każde z obecnych poczuło się w tym 
kręgu, niby w miejscu, którego dotąd jeszcze w izbie nie było…
Jędrzejowa spojrzała w te oczy.
— Raz jeszcze — szepnęła niemal modlitewnie — raz jeszcze oczyma tymi świat na 
odchodnem ogląda, ale go już nie poznaje, bo tak się jej odmienił, że nie mogłaby dłużej w 
nim przebywać.
Wójt zadrżał nagle. Wydało mu się, że w tym świecie odmienionym wraz z wiedźmą teraz 
przebywa, czarami z nią jeszcze związany.
Z piersi wiedźmy dobyło się rzężenie tak ciche i dalekie, niby obojętny jej ciału brzęk 
złapanego komara. A brzęk ten wystarczył, aby odąć z lekka jej wargi, które jednocześnie 
duszę wyzionęły.
Jędrzejowa chustę z głowy zrzuciwszy, przesłoniła nią zwierciadło.
— Tak lepiej będzie… — szepnęła i poduszkę, zdjętą z tapczana, zmarłej pod głowę 
podesłała.
— Tak lepiej będzie — powtórzyła i zamilkła.
W lepiance nastała cisza, a wśród tej ciszy nagłe czyhanie przedmiotów martwych na 
upodobnienie się im żywego ciała ludzkiego, które tu przed chwilą jeszcze panowało.
Wszystkie sprzęty izdebki zdawały się rozpoznawać i tajemnej pewności siebie nabierać. 
Dywan na ścianie wzmógł swoją pstrokatość i napuszył swe klomby wełniane. Chusta turecka 
pomnożyła liczbę złotych ósemek. Szkatuły hebanowe zwiększyły objętość i wygodniej 
rozparły się na kufrze gdańskim, który pośpiesznie urósł w oczach obecnych. Kwiecista 
serweta, kufer ów przesłaniająca, uwypukliła prześlepione dotąd kształty zwierząt 
nieznanych, roztasowując je kabalistycznie  po swojemu, jakby znużona ich 
dotychczasowym układem. I gdy świecznik, niby na palcach dla rozejrzenia się po izbie 
wspięty, wyżej, zda się, uniósł swe światło kilkoramienne, kot czarny, na tapczanie dotąd 
znieruchomiony, zeskoczył nagle na ziemię i grzbiet najeżywszy, bokiem do martwej 
wiedźmy się przysunął, aby u nóg jej polec  w miejscu, które zapewne w jego rubinowych 
teraz ślepiach odpowiadało opuszczonemu przed chwilą stanowisku na tapczanie, jakby chciał 
w ten sposób zmianie, którą zwęszył, dawny pozór przywrócić.
— Wierności dochowuje — szepnął wójt, kota oczyma wskazując, i pomyślał, że zapewne 
czary, zadane mu przez wiedźmę, wraz z nią na tamten świat się przeniosły.
Wójtowa, brwi marszcząc, na ciało spojrzała.
— Nawet pomodlić się za nią nie można — rzekła z gniewnym a świadomym swej 
słuszności przerażeniem, jakoby wyrzut zmarłej czyniła za to, że modlitwą obdarzyć jej nie 
może.
— Można! — pochwyciła Jędrzejowa. — Do dom wracajcie, a ja się za nią jako tako 
pomodlę. Zawiniłam przeciwko niej, żem nie chciała jej wiedzą duszy własnej zatroskać, a i 
przeciw tobie zgrzeszyłam, żem brzemię tej wiedzy na głowę twoją zepchnęła.
— A czemuż nie na własną? — spytała trwożnie wójtowa, którą teraz dopiero zdziwiła 
dawniejsza namowa Jędrzejowej.
— Nie mogłam! — odparła Jędrzejowa. — Sił zbrakło. Syna się bałam, że gdy podrośnie, 
matkę rodzoną za to potępi, albo wyrzut jaki dozgonny uczyni. Nie znam go jeszcze, więc nie 
wiem, jakimi oczyma na to by popatrzył? Lecz siebie znam i wiem, że wiedzę taką 
zdobywszy, a nuż nie oparłabym się pokusie, bo opierać się nie umiem, dlatego też syna 
mam… A ty się oprzesz, boś płochliwa i jak sarna od grzechu w bok uskoczysz.
Wójtowa o korale dłoń zagrzaną ochłodziła.
— Mogłażeś innym sposobem czary odegnać? — spytała podejrzliwie.
— Spróbować mogłam — odrzekła Jędrzejowa — ale i tego nie chciałam.
Wójt ręką machnął, jakby żalowi niewczesnemu na pożegnanie.
— Czemu? — spytała wójtowa.
— Pewno bardziej o tę grzeszną niźli o ciebie strojną się troskałam. Śmierć jej była 
potrzebna i tę potrzebę czułam tak, jak czasem brak chleba czarnego w chałupie. Chciałam jej 
twymi rękami jałmużnę podać ostatnią. Głód śmierci jej doskwierał, nakarmić ją chciałam, bo 
znam głód wszelaki. Wiem, że ty, choć narowna i niespodziana, ale dobra i serdeczna, jeno 
mi się wydało, że i o złych pomyśleć należy. Przebacz zawczasu.
— Nie gniewam się za to na ciebie — rzekła wójtowa po namyśle.
— Do domu wracaj, a jutro przyjdę do ciebie — pocieszyła ją Jędrzejowa i twarz jej 
przybrała nagle obrzędowy wyraz wprawnej znachorki. — Wieczorem przyjdę i nauczę, jak 
się masz wiedzy nabytej pozbyć. Nauczę, jak tę wiedzę zamówić i na błota odrzucić, i na 
trzciny zwiać, i na głębokie wody posłać. Na wodzie ją potopisz, na ogniu popalisz, 
siekierami porąbiesz, nożem pokłujesz, a potem Imienia Jezusowego wezwiesz. Sam Jezus 
nie przyjdzie, a Imię Jego przyjdzie. I przyjście tego Imienia śpiewne będzie, i posłyszysz je, i 
poznasz. A na dźwięk tego Imienia kolano wszelkie upadnie: niebieskie, ziemskie, 
piekielne.  A gdy upadnie niebieskie — uśmiechniesz się, a gdy ziemskie — westchniesz, a 
gdy piekielne — spłoszysz się i w popłochu onym wszelka wiedza ciebie opuści. Idź do 
domu, idź! Jutro wieczorem przyjdę.
— W swojej sprawie chcę jeszcze słowo powiedzieć — rzekł wójt, który uczuł nagle, że i 
osobę jego, i sprawę główną zaniedbano, a właściwie przemilczano. — Jak to z tymi czarami 
teraz będzie? Chyba już i znaku po nich nie ma?
— Ani znaku, ani śladu nie ma! — rzekła Jędrzejowa i, wskazując ciało, dodała:
— Nic nie ma, prócz ciała.
Wójt doznał takiego wrażenia, jakby mu kołtun wybujały z głowy spadł niespodzianie.
— Chwała Bogu! — szepnął. — Raźniej i swobodniej będzie człekowi na świecie bez tego 
brzemienia.
Wójtowa pierwsza wysunęła się z lepianki. Wójt za nią pośpieszył.
Na dworzu już będąc, usłyszeli śpiewną a szybką gawędę Jędrzejowej. Może modliła się 
głośno, a może sama ze sobą tak gawędziła, bo zawsze miała i sobie, i innym zbyt wiele do 
powiedzenia, i każdy, od niej odchodząc, czuł, że czegoś mu jeszcze domówić nie zdążyła.
Wójt gnał co sił. Wójtowa za nim noga w nogę, jak na mustrze, kroczyła.
Barwiste a nieodczepnie w oczach pozostałe wspomnienie pstrokatego wnętrza lepianki 
nikłym widmem dywanu przesłaniało im białość śniegu, który w księżycu, jak dzień 
pochmurny, majaczył.
Wójt najczęściej ten dywan właśnie widywał, a wójtowa — serwetę.
— Czujesz wiedzę? — spytał nagle wójt i na żonę się, idąc, obejrzał.
— Czuję — odparła wójtowa i przyśpieszyła kroku.
— Trawi cię, czy jeno łechce? — spytał znowu wójt i też przyśpieszył kroku, przesadzając 
przy tym garb śniegowy, który na drodze mu się napuszył.
— Dotąd łechtała, a teraz to już i trawić po swojemu zaczyna — rzekła wójtowa i 
przystanęła.
— Stłum! — poradził mężnie wójt i też przystanął.
— Boję się tłumić, bo nie znam się na tym. Do jutra wolę zaczekać, aż Jędrzejowa 
przyjdzie — odpowiedziała wójtowa i w dalszą drogę ruszyła.
— Gdyby na mnie taka wiedza trafiła, razem ze śliną na ten śnieg bym ją wypluł, albo 
razem z butami zzuł i precz na śmietnik wyrzucił! — zawołał wójt z mocą i też w dalszą 
drogę ruszył.
— Sam tego chciałeś — odezwała się spokojnie wójtowa.
— Sam? — obruszył się wójt i dał większy niż zazwyczaj krok naprzód.
— Sam — powtórzyła jeszcze spokojniej wójtowa.
— Nigdy ja sam niczego nie chcę, jeno zawsze z tobą na współkę. I tym razem współka 
była, więc się jej nie wyrzekaj — odparł wójt i splunął na stronę.
Wójtowa nic nie odpowiedziała.
— Bardzo cię wzięło? — spytał wójt po chwili milczenia.
— Jużci, że wzięło! — zagadnęła szybko wójtowa, jakby tego właśnie pytania 
wyczekując. — Niby nic, a jednak możność czarowania już w sobie od niechcenia noszę i 
jeno do Boga się modlę, aby ludzi niewinnych po drodze gdzie nie wypatrzeć. A najbardziej 
bym znajomych spotkać teraz nie chciała.
Wchodzili właśnie do chaty.
Wójt po izbie się rozejrzał, jakby po raz pierwszy w życiu samego siebie odwiedził.
Uśmiechnął się, stwierdziwszy, iż wszystko zastał w porządku należytym i na dawnym 
miejscu.
Na widok znajomego ładu sprzętów domowych dusza wójtowska rozpogodziła się i 
pogrążyła w tym ładzie, niby w kąpieli ciepłej a niezbędnej.
— Dobrze tu i spokojnie! — rzekł wójt z dumą gospodarza, który w każdym przedmiocie 
dojrzały owoc pracy własnej widzi.
Wójtowa zadumana siadła w milczeniu na zydlu, a wójt tymczasem do okna się zbliżył i 
spojrzał w świat księżycem objęty.
I znowu uwagę jego zwróciło wzgórze nagromadzonego pod oknem śniegu ze śladem 
stopy ludzkiej na uboczu. Światło izdebne, jak dawniej, rozwidniało sztucznym poblaskiem tę 
samą połać śniegu, nadając jej alkierzową względem całości ustronność. W zagłębieniu od 
obcasa tkwił po dawnemu patyk, w dziurawą i niecałą czapkę zuchowato wystrojony.
Tego rodzaju patyki tak się czasem zżyć i zrosnąć z miejscem potrafią, że żadnemu 
przechodniowi myśl do głowy nie przyjdzie, aby je ze stanowiska zajętego wykoleić.
Zdarza się wprawdzie, że nieproszony łobuz–urwipołeć pociskiem kamienia czapkę z nich 
strąci, nie tyle nawet dla zabawy, ile po prostu dlatego, że ujrzawszy w śniegu kamień, który 
go korci, nie wie, do jakiego użytku mógłby ów kamień naprędce zastosować. Ale i to się 
rzadko zdarza, bo najczęściej taki urwipołeć patykowi owemu raczej niespodzianego 
łachmana ze swego przyodziewku jeszcze dorzuci, niżeli starego ujmie.
I bywa tak, że tego rodzaju patyki dopiero roztopy wiosenne pozbawiają i stroju, i 
stanowiska.
Wójt spojrzał na ten patyk i mimo woli doznał takiej radości, jakby ojca rodzonego po 
długiej rozłące do serca przycisnął.
Przeniósł wzrok z patyka na żonę, przeciągnął się rozłożyście i ziewnął od nadmiaru 
błogości.
— Żadna mię siła teraz już do tańca po polach śnieżnych nie zmusi! — rzekł z 
gruntownym poczuciem odzyskanej swobody i przypomniawszy sobie ów taniec, grzeszne 
oczy winowajcy na małżonkę w milczeniu wyraczył.
— Brzydka ona była — rzekła wójtowa, krzywiąc się i zydel z jednego miejsca na drugie 
opodal przesuwając.
— Nie żyje, więc już nawet i nie brzydka. Nie ma jej, ot co! — zawołał wójt tryumfująco i 
palec ku górze wzniesiony, niby skarb odzyskany, żonie pokazał.
Wójtowa przez chwilę na ów palec bezwiednie patrzyła.
— Jeszcze nam po niej wiedza przeklęta została — szepnęła wreszcie, uporczywie do oczu 
mężowskich zaglądając.
— Kpię sobie z wiedzy wszelakiej! — zawołał wójt i poweselał nagle. — Teraz ja — pan i 
wolno mi kpić i o drogę nikogo nie pytać! Co zechcę — to zrobię, a czego nie zrobię — tego i 
chcieć nie będę!
A zachciało się właśnie ni stąd, ni zowąd wójtowi sprawdzić naocznie, co za cudła 
nadprzyrodzone żona jego na śmiech odzyskanemu mężowi zmajdrować  teraz potrafi.
Dopóty go ta zachcianka korciła, dopóki z izby nie wybiegł i z łopatą w ręku nie powrócił. 
Dwie miał łopaty — starą i nową. Nową wybrał, białą jeszcze i świeżym drzewem, niby 
bielizna wyprana, pachnącą.
Wójtowa na widok łopaty poruszyła się niespokojnie na zydlu i zarumieniła po uszy.
— Spróbuj! — zawołał wójt i łopatę podał pochyło, jak dojazdy.
— Czego mam spróbować? — spytała wójtowa, udając, że nie rozumie skierowanych ku 
niej zamiarów i powstawszy z zydla, usunęła się od wręczanej natrętnie łopaty.
— Niby to nie wiesz, czego masz spróbować? — odrzekł wójt, zapalczywie mrużąc lewe 
oko. — Zawsze domyślna, a teraz o północy w owczą skórę chce się przede mną wystroić! Ot 
— przekonać się pragnę, czy nie zapowietrzysz  na łopacie, czy nie zapowietrzysz?
Widać wójt dotąd jeszcze w duszy resztkę wygasłego szału dopiastowywał.
— A któż to widział, aby sama wójtowa, na łopacie zapowietrzona, jeździła? — żachnęła 
się boleśnie dotknięta małżonka, uczuwszy się nagle — samą wójtową.
— Nikt nie widział, jeno ja właśnie chcę widzieć! — nastawał wójt. — Spróbować nie 
zawadzi. Prócz mnie i ciebie żadnej innej zwierzchności w izbie, chwała Bogu, nie ma. Poza 
izbę nie wyfruniesz. Sam ci tego zakazuję. Mało–wiele pofiglujesz od niechcenia w izbie, 
pułapu jeno głową czy łopatą tykając, i zaprzestaniesz, a ja tymczasem popatrzę. Jakem wójt, 
chce mi się żonę własną choć raz na łopacie dla uciechy mojej mężowskiej zobaczyć!
— Nie będę wiedzy nabytej do łopaty bezrozumnej na śmiech ludziom stosowała — 
odparła wójtowa, wzruszając ramionami tak szybko i często, że aż mówić sobie samej co 
chwila przeszkadzała. — Znajdę lepsze dla niej zastosowanie.
— Nie znajdziesz! — zaprzeczył wójt, byle żonie zaprzeczyć.
— Znajdę! — zawołała wójtowa i nogą o ziemię tak mocno tupnęła, że bicze koralowe z 
szyi jej się zsunęły i musiała je dłonią jak falę wezbraną z jękiem podtrzymać.
— Tupnij raz jeszcze, a na łopatę wskocz! — upierał się wójt wesoło. — Dla mnie to zrób, 
bo mężem twoim jestem i wiem lepiej od ciebie, czego chcę i jakie mam potrzeby. A i sama 
rada byś sprawdzić, czy masz siłę tajemną, czy nie masz.
— A nie nabierzesz do mnie odrazy? — spytała nagle wójtowa, przekomarzając się jeszcze 
i dłonią twarz zawstydzoną osłaniając.
Wójt zgadł, że rada by sprawdzić, czy ma ona siłę, czy nie ma. A jeśli nawet i nie zgadł, w 
każdym razie myśl trafną żonie w czas podsunął.
— Nie nabiorę! — upewnił, ręką się od domniemanej odrazy odmachując. — Pośmieję się 
jeno i nacichnę. Raz kozie śmierć i raz wójtowi zabawa!  Nigdy się dotąd nie śmiałem, 
służbie pilnie oddany.
— Jakżeż ja mam to do ręki wziąć? — rzekła wójtowa i stroniąc od łopaty, jednocześnie 
dłoń po nią wyciągnęła.
— A bierz tak, jak zawsze — odpowiedział wójt i po raz setny łopatę podał.
Wójtowa ujęła łopatę w dłoń lewą, bo w prawej bicze korali, z szyi spadłych, trzymała.
— Cóż ja mam z tym teraz robić? — spytała wójtowa, bocząc się na łopatę tak, jakby po 
raz pierwszy w życiu sprzęt tak dziwny i niepojęty ujrzała.
— A cóż masz robić? Okracz i już! — rzekł wójt krótko i zwięźle.
— Jakże–ż ja to okraczę — rzekła wójtowa i głowę w ramionach od niedoszłego śmiechu 
dla przyzwoitości schowała, a jednocześnie, zanim wójt stwierdzić zdążył, okraczyła mu tuż 
popod nosem łopatę.
— Jakże–ż mam to do biegu teraz znaglić? — spytała bezradnie, rady zbawiennej od wójta 
wyczekując.
— Zawołaj: wio! — poradził wójt. — Każda kobyła wołanie takie zrozumie.
— Wio! — zawołała wójtowa i z przestrachem spojrzała na pułap. Łopata nie poruszyła 
się z miejsca.
Wójtowa zawstydziła się, a i wójt doznał zawodu na widok czynu nieudanego.
— Nie tak to łatwo, jak się zdaje — zauważył, w głowę się skrobiąc. —Widać chcesz, a 
łopata nie chce.
Wójtowa pogłaskała dłonią łopatę, jak konia, który stanął przed gankiem.
— Niech no ja tylko przypomnę sobie, jak to ona wówczas po niebie, niby zaraza 
rozkiełznana, grasowała! — rzekła cicho i zmrużyła oczy.
Wójt też oczy zmrużył, lecz przez zmrużone widział dokładnie, jak nozdrza wójtowej 
wzdęły się i rozzuchwaliły, a wargi zwilgotniały nagle i rozwarły się luźne a chciwe…
— O, tak, tak! — szeptał zachęcająco.
— Tak, tak! — powtarzała wójtowa, kurczowo ściskając łopatę, jakby dusiła szyję 
mdlejącego łabędzia…
— Teraz powiedz: wio! — poradził znowu wójt i otworzył oczy.
— Wio! — szepnęła wójtowa i biczami korali łopatę z brzękiem uderzyła.
Łopata i tym razem nie poruszyła się z miejsca.
Wójt posmutniał.
— Pewno ci się wiedza nabyta zmąciła jakoś we łbie, albo i po twojemu przeinaczyła — 
rzekł i głową własną, na myśli mając głowę żoniną, pokiwał.
— A może nawet nie wysłuchałaś jej należycie i zastosować teraz nie potrafisz. Mów, co 
ci wiedźma gadała?
— Trudno mi to opowiedzieć, bo słuchając, aż zawrotu głowy dostałam — tłumaczyła się 
wójtowa, oddając mężowi łopatę. — Straszno mi się zrobiło i sama już nie wiem, co mi 
wiedźma do ucha szeptała…
Wójt pomyślał, spojrzał na żonę i jeszcze raz pomyślał.
— Może to i lepiej — rzekł wreszcie z westchnieniem. — Kto wie, jakich głupstw — nie 
daj Boże — naspłodziłabyś  jeszcze, wiedzę taką naprawdę posiadając i tą wiedzą ludzi, po 
drodze spotkanych, trapiąc rozmaicie. Ani mnie, ani tobie wiedza taka nie przystała.
I nagle na twarzy wójta zjawił się dawny a zaniedbany od pewnego czasu —wyraz 
służbistego zastanowienia i statku. Zdawało się, iż sam siebie w tej chwili do wzięcia w 
posiadanie osoby swej własnej ośmiela i upoważnia. Uczuł, że po długim wykolejeniu wraca 
do zachwianego na ziemi stanowiska.
Wójt znowu stał się wójtem.
— Może to i lepiej — powtórzył głośniej, donioślejszą treść nadając tym samym wyrazom. 
— Co było, to minęło i wara mu nas niepokoić!
Wójtowa, patrząc na odrodzonego męża, odzyskała nagle zaniedbane w ostatnich czasach, 
a zapożyczone ongi od dwóch z dala widzianych panien ze dworu, ruchy, powabu pełne i 
przewłoki.
— Już i spać pora — rzekła, z dawną wprawą tych ruchów zażywając.
— Pora — potwierdził wójt.
I gdy wójtowa, stanik na piersi rozluźniając, do izby przyległej się udała, zdawać by się 
mogło, że aż dwie panny ze dworu, niezupełnie ze sobą pogodzone, do wnętrza izby, wójta 
wyprzedzając, wkroczyły.
Wójt w ślad za żoną podążył.

