Prawo spadkowe Elżbieta Skowrońska-Bocian prof. dr hab, nauk prawnych Uniwersytet Warszawski 3. wydanie rozszerzone i zaktualizowane WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2003 Redakcja: Izabela Dorf Przedmowa do trzeciego wydania Niniejszy podręcznik stanowi trzeci, po podręcznikach prof. J. Gwiazdomor-skiego i J. St. Piątowskiego, wykład prawa spadkowego powstały pod rządem Kodeksu cywilnego. Opracowanie adresowane jest przede wszystkim do studentów wydziałów prawa, którzy w toku wykładu prawa cywilnego zaznajamiają się także z zagadnieniami prawa spadkowego. Natomiast w mniejszym stopniu jego odbiorcami będą podmioty stosujące prawo, chociaż przedstawione zostaną także pewne zagadnienia o charakterze praktycznym. Od ukazania się drugiego wydania podręcznika upłynęły ponad trzy lata. W tym czasie uległ zmianie stan prawny, zarówno z uwagi na nowelizację Kodeksu cywilnego, jak i z uwagi na doniosły wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r. orzekający o zgodności z KonstytucjąRJ? przepisów normujących ustawowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Stąd niezbędne stało się uwzględnienie w toku wywodów wspomnianych zmian. Ponadto rozbudowane zostały w niewielkim zakresie pewne fragmenty rozważań w celu uczynienia ich • bardziej precyzyjnymi. Jednak w swojej podstawowej treści, jak również w zakresie sposobu prezentowania poszczególnych zagadnień, podręcznik nie uległ zmianie. Stan prawny uwzględniono na dzień 1.7.2003 r. Warszawa, lipiec 2003 r. Elżbieta Skowrońska-Bocian © Wydawnictwo C. H. Beck 2003 Skład i łamanie: Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa Druk i oprawa: Drukarnia WN ALFA- WERO Sp. z o.o. ISBN 83-7387-193-4 Przegląd treści Str. Nb. Przedmowa do trzeciego wydania................................................................. V Wykaz skrótów............................................................................................... XXI Wykaz literatury....................................................................................;.:......XXIII Rozdział I. Uwagi wprowadzające.............................................................. 1 1 § 1. Podstawowe pojęcia.......................................................................... 1 1 § 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej.. 2 6 § 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego............ 4 7 § 4. Literatura polskiego prawa spadkowego......................................... 7 10 J Rozdział II. Pojęcie i skład spadku............................................................. 10 11 § 5. Spadek w ogólności.......................................................................... 10 11 § 6. Prawa wchodzące w skład spadku.................................................. 17 28 § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku........................................... 20 32 § 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku.............................., 26 41 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne...................................... 28 43 § 9. Pojęcie dziedziczenia........................................................................ 28 43 § 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia............................................ 29 44 § 11. Powołanie do spadku...................................................................... 32 45 § 12. Otwarcie i nabycie spadku............................................................. 33 46 § 13. Zdolność do dziedziczenia............................................................. 36 49 § 14. Niegodność dziedziczenia............................................................... 40 53 § 15. Zrzeczenie się dziedziczenia.......................................................... 47 61 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe......................................................... 49 62 § 16. Uwagi ogólne.................................................................................. 49 62 § 17. Porządek dziedziczenia................................................................... 54 67 § 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej.......................... 60 72 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia................................ 67 77 § 19. Testament jako szczególna czynność prawna............................... 67 77 § 20. Sporządzenie testamentu................................................................. 70 81 § 21. Odwołanie testamentu.................................................................... 74 89 VIII Przegląd treści Str. Nb. § 22. Wykładnia testamentu..................................................................... 77 95 § 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu...................................... 78 96 § 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu.................................................. 82 100 Rozdział VI. Forma testamentu.................................................................. 83 101 § 25. Uwagi ogólne.................................................................................. 83 101 § 26. Testamenty zwykłe......................................................................... 85 103 § 27. Testamenty szczególne................................................................... 90 112 §28. Świadkowie testamentu.................................................................. 96 120 Rozdział VII. Treść testamentu................................................................... 99 125 § 29. Zagadnienia ogólne......................................................................... 99 125 § 30. Ustanowienie spadkobiercy............................................................ 102 128 § 31. Inne rozrządzenia testamentowe.................................................... 108 138 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy..................................... 119 155 § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku........................ 119 155 ( § 33. Stwierdzenie nabycia spadku......................................................... 129 169 § 34. Ochrona dziedziczenia.................................................................... 134 177 § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe................. 138 182 § 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne................................................. 149 199 Rozdział IX. Zachowek................................................................................ 152 201 § 37. Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego................... 152 201 § 38. Podmioty uprawnione do zachowku.............................................. 153 203 § 39. Zobowiązani z tytułu zachowku.................................................... 155 207 § 40. Wysokość zachowku....................................................................... 157 209 § 41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku............................ 160 213 § 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne.......................................................................... 164 218 Rozdział X. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku.................. 166 219 § 43. Wspólność majątku spadkowego................................................... 166 219 § 44. Dział spadku................................................................................... 170 224 Rozdział XI. Umowy dotyczące spadku..................................................... 187 253 § 45. Zagadnienia ogólne......................................................................... 187 253 § 46. Umowa o zbycie spadku lub udziału w spadku........................... 188 255 Rozdział XII. Zagadnienia szczegółowe..................................................... 194 262 § 47. Międzyczasowe prawo spadkowe.................................................. 194 262 § 48. Dziedziczenie cudzoziemców......................................................... 196 265 Indeks ........................................................................................................... 199 Spis treści Str. Nb. Przedmowa do trzeciego wydania................................................................. V Wykaz skrótów............................................................................................... XXI Wykaz literatury............................................................................................. XXIII Rozdział I. Uwagi wprowadzające....................................................J........ 1 1 § 1. Podstawowe pojęcia.......................................................................... 1 1 § 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej.. 2 6 § 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego............ 4 7 1. Uwagi ogólne........................................................................... 4 7 II. Systematyka księgi IV KC....................................................... 4 8. III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych........................................ 5 9 § 4. Literatura polskiego prawa spadkowego......................................... 7 10 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku............................................................. 10 11 § 5. Spadek w ogólności.......................................................................... 10 11 I. Spadek - określenie ogólne..................................................... 10 11 II. Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku....................... 11 12 III. Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku................................. 11 13 ł. Prawa i obowiązki nie mające charakteru cywilnoprawnego................................................................ 11 13 2. Prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym.......... 12 14 3. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy....................................................................... 12 15 4. Prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami.................. 15 23 § 6. Prawa wchodzące w skład spadku.................................................. 17 28 I. Uwagi ogólne........................................................................... 18 28 II. Prawa rzeczowe....................................................................... 18 29 1. Podmiotowe prawa rzeczowe.......................................... 18 29 2. Posiadanie........................................................................ 19 29 III. Prawa z zakresu zobowiązań................................................... 19 30 1. Zasada ogólna.................................................................. 19 30 2. Roszczenia odszkodowawcze......................................... 19 30 3. Prawa wynikające z umów.............................................. 19 30 IV. Ekspektatywa........................................................................... 20 31 § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku........................................... 20 32 I. Uwagi ogólne........................................................................... 20 32 X Spis treści Str. Nb. II. Obowiązki, których podmiotem był spadkodawca.................. 21 33 1. Zasada ogólna.................................................................. 21 33 2. Obowiązki prawnorzeczowe........................................... 21 33 3. Zobowiązania.................................................................. 21 33 4. Obowiązki prawnorodzinne............................................ 22 33 III. Obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy........................ 22 34 IV. Obowiązki związane z otwarciem spadku............................... 22 35 1. Uwagi ogólne.................................................................. 22 35 2. Koszty postępowania spadkowego.................................. 23 36 3. Koszty pogrzebu oraz koszty związane z chorobą spadkodawcy....................................................................... 23 37 4. Pozostałe długi spadkowe............................................... 24 38 § 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku............................... 26 41 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne...................................... 28 43 § 9. Pojęcie dziedziczenia........................................................................ 28 43 § 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia............................................ 29 44 § 11. Powołanie do spadku...................................................................... 32 45 § 12. Otwarcie i nabycie spadku............................................................. 33 46 1. Otwarcie spadku....................................................................... 33 46 1. Śmierć spadkodawcy....................................................... 33 46 2. Uznanie za zmarłego....................................................... 34 46 3. Akt zgonu. Sądowe stwierdzenie zgonu......................... 34 46 II. Nabycie spadku........................................................................ 35 47 1. Nabycie ex legę............................................................... 35 47 2. Sukcesja generalna.......................................................... 35 48 § 13. Zdolność do dziedziczenia............................................................. 36 49 I. Uwagi ogólne........................................................................... 36 49 1. A zdolność prawna.......................................................... 36 49 2. Niezdolność względna i bezwzględna............................. 36 49 II. Zdolność do dziedziczenia - kategorie podmiotów................. 38 50 1. Dziecko poczęte.............................................................. 38 50 2. Osoba prawna.................................................................. 38 51 3. Chwila decydująca dla zdolności dziedziczenia............. 39 52 § 14. Niegodność dziedziczenia............................................................... 40 53 I. Uwagi ogólne........................................................................... 40 53 1. Pojęcie............................................................................. 40 53 2. Konstrukcja prawna niegodności.................................... 40 53 3. Krąg podmiotowy............................................................ 40 53 (I. Stwierdzenie niegodności........................................................ 41 54 1. Proces.............................................................................. 41 54 .v . 2. Osoby uprawnione do wystąpienia z powództwem........ 41 54 ¦.V 3. Termin............................................................................. 41 54 4. Skutki.............................................................................. 42 55 III. Przyczyny niegodności............................................................ 42 56 1. Wyliczenie....................................................................... 42 56 Spis treści AI Str. Nb. 2. Umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy....................................................................... 42 57 3. Naruszenie swobody testowania..................................... 43 58 4. Działania przeciwko testamentowi.................................. 44 59 IV. Przebaczenie............................................................................ 45 60 1. Funkcje............................................................................ 45 60 2. Charakter prawny............................................................ 46 60 3. Forma.............................................................................. 46 60 § 15. Zrzeczenie się dziedziczenia.......................................................... 47 61 I. Umowa..................................................................................... 47 61 II. Podmioty.................................................................................. 47 61 III. Przedmiot................................................................................. 47 61 IV. Skutki....................................................................................... 48 61 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe. 49 62 § 16. Uwagi ogólne........................................................'.......................... I. Pierwszeństwo testamentu....................................................... II. Krąg spadkobierców................................................................ 1. Określenie........................................................................ 2. Zstępni; osoby przysposobione....................................... 3. Małżonek......................................................................... 4. Kolejność dziedziczenia.................................................. § 17. Porządek dziedziczenia.................................................................. 1. Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej....................... 1. Małżonek i dzieci............................................................ 2. Dzieci i dalsi zstępni...................................................... II. Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej........................... 1. Określenie kręgu spadkobierców.....;............................. 2. Małżonek........................................................................ 3. Rodzice i rodzeństwo..................................................... 4. Małżonek jako jedyny spadkobierca............................... III. Dziedziczenie Skarbu Państwa................................................ IV. Sytuacja dziadków spadkodawcy........................................... § 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej......................... 1. Uwagi ogólne.......................................................................... II. Przesłanki dziedziczenia.......................................................... 1. Wyliczenie...................................................................... 2. Stała praca przy produkcji rolnej................................... 3. Przygotowanie zawodowe.............................................. 4. Małoletniość, pobieranie nauki zawodu i uczęszczanie do szkół.............................................................................. 5. Niezdolność do pracy..................................................... III. Porządek dziedziczenia........................................................... 1. Małżonek i dzieci........................................................... 2. Rodzeństwo.................................................................... 3. Rodzice........................................................................... 4. Skarb Państwa................................................................ 49 49 50 50 50 51 53 54 54 54 55 56 56 56 56 58 59 60 60 60 62 62 62 62 63 63 63 63 64 64 64 62 62 63 63 64 65 66 67 67 67 67 68 68 68 69 69 70 71 72 72 73 73 73 73 73 73 74 74 74 74 74 XII Spis treści Str. Nb. IV. Ocena istniejącego uregulowania............................................ 65 75 V. Dziedziczenie wkładu gruntowego.......................................... 65 76 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia................................ 67 77 § 19. Testament jako szczególna czynność prawna............................... 67 77 I. Uwagi ogólne........................................................................... 67 77 II. Cechy testamentu..................................................................... 68 78 III. Wyłączność testamentu............................................................ 69 79 § 20. Sporządzenie testamentu................................................................. 70 81 I. Zdolność testowania................................................................. 70 81 U. Wola testowania....................................................................... 71 82 1. Pojęcie............................................................................. 71 82 2. Wady oświadczenia woli................................................. 71 83 , • 3. Brak świadomości lub swobody...................................... 72 84 4. Błąd................................................................................. 72 85 ' 5. Groźba............................................................................. 73 86 6. Nieważność testamentu................................................... 73 87 .'" III. Zakaz testamentów wspólnych................................................ 73 88 § 21. Odwołanie testamentu.................................................................... 74 89 I. Uwagi ogólne........................................................................... 74 89 II. Sposoby odwołania.................................................................. 74 89 1. Wyliczenie....................................................................... 74 89 2. Sporządzenie nowego testamentu................................... 75 90 3. Zniszczenie testamentu................................................... 76 91 4. Dokonanie zmian............................................................. 76 92 III. Skutki odwołania..................................................................... 76 93 § 22. Wykładnia testamentu..................................................................... 77 95 § 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu...................................... 78 96 I. Nieważność testamentu............................................................ 78 96 1. Przyczyny........................................................................ 78 96 2.Nieważność żart. 945 KC............................................... 78 96 II. Bezskuteczność testamentu...................................................... 