CZARNY KOZIOŁ

Na przednocku Walery Kiepas ujął ze czcią darowany mu przez córkę sędziego 
niedogodnie cienki ołówek i na kawałku szarego, spod zjedzonej przed chwilą kiełbasy, 
papieru nakreślił przy pijanym blasku powiewającego płomieniem łuczywa imię własne i 
nazwisko: Walery Kiepas.
Całość kreślił powoli i mozolnie, a każdą z osobna literę z nieobliczalną i niepochwytną 
dla siebie samego szybkością, jakby się bał, że mu się wymknie spod ołówka, zanim ją do 
papieru stępionym nieco ostrzem raz na zawsze przygwoździć zdąży.
Czuł bowiem, że o ile całość nagromadza się stopniowo i mitrężnie, o tyle litery 
poszczególne, gmatwając się skocznie i w oczach, i w pamięci, albo przychodzą od razu, albo 
nigdy.
Musiał ich tedy i dopilnować, i odpowiednio zaczaić się na nie, i wreszcie w chwili 
stosownej przyłapać.
Córka sędziego, szkoły w mieście świeżo ukończywszy, wróciła na stały pobyt do 
ojcowskiego domu i pewnego razu, podczas przechadzki zoczywszy z dala nie znanego jej 
jeszcze Kiepasa, oceniła go na oko jako pole szerokie dla swobodnego rozwoju jej zamiarów 
społecznych.
— Niech się zabierze do roboty! — rzekła dość surowo, ze szlachetnym oburzeniem w 
głosie i w ruchu zniecierpliwionych widokiem nieuka ramion. — Nic mu to nie zaszkodzi.
I rzeczywiście — nic to Kiepasowi nie zaszkodziło. Sam nie wiedząc jak i kiedy, posiadł 
mimo woli sztukę pisania i czytania i w nagrodę za pilność oraz pojętność otrzymał od córki 
sędziego długi i bardzo cienki ołówek, który w duszy kilkakroć do byliny w polu 
przyrównywał, a który co dzień na samym dnie jedynego kufra ukrywał tak, że co dzień dla 
wydobycia ołówka cały kufer musiał starannie przetrzebić.
Nakreśliwszy swe imię i nazwisko, odczytał głośno: Walery Kiepas, zdziwił się, jak to on 
sam na tym papierze wygląda i wyszedł z chałupy.
Chciał pogodę na jutro w niebiosach wyczytać.
Niebiosy pogodne były tak, że gwiazdy wyosobniały się w nich i każda z kolei po 
swojemu śpieszyła się oczom ukazać.
Kiepas spode łba spojrzał na chałupę sąsiednią, w której mieszkał Tomasz Gryz, człek 
uparty i nieużyty.
Z chałupy Gryza przeniósł wzrok na jedyną we wsi latarnię, która naprzeciw jego własnej 
chaty sterczała i sztucznym światłem zmierzchłe liście brzozy pobliskiej odbarwiała na 
zielono, złoty im odcień i blaszany pozór nadając.
Widno było w przejrzystym wnętrzu tej brzozy, niby w ołtarzu bocznym, gdy pierwsze 
świece skróconym płomykiem jarzyć się poczynają.
Córka sędziego, zamiarami społecznymi niestrudzenie powodowana, zmusiła ojca do 
ufundowania i zatkwienia owej latarni w tym właśnie, bezludnym nieco miejscu, w pobliżu 
chaty Kiepasa, może pragnąc bezwiednie uczcić w ten sposób pamięć pierwszego swego 
zwycięstwa społecznego nad ciemną duszą chłopa.
Kiepas nieraz chełpliwie doskwierał Gryzowi tą właśnie latarnią, jak gdyby jego 
wyłącznym stała się nabytkiem, a i Gryz, choć niechętnie, uważał ją, zda się, za nieodrodną 
własność Kiepasa.
Zresztą i chłopi we wsi nazywali ją zazwyczaj latarnią Kiepasową i chcąc określić miejsce, 
mówili: „Wedle latarni Kiepasowej” — albo: „Na prawo od latarni Kiepasowej”.
Nie mając innego, taki z niej dla siebie zrobili użytek.
Kiepas nie bez przyczyny ową latarnią oczy Gryzowi kłuł, chciał bowiem przed miesiącem 
jeszcze jedynaczkę Gryza poślubić, ale ten ostatni odmówił stanowczo i wyprawił córkę do 
miasta na wyrobek.
— Czemuś mi córkę sprzed nosa, jak te śmiecie zbyteczne, uprzątnął? — spytał Kiepas i 
nos pocierał.
— Bo chciałem — odpowiadał uparcie Gryz.
— A czemuś mi jej nie oddał, zamiast do miasta, jak owcę głupią, na kołowaciznę gnać? 
— mówił Kiepas z wyrzutem w głosie i krzywiąc gębę, przedrzeźniał w ten sposób nie 
samego Gryza, jeno duszę jego, która w oczach Kiepasa tak mniej więcej w tej chwili 
wyglądała.
— Bo nie chciałem — odpowiadał Gryz krótko i beznadziejnie . Wczoraj właśnie Kiepas 
Gryza na jarmarku spotkał. Gryz głaskał po grzbiecie kupionego przed chwilą kozła. Gryz był 
zadumany, a kozioł czarny.
— Kozła kupiłeś? — spytał Kiepas, uśmiechając się pogardliwie, bo ilekroć Gryza 
zaoczył, tylekroć już zawczasu pogardliwym się stawał.
— Kupiłem — odmruknął Gryz.
— Ileś dał? — zagabnął go ciekawie Kiepas. Gryz powiedział, ile dał.
Kiepas, zawczasu śmiech nagromadzając, wybuchnął nagle tak, aby Gryz zgodnie z 
rachubą śmiechu głupcem się poczuł. Nie zawiodła go ta rachuba. Gryz śmiechu posłuchał 
uważnie i głupcem się poczuł.
— Kupiłem — powtórzył — ale chętnie bym odsprzedał, bo mi już niepotrzebny.
— Mnie odprzedaj! — zawołał Kiepas i okiem mrugnął.
Gryz spojrzał w to oko i na wszelki wypadek odpowiedź, milcząc, odroczył.
— Pożałowałeś mi córki, więc kozła przynajmniej nie poskąp! — napraszał się Kiepas i 
kozła nogą w brzuch łagodnie uderzył.
Kozioł ożywił się i spojrzał w przeciwną stronę.
— Nie odprzedam! — postanowił nagle Gryz.
— Czemu? — spytał Kiepas, żal udając.
— Bo nie chcę — odparł Gryz.
— A przecież sam przed chwilą chciałeś? — przypomniał mu Kiepas i kozła palcem, niby 
świadka, wytknął.
— Przed chwilą chciałem, a teraz nie chcę! — odpowiedział Gryz.
— Już mi się zdawało, że do domu z kozłem wrócę — rzekł Kiepas. — A teraz sam nie 
wiem, jak to będzie? No więc jakże? Wrócę do domu z kozłem, czy nie wrócę?
Gryz zamiast odpowiedzieć, z kozłem w milczeniu do domu ruszył.
Wszystko to Kiepas pogardliwie sobie przypomniał, na chałupę Gryza spode łba 
poglądając.
Chałupa we mroku białymi ścianami majaczyła ruchliwie, jakby płócienne były i 
fałdowały się nieznacznie. A czasem znikała z oczu doszczętnie, aby znów się w całości 
odbudować i wynurzyć z głębiny sadu, który wpobok niej gęstym zadrzewieniem na tle nieba 
ciemniał gałęziście — i już to niebu, już to chałupie bliższy się na przemian wydawał.
Od sadu i od chałupy cisza wiała swoista, płotem chruścianym od reszty milczenia 
nocnego wygrodzona, tak że ją z dala mogłeś wyróżnić i wysłuchać z osobna.
W chwili właśnie, gdy Riepas najzłośliwszym źdźbłem zmrużonej źrenicy chałupę badał, 
drzwi jej rozwarły się nagle, wyskrzypując ciepło mrocznego wnętrza na świat, po nocy 
chłodniejący.
Sam Gryz wyszedł z chałupy i przystanął tuż, w pobliżu.
— Dziwnie on jakoś przystanął! — pomyślał baczny Kiepas. — Nie po swojemu i nie po 
zwyczajnemu, jakby udawał tylko, że przystanął, aby oczy ludzkie otumanić…
Gryz tymczasem ruszył z miejsca i skierował się ku latarni.
Latarnia rzucała na ziemię okręg złotawy i targała nim nieustannie na strony, jakby go z 
kurzu chciała otrząsnąć.
Murawa w tym okręgu zieleniała po dziennemu, a jedyny i samotny rumianek zdawał się 
olbrzymieć niepomiernie dzięki wybujałemu cieniowi, który odeń po murawie dłużył się  bez 
końca, jakby to czynił z myślą o innej, nie znanej nikomu a zgoła niebotycznej roślinie.
Gryz szedł ku latarni krokiem powolnym i na pozór niedbałym.
— I chód ma jakiś odmienny! — miarkował podejrzliwie Kiepas. — Nigdy on tak nie 
chodzi i nigdy tak nogami nie przebiera. Licho go wie, co za nogi ma teraz pod sobą? — 
Może własne, a może nie własne. Wszystkiego się po nim spodziewać można, bo człek 
ponury i niewiadomy… Najczęściej milczy, a kto wie, co by powiedział, gdyby milczeć 
przestał? Pewno by coś takiego powiedział, że włosy na głowie dęba by stanęły.
Kiepas przeżegnał się zapobiegliwie i wzroku natężył.
Gryz szedł wciąż w tym samym kierunku i zbliżył się właśnie do latarni.
Ale, zaledwo w jej okręgu złotawym stanął, Kiepas za głowę się oburącz chwycił.
Ni mniej, ni więcej, jeno Gryz bez żadnej widomej przyczyny znikł z jego oczu. Ani 
znaku, ani śladu po sobie z rozmysłu pewno nie zostawił. A na miejscu Gryza zjawił się 
kozioł czarny, jako zastępca nagły a nieprzewidziany.
— Takie to on zajęcie dla siebie po nocy obmyślił! — zawołał w duchu Kiepas, do cna 
zgorszony. — Nie dość mu tego, że Gryzem jest na utrapienie własne i cudze! Chce mu się 
jeszcze od czasu do czasu dla rozrywki piekielnej w kozła się przerzucać !… Udawał przede 
mną, że kozła na jarmarku nabył, a pewno go z rąk czartowskich dla niegodnego użytku 
otrzymał…  A może to nawet i nie kozioł był, jeno on sam w dwóch zarówno nikczemnych 
osobach!… Dobrze się stało, żem kozła nie odkupił. Niech no ja teraz popatrzę, co ten kozioł 
pod latarnią uczyni?
Kozioł postał pod latarnią chwilę małą, równą tej, którą Gryz przedtem koło chałupy 
stojąco spędził, i opuszczając niespodzianie latarnię, ku chałupie Gryza się skierował.
Szedł krokiem powolnym i na pozór niedbałym, nieochajnie  kręcąc zadem i powłócząc 
długą szerścią, niby spódnicą postrzępioną.
Ledwo dotarł do chałupy, Kiepas od nadmiaru zwichniętego na umyśle zdziwienia rękami 
w powietrzu, jak wiatrak, bezładnie zatrzepotał. Kozioł znikł z jego oczu, niby starannie z 
oblicza ziemi zdmuchnięty, a na jego miejscu Gryz zjawił się pilnie — tym razem jako 
odmianek kozła .
Postał chwilę małą, odpowiadającą ściśle owej, którą kozioł przedtem koło latarni zwlókł, i 
machnąwszy dłonią, wszedł do chałupy i drzwi za sobą zatrzasnął.
— Jakiś ty mądry! — pomyślał Kiepas z radością złowieszczą w duszy. — Córkę rodzoną 
do miasta z chałupy wygnałeś, aby ci tylko w twych wybrykach czartowskich nie 
przeszkadzała! Wiem teraz przynajmniej, z kim mam do czynienia! Nie wiem tylko, kto w 
twej chałupie główną i odpowiedzialną jest osobą? Czy ty, czy kozioł, czy oboje razem? Kto z 
was gospodarzy, a kto komu usługuje? Myślisz, że ci bezkarnie ujdzie twoja nocna w dwie 
osoby przechadzka i że nikt jej nie widział? Ciekawym, jak mi w oczy spojrzysz, gdy 
zapytam o to, co się na oczach moich stało?
I Kiepas krokiem zwycięskim zbliżył się do chałupy Gryza.
W chacie ciemność panowała i cisza.
Jeno w głębinie sadu mocował się ze sobą, ledwo pochwytny dla ucha a mozolny szmer, 
jakby w nim po ciemku łódź samotna do brzegu nieznanego przybijała.
Kiepas twarz do szyby przywarł i nakryciem dłoni oczy postronnego światła pozbawił, aby 
je z wnętrzem izby połączyć.
Ciemno było w izbie i nic wypatrzeć nie mógł, prócz bielejącej naprzeciwko ściany.
— Udaje, że śpi! — pomyślał Kiepas. — Ledwo do chałupy powrócił, a już by właśnie 
zasnąć zdążył. Chce mi snem oczy spylić7 ! Nie dam się!
I Kiepas pięścią w szybę uderzył.
Szyba zadygotała, jak w febrze, i zadzwoniła rzęsiście.
Nikt się na to dzwonienie z izby nie odezwał.
— Jeszcze udaje! — pomyślał Kiepas zniecierpliwiony. — Nic mu teraz nie pozostało, jak 
tylko udawać i udawać… Niech mu przynajmniej to udawanie wedle sił utrudnię.
I znowu pięścią w szybę głośniej uderzył.
Jednocześnie niemal z powtórnym uderzeniem na szybie od wewnątrz zarysowała się 
bezkształtnie spłaszczona twarz Gryza, lgnąca do szyby, jak zakalec.
Twarz zresztą nic nie rzekła, zadawalniając się najzupełniej swym ścisłym do szyby 
przylgnięciem. Kiepas z uciechą stwierdził w tej twarzy pytający wyraz kłopotliwej trwogi, 
lecz pomyślał, że lepiej po nocy sprawy drażliwej nie wszczynać i odroczyć do jutra 
odpowiedź na pytanie, które w tej twarzy z nosem, u samej szyby na bok przetrąconym, 
wyczytał.
— Jutro ci powiem, co dziś miałem do powiedzenia! — zawołał i dał znak ręką, że 
rozmowa poniekąd skończona.
Twarz z oburzeniem odkleiła się od okna i ze złością znikła w ciemnościach.
— Domyśla się, że wiem wszystko! — rzekł w duchu Kiepas i powrócił do swej chałupy.

* * *

Nazajutrz, skoro świt, czatował już na Gryza, stojąc wytrwale w pobliżu jego sadu.
Gryz wkrótce wyszedł i spojrzał na szybę swego okna, jakby chciał sprawdzić, czy tkwi na 
miejscu. Kiepas też na szybę spojrzał.
— Czegoś chciał? — spytał Gryz mrukliwie.
— Niby to nie wiesz, czego chciałem? — odparł Kiepas, pomrugując okiem na Gryza.
Gryz nic nie odpowiedział, dając do poznania, że na słowa z gęby Kiepasowej czeka od 
niechcenia.
— Powiedz: wiesz, czy nie wiesz? — spytał z mocą Kiepas i dłoń tak podniósł, jakby 
zamierzał nią targu dobić.
— Nie łechtaj mię słowami po próżnicy, jeno gadaj wprost — odpowiedział Gryz i wąsa 
wargami, jak siana ze żłoba, poczerpnąwszy, przymiął go dość mocno, zanim znów na 
swobodę wypuścił.
— Co ty po nocy wyprawiasz? Hę? — spytał Kiepas i głową mu na szyi rozwahanej 
pogroził.
— Patrzę przez okno, kto mi szyby pięścią wygrzmaca — odrzekł Gryz i pięść Kiepasowi 
pokazał.
— A ja patrzę na to, jak się ty w kozła czarnego przemieniasz i zadem włochatym do 
gwiazd się mizdrzysz na oślep! — odparł Kiepas i splunął na łopuch, który w tej chwili pod 
nogami spostrzegł.
— Głupiś! — rzekł Gryz i na ten sam łopuch splunął niemal jednocześnie.
— Nie głupim, jeno oczy mam we łbie! — zaprzeczył Kiepas, obcasem łopuch oplwany 
dziurawiąc. — Może się zaprzesz tego, żeś po nocy z chałupy wyszedł?
— Wolno mi z chałupy wyjść — zauważył Gryz i z nieznacznym pokłonem chałupę 
wskazał.
— A może się zaprzesz tego, żeś wyszedłszy z chałupy, postał przy niej chwilę małą? — 
rzekł Kiepas i, przymarszczywszy lewego policzka, brew jednocześnie podniósł.
— I tego się nie zapieram — odparł Gryz, rozwachlarzając dłonie. —Kto z chaty wyjdzie, 
ten zazwyczaj koło niej chwilę małą postoi.
— A postawszy chwilę małą, nie skierowałeś–że kroków do mojej latarni? — spytał 
Kiepas, pośpiewując uszczypliwie i wysuwając naprzód dolną szczękę.
— Tego już nie pamiętam — odpowiedział Gryz i głowę z lekka odwrócił.
— Więc może i tego nie pamiętasz, żeś dotarłszy do mojej latarni, w kozła czarnego się 
przedzierzgnął? — zawołał zwycięsko Kiepas i ujął się pod boki.
— Głupiś! — powtórzył Gryz. — Pewno widziałeś i mnie, i kozła, i poplątałeś nas we łbie, 
w którym plącze się wszystko, cokolwiek się tam przedostanie. Kozioł do miejsca nowego 
nawyknąć jakoś nie chce, więc go już kilka razy z drogi nawracać musiałem. Zwichnęło ci się 
coś we łbie na ten widok i kwita. Znam twoje bajdy nie od dzisiaj i nigdy im ani ucha, ani 
wiary nie daję. Gadałeś mi przecie, żeś naszego wikarego na samym środku księżyca 
przyłapał na tym, jak pelerynę nieustannie to zrzucał, to wdziewał.  To pewna, że księżyc był 
osobno na niebie, a wikary osobno na ziemi. A tyś wikarego do księżyca tak właśnie, jak 
mnie do kozła przyłatał. Nie mógł to wikary innego miejsca dla wdziewania i zrzucania 
peleryny znaleźć, jeno musiał aż na księżyc wędrować, aby tam to wszystko, coś mu wraz z 
peleryną przypisał, załatwić? I mało mu było księżyca, że sam środek jego wybrał?
— Nie moja w tym głowa, a jego, czemu środek upatrzył, a okraje pominął — odparł 
Kiepas, spychając na wikarego wyłączną odpowiedzialność za wybór miejsca.
— Głupiś! — powtórzył znowu Gryz. — A drugi raz mi opowiadałeś, że sędzina, w 
kokoszę czarną przeobrażona, dziobem do twej szyby kołatała, upraszając pilnie o 
pozwoleństwo zniesienia jaja w twej izbie.
— I pozwoliłem! — zawołał Kiepas, podnosząc palec do góry i przytaczając swe 
pozwoleństwo na dowód, że i reszta zdarzenia tak samo była prawdziwa i rzeczywista.
— Głupiś! — rzekł Gryz. — Tak samo jej twoja izba do zniesienia jaj była potrzebna, jak 
tobie to jajo do twej opowiadanki  durnej! A przyparty do muru upewniałeś na domiar, że 
czarne było, nie białe.
— To już jej rzecz, nie moja, dlaczego czarne, a nie białe zniosła —zauważył pośpiesznie 
Kiepas, spychając tym razem na sędzinę wyłączną odpowiedzialność za wybór koloru.
— Głupiś! — zawrzasnął Gryz i ujrzawszy w oczach Kiepasa jakieś zaprzeczenie, 
wzdrygnął się bezsilnie całą swoją osobą.
Kiepas ręką machnął.
— Co wiem, to wiem, i nikt mi tego nie odbierze — odparł spokojnie w poczuciu 
podejrzanej dla Gryza słuszności.
— Co wiesz? — spytał Gryz.
— A to wiem, że masz z diabłem konszachty — rzekł Kiepas i wytknął palcem rozwarte 
oburzeniem oczy Gryza.
— Nie rzucaj mi obelg w twarz, bo cię kiedyś w pysk za to lunę! —odparł Gryz i 
odwróciwszy się, wszedł z powrotem do chałupy.
— Poczekaj–no, bratku! — pomyślał Kiepas, pięścią odgrażając się już nieobecnemu 
Gryzowi. — Niech no tylko noc nastanie, a sprawdzę, kto z nas ma słuszność. Na pewno cię 
będzie twoja chętka czartowska korciła. Nie wytrzymasz i znów swą przemianę koźlatą wedle 
układu z diabłem odrobisz!

* * *

Noc nastała i o tej samej, co poprzedniej nocy, godzinie Gryz się z chałupy wyłonił.
— Nie wytrzymał! — pomyślał Kiepas, dech w piersi tamując. Gryz postał chwilę małą i 
ku latarni swe kroki skierował. Zaledwo do latarni się zbliżył, a pierzchnął z oczu Kiepasa. 
Na jego miejscu powstał kozioł czarny.
Kiepas sznur, zawczasu przygotowany, na szyję kozła zarzucił i do latarni go przywiązał. 
Kozioł z lekka przekrzywił na bok głowę i znieruchomiał.
— Kozła mam, więc i jego mam. Ciekawym, co teraz uczyni? — pomyślał Kiepas, patrząc 
na kozła tym wzrokiem, którym zazwyczaj Gryza obdarzał.
Ledwo to pomyślał, a Gryz z chałupy wyszedł.
— A to ci bestia! — zaklął w duchu Kiepas. — U latarni stoi uwiązany, a jednocześnie z 
chałupy wychodzi! A może to nie on, jeno ktoś trzeci? — zdjął go strach lekki.
— Kto tam? — zawołał, patrząc na zbliżającego się Gryza.
— Czy ślepy jesteś, że nie widzisz? — odparł Gryz. — Znów mi kozioł z zagrody uciekł.
— Niby to nie wiesz, co się z twym kozłem dzieje? — rzekł podejrzliwie Kiepas.
— A co się dzieje? — spytał Gryz.
— Do latarni go przywiązałem — odpowiedział Kiepas z przebiegłym uśmiechem. — Nie 
masz tam śladów od sznura na szyi?
— Głupiś — odrzekł Gryz i kozła odwiązał.
— A ja co twierdzę, to twierdzę! — rzekł Kiepas z mocą.
— Co twierdzisz? — spytał Gryz.
— A to właśnie twierdzę, że z diabłem konszachty masz! — odparł Kiepas i kozła 
kolanem szturchnął.
— Nie miotaj mi obelg w twarz, bo cię kiedyś w pysk lunę — przypomniał mu Gryz i z 
kozłem, tłocząc się  o jego boki, do domu wrócił.
Kiepas, milcząc, wzrokiem pogardliwym do końca go odprowadził.

* * *

Następnej nocy powtórzyło się to samo zjawisko.
O godzinie z góry Kiepasowi wiadomej Gryz wyszedł jako zawsze z chałupy.
Postał chwilę małą i ku latarni wolnym krokiem podążył. Zaledwo w jej pobliżu się 
znalazł, a znikł swoim zwyczajem z oczu Kiepasa, ustępując miejsca zjawionemu znikąd 
kozłu.
Kiepas krokiem stanowczym zbliżył się do kozła i w oczy mu zajrzał uporczywie.
— Tomaszu? — rzekł porozumiewawczo, z naciskiem imię Gryza sylabizując.
— Czego chcesz? — zapytał kozioł ku niewielkiemu zresztą zdziwieniu Kiepasa.
— A więc ty wiesz, że ci Tomasz na imię? — zawołał z tryumfem Kiepas, jakby kozła na 
gorącym uczynku przyłapał.
— Wiem i nie zapieram się tego — odparł wyraźnie kozioł. — Nigdy nie wiadomo, 
co za stworzenie pod powłoką ludzką na świat przychodzi. Każdy z 
niej dla siebie i po swojemu korzysta. To tylko pewna, że właściwy jej użytek jest dotąd 
jeszcze nie znany nikomu. Stąd tyle pomyłek i stąd owo nieustanne zrzucanie w ciemność tej 
luźnie lub samozwańczo, lub wreszcie na opak przywdzianej powłoki, co zazwyczaj śmiercią 
się nazywa, a co ma pozór dość niedorzeczny, jak gdyby nie osoba przyodziewku, jeno 
przyodziewek osoby stosownej poszukiwał i znaleźć jej nie mógł. I częstokroć się zdarza, iż 
przyodziewek bezprawnie przywłaszczony, niecierpliwi się i marszczy na osobie źle 
dobranej, co znów się starością nazywa, a co ma też pozór dziwaczny, jak gdyby nie odbiorca 
majstrowi, lecz majster odbiorcy zły krój zarzucał. Nie wiem, czyli owo zrzucanie w 
ciemność i niecierpliwienie się powłoki ludzkiej na osobie, która ją przywdziała, jest 
koniecznością nieuniknioną, to wszakże wiem, iż pewnego razu sam Bóg pod tą powłoką na 
świat i jego słoty przyszedł, i wątpię, aby wspomniany przyodziewek, osoby poszukujący 
skwapliwie, godniejszego i właściwszego dostąpił użytku.
To powiedziawszy, kozioł czarny odwrócił się tyłem do Kiepasa i skierował się ku 
chałupie Gryza.
Kiepas w ślad za nim podążył, dziwiąc się w duchu, że tym razem kozioł i większy jest na 
oko, i poważniejszy, i uroczystszy.
Zaledwo wszakże razem do chałupy Gryza się zbliżył, kozioł, nie zwlekając ani chwili, 
zniknął dość wprawnie z oczu Kiepasa i zamiast pustki, samego Gryza po sobie na miejscu 
zniknienia pozostawił.
Kiepas do Gryza się zbliżył i w oczy mu zajrzał uporczywie.
— Koźle uparty — rzekł porozumiewawczo, z naciskiem wyrazy sylabizując.
— Czego chcesz? — spytał Gryz.
— A więc ty wiesz, że ci kozioł uparty na imię? — zawołał z tryumfem Kiepas, jakby 
Gryza na gorącym uczynku przyłapał.
— Wiem i nie zapieram się tego — odparł wyraźnie Gryz. — Nigdy nie wiadomo, 
co za stworzenie na świat pod ludzką powłoką przychodzi. Raczej ty 
byś się zapierał, gdybym cię osłem dla przykładu nazwał, a wszakże, gdybym jeno chciał, 
mógłbym w tobie nic prócz osła nie widzieć.
— A czemu nie widzisz? — spytał ciekawie Kiepas.
— Bo nie chcę! — odparł uparcie Gryz.
— Na przekór mnie, czy na przekór sobie? — dopytywał się Kiepas. — I tobie, i sobie na 
przekór! — odpowiedział Gryz.
— A ja co widzę, to widzę! — zawołał Kiepas i dłonią w pierś się uderzył.
— Co widzisz? — spytał Gryz w tę dłoń ukosem wpatrzony.
— A to właśnie widzę, że z diabłem konszachty masz — odparł Kiepas, wydłużając ku 
niemu szyję i łokcie w tył cofając.
— Poniechaj obelg, bo cię kiedyś w pysk lunę! — odrzekł Gryz i odwróciwszy się do 
niego tyłem, wszedł do chałupy.