79 97 III. Konwersja testamentu.............................................................. 80 98 1. Pojęcie............................................................................. 80 98 2. Konwersja testamentu..................................................... 80 98 IV. Stwierdzenie nieważności testamentu...................................... 81 99 § 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu.................................................. 82 100 Rozdział VI. Forma testamentu.................................................................. 83 101 § 25. Uwagi ogólne.................................................................................. 83 101 I. Formalizm testamentu.............................................................. 83 101 II. Testamenty zwykłe i szczególne.............................................. 84 102 § 26. Testamenty zwykłe......................................................................... 85 103 1. Testament holograficzny (własnoręczny)................................ 85 103 1. Przesłanki ważności........................................................ 85 103 2. Pismo............................................................................... 85 103 3. Podpis.............................................................................. 86 104 Spis treści Str. Nb. 4. Data................................................................................. 86 105 II. Testament notarialny................................................................ 87 106 III. Testament allograficzny........................................................... 88 107 1. Przesłanki ważności........................................................ 88 107 2. Ustne oświadczenia woli................................................. 88 108 3. Osoba przyjmująca oświadczenie................................... 89 109 4. Protokół........................................................................... 89 110 5. Świadkowie..................................................................... 90 111 § 27. Testamenty szczególne................................................................... 90 112 1. Testament ustny....................................................................... 90 112 1. Przesłanki ważności........................................................ 90 112 2. Obawa rychłej śmierci..................................................... 90 113 3. Okoliczności szczególne................................................. 91 114 4. Oświadczenie spadkodawcy............................................: 92 115 5. Świadkowie..............................................................,..../ 92 116 6. Stwierdzenie treści testamentu........................................ 92 117 7. Pismo............................................................................... 93 117 8. Zeznania świadków......................................................... 93 117 9. Relacja pomiędzy sposobami stwierdzenia treści testamentu............................................................................ 94 117 II. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym........ 94 118 III. Testament wojskowy................................................................ 95 119 § 28. Świadkowie testamentu.................................................................. 96 120 1. Rola świadków......................................................................... 96 120 II. Zdolność pełnienia roli świadka.............................................. 96 121 1. Uwagi ogólne.................................................................. 96 121 2. Niezdolność bezwzględna............................................... 97 122 3. Niezdolność względna..................................................... 97 123 III. Świadkowie kwalifikowani...................................................... 98 124 Rozdział VII. Treść testamentu................................................................... 99 125 § 29. Zagadnienia ogólne......................................................................... 99 125 I. Konieczna treść testamentu...................................................... 99 125 II. Swoboda testowania................................................................. 101 126 1. Pojęcie............................................................................. 101 126 2. Ograniczenia.................................................................... 101 127 § 30. Ustanowienie spadkobiercy............................................................ 102 128 1. Powołanie do dziedziczenia..................................................... 102 128 1. Określenie osoby spadkobiercy....................................... 102 128 2. Zakaz powołania warunkowego i terminowego.............. 102 129 3. Przeznaczenie oznaczonej osobie poszczególnych ; przedmiotów........................................................................ 103 130 : 4. Wielkość udziałów.......................................................... 104 131 II. Testament negatywny. Wydziedziczenie.................................. 105 132 1. Testament negatywny...................................................... 105 132 2. Wydziedziczenie.............................................................. 105 133 3. Przyczyny wydziedziczenia............................................ 106 133 Aill 681 LH .....................;......................................... 881 Lt?l ..........""^........•"'•............buozoiubjSo osoujBizpoiModpo > Lgj \p\ ................................oSguzosfods EpAzjodsM pesbz E|o>[ 'L 9gl \\,\ .................................¦EUOZ0IUEj8o3IU'0SOU[BIZp3IModpO 'Z 981 [-fl ..................................................................oujogo i§BA\n '[ 981 \p\ ...................................n^pcds npafAzjd od osoujuizpaiModpo 'III 581 Ot7! ...........................n>[pEds uispbfAzjd pszjd osou[e;zp3iA\odpo 'U t?8I 6LI ....................................................................EIU3Z3TUEJ3O > Lgl 5Lj .............................................Ejsiąoso ąsouiBizpoiModpo 'L L81 8LI ............................................oioSfod - osoujEizpaiModpo 'Z J8I 8LI ...............................................losouiEizpsiModpo sanjEz '| 381 8LI ...........................................................................sujoSo iS 281 8LI .................3A\o>ipEds ;3nip bz A\O0 181 Lii ..................................... 3)16201 yEBIUBMOSOJSSOJ>lEZ-L 081 /.L[ ................................lU3|->[pBds 0803E(BpEfA\ BJBIM BjqOQ "I 6/.I 9LI ......................................?TA -JSBU I )7J3'WE Op 3IUB{S3pO ¦ I 6Z.I 9LI "" iu3i>[pEds iuA3EfEpB{/v\ v, E0J3iqo>ipBds Azpbmi Biii3Z3iizo 8/.1 9LI .................................................................3IU3IUMBp3ZJJ -C 8/.1 SLI ............................................................................IBSoapy > 8/,| CLl ..................lllXufA3E>|XpUIM UI3IU3Z3ZSOJ Z Bf3U3jn->[UO>l L 8/.I JLl ............................................................ 8/.I Kl ................................................................................ g/^1 ^L[ .........................................................X3J3iqO>lp Ul f eI ...........................................................................3U[o3o t lH fL\ ....................................................................BIU3Z3lzp31Zp 9/_j LL[ .....................................................qai33ZJj qoso buojijoo 'Z pEds U3IUME.ldn pOMOQ '1 EI3Aqt!U BlU3Zpj3IM)S Iłfin pl\ 3L[ ...........................BIU3IMOUB)SOd o33UOOaiOMEjd EUBIIU2 'C LH [L{ ..................................................................B|UBIU3IUIIIOQ > 1l_\ \L\ ................................E1U3Z03ZJ0 J31>[EJEq3 XuA\XlEJEl>[3Q 'L lit ILI ............................................................................. 0/,[ 0LI ........................................................ QL\ 0LI ........................................................................... 691 6Z\ ...........................................................................sujoSo iSemh 'I 691 631 .........................................................n>{pBds B|3/(qBu 3iu3zpj3iA\j 891 821 ..................................................................BIU3Z3pBIA\SO 3S3JX H L9\ 11\ .....................................................BIU3Z3pBIMSO OSSUOZOJZ qsXuMBjd A\o->nn>[S po 3is ErasiAq3n op utiiu3x 'L /.9I LZ\ ...................................................................Bqzoj3| 991 93[ ..................................................................3U[o§o i9 991 921 ..........................................................IJOM EIU3Z3pEIMSO Xpt!Ą\ ' j91 9j| .........................................................nuiui.1311 n>[unjEM ze>[E2 ' ^9j 52i ....................................................................BzsniJBjiuisuiui Z3Z.ld E|U3Z3pEIA\SO BIU3Z01Z Op UIUUS^ 'Z L91 cii ....................................................nuiuus) nA\X{dn paruję '1 L91 [peds niusonzjpo o EiuszspEiMso 3souz33in>|SZ3g '\i (91 L2| ....................oSsuEiumzojop EpsfAzjd psoMiizoui >[BJa'2 091 ZZl ..............................................................................Wi>lS 1 091 m ...................................................................n>[pBds siussnzapo 'III 651 221 ..................................................EZSnUBJIUISUBJ] EfoEllj/is 'Z 6SI 121 .............................................................................3p3fod -t 6SI Icl ................................................................................EfSRlISUEJl U 851 021 .......................................................................EIU3Z3pEIA\SO IU3IU3ZO1Z pszjd X3J3iqo>)pBds EfsEniKs '^ /_5j Q2l .......................................tpAuMEjd psouuXz3 op i3sou|opz foupd %3EfBUI 3IU bqOSO Z3Zjd EIUSZSpEtMSO 3IU3Z0J2 'L 951 6(1 ....................ifoBpunj i emisuej nqjE>[s'Autui§ Ef3BinXs'2 55] 6(1 ..........................................................ElU3Z3pEIA\SO 3S3JJ_ '[ SS1 611 ...........................................................................3U]o3o i§bmq 'i 551 611 ........................mjpBds niusonzjpo qnj npbfAzjd o siuszspEi/ASo '2L 8 551 611 .....................................ifajsiąo^ipeds .m«i!.id o^simoubjs "IHA lB!zPZ0H ^51 i\\ ................................................3MO1U31UE1S31 sfoAzodsAp 3uui -/y} L5[ /_[ [ ....................................MO>lZEIMOqO 1 MEjd 3I33IUSE3Ay\V 'L 25[ 9|i .......................................Aoa\euo>[Am i>[zfeiA\oqo i embjj -j 151 5(1 .................................niusaiBissj A3a\euo5(Aa\ aiuBjoMoj 15| 511 ........................................................... rHU3tUEJS3] 05[ 51| .....E|U333]Od BIUEUO51AM BIUBpEZ Op SUOIUMEjdn AqOSO > 6t>l t^I 1 ................................................................................??3J1 'L 8^1 1?11 .............................................................EuozBpqo Eqoso 'Z Ln Lii .............................................................................opsiba-i LV\ Lł I ..................................................................................3IU333J0J 'U 9l7l 211 ........................................................eu]oj jsoiiioąsrusit^ 01 5M 21 1 ................................................................. 3ILI3IUMEP3ZJJ '6 ^1 211 ...........................Aoj3iqosidEZ biuozszsoj ssouiESEaiA^ '8 L^7| [I) ......................................n>(UrHB§ Op 03 BU0Z3EUZ0 ZSOZ-fl •/_ 21?[ UJ .................................pSOlUBSZOl Op 03 EH0Z3BUZ0 Z33Z>1'9 If I 011 .....................................................................nsidEz 3S3.il 'J Ot^l 011 .............................................................urairan ^utuem.'fr gL[ 601 ...............................................urasidEZ EuozEpqo Bqoso'L 6Ll 601 ....................................................................B3j3iqosidBZ-2 8L[ 801 .............................................................................Dpbfoj-i 8Ll 801 .........................................................................................sidBz'1 §L[ ^01 ....................................................3MO)U3UIEJS31 EIU3zpEZJZ0.l 3UU] '[L § /.L! 801 ............................................................................1S0JAz.!. 43—60). § 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej 6 Bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej palącym problemem stało się zunifikowanie przepisów prawnych obowiązujących na terenie Polski. W obrąbie prawa spadkowego dokonano tego dekretem z 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm., dalej PrSp) oraz dekretem Nb. 3-6 i _ss" 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej 3 z tej samej daty - Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 329 ze zm.). Natomiast 8.11.1946 r. wydany został dekret o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) normujący kwestie procesowe z zakresu prawa spadkowego. Stanowił on niezbędne uzupełnienie uregulowań ma-terialnoprawnych. Wszystkie te akty prawne weszły w życie 1.1.1947 r. Dekret o prawie spadkowym oparty został na pewnych zasadach, które w większości obowiązują także w Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyjęto dwa tytuły dziedziczenia - testament i ustawę, wyraźnie wskazując na pierwszeństwo woli spadkodawcy. Pominięta została, znana ustawodawstwom dzielnicowym, umowa dziedziczenia. Krąg spadkobierców ustawowych został określony stosunkowo wąsko. Z ustawy dziedziczyli: małżonek zmarłego, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa oraz osoby przysposobione. W braku tych osób do dziedziczenia dochodziła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Po wejściu w życie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130 ze zm.) przepis art. 27 § 1 PrSp częściowo stał się nieaktualny, a jedynym spadkobiercą dochodzącym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i małżonka pozostał Skarb Państwa. Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w określonych sytuacjach nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie środków utrzymania (art. 23 i 28 PrSp). Dekret początkowo utrzymał dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Zgodnie z art. 20 PrSp, dziecko pozamałżeńskie, które nie zostało uznane, uprawnione ani zrównane, dziedziczyło z ustawy wyłącznie po matce i jej krewnych. Takie uregulowanie związane było z obowiązującym, w dacie wejścia w życie prawa spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. - Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52). Przepis ten został uchylony ustawą z 27.6.1950 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309). Przepisy o rozrządzeniach testamentowych oparte zostały na zasadzie swobody testowania. Spadkodawca mógł dowolnie rozrządzić całością swojego majątku. Dla ochrony interesów najbliższych krewnych zmarłego wprowadzona została instytucja zachowku. Nie przyjęto, obowiązującego w niektórych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona została wyłączność testamentu jako czynności prawnej pozwalającej rozrządzić całym majątkiem na wypadek śmierci. Wprowadzony został także zakaz sporządzania testamentów wspólnych. Dekret o prawie spadkowym nie zawierał natomiast przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, regulujących tę kwestię w sposób odbiegający od ogólnych zasad dziedziczenia. Dopiero ustawa Nb. 6 2 Rozdział I. Uwagi wprowadzające warunkowy. Urodzenie się dziecka nieżywego lub śmierć nasciturusa powoduje, że warunek zawieszający nie spełni się. Nascitunts nie staje się wówczas w ogóle podmiotem praw i obowiązków majątkowych, tak jakby nigdy nie żył. Wyłącza to możliwość dziedziczenia praw majątkowych, których podmiotem nasciturus nigdy nie był. 3 Spadkobiercą czyli podmiotem, na który przechodzi ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego, może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Obie te kategorie podmiotów wyposażone zostały przez ustawę w zdolność do dziedziczenia. Spadkobiercą może być także dziecko poczęte, ale nie urodzone w chwili otwarcia spadku. Zgodnie z art. 927 § 2 KC, nascitunts dochodzi do dziedziczenia, jeżeli urodzi się żywy. 4 Pod pojęciem spadek rozumie się ogół praw i obowiązków przechodzących ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Definicja spadku możliwa jest do sformułowania na podstawie brzmienia art. 922 § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem spadkiem jest ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzących z chwilą jego śmierci na określoną osobę lub określone osoby. Definicję taką należy jednak ocenić jako niepełną. Z brzmienia przepisu wynika, że na spadkobiercę przechodzą prawa i obowiązki, których podmiotem był spadkodawca, i które nie wygasły w chwili jego śmierci. Tymczasem w skład spadku wchodzą także takie prawa i obowiązki, które nie istniały w chwili śmierci spadkodawcy, np. obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek czy wypełnienia zapisów i poleceń. (Problematyka spadku zostanie bardziej szczegółowo omówiona w rozdz. II, por. Nb. 11-42). 5 Pod pojęciem dziedziczenie rozumie się przejście na skutek jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć osoby fizycznej, ogółu praw i obowiązków ze spadkodawcy na spadkobiercę lub kilku współspadkobierców. Śmierć osoby fizycznej pociąga za sobą otwarcie spadku (art. 924) oraz nabycie go przez spadkobiercę (art. 925). Dziedziczenie stanowi sposób nabycia praw i obowiązków określany jako sukcesja generalna. (Bardziej szczegółowe omówienie tych zagadnień w rozdz. III, por. Nb. 43-60). § 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej 6 Bezpośrednio po zakończeniu drugiej wojny światowej palącym problemem stało się zunifikowanie przepisów prawnych obowiązujących na terenie Polski. W obrębie prawa spadkowego dokonano tego dekretem z 8.10.1946 r. - Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm., dalej PrSp) oraz dekretem L 2. Ewolucja prawa spadkowego w okresie po II wojnie światowej 3 z tej samej daty - Przepisy wprowadzające prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 329 ze zm.). Natomiast 8.11.1946 r. wydany został dekret o postępowaniu spadkowym (Dz.U. Nr 63, poz. 346 ze zm.) normujący kwestie procesowe z zakresu prawa spadkowego. Stanowił on niezbędne uzupełnienie uregulowań ma-terialnoprawnych. Wszystkie te akty prawne weszły w życie 1.1.1947 r. Dekret o prawie spadkowym oparty został na pewnych zasadach, które w większości obowiązują także w Kodeksie cywilnym. W dekrecie przyjęto dwa tytuły dziedziczenia - testament i ustawę, wyraźnie wskazując na pierwszeństwo woli spadkodawcy. Pominięta została, znana ustawodawstwom dzielnicowym, umowa dziedziczenia. Krąg spadkobierców ustawowych został określony stosunkowo wąsko. Z ustawy dziedziczyli: małżonek zmarłego, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa oraz osoby przysposobione. W braku tych osób do dziedziczenia dochodziła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy oraz Skarb Państwa. Po wejściu w życie ustawy z 20.3.1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej (Dz.U. Nr 14, poz. 130 ze zm.) przepis art. 27 § 1 PrSp częściowo stał się nieaktualny, a jedynym spadkobiercą dochodzącym do dziedziczenia z ustawy w braku krewnych i małżonka pozostał Skarb Państwa. Dziadkowie spadkodawcy nie dochodzili do dziedziczenia z ustawy, ale w określonych sytuacjach nabywali roszczenie do spadkobiercy o dostarczanie środków utrzymania (art. 23 i 28 PrSp). Dekret początkowo utrzymał dyskryminację dzieci pozamałżeńskich. Zgodnie z art. 20 PrSp, dziecko pozamałżeńskie, które nie zostało uznane, uprawnione ani zrównane, dziedziczyło z ustawy wyłącznie po matce i jej krewnych. Takie uregulowanie związane było z obowiązującym, w dacie wejścia w życie prawa spadkowego, dekretem z 22.1.1946 r. -Prawo rodzinne (Dz.U. Nr 6, poz. 52). Przepis ten został uchylony ustawą z 27.6.1950 r. - Przepisy wprowadzające Kodeks rodzinny (Dz.U. Nr 34, poz. 309). Przepisy o rozrządzeniach testamentowych oparte zostały na zasadzie swobody testowania. Spadkodawca mógł dowolnie rozrządzić całością swojego majątku. Dla ochrony interesów najbliższych krewnych zmarłego wprowadzona została instytucja zachowku. Nie przyjęto, obowiązującego w niektórych ustawodawstwach dzielnicowych, systemu rezerwy. Wprowadzona została wyłączność testamentu jako czynności prawnej pozwalającej rozrządzić całym majątkiem na wypadek śmierci. Wprowadzony został także zakaz sporządzania testamentów wspólnych. Dekret o prawie spadkowym nie zawierał natomiast przepisów szczególnych dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych, regulujących tę kwestię w sposób odbiegający od ogólnych zasad dziedziczenia. Dopiero ustawa Nb. 6 4 Rozdział I. Uwagi wprowadzające z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168) wprowadziła szczególne reguły dziedziczenia takich gospodarstw. Nabycie gospodarstwa rolnego w drodze dziedziczenia uzależnione zostało od spełnienia dodatkowych przesłanek po stronie spadkobiercy. Postanowienia tej ustawy, z pewnymi tylko zmianami, znalazły się w Kodeksie cywilnym. § 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego ¦ 1. Uwagi ogólne 7 Przepisy określające skutki śmierci osoby fizycznej zawarte są w księdze IV KC (art. 922-1087). Ponadto uregulowania z tego zakresu znaleźć można w przepisach wprowadzających Kodeks cywilny. W szczególności chodzi o art. XXI i XXIII, a także o art. LI-LXIII PWKC. Problematykę związaną ze spadkobraniem normują art. 14 i 15 ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). Z przepisów zawartych poza Kodeksem cywilnym należy wymienić rozporządzenie Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519). Istotne znaczenie w zakresie prawa spadkowego mają uregulowania proceduralne. Dział IV księgi II części I KPC (art. 627-691) zawiera uregulowania spraw z zakresu prawa spadkowego rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym. Warto podkreślić, że ustawą z 14.2.1991 r. - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o notariacie oraz o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego i ustawy o księgach wieczystych (Dz.U. Nr 22, poz. 92) przywrócono właściwość sądów w większości kwestii związanych z dziedziczeniem. W miejsce państwowych biur notarialnych sąd spadku jest obecnie właściwy w zakresie m.in. zabezpieczenia spadku (art. 633-635 KPC), spisu inwentarza (art. 637 KPC), otwarcia i ogłoszenia testamentu (art. 646 i nast. KPC). II. Systematyka księgi IV KC 8 Księga IV KC dzieli się, podobnie jak inne księgi, na poszczególne tytuły. W tytule I zawarte są uregulowania o charakterze ogólnym, mające zastosowanie zarówno przy dziedziczeniu ustawowym, jak i testamentowym. W tytule tym unormowane zostały ponadto podstawowe zasady prawa spadkowego, takie jak np. zasada pierwszeństwa dziedziczenia testamentowego przed ustawowym § 3. Źródła i systematyka obowiązującego prawa spadkowego 5 (art. 926 § 2). Tytuł II określa reguły dziedziczenia ustawowego, a tytuł 111 - rozrządzenia na wypadek śmierci. W tytule 111 unormowane zostały kwestie odnoszące się do testamentu w ogóle (art. 941-948), przepisy określające formę testamentu (art. 949-958), przepisy odnoszące się do treści testamentu (powołanie spadkobiercy - art. 959-967 KC, zapis i polecenie - art. 968-985), a także przepisy określające sytuację wykonawcy testamentu (art. 986-990). Tytuł IV normuje instytucję zachowku. Instytucja ta służy ochronie interesów najbliższych krewnych i małżonka spadkodawcy, którzy nie doszli do dziedziczenia lub otrzymali ze spadku stosunkowo niewielką wartość. Tytuły V-VIII określają, szeroko rozumianą, sytuację spadkobiercy. Zawarte w nich zostały przepisy normujące przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012-1024), stwierdzenie nabycia spadku i ochronę spadkobiercy (art. 1025-1029), odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe (art. 1030-1034) oraz wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035-1046). Tytuł IX zawiera uregulowania umów dotyczących spadku. Tytuł X wreszcie normuje dziedziczenie gospodarstw rolnych. III. Dziedziczenie gospodarstw rolnych Dziedziczenie gospodarstw rolnych, zarówno ustawowe, jak i testamentowe, podlegało ewolucji. W obrębie dziedziczenia ustawowego zasady dziedziczenia podlegały daleko idącym zmianom. Jak wspomniano (por. Nb. 6), dekret o prawie spadkowym nie zawierał przepisów poddających dziedziczenie gospodarstw rolnych regułom odmiennym od ogólnych reguł dziedziczenia. Jednak w wyniku decyzji o charakterze politycznym poddano to dziedziczenie daleko idącym ograniczeniom. Przewidywała je początkowo ustawa z 29.6.1963 r. o ograniczeniu podziału gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 28, poz. 168). Weszła ona w życie 5.7.1963 r., a więc przed uchwaleniem Kodeksu cywilnego. Stanowiła lex specialis w stosunku do przepisów dekretu o prawie spadkowym. Przepisy tej ustawy w dużym stopniu zostały przejęte przez Kodeks cywilny, zarówno w zakresie ograniczeń obrotu nieruchomościami rolnymi inter vivos, jak i w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie wdając się w tym miejscu w szczegóły, należy wskazać, że początkowo bardzo rygorystyczne ograniczenia w zakresie zarówno ustawowego, jak i testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych (por. w szczególności art. 1059-1063 oraz art. 1065 w pierwotnym brzmieniu), były stopniowo łagodzone. Dokonywano tego kolejnymi ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 27, poz. 252); z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy Nb. 9 6 Rozdział 1. Uwagi wprowadzające - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.); z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). Ustawa z 1982 r. poszerzyła krąg spadkobierców ustawowych gospodarstwa rolnego (art. 1059-1062 KC w brzmieniu ustalonym tą ustawą), wyłączyła ustawowe dziedziczenie Skarbu Państwa w sytuacji, gdy żaden spadkobierca ustawowy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia tego gospodarstwa (art. 1063 § 1 KC w pierwotnym brzmieniu), a także rozszerzyła krąg osób, które spadkodawca mógł powołać w testamencie do dziedziczenia gospodarstwa rolnego - art. 1065 KC. (Szerzej o ewolucji zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych por. Piątowski, Prawo, s. 25 i nast. oraz s. 87 i nast; tenże, [w:] System, t. IV, s. 146 i nast.). Istotne znaczenie dla dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r. (P 4/99, Dz.U. Nr 11, poz. 91). W wyroku tym rozstrzygnięta została kwestia zgodności przepisów normujących dziedziczenie gospodarstw rolnych z Konstytucją RP oraz z art. 1 Protokołu nr 1 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1995 r. Nr 36, poz. 175 ze zm.). Większość przepisów Kodeksu została przez Trybunał uznana za niezgodne z Konstytucją. Jednocześnie Trybunał ograniczył skutki swojego wyroku do spadków otwartych od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw, tj. do spadków otwartych od 14.2.2001 r. Gospodarstwo rolne wchodzące w skład spadków otwartych do 13.2.2001 r. podlega dotychczasowym regułom dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (art. 1058 i nast.). W ten sposób w obrębie ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych obowiązują dwa systemy. Odmiennie przedstawia się testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych. Poczynając od wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321) testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych nie podlega żadnym ograniczeniom. Można stwierdzić, że dziedziczenie testamentowe podlega ogólnym zasadom dziedziczenia. Ustawa nie ogranicza swobody testowania. Poczynając od 1.10.1990 r., tzn. wejścia w życie ustawy z 28.7.1990 r., spadkodawca może powołać dowolną osobę do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, niezależnie od tego, czy ma ona kwalifikacje do dziedziczenia takiego gospodarstwa z ustawy. Ta ostatnia uwaga odnosi się oczywiście do spadków otwartych przed 14.2.2001 r. $ 4. Literatura polskiego prawa spadkowego 1 § 4. Literatura polskiego prawa spadkowego Literatura prawa spadkowego to przede wszystkim opracowania o charakte- 10 rze podręcznikowym. Na czoło wysuwają się prace znakomitego cywilisty, prof. Jana Gwiazdomorskiego. Najbardziej obszerne opracowanie zagadnień spadkowych, zawierające systemowe ich omówienie, powstało pod rządem dekretu o prawie spadkowym z 1946 r. Mowa o Prawie spadkowym (Warszawa 1959), które w częściach omawiających podstawowe zagadnienia prawa spadkowego w sposób teoretyczny, zachowało aktualność. Praca ta była recenzowana przez A. Ohanowicza (RPEiS Nr 4/1959), S. Szera (PiP Nr 8-9/1959) oraz J. Pietrzykowskiego (NP Nr 12/1959). Pod rządem Kodeksu cywilnego J. Gwiazdomorski opracował podręcznik Prawo spadkowe w zarysie (I wyd., Warszawa 1967). Recenzowany był on przez B. Dobnańskiego (NP Nr 6/1968), J. St. Piątowskiego (PiP Nr 8-9/1968) oraz W. Żywickiego (Pal. Nr 1/1970). Kolejne wydania tego podręcznika ukazywały się w 1968 r., 1971 r. (skrócone, a jednocześnie uzupełnione). Od 1985 r. (IV wyd.) podręcznik ten ukazuje się w opracowaniu i aktualizacji A. Mączyńskiego. Drugim znakomitym podręcznikiem z zakresu prawa spadkowego jest opracowanie J. St. Piątowskiego, Prawo spadkowe. Zarys wykładu. (I wyd., Warszawa 1973). Recenzje: J. Ignatowicza (PiP Nr 6/1974), J. Pietrzykowskiego (NP Nr 6/1974). Kolejne wydania (1979 r., 1982 r., 1987 r. - były aktualizowane z uwagi na zmiany stanu prawnego). Wydanie V (2002 r.) powstało przy współpracy B. Kordasiewicza. Stosunkowo niedawno ukazał się także podręcznik E. Niezbeckiej, Prawo spadkowe w zarysie (Lublin 1998). Odrębną pozycję stanowi tom IV Systemu prawa cywilnego (Ossolineum 1986) poświęcony prawu spadkowemu. Poszczególne jego części opracowali J. St. Piątowski, S. Wójcik. J. Kosik, E. Drozd. Redaktorem Systemu był prof. W. Czachórski, a redaktorem tomu - prof. J. St. Piątowski. Rozważania zawarte w tym opracowaniu uwzględniają orzecznictwo i literaturę na dzień 30.6.1982 r., natomiast stan prawny na dzień 1.1.1983 r. Straciły one zatem częściowo aktualność z uwagi na zmiany stanu prawnego. W obrębie prawa spadkowego zmiany te, jak już wskazywano, nie były jednak zbyt daleko idące. Opracowanie to zachowało zatem w dużej części aktualność. Przepisy prawa cywilnego są natomiast przedmiotem komentarzy. Chronologicznie ukazały się następujące opracowania: - Kodeks cywilny. Komentarz (Warszawa 1972). Tom 111, komentujący przepisy księgi IV KC, jest dziełem sędziów Sądu Najwyższego: F. Błahuty, J. Pietrzykowskiego, J. Policzkiewicza. Recenzja J. Gwiazdomorskiego (NP Nb. 10 8 Kozdzial l. uwagi wprowaaza/ące Nr 1/1973). Obszerne uwagi tam zawarte uwzględniają stan prawny na dzień 1.1.1971 r. W suplemencie natomiast omówione zostały uregulowania zawarte w ustawie z 1971 r. zmieniającej Kodeks cywilny. - Kodeks cywilny z komentarzem (1 wyd., Warszawa 1980, II wyd., Warszawa 1989). Uwagi do uregulowań zawartych w księdze IV KC opracował prof. L. Stecki. - Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 2003 (wyd. III), gdzie przepisy księgi IV skomentowane zostały przez M. Pazdana i J. Pietrzykowskiego. - E. Skowrońska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga czwarta. Spadki (Warszawa 1995). Recenzje J. Pietrzykowskiego (PiP Nr 10-11/1995) oraz A. Szpunara (KPP Nr 4/1995). Wydanie III (Warszawa 2001) uwzględnia stan prawny na dzień 15.5.2001 r. W porównaniu z innymi działami prawa cywilnego stosunkowo niewiele pojawia się opracowań o charakterze monograficznym, przy czym część spośród nich omawia problematykę spadkową w prawie prywatnym międzynarodowym. Wskazać jednak należy m.in. na następujące opracowania: A. Mączyń-ski, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym (Warszawa-Kraków 1976); B. Kordasiewicz, Testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych (Ossolineum 1978); E. Niezbecka, Zapis (Lublin 1990); /. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim (Warszawa 1981); E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe (Warszawa 1985); E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim (Warszawa 1991); Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne (ZNUJ MCXIV, Kraków 1993). Ponadto wskazać należy opracowania analizujące zagadnienia związane z dziedziczeniem gospodarstw rolnych: J. Pietrzykowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych (Warszawa 1965); F. Błahuta, J. St. Piątowski, J. Policzkiewicz, Gospodarstwa rolne. Obrót, dziedziczenie, podział (Warszawa 1967); J. Majorowicz, J. Pietrzykowski, Zmiany w regulacji stosunków prawnych w rolnictwie (Warszawa 1984). Po uchwaleniu Kodeksu cywilnego w literaturze pojawiły się opracowania w formie artykułów, ale odnoszące się do całości problematyki księgi IV KC. Wskazać tu można: B. Dobrzański, Jakie zmiany w stosunku do prawa spadkowego z 1946 r. wprowadził k.c. (Pal. Nr 7/1964); W. Chojnowski, Niektóre zagadnienia z prawa spadkowego, (Pal. Nr 7-8/1965); J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe w k.c. PRL, (PiP Nr /1965). Również po uchwaleniu ustawy z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, pojawiły się opracowania omawiające w sposób generalny dokonane zmiany (m.in. J. Pietrzykowski, Nowy stan w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych i ich podziału, NP Nr 10-12/1990; E. Skowrońska, Kilka uwag o nowelizacji prawa spadkowego, Nb. 10 V t. uwramra polskiego prawa spadkowego 9 Pal. Nr 1-2/1991). Ocena dokonanych w Kodeksie zmian zawarta jest także w przedmowach do wydawanych tekstów ustawy (m.in. J. Pietrzykowski, Warszawa 1991; S. Wójcik, Bielsko-Biała 1993; A. Szpunar, Warszawa 1993). Pomocne w poznawaniu zagadnień prawa spadkowego mogą być także opracowania powstałe pod rządem dekretu o prawie spadkowym. Poza podręcznikiem J. Gwiazdomorskiego wskazać należy: A. Baziński, Prawo spadkowe. Komentarz {Łódź 1948); W. Chojnowski, Prawo spadkowe (Warszawa 1951); S. Szer, Prawo spadkowe (Warszawa 1955). Wskazać także należy opracowanie zatytułowane Materiały dyskusyjne do projektu Kodeksu cywilnego (Warszawa 1955). Zawiera ono materiały Sesji Naukowej, która odbyła się 8-10.12.1954 r., a dotyczyła zagadnień kodyfikacyjnych prawa cywilnego. Poszczególne zagadnienia prawa spadkowego omawiane są ponadto w mniejszych opracowaniach (artykuł, glosa). Nie sposób wymienić tego typu opracowań, chociażby przykładowo. Powoływane będą one natomiast w dalszym toku wywodów. Szereg kwestii stało się także przedmiotem analizy dokonywanej w orzecznictwie, przede wszystkim Sądu Najwyższego. Wprawdzie w polskim systemie prawnym sądy nie stanowią prawa, ale orzeczenia Sądu Najwyższego, zwłaszcza te, które zapadły w składach powiększonych, mają istotne znaczenie. Orzeczenia takie także będą powoływane przy omawianiu zagadnień, których dotyczą. Nb. 10 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku § 5. Spadek w ogólności Literatura: S. Dmowski, Dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w świetle wyroku Trybunału Konstytucyjnego, PS Nr 9/1999; J. Gwiazdomorski, Wypłaty z wkładów oszczędnościowych po śmierci wkładcy, NP Nr 11/1964; tenże, Przepisy ogólne dotyczące spadku, dziedziczenie ustawowe, testament, Katowice 1965/1966; A. Klein, Wpływ zmiany posiadacza gospodarstwa producenta na zobowiązanie kontraktacji, SC 1974, t. XXIII; J. Kremis, Spadek a niektóre prawa i obowiązki tzw. publiczno-prawne, Acta UWr. Prawo Nr 186/1990; tenże, Wpływ woli podmiotu na zakres spadku, Acta UWr. Przegląd Prawa i Administracji Nr 29/1993; J. St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 47 i nast; tenże, Z problematyki umów na rzecz osoby trzeciej na wypadek śmierci (art. 37 prawa bankowego), [w:] Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, Warszawa 1985; A. Szpimai; Wypłaty z rachunku oszczędnościowego po śmierci jego posiadacza, KPP Nr 3/1998. I. Spadek - określenie ogólne 11 Zawarte w art. 922 § 1 i § 2 KC określenie spadku nie stanowi definicji ustawowej sensu stricto. Ustawa nie określa pojęcia „spadek", a jedynie wska-żuje, jakie prawa i obowiązki wchodzą, a jakie nie wchodzą w jego skład. Prze- j pis § 1 art. 922 KC zawiera przy tym pozytywne określenie praw i obowiązków ] przechodzących na określone osoby, natomiast § 2 tego przepisu wskazuje, co • nie wchodzi w skład spadku (określenie negatywne). Pozwala to na sfor-!; mułowanie czterech kryteriów, które stwarzają możliwość określenia, jakie pra-j1 wa i obowiązki wchodzą w skład spadku. Do spadku wchodzą zatem nastę-1 pujące prawa i obowiązki: 1) mające charakter cywilnoprawny, 2) mające charakter majątkowy, 3 nie związane z osobą zmarłego w sposób ścisły, i 4) nie przechodzące na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spad-j kobiercami. i Nb. 11 § 5. Spadek w ogólności \ 1 II. Prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku Prawa i obowiązki o charakterze cywilnoprawnym to przede wszystkim 12 te prawa i obowiązki, które uregulowane zostały w Kodeksie cywilnym lub w innych ustawach odnoszących się do tej dziedziny prawa. To kryterium, o charakterze formalnym, nie może być jednak jedynym. Należy przyjąć, że podlegają dziedziczeniu te wszystkie prawa i obowiązki, które wynikają ze stosunków charakteryzujących się cechami właściwymi dla stosunku cywilnoprawnego. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem podstawową cechą takiego stosunku jest równorzędność podmiotów. Nie budzi zatem wątpliwości, że w skład spadku wchodzą np. prawa i obowiązki pracownicze, wynikające z takich stosunków, w których pracownik nie jest podporządkowany pracodawcy. Przykładowo chodzić tu może o roszczenie o wypłatę zaległego wynagrodzenia. III. Prawa i obowiązki wyłączone ze spadku 1. Prawa i obowiązki nie mające charakteru cywilnoprawnego Nie mają charakteru cywilnoprawnego prawa i obowiązki wynikające ze 13 stosunków prawnoadministracyjnych, prawnofinansowych, prawnokarnych. Dotyczy to także sytuacji, w których przepis ustawy, wskazując pewien krąg podmiotów, posługuje się określeniem spadkobiercy. Takie określenie zawarte jest np. w art. 97 i nast. ustawy z 29.8.1997 r. - Ordynacja podatkowa (Dz.U. Nr 137, poz. 926 ze zm.). Zobowiązania podatkowe spadkodawcy nie wchodzą w skład spadku. Jednak prawo podatnika do zwrotu nadpłaty podatku dochodowego przechodzi na jego spadkobierców (tak orz. SN z 21.3.1996 r., III AZP 39/95, OSP z. 11/1996, poz. 220). W jego skład nie wchodzą także np. orzeczone w postępowaniu karnym i nieuiszczone przez spadkodawcę grzywny. W razie śmierci skazanego sąd umarza postępowanie wykonawcze (art. 15 § 1 KKW). Nie wchodzą również w skład spadku m.in. pewne uprawnienia (nie mające charakteru cywilnoprawnego) wynikające z uzyskanego zezwolenia dewizowego, np. prawo nabycia w drodze czynności cywilno-prawnej nieruchomości położonej za granicą (por. art. 9 pkt 7a ustawy z 27.7.2002 r. - Prawo dewizowe, Dz.U. Nr 141, poz. 1178). Charakter cywilnoprawny ma natomiast roszczenie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie (art. 552 i nast. KPK). Roszczenie to wygasa jednak ze śmiercią uprawnionego (por. Nb. 20). Nb. 12-13 12 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku 2. Prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym 14 Zgodnie z brzmieniem art. 922 § 1 KC w skład spadku wchodzą prawa i obowiązki o charakterze majątkowym. Wnioskując a contrańo, prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym nie przechodzą na spadkobierców. Powszechnie w doktrynie prawa cywilnego przyjmuje się, że kryterium odróżnienia majątkowych i niemajątkowych praw oraz obowiązków stanowi ich związek z ekonomicznym interesem uprawnionego lub zobowiązanego. Prawami niemajątkowymi są prawa nie związane w sposób bezpośredni ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego. Do takich praw oraz odpowiadających im obowiązków należą bez żadnych wątpliwości dwie ich kategorie: dobra osobiste (art. 23 i 24) oraz niektóre prawa rodzinne. W skład spadku nie wchodzą zatem prawa osoby fizycznej wymienione przykładowo w art. 23 KC, takie jak m.in. prawo do ochrony zdrowia, czci, wolności, tajemnicy korespondencji. Nie wchodzą w skład spadku m.in. autorskie prawa osobiste (por. art. 16 ustawy z 4.2.1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 904 ze zm.). Przyznane małżonkowi oraz najbliższym krewnym twórcy prawo do ochrony i wykonywania tych praw (por. art. 78 ust. 2 i 3 PrAut) stanowi własne prawo uprawnionych. Część praw i obowiązków wynikających ze stosunków prawnorodzinnych pozostaje w bezpośrednim związku ze sferą ekonomicznych interesów uprawnionego lub zobowiązanego (np. prawo do alimentacji oraz obowiązek alimentacyjny). Z reguły nie wchodzą one jednak w skład spadku z uwagi na ścisły związek z osobą uprawnionego lub zobowiązanego (por. Nb. 22). 3. Prawa i obowiązki ściśle związane z osobą spadkodawcy 15 Ścisły związek prawa lub obowiązku z osobą spadkodawcy powoduje, że takie prawo lub obowiązek, mimo swego cywilnoprawnego i majątkowego charakteru, nie wchodzi w skład spadku. Związek tego rodzaju oznacza, że dane prawo lub obowiązek pozostaje w takiej relacji do konkretnej osoby, iż śmierć uprawnionego lub zobowiązanego czyni jego realizację niewłaściwą. Chodzi o prawa, które służą zaspokojeniu indywidualnego interesu uprawnionego (jak np. służebności osobiste) oraz o obowiązki, które związane są z sytuacją (np. rodzinną) konkretnej osoby, jak np. obowiązek alimentacyjny. W odniesieniu do stosunków umownych w grę wchodzi oparcie tego stosunku na szczególnym zaufaniu istniejącym między stronami (np. przy umowie zlecenia) lub też spełnienie świadczenia wymaga określonych kwalifikacji (jak w odniesieniu do niektórych umów o dzieło). Nb. 14-15 1 § 5. Spadek w ogólności 13 Ten ścisły związek znajduje niekiedy odbicie w treści przepisu przewi- 16 dującego wygaśnięcie prawa lub obowiązku z chwilą śmierci uprawnionego lub zobowiązanego. Przykładem takiego uregulowania jest m.in. art. 266 KC przewidujący wygaśnięcie użytkowania najpóźniej z chwilą śmierci osoby fizycznej, czy art. 299 KC przewidujący analogiczny skutek w odniesieniu do służebności osobistych (por. jednak art. 301 § 2 KC dotyczący służebności mieszkania). Ponadto wskazać można art. 25 PrSpółdz, z którego wynika, że członkostwo w spółdzielni ustaje z chwilą śmierci członka (§ 1), a przysługujące prawa o charakterze niemajątkowym z tą chwilą wygasają (wniosek z art. 25 § 2 PrSpółdz). Chodzi o tzw. prawa korporacyjne, np. prawo udziału w walnym zgromadzeniu członków spółdzielni (por. art. 36 PrSpółdz). Także w odniesieniu do niektórych umów ustawa przewiduje skutek w po- 17 staci rozwiązania w razie śmierci jednej ze stron. Chodzi z reguły o takie stosunki prawne, w których występuje element szczególnego zaufania lub świadczenie ma być spełnione przez osobę o pewnych kwalifikacjach. Skutek w postaci wygaśnięcia stosunku obligacyjnego zależy przy tym z reguły od dalszych jeszcze, poza śmierciąjednej ze stron, okoliczności. I tak, zgodnie z art. 645 § 1 KC, umowa o dzieło, którego wykonanie zależy od osobistych przymiotów przyjmującego zamówienie, rozwiązuje się wskutek jego śmierci. W braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa wskutek śmierci dającego zlecenie (art. 747), natomiast wygasa wskutek śmierci przyjmującego zlecenie (art. 748). W zasadzie nie należą do spadku prawa i obowiązki wspólnika spółki cywilnej. Śmierć wspólnika pociąga za sobą skutek w postaci rozwiązania umowy w stosunku do niego, a jeżeli jest dwóch wspólników, spółka przestaje istnieć. Jednak w umowie spółki można zastrzec, że spadkobiercy zmarłego wspólnika wejdą do spółki na jego miejsce (art. 872). Ścisły związek z osobą spadkodawcy może wynikać z istoty prawa lub 18 obowiązku, chociażby żaden przepis nie przewidywał ich wygaśnięcia w chwili śmierci uprawnionego lub zobowiązanego. Chodzi w szczególności o prawo do renty z tytułu uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia (art. 444), renty umownej (art. 905), czy prawo dożywocia (art. 908 i 911). Cechą charakterystyczną tego rodzaju stosunków prawnych jest przy tym, że ścisły związek z osobą występuje jedynie po stronie wierzyciela. Brak jest natomiast, zwłaszcza gdy chodzi o rentę z art. 444 KC, takiego związku po stronie zobowiązanej. Oznacza to, że tylko śmierć uprawnionego pociąga za sobą wygaśnięcie prawa, a co za tym idzie także istniejącego stosunku zobowiązaniowego. Śmierć osoby zobowiązanej do uiszczania takiego świadczenia skutku opisanego wyżej nie wywołuje z uwagi na to, że istniejący obowiązek nie jest ściśle związany z osobą zmarłego dłużnika. Wchodzą natomiast w skład spadku świadczenia Nb. 16-18 14 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku 5 j. opadek w ogólności 15 wymagalne w chwili śmierci uprawnionego, ale do tego momentu nie spełnione. W odniesieniu do renty z art. 444 § 2 KC wypowiadał się Sąd Najwyższy prezentując jednolite w tym względzie stanowisko (tak w orz. z 31.10.1966 r., I CR 361/66, nie publ.; z 28.12.1966 r., I PR 536/66, OSNCP Nr 6/1967, poz. 115; z 12.2.1971 r., I CR 651/70, nie publ.). Analogicznie kształtuje się sytuacja zobowiązanego z tytułu dożywocia. Śmierć spadkodawcy, który uzyskał własność nieruchomości w wyniku zawarcia umowy dożywocia, pociąga za sobą przejście obowiązków wynikających z tej umowy na jego spadkobierców, wraz z własnością nieruchomości. Także roszczenie dożywotnika o rozwiązanie umowy dożywocia (art. 913 § 2) pozostaje w ścisłym związku z osobą uprawnionego. Roszczenie takie nie wchodzi w skład spadku także w sytuacji, gdy dożywotnik zmarł po wytoczeniu powództwa o rozwiązanie umowy (por. uchw. SN (7) z 16.3.1970 r., III CZP 112/69, OSNCP Nr 1/1971, poz. 1, z glosą Z. Policzkiewicz-Zawadzkiej, OSP Nr 3/1971, poz. 53). 