* * *

Następnej nocy powtórzyło się to samo zjawisko.
O godzinie, którą Kiepas za umówioną uważał, Gryz z chaty się wyłonił. Postał chwilę 
małą i w stronę latarni się udał.
Zbliżywszy się do niej, znikł umiejętnie, przekazując opróżnione miejsce pośpiesznie 
zjawionemu kozłowi.
Kiepas czekał właśnie na tę chwilę i jednym susem kozła dosięgnąwszy, grzbiet jego 
wełnisty okraczył.
Opowiadał potem, że kozioł czarny, jak zwierz nie z tego świata, poniósł go w dalekie pola 
i lasy, których opis niezmiernie dziwił słuchaczy, jako zgoła niezgodny ze znanymi im naokół 
miejscowościami.
Tak czy owak, Kiepas konno na koźle niezły kawał drogi ujechał, nogami włócząc po 
ziemi, a kończyną własnego grzbietu kłócąc się dotkliwie ze grzbietem na przełaj skaczącego 
kozła.
Właśnie galopował zuchwale po jakichś jarach, których rozpoznać w biegu nie mógł, gdy 
nagle zoczył z dala idącego mu naprzeciw Gryza i widokiem jego wykolejony, osiadł 
znienacka na ziemi, uczuwszy przesadnie wielką próżnię pomiędzy kolanami, które kozła z 
uwięzi ścisłej wypuściły.
Gryz ramiona w porę rozkrzyżował i kozła, który poskokami utratę zmysłów zdradzał, 
pochwycił i dłonią silną okiełznał.
Kiepas się z ziemi nie podnosił, upadek swój w rodzaj spoczynku trafnie przedzierzgając.
Gryz z kozłem zbliżył się do niego.
— Czemu chudobę mi dręczysz? — zapytał.
Kiepas na piasku pierwszą literę swego nazwiska kreślić zaczął, lecz nie dokończył.
— Czemu chudobę mi dręczysz? — powtórzył głośniej Gryz.
— Tyłem ją udręczył, ile ona i mnie udręczyła — odpowiedział Kiepas, sapiąc mozolnie.
— Kto ci pozwolił kozła pod wierzch zażywać? — dąsał się Gryz i kozła pchnął przed 
same oczy siedzącego na ziemi Kiepasa, aby mu pokazać, jak zwierzę pojeździe wierzchowej 
wygląda.
Wyglądało opłakanie.
— Nie o koźlą skórę, jeno o własną ci chodzi — rzekł Kiepas, uśmiechając się chytrze. — 
Sam się tą jazdą zmęczyłeś, a kozła do oczu mi pchasz dla niepoznaki. Albo ja wiem, który z 
was — człek, a który — kozioł?
— Głupiś! — odrzekł Gryz.
— Zły jesteś, żem cię pod sobą kawał czasu miał i żem na twym karku kawał świata 
ujechał! — odparł zwycięsko Kiepas.
— Głupiś! — powtórzył Gryz.
— A może ci twą koźlą odmianę tak postrzępiłem i poniszczyłem, że ci się w nią teraz 
wystroić już nie sporo — domyślał się Kiepas.
— Głupiś! — wrzasnął Gryz, natężając szyję, jakby ją chciał do cna wyżyłować.
Kiepas zamilkł na chwilę.
— A ja co myślę, to myślę — odezwał się po chwili milczenia i grudkę ziemi, w palcach 
wygniecionej, cisnął za siebie.
— Co myślisz? — spytał Gryz, głosem zawczasu zdławionym.
— A to myślę, że z diabłem konszachty masz — odparł Kiepas i powstał z ziemi 
stanowczo.
Gryz milcząc w pysk go lunął.
— Jeżeli jeszcze raz tę obelgę powtórzysz, w pysk cię lunę — rzekł, dłoń o grzbiet kozła 
pocierając.
— A przecież mnie już lunąłeś? — zauważył prawdomównie Kiepas.
— Tym razem na pogróżkę cię lunąłem, a drugim razem lunę cię na pokaranie twej gęby 
zuchwałej — wytłumaczył Gryz.
Podgróżki otrzymanej Kiepas się nie uląkł, ale obietnica kary niemile go dotknęła.
— Nie będę ci dokuczał, jeśli i ty mnie dokuczać nie będziesz —rzekł z nagłym 
wybuchem szczerości.
— Jakże ci to dokuczam? — spytał Gryz.
— Dokuczasz mi tylekroć, ilekroć w obecności mojej twierdzisz, że niby nie 
wiadomo, co za stworzenie na świat pod ludzką powłoką 
przychodzi. Mąci mi się w głowie od tych wyrazów, a ten zamęt dręczy mię więcej, niźli 
ja kozła twego udręczyć zdążyłem. Kozioł mię bowiem zrozumiał, a ja tych wyrazów 
zrozumieć nijak nie mogę.
Gryz obiecał, że nigdy wobec Kiepasa zdania tego nie wygłosi. I dotrzymał słowa. A i 
Kiepas słowa dotrzymał i nigdy mu już odtąd kozła nie okraczył.

PODLASIAK

Spotkały się dwa zuchy,
Ten–ci ślepy, ów — głuchy.