19 W ścisłym związku z osobą uprawnionego pozostaje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 445 § 1 i § 2, art. 448). Ma ono na celu zaspokojenie wyłącznie interesu wierzyciela, stanowi pieniężną rekompensatę za negatywne odczucia psychiczne. Zgodnie z brzmieniem art. 922 § 2 KC, roszczenie takie co do zasady nie wchodzi w skład spadku. Od tej zasady wyjątek przewiduje art. 445 § 3 KC, z którego wynika, że roszczenie takie przechodzi na spadkobierców uprawnionego, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego. 20 Do grupy praw ściśle związanych z osobą uprawnionego należy roszczenie o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub aresztowanie. Z normujących tę kwestię art. 552-559 KPK wynika, że roszczenie to wygasa w chwili śmierci niesłusznie skazanego lub aresztowanego. Przewidziane w art. 556 § 1 KPK roszczenia osób, które wskutek wykonania kary lub oczywiście niesłusznego aresztowania utraciły, należne od uprawnionego z mocy ustawy, utrzymanie lub stale dostarczane utrzymanie, jeżeli względy słuszności przemawiają za przyznaniem odszkodowania, stanowią własne prawo tych osób. W tym zakresie nastąpiła dosyć istotna zmiana stanu prawnego, gdyż poprzednio obowiązujący art. 490 KPK z 1969 r. stanowił, że w razie zgłoszenia żądania przez samego niesłusznie skazanego lub aresztowanego, jego roszczenie przechodziło na osoby wskazane w art. 490 § 2 KPK z 1969 r. Roszczenia te nie wchodziły zatem w skład spadku z uwagi na niespełnienie czwartego z kryteriów omówionych w § 4 (por. Nb. 11). W obowiązującym stanie prawnym, jak się wydaje, roszczenia o odszkodowanie i zadośćuczynienie wygasają także wówczas, gdy żądanie zostało zgłoszone przez spadkodawcę. Nb. 19-20 Ścisły związek z osobą uprawnionego lub zobowiązanego może wynikać 21 także z treści czynności prawnej. Dotyczy to w szczególności umownych stosunków zobowiązaniowych. Zgodnie z art. 356 § 1 KC wierzyciel może żądać osobistego świadczenia dłużnika tylko wtedy, gdy to wynika z treści czynności prawnej, z ustawy albo z właściwości świadczenia. Strony mogą zatem ustalić, że obowiązek dłużnika ma charakter osobisty. Następstwem takiego postanowienia umowy będzie wygaśnięcie konkretnego obowiązku z chwilą śmierci zobowiązanego. Prawa i obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków rodzinnych 22 z reguły pozostają w ścisłym związku z podmiotem uprawnionym lub zobowiązanym. Największe znaczenie praktyczne mają uprawnienie do alimentacji i odpowiadający mu obowiązek dostarczania środków utrzymania. Zarówno uprawnienie do alimentacji, jak i obowiązek alimentacyjny gasną w chwili śmierci uprawnionego lub zobowiązanego. W tej ostatniej sytuacji może jedynie powstać obowiązek w stosunku do zobowiązanego do alimentacji w dalszej kolejności (art. 132 KRO). Wchodzą natomiast w skład spadku raty alimentacyjne wymagalne, ale nie uiszczone w chwili śmierci uprawnionego (tak orz. SN z 15.7.1965 r., 111 CO 36/66, OSNCP Nr 3/1966, poz. 37). Reguła ta odnosi się także do obowiązku zapłacenia zaległych rat. 4. Prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby niezależnie od tego czy są one spadkobiercami Kolejną grupę praw i obowiązków majątkowych nie wchodzących w skład 23 spadku stanowią prawa i obowiązki przechodzące na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Sytuacje takie przewidują przepisy szczególne, wskazujące konkretne osoby, na które przechodzą poszczególne prawa lub - rzadziej — obowiązki. Mamy zatem do czynienia ze skutkiem powstającym z mocy samego prawa, niezależnie od woli stron. Przejście takich praw lub obowiązków następuje w takich sytuacjach w drodze sukcesji syngu-larnej (por. Nb. 43) i przepisy prawa spadkowego nie mają zastosowania nawet posiłkowo. Skutek w postaci przejścia pewnych praw lub obowiązków na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, ustawa łączy czasami z koniecznością złożenia oświadczenia woli o określonej treści. W takich przypadkach określone przedmioty majątkowe (np. sumy znajdujące się na rachunku bankowym) wejdą w skład spadku i będą podlegały ogólnym regułom dziedziczenia lub też, przy dokonaniu stosownej czynności prawnej, zostają wyłączone ze spadku i przejdą na określone osoby w drodze następstwa pod tytułem szczególnym. Nb. 21-23 16 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku 24 Najbardziej typowym przykładem przepisu przewidującym skutek w postaci przejścia praw i obowiązków na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, pozostaje art. 691 KC. Przepis ten w swoim pierwotnym brzmieniu przewidywał, że w razie śmierci najemcy mieszkania osoby bliskie najemcy, które razem z nim mieszkały do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu. Podobne rozwiązanie zawierał art. 9 Prawa lokalowego (ustawa z 10.4.1974 r., tekst jedn. Dz.U. z 1987 r. Nr 30, poz. 165 ze zm.), który jednak wyraźnie wskazywał podmioty wstępujące w stosunek najmu. Oba te przepisy zostały uchylone ustawą z 2.7.1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (Dz.U. Nr 105, poz. 509 ze zm.). Zastąpiła je regulacja zawarta w art. 8 NajLokU. Zgodnie z ust. 1 tego przepisu, w razie śmierci najemcy jego zstępni, wstępni, pełnoletnie rodzeństwo oraz osoba, która pozostawała faktycznie we wspólnym pożyciu małżeńskim z najemcą, mieszkający z nim stale do chwili jego śmierci, wstępują w stosunek najmu lokalu, chyba że się tego prawa zrzekną wobec wynajmującego. Nie dotyczy to osób, które w chwili śmierci najemcy miały tytuł prawny do zajmowania innego lokalu mieszkalnego. W braku osób uprawnionych do wstąpienia w stosunek najmu lub w razie zrzeczenia się przez nie tego prawa, stosunek najmu lokalu wygasa (art. 8 ust. 2 NajLokU). Powyższe uregulowanie wprowadzone zostało ustawą z 21.8.1997 r. 0 zmianie ustawy o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych oraz o zmianie ustawy - Prawo spółdzielcze (Dz.U. Nr 111, poz. 723). Obecnie znowu obowiązuje art. 691 („przywrócony" art. 26 pkt 12 ustawy z 21.6.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy 1 o zmianie Kodeksu cywilnego, Dz.U. Nr 71, poz. 733 ze zm.). W stosunek najmu wstępują podmioty wyliczone wyczerpująco w § 1 art. 691, jeżeli do chwili śmierci najemcy stale z nim zamieszkiwały (§ 2 art. 691). W razie braku podmiotów uprawnionych, stosunek najmu lokalu mieszkalnego wygasa. 25 Wśród sytuacji, w których prawa i obowiązki przechodzą na określone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami, należy wskazać przejście roszczenia o odszkodowanie oraz zadośćuczynienie przewidziane w art. 8 ustawy z 23.2.1991 r. o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego (Dz.U. Nr 34, poz. 149 ze zm.), które w razie śmierci uprawnionego przechodzą na jego małżonka, dzieci i rodziców. Prawa te nie należą do spadku (art. 922 § 2). Odrębną grupę stanowią sytuacje, w których norma prawna stwarza spadkodawcy możliwość złożenia oświadczenia woli powodującego, że pewne przedmioty majątkowe, co do zasady wchodzące w skład spadku, zostają wyłączone od dziedziczenia. Przede wszystkim wskazać należy unormowanie Nb. 24-25 § 6. Prawa wchodzące w skład spadku 17 zawarte w art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.). Posiadacz rachunku bankowego może wskazać w umowie osoby, na których rzecz ma nastąpić wypłata sumy znajdującej się na rachunku. W obecnym stanie prawnym nie jest ograniczony krąg osób, które mogą zostać wskazane przez posiadacza rachunku. Przekazana takiej osobie kwota nie może być wyższa niż przypadające na ostatni miesiąc przed śmiercią posiadacza rachunku dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa GUS, nie przekraczająca wysokości środków na rachunku. Wskazane osoby stają się wierzycielami banku, a określona przez spadkodawcę kwota nie wchodzi w skład spadku. Analogiczne rozwiązanie zawarte jest w art. 16 § 3 PrSpółdz, który przewiduje, że członek spółdzielni w deklaracji lub w odrębnym oświadczeniu może wskazać osobę, której spółdzielnia obowiązana jest wypłacić po jego śmierci udziały. W takiej sytuacji prawo do udziału nie wchodzi w skład spadku. Złożone oświadczenia spadkodawcy stanowią niewątpliwie czynności mortis causa, co oznacza, że spadkodawca może swoje dyspozycje w każdej chwili odwołać. Wspomnieć także należy o przewidzianej w art. 301 § 2 KC możliwości umówienia się, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania przysługiwać będzie jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi. W tym przypadku jednak, w braku stosownego postanowienia umowy, służebność mieszkania wygasa. Również suma przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia osobowego nie należy do spadku po ubezpieczonym (art. 831 § 3). Uprawnione do jej otrzymania są wyłącznie osoby wskazane w umowie lub w ogólnych warunkach ubezpieczenia (art. 831 § 1 i § 2 i art. 832). Zastrzeżenie zawarte w umowie może być w każdym czasie odwołane przez ubezpieczonego (art. 831 § 1 zd. 2). § 6. Prawa wchodzące w skład spadku Literatura: J. Gwiazdomorski, Dziedziczność roszczenia z art. 446 § 3 KC?, NP Nr 6/1972; A. Kunicki, Dziedziczenie posiadania, RPEiS Nr 1/1961; J. St. Piąlowski, Posiadanie jako przedmiot dziedziczenia, SPE 1969, t. III; A. Szpunar, Odszkodowanie na rzecz najbliższych członków rodziny zmarłego, PiP Nr 11/1968; tenże, Przejście roszczenia z art. 446 § 3 KC na spadkobierców uprawnionego, NP Nr 1/1972; 5. Wójcik, Czy posiadanie jest dziedziczne?, [w:] Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków-Warszawa 1964. Nb. 26-27 26 27 18 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku I. Uwagi ogólne 28 Zgodnie z ogólną regułą wynikającą z art. 922 § 1 KC w skład spadku wchodzą, co do zasady, prawa o charakterze majątkowym. Zasada ta doznaje wyjątków, o których była mowa w poprzednim paragrafie (por. Nb. 11-27). Zbędne dla potrzeb niniejszego opracowania jest szczegółowe wyliczanie, które z praw majątkowych w obrębie poszczególnych działów prawa cywilnego przechodzą na spadkobierców uprawnionego. Chodzi przy tym zarówno o prawa podmiotowe o charakterze bezwzględnym i o charakterze względnym, jak i prawa kształtujące. Do tej ostatniej grupy zaliczyć należy prawo przyjęcia oferty przez spadkobierców adresata. Jednak, jak wskazał Sąd Najwyższy w orz. z 21.11.1956 r. (IV CO 16/56, NP Nr 10/1957, z glosą A. Ohanowicza; glosa A. Woltera, PiP Nr 10/1957), o tym, czy oferta, która doszła do adresata za jego życia, może być przyjęta przez jego spadkobierców, zależy od woli składającego ofertę, podlegającej ustaleniu z treści oferty. Orzeczenie to zachowało aktualność. W skład spadku wchodzi także prawo uchylenia się od zaspokojenia przedawnionego roszczenia (art. 117 § 2), które ma charakter prawa podmiotowego kształtującego. i I II. Prawa rzeczowe 1. Podmiotowe prawa rzeczowe 29 Wchodzą w skład spadku prawa rzeczowe. Chodzi tu przede wszystkim o własność ruchomości i nieruchomości, użytkowanie wieczyste i związaną z tym prawem (por. art. 235) własność budynków i innych urządzeń oraz większość praw rzeczowych ograniczonych, a przede wszystkim tzw. prawa spółdzielcze (własnościowe prawo do lokalu mieszkalnego, prawo do lokalu użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego). W skład spadku wchodzi także zastaw i hipoteka, ale z uwagi na ich akcesoryjny charakter tylko łącznie z wierzytelnością, którą zabezpieczają. Jeżeli zatem np. zastawem zabezpieczona została wierzytelność ściśle związana z osobą wierzyciela, a więc wygasająca z chwilą jego śmierci, wygaśnie także zabezpieczający tę wierzytelność zastaw. § 6. Prawa wchodzące w skład spadku 19 2. Posiadanie Odrębnym problemem jest problem dziedziczenia posiadania. Przed dłuższy czas zagadnienie to było sporne w doktrynie i judykaturze. Obecnie dominuje pogląd, zgodnie z którym posiadanie wchodzi w skład spadku. III. Prawa z zakresu zobowiązań 1. Zasada ogólna Stosunki zobowiązaniowe, których podmiotem był spadkodawca, w zasadzie nie wygasają w chwili jego śmierci. Wynikające z nich prawa wchodzą w skład spadku (wyjątki omówione zostały w poprzednim paragrafie, por. Nb. 16-17). Zasada powyższa obowiązuje niezależnie od tego, jakie zdarzenie było źródłem zobowiązania. Odnosi się zatem zarówno do roszczeń odszkodowawczych (deliktowych i kontraktowych), jak do wierzytelności wynikających z umów, a także z bezpodstawnego wzbogacenia. 2. Roszczenia odszkodowawcze W skład spadku wchodzi roszczenie o naprawienie szkody, także szkody spowodowanej uszkodzeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia (art. 444 § 1), poza roszczeniami wynikającymi z art. 444 § 1 zd. 2 i § 2 KC (por. Nb. 18). Przechodzi natomiast na spadkobierców roszczenie z art. 446 § 3 KC jako majątkowe roszczenie odszkodowawcze (por. uchw. SN (7) z 26.10.1970 r., III PZP 20/70, OSNCP Nr 7-8/1971, poz. 120). 3. Prawa wynikające z umów Przechodzą na spadkobierców roszczenia wynikające z umów zawartych przez spadkodawcę. Przykładowo, jeżeli spadkodawca zawarł umowę sprzedaży, która nie została przed jego śmiercią wykonana, spadkobierca ma prawo domagać się wydania rzeczy i spełnienia innych świadczeń, o ile przewidywała je umowa. W skład spadku wchodzi uprawnienie darczyńcy do odwołania wykonanej już darowizny. Prawo takie wchodzi w skład spadku, o ile istniało już po stronie darczyńcy, a więc o ile zdarzenia powodujące powstanie takiego uprawnienia miały miejsce przed śmiercią darczyńcy. Należy natomiast zwrócić uwagę na fakt, że w pewnym zakresie spadkobiercom darczyńcy służy własne prawo 30 Nb. 28-29 Nb. 30 20 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku odwołania darowizny dokonanej przez ich poprzednika prawnego. Sytuacją taką przewiduje art. 899 § 2 infine. IV. Ekspektatywa 31 Rozważając kwestie dziedziczności poszczególnych praw nie sposób pominąć problemu tzw. ekspektatyw. Zgodnie z określeniem zaproponowanym przez K. Gandora (Prawa podmiotowe tymczasowe (ekspektatywy), Ossolineum 1968, s. 63 i nast.) ekspektatywa - czyli oczekiwanie prawne -jest prawem podmiotowym, którego zasadnicza funkcja polega na przygotowaniu i zabezpieczeniu nabycia prawa, umożliwiającego pełne i ostateczne zaspokojenie określonych potrzeb. Skutki prawne wynikające z oczekiwania prawnego są przy tym zawsze słabsze od skutków prawa podmiotowego, którego nabycie oczekiwanie poprzedza. Nie podejmując dyskusji, w wysoce kontrowersyjnej kwestii, czy uzasadnione jest na gruncie prawa polskiego konstruowanie oczekiwania prawnego należy przyjąć, że oczekiwanie takie co do zasady wchodzi w skład spadku. Nie będzie ono przechodziło na spadkobierców uprawnionego z tytułu ekspektatywy jedynie wówczas, gdy prawo podmiotowe, którego nabycie poprzedza oczekiwanie prawne, nie wchodziłoby w skład spadku. § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku ^ I. Uwagi ogólne 32 Obok praw w skład spadku wchodzą także obowiązki majątkowe. Dla ich określenia używa się pojęcia długi spadkowe lub pasywa spadku. Ich wielkość, a mówiąc bardziej precyzyjnie - relacja między aktywami i pasywami należącymi do spadku, decyduje o tym, czy spadkobierca uzyska realną ekonomiczną wartość w wyniku dziedziczenia. Obowiązki te można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Pierwszą stanowią obowiązki, których podmiotem był spadkodawca. Do drugiej należą obowiązki, których podmiotem spadkodawca wprawdzie nie był, ale których źródłem są stosunki prawne z udziałem spadkodawcy. Trzecia grupa to obowiązki powstające w chwili otwarcia spadku lub później, związane z dziedziczeniem. § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku II. Obowiązki, których podmiotem był spadkodawca 21 1. Zasada ogólna Obowiązki majątkowe, których podmiotem był spadkodawca z reguły przechodzą na spadkobierców. Analogicznie jak prawa wchodzące w skład spadku muszą one odpowiadać kryteriom, o których była mowa, a więc muszą mieć charakter majątkowy, nie mogą pozostawać w ścisłym związku z osobą spadkodawcy i nie mogą przechodzić na określone osoby, niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. W odniesieniu do tej kategorii obowiązków nie jest możliwe szczegółowe wyliczenie tych, które wchodzą w skład spadku. Przykładowo jedynie należy wskazać, że w obrębie obowiązków powstających w związku z unormowaniami księgi pierwszej Kodeksu cywilnego, na spadkobierców przechodzą m.in. obowiązek złożenia oświadczenia woli w sferze podlegających dziedziczeniu stosunków majątkowych (art. 64), obowiązki wynikające z działania spadkodawcy jako rzekomego pełnomocnika (art. 103 § 3), czy z działania spadkodawcy nie będącego organem osoby prawnej w imieniu tej osoby (art. 39 § 1), albo też z działania w imieniu osoby prawnej nieistniejącej (art. 39 § 2). 2. Obowiązki prawnorzeczowe W obrębie stosunków prawnorzeczowych obowiązki przechodzą na spadkobierców z uwagi na swój majątkowy charakter. Jednak obowiązki związane z prawem własności przechodzą na spadkobierców tylko wówczas, gdy przejdzie na nich prawo własności rzeczy. W szczególności chodzi o takie obowiązki, które mają charakter tzw. obligacji realnych, np. obowiązki współwłaścicieli (art. 200, 205, 207 i 208), obowiązki wynikające z przepisów prawa sąsiedzkiego (art. 144 i nast.), czy obowiązek przeniesienia własności gruntu zabudowanego przez samoistnego posiadacza w warunkach określonych w art. 231 § 1 KC. (Por. szerzej E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984, s. 31 i nast.). Przedstawione stanowisko jest jednak kwestionowane. Większość doktryny wyraża pogląd, zgodnie z którym obowiązki te przechodzą na spadkobierców w trybie dziedziczenia. (Tak Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 66 i nast.; Gwiazdomorski, Prawo, s. 39). 3. Zobowiązania W obrębie stosunków zobowiązaniowych na spadkobierców przechodzą obowiązki powstające zarówno w wyniku zawarcia umowy, jak i na skutek in- 33 Nb. 31-32 Nb.33 22 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku nych zdarzeń (bezpodstawne wzbogacenie, wyrządzenie szkody czynem niedozwolonym), a także obowiązek naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. 4. Obowiązki prawnorodzinne Obowiązki majątkowe wynikające ze stosunków między małżonkami oraz stosunków rodzinnych co do zasady przechodzą na spadkobierców zmarłego. Przykładowo w obrębie tej grupy wymienić można obowiązek rodziców (art. 105 KRO) oraz opiekuna (art. 174 KRO) oddania majątku dziecka po ustaniu zarządu, a także obowiązek zwrotu nakładów i wydatków poczynionych w związku ze sprawowaniem opieki (art. 162 i 163 KRO), które przechodzą na spadkobierców dziecka lub podopiecznego. Obowiązek alimentacyjny, o czym była mowa (por. Nb. 22), gaśnie, ale przechodzi na spadkobierców zobowiązanego obowiązek zapłaty rat alimentacyjnych, które stały się wymagalne za życia uprawnionego (por. orz. SN z 15.7.1965 r., III CO 36/65, OSNCP Nr 3/1966, poz. 37). III. Obowiązki, które nie ciążyły na spadkodawcy 34 Spadkobiercy mogą stać się podmiotami pewnych obowiązków, które nie ciążyły na spadkodawcy. Chodzi o sytuacje, kiedy ze stosunku prawnego, którego podmiotem był spadkodawca, a który wygasł w chwili jego śmierci, wynikają określone obowiązki o charakterze majątkowym. Przykładowo wskazać można umowę ulegającą rozwiązaniu w chwili śmierci jednej ze stron, która została częściowo wykonana, a spełnione świadczenia mają ulec zwrotowi, albo też obowiązek zwrotu rzeczy, która pozostawała w użytkowaniu spadkodawcy. Trudno mówić w takich wypadkach o dziedziczeniu sensu stricto, gdyż nie mamy do czynienia z przejściem obowiązku ze spadkodawcy na spadkobiercę. Jednak obowiązki takie niewątpliwie wchodzą w skład spadku obciążając spadkobierców. IV. Obowiązki związane z otwarciem spadku 1. Uwagi ogólne 35 Do długów spadkowych należą także obowiązki powstające w chwili śmierci spadkodawcy lub nieco później, związane z otwarciem spadku. Wniosek taki uzasadnia brzmienie art. 922 § 3 KC. Przepis ten wymienia expressis ver- Nb. 34-35 § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku 23 bis roszczenia o zachowek, zapisy i polecenia, koszty pogrzebu i koszty postępowania spadkowego, a także inne obowiązki przewidziane w księdze IV KC. Pod tym określeniem należy rozumieć obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 § 1); obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego (art. 939); obowiązek dostarczenia dziadkom spadkodawcy środków utrzymania, jeżeli znajdują się oni w niedostatku i nie mogą otrzymać środków utrzymania od osób, na których ciąży ustawowy obowiązek alimentacyjny (art. 938 i 966). Problematyka zachowku, zapisu i polecenia zostanie omówiona w dalszych rozważaniach. W tym miejscu należy natomiast nieco uwagi poświęcić pozostałym z wymienionych obowiązków. 2. Koszty postępowania spadkowego Do długów spadkowych należą tylko niektóre koszty postępowania spadko- 36 wego. Zgodnie z art. 520 KPC, koszty postępowania ponoszą sami uczestnicy. Do długów spadkowych należy więc zaliczyć tylko takie koszty, które nie obciążają spadkobierców jako uczestników postępowania, a także innych uczestników tego postępowania. W grę wejdą zatem w szczególności koszty zabezpieczenia spadku (art. 634 KPC), koszty ogłoszenia testamentu (art. 646-651 KPC) oraz przesłuchania świadków testamentu ustnego (art. 661-662 KPC), koszty ustanowienia wykonawcy testamentu i wydatki związane z jego działaniami, a także jego wynagrodzenie (art. 989 § 2), koszty spisu inwentarza (art. 637 KPC) oraz koszty zarządu spadku nieobjętego (art. 666-668 KPC). Koszty te wchodzą w skład spadku obciążając spadkobierców. Jeżeli spadkobierca obciążony takim obowiązkiem umrze, obowiązek taki przechodzi na jego następców prawnych. 3. Koszty pogrzebu oraz koszty związane z chorobą spadkodawcy Jeśli chodzi o koszty pogrzebu, to ustawa precyzuje, że pogrzeb spadko- 37 dawcy ma odpowiadać zwyczajom przyjętym w danym środowisku. Wysokość wydatkowanych kwot nie jest uzależniona od stosunków majątkowych zmarłego. Do kosztów pogrzebu należą niewątpliwie takie wydatki, jak koszt trumny, miejsca na grób, uroczystości pogrzebowych. Sporną kwestią jest, czy do omawianych kosztów należy także koszt nagrobka. (Por. w szczególności A. Szpunar, Odszkodowanie w razie śmierci osoby bliskiej, Warszawa 1973, s- 181; K. Kruczalak, Czy koszty pogrzebu w rozumieniu art. 446 § 1 KC obejmują wystawienie nagrobka, Pal. Nr 7-8/1973; orz. SN z 7.3.1969 r., II PR Nb. 36-37 24 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku 641/68, z glosami Z. Radwańskiego i J. Gwiazdomorskiego, OSP Nr 7-8/1971, poz. 140; orz. SN z 3.6.1980 r., II CR 148/80, OSN Nr 2-3/1981, poz. 29). Wydaje się, że o zaliczeniu wydatków na nagrobek do kosztów pogrzebu powinien decydować sąd, biorąc pod uwagę przyjęte i stosowane w danym środowisku zwyczaje oraz przeciętną wysokość kwot wydatkowanych na ten cel. Długami spadkowymi są także koszty związane z ostatnią chorobą spadkodawcy, takie jak koszty sprawowania opieki nad chorym, utrzymania go, koszty leczenia. Do obowiązków obciążających spadkobierców zaliczyć należy także koszty postępowania o uznanie spadkodawcy za zmarłego. Zaliczenie kosztów pogrzebu spadkodawcy oraz innych kosztów wskazanych w uwadze Nb. 37 do długów spadkowych oznacza, że spadkobiercy mają obowiązek zwrócić wydatkowane sumy osobom, które poniosły ich ciężar. Odmiennie przedstawia się jedynie sytuacja, w której przepisy szczególne nakładają na określone osoby obowiązek pokrycia kosztów pogrzebu. Tytułem przykładu wskazać można art. 446 § 1 lub art. 908 § 1 KC. W wyżej wymienionych wypadkach obowiązek taki nie stanowi długu spadkowego. 4. Pozostałe długi spadkowe Do długów spadkowych Kodeks cywilny zalicza także „inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej" (art. 922 § 3 in fine). Pod tym ogólnym określeniem należy rozumieć: 38 Obowiązek udostępnienia małżonkowi i innym osobom bliskim spadkodawcy korzystania z mieszkania i urządzenia domowego przez okres trzech miesięcy od otwarcia spadku (art. 923 § 1). Obowiązku tego spadkodawca nie może w testamencie ograniczyć, ani wyłączyć. Podmiotami uprawnionymi są małżonek spadkodawcy (a więc osoba pozostająca ze spadkodawcą w chwili jego śmierci w związku małżeńskim) oraz osoby bliskie spadkodawcy. Uprawnieni muszą w chwili śmierci spadkodawcy wspólnie z nim zamieszkiwać. Krąg osób bliskich ustala się przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego wypadku. Osobami uprawnionymi mogą być zatem nie tylko najbliżsi krewni zmarłego (zstępni, rodzice), ale także dalsi krewni, o ile istnieje stosunek „bliskości" oraz osoba pozostająca ze spadkodawcą w trwałym związku faktycznym. Osoby uprawnione nie muszą prowadzić ze spadkodawcą wspólnego gospodarstwa. 39 Do omawianej kategorii długów należy także przewidziany w art. 939 KC obowiązek wydania małżonkowi spadkodawcy przedmiotów urządzenia domowego. Powszechnie przyjmuje się, że art. 939 KC reguluje ustawowy zapis naddziałowy. Obciążony zapisem jest jedynie spadkobierca ustawowy Nb. 38-39 § 7. Obowiązki wchodzące w skład spadku 25 dziedziczący w zbiegu z uprawnionym małżonkiem. Ustawa uzależnia przy tym istnienie tego obowiązku od spełnienia dodatkowych przesłanek. Małżonek uprawniony musi być spadkobiercą ustawowym. Nie otrzyma zatem zapisu naddziałowego, jeżeli został uznany za niegodnego, zrzekł się dziedziczenia, odrzucił spadek (chociaż ta sytuacja budzi wątpliwości) lub z innej przyczyny nie jest spadkobiercą ustawowym (został wyłączony od dziedziczenia testamentem negatywnym, wydziedziczony). Należy przyjąć, że także powołanie małżonka do dziedziczenia w testamencie sporządzonym przez spadkodawcę, pozbawia go uprawnień z art. 939 KC. Ponadto spadkobiercy współdziedziczący z małżonkiem nie mogą być zstępnymi spadkodawcy, a jeżeli są zstępnymi, nie mogą mieszkać ze spadkodawcą w chwili jego śmierci. Należy także wskazać, że małżonkowie muszą pozostawać we wspólnym pożyciu. Przepis § 2 art. 939 KC wyraźnie stanowi, że uprawnienie nie przysługuje małżonkowi, jeżeli wspólne pożycie małżonków ustało za życia spadkodawcy. Warto przy tej okazji zauważyć, że w określonych sytuacjach prawo spadkowe uzależnia istnienie pewnych uprawnień po stronie małżonka spadkodawcy nie tylko od pozostawania małżonków w formalnym związku małżeńskim (jak np. dziedziczenie ustawowe - art. 931 i nast.), ale także od pozostawania we wspólnym pożyciu (jak w omawianej sytuacji). Kontrowersyjna jest kwestia zależności pomiędzy odrzuceniem spadku przez małżonka, a istnieniem jego uprawnienia z art. 939 KC. Część autorów przyjmuje, że małżonek może odrzucić spadek przypadający mu w drodze dziedziczenia ustawowego, a przyjąć korzyść z art. 939 KC (tak J. Gwiazdo-morski, Prawo spadkowe, Warszawa 1972, s. 77; B. Walaszek, Dziedziczenie pozostałego przy życiu małżonka według prawa polskiego, [w:] Rozprawy, s. 428). Według innych odrzucenie spadku powoduje niemożność skorzystania z uprawnień określonych w art. 939 KC (tak J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1853 i L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 842). To drugie stanowisko należy ocenić jako zgodne z brzmieniem przepisu oraz istotą zapisu naddziałowego. Przepis art. 939 KC każe stosować do uprawnienia małżonka odpowiednio przepisy o zapisie. Oznacza to, że po stronie małżonka powstają roszczenia o przeniesienie na niego udziałów we współwłasności przedmiotów urządzenia domowego. Współspadkobiercy obciążeni obowiązkiem wykonania zobowiązania z tytułu zapisu naddziałowego muszą zawrzeć stosownej treści umowę z małżonkiem spadkodawcy. Do długów spadkowych, o których mowa w art. 922 § 3 infine KC, należy 40 także obowiązek dostarczania dziadkom spadkodawcy środków utrzymania. Obowiązek ten ciąży zarówno na spadkobiercach ustawowych (art. 938), Nb. 40 26 Rozdział II. Pojęcie i skład spadku jak i testamentowych (art. 966). Obciąża on spadkobierców w stosunku do dziadków spadkodawcy, jeżeli dziadkowie: nie zostali powołani do dziedziczenia; znajdują się w niedostatku; nie mogą otrzymać należnych im świadczeń od osób, na których ciąży względem nich ustawowy obowiązek alimentacyjny, a spadkobiercy nie są względem dziadków spadkodawcy zobowiązani do alimentacji. Zakres obowiązku ciążącego na spadkobiercy (spadkobiercach) określa się biorąc pod uwagę czystą wartość spadku. Należy także wskazać na pewną swoistą cechę tego długu spadkowego. Po stronie zobowiązanego spadkobiercy istnieje bowiem upoważnienie przemienne (facultas cdternativa). Może on wypełnić ciążący z mocy ustawy obowiązek dostarczając dziadkom spadkodawcy środki utrzymania lub też uiszczając jednorazowo na ich rzecz sumę odpowiadającą wartości jednej czwartej spadku (udziału w spadku) przypadającego zobowiązanemu. Obowiązek określony w art. 938 i 966 KC powstaje w chwili otwarcia spadku lub też później. Jeżeli w chwili otwarcia spadku nie były spełnione przesłanki powstania omawianego długu spadkowego i dopiero w późniejszym czasie dziadkowie popadli w niedostatek i nie mogli otrzymać świadczeń alimentacyjnych od osób do tego zobowiązanych, obowiązek dostarczania im środków utrzymania powstaje dla spadkobiercy w innym czasie niż otwarcie spadku. § 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej jako element spadku 41 Nowela do Kodeksu cywilnego z 28.7.1990 r. nie zmieniła zasady, zgodnie z którą dziedziczenie gospodarstwa rolnego oraz wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (a także działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli wchodzą w skład spadku - por. art. 1087 § 3) podlega odrębnym zasadom. Gospodarstwo rolne (wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej) pozostało zatem szczególnym składnikiem majątku spadkowego, chociaż specyficzne reguły jego dziedziczenia zostały znacznie złagodzone. Po pierwsze, szczególne zasady odnoszą się obecnie jedynie do dziedziczenia ustawowego - rozrządzenie gospodarstwem w testamencie nie podlega żadnym ograniczeniom. Po drugie, w braku spadkobierców uprawnionych do dziedziczenia takiego gospodarstwa, podlega ono dziedziczeniu na zasadach ogólnych. 42 Gospodarstwem rolnym w rozumieniu przepisów księgi X KC jest takie gospodarstwo, które obejmuje grunty rolne o powierzchni przekraczającej 1 hektar (1 ha). Tylko do takich gospodarstw mają zastosowanie szczególne zasady dziedziczenia (art. 1058). Ustawodawca zrezygnował przy tym ze szcze- Nb. 41-42 § 8. Gospodarstwo rolne oraz wkład gruntowy... 27 gółowego określania, co należy rozumieć pod pojęciem „gospodarstwo rolne" w rozumieniu przepisów prawa spadkowego. Należy zatem przyjąć, że także w stosunkach prawa spadkowego obowiązuje definicja gospodarstwa rolnego zawarta w art. 553 KC. Ograniczenia w zakresie dziedziczenia zaś odnoszą się do tych gospodarstw, w których powierzchnia gruntów rolnych przekracza 1 ha. Gospodarstwa rolne o powierzchni gruntów rolnych mniejszych niż 1 ha podlegają, zarówno w zakresie dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego, ogólnym regułom. Gospodarstwo takie nie stanowi zatem odrębnego składnika majątku spadkowego. Pojęcie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz działki przyzagrodowej określają przepisy ustawy - Prawo spółdzielcze (art. 141 i nast.). Przedstawione uwagi odnoszą się do spadków otwartych przed dniem ogłoszenia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r., tj. przed 14.2.2001 r. (por. Nb. 9). Artykuł 1087 został bowiem uznany za niezgodny z art. 64 ust. 1 i 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w którym odnosi się do spadków otwartych po tej dacie. Nb.42 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne Literatura: J. Frąckowiak, Ochrona własności osobistej a dziedziczenie spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, Acta UWr. Prawo Nr 186/1990; W. Hans, Umowy dotyczące spadku, NP Nr 2/1967; A. Kozaczka, Z zagadnień niegodności dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, [w:] Rozprawy; tenże, Charakter prawny przebaczenia w prawie cywilnym, NP Nr 10/1972; M. Krajewski, Przebaczenie i inne okoliczności wyłączające możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego, PiP Nr 5/1997; E. Niezbecka, Małżonkowie jako podmioty praw spadkowych, NP Nr 10-12/1989; taż, Jeszcze raz o małżonkach jako podmiotach praw spadkowych, PS Nr 7-8/1992; A. Oleszko, Umowy dotyczące spadku w praktyce notarialnej, NP Nr 6/1977; M. Pazdan, Kolizyjnoprawna problematyka nabycia spadku, St. Cyw., t. XXIII, Kraków 1974; tenże, Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, St. Cyw., t. XXIV, Kraków 1974; tenże, Niegodność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, NP Nr 2/1974; tenże, Umowa o zrzeczenie się dziedziczenia w polskim prawie spadkowym, Rejent Nr 4/1997; J. St. Piąlowski, [w:] System, t. IV, s. 86 i nast.; A. Szpunar, Z problematyki niegodności dziedziczenia, NP Nr 2/1981. § 9. Pojęcie dziedziczenia 43 Pochodne nabycie praw i obowiązków może nastąpić w drodze: 1) sukcesji generalnej (uniwersalnej; nabycie pod tytułem ogólnym), 2) sukcesji syngularnej (nabycie pod tytułem szczególnym). Nabycie prawa lub obowiązku pod tytułem szczególnym charakteryzuje się tym, że ze zbywcy (poprzednika prawnego) przechodzi na nabywcę (następcę prawnego) jedno ściśle określone prawo lub obowiązek, bądź też kilka praw lub obowiązków, ale także zindywidualizowanych. Nabycie pod tytułem ogólnym występuje, gdy nabywca wchodzi w ogół praw i obowiązków innego podmiotu. Dla przejścia praw i obowiązków w taki sposób nie jest konieczne ich szczegółowe określenie. W wyniku zajścia zdarzenia, z którym ustawa łączy skutek w postaci sukcesji generalnej, następca prawny staje się - co do zasady - podmiotem tych praw i obowiązków, których podmiotem był jego poprzednik prawny w chwili zajścia określonego ustawą zdarzenia. Nb. 43 § 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia 29 Najbardziej typowym i najczęściej przywoływanym przykładem sukcesji uniwersalnej (generalnej) jest dziedziczenie. Pod tym pojęciem rozumie się przejście ogółu praw i obowiązków zmarłego na jedną lub kilka osób. Krąg takich osób wyznacza wola spadkodawcy (przy dziedziczeniu testamentowym) lub przepis ustawy (przy dziedziczeniu ustawowym). Zdarzeniem, z którym ustawa łączy takie przejście praw i obowiązków, jest śmierć osoby fizycznej. Przedstawione rozumienie pojęcia „dziedziczenie" należy jednak doprecyzować. Spadkobierca bowiem nie tylko staje się podmiotem praw i obowiązków, których podmiotem był spadkodawca w chwili śmierci. Działają także w stosunku do niego instytucje prawne, które działały w stosunku do poprzednika. I tak np. w stosunku do spadkobiercy biegnie nadal termin przedawnienia i termin zawity, a także termin zasiedzenia, który rozpoczął się za życia spadkodawcy. Stąd używane jest czasami, dla wyjaśnienia pojęcia „dziedziczenie", określenie, zgodnie z którym spadkobierca wchodzi w sytuację prawną zmarłego. Aby być precyzyjnym można zatem mówić o dziedziczeniu jako wejściu w sytuację prawną spadkodawcy, polegającym w szczególności na nabyciu praw i obowiązków, których podmiotem był zmarły. Jako archaiczne i nie oddające istoty zagadnienia uznawane jest określanie spadkobiercy jako „kontynuatora osoby spadkodawcy". W drodze dziedziczenia następuje bowiem wejście w sytuację prawną zmarłego, ale jedynie w sferze stosunków majątkowych. Stosunki o charakterze osobistym i wynikające z nich prawa i obowiązki o charakterze niemajątkowym, a także prawa i obowiązki majątkowe ściśle związane z osobą zmarłego, wygasają w chwili jego śmierci (por. Nb. 14-22). § 10. Podmiotowe prawo do dziedziczenia Literatura: S. Szer, Prawo spadkowe, Warszawa 1955, s. 18 i nast.; J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 166 i nast.; A. Ohanowicz, Recenzja pracy J. Gwiazdo-morskiego, Prawo spadkowe, RPEiS Nr 4/1959; J. St. Piątowski, Prawo spadkowe. Warszawa 1987, s. 14 i nast. Zob. też SN (7) z 20.4.1964 r. (III CO 63/63, OSN Nr 12/1965, poz. 200). W polskiej literaturze, w szczególności odnoszącej się do dekretu o prawie 44 spadkowym z 1946 r., ujawniła się kontrowersja co do istnienia szczególnego prawa podmiotowego nazywanego „prawem dziedziczenia", „prawem do dziedziczenia" lub „prawem do spadku". Wyraźnie zarysowały się dwa stanowiska. Zgodnie z pierwszym, brzmienie przepisów nie daje podstaw do konstruowania takiego szczególnego prawa podmiotowego (Gwiazdomorski, Prawo). Według drugiego, można wywieść istnienie takiego prawa z treści obowiązujących Nb.44 PP ' I •UIU BfUBpXA\ 083ZSAU3ld [fzU333J M lySMOjO^Og J 5[BX) „„^i,.,^ -U0>( pUEJMBUIO EI33fXzjd 3UZ3Xj>[Bjd psXz.IO>[ BU OUBZE>[SM OIUJEJSO B 'EUfXsn>[ 3_f 3fB}SOZOd BI)S3M}[ •o83A\OJOIUipod BMEjd o83U|O§3Z0ZS 3IU9ZJ0MJ 9is 3fBpXA\ 3iu 'dpvf Diutid f3iuiuJBuXzjd 'EirozpiM nj>[und 083} 2 oSsf SUOJipO BIU3BUIZM 'du) 9UZoA})[BJd psXzjO>[ X0J3iq0>[pBds 3Z>[BJ 1 Z3J XZ3 'XzOA\BUZOdOUZ3Xj3J03J JOJBM 3IuXp3f BUJ BIU3Z3[Zp3IZp BMEJd 08 -3A\0;OIUipod 3IUEA\0nJJSU0>[ XZ3 '3IS OBIMEUBJSEZ }SBIUIO]EU EUZOUI •3(hd3JsXM 3pjE| 3I33(bd JBpEU Q>[yV\cI 'JSBU ! IA1 'J-113 M 3? EZ3ZSEfA\Z 'EIU3Z3|Zp3|Zp BM -Bid o89A\OJOllUpod lf3>[nj)SUO>[ BIUBA\OUIUIipXA\ X3A\BpO>(pBdS B[OM Z 3UZ3BUZ -OlipsfBS 3IU f3U]Bqj3A\ 3ZJ3JS M XuEJUI2 'f3UfXoB>IIjXpO>{ ifsjUIO^I qOE3E.ld A\ |Xz3IUJS3Z3n 3IUA\Xj>[E X.IO}>[ 'oSdi.yS.lOUlopzUJMf) •/ UI9A\X{dA\ pod OfjdBJSBII ccn>[pBds op OMBJd" 'uBiu3zorzp3izp op OMEjd" u3[S3j>[0 o83uj[A\Xo ns^spo^f z 3IUBM0UIUII[3Xą\ '3^[ y\J |83IS>[ MOSfdSZjd I luXA\O>[pBds 3IA\EJd O tlJ3J>[9p A\0Sld3Zjd UI3IU3IUIZjq Xzp3IUIOd 3IUZOJ Op iSba\ f3I>[[3]A\ }XqZ 3BA\XzBIA\Xzjd XZ3{BU 3IU 3Z '3BfnZB>[SM l)/SMO}biJ 75- f ElU 3f3BJ 9|A\l[d}BM9IU 9Z -BZ 9IuXp9fBUZOJA] •o39A\O>[IUZ09Jpod !idX} BIUEMOOBido XlUEJ BZOd {i -Xa\ 'Xzi|BUB pZSJ9ZS E§BUiXa\ lfSJ3A\OJJUO>[ f9UOIA\EJSp9ZJd ; m •OMBjd aiupgiModpo o[Xzn^s nuisiu -JBJSO nui31 XZO 'OS9J po 3IUZ9[EZ9IU 'X3MBpO>[pEdS niLIEpBJM UlXuZ3Xj>[EJ M SIS EfBMOpfEUZ n>[pBds BpjBMJO I|IA\qD A\ EJOJ^ 'XzO9Z.I BIUBpXA\ EIUBpEZ 3S0UZ0UI ' ' BZDBUZO EIU9Z0JZp9IZp OMEjd 3Z 'oSdiySMOjliiJ 75" f U[3IUBpZ '3IZpES td ouprux '(bz.ibju3mui ui3M)spizpoiqop z zpBq 'jsoidM 08 BpsfXzjd qn[ ; Biusonzjpo op OMBjd) B3MBpo>[pEds 3Xq {ioui 3iu 1 {Xq 3iu urajoiuipod [ OMEjd 3ZJ3J>[EJBqO O USIUMEjdn UJ3JOIUipod 3Z>[EJ 3IS 3f d 3J0J>[ 'U3Z3ZSOI I MBid SlUllS 0>[|X] 3IU BMXqBU : b83[I1 BlOBnjXs I1>[pBds EpjBMJO E[JMip 2 'OMEjd Z3Zjd BUOIU0Il[0 JS3f 3IU 'BMB.ld 3J0XqBU BU ESUBZS 'BJ 3SOM||ZOp\[ 'oSSMOJOIUipod BMBJd BIUEJSMOd Op ClzpBMOjdop '[StlUI 3IU 3[B '3Z01U 3|UXp3f I OoSMOJOIUipod EMBjd BIUEJSMOd Op 3liq3ZJJ0d |>[UE[S9Zjd 3JOJ>[3fU 0>[lXj 3fnillf3qO E>[BJ Ef3BnjXS 'Epsfod Oo3J niUSZOBUZ UII>[0J3ZS M pUMBjd lf3BnjXs O SIllApsf 3IM0UI EUZOUI n>(pBds EpjBMjo qiMip oq ¦B[U3ZDjzp3izp op BUB^OMod 3qoso Z3zjd npXqBU ogsf 1 n>[peds npjBMjo od oasidop >[Eup9f '(Eiugzoizpaizp EA\Bjd) oSomojoiui -pod BMBid o89U[O89Z0ZS BIUBMOnjJSUO>[ BpSOMI[Z0lU BZ 9JS {BIZp9IM0d0 3IUZEJ -Xm lysMOilnj -jg f 9iuXp3f o39U]imXo ns>(9po^[ uigpEza pod oubze^sm 5(Bf ¦ll>[pBdS pB{>[S A\ ipAoBzpoq3M XZO3ZJ q3Xu[039Z3ZS0d XpBM BZ IlUfO>(9J 3IU9Z3i3{XM O]Xq VZJlMOUnijQ -y UI31U9Uin8jE UlXzS|EQ 'X lL mzpdizp op oA\o.td dMOjOiiupoj ¦(){ i) fe; op OMBJd si^Bf i Xzo 'oSsj po 3iuz3jEzara 'n>[pBds btojemjo A\ XDMBpO>(pBds niUBpEISOd A\ B{Xq BJOP[ 'XZO3ZJ 3IUBpAA\ O 31U3Z0ZSOJ du Aznjs Xoj3iqo>(pBds 3iA\Bjspod foj bn (Bmazoizpsizp suojąoo o siuszozsoj) }S3f 3IU B3J3iqOłJpBds Z33[ 'X3J3iqOJ[pBds 3ZJ3J>[BJBip A\ ll>[pBds Op BMBjd 3jq -os iosoj bjoj?[ 'Xqoso op n>pmso}s a\ Buojq -pBds 5[BUp3f OjpBUOJ •(13S.0USBJM BUOjqOO Bjp qoXA\i3sB{M3M AuojS3J>[O qosods m ŁuaiA\oq bs suoiuojq3 30BzpoqoA\ BMBjd sujoSszszsoj •Xoj3iqo>[pBds MBjd Auojq30 qosods oj 'oS -aMoioiaipod BMBJd IU3IU31UJSI bz 'EJOjriE o8si uisiuBpz 'A3efBiA\BiiT3zjd jusamS -JE XA\OA\B}SpO(J '(i\r-Cp '}JB) lclT>[pBds Op OMBjd" I op OMBjd" laiBpsfod sis {BMTSnjsod mX!A\o>[pBds 3iMB.id o pjjfsp zA"p§ 'fs -buibjS iupB{>[XA\ z ssWE^mAM X}U3am8jB bu sis }BA\X{OA\od iu|>[}sAzsa\ {idEJS^M B^SIMOUBJS oSai^BJ B>]AjXx>[ "BUBMOpAsapZ 37 0§3USB{A\ Op o83MOlOIU.ipod BMBid Z3I39Zjd 3IS XzJOMJ o§3UM3d o>{Bf n>ipBds op oSsMOjoiuipod BMBjd oSaupsf siuszjomj bjzss.iz BiuszjBpz oSsupsf siMBjspod eu sfndsjSBU A\o>[ZBiMoqo i A\B.id 3ToXq -BU f3UJEJ3U38 lfS33ł[nS Xzjd 3Z '3fnZB>[SM ]2[S.lOULOpzV1M[) f n>[pEds Op EMEjd Op 03 'd%3} Xd llI3IM0q 3fBJSA\0d oSSMOlOfUipod BMBjd O83J Bf3EZl|B3I 3|ZpBA\ -ojd XqB|Btai o§3joi>[ op 'Azoszj ubj§ -SMOjoiaipod 0A\Bjd nfBzpoj ogsuiąSazozs bu B3sf3iu.i znf Eiu siu 30J3iqo>[pEds zszad npXqBU o8sf i n>[pBds npjBA\io OJ •(q3XA\OA\B5Sn A\O0J3iqO>(pBdS §EJ>[ q3X0:BfBZ3BUzXA\ A\OSld9Zjd BUBTUTZ 'O§3Upo83lU BZ X0J3iqO>[pBdS SIUEUZn) X3A\EpO>[pBds po q3XuZ31EZ3IU U M Oq]B (3IUB{OMpO O39fqnj ps3J) f9UO]S3ił(O mUSUlBJSSJ B[OM EUOIMJSSDlUn HJMqO f9pZB>[ M 0Xq 9Z0JAJ BUOtUOJqD qOSOds U9pEZ M EUO JSSf 9IU 3]B 'BlU3Z0IZp9lZp Op 9psfop EU 9SUBZS But E0J3iqo>(pEds X|zsXzjd 'n^pBds BpjBMjo J(!Mlp op ssim e 'XoMBpo>ipBds Bp -Xz B2 'LuXjXqEU znf n>[pBds bu BMBjd i yp\ 'B3J3iqo[pBds BpXq op oSsmojoiui -pod BMBJd OUMOJBZ BIU3ZJ0Mł 3S0UZOUI3IU luXj Xzjd 3fnZB>[XA\ JOjny '>[3pBds jssf ui3|0juip3Zjd o83joj>[ 'nisjBMjo oSsf od urapipBds pBu X3J3iqo>[pBds ooui i|Xzo 'n>(pBds bu 3MOjoiuipod OMBjd '3i8njp oj 'ti^pEds BpXqEU op q3Xuqszjj -od IpB^IJlJEM^ BUinS 1|XZO n>[pBds EpXqBU op 3MOJOIUipod OMBid '9ZSMJ9ld OJ 'OSSMOJOlUipod BMBJd 9U089}B>[ 9lMp 09IUjnZOJ Xq EUZOUI ccEUI9Z0IZp91zp Op OMBJd" UI9I09fod pod O%3l)/SJOUtopzVlML) 7"UI91UBpz 9Z 'OBZE>(SM >[BUp9f Xz9JBU >[SIMOUB1S qDXU|039ZDZS0d XmO^o89Z9ZS f9lZpjEq qOSOds M 3BfrHU9Z9jd 9I|s[ •BlU9Z3|Zp9IZp BMBJd oSSMOlOIUipod Ul9IU9|mSI EZ 9IS {BIZp9IM -odo jy/SMOjbij 751 f 9iuXp9f 1 B>[XjBui9|qojd ej bjuemos9J9]uibz e{BmXze>[Xm 9IU BuXj}>[Op 089U[ImX3 IlS>[3pO^ UI9ptel pOJ ¦(Z01MOUDL/Q il3Zg) MOSldOZjd J/ 0L 32 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne § 11. Powołanie do spadku 45 Określenie „powołanie do spadku" lub stosowane wymiennie, chociaż nie używane w ustawie, „powołanie do dziedziczenia" oznacza źródło, z którego wynika prawna możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków zmarłej osoby fizycznej. Prawo polskie przewiduje dwa źródła powołania do spadku: ustawę i testament (art. 926 § 1). Mimo że ustawa w takiej kolejności wymienia źródła powołania, pierwszeństwo ma testament. Dziedziczenie ustawowe co do całości spadku następuje wtedy, gdy spadkodawca nie powołał spadkobiercy albo gdy żadna z osób, które powołał, nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 2). Prawo polskie przewiduje możliwość powołania do tego samego spadku częściowo na podstawie ustawy, a częściowo na podstawie testamentu. Odnosi się to jednak wyłącznie do ułamkowych części spadku, co do których spadkodawca nie powołał spadkobiercy lub też spadkobiercy powołani do tych części nie chcą lub nie mogą dziedziczyć (art. 926 § 3). Takie sytuacje mogą wystąpić, gdy np. spadkodawca sporządzi testament, w którym powołuje spadkobiercę „co do połowy mojego