przygadywka ludowa 

Było ich dwóch: prawy — kulawiec, a lewy — jednoręki.
Ten ostatni posiadał jeno lewicę, więc mu było dogodniej i ściślej podczas wędrówek 
nieustannych prawym, przegrody wszelkiej wyzbytym ramieniem z przyjacielem się stykać, a 
lewicy, którą wielce sobie ważył, swobodę i przestronność pozostawiać.
Obydwaj nawykli do tych niezmiennych a współzależnych względem siebie stanowisk, jak 
para dobranych szkap, w jednym chodzących zaprzęgu, z tą jeno z dala już postrzegalną 
różnicą, że kulawiec pod wpływem zawiłych wymogów mitrężnego kalectwa potykał się i 
poskakiwał, jakby co chwila pracowitym ułamkiem niedokończonej prawej nogi na świat cały 
wierzgał opryskliwie, a jednoręki maszerował żwawo, jeden krok dając na kilka przenośnych 
podrygów dygotliwego przyjaciela.
Toteż jednoręki dzierżył głowę na karku statecznie i ze świadomie pionową przewagą nad 
kulawcem, który co krok tykwiastą półkulą połyskliwej łysiny wstrząsał luźnie i 
przymuszenie, niby podrzucany pełną pośpiechu bryką o zatwardziałych resorach, o ile wolno 
tak zamożnym porównaniem obarczać biedaka, wiedząc z góry, iż wolałby podrzuty 
wzmiankowanego inwentarza niźli własnego kadłuba.
Zdawało się, iż głową swoją, niby stroskaną i boleściwą grzechotką, przyjaciela kosztem 
własnej niedogody zabawia nieustannie, aby mu wynagrodzić trud współwędrowania.
Idąc, czapę w ręku na odmachu  trzymał i okrywał nią niespokojną głowę jeno w chwili 
postojów, w przeciwieństwie zresztą do druha, który ze swej czapy wprost odwrotny czynił 
użytek.
Tak czy owak, każdy swej strony trzymał się starannie, gdyż w razie nieoględnego miejsc 
pogmatwania wikłali się w zgubionym karygodnie kroku i jeden drugiemu stawał się nagle 
ciężarem nie do zniesienia i przeszkodą nie do usunięcia.
Zgryźliwy i nieustępliwy kulawiec narzekał wówczas na wściubską  lewicę przyjaciela i 
bezprawną obecność jej u boku wyczuwał, niby natłok zbyteczny i ciasnotę dokuczliwą.
Jednoręki zaś, łagodniejszego będąc przyrodzenia, kolanem jeno z lekka napominał i 
odstraszał szturchającą go, na kształt ślepego wahadła, nogę kulawca, której z kolei 
przypisywał namolną zbędność piątego koła u wozu. Przy czym ów wóz mimo woli za swoją 
i nietykalną własność uważał, a piąte koło za niedorzeczny i złośliwy pomysł zuchwałego 
przyjaciela.
Rzadko wszakże zamieszka  taka się zdarzała.
W ostatnich szczególniej czasach przyjaciele wzajem na siebie uskarżać się nie mogli.
Wyruszając w drogę, obrzędowo niemal zajmowali swe lewe i prawe stanowisko, z tym 
jednak pomniejszym zastrzeżeniem, że jednoręki, mając na usługi dwie całkowite nogi, 
zajmował je pierwszy i od razu, kulawiec zaś czynił to z niepoprawnym, aczkolwiek 
nieznacznym opóźnieniem, zrywając się z miejsca, jak do łamanego lotu, i z podejrzliwą 
bacznością obskakując wyczekującego cierpliwie towarzysza.
Po czym szli zgodnie i umownie .
Jednoręki swe kroki powolne do szybkich podrygów kulawca dostosowywał tak 
umiejętnie, jak gdyby z uroczystymi przestankami wtórzył  na basetli piskliwej krzątaninie 
smyka na strunach w nic, prócz własnego pisku, nie zasłuchanej skrzypki.
Jeśli jednoręki trafem kulawca z oczu stracił, szukał go zawsze na prawo.
Kulawiec w tym samym wypadku na lewo zerkał nieomylnie.
Dzięki obopólnej bezdomności zawsze im bywało po drodze i myśl o rozłące, jako 
nierzeczywista i niewykonalna, nie miałaby dla nich ani znaczenia, ani zastosowania.
Obojętny był im kierunek zdybanej drogi i obojętny podział świata na cztery dokładnie 
oznaczone strony.
Na dwie go zazwyczaj dzielili: lewą i prawą, a i ten podział zbyt był osobisty i miał na celu 
nie ujęcie w ład przestrzeni, jeno uporządkowanie ich wędrownego współstosunku i 
współkroczenia po powierzchni ziemnej.
Szli skądkolwiek — dokądkolwiek, a raczej — znikąd — donikąd, co, mimo jednakiej 
treści, dzięki rozłożystszym w swym nieokreśleniu wyrazom sporszy na pozór kęs świata 
zagarnia i uprzytamnia.
Świat, w ten sposób zagarniony i uprzytomniony, udzielał im wszystkich dróg naraz, a 
żadnej z osobna.
Szli po chlebie prośbowanym , nie pragnąc innego.
Przyszli na świat po to, aby co chwila, nieustannie i raz jeszcze znikąd donikąd 
przychodzić, jakby przyjście na świat prócz przyjścia żadnych innych skutków samo przez się 
za sobą nie pociągało.
Kulawcowi ten świat zdawał się — stromy i niedoskoczony, a jednorękiemu — 
niepochwytny i uboczny .
Jeden na tym stromym, a drugi na owym ubocznym świecie znajdowali czasami już to but, 
spłaszczoną przyszwą w piach wbity, a dziurawą podeszwą ku niebu tak zwrócony, jakby 
właściciel, pod ziemię ze wstydu uciekając, na powierzchni w pośpiechu go zostawił, już to 
pergaminowe zesztywniałą na wietrze i rdzawymi zajadami popiętnowaną szmatę, która na 
próbne uderzenia kija odzywała się pohukiem drzwi, gwałtownie zatrzaśniętych, już to 
połowiczny  rzemyk od niewiadomych raz na zawsze portek, nie tyle widać zgubiony, ile 
odrzucony jako zgoła bezużyteczny, a który mimo to zaszyty w przeguby stężałego i kołami 
wytłoczonego błota, zdawał się napraszać na jakikolwiek postronny  nawet i niewłaściwy mu 
użytek.
Pomiędzy obojgiem przyjaciół ustalił się zwyczaj milczący i surowy, że przedmiot na 
drodze znaleziony należał do tego, który go pierwszy zaoczył , nie zaś ręką dosięgną! lub 
nogą dla przyswojenia nadepnął.
Pierwszy bowiem warunek jednorękiemu, a drugi kulawcowi by nie odpowiadał.
Chociaż trudno było sprawdzić pierwotność  zaoczenia, wszakże towarzysze oszczędzali 
sobie pod tym względem zawodów i nieporozumień.
Obydwaj tak rzetelnie i święcie dbali o nienaruszalność wspólnego obyczaju, że każdy ze 
czcią bogobojną usuwał się od prześlepionego przez siebie znalazku  i nie rościł żadnych 
praw ani żalów do nabytej przez drugiego własności.
Piechtami kawał świata zdreptawszy, poznali skąpy nadmiar zabrakowanych , niczyich 
przedmiotów. Rozumieli przeto zbrodniczość i okrucieństwo grabieży, popełnionej na tak 
rzadkich, a zawczasu we wzrokowe posiadanie ujętych relikwiach. Te ostatnie miały dla nich 
szczątkowy urok sprzętów domowych i poufny czas osiadłego kędyś na stałe zapiecka.
Koczując z miejsca na miejsce i wiedząc z góry, że nikt ich nigdzie nie czeka, dochrapali 
się wreszcie takiego samopoczucia, jakby nigdy i nigdzie ich nie było…
Rzec można, iż zanieistnieli w sobie .
Jednakim bez różnicy wzrokiem patrzyli na przedmioty martwe, na zwierzęta, na rośliny i 
na ludzi, bezwiednie równając wszystko do jednego kędyś prapoziomu…
Raz nawet ktoś wrażliwszy, gdy im jałmużnę podawał, stwierdził mimo woli, iż patrzą 
nań, jak na pień lub na trupa, i uważając to za złą wróżbę, zaklął, splunął i odwrócił się od 
nich z niemiłym, aczkolwiek nieuzasadnionym uczuciem, że jest, albo będzie wkrótce takim 
samym właśnie, zawczasu przez nich upatrzonym pniem, albo trupem.
Nie mogli sobie widać pozwolić na zbytek oglądania świata pod rozmaitym kątem i z 
rozmaitego stanowiska.
Nie mieli zresztą ani kąta, ani stanowiska.
Świat ich żywcem roztrwonił w swych obszarach, jak dwa złamane i do obiegu niezdatne 
szelągi.
I teraz oto szli znikąd — donikąd.
Zbliżyli się trafem do lasu i od dawna zdrożeni, zgodnie, choć milcząco postanowili na 
jego widok wypocząć.
Najczęściej w lasach przygodnej szukali przystani.
Była to zresztą przystań na drwiny i wypoczynek na opak. Po prawdzie bowiem mówiąc i 
zapatrując się na istotę rzeczy ze stanowiska bezwzględnie trzeciej osoby, należałoby raczej 
przypuszczać, iż wypoczywali nie w samym lesie, jeno w tym, co inni ludzie widokiem 
lasu przezywają, mając przy tym na myśli nie tyle las, ile własne oczy.
Zatrzymali się na samym przylesiu , nie śmiejąc wnikać głębiej — w szum i w cienistość, 
gdyż takie wniknięcie mogłoby przydać im podejrzany wygląd ludzi poszukujących kryjówki, 
a zbytnie zboczenie z drogi mogłoby narzucić im pozór zbiegów.
Zaludnili więc sam widok lasu, jakby w celu uzupełnienia i ożywienia 
nieprzynależnego nikomu obrazu.
Zdawałoby się, że nawet las, w ścisłym tego słowa znaczeniu, był niedostępny dla tak 
rdzennie bezdomnych dziwadeł i wzbraniając im swej treści istotnej, udzielał jeno swych 
zielonych pozorów, które na swój sposób i na swoją potrzebę użytkowali wedle możności.
Las, do którego się dowlekli, niczym się dla nich nie różnił od tysiąca innych, po drodze 
spotykanych lasów.
Na świecie trwało jeszcze ciemne rano.
W powietrzu wszczął się pierwszy zamęt i popłoch myszatych a ponikąjących w bławym  
rozcieńczeniu zmierzchów.
Niektóre z nich, pierzchając w rozsypkę, szukały piwnicznego schronu po jarach i 
krzewach. Inne, rozpraszając się stopniowo, jak koła na wodzie, ustępowały nieokreślonego w 
przestworach miejsca nowo przybyłym świtom.
Na niewidziane dawał się odczuwać kulisty i odległy pośpiech nadchodzącego spoza ziemi 
słońca.
Światło jego dymne jeszcze i deszczowo mętne nie rozwidniało przechodniów, jeno 
odgraniczało je wzajem od siebie, złotawym kopciem osiadając na zoranym polu, które jeżyło 
i rozluźniało oku swe grzbieciaste zagony, połyskujące na załomach ziemistym i 
pochmurnym fioletem, niby kruszce  wilgotne, tu i ówdzie siekierą zadraśnięte i podważone.
Od pola światło szło do lasu, lecz nie docierając szczelnie do drzew, pozostawiało 
pomiędzy nimi a sobą próżnię, majaczącą nikłymi przypomnieniami ubiegłej nocy.
Łupliwa i krucha kora sosen, odstając na sękach, jedwabiście rdzawiła się w tym 
przyćmieniu przedporankowym, a różowo mleczne pnie wilgotnych i zawsze chłodnawych 
brzóz, kędzierzawiąc się na zadrach zwitkami kredowego naskórka, to bielały, jak smukłe 
śnieżki, to różowiały przelotnie na kształt nóg bocianich, to znów plamiście migotały swym 
srokatym pręgowaniem.
Jedna tylko ponad rowem strzępiasta i ospowata od rosy pokrzywa blask przedwczesny 
złowiła swym najwyżej wystrzelonym liściem, który nad ciemniejszą odeń ziemią płonął jak 
samotny kaganek i wyprzedzając słońce, skupiał na włochatej powierzchni ukosem podaną 
złocistość niedostępnego jeszcze dla reszty świata poranku.
Pierwsze wróble, otrzepując na gałęziach pióra i dzioby, ćwierkały po jednemu i nie do 
końca…
Słychać było od czasu do czasu ich nagły trzepot i dreszcz wśród liści, ociekających 
kroplami rosy, przemieszanej z otrząśniętym po trosze pierzem.
Na niskiej i niby najeża ostrzyżonej murawie przyleśnej stał dąb ustronny i rozłożysty. Stał 
dosłownie, gdyż zdawało się, że w miejscu zetknięcia z murawą kończy się i nie zapuszczając 
w ziemię żadnych korzeni, samą podstawą rozszerzonego u dołu pnia gruntuje się i 
równoważy na jej powierzchni.
Obydwaj przyjaciele, przynagliwszy ostatnich kroków, zbliżyli się jednomyślnie do tego 
dębu i usiedli pod nim, plecyma wsparci o pień zawile pobrużdżony i mszysty.
Jednoręki, zdjąwszy czapkę, plackiem położył ją obok na trawie i nogi przed się 
wyciągnął, jak chwilowo postronione wiosła .
Kulawiec zaś, czapką łysy czerep dla sposobności osłoniwszy, niecałą nogę skrzętnie 
podwinął pod siebie, a całą ostrożnie i niby do snu ułożył w kabłąk na ziemi. Korzystając z jej 
pobliskości, ciemnym jak szyldkret paznokciem usunął z przegięciny schodzonej pięty 
zbyteczny przytwierdek  nabytego po drodze błota.
Siedzieli niemal tyłem do siebie i poglądali na własne utrudzone i przebolałe nogi, jakby 
na tych nogach świat się dla nich w tej chwili kończył.
Jednoręki miał torbę niezmiernie długą i pakowną, choć pustą i zaledwo u dołu z lekka 
wypaczoną rogatym bezładem szczupłego a rozmaitego brzemienia.
Znać było, iż utrzymuje ją schludnie.
Lśniła się od zgrzebnej, zrudziałej na słońcu czystości.
Od czasu do czasu gładził ją dłonią, jak heblem, strącając z jej kosmatej powierzchni coś w 
rodzaju zawsze obecnych otrębów.
Przed każdym posiłkiem wyjmował z jej wnętrza znaleziony niegdyś w kałuży przy studni 
kubek blaszany i oglądał go z jednaką zawsze zadumą i skupieniem.
I tym razem wyjął ów kubek, obejrzał go troskliwie i wszechstronnie i z powrotem 
ułożywszy na dnie torby, wyciągnął w zamian suchar płaski i dowolnie pogięty. Położył go na 
czapce, jak na pokaz, i przyglądał mu się przez chwilę, rozważając zapewne trafność jego 
kształtu i stopień pożywności.
Kulawiec był posiadaczem torby kusej i płytkiej, ale upchanej dostatnio i pękatej, jak 
kobza.
Na oślep i krzątliwie wynurzył z niej spory gleń  chleba i przyłapanym palcami rękawem 
potarł go po wierzchu, jakby dla nadania niezbędnego przed spożyciem połysku. Po czym 
oburącz rozłupał go na dwoje i na czworo, i smakowitym pochrzęstem ruchliwych szczęk 
uprzedzając wprowadzenie odpowiedniego do jamy ustnej kęsa, nastawił mu gościnnie dolnej 
wargi, jak dla przyjęcia Komunii.
Chciał widocznie tą wargą przytrzymać w czas sypkie i rozrzutne okruszyny.
Tymczasem już jedna gałąź ciemnego jeszcze dębu rozwidniła się pokątnie — soczysta od 
rosy i bursztynowa od wsiąkliwego  blasku, a jednocześnie drobiazgowo rzezany liść 
przeciwległej paproci wyprzejrzyściał i zielonkawym zmierzchem pobarwił szarą pod swym 
nakryciem ziemię, nadając jej pylnej powierzchni wklęsły pozór zagadkowo oświetlonego 
wnętrza.
Kukułka przez sen kukała w głębinie leśnej.
Jej piersiowe i parzyste okrzyki dolatywały z dala, od strony niewiadomej — i czasem 
tylko zdawały się pobrzmiewać tuż — w samej muszli zasłuchanego na chybił–trafił ucha, 
napełniając je po brzegi śpiewnym i rachubie dostępnym zgiełkiem.
Przyjaciele nie słuchali na pozór jej nawoływań, a mimo to, ilekroć zakowała, tylekroć w 
takt jej kowania poruszali bezwiednie żuchwami, w których chrupiał chleb, mięsożernie  i 
pieczołowicie miażdżony.
Chleb ten powietrzem przełknięty i świeżością poranku nasiąkły, upajał ich i przyprawiał o 
swoisty zawrót głowy, niby trunek mozolny  i cierpliwy.
Zdawało im się, że jednocześnie z tych chlebem pożywają do wtóru i na odległość wonne 
powietrze porankowe, i parującą w pobliżu macierzankę, i dalszy od niej krzew smolistego 
jałowca, i skapujące z gałęzi wraz z rosą błyski słońca, które pośpiesznie dojrzewało.
Pożywali cały świat, który obecnie dla ich zgłodniałych oczu stał się nieograniczenie 
jadalny i dostępny wargom, jak pacierz.
Nie spodziewali się, że za chwilę zdarzy się wypadek, który im przerwie obrząd tajemnego 
i zbyt osobistego użytkowania świata.
Stało się to, co się nie zawsze i nie każdemu przytrafia.
Stał się mniej więcej — cud.
Kruk, przelatujący nad lasem, zakrakał nagle na śmierć temu właśnie dębowi, pod którym 
siedzieli.
Dąb zrozumiał, że godzina niezwykłej śmierci nastała i że mu dano niemal umrzeć po 
ludzku, a nie po roślinnemu. Toteż zachwiał się dumnie w swych posadach, wykorzenił się z 
murawy i zanim kulawiec jednorękiemu, a jednoręki kulawcowi zdążył cokolwiek 
powiedzieć, przedzierzgnął się w upiora i stanął pomiędzy nimi w miejscu, gdzie sam przed 
chwilą był jeno bezrozumnym oparciem ich pleców.
Upiór dębowy połapał się od razu w swym nowym na ziemi stanowisku. Nie zaznał 
wprawdzie ludzkiego życia, ale zginął śmiercią ludzką, więc ukształtował się na wzór 
upiorów ludzkich, zachowując jeno w postaci niepochwytny niemal szczegół, zdradzający 
dawne pochodzenie, a mianowicie jeden szczątkowy sęk nad prawym okiem, który sterczał 
ukradkiem, jak dość wydatny przeżytek lub zbyt wygórowana rodzimka .
Załedwo się zjawił, a już kilkakrotnie zdążył zmacać ów sęk palcami i za każdym razem 
machał dłonią, jakby chciał powiedzieć: „Wiedziałem, że tak będzie!”
Tkwiło poza tym coś dąbczastego w jego potężnych barach, w pogmatwanych kędziorach 
bujnej czupryny i w dobrodusznym wyrazie szerokiej i bezładnie brodatej twarzy.
Ponieważ tylko człowiek przychodzi na świat lekkomyślnie nago, zaś upiory w dniu 
narodzin zapobiegliwie przynoszą ze sobą wszelką niezbędność , to znaczy jedyny na całą 
wieczność przyodziewek, tedy i upiór dębowy nie uchybił tym zwyczajom zagrobnym.
Miał, co miał, aleć nie można było orzec, iż nie miał, albo — iż musiał dopiero krwawicą 
własną zdobywać sobie prawo do stroju i środki do istnienia.
Brakło mu bowiem wszelkich środków, a może nawet i wspomnianego prawa, ale nie 
brakło stroju i jakiego takiego istnienia.
Miał kapelusz ze słomy w kształcie na bakier przywdzianej strzechy, kubrak z 
niewiadomego w żołędne wzory samodziału, kamizelę z mchów, naśladujących od niechcenia 
spłowiały aksamit, a rajtuzy z łyka, o nogawkach sztywnych i niewiarygodnie luźnych. Spod 
rajtuzów wyzierały długie i podstawowe  szerokie nożyska, zgoła bose, jakby w celu 
bezpośredniego stykania się z ziemią, która tylko w ten sposób dostępna bywa głębszemu 
wyczuciu i doznaniu.
Z punktu widzenia nawyków codziennych wyglądał niedorzecznie, jak przesadnie wielki 
zbieg okoliczności.
Dla dwojga przyjaciół wyglądał z bohaterska po zbójecku.
Nagłe jego przyjście na świat nie wywarło na nich głębszego wrażenia. Pozbawieni 
oparcia, nie opuścili nawet swych miejsc dotychczasowych. Spojrzeli na zjawionego upiora 
tak, jakby na wszelkie inne naokół przedmioty, równając go z owym prapoziomem, który 
bratał, czy też niweczył wszelką różnicę i odrębność.
Dla tych znużonych oczu wszystko było zarówno obojętne, a obojętność owa usuwała zbyt 
uciążliwy i zapewne bolesny wysiłek zdziwienia.
Oczy te bezwiednie stroniły od przepychu zdziwienia, jak od niedostępnych bram 
zamkniętego pałacu.
Upiór z wolna prostował swe drgające jeszcze rozpędnym  pośpiechem przeobrażeń 
członki.
Kulawiec na jego widok resztę niedojedzonego chleba i uciułanych w ręku okruchów 
wsypał z powrotem do swej płytkiej torby.
— Dębowy… — szepnął porozumiewawczo do jednorękiego.
— Dębowy — potwierdził jednoręki i przez okamgnienie przyglądał się milczącemu dotąd 
upiorowi, jakby szperał we własnych a stosownych do chwili wspomnieniach.
— Podlasiak ? — zapytał wreszcie, zgadując zapewne nazwisko i kiwnięciem głowy nie 
tyle upiora, ile własny domysł witając.
— Podlasiak — potwierdził basem upiór, z rozkoszą i ciekawością przysłuchując się 
pierwszemu, które wymówił na ziemi, słowu.
Podobało mu się, widać, i samo słowo, i dźwięk własnego a nie znanego dotąd jeszcze 
głosu.
— Zgadłem, że Podlasiak! — pochełpił się jednoręki, zwracając się do kulawca. — 
Wszystkie Podlasiaki tak wyglądają, jakby zbytecznej na karku gęby co prędzej pozbyć się 
chcieli. Po tej chętce poznałem od razu, że Podlasiak!
— Nie miałem dotąd żadnego nazwiska, więc jakiekolwiek mi dasz, przyjmę z 
wdzięcznością — zauważył upiór niesłusznie posądzony o chęć pozbycia się nowo 
ukształtowanej gęby.
— Podlasiaków dwóch znałem: niemowę i ślepca — przypomniał sobie nagle jednoręki. 
— Niemowa jeno w kucki pochlebczo  siadywał i pojękując, czekał cierpliwie, aż mu 
jałmużnę z łaski na wystawionych rzędem kolanach, niby na przyzbie, położą. A ślepiec — 
ten, psia wiara, jurny był i nie w ciemię bity. Po omacku tuż, za odgłosem najcichszych nawet 
kroków dybał, a tak trafnie pyskować umiał, że mu się żaden najzuchwalszy przechodzień nie 
oparł i nie sprzeniewierzył!
I jednoręki zapewne w imieniu ślepca pięścią pogroził wszystkim rzeczonym 
przechodniom.
— Żartować nie lubił! — dodał kulawiec, z uznaniem pokręcając głową.
— Znałeś go? — spytał jednoręki upiora.
— Po co mi te znajomości, kiedy i sam się czuję nie gorszym od tamtych Podlasiakiem — 
odrzekł z dumą świeżo mianowany Podlasiak.
Kulawiec w twarz mu wprawnie, jak koniowi w zęby, zajrzał.
— W kogoś ty się udał? — rzekł z niesmakiem po dość mitrężnym namyśle. — Na człeka 
tak ledwo–ledwo zakrawasz, jakbyś go naprędce i od biedy jeno zmałpował.
— Trudno! — odparł z westchnieniem Podlasiak. — Dość się na ten świat już to bokiem, 
już to łokciami przecisnąć, aby się mimo woli tym lub owym kształtem z gotowego 
inwentarza narazić.
I Podlasiak rozwiódł dłonie na znak swej nieodpowiedzialności za własną urodę.
— A co ci tam nad prawym okiem sterczy we łbie, jak ten czop w baryle ? — spytał 
znowu kulawiec i z nieproszoną dokładnością wskazał palcem sęk wiadomy.
— W tym właśnie sęk! — zawołał Podlasiak, wstydliwie obmacując wybitną pozostałość. 
— Los mnie obdarzył poznaką  dziedziczną, która, właściwie mówiąc, bez żadnego 
uszczerbku mogłaby tkwić w miejscu daleko mniej widocznym.
— Nachyl się jeno, a wykruszę ci tę poznakę bez śladu — rzekł usłusznie jednoręki i 
wyciągnął chwytną lewicę.
— Unikam wszelkich poprawek i przeróbek! — odpowiedział pośpiesznie i niespokojnie 
Podlasiak. — Nigdy nie wiadomo, co jest potrzebne, a co zbyteczne. Sam Bóg może w ten 
doskwierny  sposób duszę moją nad prawym okiem zakorkował, aby nie wywietrzała.
— Prawdę mówi — zauważył jednoręki z nagłą czcią dla wszelkiej w ogóle prawdy na 
tym świecie.
Słońce już wyjrzało od dawna i płonęło w rozmaitych skrytkach lasu, jak w tysiącu 
bezładnie rozproszonych alkierzach. Niektóre pnie złociły się wypukłe, niby oszklone. Na 
poszyciu leśnym myszkowały tu i ówdzie samotne, w ciemności suto oprawne błyski i 
migoty, które zdawały się posiadać wagę i własnowolność odruchów .
Na powierzchni murawy rozpostarła się wyplatanka z cieni, powikłanych w krzyż i na 
ukos, jak powiewne sznurowania.
Nić pajęcza, łącząca pobliską sosnę z dalekim krzewem metalicznie zieleniejącego 
jałowca, barwiła się znikliwie , niby tęczowo nieobecna…
Oko widziało zawsze jej ciąg dalszy, zatracając w próżni niepochwytną resztę.
Podlasiak, ciepłotą poranka zagrzany, przeciągnął się i ziewnął w samo słońce.
Kulawiec, zachęcony jego przykładem, wydobył ze splecionych palców pochrzęst kolejny 
i usta do zamierzonego ziewnięcia rozwarł łakomie, lecz zamiast ziewnąć, zmarszczył się, jak 
do zaciekłego śmiechu, i łzawiąc ślepie, zaskomlał tak, jakby mu w szczękach zawiasa 
rdzawa rozluźniła się ku własnemu zadowoleniu.
— Bracia! — zawołał nagle Podlasiak, tkliwym spojrzeniem obdarzając obydwu 
przyjaciół. — Ludzie dobrzy! Wędrownicy wytrwali! Bogu dziękuję za to, żem was na 
samym wstępie do swego istnienia spotkał! Raźniej mi z wami w świat iść po szczęście, jako 
z dwojgiem wiader po wodę!
— Chce mu się tę duszę, ponad okiem zakorkowaną, do cna wygadać — zmiarkował w 
głos jednoręki.
— Zbyt długo milczałem, korzeniąc się w ziemi i szumiąc ponad nią! — ciągnął dalej 
Podlasiak. — Dotąd jeszcze zachowałem tę wstydliwość roślinną, która dopiero po śmierci 
pozwala liściom stroić się i zdobić w przepychu tęczy i zdradzać obecność barw tajonych za 
życia i wzbronnych  sobie samym. O, przez długie lata byłem nieobliczalnie smutną ofiarą 
nieustannej i niestrudzonej wstydliwości!
— Gadaj bez wstydu, bo nie słucham — ośmielił go kulawiec i twarz odwróconą nastawił 
pilnie słońcu.
— Podlasiak skrzyżował dłonie na żołędnych wzorach zbryzganej słońcem kamizeli.
— Stoję przed wami jako bywalec leśny i z tamtego świata wychodźca, bosymi stopami na 
ziemi rozkosznie utwierdzony! — zawołał głosem donośnym, postukując stopą o ziemię.
Nie wiem, jak długo jeszcze zdołam wpobok was przebywać? Skoro tylko przypadkiem 
zbytnio się od ziemi odbiję lub odskoczę, czeka mię pod przymusem niepohamowanych 
przeznaczeń natychmiastowy i bezpowrotny odlot w niebiosy. Taka jest bowiem niedola 
każdego upiora; pociąg do rozpędu i bezpowrotność odlotu! Latawiec  jestem, latawiec 
rodowity!
— Uchowaj Boże od takiej niedoli! — wtrącił z zadumą jednoręki i westchnął na wszelki 
przypadek.
— Trudno mu się wygadać, więc dziwaczy, aż mu się pypeć na języku uzbiera — 
zauważył kulawiec i uchyliwszy czapki, obłechtał palcami lśnistą łysinę.
Podlasiak zdmuchnął z wąsa muchę zieloną, która bzykając, usiadła mu w pobliżu nozdrzy 
wraz z jaskrawiącą się w jej ruchliwym bisiorze szczyptą zdrobiałego słońca.
— Ludzie dobrzy! — zawołał znowu, życzliwie kiwając głową i uśmiechem popierając 
każde kiwnięcie. — Zanim wypadki nieprzewidziane oderwą mię na wieki od powierzchni 
ziemi, chcę razem z wami posiąść na niej coś najcenniejszego! Pomyślmy tedy wspólnie, 
czego nam najbardziej i najnieodzowniej dotąd brakowało?
Jednoręki z widoczną troską o wniosek, a kulawiec z niedowierzaniem pogrążyli się w 
zadumie.
Żaden z nich wszakże nie mógł jakoś odpowiedzieć na pytanie Podlasiaka, a i sam 
Podlasiak zdawał się gmatwać w myślach rozmaitych.
Wiatr powiał od lasu i przynosząc ze sobą ćwierkanie napotkanego po drodze ptactwa, 
rozproszył się po murawie, która na chwilę zafalowała, ukazując srebrzystą stronę niektórych 
ziół i traw włochatych.
— Czego nam brak? — powtórzył po głębokim milczeniu Podlasiak i z pytającą uwagą 
spojrzał po swych towarzyszach przygodnych.
— Łatwo spytać, a trudno odpowiedzieć! — rzekł jednoręki i pokiwał głową bezradnie.
Kulawiec przemilczał, coraz zapalczywiej oddając się namysłom.
Pytanie Podlasiaka zaskoczyło obydwu zbyt nagle, ogłupiając na chwilę bezczynną dotąd 
cząstkę duszy, w której się kryją tego rodzaju odpowiedzi…
— Przestworu nam chyba nie brak — zawyrokował Podlasiak i wskazał dłonią pierwszą 
lepszą oddal przed oczyma.
— Nie brak — potwierdził jednoręki, posłusznie biegnąc wzrokiem za dłonią Podlasiaka. 
— Człek i wygodę ma, i rozkurczenie wszelakie.
Kulawiec trawę palcami poczesał.
— 1 chleba mamy pod dostatkiem — mówił w dalszym ciągu Podlasiak, przenosząc wzrok 
z pustawej torby jednorękiego na pulchną torbę kulawca.
— Do jutra wystarczy — oświadczył jednoręki i po namyśle dodał: —Do południa.
Kulawiec torbę swoją poklepał pieszczotliwie.
— Do południa — powtórzył — do południa!
Twarz Podlasiaka rozjaśniła się nagłym pomysłem i poszerzyła z radości.
— Wiem, czego nam brak! — zawołał, uderzając się dłonią w czoło. Oczy obydwu 
przyjaciół zwróciły się ku niemu.
Łaskawie przyjął ich spojrzenia i wyprostował się uroczyście.
Wiedział.
Przez okamgnienie zdawał się upajać zdobytą nagle wiedzą.
— Pocałunku nam brak, pocałunku! — zakrzyknął wreszcie w echa leśne i dłonią 
potrząsnął w powietrzu, jakby komuś znak umówiony na odległość podawał.
Jednoręki podniósł zwieszoną dotąd w zamyśleniu głowę, a kulawiec czołgliwym  susem 
przydźwignął się po ziemi ku Podlasiakowi i ucha, jak lufy, nastawił.
— Wyznajmy to sobie nawzajem, że nigdy żadna dziewczyna nie obdarzyła nas dotąd 
pocałunkiem! — zawołał Podlasiak i ręką na odlew machnął tak rozpaczliwie, jakby chciał 
własne słowa na samym ich wydźwięku pogruchotać.
— A któraż to dziewczyna takim jak my pokrakom ust swych na chwilowy choćby 
poczęstunek udzieli? — spytał z urazą jednoręki, sierdziście spluwając na stronę. — Na taką, 
jak my, przynętę żadnej ryby nie złowisz! Stul raczej tkliwą gębę, zanim ci od żalu jeszcze 
nie spuchła!
— Nie przeszkadzaj mu, nie przeszkadzaj! — zaszeptał skwapliwie kulawiec. — Niech się 
wygada, bo go tęsknota, jak cholera, trapi!
— Po cóż nam tej cholery użycza? — żachnął się jednoręki i zdzieliwszy pięścią na trawie 
poległą  czapkę, wyrównał niezwłocznie wyżłobioną w niej wnękę.
Chyba po raz pierwszy w życiu tak się gorącował! Słowa Podlasiaka wyrwały go nagle z 
tej nałogowej drętwoty, która, na kształt żółwiego pancerza, chroniła go od napaści wszelkich 
nieziszczalnych mrzonek. Ogarnął go niepokój i zawrzała w nim słuszna niechęć do żalu, 
który do duszy zakradał mu się cichaczem. Czuł się jak wykolejeniec…
— Zgadzam się na to, że jesteśmy pokraczni — rzekł tymczasem zatrwożony nieco 
Podlasiak. — Jednemu brak ręki, drugiemu nogi, a trzeciemu sterczy nad okiem sęk, jako 
zgoła nieproszony postrach na dziewczęta.
— Śmieszliwe są , śmieszliwe! — zauważył pośpiesznie kulawiec i palcem ostrzegawczo 
pogroził w powietrzu.
— Raz go baba za zbyt dokładne podpatry zwarkoczoną  do prania bielizną tak na kładce 
obiła, że o własnym przodku zapomniawszy, tyłem od niej w poskokach koźlich zmykał i 
dopiero za wsią do utrafionej plecyma drogi należycie pyskiem zgłupiałym się odwrócił — 
objaśnił jednoręki, potrząsając w stronę kulawca pięścią tak napominawczo, jakby to zapewne 
na jego widok rzeczona baba uczyniła.
Kulawiec nieznacznie poprawił się na swym miejscu.

— Smieszliwe są, śmieszliwe! — powtórzył bez potrzeby i spojrzał na Podlasiaka z 
przesadną stanowczością.
Podlasiak nie zwracał na niego uwagi.
Uśmiechnął się zagadkowo i poszczypując obiecująco brodę, poruszył próbnie wargami, 
jakby je chciał zaprawić do wygłoszenia nie byle jakiej nowiny.
— Znam jedną taką dziewkę, której nic nie odstraszy i która się na żaden widok nie 
wzdrygnie! — rzekł wreszcie powoli i z dumą, osnutą na wyłącznym posiadaniu cennej 
wiadomości.
Jednoręki głową uparcie pokręcił, zaprzeczając z góry wszelkim domniemaniom 
łatwowiernego Podlasiaka.
— Cóż to za dziewka? — spytał łapczywie kulawiec i z drapieżną ciekawością zaczaił się 
oczyma na odpowiedź.
Podlasiak ze wzrastającą dumą spojrzał na obydwu przyjaciół.
— Dziwożona ! — oznajmił zwycięsko i ujął się pod boki, aby w ten sposób nadać 
swemu odkryciu zuchowatej pewności buńczucznego stwierdzenia.
— Nie dla naszej gęby strawa! — rzekł jednoręki i machnął lewicą, aby się jednocześnie 
opędzić od narzuconej pokusy i od cytrynowego motyla, który, załamując się w locie, zajął 
mu pół oka migawkowym i pierzchliwym cieniem.
— Skąd ona i czyja? — spytał kulawiec, ciekawy szczegółów, z których mógłby coś 
pewniejszego na przyszłość wywróżyć.
— Niczyja — odparł hardo Podlasiak.
— Dobrze się składa, że niczyja! — pochwycił kulawiec. — Co niczyje, to i nasze być 
może. A skąd?
— Skąd? Nie wiadomo! — odpowiedział Podlasiak. — Chyba zewsząd, bo i leśna jest, i 
ruczajna, i górska, i wszelaka. Już od lat kilku w lesie przebywa. Raz ją tylko widziałem, raz 
jeden jedyny. Byłem jeszcze wówczas dębem, przykutym do miejsca i do własnego 
milczenia. O samym świcie wynurzyła się z krzewów sąsiednich i podbiegła do mnie żywa, 
samowolna, obłyśnięta rosą i powiewająca w warkoczach czepliwymi strzępami 
złachmaniałych od kurzu pajęczyn. Zanim zdążyłem cień swój za wiatrem do stóp jej bosych 
dorzucić, objęła mię oburącz i ciepłe, nagie ciało przystosowała szczelnie do mojej szorstkiej 
kory. A potem pokąsane przez komary i obrzmiałe wargi przywarła mocno do sęka, który 
obecnie nad okiem sterczy mi zatwardziałe. Pewno świerzbiały ją i ciążyły od nadmiaru krwi 
nabiegłej, bo zakrwawiła je o ten sęk i uciekła z powrotem do lasu, ciesząc się po drodze 
śmiesznym widokiem krwi, która jej z warg w dłoń nastawioną skapywała.
Podlasiak zamilkł i palcem potarł sęk nad prawym okiem.
Jednoręki i kulawiec ze czcią na ów sęk teraz spojrzeli. Widok naocznie sprawdzonego 
sęka napełnił ich jakąś nadzieją.
— Może dlatego właśnie ten sęk mimo woli, jako pamiątkę, zachowałem — dodał 
Podlasiak po chwili namysłu.
Jednoręki spoważniał.
— Jeśli jej sęk nie odstraszył, to może i brak prawicy na przeszkodzie nie stanie — rzekł, 
powątpiewając z lekka o prawdzie słów własnych.
— Po ciemku ją, po ciemku zaskoczyć, żeby do raniusieńkiej zorzy posprawdzać nas 
oczyma nie mogła! — zaszeptał kulawiec, mrużąc przekrwione powieki i chciwie 
zachłystując się ciepłym podmuchem własnego szeptu.
— Niech sprawdza! — zaprzeczył odważnie Podlasiak. — Chcę właśnie, aby mnie 
sprawdziła i mimo to sprawdzonemu od stóp do głów przyznała prawo otrzymania 
pocałunku!
— Jeśli jej komary warg zawczasu nie pokąsają, pewnikiem ich o sęk nad twoim ślepiem 
raz jeszcze nie pokrwawi — zauważył nieprzyjaźnie kulawiec.
— A nuż pokrwawi! — schlebił sobie czupurnie Podlasiak. — Nawiasem mówiąc, 
komarów w lesie nie brak… A zresztą, zobaczymy! Pamiętajmy wreszcie z góry o tym, że 
tylko jeden z nas może być wybrańcem, a dwaj pozostali muszą z odkurem się pogodzić, na 
hańbie poprzestać i wyzbyć się tak sercowych, jak pięściowych uroszczeń  do warg, które 
ich, jako niezdatnych, pominą. Przysięgnijmy sobie tedy zawczasu, że ani kijem, ani pięścią, 
ani kolanem, ani innym zwyczajnym w takich razach narzędziem nie będziemy poszukiwali 
na wybrańcu odszkodowania, ani też wywalczali praw do udzielonego jednemu z nas 
pocałunku. Pierwszy oto przysięgam i pierwszy będę dbał o wypełnienie umówionych 
warunków!
I Podlasiak na znak przysięgi wzniósł ku niebu potężną dłoń, wprowadzając ją w blask 
słońca i płosząc z pobliskiej sosny zakłopotanego niezwłocznie jej widokiem wróbla.
Obydwaj przyjaciele poszli za jego przykładem, z tą wszakże różnicą, że jednoręki swoją 
dłoń, jako ulubioną jedynaczkę, wzniósł wysoko i troskliwie, niby na pokaz, a kulawiec, 
oględnie przebierając palcami, nie doniósł dłoni do możliwego kresu, jeno zwichnął w 
napiąstku i zatrzymał w połowie drogi, jako na dostatecznej dla sprawy wysokości.
— Przysięgam i w twarz sobie za to napluć nie pozwolę! — rzekł jednoręki, z góry 
zapewne przewidując hańbę, z którą, jako niezdatny do pocałunku, będzie się musiał wkrótce 
pogodzić.
— Tyś przysiągł, Podlasiak przysiągł, więc i ja przysięgam — dorzucił kulawiec, po kolei 
wytykając wzniesioną do przysięgi dłonią swych towarzyszów, a na ostatku własną osobę.
Czyn spełnionej przysięgi wywarł na wszystkich osobiście przez każdego pogłębione 
wrażenie oraz związane z przysięgą zamiary przeniósł nagle ze świata mrzonek w świat 
radośnie dostępnej rzeczywistości.
Nawet jednoręki zaniepokoił się pilnie i otarł usta rąbkiem rękawa.
Podlasiak rozszerzył oczy i zdawał się podziwiać towarzyszy, wespół z nim obarczonych 
powagą uroczystej przysięgi i doniosłością spodziewanych przygód.
Kulawiec obejrzał niecałą nogę i po namyśle poprawił szmaty, w które była u dołu, jak w 
ścisły pokrowiec, spowinięta.
— Gadaj teraz, gdzie się dziewka ukrywa? — zagadnął Podlasiaka. — Pewno pod gołym 
niebem samopas gdziekolwiek stojłuje, głupiejąc jak ta jałoszka, gdy się w nic zapatrzy? 
— Spieszno ci? — zapytał z wyrzutem jednoręki, karcąc kulawca oczyma za trafność i 
zaraźliwość pośpiechu, który i jemu wbrew woli się udzielał.

— Nie po jałmużnę idę! — odparł zuchwale kulawiec i z powikłanym wysiłkiem powstał z 
ziemi.
Jednoręki też powstał i, uderzony prawdą słów kulawca, wytrzeszczył oczy i oddech na 
chwilę zataił. Na jednym jego policzku zjawił się wypiek nierówny i smużysty .
— Zmiarkował od razu! — rzekł do Podlasiaka, wskazując ramieniem przyjaciela i 
chełpiąc się jego zgadliwością .
— Gdzie dziewka? — zakrzyknął podniecony własnym powodzeniem kulawiec i niecałą 
nogą, jak kilofem, w murawę głucho uderzył.
— W dziupli! — odszepnął tajemniczo Podlasiak i wysuniętą naprzód głowę podał 
usłużnie słuchaczom tak, jakby ją właśnie ze wspomnianej dziupli znienacka wynurzył.
— Daleczko? — spytał kulawiec, złuskując czapkę ze śliskiej, jak woskowana posadzka, 
łysiny, co czynił zawsze, gdy w drogę wyruszyć zamierzał.
— Nie bardzo! — pocieszył go Podlasiak. — Jest tu w głębi lasu dąb pewien, krewniak 
mój dawny, a w tym dębie — dziupla, a w tej dziupli — pszczoły. Dziwożona łasa jest na 
miód i pszczołom go stale wyjada. O tej właśnie godzinie i w tej właśnie dziupli zazwyczaj 
przebywa i nie zważając na ukąszenia pszczół, najsutsze plastry miodu pożera. Wiem o tym, 
gdyż pozostała we mnie reszta wiedzy roślinnej, która w drzewach tkwi bezsłownie, pod 
postacią sennego i wonnego krążenia życiodawczych soków.
Podlasiak mimo woli, pod wpływem zapewne dawnych upodobań, liznął dolną wargę 
językiem.
— Trafisz do dziupli? — spytał kulawiec.
— Na ślepo! — upewnił Podlasiak.
— Nie traćmy czasu! — zatrwożył się nagle jednoręki.
— A więc w drogę! — zawołał Podlasiak i ująwszy jednorękiego pod lewe, a kulawca pod 
prawe ramię, ruszył zamaszyście naprzód, zdradzając w równym biegu stateczną dziarskość 
powozowego konia, wobec którego bezładnie skoczny i wierzgliwy kulawiec zdawał się na—
rownym i zabrakowanym wierzchowcem.
Rozpędna  i nieco rozbrykana trójca wykolejonych ze wszelkiego ładu i składu 
niecierpliwców ze stajennym rumorem wpadła w samą głąb lasu, niepokojąc rozdudnioną 
bezprawnie ziemię hultajskim tętentem pięciorga bosych stóp, które migały niemal po 
kuglarsku na kształt niewiadomego użytku klepek, podrzucanych na przemian w zarówno 
niewiadomym celu.
Podlasiak, jako urodzony szybkonóg, szeroką piersią na przełaj rozpruwał przerażone 
własnym poświstem powietrze, torując w ten sposób drogę słabszym od siebie towarzyszom.
Biegli coraz chyżej i nieodwołalniej, już to posapując i głośno połykając własne, skrócone 
biegiem oddechy, już to pokrzykując dorywczo i nieprzewidzianie, aby nawzajem siebie 
rozzuchwalać i podżegać do coraz niepochwytniejszego pędu przed oczy!
Łamali po drodze krzewy i zarośla, które, nabywszy od nich niestosownego trzepotu, 
zaznaczały swój lęk obfitym dreszczem zdmuchniętych z liści na liście świateł i 
powszechnym popłochem błędnie przetasowanych cieni z mrugliwą bacznością wracających 
na utracone miejsca.
Czasem maleli, zapadając się w jary i wądoły, a czasem urastali ponad siebie, tratując 
wzgórza i puszyście obrzmiałe mrowiska, błękitniejące nagłą próżnią otrzymanego od nich w 
przelocie, na kształt policzka, śladu stóp, na oślep rozbieganych.
Kulawiec miotał na strony i niezrozumiale potrząsał zacietrzewioną w locie głową, która z 
niedorzeczną starannością obskakiwała najżmudniejsze ścieżki i zakamarki leśne, jak nosata i 
brodata piłka, ubiegająca się o uciążliwe pierwszeństwo w grze, obliczonej na pośpiech i na 
utratę wszystkich naraz zmysłów.
Zdyszani i obłyśnięci  łechtliwym i zawiesistym potem wbiegli na polanę, gdzie cisza, 
sennie dostosowując się do miejsca, zdawała się posiadać ten sam, co polana, obręb i tę samą 
otworzystość. Zielony poblask trawy ślepił na chwilę zaskoczone nagłą widownią źrenice.
Podlasiak wyrzuconą pod kątem nogę znieruchomił, na kształt mocarnego hamulca, i jak 
dbały o całość zaprzęgu woźnica, osadził na miejscu oszołomionych własnym galopem 
towarzyszy.
Przystanęli, aby się odsapać i uporządkować bezład uwięzłych w gardle oddechów. Na 
uboczu polany stał dąb olbrzymi z dziuplą, która połyskując w słońcu żylastą wypuklizną 
spróchniałego obrzeża, ukazywała swą głąb szczerbatą, jak paszcza bezzębna i rozwarta do 
raz na zawsze stłumionego okrzyku.
Ułudną możliwość i pogróżkę tego okrzyku czuć było w chwilach zamilkania 
rozćwierkanego poprzez liście ptactwa.
— Tam! — szepnął Podlasiak i wskazując palcem dziuplę, przywarł niezwłocznie ów 
palec do ust na znak baczności.
— Ciszkiem do niej, ciszkiem, żeby nie uciekła! — ostrzegł półgłosem kulawiec, 
badawczo obzierając dziuplę.
— Nie ucieknie! — pocieszył siebie samego jednoręki. — Do własnej torby ją złowię, jak 
niegdyś zająca.
— Rok temu zając mu z żyta do torby wskoczył przypadkiem — objaśnił, ściszając głos, 
kulawiec. — Przyłapał go natychmiast i pacierz z radości odmówił. Sam go obielił  i sam na 
żużlach zrumienił, ale jeść nie mógł, bo od mięsiwa odwykł i zapach pieczystego o bolesne 
mdłości go przyprawiał. A ja, choć też nie nawykły, całego zająca, patrząc na owe mdłości, 
schrupałem do szczętu.
I kulawiec zaśmiał się ochryple stłumionym śmiechem, który podkreślił udatność i 
pożywność smakowitego zdarzenia.
Dotąd jeszcze, po rocznej przerwie, było w tym śmiechu coś poobiedniego.
— Nie umknął Bóg mej torbie zająca, nie umknie i dziewczyny — rzekł jednoręki i ze 
czcią zdjął torbę z ramienia, jakby była i jego, i Boga wspólną własnością.
— Bylebyś mdłościami na widok tej ponęty nie wydziwiał, boś nienawykły — wtrącił 
uszczypliwie kulawiec i mrugnął porozumiewawczo na Podlasiaka.
Podlasiak mrugnięcia nie zrozumiał.
— Do dziupli, ludzie dobrzy, do dziupli! — szepnął z zapałem i przytrzymując dłońmi 
sztywne, do wahadłowych ruchów skłonne rajtuzy, powędrował na palcach ku dębowi.
Jednoręki też na palcach jął się do mety posuwać, a kulawiec za pomocą ostrożnych z 
przestankami poskoków, jak świerszcz, w ślad za nimi przemiejscawiał się po trawie.
I zatajonym oddechem, utrudniając sobie każdy krok i obwarunkowując go wysnutymi 
naprędce prawidłami umiejętnego stąpania, dotarli wreszcie do dziupli.
Dotarli bladzi od wzruszenia, prócz zresztą Podlasiaka, który w tej chwili właśnie był 
czerwony jak upiór.
Nawzajem dali sobie dłońmi znaki, których nikt dokładnie nie zrozumiał, lecz których 
niezbędność każdy głęboko odczuwał.
Tak czy owak, wszyscy trzej przyczyniali się usilnie do obfitego wytwarzania grobowej 
wokół dębu ciszy, przerywanej jeno powiewem odbitego od trawy i dorzuconego do gałęzi 
wiatru, który się po liściach ze wzmożonym szumem a z osłabłym lotem rozpraszał.
Niespokojne pszczoły, opukując dąb czujną kończyną kosmatego tułowia, roiły się u 
samego wnijścia do dziupli i nadając jej pozór złociście jątrzącej się rany, ukazywały we 
mroku wnętrza dalszy ciąg robaczliwego wrzenia.
Jednocześnie z głębi dębu dolatywał odgłos pilnej krzątaniny i echowego szmeru, jaki 
zazwyczaj ożywa się z przytkniętego do ucha pudła milczącej na pozór basetli.
Odgłosy te i szmery nie uszły uwagi zaczajonych nasłuchiwaczy niedomówień leśnych.
Wszyscy trzej radosnym kiwnięciem głowy stwierdzili w milczeniu obecność w dębie 
dziwożony.
W tej chwili właśnie, wypłoszona z dziupli garść pszczół, ziarniście przesypując się w 
locie, pogłębiła się w powietrzu i w złotą gęstwę skupiając rozluźnione na mgnienie szyki, 
wpadła z powrotem do mrocznego otworu.
Po ich właściwym brzęku znać było, iż bronią zaskarbionych w dębie miodów.
Podniecony ich widokiem, jednoręki przytroczył do pobrzeża dziupli swą torbę i lewicą 
poszerzył u góry jej otwór tak, aby mogła pochłonąć wszelką z dębu wyzioniętą zawartość.
Dwaj pozostali towarzysze stanęli mu po bokach gwoli przecięcia możliwej ucieczki.
Oszalałe w swej zawziętości pszczoły nie ominęły zbliżonej do nich lewicy.
Jednoręki otrzymał niezwłocznie kilka poszczególnych ukąszeń, lecz mimo to trwał 
mężnie na pozyskanym stanowisku i z dumą spoglądał na zaszczytnie zbolałą, a łupu i żądeł 
chciwą lewicę, w której obecnie spoczęły poniekąd losy trojga spiskowców.
Nie mógł jej niczym zastąpić. Łączyła go teraz z tajemnicą wnętrza, jak żywy i czuły most, 
po którym ból, zmieszany z rozkosznym dreszczem oczekiwania, przedostawał się do 
spiekłego na słońcu ciała.
Uderzyły nań wary . Kilka razy zgrzytnął zębami i zacisnąwszy warg, natężył wszystkie 
mięśnie jedynej dłoni, aby ją zatwardzić  na ból i siłować się z nim jak z nieznośnym 
brzemieniem.
Siłował się wszakże niedługo.
Brzęk pszczół w spróchniałym wnętrzu zawrzał nagle z tak ostateczną mocą, że na 
niewidziane czuć w nim było szczelnie zbitą i żywcem kłębiącą się miazgę zbiorowej i 
uzbrojonej w żądła zaciekłości.
Stróżujące u wnijścia czatownice  zawirowały kręgiem po obrzeżu, spajając swe drobne 
ciała w ruchliwą i wydłużoną wstęgę, podobną do złocistej i rwącej się na jadowite strzępy 
gąsienicy, która co chwila zdawała się najeżyć innym pyszczkiem i zakańczać innym 
ogonem.
Rozwarta do okrzyku paszcza dziupli wydała znienacka jęk dziewczęcy, który brzmiał 
obco i nie licował z jej bezzębnym i zgrzybiałym podniebieniem.
Zasłyszawszy ów jęk, kulawiec skwapliwie pochylił się ku dębowi i dłońmi wsparł się o 
węzłowate kolana. Podlasiak na oścież rozwarł gębę i oddawszy ją wyłącznie zasłuchaniu, 
poniechał na niej wszelkiego wyrazu.
Jednoręki z błyskawiczną szybkością poprawił torbę, sposobiąc ją do zamierzonego celu.
Powtórny i głośniejszy jęk, wiosennie zgłuszony bujnymi ścianami dębu, wydobył się na 
rozćwierkane ptactwem powietrze i w ślad za nim tanecznie zwinne ciało z wiewiórczą 
rzutkością i z przeraźliwym krzykiem wyskoczyło z dziupli i skiełznąwszy się  po sękach, 
jak śnieżny ochłap, wpadło do nastawionej torby.
Jednoręki kurczowo zdławił zgrzebną gardziel pakownego wora, który całkowicie połknął 
upatrzoną ofiarę i, oderwawszy wór od dęba, zwycięsko uniósł go w górę przy chóralnym 
wrzasku obydwu towarzyszy i przy rzęsistym brzęku pszczół, który się zdawał brzękiem 
rozżarzonego na ich skrzydłach słońca.
Nigdy jeszcze torba jego żebracza nie była tak szczodrze upchana i w tak ponętną 
zaopatrzona strawę!
Ofiara miotała się w niej zapalczywie, jak ryba w sieci, szukając na próżno jakiegokolwiek 
wyjścia w zmierzchliwym i kosmatym wnętrzu, którego przędza, tu i ówdzie rozrzedzona, 
przeświecała słońcem, na kształt popękanej w drobne skazy okienicy.
— Żywa, żywa, żywa! — wrzeszczał Podlasiak i bezrozumnie wymachiwał rękami, 
znaglony nieposkromioną radością na widok sprężystych podrygów zasobnego wora.
— Głowiasta ! — oświadczył nagle z piskliwym zachwytem kulawiec i wskazał na 
powierzchni torby okrągłą, jak bochen, wypukliznę, która niewątpliwie zdradzała obecność 
wycofanej w okamgnieniu i do innego miejsca wściubionej głowy.
— Waży tyle, co dzban jagód — zawyrokował jednoręki i coraz wyżej wznosząc ciskającą 
się na strony torbę, ruszył naprzód, a co chwila kroku przynaglał.
Podlasiak i kulawiec pośpieszyli za nim, trzymając się pobliża torby i nie tracąc z oczu jej 
rozpaczliwych odruchów.
— Na polanie ją złożyć! Niech się udobrucha i złagodnieje! — doradzał kulawiec w 
przerwach pomiędzy jednym a drugim w ślad za torbą poskokiem. — A jeśli woli, niech się w 
torbie prześpi i sił dla nas nabierze!
— Nie pozwolę na żadną względem jej warg natarczywość! — zawołał Podlasiak, 
podstawiając dłoń na wypadek możliwego upadku rozszalałej torby. — Niech sama wedle 
chęci wargami rozporządza!
Jednoręki, milcząc, przystanął i na samym środku polany złożył wór, który nagle ucichł i 
zarysował na jednej stronie kształt skulonego grzbietu.
Wór najwidoczniej siedział na trawie.
Trzej towarzysze przykucnęli wokół niego, jak wokół ogniska dla bezpośredniej 
rozgrzewki.
Jednoręki nie wypuszczał ze zbolałej lewicy krwawo zdobytego skarbu. Trzymał go za 
górny węzeł, jak za czuprynę.
Dzień wypołudniał i polana, siwiejąc od skwaru, stalowo majaczyła w słońcu, które Iśnistą 
mrzonką  przepajało jej zieleń, chętnie zanikającą w oślepłym na wszystko blasku.
W trawie wrzało od owadów, jak w wonnym ukropie.
Kulawiec, przykucnięty na ziemi i drzemliwy od blasku i upału, żuł zerwaną mimowiednie 
macierzankę i wywiewał półgębkiem jej lotny zapach, który mu prawdopodobnie zastępował 
w tej chwili pożądaną skądinąd woń brakującej machorki.
— Ciała w bród! — zawołał poprzez utarte w zębach ziele i obmacał dłonią wór, który, 
dotykiem połechtany, marszczył się tu i ówdzie i wzbraniał mu się nieznacznym dreszczem.
Podlasiak usunął jego dłoń natrętną.
— Nie bój się! Nic ci złego nie zrobimy! — rzekł głosem drżącym i spojrzał na wór z 
tkliwością i rozmarzeniem.
— Nasza jesteś, więc się w torbie na osobności do tej myśli wdróż i dziewczęcego uporu 
zawczasu obniechaj ! — dodał pośpiesznie kulawiec i uraczył wór nagłym a zalotnym 
szturchańcem.
— Nie pożądamy nic, prócz pocałunku! Jednego tylko pocałunku! —tłumaczył się z 
westchnieniem Podlasiak i wyciągnął do wora błagalnie rozkraczone dłonie, rzucając nimi na 
lnianą powierzchnię dwa palczaste i palmowe na pozór cienie.
— Ozwij się, tłuścioszku, pókiśmy jeszcze dobrzy i nasłuchiwaniem jeno dokoła ciebie 
robotni! — zawołał kulawiec, pokasłując domyślnym i zaczepnym śmieszkiem.
— Ozwij się, ozwij! — powtórzył z kolei Podlasiak, tym samym słowom nadając odcień 
modlitewny.
Wór milczał uparcie.
— My nie z przymusem, lecz z prośbą! — ciągnął dalej Podlasiak, potwierdzając wobec 
wora szczerość tych słów za pomocą długiego nacisku dłonią swej własnej piersi. — I o co z 
prośbą? O pocałunek! Nie zaznaliśmy dotąd ani jednego! Nie zdarzył się, nie przytrafił! 
Pocałunku nam chce się, pocałunku! Jednemu tylko z nas warg na okamgnienie użycz! 
Wybór wolny masz! Palcem jeno wskażesz, albo i brwią skiniesz na wybrańca!
Nastąpiła chwila ogólnego, nie wyłączając wora, milczenia. Dwie spojone ze sobą ważki, 
dwoiście szafirowiejąc w młyńcu powietrznym, z kwiatu na kwiat z suchym szelestem 
przefrunęły.
— A ilu was tam jest? — ozwała się niespodzianie dziwożona z wnętrza torby żebraczej.
— Trzech! — odpowiedział kulawiec, ukazując bez potrzeby zresztą trzy palce. — Gdy 
cię z torby na świat wynurzym, poznasz mię po głosie…
— A jak wyglądasz? — spytała dziwożona.
— Moja to rzecz — nie twoja! — odparł z przekąsem kulawiec i opryskliwie odwrócił 
twarz od wora.
— A ten drugi, co pociesznym basem gada, jak wygląda? — zaciekawiła się w torbie 
dziwożona.
— Nie najlepiej, nie najlepiej! — odrzekł ze szczerym smutkiem w głosie Podlasiak. — 
Jeśli mi wolno odgrzebać dawne wspomnienia, łączy nas niejaka znajomość… Już mię raz 
widziałaś w lesie… Wargi, przez komary pokąsane, o mój sęk aż do krwi potarłaś. Nie był to 
wprawdzie pocałunek, a jednak… tkwiła w tym jakaś przelotna zażyłość i chwilowa 
poufność! Przypomnij–no sobie!
— Dąb? — zaśmiała się nagle dziwożona i napełniła wnętrze wora klaśnięciem drobnych 
dłoni.
— Dąb, lecz odmieniony nie do poznania! — usprawiedliwiał się prawdomówny 
Podlasiak.
— Upiór! — poprawił go niewczesny kulawiec. Podlasiak nie zaprzeczył.
Wór zawahał się przez chwilę, jakby dla namysłu.
— A ten trzeci czemu dotąd milczy? — spytała znowu dziwożona.
— Ręki mu jednej brak, więc milczy dla tymczasowej niepoznaki — wytłumaczył 
złośliwie kulawiec.
— Szkoda ręki! — odpowiedziała z wora dziwożona.
Jednoręki potwierdzająco kiwnął dłonią, lecz słowem się nadal nie ozwał.
— Duszno ci w torbie? — spytał ze współczuciem Podlasiak.
— Duszno! — pochwyciła pośpiesznie dziwożona.
— Wynurzmy ją z torby! — rzekł Podlasiak troskliwie i stanowczo.
— Niech pierwej na niewidziane przyrzecze, że nie odmówi jednego choćby pocałunku! 
— zaniepokoił się kulawiec. — Ma w torbie przestronność i zacisze wszelakie! — Może 
czekać, siedzący, albo i leżący! Na niewidziane niech przyrzecze!
— Nie chcę na niewidziane! — krzyknęła z oburzeniem dziwożona i niecierpliwie tupnęła 
nogą w ciasnym wnętrzu przymusowej siedziby.
— A co uczynisz, jeśli się przypadkiem twym ślepiom nie spodobamy? — spytał kulawiec 
i twarz do wora po odpowiedź przysunął.
— Nie pocałuję nikogo! — odrzekła dziwożona, ze stanowczością potrząsając worem.
— Na mój rozum, trza jej zawczasu, jak temu słowikowi, ślepie wyłupić! Inaczej nam 
wówczas zaśpiewa!  — poradził kulawiec i dwa palce ułożył w widła ruchliwe, którymi od 
biedy można by było dwoje naraz oczu wyłupić.
Wór niespokojnie wzdrygnął się na trawie.
— Nie pozwolę na to! — wrzasnął Podlasiak. — Oczu jej najbardziej mi właśnie potrzeba!
— I mnie! — szepnął jednoręki, który dotąd trwał w zupełnym milczeniu.
— Niech patrzy! Niech patrzy! — wołał Podlasiak, pięścią bijąc się w piersi, jakby chciał 
zawczasu odpokutować i rozgrzeszyć niebezpieczną żądzę odbicia swej postaci w oczach 
dziwożony.
— Niech patrzy — powtórzył jednoręki.
Wszyscy trzej, dotychczas przykucnięci, powstali nagle z ziemi.
— Niech patrzy — powtórzył głośniej jednoręki i zanurzywszy dłoń w swej torbie 
żebraczej, wyłonił zowąd pokąsane przez pszczoły i lepkie od miodu ciało, które ostrożnie i 
ze czcią złożył na ciepłej od znoju trawie obok zapadłego w nagłej próżni wora.
Myśliwe spojrzenia trzech zwolenników nie przynależnego nikomu jeszcze pocałunku z 
przedwstępną zadumą badały dziwożonę.
Była drobna i wiotka i pomimo jędrności biodrzystego ciała nie mogła na oko 
przynajmniej usprawiedliwić danej łakomie przez kulawca nazwy tłuścioszka.
Zbyt wielkie, rzęsami kosmato najeżone oczy i zbyt purpurowe i wypukłe, jak zaraźliwy 
ponętny liszaj, wargi zdawały się z nieznośnym mozołem mieścić w utulnie szczupłym owalu 
ogorzałej twarzy.
Zielony żuk, połyskliwie gmatwając się w jej wyświechtanym na słońcu i krótkim jak lwia 
grzywa warkoczu, co chwila i bez skutku zrywał się do niedołężnego lotu.
Wyrzucona ze zmierzchu wora na blask południa broniła się słońcu zmrużonymi na chwilę 
oczyma.
— Niech patrzy! Niech patrzy! — wrzeszczał, jak obłąkany, Podla—siak, zarzucając w tył 
głowę i rozkrzyżowując ramiona.
Jednoręki przez okamgnienie przyglądał się dziwożonie, a potem, wzniósłszy oczy ku 
niebu, jął szeptem odmawiać pacierz, jak to czynił wówczas, gdy zająca w niespodziewanym 
darze otrzymał.