majątku". Co do drugiej połowy nie nastąpiło powołanie spadkobiercy w testamencie i podlega ona dziedziczeniu ustawowemu. Jeżeli natomiast spadkodawca powołał dwóch współspadkobierców w częściach równych, a jeden z nich odrzucił spadek (art. 1012) lub został uznany za niegodnego (art. 928), połowa spadku podlega dziedziczeniu ustawowemu, a druga - testamentowemu. Uregulowanie zawarte w art. 926 § 3 KC powoduje, że różne lub nawet te same osoby mogą być powołane do ułamkowych części spadku zarówno z ustawy, jak i z testamentu. Reguła przewidziana w art. 926 § 3 KC działa, o ile ustawa nie przewiduje wyjątków. Przewidziane ustawą wyjątki to podstawienie zwykłe (art. 963) oraz przyrost (art. 965). Przykład: I. Spadkodawca pozostawił troje dzieci A, B, C oraz małżonka M. Sporządził testament w brzmieniu „Wolą moją jest, aby spadkobiercą połowy mojego majątku był kuzyn X". Do dziedziczenia połowy ('/,) spadku dojdzie X na podstawie testamentu, a do dziedziczenia pozostałej połowy, na mocy ustawy, spadkobiercy ustawowi. Udziały ich będą równe (art. 931 § 1) i wyniosą po.1/,, całego spadku ('/, x 74 = '/„). II. Spadkodawca pozostawił troje dzieci A, B, C. Sporządził testament, w którym do dziedziczenia powołał dzieci A i B w częściach równych wyłączając przyrost. Dziecko B odrzuciło spadek. W takiej sytuacji porządek dziedziczenia kształtuje się następująco: dziecko A otrzymuje '/, spadku na podstawie testamentu. Drugą połowę dziedziczą A, B, i C na podstawie ustawy w równych częściach - każde po '/(i('/, x '/, = '/,,). Dziecko A dziedziczy zarówno na podstawie ustawy, jak i testamentu, a jego udział w całości spadku wyniesie 4/( ('/, ) § 12. Otwarcie i nabycie spadku 33 III. Spadkodawca pozostawił dwoje dzieci A, B oraz małżonka M. Sporządził testament o treści następującej „Cały swój majątek przekazuję w równych częściach dzieciom. Na wypadek, gdyby A nie mógł lub nie chciał dziedziczyć, jego udział przeznaczam dla mojego przyjaciela X". A uznany został za niegodnego. Do dziedziczenia na podstawie testamentu dojdzie dziecko B (w '/,) oraz spadkobierca podstawiony X (także w '/,). Dziedziczenie ustawowe nic będzie miało miejsca, gdyż spadkodawca wskazał spadkobiercę podstawionego (art. 963). Małżonek nic dojdzie zatem do dziedziczenia. § 12. Otwarcie i nabycie spadku I. Otwarcie spadku 1. Śmierć spadkodawcy „Otwarcie spadku" jest pojęciem o charakterze technicznoprawnym. Używa się go dla określenia zdarzenia, z którym ustawa łączy skutek w postaci przejścia ogółu praw i obowiązków majątkowych zmarłego na jego następcę prawnego (następców prawnych). Chwilą otwarcia spadku jest chwila śmierci spadkodawcy (art. 924). Brzmienie ustawy wskazuje, że otwarcie spadku określa się nie tylko datą dzienną, ale także godziną, w której nastąpiła śmierć spadkodawcy. Ma to istotne znaczenie w sytuacjach, gdy śmierć kilku osób, mogących dziedziczyć po sobie wzajemnie, nastąpiła tego samego dnia. W takiej sytuacji istotne znaczenie może mieć nie tylko oznaczenie daty i godziny, ale także minuty, w której nastąpiła śmierć poszczególnych osób. Wynika to z treści art. 927 § 1 KC, który przewiduje, że spadkobiercą może być osoba fizyczna żyjąca w chwili otwarcia spadku. Przykład: Osoba A jadąc samochodem z synem S oraz wnukiem W uległa poważnemu wypadkowi. Syn S oraz wnuk W zmarli tego samego dnia, w odstępie kilku godzin. Żadna z tych osób nic pozostawiła testamentu. Porządek dziedziczenia ustawowego ukształtuje się różnie, w zależności od tego, czy wcześniej nastąpił zgon osoby S, czy też osoby W (dla uproszczenia należy przyjąć, że nie ma innych spadkobierców ustawowych). Jeżeli jako pierwszy zmarł wnuk W, jego majątek przeszedł w całości na jego ojca S (art. 935 § 2). Następnie, po śmierci S, majątek odziedziczył A jako ojciec spadkodawcy (art. 935 § 2). Jeżeli jako pierwsza zmarła osoba S - cały jej majątek przeszedł na jej syna W (art. 931 § 1). Po śmierci W do dziedziczenia dojdzie gmina (art. 935 § 3). Osoba A była bowiem dziadkiem spadkodawcy, a dziadkowie spadkodawcy pozostają poza kręgiem spadkobierców ustawowych. Zgodnie z art. 67 ust. 1 pkt 2 PrASC, do aktu zgonu wpisuje się datę i godzinę zgonu. Ustawa nie zawiera wymogu wpisania minuty, często byłoby to zresztą niemożliwe. Jeżeli godziny zgonu nie da się oznaczyć w sposób precy- 46 Nb.45 Nb.46 34 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne zyjny (np. w razie znalezienia zwłok), należy wpisać moment najbardziej prawdopodobny lub granice czasowe chwili zgonu (między godz....). Osoby, które zmarły w tej samej chwili, nie mogą po sobie dziedziczyć. Prawo polskie wprowadza domniemanie, zgodnie z którym jeżeli kilka osób utraciło życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa, domniemywa się, że zmarły jednocześnie (szerzej o tymM Pazdan, Domniemania dotyczące kommorientów w prawie cywilnym, [w:] Rozważania o państwie i prawie, Katowice 1993, s. 173 inast.). 2. Uznanie za zmarłego W przypadku uznania osoby fizycznej za zmarłą (art. 29 i nast.), chwilę jej śmierci oznacza się w orzeczeniu o uznaniu za zmarłego (art. 31 § 1). Jako chwilę domniemanej śmierci oznacza się chwilę, która według okoliczności jest najbardziej prawdopodobna, a w braku wszelkich danych - pierwszy dzień terminu, z którego upływem uznanie za zmarłego stało się możliwe (art. 31 § 2). W orzeczeniu sąd powinien oznaczyć także godzinę domniemanej śmierci. Jeżeli jednak chwila ta w orzeczeniu została oznaczona tylko datą dnia, za chwilę domniemanej śmierci uważa się koniec tego dnia (art. 31 § 3). Ta chwila jest chwilą otwarcia spadku po osobie uznanej za zmarłą. 3. Akt zgonu. Sądowe stwierdzenie zgonu Akt zgonu wystawiany jest na podstawie karty zgonu, zaświadczenia wystawionego przez lekarza lub zakład służby zdrowia (art. 66 ust. 1 PrASC), bądź też na podstawie pisemnego zgłoszenia dokonanego przez organ prowadzący postępowanie co do okoliczności zgonu (art. 66 ust. 2 PrASC). W braku takiego dokumentu nie jest możliwe sporządzenie aktu zgonu. Jeżeli mimo braku takiego aktu śmierć osoby fizycznej jest niewątpliwa, możliwe jest przeprowadzenie postępowania (w trybie nieprocesowym) o stwierdzenie zgonu (art. 535-538 KPC). W postanowieniu stwierdzającym zgon sąd ściśle oznacza chwilę śmierci (art. 538 § 1 KPC). Jeżeli dokładne ustalenie chwili śmierci nie jest możliwe, przyjmuje się chwilę najbardziej prawdopodobną (art. 538 § 2 KPC). Chwila oznaczona w postanowieniu stwierdzającym zgon jest chwilą otwarcia spadku. 12. Otwarcie i nabycie spadku II. Nabycie spadku 35 Nb. 46 1. Nabycie ex legę Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia (art. 925). Nabycie 47 to następuje z mocy prawa i nie jest uzależnione od złożenia oświadczenia woli przez spadkobiercę, ani nawet odjego wiedzy o fakcie i tytule powołania. Takie rozwiązania przyjęte są w większości ustawodawstw europejskich, jakkolwiek możliwe jest także rozwiązanie (przyjęte np. w prawie włoskim), zgodnie z którym nabycie spadku uzależnione jest od złożenia oświadczenia o jego przyjęciu. Nawet jednak przy takiej konstrukcji prawnej złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku rodzi skutki ex tunc, od chwili otwarcia spadku. Nabycie spadku ex legę w chwili jego otwarcia nie ma jednak charakteru definitywnego. Spadkobierca może bowiem odrzucić spadek (art. 1012) i jest wówczas traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020). Jeżeli jednak w terminie sześciu miesięcy od chwili, w której dowiedział się o tytule swego powołania, spadkobierca nie złoży żadnego oświadczenia co do spadku, jest traktowany tak, jakby przyjął spadek wprost (art. 1015 § 2 zd. 2), chyba że jest osobą nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnych, osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia lub osobą prawną. Taki spadkobierca traktowany jest jakby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 zd. 2). 2. Sukcesja generalna Ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego przechodzi bezpośrednio 48 na spadkobiercę lub spadkobierców. Jest to przypadek sukcesji generalnej (por. Nb. 5). Spadkobierca nabywa zatem, w drodze jednego zdarzenia prawnego, jakim jest śmierć spadkodawcy, ogół praw i obowiązków majątkowych należących do spadku. Nie mają tu zastosowania przepisy odnoszące się do nabywania praw w drodze sukcesji syngularnej, przewidujące odmienne zasady w zależności od charakteru nabywanego prawa. Na spadkobiercę przechodzi całość praw "i obowiązków należących do spadku (sitccessio in universitatem). Piątowski (Prawo, s. 54 i nast.) wskazuje na następujące konsekwencje takiego nabycia: a) spadkobierca nabywa wszystkie przedmioty majątkowe należące do spadku, niezależnie od ich charakteru. Sprzeczne z istotą sukcesji uniwersalnej byłoby różnicowanie zasad dziedziczenia w zależności od tego, o jaki przedmiot chodzi (np. odrębne zasady dotyczące nieruchomości i rzeczy ruchomych), Nb. 47-48 36 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne b) jeżeli do dziedziczenia dochodzi kilku współspadkobierców, nabywają oni wspólnie cały spadek. Udział każdego z nich, określany ułamkiem, jest udziałem zarówno w całości spadku, jak i w poszczególnych przedmiotach należących do spadku. Na poszczególnych spadkobierców nie przechodzą określone przedmioty majątkowe (składniki spadku), gdyż byłoby to sprzeczne z regułami sukcesji generalnej. Nie jest możliwe odstąpienie od tej zasady w drodze sporządzenia testamentu określonej treści. Także ustawa nie przewiduje żadnych wyjątków. Przeznaczenie w testamencie określonych przedmiotów poszczególnym spadkobiercom musi być oceniane zgodnie z art. 961 KC lub traktowane jako zapisy (art. 968), a nie ustanowienie spadkobiercy, c) nabycie w drodze sukcesji uniwersalnej jest nabyciem pochodnym. Obowiązuje zasada nemo plus iuris in alium transfeire postest ąuam ipse habet. Specyfika dziedziczenia nie dopuszcza, odmiennie niż przy sukcesji pod tytułem szczególnym, stosowania wyjątków od tej zasady, d) na spadkobiercę przechodzą także te przedmioty majątkowe, które stanowią przedmiot zapisu. § 13. Zdolność do dziedziczenia I. Uwagi ogólne 1. A zdolność prawna § 13. Zdolność do dziedziczenia 37 49 Możliwość wejścia w ogół praw i obowiązków majątkowych zmarłego określana jest jako zdolność do dziedziczenia (inaczej - zdolność do bycia spadkobiercą). Jest ona fragmentem zdolności prawnej, czyli możliwości bycia podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. Zdolność prawną ma każda osoba fizyczna od chwili urodzenia (art. 8). Zgodnie z przyjętym powszechnie poglądem, zdolność prawna osoby fizycznej nie podlega ograniczeniom. Osoba prawna nabywa zdolność prawną z chwilą uzyskania osobowości prawnej (art. 37), ale jej zdolność prawna jest co do zasady ograni- czona. 2. Niezdolność względna i bezwzględna Zdolność do dziedziczenia uregulowana została w sposób nieco odmienny, gdyż co do zasady nie podlega ona ograniczeniom zarówno w odniesieniu do Nb. 49 osób fizycznych, jak i osób prawnych. Przepis art. 927 § 1 KC stanowi jedynie, że nie może być spadkobiercą osoba fizyczna, która nie żyje w chwili otwarcia spadku oraz osoba prawna, która w tym czasie nie istnieje. Podmioty, których ustawa nie wyposaża w możliwość nabycia spadku (stania się podmiotem praw i obowiązków wchodzących w skład spadku), określane są jako osoby niezdolne do dziedziczenia. W doktrynie wyróżnia się przy tym niezdolność bezwzględną, tzn. niemożliwość dziedziczenia w ogóle oraz niezdolność względną, tzn. niemożliwość dziedziczenia po określonej osobie, jak w przypadku spadkobiercy niegodnego, osoby, która zrzekła się dziedziczenia albo świadka przy sporządzaniu testamentu oraz jego małżonka i krewnych i powinowatych pierwszego i drugiego stopnia - art. 957 § 2 KC (tak np. J. Gwiazdo-morski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 65 oraz/ Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1834). Zdecydowanym przeciwnikiem wyodrębniania względnej niezdolności do dziedziczenia jest J. St. Piątowski, którego zdaniem wyodrębnianie tej kategorii nie da się pogodzić z ujęciem zdolności do dziedziczenia jako wycinka ogólnej zdolności prawnej (szerzej o tym [w:] System, t. IV, s. 96 i nast.) oraz M. Pazdan (Zdolność dziedziczenia w polskim prawie prywatnym międzynarodowym, St. Cyw., t. XXIV, Kraków 1974, s. 75 i nast.). Przedstawiona kontrowersja dotyka zasadniczego zagadnienia, czy zdolność prawna, a tym samym zdolność do dziedziczenia, może być kwalifikowana w kategoriach zdolności (niezdolności) względnej i bezwzględnej. Podziału tego nie należy przy tym utożsamiać z podziałem na zdolność prawną pełną i ograniczoną. Ograniczenie zdolności prawnej może mieć jedynie charakter przedmiotowy i polega na wykluczeniu możliwości nabywania pewnych praw i obowiązków niezależnie od tego, jakie zdarzenie stanowi źródło nabycia. Natomiast kategoria zdolności względnej związana jest z przesłankami o charakterze podmiotowym. Zdolność dziedziczenia o charakterze względnym oznacza jedynie, że dana osoba nie może stać się podmiotem praw i obowiązków należących do spadku ze względu na osobę spadkodawcy, a mówiąc bardziej precyzyjnie ze względu na relacje występujące w konkretnych okolicznościach pomiędzy spadkodawcą i potencjalnym spadkobiercą. Nie jest równoznaczna z ograniczeniem zdolności do dziedziczenia. Wydaje się zatem uprawnione wyodrębnianie kategorii względnej i bezwzględnej zdolności (niezdolności) do dziedziczenia. Nb. 49 38 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne II. Zdolność do dziedziczenia - kategorie podmiotów 1. Dziecko poczęte 50 Zdolność do dziedziczenia ma nasciturus, a więc dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku. Zdolność ta jest jednak zdolnością warunkową. Zgodnie z art. 927 § 2 KC, dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może być spadkobiercą, jeżeli urodzi się żywe. Zdolność do dziedziczenia dziecka poczętego ma zatem charakter warunkowy. Jeżeli ustawowy wymóg spełnienia określonego warunku uznamy za ograniczenie, zdolność do nabycia spadku nasciturusa jest zdolnością ograniczoną. Spełnienie warunku (o charakterze zawieszającym), aby dziecko urodziło się żywe, powoduje, że nasciturus dziedziczy tak, jak pozostali spadkobiercy. Spełnienie wymaganego ustawą warunku rodzi skutki ex tunc. Należy przy tym zauważyć, że art. 9 KC wprowadza domniemanie prawne, zgodnie z którym dziecko przychodzi na świat żywe. Nie jest zatem konieczne dowodzenie, że spadkobierca, będący w chwili otwarcia spadku dzieckiem poczętym, urodził się żywy. Ciężar obalenia domniemania z art. 9 KC ciąży bowiem na tym uczestniku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, który twierdzi, że dziecko urodziło się martwe. 2. Osoba prawna 51 Zdolność do dziedziczenia mają także osoby prawne istniejące w chwili otwarcia spadku. Jednak osoba prawna, zarówno państwowa, jak i niepaństwowa, nie może nabyć spadku na podstawie ustawy. Dziedziczenie ustawowe ma bowiem miejsce pomiędzy osobami powiązanymi węzłami krwi, przysposobienia lub związkiem małżeńskim. Osoba prawna z istoty swej w takie związki nie wchodzi. Nie może zatem należeć do kręgu spadkobierców ustawowych (z wyjątkiem Skarbu Państwa i gminy - por. art. 935 § 3). Część autorów traktuje to jako ograniczenie zdolności dziedziczenia osoby prawnej (por. J. St. Piąłowski, [w:] System, t. IV, s. 101 i nast). Przed wejściem w życie noweli do Kodeksu cywilnego z 21.7.1990 r., tzn. przed 1.10.1990 r., art. 1013 KC stanowił, że przyjęcie spadku przez niepaństwową jednostkę organizacyjną wymagało zezwolenia organu państwowego oznaczonego w rozporządzeniu Rady Ministrów. Przepis ten, mimo że regulował złożenie przez niepaństwową jednostkę organizacyjną oświadczenia o przyjęciu spadku, był traktowany jako przejaw ograniczenia zdolności takiej jednostki do dziedziczenia. Ograniczenie to odnosiło się jedynie do dziedziczenia testamentowego niepaństwowych osób prawnych. Po skreśleniu art. 1013 KC ograniczenie to przestało istnieć i w obecnym stanie prawnym także § 13. Zdolność do dziedziczenia 39 niepaństwowa osoba prawna ma nieograniczoną zdolność do nabycia spadku na podstawie testamentu. Dosyć paradoksalnie zabrzmi twierdzenie, że prawo polskie przyznaje w pewnych sytuacjach zdolność dziedziczenia przyszłym osobom prawnym. Chodzi o fundacje, które w chwili otwarcia spadku jeszcze nie istnieją z uwagi na to, że ustanowione zostały w testamencie. Możliwość taką przewiduje art. 3 ust. 1 ustawy z 6.4.1984 r. o fundacjach (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203 ze zm.). Zgodnie z art. 927 § 3 KC, fundacja ustanowiona przez spadkodawcę w testamencie może być spadkobiercą, jeżeli zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Mamy zatem do czynienia z sytuacją, gdy w chwili otwarcia spadku nie jest wiadome, czy ustanowiona w testamencie fundacja będzie spadkobiercą. Jej zdolność do nabycia spadku zależy od spełnienia przewidzianego w ustawie warunku, aby w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu została wpisana do rejestru. Bezskuteczny upływ tego terminu powoduje, że fundacja, nawet jeżeli powstanie, nie może dziedziczyć po swoim fundatorze. Dziedziczenie następuje według zasad ogólnych, z pominięciem jednak fundacji. (Szerzej o fundacji w stosunkach spadkowych i-. Stec-ki, Fundacja, cz. 11 i III, Toruń 1996, s. 47 i nast.). 3. Chwila decydująca dla zdolności dziedziczenia Zdolność do dziedziczenia musi istnieć w chwili otwarcia spadku. Tylko 52 ten moment decyduje o kręgu spadkobierców. Osoba fizyczna dochodząca do spadku musi zatem być przynajmniej poczęta i musi przeżyć spadkodawcę. Bez znaczenia pozostaje natomiast fakt, że spadkobierca zmarł zaraz po spadkodawcy (np. po upływie kilku godzin). Jeżeli tylko śmierć osoby fizycznej nastąpiła później niż śmierć spadkodawcy, osoba taka dochodzi do dziedziczenia. Osoba prawna musi istnieć w chwili otwarcia spadku. W odniesieniu do osób prawnych podlegających wpisaniu do rejestru wymóg ustawowy należy rozumieć w ten sposób, że w chwili śmierci spadkodawcy osoba prawna została już wpisana do rejestru, a nie została z niego wykreślona. Jedyny wyjątek stanowi, o czym była już mowa (por. Nb. 51), fundacja ustanowiona w testamencie. Nb. 50-51 Nb. 52 40 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne § 14. Niegodność dziedziczenia I. Uwagi ogólne 1. Pojęcie 53 Instytucja niegodnośei dziedziczenia ma na celu niedopuszczenie do sytuacji, w której podmiot podejmujący działania przeciwko osobie spadkodawcy, naruszający jego swobodę w zakresie ustalenia porządku dziedziczenia w drodze sporządzenia testamentu określonej treści lub działający przeciwko sporządzonemu już testamentowi, dochodziłby do dziedziczenia po spadkodawcy. Przykładowo dziedziczenie przez zabójcę po swojej ofierze jest nie do pogodzenia z poczuciem słuszności i zasadami etyki. Wyłączenie od dziedziczenia stanowi przejaw dezaprobaty dla takich działań i może być traktowane jako swoista kara cywilna. Niegodność powoduje powstanie względnej niezdolności do dziedziczenia (por. Nb. 49). 2. Konstrukcja prawna niegodnośei Niegodność dziedziczenia może zostać ukształtowana w dwojaki sposób. Po pierwsze, spełnienie się ustawowych przesłanek niegodnośei może pociągać za sobą powstanie skutków ex legę. Osoba należąca potencjalnie do kręgu spadkobierców, która dokonała czynu pociągającego za sobą niegodność, jest wyłączona od dziedziczenia z mocy samego prawa, bez konieczności wydania przez sąd stosownego orzeczenia. Po drugie, dla uznania spadkobiercy za niegodnego ustawa może wymagać, aby sąd wydał orzeczenie o charakterze konstytutywnym. To drugie rozwiązanie przyjęte zostało w Kodeksie cywilnym (art. 928). Poprzednio obowiązujący dekret o prawie spadkowym z 1946 r. przyjmował konstrukcję odmienną. Zgodnie z art. 7 PrSp, skutki niegodnośei następowały ex legę. Sytuacja taka występuje nadal w stosunku do spadków, których otwarcie nastąpiło pod rządem dekretu, gdyż art. LI PWKC przewiduje w tym zakresie właściwość prawa obowiązującego w chwili śmierci spadkodawcy. 3. Krąg podmiotowy Zgodnie z art. 928 KC za niegodnego może być uznany zarówno spadkobierca ustawowy, jak i testamentowy. Ustawa nie czyni w tym względzie żadnych różnic. Ponadto, zgodnie z art. 972 KC, za niegodnego może być uznany także zapisobierca. Zdaniem J. St. Piątowskiego można żądać uznania za nie- Nb. 53 § 14. Niegodność dziedziczenia 41 godnego także uprawnionego do zachowku, nawet jeżeli w konkretnym stanie faktycznym osoba taka nie jest powołana do dziedziczenia ani nie otrzymała zapisu (por. System, t. IV, s. 107). Pogląd ten może budzić wątpliwości. II. Stwierdzenie niegodnośei 1. Proces Stwierdzenie niegodnośei następuje w trybie procesowym. W doktrynie istniały wprawdzie spory w tym zakresie, ale orzecznictwo Sądu Najwyższego było jednolite (por. w szczególności uchw. SN (7) z 26.2.1968 r., III CZP 101/67, OSN Nr 12/1968, poz. 203). Oznacza to, że dla osiągnięcia skutku w postaci wyłączenia spadkobiercy od dziedziczenia niezbędne jest wytoczenie powództwa zawierającego stosowne żądanie. Kwestia niegodnośei nie może być rozstrzygnięta np. w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. 2. Osoby uprawnione do wystąpienia z powództwem Legitymację czynną ma, zgodnie z art. 929 zd. 1 KC, każdy, kto ma w tym interes. Ustawa nie wskazuje, że ma to być interes prawny. Nie wydaje się także właściwe ograniczanie kręgu uprawnionych jedynie do osób, które mają interes majątkowy w uznaniu spadkobiercy za niegodnego. Legitymowanym będzie zatem m.in. podmiot, który dojdzie do dziedziczenia w miejsce niegodnego, ale także osoba bliska zmarłego, dla której fakt dojścia do dziedziczenia np. zabójcy spadkodawcy stanowi obrazę pamięci zmarłego. Legitymowany czynnie jest także prokurator (art. 7 KPC). 