Ponieważ nigdy nie żegnał się niepowołaną do tej czynności lewicą, więc i tym razem 
czterykroć jeno szarpnął ułomnym ramieniem, o dopełnionym na odległość i ustronnie znaku 
krzyża napomykając sobie samemu.
Ten nabożny wysiłek potwierdził w bacznych oczach kulawca wartość zdobyczy.
— Ładny dziewczak! — rzekł, pocmokując ze znawstwem wargami. Dziwożona 
tymczasem przetarła oczy i kolejno przyjrzała się trzem zalotnikom, którzy w milczeniu 
poddawali się badawczemu przeglądowi. Na twarzy jej zjawił się wyraz przestrachu i 
rozczarowania. Z nagłym oburzeniem kopnęła wór, tuż obok na trawie poległy.
— Nie bój się wora, dziewczyco! Już nie powrócisz do niego! — pocieszył ją jednoręki.
Dziwożona wsunęła klinem obydwie dłonie w ściśnięte i z lekka na bok odchylone kolana 
i skuliwszy się w ramionach, milczała. Nie miała zapewne nic do powiedzenia.
Podlasiak zdążył zauważyć, że na jednej jej dłoni tkwiła kurzajka, a na dużym palcu 
drugiej obierał się różowy paznokieć.
— Jeszcze raz nas obejrzyj, dziewulinko płochliwa! — szepnął nieśmiało.
Łatwo było postrzec, że o ile kulawiec nazywał dziwożonę zwięźle dziewczakiem, o tyle 
jednoręki udzielał jej rozwlekłejszego miana dziewczycy.
Podlasiak mówił zdrobniale: dziewulinka.
— Jeszcze raz od początku… — powtórzył ciszej.
— Nie chcę! — odparła z dąsem dziwożona.
— Nie zbytkuj! — pogroził jej palcem na nosie kulawiec. Dziwożona wzruszyła 
ramionami.
— Jesteście inni, zupełnie inni! Nie tacy, jakich mi się w worze po ciemku zachciewało! 
— skarżyła się, odymając wargi i srożąc oczy. — i w dodatku temu brak ręki, a owemu nogi!
— A po co ci moja noga? I bez niej się obejdzie! — zgromił ją kulawiec.
Jednoręki nic nie powiedział, jeno ukosem spojrzał na spuchniętą od żądeł lewicę.
— A tamten trzeci po co ma sęk nad okiem? — spytała z wyrzutem w głosie dziwożona.
— To ten sam, ten sam! — przypomniał jej Podlasiak powołując się, na wiadomy z sękiem 
wypadek.
Dziwożona spojrzała na niego ze złością.
— Po co sęk nad okiem, po co? — krzyknęła ze ślepym uporem i gniewnie uderzyła 
pięścią o trawę.
Podlasiak struchlał i zbladł, jak przyłapany na gorącym uczynku winowajca.
— Wybór masz wolny… — szepnął głosem drżącym i spuściwszy głowę, znieruchomiał 
od wstydu.
— Wybór, wybór! — przedrzeźniała go dziwożona, podrzucając ramionami. — Same 
przeszkody i nic ponadto!
— Nie nagromadzaj przeszkód! — ostrzegł ją zawczasu kulawiec. Dziwożona pokazała 
język czerwony jak mak i wklęsły jak czółno.
— Wybieraj, póki czas! — zawołał kulawiec.
— Nie mogę! — odparła dość krzykliwie dziwożona.
— Zmuś się! — pisnął kulawiec i pięścią powahał w powietrzu. Dziwożona z rozpaczą 
załamała dłonie.
— Przecież mi się wargi pokurczą od niechęci! — tłumaczyła się żałośnie. — Albo zacznę 
płakać tak, że nikt mnie uspokoić nie zdoła!
W głosie jej drgnęły dźwięki przyobiecanego płaczu. —A my i rozpłakaną połasuchować  
się potrafimy… — odpowiedział, mrużąc oczy, kulawiec.
Dziwożona stropiła się na chwilę.
— Nikogo nie pocałuję! — krzyknęła z nagłą stanowczością i ukrywszy głowę w dłoniach, 
zwinęła się w kłębek na trawie, jak szczenię, które przed pieszczotliwą napaścią swych 
dręczycieli broni się za pomocą upartego odwracania od nich oczu.
— Mówiłem! — przypomniał z wyrzutem w głosie kulawiec. — Nie spodobaliśmy się i 
basta! Trzeba ją było w worze na oślep pomęczyć, tak żeby potem sił i tchu nie miała na 
wybryki i odmowy przekorne.
Podlasiak i jednoręki nic nie odrzekli.
Kulawiec końcem kija zmacał pogięty, jak fala, kark zwiniętej w kłębek dziwożony.
— Dziczysz się , czy oswajasz? — zapytał.
Dziwożona podniosła nagle głowę i rozpołowiła dłońmi spadłą na twarz i niciasto skrzącą 
się grzywę. Snadź powzięła nowe postanowienie.
— Chodźmy razem do pierwszego jaru, tam się przestanę dziczyć i jednego z was wybiorę 
— rzekła z udaną ochotą i trwożnie zerkając po obecnych, wskazała dłonią głąb lasu, gdzie 
pierwszy jar się znajdował.
— Do jaru, ludzie dobrzy, do jaru! — zawołał z zapałem Podlasiak.
— Do jaru! — zawtórował jednoręki.
— Niechta! — dorzucił, machając dłonią, kulawiec.
Podlasiak ujął lewą, a jednoręki prawą dłoń dziwożony i, trzymając ją za dłonie, jak się 
trzyma swawolne i nieposłuszne dziecko, pobiegli we wskazanym kierunku.
Kulawiec pomknął obok, aby mieć na oku dziwożonę, i wybredzając w podskokach, starał 
się im nadać trudny do uznania pozór figlarnej i nieprzymuszonej zalotności.
Biegli żwawo poprzez gąszczary  i przesmyki leśne.
Jabłkowite plamy pokruszonego o gałęzie słońca i liściaste wzory altanowo 
pokratowanych cieni przesuwały się po ich twarzach, piersiach i nogach, i znacząc szybkość 
ich biegu swym w przeciwną stronę odlotem, oddawały ich władztwu następnych cieni i kół 
słonecznych.
Dotarli wreszcie do pierwszego jaru.
— Chciałaś jaru, masz jar — rzekł kulawiec, podejrzliwie i ukosem poglądając na 
dziwożonę.
— Zdawało mi się, że nad jarem łatwiej mi będzie o namysł i o wybór, alem się pomyliła! 
— oświadczyła nagle zdyszana biegiem dziwożona. — Nie chcę jaru, nie chcę jaru! 
Biegnijmy dalej do pierwszego strumienia! Nad strumieniem się namyślę i wszystko powiem!
— Do strumienia, ludzie dobrzy, do strumienia! — wrzasnął uradowany nową obietnicą 
Podlasiak.
— Do strumienia! — pochwycił jednoręki.
— Niechta! — dorzucił znowu kulawiec i znowu machnął ręką. Wszyscy z jednoczesnym 
pośpiechem ruszyli z miejsca i dobieżawszy do strumienia, przystanęli.
Nad brzegiem gęstwiły się gibkie i kolejno wiatrem targane szarfy połyskliwych 
tataraków, które, naruszając strzelistego a wrodzonego im ładu, gmatwały się co chwila i 
ześlizgiwały wzajem po sobie.
Toń wodna migotała spoza nich, jak spoza sztachet chwiejnych i nieustalonych.
U przeciwległego pobrzeża stalaktytowe smugi odbitej na oślep zieloności zwisały aż do 
dna — głębsze na pozór od samego strumienia i niedostępne niepokojom marszczącej się z 
lekka powierzchni. Zdawały się zielonym i spadzistym znijściem do nieskończenie dalekich i 
na opak wybujałych przeciwświatów …
Na najwyższej kończynie osamotniałego w swym górowaniu tataraku kołysał się 
przesadnie do swej małości rozwahany motyl, który przeświecał czerniawą tkanką białych jak 
płótno i szczelnie zamkniętych skrzydeł.
Dziwożona, trzymana za ręce, piersią podała się naprzód ku wodzie i odętymi nozdrzami 
zaczerpnęła ożywczej i zawsze świątecznej woni tataraku.
— Jedną mi dłoń wypuśćcie na swobodę! — napierała się, zerkając błagalnie na 
Podlasiaka. — Chcę tylko dostać tataraku! Lubię tatarak!
Podlasiak wypuścił z ręki jej dłoń drobną i niemal dziecinną.
Zanurzyła ją natychmiast po ramię w zarośla i wyrwała zowąd jedną łodygę, która ze 
śliskiej uwięzi wypruła się z jedwabnym poświstem, znaglającym zatkwionego opodal motyla 
do przesunięcia się na drugą stronę smukłej kończyny za pomocą skrzętnego przebierania 
czworgiem nóg, zachwiewanych brzemieniem chylącego się na bok żagla…
Różowy i żłobkowaty korzeń zabarwił się w słońcu soczystym połyskiem eterycznie 
wonnej błony.
Dziwożona wcisnęła go pomiędzy wargi i zanurzyła w jego miąższ swe białe, ostre zęby.
Syciła tatarakiem ów głód, który kiedy indziej zmuszał ciało do tarzania się w wonnej 
trawie lub do strząsania na siebie chłodnej rosy z gałęzi napotkanego po drodze drzewa.
Wszyscy trzej towarzysze za jej przykładem zerwali po tataraku i. gryząc wilgotne 
korzenie, poglądali spod oka na nieposłuszną i nieujarzmioną brankę.
— Słodkawo–gorzki — oświadczyła nagle dziwożona, oblizując zwilgotniałe od tataraku 
wargi.
— Słodkawo–gorzki — oznajmił z kolei Podlasiak z taką stanowczością, jakby chciał 
stawić opór wszelkim zaprzeczeniom.
— Słodkawo–gorzki — potwierdził z głęboką zadumą jednoręki, pilnie i nabożnie zajęty 
niespodzianą wyżerką.
Obydwaj mimo woli starali się przypodobać dziwożonie zgodnością smaku i pokumać się 
z nią jednakim a poufnym wnioskiem podniebień.
Kulawiec, milcząc, ssał swój tatarak.
Ni stąd, ni zowąd wydało się wszystkim trzem zalotnikom, że niezwłocznie po spożyciu 
tataraku dziwożona ogłosi swój wybór.
Tatarak wkrótce zjedzono do szczętu.
Nastąpiła chwila ponownego wyczekiwania.
Spojrzenia obecnych skrzyżowały się na purpurowych wargach dziwożony.
— Gadaj! — krzyknął pierwszy kulawiec, niecierpliwie wychuchując z gęby zapach 
połkniętego tataraku.
— Nie mogę, nie mogę! — zawołała dziwożona, tuląc do piersi obydwie dłonie. — 
Zdawało mi się, że nad strumieniem wszystko się wyjaśni. Wybaczcie mi! Znów się 
pomyliłam! Nie chcę strumienia! Biegnijmy dalej — do pierwszego rozstaju! Na rozstaju 
namyślę się i powiem!
I dziwożona wskazała palcem ową stronę, gdzie się znajdował niezbędny dla jej namysłów 
rozstaj.
Tym razem ani Podlasiak, ani jednoręki nie powitali nowej obietnicy radosnymi 
okrzykami. Milcząc, pobiegli we wskazanym kierunku.
Kulawiec zaś machinalnie powtórzył swoje: „Niechta!” — i po dawnemu machnąwszy 
dłonią, w koźlich niemal poskokach w ślad za nimi podążył.
Dobiegli do rozstaju i znów przystanęli.
— Chciała rozstaju, ma rozstaj! Niech gada! — gorącował się kulawiec. — Nie będę za 
nią dalej, jak wyżeł, z wywieszonym jęzorem po próżnicy biegał! Niedawno z wora wylazła, 
a już miejsca na świecie znaleźć dla siebie nie może!
— Na rozstaju wszystko powie! — oświadczył w imieniu dziwożony Podlasiak.
— Tak samo powie, jak nad jarem i nad strumieniem! — gardłował kulawiec, podrygując 
niecałą nogą.
— Co rozstaj, to nie jar i nie strumień — zauważył nagle jednoręki, wysuwając powyższy 
wniosek z przychylnych dla całego zgromadzenia, ale zgoła niewiadomych przesłanek.
Dziwożona wstrząsnęła złocistą grzywą i schyliwszy głowę na bok, kolejno spojrzała na 
wszystkich.
— Powiem coś, co mam do powiedzenia — obiecała tajemniczo. — Powiem, ale szeptem i 
każdemu na osobności…
— Zgoda! — zawołał z ponownym wybuchem radości Podlasiak. — Na osobności, tylko 
na osobności!
— Pewno, że takie rzeczy tylko na osobności się gada — stwierdził z nagłym 
przekonaniem jednoręki. — Wie ona lepiej od nas, co czynić na oczach ludzkich, a co na 
stronie…
— Pogadamy z nią na osobności — rzekł kulawiec. — Niech tylko jeden drugiemu 
wręczają ostrożnie, żeby nie uciekła.
— Najpierw z upiorem pogadam! — zawołała wesoło dziwożona i uśmiechnęła się 
ukradkiem do Podlasiaka.
— Na bok reszta! — krzyknął Podlasiak, podniecony otrzymanym uśmiechem.
Kulawiec i jednoręki usunęli się na ubocze.
— Jesteśmy sam na sam — rzekł Podlasiak, do głębi wzruszony swym obecnym 
stanowiskiem.
— Zaraz ci coś szepnę, jeno się nachyl, boś za wysoki — odparła dziwożona.
Podlasiak nachylił się ku niej.
— Nie chcę kulawca! Rozumiesz? — szepnęła mu do ucha dziwożona i niespodzianie 
wyrwała mu z brody najbardziej pogmatwany kędzior.
— Rozumiem — odpowiedział Podlasiak i z dumnym poczuciem rozbudzonej niejasno 
nadziei spojrzał na wyrwany kędzior.
— Na pamiątkę, dziewulinko? — spytał domyślnie.
— Na pamiątkę — potwierdziła dziwożona. spuszczając oczy. Podlasiak potarł dłonią 
miejsce pozbawione kędziora i rzucił na zabrakowanego kulawca spojrzenie pełne 
politowania.
Po chwili dał znak kulawcowi, aby się zbliżył z kolei i wręczywszy mu dziwożonę, 
pośpieszył do jednorękiego.
Kulawiec zawczasu nachylił się ku dziwożonie.
— Pyskuj! — zawołał z powziętą z góry na wszelki przypadek urazą.
— Nie chcę jednorękiego… Rozumiesz? — szepnęła mu do ucha dziwożona i znienacka 
zdzieliła go pięścią w policzek tak mocno, że kulawiec natychmiast przymarszczył owego 
policzka, aby sprawdzić stopień przykrego znieczulenia.
Wszakże uderzenie pięścią obudziło w nim poniekąd nadzieję, jak wszelka wprawdzie 
dotkliwa, ale trafna w zasadzie pieszczota…
— Rozumiem — szepnął z uśmiechem i pogardliwie spojrzawszy na jednorękiego, 
przywołał go ruchem dłoni.
Jednoręki przybiegł pośpiesznie, jakby się bał karygodnego w danym razie opóźnienia.
Kulawiec wręczył mu dziwożonę, a sam skocznie pomknął do Podlasiaka.
— Ze mną, dziewczyco, nie rób żadnych ceregieli — rzekł jednoręki. — Daj odprawę i 
zbądź kłopotu.
— Nie zbędę… — odparła, rumieniąc się, dziwożona. Jednoręki postrzegł ów rumieniec.
— Mam się nachylić? — spytał pokornie.
— Nie — odrzekła dziwożona i wspięła się ku niemu na palcach.
— Szeptać będę! — uprzedziła go z uśmiechem.
— Dosłyszę! — odpowiedział radośnie.
— Nie chcę upiora… Rozumiesz? — szepnęła tajemniczo dziwożona i wyszperawszy 
okiem na jego opuchniętej od ukąszeń dłoni najboleśniejsze miejsce, rozdrapała je nagle 
różowym i drobnym jak perła paznokciem.
Jednoręki syknął z bólu i z rozkoszy, która się wraz z bólem narzuciła.
— Rozumiem! — rzekł z zachwytem, czując, że otucha wstępuje mu do duszy.
Ze współczuciem spojrzał na zabrakowanego Podlasiaka.
— Już! — zawołał w stronę obydwu towarzyszy. — Skończone!
— Już! Już! — zakrzyknął Podlasiak i wraz z kulawcem zbliżył się do dziwożony.
Trzej zalotnicy dumnie i zawadiacko poglądali wzajem na siebie…
— Teraz, gdy już wszystko wiadomo… — zaczął uroczyście Podlasiak.
— A jużci, że wiadomo… — przerwał mu jednoręki.
— Ciekawym tylko, co wiadomo? — spytał kulawiec i splunął w stronę jednorękiego.
— Dwaj pozostali powinni się usunąć… — ciągnął dalej Podlasiak. Dziwożona milczała 
ze wzrokiem utkwionym w ziemi i mięła w dłoni kędzior ujęty brodzie Podlasiaka.
— Im prędzej się usuną, tym lepiej! — zawołał kulawiec i dał nagłą sójkę w bok 
jednorękiemu.
— Przysiągłeś, że bez bójki się usuniesz! — krzyknął jednoręki, grożąc spuchniętą lewicą. 
— Kulawych nam nie trzeba!
— Nam? Jakim — nam? — wycedził przez zęby kulawiec.
— Wiem, co mówię! — odparł jednoręki i spojrzał na dziwożonę. Dziwożona milczała 
uparcie.
— Musimy wprzódy wyznać sobie nawzajem, co każdemu z nas dziewulinka na osobności 
szepnęła? — zawołał Podlasiak, czując, iż zaszło jakieś nieporozumienie.
Nikt wszakże nie słuchał już jego rady.
— Usuń się, pókim cię jeszcze pięścią pomiędzy oczy nie uderzył! — krzyknął kulawiec i 
uderzył jednorękiego pomiędzy oczy.
— Uciekaj tyłem, jak od baby na kładce! — zaryczał nagle jednoręki i pchnął przeciwnika 
tak, że ów ostatni dał w tył kilka przymusowych odskoków.
— Kładka — kładką, a dziewczak — dziewczakiem! — wrzasnął odepchnięty i 
zaczerpnąwszy w garść ziemi, sypnął nią w oczy jednorękiemu.
Postanowił, widać, oślepić rozwścieczonego przyjaciela.
— Precz w tył! Precz w tył! — wołał niemal obłędnie jednoręki i mrugając oczyma, 
porwał kulawca za gardło. — Nie tkniesz dziewczyny, bo nie z twego chlewu!
— Ludzie dobrzy! — jęknął przerażony Podlasiak. — Nie łamcie przysiąg wobec 
niewinnej dziewulinki!
Fieście kulawca hulały niewzbornie  wokół przytwierdzonej do gardła lewicy, lecz twarz 
jego zsiniała, a białka krwią nabiegły. Ostatkiem sił rozwahał ułomną nogę i niby potwornym 
taranem uderzał nią w przeciwnika.
Podlasiak, który dotąd trzymał za rękę dziwożonę, rzucił się nagłe ku zacietrzewionym 
przyjaciołom, aby rozejm pomiędzy nimi uczynić.
Nie wiedząc, jak spojonych w walce przeciwników rozdwoić , chwytał na przemian to 
spuchniętą lewicę, to rozwahaną na oślep nogę kulawca…
Dziwożona tymczasem, korzystając z bójki, cisnęła o ziemię zgmatwany kędzior i 
ciszkiem a chyżo wymknęła się na wolność…
Podlasiak pierwszy spostrzegł jej ucieczkę i opuściwszy walczących, dał w ślad za nią 
nieludzkiego susa.
Wszakże w zapale i popłochu odbił się zbytnio od ziemi i posłuszny przeznaczeniom, z 
okrzykiem: „Żegnajta!” uleciał, nie chcąc, w niebiosy.
Nic innego nie zdążył powiedzieć na odlotnem.
Jego postać ciężka i olbrzymia bezpowrotnie i z przestankami wzbijała się ku błękitom, a 
targane wiatrem, sztywne rajtuzy wydawały odgłos podobny do żałosnego turkotu 
odjeżdżającej na zawsze bryki…
Drugi z kolei kulawiec zauważył wszystko, co się stało. Dziwożona przebiegła obok niego, 
myśląc, że zajęty bójką nic nie widzi.
Wyrwał się z uścisków omdlałej z bólu dłoni i skoczył przed się, aby zbiega pochwycić.
Wszakże przez zbytnie roztargnienie pokwapił się naprzód kulawą nogą i runął, jak długi, 
na ziemię.
Teraz dopiero jednoręki zoczył uchodzącą.
Miał ją niemal na podorędziu, więc pośpiesznie wyciągnął dłoń, aby dziwożonę w czas 
zatrzymać, ale w nadmiarze wzruszenia wyciągnął właśnie tę dłoń, której nie miał…
Dziwożona z radosnym i dzikiem krzykiem uchodziła w głąb lasu — wolna, wyśmiewna , 
niedościgła.
Zanim kulawiec zdążył powstać z upadku, znikła w rozbłyskanej słońcem zieleni.
Dwaj przyjaciele, milcząc, spojrzeli wzajem po sobie.
Obydwaj zrozumieli, że bójka, którą toczyli przed chwilą, stała się już zbyteczna.
Popołudniowe cienie z wolna gromadziły się pomiędzy drzewami. Szum chodził 
wierzchem lasu, nie przenikając do głębi.
— Ładny był dziewczak — rzekł wreszcie kulawiec i spojrzał na przyjaciela.
Jednoręki wyciągnął z torby kubek blaszany, obejrzał go starannie i schował z powrotem.
— Nie popsuła? — spytał kulawiec.
— Nie popsuła — odparł jednoręki.
— A chleba nie wyżarła? — spytał znowu kulawiec. — Wyżarła — wyznał z 
westchnieniem jednoręki.
— Tatarakiem go, widać, przegryzała… — domyślił się kulawiec. Jednoręki rozejrzał się 
naokół.
— A Podlasiak gdzie? — zapytał z niepokojem.
— Do nieba go zaniosło! — odparł kulawiec, palcem niebo wskazując. — W pogoni za 
dziewczakiem odbił się zbytnio od ziemi i odleciał bezpowrotnie. Podlasiakiem go nie 
nazywaj, bo dla nas jeno owo nazwisko niestosowne przybrał, lecz wzbijając się ku niebu, 
wobec Pana Boga prawdziwe imię wyznać musiał.
— Jakże mu było na imię? — spytał ciekawie jednoręki.
— Żegnajta — odpowiedział kulawiec. — Takie imię, że dość je przed kimkolwiek 
wymówić, aby już tyłem do ciebie się odwrócił…
— Podlasiaków dwóch znałem, a Żegnajty ani jednego — przypomniał sobie nagle 
jednoręki.
Wiatr powiał od lasu i odął z lekka na piersiach kulawca rozchełstaną w bójce koszulę.
— Czas nam w drogę! — rzekł nagle kulawiec i zajął zwykłe po prawej stronie 
stanowisko…
— Czas! — powtórzył jednoręki i poprawił torbę na plecach. Obydwaj zgodnym krokiem 
ruszyli w jednaką zawsze drogę.
— Żegnajta! Żegnajta! — rozlegało się coraz wyżej i coraz ciszej w promiennych od 
słońca przestworach.
Lecz zadumam przyjaciele nie słyszeli dalekich okrzyków zapodzianego w niebiosach 
upiora. Szli znowu — donikąd.
KONIEC

  Podstawowe dane bibliograficzne ustalił Jacek Trznadel. Zob. Polski Słownik Biograficzny, t. XVII, 
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1972, s. 167–169. On też przesunął datę urodzin poety z 12 na 22 
stycznia, powołując się na nie ogłoszony nigdy „odpis aktu urodzenia”. Następnie błędną datę dzienną utrwalił w 
licznych publikacjach (zob. na przykład: B. Leśmian, Poezje wybrane, oprac. J. Trznadel, BN I nr 217, Wrocław 
1974, s. IV; tam też błędna data zgonu: 7 listopada — s. VIII; zob. też hasło Leśmian w: Literatura polska. 
Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 1987, t. l, s. 561–562). Sam Bolesław Leśmian nigdy nie wątpił, że 
urodził się w roku 1878, 12 stycznia. Takie dane podał do kompendium Stanisława Łozy, Czy wiesz, kto to jest? 
(wydane w Warszawie w 1938). Pełna data urodzin pojawia się tam dwukrotnie — na s. 420 oraz w spisie osób 
zmarłych w czasie druku książki. Datę roczną (1878) podawał Leśmian do Rocznika Naukowo–Literacko–
Artystycznego Władysława Okręta. Warszawa 1905, s. 147. Uznawanie przez J. Trznadla roku urodzin poety za 
sporny tłumaczy się chyba intencją legendotwórczą. W przypadku daty dziennej można chyba mówić o 
przeliczaniu kalendarzy („starego” i „nowego stylu”) w „złą stronę”.
  Opinia Leszka Kołakowskiego. Cyt. za: R. Loth, Między kawiarnią a metafizyką, w: Na rogu świata i 
nieskończoności. Wspomnienia o Franciszku Fiszerze, wybór i oprac, tenże, Warszawa 1985, s. 22.
  Tamże, s. 23.
  Wystąpienia Brzozowskiego przeciw „Chimerze” oraz protest pisarzy przedrukowała Maria Podraza–
Kwiatkowska, Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, Wrocław 1977 (wyd. II), zob. zwłaszcza s. 
581, 582 i 604–605.
  Właściwie chodziło o „pochmiel”, tzn. katzenjammer, kac.
  Zob. L. Nowak, (Unitarna) metafizyka Bolesława Leśmiana, „Poznańskie Studia z Filozofii Humanistyki” 
1996, t. 3 (16), Przestrzenie świadomości, s. 91–92.
  Rozwiązanie skrótów: Sz — B. Leśmian, Szkice literackie, oprac, i wstęp J. Trznadel, Warszawa 1959; Ur 
— B. Leśmian, Utwory rozproszone. Listy, zebrał i oprac. J. Trznadel, Warszawa 1962.
  W przywoływanym już tekście Z rozmyślań o Bergsonie („Nowa Gazeta” 1910, nr 366, 368, 375, 377, 
przedruk: Sz, s. 29–44), w eseju Znaczenie pośrednictwa w metafizyce życia zbiorowego („Prawda” 1910, nr 
39–42, przedruk: Sz, s. 45–65) oraz w artykule Rytm jako światopogląd („Prawda” 1910, nr 43, przedruk: Sz, s. 
66–68).
  H. Bergson, Pamięć i życie, wybór tekstów Gilles Deleuze’a, tłum. Anita Szczepańska, Warszawa 1988, s. 
97.
  Tamże, s. 37.
  Tamże, s. 38–39.
  B. Leśmian, Przemiany rzeczywistości, „Przegląd Krytyki Artystycznej i Literackiej” (Warszawa) 1910—
1911, nr 36–37, przedruk: Ur, fragm. cyt. s. 185—186.
  Tak w wierszu Metafizyka z pierwszego tomu poezji Leśmiana Sad rozstajny (1912).
  J. Błoński, Bergson a program poetycki Leśmiana, w: Studia o Leśmianie, red. M. Glowiński i J. 
Sławiński, Warszawa 1971, s. 75.
  Rodowód tej koncepcji przedstawił Michał Głowiński w szkicu Leśmian, czyli poeta jako człowiek 
pierwotny, włączonym do książki tegoż Zaświat przedstawiony. Szkice o poezji Bolesława Leśmiana, Warszawa 
1981, s. 13–47.
  Na przykład Stanisław Przybyszewski widział w człowieku pierwotnym urodzonego twórcę, a Antoni 
Lange uznawał ekspresywne okrzyki i odruchy praczłowieka za „pierwociny poezji i sztuki”. Zob. M. Podraza–
Kwiatkowska, Symbolizm i symbolika w poezji Młodej Polski, Kraków 1994, wyd. II, s. 56.
  M. Głowiński, dz. cyt., s. 25
  Tamże, s. 25–26.
  M. Głowiński, dz. cyt., s. 310.
  Jedyne zdanie: „Symbol jest konkretem dopóty, dopóki daje wyniki konkretne”, napisane zresztą pod 
koniec życia, dla potrzeb prelekcji, której nie zdążył już Leśmian wygłosić, odnosi się do poświadczonych w 
dziejach sposobów „symbolizowania” poezji za pomocą wizerunku instrumentu muzycznego (jak: „lutnia, lira, 
flet, cytra, ligawka, fujarka”). Nie jest wypowiedzią na temat symbolizmu i operuje pojęciem „symbol” w 
najbardziej potocznym jego rozumieniu. Zob. Sz, s. 89.
  Zob. A. Hutnikiewicz, Mtoda Polska, Warszawa 1994, s. 144.
  K. Irzykowski, Dobre wiersze, „Kurier Lwowski” 1921, nr 191.
  O. Ortwin, Bolesław Leśmian „Łąka”, „Przegląd Warszawski” 1922, nr 14, przedruk w: tegoż, Żywe 
fikcje. Studia o prozie, poezji i krytyce, Warszawa 1970, s. 240–246.
  Zob. Cz. Miłosz, Prywatne obowiązki, Olsztyn 1990, s. 144.
  Szczegółowe informacje o antysemickiej kampanii przeciw Leśmianowi znajdzie czytelnik w pracach: E. 
Prokop–Janiec, Międzywojenna literatura polsko–żydowska jako zjawisko kulturowe i artystyczne, Kraków 
1992; M. Urbanowski, Nacjonalistyczna krytyka literacka, Kraków 1997.
  K. Wierzyński, O Bolesławie Leśmianie. Mowa wygłoszona na uroczystym zebraniu Polskiej Akademii 
Literatury, Warszawa 1939.
  Zob. B. Przyłuski, Wstęp, w: B. Leśmian, Klechdy polskie, Londyn 1956, s. 12.
  Ur, s. 336–337. Wysłany z Cannes list pochodzi z końca 1913 lub początku 1914 roku.
  Informacja pochodzi z listu Leśmiana do Miriama z 1914 roku, prawdopodobnie z 17 kwietnia, zob. Ur, s. 
338.
  Zob. tamże.
  Zob. trzeci list do Miriama na temat klechd, Ur, s. 340–341.
  Taki „spis treści” podał Leśmian w liście z (?) 17 IV 1914, o dostarczeniu nowego tekstu pisał zaś w liście 
następnym, o którym mowa w poprzednim przypisie.
  Zob. H. Mortkowicz–Olczakowa, Bunt wspomnień, Warszawa 1961, wyd. II, s. 116.
  Zob. A. Nowosielski [A. Marcinkowski], Lad ukraiński, Wilno 1857, t. 2, s. 83. Obecne w tekście 
Klechd… poświadczenia lektury tego dzieła wskazała Lidia Ligęza, zob. wybór wiadomości bibliograficznych w 
tym tomie.
  J. Trznadel, Leśmian dzisiaj, w: B. Leśmian, Poezje, Warszawa 1995, s. 20.
  Parantele tej opowieści z tradycją sarmackiego humoru i babińską facecjonistyką wskazywał Marian 
Pankowski w monografii Leśmian, na s. 165–166, zob. bibliografię w tym tomie.
  O ekspresjonistycznym bohaterze—prostaczku w ogóle i o specyfice komunionizmu Leśmiana zob. K. 
Jakowska, Z dziejów ekspresjonizmu w Polsce. Wokół „Soli ziemi”, Rozprawy Literackie PAN KNoLP, nr 19, 
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977, s. 38–44, 60.
  R. Nycz, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wrocław 1997, s. 95.
  Jak wykazał Michał Głowiński, właśnie w dziedzinie zespolenia słów „formują się zasadnicze osobliwości 
Leśmianowskiego języka poetyckiego”. Zob. O języku poetyckim Leśmiana, w: Zaświat przedstawiony, dz. cyt., 
s. 64–101.
  Tj. edycji Antoniego Podsiada z roku 1959, wznowionej w 1978, zob. notę edytorską w tym tomie.
  J. Karłowicz, A. Kryński, W. Niedźwiedzki, Słownik języka polskiego, t. 1–8, Warszawa 1900–1927.
  Zob. J. Sławiński, Semantyka poetycka Leśmiana, w: Studia o Leśmianie, dz. cyt., s. 120.
  Zob. wybór bibliografii w tym tomie.
  Zob. M. Głowiński, dz. cyt., s. 71.
  J. Trznadel, Wstęp, do: B. Leśmian, Poezje wybrane, Wrocław 1974, s. LXI–LXII.
  Autorstwa S. K. Papierkowskiego, zob. bibliografia.
  swego nazwiska — niewiadomego pochodzenia, bękart.
tajemnik — tu przede wszystkim: człowiek skryty, lecz także: ten, komu powierza się tajemnicę.
  półzłotek — piętnaście groszy polskich; pot złotego („półkopka”), liczącego groszy trzydzieści.
  nauczny — uczony; tu: wprawiony, doświadczony.
  Głodnemu chleb… bosemu buty — przysłowie poszerzone przez Leśmiana.
Noga nieobuta… — Leśmianowska maksyma, stworzona doraźnie na wzór przysłów rymowanych.
  jakbyć —jakby tobie, jakby ci; tu: w twoich oczach.
napierzyć — osadzić szprychy w piaście koła.
samochcąc — z własnej woli, ochoty; tu: pod ciężarem własnego złudzenia.
  talar — moneta srebrna.
dukat — moneta złota.
  wybłąkać (oczy) — tu: wyprowadzić, przenieść (wzrok).
  utrwalić — tu: usadowić.
  samowicie — naturalnie; tu: bez wysiłku, jakby rzecz była zwyczajna.
  Góra z górą… — przysłowie przetworzone.
  Brak odczucia strachu w zetknięciu ze „złym” jest typowy dla baśniowego bohatera, który trwogę odczuwa 
jedynie wśród pospolitych realiów codzienności.
  oraczyć — uraczyć.
  W myśl wierzeń ludowych splunięcie to pewny sposób obronny przed diabłem. Tajemnik dopuszcza się go 
„zapobiegawczo”, jakby z samego szacunku dla tradycji i powagi owych wierzeń — sam przecie lęku nie 
doznał.
  strumieniące się — połyskujące, świetliste.
  na samochcącym dosiężeniu — w bezpośredniej bliskości, na wyciągnięcie ręki.
  maściste — dobrane barwą, jednego koloru.
chodziwe (gwar.) — trwałe w noszeniu, mocne.
  Czyli przeznaczenie baśniowego herosa, w typie „poszukiwacza strachu”, por. przypis 11.
  oględny — dający się oglądać, łatwo widzialny.
  potrząśnięty — tu: rozprószony (sens: „otwór ukazał się światłem swego dna, podobnym do rozprószonego 
z rzadka złotego pyłu”).
  wściubić (gwar.) — wsadzić, wepchnąć.
utwierdzić — umocnić; tu: oprzeć.
  postroniwszy (od ukr. postoronytysia — odsunąć się, ustąpić miejsca, odejść w bok) — tu: wysunąwszy.
  krzepić — wzmacniać.
  omackiem — po omacku, kierując się wyczuciem.
  wiekując — długo, przez wieki (wieczność) istniejąc, trwając.
  wprowadził… jak na nowosiedliny — wprowadził uroczyście, z namaszczeniem.
nowosiedliny (gwar.) — uroczystość z okazji przenosin, osiedlenia się w nowym miejscu.
  bezludzie — pustkowie, przestrzeń bezludna.
  na oścież — tu: (zwrócony) w kierunku wylotu, otworu drzwi.
rozwarty koń — koń w pełnym biegu, cwałujący.
  czaprak — ozdobna kapa, przykrycie konia pod siodło.
terlica — typ siodła o jednej kuli z przodu; tu: w górę wysunięta przednia kula siodła.
  zazdrosne — tu: chciwe, chytre.
  gruntując —tu: zgłębiając, sondując.
  luty — srogi.
  samowitość — tu: przeznaczenie, funkcja, także: sens istnienia.
  bez omieszki — bezzwłocznie, bez wahania.
  pławem — wpław, lecz także: nurtem, strumieniem (tu: powietrznym).
  bezprzytułek — pustka, brak przytułku, schroniska.
  polśniona — połyskująca, rozświetlona.
  Czerwień jest „wiekuista”, bo czerwone buty od wieków tkwiły pod ziemią.
  znieruchomić — unieruchomić, uczynić bezwładnym.
  postronić — tu: uchylić.
  zataić — tu: przytłumić, powściągnąć.
  zdrętwić — znieczulić, usztywnić, uczynić drętwymi.
  usilna — natężona, natarczywa.
  łączą się… i dwoją — łączą się (jednoczą) i rozdzielają.
  zarażone powietrze — tu: trupi odór upiora.
  przestać — tu: spędzić, przeczekać. Przebudzony Tajemnik nadal zachowuje pozycję leżącą.
skoro trzeci kur zapieje — zwykły to moment przymusowej ucieczki zjaw nocnych ze świata żyjących. 
Tajemnik zna prawa baśni i wierzenia ludowe i ufa im jako „wiedzy pewnej”.
  doosłonić — zasłonić do reszty.
  ciszkiem — milczkiem, po cichu, ale także: chyłkiem, zdradziecko i podstępnie.
  przedwstępny — przygotowawczy.
  podybać — powoli, z wolna pójść.
  nieważka — nic nie ważąca, nie posiadająca ciężaru.
  polec — tu: położyć się.
  przestrzenność — brak ograniczenia, nieograniczona rozciągłość we wszystkich kierunkach.
  stanowisko — tu: położenie, usytuowanie w przestrzeni.
  prośbując — tu: żebrząc.
  przewloką — przeciąganie czasu, mitręga.
  zaoczny — tu: dający się widzieć niedokładnie, niewyraźnie się rysujący.
  na darmochę — bezpłatnie.
  siarniki — zapałki.
parcianki — spodnie chłopskie z grubego płótna (partu), portki. Chodzi zatem o umiejętność zręcznego 
zapalenia zapałki w wyniku potarcia o udo, odziane w parcianą nogawicę.
  Piórkowski trawestuje starotestamentowe mądrości o przyodziewku jako doczesnej powłoce człowieka, w 
szczególności: „Jak wyszedł z łona matki, tak też nagi odejdzie, jako i przyszedł” (Koh 5,14). Por. także: Hi l, 
21; Ps 49,18; Ps 139,15. W ten sposób diabeł podkreśla pragnienie ostatecznego i wiekuistego zawładnięcia 
duszą Tajemnika, a „własnościowe” roszczenia czarta są odwzorowaniem praw władztwa Bożego.
  postronna — tu: uboczna, mniejszej wagi.
  Nagle narodziny poczucia wstydu z powodu obnażonych stóp są porównywalne z pierwszym odczuciem 
zawstydzenia nagością, gdy mieszkańcy raju utracili niewinność (Rdz 3,7). Obecność aluzji uświadamia, że gra 
toczy się w obszarze spraw ostatecznych, a stawką w niej jest zbawienie obciążonej grzechem duszy Tajemnika.
  otworzysty — tu: przejrzysty, łatwy do przeniknięcia wzrokiem. poczesny — zacny, godny.
wielmożny — tu: pełny blasku, chwały.
  samochcąc — z własnej woli.
  postronić się — tu: odsunąć się, umknąć w bok.
  majka (gwar.) — inaczej: mauka, miawka, nawka, rusałka, dziwożona — widmo dziewicze, boginka leśna 
albo wodna (rzeczna albo morska), demon powstały z duszy samobójczyni powieszonej albo utopionej. Czasem 
wierzenie ludowe utożsamiało rusałkę wodną z syreną, przypisując jej postać półdziewczyny z rybim ogonem.
  Na Ukrainie czas od Zielonych Świątek do następnej niedzieli (rusálnyj týżdeń) był okresem panowania 
rusałek. Nie wolno było wtedy wchodzić w zboże, kąpać się w jeziorach ani wypływać na rzeki, prowadzić prac 
leśnych, gdyż groziło to popadnięciem pod wpływ majki, urodziwej i kuszącej, ale śmiertelnie niebezpiecznej.
  dorywczo wybujałe — tymczasowo górujące, chwilowo przewyższające większość.
  postronić się — tu: umknąć.
  obcisłe — tu: prężne, jędrne, zwarte, szczupłe. Chodzi zatem o ramiona dziewczęce — rusałki miały 
zawsze postać młodych dziewcząt.
  wyłoniątko — rzeczownik od wyłonić — wyprowadzić z łona (czego) na jaw, wynurzyć się, ujawnić.
  świetlak — błędny ognik albo chrząszcz świecący (Lampyrys noctiluca), robaczek świętojański.
  Rusałki słynęły z nocnego uwodzenia młodych i urodziwych chłopców.
  mżą (ukr.) — mżyca; tu: poświata.
  postronne — tu: obce naturze, zboczone.
  postronić— tu: odsunąć, odtrącić.
  nieczytelny — tu: nie umiejący czytać.
  przyswoić — uznać za swoją, wziąć na własność.
  dzieć — dziać.
  nauczny — umiejący czytać i pisać, posiadający naukę.
  Łatwość zakochiwania się miała być cechą charakteru rusałek.
  zdarzony — tu: trafiający się, darowany.
  Nawiązanie do przysłowia o łyżce dziegciu, która psuje beczkę miodu.
  bezpożyteczność — rzecz niepotrzebna, nieużyteczna.
  połowiczna — niepełna, niecałkowita, istniejąca w połowie.
  widnokres — horyzont.
  zaprzejrzyścieć — tu: zabłysnąć.
  gryzoń piekielny — czart, grzech, także: „robak złego sumienia”.
drzewo podatne — znaczy tu zarówno drzewo dające się ściąć piłą. jak i człowieka (duszę), nieodpornego na 
grzeszną pokusę. W tym drugim, symbolicznym sensie — w związku z przysłowiem: „Na pochyłe drzewo i 
kozy łażą.”
  niecałkowita (chałupa) — złożona z mniej niż czterech ścian.
przybudówek — dobudówka, przybudówka.
  popsujko — krawiec wiejski.
  potworne — podwójne, dwojakie; tu: dwukolorowe.
  prześlepiony — przeoczony, nie dostrzeżony.
  słowo nieoględne — niebaczne, mimo woli wypowiedziane
  dzierżak — cepisko, dłuższy kij cepów, który ujmowało się w ręce, by młócić zboże, uderzając kijem 
krótszym — bijakiem, do dzierżaka przytwierdzonym.
  zmrużka — gra dziecięca, tzw. ślepa babka (ciuciubabka); tu: zmrużenie oczu. wytchnięty — wypchnięty 
siłą wydechu, wydechnięty.
  samowita — tu: szczera, nie udawana.
  Dziura kieruje się mądrością przysłów, z nich wnioskując o koniecznym porządku szycia odzieży. Por. 
„Bliższa ciału koszula”; „Bliższa koszula niż kabat”.
  letniczek — spódnica.
  kacabejka — inaczej: kacawejka, kacabaja — kobiecy kaftan watowany, katanka.
  Przegląd właściwości i zdolności rusalczanych zgodny z wierzeniami ludowymi, zebranymi z różnych 
regionów (tak jak i systematyka typów tej demonologii). Powszechna i ponadregionalna była wiara w możliwość 
załaskotania na śmierć albo utopienia człowieka przez rusałkę.
  wsypa — wór z gęstej tkaniny, wewnętrzna poszwa pierzyny, mieszcząca pierze.
  barwiste dętki — paciorki, korale z barwionego szkła.
  zaparty — tu: ściśniony.
  sapowata — tu: zawilgocona od bagna, obłocona.
  niewzbronnie — tu: bez przeszkód.
  udzielony — tu: dozwolony.
przez prawa (gwar.) — bez prawa, bezprawnie. Mimo pokusy Dziura zachowuje pewność lądu świata i 
niewzruszonych praw, na których ów lad jest oparty. Wie zatem, że nie powinien wkraczać w przestrzeń 
magiczną, nie dla ludzi przeznaczoną. Zezwolenie Majki nie rozgrzeszy go ze złamania zasady, sankcjonowanej 
prawem najwyższym, Bożym, nadrzędnym zarówno w stosunku do praw ludzkich, jak i rusalczanych.
  zaoczna — tu: zaledwie rysująca się, por. Jan Tajemnik, przypis 56.
bezpowrotność — tu: otchłań, z której nie ma powrotu, nicość, być może także: niebyt.
  niepoprawna — tu: nie do naprawienia, której nie można zmazać poprawą.
  uznać — tu: zaakceptować, ale także: przyznać status żony.
  prześlepić miłością — pominąć, zlekceważyć, nie dostrzegać z powodu miłości.
  Zgodne z wierzeniami ludowymi, piołun był jednym z ziół, które miały bronić majkom dostępu do 
człowieka, jeśli ten nosił rośliny przy sobie.
  ziemią nie spylone — nie poprószone, nie skalane, nie należące do ludzkiego (ziemskiego) porządku.
  popielatka (gwar.) — urodzajna gleba, czarna i tłusta, próchniczna z domieszką glinki.
  paciory — paciorki różańca.
  potyczony — powiązany do tyczek.
  na wyprzódki — ścigając się, na wyścigi.
strawa wybredna — wykwintna, wyszukana, pożądana; tu: łakomy kąsek, rarytas.
  niewiadomość — tu: niepewność dalszego losu, także: obawa potępienia.
  Pseudoprzysłowia Leśmianowskie.
  tłoczyć się — tu: wtłaczać się, wpychać.
  Tj. warkoczowi.
  lipnik — gaj lipowy.
rozwidniająca — tu: czyniąca widnym, widocznym, ukazująca. Sens: murawa ukazuje każde swe źdźbło z 
osobna, jedno po drugim.
  przejrzyście zatajona (oksymoron) — równocześnie: ukryta i przezierająca.
  wzrostem górujący pierwszemu — osłaniający pierwszy (komin), wysokością swą broniący dostępu 
(wzrokowi) do pierwszego (komina).
  utulność — przytulność.
  podarunkowa — otrzymana w prezencie.
  okurzany — czyszczony, odkurzany.
  Wśród ludu białoruskiego i ukraińskiego rozpowszechnione było wierzenie, że ludzkie paznokcie są 
pozostałością po ochronnej powłoce rogowej, jaką pokryte były ciała pierwszych ludzi w raju. Rogowy pancerz 
miał ludziom odebrać Bóg, gdy Adam i Ewa stracili niewinność.
  Zob. Wstąp, s. 44.
  Wierzenie z Ukrainy.
  czapka niewidomska — niewidka, czapka czyniąca noszącego ją niewidzialnym.
  kapusta, co w kot poszła — tj. przerośnięta.
za ławę się dzierżąc — chwytając się ławy; tu: (być może) opierając się rękoma o ławę.
ciszkiem — tu: skrycie, niepostrzeżenie.