3. Termin Możliwość wystąpienia z powództwem o uznanie za niegodnego ograniczone zostało terminem zawitym. Zgodnie z art. 929 zd. 2 KC, z żądaniem można wystąpić w ciągu roku od powzięcia wiadomości o przyczynie niegodnośei, jednak nie później niż przed upływem trzech lat od otwarcia spadku. Termin roczny liczony jest od chwili powzięcia wiadomości o przyczynie niegodnośei i biegnie dla każdego zainteresowanego odrębnie. Termin trzyletni liczony jest od chwili otwarcia spadku i biegnie niezależnie od tego, czy ktokolwiek z zainteresowanych wie o przyczynie niegodnośei. Upływ terminu pociąga za sobą niemożliwość wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego, przy czym upływ trzech lat od otwarcia spadku definitywnie zamyka możliwość wystąpienia z takim powództwem i wyłączenia niegodnego od dziedziczenia. Takie roz- Nb. 54 54 42 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne ' 14. Niegodność dziedziczenia 43 wiązanie może nasuwać wątpliwości z uwagi na cele, jakich osiągnięciu ma służyć instytucja niegodności. 4. Skutki 55 Uznanie spadkobiercy za niegodnego oznacza wyłączenie go od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 928 § 2). W jego miejsce wejdą zatem, przy dziedziczeniu ustawowym, spadkobiercy powołani w dalszej kolejności. Przy dziedziczeniu testamentowym do dziedziczenia może dojść spadkobierca podstawiony (art. 963); jeżeli jest kilku spadkobierców udział niegodnego może przypaść pozostałym spadkobiercom w drodze przyrostu (art. 965); może także dojść do dziedziczenia na podstawie ustawy. Zapisobier-ca uznany za niegodnego jest traktowany tak, jakby nigdy nie powstało dla niego roszczenie o wykonanie zapisu. Podobnie uprawniony do zachowku (o ile oczywiście dopuszcza się możliwość uznania takiej osoby za niegodną). III. Przyczyny niegodności 1. Wyliczenie 56 Przyczyny niegodności dziedziczenia zostały wyliczone wyczerpująco w art. 928 § 1 KC. Nie jest możliwe stosowanie instytucji niegodności w odniesieniu do stanów faktycznych nie mieszczących się w dyspozycji art. 928 § 1 KC. Nie jest możliwe uznanie za niegodnego z innych przyczyn niż określone w ustawie, chociażby uzasadniały one potraktowanie postępowania spadkodawcy jako sprzecznego z zasadami współżycia społecznego (por. aktualne nadal orz. SN z 3.11.1955 r., III CR 999/55, OSN Nr 2/1956, poz. 52). Nie można podzielić poglądu J. Gwiazdomorskiego (Prawo, s. 72), zgodnie z którym nie jest wykluczone stosowanie art. 928 § 1 KC w drodze bardzo ostrożnej analogii do stanów faktycznych przepisem tym nie objętych. 2. Umyślne, ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy 57 Ustawa na czele przyczyn niegodności wymienia umyślne ciężkie przestępstwo przeciwko spadkodawcy. O ile kwestia, co rozumie się pod określeniem przestępstwo, a także kwestia umyślności nie budzi większych wątpliwości, o tyle mogą takie wątpliwości powstać przy dokonywaniu wykładni określenia „ciężkie". Kodeks karny pojęcia takiego nie używa, dokonując jedynie podziału przestępstw na zbrodnie i występki. Podział ten dokonany został według kryterium wysokości grożącej sprawcy kary (por. art. 7 KK). Co do zasady, Nb. 55-57 należy zatem przyjąć, że zbrodnie w rozumieniu prawa karnego będą ciężkimi przestępstwami w rozumieniu art. 928 § 1 pkt 1 KC. Okoliczności konkretnej sprawy mogąjednak przemawiać za przyjęciem, że zbrodnia w rozumieniu prawa karnego nie ma charakteru ciężkiego przestępstwa. Podobnie nie zawsze występek w rozumieniu prawa karnego będzie „lekkim" przestępstwem. Występek, popełniony umyślnie, może stanowić - w konkretnym stanie faktycznym - podstawę niegodności. Przykłady: Spadkobierca (syn) broni się i przekraczając granice obrony koniecznej zabija ojca maltretującego od wielu lat caią rodzinę. Spadkobierca (córka), wykorzystując depresyjne nastroje ojca, namawia go do popełnienia samobójstwa. Po pierwszej, nieudanej próbie samobójstwa, córka ponawia swoje namowy, a w końcu także udziela ojcu pomocy. Przestępstwo musi być skierowane przeciwko spadkodawcy. Oznacza to, że nie może stanowić podstawy niegodności umyślny czyn, nawet mający charakter ciężkiego przestępstwa, jeżeli skierowany był przeciwko innej osobie niż spadkodawca. Stąd np. ciężkie uszkodzenie ciała osoby bliskiej spadkodawcy nie daje podstaw do uznania sprawcy za niegodnego. W art. 928 § 1 pkt 1 KC przyjęte zostało rozwiązanie odmienne niż w art. 1008 KC normującym podstawy wydziedziczenia. W art. 1008 pkt 2 KC przewidziana została możliwość pozbawienia uprawnionego prawa do zachowku również w sytuacji, gdy dopuścił się on określonego przestępstwa także w stosunku do osoby bliskiej spadkodawcy (np. syn spadkodawcy usiłował zabić konkubinę ojca). Przyczynę niegodności może także stanowić usiłowanie popełnienia przestępstwa (art. 14 § 2 KK) oraz podżeganie i pomocnictwo (art. 19 § 1 KK), o ile oczywiście chodzi o przestępstwo „ciężkie". 3. Naruszenie swobody testowania Druga grupa przyczyn pozwalających na uznanie za niegodnego to 58 działania naruszające swobodę testowania. Zgodnie z art. 928 § 1 pkt 2 KC, spadkobierca może być uznany za niegodnego, gdy podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności. Podstęp i groźba powinny być rozumiane tak, jak przy stosowaniu przepisów o wadach oświadczenia woli (art. 84, 86 i 87). Z podstępem będziemy zatem mieć do czynienia, gdy u spadkodawcy zostanie w sposób zamierzony wywołane mylne wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy lub spraw. Przykładowo wskazać można sytuację, w której jeden z dwóch synów spadkodawcy przejmując korespondencję brata, stwarza u spadkodawcy przekonanie, że przebywający za granicą drugi syn całkowicie przestał interesować się losem spadkodawcy. Do- Nb. 58 44 Rozdział III. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne prowadza w ten sposób do sporządzenia testamentu, w którym syn przebywający za granicą zostaje wyłączony od dziedziczenia. Podstępem jest także nakłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu w taki sposób, że będzie on nieważny, np. z uwagi na niedopełnienie formalnych wymogów. Groźba musi mieć charakter poważny i bezprawny. Należy przy tym mieć na uwadze, że w zasadzie każda groźba prowadząca do ograniczenia swobody testowania ma charakter bezprawny. Z brzmienia art. 928 § 1 pkt 2 KC wynika, że możliwość uznania za niegodnego uzależniona jest od wystąpienia skutku w postaci sporządzenia lub odwołania testamentu wbrew rzeczywistej woli spadkodawcy, czy też wbrew rzeczywistej woli niedokonanie takiej czynności. Może powstać wątpliwość, czy możliwe jest uznanie za niegodnego, gdy wprawdzie początkowo spadkodawca na skutek podstępu lub groźby sporządził lub odwołał testament (nie sporządził lub nie odwołał), ale następnie dokonał rozrządzeń zgodnych ze swą rzeczywistą wolą. Przykładowo chodzić może o sytuację, w której spadkodawca pod wpływem groźby odwołał testament, ale następnie sporządził inny o treści takiej, jak odwołany. Jako zasadę przyjąć należy, że w art. 928 § 1 pkt 2 KC chodzi o sytuacje o charakterze trwałym, tzn. takie, w których spadkodawca do ostatnich chwil życia pozostawał w błędzie lub w stanie zagrożenia i nie dokonał rozrządzeń zgodnych ze swą rzeczywistą wolą. Jeżeli stan ten uległ zmianie i porządek dziedziczenia ukształtowany został wolą testatora, brak jest przesłanek do uznania danej osoby za niegodną. Zasadę tę należy jednak traktować w sposób elastyczny z uwagi na cele, osiągnięciu których służy instytucja niegodności. (Por. np. orz. SN z 10.5.1977 r., I CR 207/77, OSN Nr 2/1978, poz. 34). 4. Działania przeciwko testamentowi 59 Trzecią grupę przyczyn niegodności stanowią pewne zachowania się w stosunku do testamentu. Podzielić je można na trzy grupy: 1) ukrycie lub zniszczenie testamentu spadkodawcy; 2) jego podrobienie lub przerobienie; 3) świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę. Działania określone w dwóch pierwszych grupach mogą zostać podjęte zarówno przed, jak i po otwarciu spadku. Świadome skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę możliwe jest wyłącznie po otwarciu spadku. Nb.59 § 14. Niegodność dziedziczenia 45 Ukrycie lub zniszczenie testamentu, a także jego podrobienie lub przerobienie musi zostać dokonane w zamiarze dokonania zmian w porządku dziedziczenia ukształtowanym przez spadkodawcę w testamencie. Działania spadkobiercy (zapisobiercy, uprawnionego do zachowku) muszą być zatem podejmowane w przekonaniu, że chodzi o ważny testament. Zniszczenie testamentu w przekonaniu, że jest on nieważny i tym samym pozbawiony znaczenia prawnego, nie stanowi postawy uznania za niegodnego (por. orz. SN z 10.5.1977 r., I CR 207/77, OSN Nr 2/1978, poz. 34). Nie wyłącza natomiast możliwości uznania za niegodnego fakt, że zniszczony, ukryty, podrobiony lub przerobiony testament okazał się następnie nieważny. Jak wyżej wskazano, istotne znaczenie ma bowiem przekonanie działającego, że chodzi o ważny testament. Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez osobę trzecią stanowi kolejną przyczynę uznania za niegodnego. Ustawa wymaga, aby skorzystanie to było świadome. Oznacza to, że spadkobierca lub zapiso-bierca musi mieć świadomość, że rozrządzenia, z których wynikają dla niego określone korzyści (powołanie do dziedziczenia, ustanowienie zapisu), nie pochodzą od spadkodawcy, nie odzwierciedlają jego rzeczywistej woli. Skorzystanie z testamentu podrobionego lub przerobionego przez inną osobę w przekonaniu, że jest to ważny testament sporządzony przez spadkodawcę, nie stanowi podstawy do uznania za niegodnego. IV. Przebaczenie 1. Funkcje Zgodnie z art. 930 KC, spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, 60 jeżeli spadkodawca mu przebaczył. Ustawa pozostawia spadkodawcy decyzję, czy czyn, oceniany negatywnie, nieetyczny, ma doprowadzić do wyłączenia osoby, która go popełniła, od dziedziczenia. Przebaczenie dokonane przez spadkodawcę wyłącza możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego. Rozwiązanie takie stanowi konsekwencję założenia, że instytucja niegodności stanowi wyraz dezaprobaty dla nieetycznych działań danej osoby (spadkobiercy, zapisobiercy, uprawnionego do zachowku), ale jednocześnie u podstaw reguł prawa spadkowego leży poszanowanie więzi istniejących z reguły pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą. Więzi te mogą okazać się silniejsze od nagannych zachowań spadkobiercy. Jeżeli tak rzeczywiście jest, spadkodawca może dokonać aktu przebaczenia. Nb. 60 46 Rozdział Ul. Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne 2. Charakter prawny Wysoce kontrowersyjne jest zagadnienie charakteru prawnego przebaczenia. Z reguły przyjmuje się, że chodzi o akt uczuciowy polegający na puszczeniu w niepamięć doznanej krzywdy i odczutej urazy. Nie jest to zatem oświadczenie woli. Za takim stanowiskiem zdaje się przemawiać brzmienie art. 930 § 2 KC, który dla skuteczności przebaczenia nie wymaga zdolności do czynności prawnych, a jedynie dostatecznego rozeznania po stronie spadkodawcy. Przebaczający musi znać przyczynę niegodności, mieć świadomość, że popełniony został czyn naganny, który odczuł jako wyrządzoną mu krzywdę. „Dostateczne rozeznanie", o którym mowa w ustawie, oznacza także istnienie po stronie spadkodawcy woli puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy. Osoba dokonująca aktu przebaczenia nie musi natomiast mieć świadomości ani woli wywołania skutków prawnych w postaci wyłączenia możliwości uznania spadkobiercy za niegodnego. (Szerzej o tych kwestiach: A. Kozaczka, Charakter prawny przebaczenia w prawie cywilnym, NP Nr 10/1972; M. Krajewski, Przebaczenie i inne okoliczności wyłączające możliwość uznania spadkobiercy za niegodnego, PiP Nr 5/1997). 3. Forma Forma, w jakiej przebaczenie ma zostać dokonane, nie została uregulowana. Może ono zatem zostać dokonane w formie dowolnej. Dopuszczalne jest także dokonanie przebaczenia w sposób dorozumiany. Wprawdzie Kodeks cywilny nie zawiera unormowania analogicznego do zawartego w art. 9 PrSp, który przewidywał wyraźnie możliwość dokonania przebaczenia w sposób dorozumiany, ale brak jest podstaw do wyłączenia takiej możliwości. Przebaczenie będzie skuteczne, jeżeli z zachowania spadkodawcy jednoznacznie wynika chęć puszczenia w niepamięć doznanej krzywdy. Takim jednoznacznym zachowaniem się spadkodawcy będzie np. powołanie do dziedziczenia osoby, co do której istnieją podstawy do wydziedziczenia lub ustanowienie na jej rzecz zapisu. Spadkodawca musi jednak być świadomy popełnienia czynu nagannego przez taką osobę. Nb. 60 § 15. Zrzeczenie się dziedziczenia 47 § 15. Zrzeczenie się dziedziczenia I. Umowa Prawo polskie zawiera generalny zakaz zawierania umów o spadek po osobie żyjącej (art. 1047). Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest umowa o zrzeczenie się dziedziczenia ustawowego zawierana pomiędzy przyszłym spadkodawcą i osobą należącą do kręgu jego spadkobierców ustawowych (art. 1048-1050). Dla ważności tej umowy niezbędne jest zachowanie formy aktu notarialnego. Artykuł 1048 zd. 2 KC stanowi, że umowa o zrzeczenie się dziedziczenia powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Forma ta ma charakter formy ad solemnitatem (art. 73 § 2 zd. 1). II. Podmioty Podmiotami umowy, jak wskazano wyżej, mogą być przyszły spadkodawca oraz spadkobierca ustawowy. Pod pojęciem spadkobierca ustawowy należy rozumieć każdą osobę, która należy do kręgu spadkobierców wymienionych w ustawie, a nie tylko osobę, która byłaby powołana do spadku według stanu istniejącego w chwili zawierania umowy. Podmiotem takiej umowy może być zatem małżonek spadkodawcy, jego zstępni, rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa. Stroną umowy nie może być natomiast Skarb Państwa. Ten ostatni podmiot nie może zrzec się dziedziczenia, podobnie jak nie może odrzucić spadku (art. 1023 § 1). Wynika to z celu, dla osiągnięcia którego Skarb Państwa powołany został w ostatniej kolejności do dziedziczenia z ustawy, tzn. z założenia, że spadek nie może pozostać bez spadkobiercy. III. Przedmiot Trudności nasuwać może określenie przedmiotu umowy o zrzeczenie się dziedziczenia. Autorzy wyrażający pogląd, zgodnie z którym istnieje podmiotowe prawo dziedziczenia, wskazują, że przedmiotem umowy jest właśnie to prawo. Stanowisko to jest dyskusyjne. Zrzeczenie się może dotyczyć jedynie dziedziczenia opartego na powołaniu z ustawy. Kodeks cywilny nie przejął rozwiązania zawartego w art. 10 PrSp i nie stwarza możliwości zrzeczenia się dziedziczenia opartego na obu tytułach powołania. Nie jest także możliwe zrzeczenie się spadku lub udziału w spadku Nb. 61 61 48 Rozdział UL Dziedziczenie. Zagadnienia ogólne na rzecz innej osoby, w szczególności na rzecz innego spadkobiercy (odmiennie dekret o prawie spadkowym - por. art. 13). Pogląd taki prezentuje Sąd Najwyższy (orz. z 20.3.1984 r., III CRN 35/84, OSN Nr 10/1984, poz. 184) wskazując jednak, że umowa tej treści zawarta pod rządem dekretu o prawie spadkowym pozostaje skuteczna także wtedy, gdy spadkodawca zmarł po wejściu w życie Kodeksu cywilnego (orz. z 5.2.1993 r., III CZP 10/93, z glosą E. Skowrońskiej, OSP Nr 5/1994, poz. 83). IV. Skutki Zrzeczenie się dziedziczenia powoduje, że zrzekający się i - w zasadzie - jego zstępni, zostają wyłączeni od dziedziczenia tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku (art. 1049 § 2). Umowa może jednak stanowić, że skutki zrzeczenia się obejmują jedynie zrzekającego się, z wyłączeniem jego zstępnych. Z uwagi na to, że zrzekający się jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku, traci on także prawo do zachowku, gdyż uprawnionym do zachowku jest ten, kto w braku testamentu dziedziczyłby z ustawy (art. 991 § 1). Osoba, która zrzekła się dziedziczenia, może dziedziczyć na podstawie testamentu, niezależnie od tego, czy testament sporządzony został przed, czy po zawarciu umowy (por. orz. SN z 15.5.1972 r., OSN Nr 11/1972, poz. 197). Zrzeczenie się dziedziczenia nie czyni także bezskutecznym zapisu uczynionego przez spadkodawcę na rzecz zrzekającego się. Skutki zrzeczenia się dziedziczenia mogą zostać zniweczone w drodze ich umownego uchylenia. Stosownej treści umowa musi zostać zawarta, w formie aktu notarialnego, pomiędzy tym, kto zrzekł się dziedziczenia, a tym, po kim się dziedziczenia zrzeczono (art. 1050). Nb. 61 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe Literatura: A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warsza-wa-Poznań 1990; A. Lichorowicz, Szczególny porządek dziedziczenia gospodarstw rolnych w Polsce po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 31 stycznia 2001 r., Rejent Nr 9/2001; tenże, Uwagi o kwestii reformy aktualnego modelu dziedziczenia gospodarstw rolnych, [w:] Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Janusza Pie-trzykowskiego, Warszawa 2000, s. 147; M. Niedośpial, Zasady dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, MoP Nr 10/1996; M. Pazdan, Czy przywrócić dziedziczenie ustawowe gminy? ST Nr 11-12/1991; J. St. Piątowski, [w:] System, t. IV, s. 117 i nast.; J. Policzkiewicz, Głos w dyskusji nad księgą piątą Kodeksu cywilnego, PiP Nr 7/1969; Z. Radwański, Kodeks cywilny a prawo regulujące zagadnienia rodziny, ZNIBPS Nr 19-20/1983; T. Sokolowski, Dziedziczenie w związku z przysposobieniem, Rejent Nr 12/1996; B. Walaszek, Dziedziczenie ustawowe pozostałego przy życiu małżonka wedle polskiego prawa spadkowego, [w:] Rozprawy; S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w polskim prawic spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ, Prace Prawnicze Nr 98/1981. § 16. Uwagi ogólne I. Pierwszeństwo testamentu Dziedziczenie ustawowe ma miejsce wówczas, gdy spadkodawca nie pozo- 62 stawił ważnego testamentu wyłączającego lub modyfikującego reguły ustawowe albo też, gdy osoby powołane do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami (por. art. 926 § 2). Dziedziczenie ustawowe co do części spadku ma natomiast miejsce, gdy spadkodawca nie powołał do tej części spadkobiercy albo gdy którakolwiek z kilku osób, które powołał do całości spadku nie chce lub nie może być spadkobiercą (art. 926 § 3). W tym ostatnim przypadku dziedziczenie ustawowe nie występuje, jeżeli działa instytucja podstawienia (art. 963) lub przyrostu (art. 965). Ustawowy porządek dziedziczenia może być uważany za oparty na dorozumianej woli spadkodawcy. Stanowisko takie oparte jest na założeniu, że spadkodawca wie, jak kształtuje się ustawowy porządek dziedziczenia, ocenia go jako zgodny ze swoją wolą i świadomie rezygnuje ze sporządzenia Nb. 62 50 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe testamentu. Reguły dziedziczenia ustawowego mogą być także uważane za zastępujące wolę spadkodawcy. Należy sądzić, że tak właśnie jest w większości przypadków. II. Krąg spadkobierców 1. Określenie 63 Krąg spadkobierców ustawowych wyznaczany jest przez związki rodzinne, tzn. wynikające z więzów krwi, małżeństwa lub przysposobienia, które z założenia ma zastępować więzy krwi. Określenie kręgu spadkobierców ustawowych, tzn. określenie, który stopień pokrewieństwa daje powołanie do spadku z ustawy, jest dokonywane w sposób zróżnicowany. Jedne systemy prawne przewidują szerszy, inne węższy krąg krewnych uprawnionych do dziedziczenia. Kodeks cywilny przewiduje ustawowe dziedziczenie następujących bliskich spadkodawcy: małżonka, zstępnych (dzieci, wnuki, prawnuki itd. - bez ograniczenia stopniem pokrewieństwa - art. 931); rodziców, rodzeństwa oraz zstępnych rodzeństwa (art. 932). Jak wynika z brzmienia art. 932 § 1 KC wyłączeni od dziedziczenia ustawowego są dalsi wstępni niż rodzice spadkodawcy. Dziedziczenie krewnych nie charakteryzuje się zatem wzajemnością: wnuk dziedziczy po swoim dziadku, natomiast dziadek nie dziedziczy po swoim wnuku. Podobnie dziecko lub wnuk brata albo siostry spadkodawcy dziedziczy po swoim wuju (stryju) lub wujecznym (stryjecznym) dziadku. Wuj nie dziedziczy natomiast po swoim siostrzeńcu. 2. Zstępni; osoby przysposobione 64 Dziecko dziedziczy po swoich rodzicach niezależnie od tego, czy pochodzi z małżeństwa, czy ze związku pozamałżeńskiego, a także niezależnie od tego, w jaki sposób w tej ostatniej sytuacji ustalone zostało ojcostwo (uznanie, sądowe ustalenie ojcostwa). Podobnie rodzice dziedziczą po swoim dziecku niezależnie od tego, czy w chwili otwarcia spadku pozostają ze sobą w związku małżeńskim, a nawet czy kiedykolwiek w takim związku pozostawali. Reguły dziedziczenia ustawowego między przysposobionym a przysposabiającym uzależnione są od tego, czy mamy do czynienia z przysposobieniem pełnym (adopłio plena - art. 121 KRO), czy też z przysposobieniem niepełnym {adoptio minus plena - art. 124 KRO). Przy przysposobieniu pełnym przysposobiony i przysposabiający dziedziczą tak, jakby przysposobiony był dziec- Nb. 63-64 § 16. Uwagi ogólne 51 kiem przysposabiającego (art. 936 § 1). Zgodnie bowiem z § 2 art. 936, przysposobiony nie dziedziczy po swoich wstępnych naturalnych i ich krewnych, a osoby te nie dziedziczą po nim. Należy jednak mieć na uwadze szczególną regulację zawartą w art. 939 § 3 odnoszącą się do sytuacji, w której jeden z małżonków przysposobił dziecko drugiego małżonka. Jeżeli natomiast skutki przysposobienia polegają wyłącznie na powstaniu stosunku między przysposabiającym a przysposobionym, reguły dziedziczenia ukształtowane zostały przez art. 937 KC następująco: a) przysposobiony dziedziczy po przysposabiającym na równi z jego dziećmi, a zstępni przysposobionego dziedziczą po przysposabiającym na tych samych zasadach co dalsi zstępni spadkodawcy; b) przysposobiony i jego zstępni nie dziedziczą po krewnych przysposabiającego, a krewni przysposabiającego nie dziedziczą po przysposobionym i jego zstępnych; c) rodzice przysposobionego nie dziedziczą po przysposobionym, a zamiast nich dziedziczy po przysposobionym przysposabiający; poza tym przysposobienie nie narusza powołania do dziedziczenia wynikającego z pokrewieństwa. Dziedziczenie przez i po osobach przysposobionych może nasuwać wątpliwości i budzić kontrowersje. W ramach opracowania typu podręcznikowego zasygnalizować jedynie można kwestie związane ze skutkami rozwiązania przysposobienia (art. 125 § 1 KRO); śmierci przysposabiającego przed przysposobionym (należy sądzić, że do dziedziczenia dojdą rodzice naturalni przysposobionego); orzeczenia nowej adopcji. (Zagadnienia te szerzej omawia T. Sokołowski, Dziedziczenie w związku z przysposobieniem, Rejent Nr 12/1996). 