  dusiołek (gwar.) — mara nocna, zmora dusząca; tu: dusiołek zloty — bo złoty jest warkocz rusałki, o 
którym mowa.
  zdarzyć — tu: zjawić się, nadarzyć.
(tęsknota) lubi bezpowrotność i nie znosi odszkodowania — tzn. wzrasta tam, gdzie doświadczono 
nieodwracalnej zmiany i straty, której nie sposób zrekompensować.
  z wypadku — przypadkowo, przypadkiem.
  Wierzono na Ukrainie, że znachorem zostanie w przyszłości dziecko urodzone w poniedziałek i w tym 
samym dniu tygodnia odstawione od piersi.
  rzeczowe wyróżnienie — dosł. „mowne” (od: rzecz — mowa); wyróżnienie poprzez sposób mówienia, 
intonacyjne.
  postronić się światu — ujść, umknąć od (albo: ze) świata.
  niepochwytny — tu: nie dający się wstrzymać.
  bezład — tu: chaos.
  zatrzęsienie — tu: poruszenie, wirowanie.
  Rusałki zwykły zagrażać wyłącznie kawalerom. Chłop żonaty był wolny od ich czarów.
  niecić — wzniecać.
nadotek — kraj spódnicy. Jeżeli młynarzowa nosi paradną spódnicę wielowarstwową, „nadołkiem” jest skraj 
najdłuższej z warstw, najbliżej ciała położonej.
  wpobok — obok, jedno przy drugim.
  śruciny — tu: otręby.
  z poranią — rankiem.
  postraniał się… w chodzie — zwalniając, odstawał.
  odwłoka — przeciąganie w czasie, mitręga, zwloką.
  łąką… podsnuty — mający łąkę pod sobą.
  ślepiąc — tu: olśniewając, czyniąc lśniącą.
  Wiednie — świadomie.
  nieważki — tu: lekki, delikatny, niewielkiego ciężaru.
  Słychy–niedosłychy — wieści–pogłoski.
  przewłoka — opóźnienie, tu: zysk na czasie, odwleczenie kary.
  znikliwie i niepochwytnie — ulotnie, nietrwale, migawkowo.
  płatki — tu: piaski, o równej płaszczyźnie odcisku.
  zawierzyć (gwar.) — zawierszyć, zwieńczyć, dorobić wierzchołek.
  okraczyć łopatę — objąć nogami, dosiąść łopaty. W wierzeniach i w przedstawieniach baśniowych 
zwykłym środkiem lokomocji powietrznej stosowanym przez czarownice była miotła. Niektóre jednak wiedźmy, 
zwłaszcza litewskie, wolały lot na łopacie.
  potrząśnięta — obsypana, poprószona.
  wyosabniać — wyodrębniać, wyróżniać.
  otworzystość nieba — światło nieba (analogicznie do: światło drzwi, okna); tu: centrum, ośrodek 
przestrzeni nieba.
  rozpierzyć się — rozsypać.
  W białe, obszerne koszule odziewały się na czas praktyk magicznych czarownice ukraińskie. Niezbędnym 
dodatkiem do takiej kreacji było rozpuszczenie włosów.
  raba — łaciata.
  płaksy (gwar.) — nieustanny płacz, trwający najczęściej pięć albo dwanaście tygodni, który czarownice 
nasyłały na wiejskie dzieci.
  nacichnąć — umilknąć.
  księżyc spełnił się — wzeszedł całkowicie, osiągnął najwyższe położenie na niebie; tu być może także: 
ukazał pełnię.
  żmudne — zbędne, mitrężne, uprzykrzone. Wójt przypuszcza, że postać ludzka (i cielesność) znudziła się 
Bartłomiejowej, skoro czarownica podejmuje loty w zaświaty.
  wściubić — wcisnąć, wepchnąć.
  oględnie — ostrożnie, bacznie.
  podsnuwać — tu: okrywać z ukosa, wyścielać.
  kołowrót — wrota podwójne, których skrzydła zawieszone były u słupa, usytuowanego w środku (w osi) 
drogi, prowadzącej poza wieś. Kołowrót „zamykał” wieś, oddzielając ją od pól.
  to świtał, to dniał — to różowił się, to jaśniał (wybielał).
  tkanica — pas ozdobnej tkaniny, w epokach dawnych doszywany do czepców kobiecych
  polatucha nocna — wietrznica, latawiec, rodzaj powietrznego złego ducha zlatującego z nieba, by użyć 
ziemskich rozkoszy. W wyobrażeniach ludu ukraińskiego lata wiec dostawał się na ziemię w postaci gwiazdy 
spadającej, ciągnącej za sobą świetlisty warkocz. Stąd podstawa Leśmianowskiego porównania opadającej 
gwałtownie na śnieg wiedźmy z rozwianym włosem do wietrznicy. Był także inny rodzaj latawców, powstały z 
dusz zmarłych przed chrztem dzieci. Te jednak zjawiały się za dnia, przybierając postać ptaków.
  wytatarować — zloić, wygarbować, obić.
  upowietrzyć — ulotnić; tu: wzlecieć.
  Pseudoprzysłowie Leśmianowskie.
  Przysłowie utworzone doraźnie przez Leśmiana, na wzór autentycznych, rymowanych: „Choć bez 
kontusza, ale dzielna (tęga) dusza”; „Pod nędzną siermięgą znajdziesz duszę tęgą”.
  Rozwinięcie autentycznego przysłowia: „Co w myśli, to i na języku.”
  lubczyk — roślina stosowana do magicznego wzbudzania uczuć miłosnych. Być może lubczyk ogrodowy 
(Leuisticum offtcinale) — bylina, której korzeń od starożytności uważano za afrodyzjak. Folklor polski znał 
także inne lubczyki, jak np. języcznik (nasięźrzał), nietota (tojeść), firletka, trójziele czy dziewięciornik.
duryj (niepewne: gwar., ukr. albo białorus.) — durec; roślina trująca, której wywar powoduje utratę 
przytomności. Najprawdopodobniej: szalej (Cicuta), być może: blekot (Aethusacynapium).
  sumować — dumać, zamyślać się.
  zastaniesz duszę na miejscu, a ciało — na oskrzydleniu — ciało będzie okalać (otulać) duszę, tzn. 
zastaniesz wszystko w dotychczasowym porządku.
  Czerwień jest tu symbolem sztuczek diabelskich. Ustanawianie pośród zimy kwitnących ogrodów było 
jedną z magicznych umiejętności, którą posiadali słynni czarnoksiężnicy za sprawą paktu z diabłem.
  cudaczna — tu: magiczna.
  osłonić — tu: zaćmić.
  latawiec — zob. przypis 21.
  W wierzeniach ludowych kruk był zwiastunem rychłej śmierci. Wiedźma zwraca uwagę na pozłotę 
księżycową na ogonie i dziobie ptaka (księżycowe dukaty), by wójt nie zainteresował się w tej chwili 
zapowiedzią śmierci i nie dochodził, kogo ona dotyczy.
  szataniec — syn szatana; tu: nietoperz, którego na Ukrainie uznawano za towarzysza diabła.
  dawny powiernik — wierzono, że każda z czarownic ukrywa „diabła domowego , który służy jej radą i 
pomocą. Ów niski rangą diabełek bywał czasem po prostu służką wiedźmy, spełniającym jej życzenia.
  niepochwytność — tu: wolność, brak więzów.
  ze strony — z boku.
  szprychy potworne — tu: szprychy podwójne, skrzyżowane po dwie.
  pęcherz z grzechotką — pęcherz świński z grochem wewnątrz, popularny rodzaj grzechotki, używanej 
m.in. do wielkoczwartkowego chłopięcego ceremoniału „wypędzania Judasza”. Pamiątką wykorzystywania 
takich grzechotek do okpienia pyszałków są być może przysłowia, jak: „Wystraszyły go macharzyną 
(pęcherzem) z grochem”; „Baba by go pęcherzem wystraszyła”; „Junak! żaczek by go nastraszył nadętym 
pęcherzem”. Grzechotka tego typu była też znakiem pustoty, zarozumialstwa i głupoty — por. u Reja: Bogacz 
nadęty […] Podobien ku brzmiącemu grochem pęcherzowi”, czy u Wacława Potockiego: „Pyszny chłop, nadęty 
pęcherz”. połajanka — tu: obelżywe słowo.
  nieodczepna — od której nie można się odczepić, nieodstępna, nieoddzielna. Wójt myśli o właśnie 
ujawnionej drugiej stronie jego osobowości i świadomości — jakby „drugiej osobie” tkwiącej w nim samym.
  Zapowiedział to przelot kruka, por. przypis 34.
  niewytłumaczona — niewytłumaczalna, nie dająca się przyczynowo uzasadnić, taka, której przyczyna jest 
magiczna.
  zbyteczność w gębie — tu: coś, czego nie można przełknąć.
  Bajtała (Bajdała) — miano niedojdy, człowieka niezręcznego, głupca (z przyśpiewki ludowej: Czemużeś 
się nie ożenił, Bajtała?).
  Nazwisko zmyślone przez wójta, aby zbić z pantałyku przygodnego rozmówcę, który „Karasińskiego” nie 
zdoła skojarzyć z żadną przyśpiewką, ludowym porzekadłem ani przysłowiem.
  dudek — cymbał, fujara, kiep. Lament wójta nawiązuje do licznych przysłów o głupocie osła i dudka. 
Dudkiem nazywano też „rogacza”, męża zdradzanego przez żonę. Być może wójt stosuje to pojęcie odwrotnie i 
nazywa dudkiem siebie, jako tego, kto zdradził żonę, wdając się w związek z czarownicą.
  Ta uwaga, mimowolnie przez wójta wypowiedziana, pozwala snuć przypuszczenia, że zdrada istotnie 
miała miejsce.
  na doświtku — o pierwszym brzasku.
  przyswajali to dziecko nieboszczykowi Jędrzejowi — przyznawali Jędrzejowi ojcostwo, uznawali dziecko 
za jego własne, rodzone. Wierzono zatem, że zmarły Jędrzej został strzygoniem, upiorem, który nocą nawiedza 
swą żyjącą żonę i obcuje z nią.
  postronna — uboczna.
  naprawdę byli słuchaczami — tzn. przemyśliwali słowa Jędrzejowej po wyjściu od niej, gdy już jej nie 
widzieli, a nieśli w pamięci jej melodyjną wymowę.
  uraźne — wrażliwe, delikatne; tu: uraźne słuchanie — słuchanie z przejęciem, współczujące.
  słupiec — słup.
  wzbronność — tu: skłonność do nieprzeciwstawiania się, zgodność.
  miłości — tu: uczucia.
  Ze szkieletu nietoperza rzuconego do mrowiska i objedzonego przez mrówki czarownice wybierały dwie 
kości — jedną w kształcie widełek, drugą na kształt grabek. Grabkami mogły przyciągać do siebie wybraną 
osobę i wzbudzić w niej miłość. Widełkami — odpychać wybrańca, gdy już się znudził. Inaczej człowiek 
pozostawałby owładnięty magicznie wzbudzonym uczuciem do wiedźmy aż do chwili jej śmierci.
  rozpostarcie — tu: pas światła, pasmo promieni świetlnych.
  ściel — tu: pułap, sufit. Aby ulżyć przewlekle konającemu, zrywano część sufitu — pułapu, czasem też 
część dachu, nad jego głową, by dusza łatwiej mogła odnaleźć prostą drogę w zaświaty. Wierzono, że 
czarownice nie mogą skonać, zanim nie przekażą innej osobie swej tajemnej wiedzy. Stąd mitręga 
Bartłomiejowej, która „kilka razy nadaremnie konała”.
  samotrzask — potrzask na ptaki, łapka.
  wiedźma — tu: wiedza tajemna.
  domawiać — dopowiadać, ale też: namawiać, nalegać.
  nagodzić się — przyjść.
  przewloką — przeciąganie w czasie, odwleczenie, opóźnienie.
  węch — tu: przezorność, roztropność.
  za wszelką cenę życia — nawet za cenę duszy.
  przelewki — przesadne obawy, roztrząsania.
  Nasza chata z kraja (przysł.) — nic nam do tego, nic nas to nie obchodzi, nas to nie dotyczy.
  lulka — fajka
półokiem — kątem oka.
  ogasać — przygasać dokoła, w krąg; tu: okręgami.
odzłacać — tu: odzyskiwać blask.
niepochwytną — tu: migawkowa, ulotna.
  mieniąc się — przemieniając.
  ślepić — tu: lśnić.
bramować — obszywać, lamować; tu: okalać.
czarną oponą obciągnięta — tu: ocieniona, pozostająca w mroku.
  spichrz przedpotopowy — tu: arka Noego, jako „magazyn” wszystkich gatunków zwierząt, które żyły w 
pradziejach.
  odbrzask — odblask, refleks. doraźny —jednorazowy, na jedną chwilę obecny.
  dłużyć się — wydłużać, wyciągać się.
  rosocha — gałąź rozwidlająca się.
  znikliwie bielejąc na poduszce — tracąc kolory, wtapiając się w biel poduszki.
  na niewidziane — nie widząc, po omacku. prośbujący — tu: żebrzący.
  osmyknąć — strzepnąć, otrzepać; tu: otrzeć.
  czatowisko — tu: pozycja.
  postronna, ale samochcąca — obca (wroga), ale ze szczerej chęci podjęta, własnowolna.
  przepiórczata — piskająca, sykająca (od: przepiór — piszczałka).
  lekować — leczyć; tu: wyleczyć.
  nieunikniona — tu: nie zostająca z boku, nie skrywająca się.
  Motyw z Dziejów Herodota, na którym osnuta została ballada Schillera Pierścień Polikratesa. Polikrates, 
tyran Samos, cisnął w otchłań morską złoty sygnet, jako dar dla bogów, by uniknąć ich zawiści i zapobiec 
spodziewanej odmianie fortuny, która dotąd darzyła go nadzwyczajnym powodzeniem. Pierścień jednak do 
tyrana powrócił we wnętrzu wyłowionej z morza ryby, która go połknęła. Szczęście wkrótce odwróciło się od 
Polikratesa, a „ryba, co pierścień złoty połknęła”, symbolizuje odtąd nieuchronność i nieodwracalność 
przeznaczeń i w takiej roli została przypomniana przez Leśmianowską wiedźmę.
  zapóźniony — tu: który zbyt późno się pojawił.
  zażegnąć — zatlić się, zapłonąć.
  trwalić — tu: umieszczać się, zatrzymywać.
  Wiedźma pragnie skorzystać po raz ostatni z magicznego zwierciadła (zwykłego wyposażenia wszelkiego 
rodzaju czarowników), by ujrzeć matkę i, zapewne, zapytać ją o przyszłość. Typowym dla baśni ludowej 
rozwiązaniem byłoby w tej chwili pojawienie się w lustrze złego ducha, szatana. W zwierciadle Leśmianowskim 
ukazuje się Bóg, by objawić, że nie jest skłonny odrzucać i potępiać Bartłomiejowej, jak uczynili to ludzie, a 
najwyraźniej — lituje się nad jej cierpieniem.
  krąg niewiadomy — uczyniony nieświadomie, bo zakreślony oczyma, które już nie widzą.
  prześlepione dotąd — te, które pozostawały niedostrzeżone. roztasowując… kabalistycznie — układając 
jak do wróżenia.
  polec — położyć się.
  Parafraza fragmentu hymnu liturgicznego o treści chrystologicznej, przytoczonego przez św. Pawła w 
Liście do Filipian: „aby na imię Jezusa zginało się każde / kolano/w niebie, na ziemi i pod ziemią” (Flp 2, 10).
  cudła — tu: dziwy, magiczne sztuki. zmajdrować — zmajstrować.
  zapowietrzyć — tu: wzlecieć, wznieść się w powietrze, ulecieć.
  Przysłowie doraźnie przez wójta poszerzone.
  naspłodzić — stworzyć licznie, spłodzić w wielkiej ilości.
  beznadziejnie — tu: nie dając nadziei na zmianę stanowiska.
  dłużyć się — wydłużać się.
  przerzucać — tu: przeobrażać, wcielać.
  Kozioł, zwłaszcza czarny, bywał uważany za zwierzę diabelskie. Wcielony w kozła czart mógł np. żyć w 
zagrodzie czarownicy jako jej „diabeł domowy”. Folklor polski zna baśń o złodzieju, który ukradłszy wiedźmie 
koziołka, popadł w obłęd, gdy zwierzę zaniosło się diabelskim śmiechem. Według innej bajki sam szatan kozę 
stworzył, po czym urwał jej ogon, usiłując swoje stworzenie pochwycić. W kozła miał się diabeł wcielać 
najchętniej, a podczas sabatów czarownic kozła dosiadać. Kiepas może więc przypuszczać, że jego sąsiad 
otrzymał kozła w podarunku od diabła, jak i to, że sam Gryz jest diabłem.
  nieochajnie — plugawo, ordynarnie.
  odmianek — odmieniec, dziwoląg; odmianek kozła — przemieniony w kozła.
  spylić — zaprószyć.
  Folklor ziem wschodnich zwykle lokował na księżycu św. Jerzego w roli przypisanej tu przez Kiepasa 
wikaremu.
  opowiadanka — tu: bajka, bajda.
  tłocząc się — tu: obijając.
  przygadywka — zaśpiewka złośliwa z przyganą (przymówką) albo takież przysłowie. Nie potwierdzony w 
słownikach rzeczownik gwarowy albo słowo utworzone przez Leśmiana. Treść „przygadywki”, wbrew 
dopiskowi, najprawdopodobniej Leśmianowskiej, nie ludowej, nawiązuje do licznych przysłów o przyjaźni dwu 
kalek.
  na odmachu — za plecami, w wyciągniętej za plecy ręce.
  wściubska (od: wściubić) — wciskająca się natrętnie.
  zamieszka — tu: zamęt, zwada.
  umownie — tu: sposobem uzgodnionym.
  wtórzyć — wtórować.
  po chlebie prośbowanym — utrzymując się z datków, z żebraniny.
  niedoskoczony — do którego nie sposób doskoczyć, dokuśtykać, niedostępny. niepochwytny i uboczny — 
nie dający się dotknąć i umykający zawsze w bok, w jedną stronę.
  połowiczny — niecałkowity.
  postronny — tu: niezgodny z przeznaczeniem i doraźny.
  zaoczyć — ujrzeć, wypatrzyć.
  pierwotność — pierwszeństwo.
  prześlepiony… znalazek — nie spostrzeżone, ominięte znalezisko.
  piechtami — pieszo, na piechotę.
zabrakowane — wybrakowane, uznane za wadliwe i zbędne, odrzucone.
  zanieistnieć w sobie — począć myśleć o sobie samym jako nie istniejącym, nie istnieć we własnej 
świadomości, zatracić poczucie istnienia.
  na… przylesiu — pod lasem, na skraju lasu.
  bławy — modrawy, ale też: blady, mdły.
  kruszce — tu: kruszę, kawałki kory.
  postronione wiosła — wiosła odłożone na burty łodzi.
  szyldkret — materiał do wyrobu grzebieni, spinek itp. galanterii; tarcza kostna żółwia szyldkretowego 
(Eretmochelys imbricata); obecnie: szylkret, szylkretowy.
przeginana — wklęsła część ludzkiej stopy; tu: spód pięty.
przytwierdek — tu: grudka, która przywarła, przytwierdziła się.
  gleń — pajda, duża kromka chleba.
  wsiąkliwy — łatwo wnikający.
  zakować — tu: zakukać (od: kować — kuć). mięsożernie — tu: drapieżnie.
  mozolny — tu: ciężki, pracowicie przenikający.
  przeżytek — pozostałość z przeszłości; tu: atawizm.
zbyt wygórowana rodzimka — zbyt wysoko (widocznie) położony znak rodzimy na ciele, znamię 
przyrodzone.
  wszelka niezbędność — wszystko, co potrzebne; tu: podstawowe wyposażenie, okrycie.
  podstawowa — tu: na dole, u podstaw.
  rozpędny — tu: zamachowy, wprawiający w ruch.
  Podlasiak — tu: ten, kto mieszka pod lasem, na podlasiu, przylesiu.
  pochlebczo — tu: proszalnie, żebraczo.
  baryła — beczka.
  wybitna — tu: wydatna, widoczna.
poznaką — oznaka, znak; tu: znamię.
  doskwierny — dokuczliwy, upokarzający.
  własnowolność odruchów — zdolność kierowania sobą, samodzielność poruszania się.
  znikliwie — ulotnie.
  wzbronne — tu: wzbronione, których posiadanie jest zabronione.
  latawiec — zob. Wiedźma, przypis 21.
  czołgliwy — pełzający, pełznący.
  poległa — tu: położona.
  śmieszliwe są —jesteśmy dziwaczni, groteskowi, godni wyszydzenia.
  podpatry — podpatrywanie, podglądanie
zwarkoczoną — skręcona w warkocz.
  dziwożona — zob. Majka, przypis 1.
  odkur — odprawa, odrzucenie zalotnika (oświadczyn), kosz. pięściowe uroszczenia — chęć bitki o 
dziewczynę.
  stojłowanie — pozostawanie bydła przez określony czas na miejscu (stojle) ocienionym, dla ochrony od 
południowego skwaru, albo na miejscu wyznaczonym do nawożenia, użyźnienia. Kulawiec, pytając, gdzie 
dziwożona „stojłuje”, podkreśla własną świadomość bytowej inności dziewczyny, jej innej niż ludzka natury. 
Rozumie, że dziewka jest także stworzeniem, ale nie — człowiekiem, dlatego używa terminu stosowanego 
wtedy, gdy mowa o zwierzętach. jałoszka — jałówka. Zapatrzenie się jałówki „w nic” przywołane tutaj w 
związku z przysłowiem: „Oczy jak u jałoszki, a nie widzi ani troszki.”
  smużysty — tu: pociągły.
  zgadliwość — domyślność.
  rozpędna — tu: rozpędzona, pędząca.
  obłyśnięci — obłyszczeni, błyszczący.
  obielić — obedrzeć ze skóry.
  wary — gorączka, poty.
  zatwardzić — uczynić odpornym, uodpornić.
  czatownice — tu: pszczoły–wartownice.
  skiełznąć się — ześliznąć się.
  głowiasta — mająca dużą głowę.
  mrzonka (właśc. mżonka, od: mżyć) — tu: szkliste (rosiste) migotanie.
  obniechać — poniechać, zaniechać.
  Aluzyjne nawiązanie do wyczynu liii Muromca, głównego herosa świętoruskiego, bohatera kijowskiego 
cyklu bylin, który pokonał zbója — Słowika. „Sołowiej–razbojnik”, siedząc na dębie przydrożnym, zabijał 
podróżnych samym swym głosem, podobnym do świstu słowiczego. Ilia strzałą z łuku trafił Słowika w oko, 
zwalił z drzewa i przytroczonego do strzemienia wiódł na dwór księcia Włodzimierza. W drodze Słowik był 
bardzo pokorny, nawet uprzedzająco usłużny.
  połasuchować — tu: zaspokoić łakomstwo.
  dziczyć się — dziczeć, stawać się dzikim.
  gąszczary — miejsca gęsto zarosłe, chaszcze.
  przeciwświaty — tu: lustrzane odbicia pejzażu w wodzie.
  niewzbornie — w niezborny sposób, chaotycznie.
  rozdwoić — tu: oddzielić od siebie, rozdzielić.
  wyśmiewna — szydercza, lubiąca szydzić, wyśmiewać.