3. Małżonek Małżonek spadkodawcy dziedziczy z ustawy, jeżeli pozostawał w chwili otwarcia spadku w formalnym związku małżeńskim ze spadkodawcą. Trwałe rozłączenie faktyczne (separacja faktyczna) nie wyłącza małżonka od dziedziczenia. Związek małżeński nie istnieje, jeżeli w chwili otwarcia spadku istniało prawomocne orzeczenie unieważniające lub rozwiązujące małżeństwo. Nie może być wówczas mowy o dziedziczeniu z ustawy. Nie daje prawa do dziedziczenia tzw. małżeństwo nieistniejące (matrimo-nium non existens), tzn. związek, który nie został zawarty z uwagi na niespełnienie przesłanek z art. 1 KRO. Jeżeli natomiast zostało zawarte małżeństwo mimo istnienia ustawowych przeszkód do jego zawarcia (por. art. 10-16 Nb. 65 65 52 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe KRO), śmierć jednego z małżonków wyłącza możliwość jego unieważnienia. Tym samym pozostały przy życiu małżonek dziedziczy z ustawy. Przepis art. 18 KRO przewiduje jedynie dwa wyjątki od tej zasady: jeżeli małżeństwo zostało zawarte pomiędzy krewnymi (art. 14 § 1 KRO) oraz jeżeli jeden z małżonków pozostawał w chwili zawarcia małżeństwa w innym związku małżeńskim (art. 13 § 1 KRO). W tych dwóch sytuacjach możliwe jest j unieważnienie małżeństwa także po jego ustaniu z powodu śmierci jednego ] z małżonków. Z powództwem takim może wystąpić każdy, kto ma w tym inte- j res prawny (art. 13 § 2 KRO). Wyrok unieważniający małżeństwo pociągnie za 1 sobą skutek w postaci wyłączenia „małżonka" od dziedziczenia ustawowego. j Wytoczenie powództwa o unieważnienie małżeństwa za życia spadkodawcy pozwala na jego unieważnienie, także po śmierci jednego z małżonków, bez żadnych ograniczeń (art. 19 § 1 KRO). Unieważnienia takiego małżeństwa mogą dochodzić zstępni zmarłego (art. 19 § 2 KRO). Proces toczy się wówczas z udziałem kuratora ustanowionego na miejsce zmarłego małżonka (art. 450 § 3 KPC), a unieważnienie małżeństwa wyłącza od dziedziczenia małżonka pozo- , stałego przy życiu. j Toczący się w chwili śmierci spadkodawcy proces o rozwód podlega umo- \ rżeniu (art. 446 KPC). Jednak wystąpienie przez zmarłego z żądaniem orzeczenia rozwodu z winy drugiego małżonka może doprowadzić do wyłączenia od dziedziczenia małżonka pozostałego przy życiu. Proces rozwodowy ulega wprawdzie umorzeniu, ale art. 940 KC stwarza możliwość orzeczenia przez sąd, na żądanie każdego z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem, że żądanie rozwodu było uzasadnione. Orzeczenie takie pociąga za sobą skutek w postaci wyłączenia małżonka od dziedziczenia. Sąd ocenia, czy żądanie orzeczenia rozwodu z winy pozostałego przy życiu małżonka było uzasadnione, czy nie. Musi zatem stwierdzić, czy istniał trwały i zupełny rozkład pożycia i czy nastąpił on z winy małżonka pozostałego przy życiu. Z żądaniem wydania takiego orzeczenia można wystąpić w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca ustawowy dziedziczący w zbiegu z małżonkiem dowiedział się o otwarciu spadku, jednak nie później niż w rok od otwarcia spadku. Termin ustawowy ma charakter terminu zawitego i jego upływ wyłącza możliwość wystąpienia ze stosownym żądaniem. 65a Ustawą z 21.5.1999 r. o zmianie ustaw Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks cywilny, Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 52, poz. 532) została do polskiego porządku wprowadzona separacja małżonków (art. 61 '-616 KRO). Prawomocne orzeczenie separacji pociąga za sobą m.in. wyłączenia stosowania przepisów o powołaniu do dziedziczenia Nb. 65a § 16. uwagi ogólne 53 z ustawy pozostającego w separacji małżonka spadkodawcy (art. 9350-Małżonek taki nie dochodzi do dziedziczenia z ustawy. Jeżeli zaś spadkodawca wystąpił o orzeczenie separacji z winy małżonka, a żądanie było uzasadnione - sąd może wyłączyć takiego małżonka od dziedziczenia, zgodnie z art. 940. 4. Kolejność dziedziczenia Spadkobiercy ustawowi zostali podzieleni na grupy dochodzące kolejno 66 do dziedziczenia ustawowego. Spadkobiercy należący do grupy dalszej, dochodzą do dziedziczenia dopiero wówczas, gdy nie ma spadkobierców należących do grupy bliższej. W prawie polskim jedynie małżonek dziedziczy zarówno w pierwszej, jak i w drugiej grupie spadkobierców ustawowych (por. Nb. 67-68). Ustawa określa szczegółowo wielkość udziałów poszczególnych spadkobierców. Możliwe jest przy tym określenie wielkości udziałów w stałym ułamku lub w zależności od liczby spadkobierców dochodzących do dziedziczenia (podział według głów - in capita). Jeżeli w miejsce nieżyjących krewnych spadkodawcy powołani zostają ich zstępni, określenie wielkości należnego udziału odbywa się według szczepów (in stirpes). Polega to na ustaleniu w pierwszej kolejności udziału, jaki przypadłby nieżyjącemu krewnemu bliższego stopnia. Udział taki zostaje przeznaczony zstępnym zmarłego krewnego z reguły w częściach równych. Ten wtórny podział odbywa się już według głów. Przykład: Spadkodawca miał troje dzieci A, B, C. Syn A nic doży) otwarcia spadku — zmarł przed spadkodawcą pozostawiając dwoje dzieci X i Y (wnuki spadkodawcy). Podział spadku odbywa się w stosunku do dzieci według głów - każde uzyskuje '/,. W stosunku do spadkobierców syna spadkodawcy (osoby A) wielkość przypadającego im udziału określona została według szczepu - przypada im udział, który przypadłby ich ojcu, czyli '/, całego spadku. Ten udział dzieli się pomiędzy nich według głów czyli w częściach równych - wnuki spadkodawcy uzyskają po '/(i części spadku ('/, x '/, = '/,). Sytuację tę można także przedstawić w formie następującego schematu: Nb.66 54 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe Polski Kodeks cywilny dzieli spadkobierców ustawowych na trzy grupy: a) Do pierwszej należą małżonek i dzieci spadkodawcy (art. 931 § 1), a jeżeli dziecko nie dożyło otwarcia spadku w jego miejsce wchodzą jego zstępni (art. 931 §2). b) Do drugiej grupy spadkobierców ustawowych należą: małżonek spadkodawcy, jego rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (art. 932-935). c) W braku spadkobierców należących do pierwszej i drugiej grupy, do dziedziczenia z ustawy dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa (art. 935 § 3). § 17. Porządek dziedziczenia I. Dziedziczenie spadkobierców grupy pierwszej 1. Małżonek i dzieci 67 Małżonek spadkodawcy i jego dzieci dziedziczą w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż '/4. Oznacza to, że np. w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił małżonka i czworo dzieci, ich udziały w spadku będą wynosić: małżonek - V4, każde z dzieci po 3/16 całości spadku. Należy przy tym mieć na uwadze, że w dużej części przypadków małżonkowie pozostająw ustroju wspólności majątkowej małżeńskiej. W chwili śmierci jednego z małżonków wspólność ta ustaje, a do majątku nią objętego stosuje się odpowiednio przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych (art. 42 KRO). Udziały małżonków są równe (art. 43 § 1 KRO - co do możliwości ustalenia nierównych udziałów patrz art. 43 § 2 i 3 KRO). Oznacza to, że w skład spadku wchodzi z reguły połowa dotychczasowego majątku wspólnego. Małżonek pozostaje jedynym uprawnionym co do drugiej połowy stanowiącej jego udział w dotychczasowym majątku wspólnym, a ponadto uzyskuje co najmniej V4 ze spadku, czyli drugiej połowy dotychczasowego majątku wspólnego. Takie rozwiązanie ustawowe było poddawane krytyce jako dające zbyt daleko idące przywileje pozostałemu przy życiu małżonkowi (por. w szczególności A. Dyoniak, Ochrona rodziny w razie śmierci jednego z małżonków, Warszawa-Poznań 1990, s. 19 i nast.). Istniejącą sytuację przybliży schemat przedstawiający porządek dziedziczenia w sytuacji, gdy spadkodawca pozostawił żonę (M) i czworo dzieci (A, B, C, D); małżonkowie pozostawali w ustroju ustawowej wspólności majątkowej, Nb. 67 § 17. Porządek dziedz iczenia 55 nie jest w spadek udział w byłym majątku wspólnym 931 § lzd. 2); 2. Dzieci i dalsi zstępni ™ązku -«¦ one „ czciach ró„nyc^ di spadku, jego „dzia Z If dzrecl nie d°ży'» M™rcia dochodzą wszystkie dzieci spadCa^cy S, zony Nb. 67 56 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe córka D - w stosunku do niej nastąpiło sądowe ustalenie ojcostwa. W razie śmierci S do dziedziczenia dochodzą wszystkie dzieci i ich udziały są równe (każdy wynosi '/„). Taka wielkość udziałów stanowi rezultat przyjętego w prawie polskim rozwiązania, zgodnie z którym określenie wielkości udziałów dzieci spadkodawcy następuje według głów, natomiast dalszych zstępnych według szczepów (por. Nb. 66 i tam podany przykład). Osoby przysposobione, zarówno przy przysposobieniu pełnym, jak i niepełnym, dziedziczą w taki sam sposób po przysposabiającym, jak dzieci i dalsi zstępni. Brak jest w tym względzie jakichkolwiek różnic. (Zob. jednak uwagi w Nb. 64). II. Dziedziczenie spadkobierców grupy drugiej 1. Określenie kręgu spadkobierców 68 Do drugiej grupy spadkobierców ustawowych należą: małżonek spadkodawcy, jego rodzice, rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa. Spadkobiercy należący do drugiej grupy dochodzą do dziedziczenia, jeżeli spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub żyjący zstępni są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku (zrzekli się dziedziczenia, zostali uznani za niegodnych, odrzucili spadek). Sytuacja małżonka jest uregulowana odmiennie, gdyż dochodzi on do dziedziczenia zarówno w pierwszej, jak i w drugiej grupie spadkobierców. 2. Małżonek Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem lub zstępnymi rodzeństwa wynosi zawsze połowę spadku (art. 932 § 2). Wielkość udziału małżonka określona jest ułamkiem stałym. Pozostaje on niezmienny niezależnie od tego, ilu współspadkobierców dochodzi do dziedziczenia drugiej połowy spadku. Przykład: Do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy M oraz troje rodzeństwa spadkodawcy A, B i C. Udziały poszczególnych spadkobierców wyniosą: dla M - '/,(art. 932 § 2), dla A, B i C - po '/(i ('/, x '/,= '/,,) całości spadku (art. 933 § 3). Jeżeli natomiast do dziedziczenia doszedłby małżonek M oraz brat spadkodawcy A, udziały spadkobierców wyniosą po '/, w całości spadku (art. 932 § 2 i art. 933 § 3). 3. Rodzice i rodzeństwo 69 Wielkość udziałów rodziców i rodzeństwa dochodzących do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem przedstawia się następująco: - każde z rodziców Nb. 68-69 § 17. Porządek dziedziczenia 57 otrzymuje 1/4 tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa, pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych (art. 933 § 1). Jeżeli zatem do dziedziczenia dochodzi małżonek spadkodawcy, jego rodzice oraz dwoje rodzeństwa, udział małżonka wynosi 'A całości spadku, a każdego z rodziców i każdego z rodzeństwa - po V8 całości spadku. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczy tak, jak rodzone, a rodzice dochodzą do dziedziczenia niezależnie od tego, czy pozostają w związku małżeńskim (por. orz. SN z 13.7.1984 r., III CZP 44/84, OSN Nr 12/1984, poz. 222). Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy (art. 933 § 2). W stanie faktycznym przedstawionym wyżej wielkość udziałów byłaby następująca: małżonek - '/•>; pozostały przy życiu rodzic - 6/32; każde z dwójki rodzeństwa - 5/32 całości spadku. Przedstawioną sytuację przybliżą dwa schematy. Stan faktyczny opisany jako pierwszy: rodzic rodzie małżonek - Stan faktyczny opisany jako drugi: małżonek - >(%2+ %2 -jedna czwarta udziału zmarłego rodzica) rodzic ( /32 + 732 - potowa udziału zmarłego rodzica) Nb. 69 58 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe f) 17. Porządek dziedziczenia 59 Reguły zawarte w art. 933 § 1 i § 2 KC odnoszą się także do sytuacji, w której do dziedziczenia dochodzą jedynie rodzice i rodzeństwo spadkodawcy (art. 935 § 2). Sytuacja taka ma miejsce, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych lub są oni traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku i jednocześnie spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim albo gdy małżonek jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa (art. 933 § 3 KC). Jeżeli zatem np. spadkodawca pozostawił obok małżonka tylko brata jako spadkobierców ustawowych, dziedziczą oni po połowie. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa nie dożyło otwarcia spadku, jego udział przypada zstępnym. Udział ten podlega podziałowi według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy (art. 934). Zstępni rodzeństwa spadkodawcy dziedziczą zatem według szczepów (por. Nb. 66). W pierwszej kolejności ustala się wielkość udziału, który przypadłby zmarłemu przed spadkodawcą bratu lub siostrze, a następnie ten udział dzieli się na tyle części, ilu zstępnych pozostało po tym zmarłym. Przykład: Spadkodawca miał dwoje rodzeństwa X i Y, nie pozostawi! innych spadkobierców ustawowych. Brat Y nie dożył otwarcia spadku, pozostawił troje dzieci A, B i C. Wielkość udziałów przedstawiać się będzie następująco: osoba X - V, całości spadku, osoby A, B i C po '/„ (¦/, x '/,= '/„) całości spadku (art. 935 § 2 i art. 934). udział spadkowy zmarłego brata 4. Małżonek jako jedyny spadkobierca Jeżeli spadkodawca nie pozostawił rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa, cały spadek przypada małżonkowi (art. 935 § 1). Małżonek dochodzący do dziedziczenia w zbiegu z innymi spadkobiercami niż zstępni spadkodawcy, którzy mieszkali z nim razem w chwili jego śmierci, może żądać ze spadku ponad swój udział spadkowy przedmiotów urządzenia domowego, z których za życia spadkodawcy korzystał wspólnie z nim lub Nb. 69 wyłącznie sam. Do roszczeń małżonka z tego tytułu stosuje się odpowiednio przepisy o zapisie (art. 939). Problematyka art. 939 KC została szerzej omówiona w rozdz. II, § 7 (por. Nb. 39). III. Dziedziczenie Skarbu Państwa Zgodnie z pierwotnym uregulowaniem zawartym w art. 935 § 3, w braku spadkobierców ustawowych wymienionych w art. 931 i 932 spadek z ustawy przypadał Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Po przeprowadzeniu reformy administracyjnej kraju w 1990 r. i przywróceniu polskiemu porządkowi prawnemu administracji samorządowej, pojawił się problem, czy w ostatniej kolejności spadkobiercą ustawowym nie powinna być gmina zamiast Skarbu Państwa. Takie rozwiązanie, jako podstawowe, przyjęte było w dekrecie o prawie spadkowym. Zgodnie z art. 27 § 1 PrSp, w braku powołanych do spadku krewnych i małżonka spadkodawcy z ustawy dziedziczyła gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Skarb Państwa dochodził do dziedziczenia jedynie wówczas, gdy ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą. Pozostawał on także spadkobiercą nieruchomości ziemskich oraz nieruchomości położonych za granicą. Inne nieruchomości dziedziczyła gmina miejsca ich położenia. Ustawą z 14.2.2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 49, poz. 408) została dokonana zmiana art. 935 § 3. Zgodnie z treścią tego przepisu, poczynając od wejścia w życie noweli, tj. od 25.9.2003 r., spadkobiercą ustawowym dochodzącym do dziedziczenia w ostatniej kolejności stała się gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Dopiero jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Zmiana stanu prawnego dotyczy jedynie podmiotu, który dochodzi do dziedziczenia z ustawy po określonej osobie w ostatniej kolejności. Nie uległy natomiast zmianie pozostałe reguły takiego dziedziczenia. Z brzmienia przepisu wynika wyraźnie, że Skarb Państwa lub gmina jest spadkobiercą ustawowym, a więc należy do trzeciej grupy spadkobierców ustawowych. Dochodzi do dziedziczenia, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, zstępnych, rodziców, rodzeństwa ani zstępnych rodzeństwa. Sytuacja prawna tych spadkobierców ustawowych jest jednak nieco odmienna niż pozostałych. Po pierwsze, gmina i Skarb Państwa nie mogą odrzucić spadku, który przypadł im z mocy ustawy Nb. 70 70 60 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe (art. 1023 § 1). Po drugie, podmioty te nie składają żadnego oświadczenia co do spadku, a uważa sieje za przyjmujących spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1023 §2). IV. Sytuacja dziadków spadkodawcy 71 Dziadkowie spadkodawcy nie należą do kręgu spadkobierców ustawowych. Ustawa przewiduje jednak pewne uprawnienia dziadków, o charakterze quasi--alimentacyjnym, skuteczne zarówno w stosunku do spadkobierców ustawowych (art. 938), jak i testamentowych (art. 966). Szerzej zagadnienie to zostało omówione w rozdz. 11, § 7 (por. Nb. 40). § 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej I. Uwagi ogólne 72 Uregulowania Kodeksu cywilnego dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych były w istotny sposób nowelizowane (ustawami: z 26.10.1971 r. zmieniającą ustawę Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 27, poz. 252; z 26.3.1982 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz o uchyleniu ustawy o uregulowaniu własności gospodarstw rolnych, Dz.U. Nr 11, poz. 81 ze zm.; z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny, Dz.U. Nr 55, poz. 321). Kierunek dokonywanych zmian rysuje się w sposób nie budzący wątpliwości - chodzi 0 postępującą liberalizację zasad dziedziczenia gospodarstw rolnych. Nie ma potrzeby szczegółowego przedstawiania kolejno obowiązujących uregulowań w tym zakresie. Odesłać trzeba do poprzednio obowiązujących unormowań 1 bogatego orzecznictwa i literatury. (Najobszerniej przedstawionej w podręczniku J. Gwiazdomorskiego, wydanego w 1990 r. Co do zmian dokonanych ustawą z 28.7.1990 r. por. w szczególności M. NiedośpiaL Zasady dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, MoP Nr 10/1996). Była już mowa, że istotne znaczenie dla problematyki ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych ma wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r. (P 4/99, opubl. wraz z uzasadnieniem OTK Nr 1/2001, poz. 5). Wyrokiem tym uznano za niezgodne z Konstytucją RP przepisy Kodeksu cywilnego przewidujące szczególne wymagania, od spełnienia których uzależniona była możliwość dziedziczenia gospodarstwa rolnego (tzw. kwalifikacje do Nb. 71-72 § 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 61 dziedziczenia gospodarstwa rolnego). Jednocześnie Trybunał Konstytucyjny, dążąc do wyeliminowania bądź przynajmniej zminimalizowania niepewności prawnej i wpływu na ukształtowane w przeszłości stosunki prawne (nabycie w drodze dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez osoby mające kwalifikacje ustawowe), wprowadził cezurę czasową: orzeczenie niezgodności uregulowań dotyczących dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych ma zastosowanie jedynie „na przyszłość", tzn. w odniesieniu do spadków otwartych po opublikowaniu wyroku, tj. poczynając od 14.2.2001 r. W obecnym stanie prawnym funkcjonują zatem w istocie dwa porządki dziedziczenia gospodarstw rolnych: pierwszy, zgodnie z którym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy dochodzą tylko spadkobiercy spełniający dodatkowe wymagania („kwalifikacje") i drugi, zgodnie z którym gospodarstwo rolne stało się jednym z wielu składników majątku spadkowego, podlegającym dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi regułami wynikającymi z księgi IV Kodeksu cywilnego. Granicę pomiędzy tymi sytuacjami wyznacza data 14.2.2001 r. -jeżeli spadek otworzył się do 13.2.2001 r„ ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego podlega odrębnym regułom; jeżeli otworzył się 14.2.2001 r. lub później - działają zasady ogólne. Przedstawione zatem w dalszych rozważaniach uwagi dotyczą spadków otwartych przed dniem 14.2.2001 r. Prezentowany w nich stan prawny ukształtowany został ustawą z 28.7.1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321). Należy przy tym zaznaczyć, że obowiązuje generalna zasada prawa międzyczasowego, zgodnie z którą do ustalenia porządku dziedziczenia gospodarstwa rolnego mają zastosowanie przepisy obowiązujące w dacie otwarcia spadku. Spadkobierca należący do kręgu spadkobierców ustawowych musi dodatkowo spełniać przesłanki, od których ustawa uzależnia dojście do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Obowiązuje przy tym ogólna reguła, zgodnie z którą spadkobiercy należący do grupy pierwszej wyłączają spadkobierców grupy drugiej. Jednakże spadkobiercy należący do pierwszej grupy, nie spełniający przesłanek dziedziczenia gospodarstwa, ustępują spadkobiercom grupy drugiej, odpowiadającym takim wymogom. Jeżeli jednak żaden ze spadkobierców ustawowych nie spełnia przesłanek dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnionymi do dziedziczenia są wyłącznie osoby w chwili otwarcia spadku trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo rolne dziedziczone jest na zasadach ogólnych (art. 1063). Nb. 72 62 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe II. Przesłanki dziedziczenia 1. Wyliczenie 73 Z ustawy dziedziczą gospodarstwo rolne spadkobiercy, którzy w chwili otwarcia spadku stale pracują bezpośrednio przy produkcji rolnej albo mają przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej, albo są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół albo są trwale niezdolni do pracy (art. 1059). 2. Stalą praca przy produkcji rolnej Praca uprawniająca do dziedziczenia gospodarstwa rolnego musi mieć charakter stały (nie może to być praca dorywcza) oraz pozostawać w bezpośrednim związku z produkcją rolną. Oznacza to, że spadkobierca musi wykonywać czynności z tą produkcją związane, a nie jakiekolwiek czynności w gospodarstwie rolnym. Przykładowo prowadzenie księgowości w takim gospodarstwie nie stanowi spełnienia przesłanki z art. 1059 pkt 1 KC. Obojętne jest natomiast z punktu widzenia tego przepisu, w jakiej formie prawnej praca ta jest wykonywana. Może to być umowa o pracę, umowa zlecenia itp. Nie ma także znaczenia, czy praca jest wykonywana we własnym gospodarstwie rolnym, czy też w gospodarstwie innej oso.by. 3. Przygotowanie zawodowe Przygotowanie zawodowe do produkcji rolnej (art. 1059 pkt 2) określa rozporządzenie Rady Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych (Dz.U. Nr 89, poz. 519). Delegacja ustawowa tego rozporządzenia zawarta została w art. 1064 KC. Zgodnie z § 1 rozporządzenia, spadkobierca ma przygotowanie zawodowe do prowadzenia produkcji rolnej uprawniające do dziedziczenia ustawowego gospodarstwa rolnego, jeżeli: - ukończył zasadniczą lub średnią szkołę rolniczą albo szkołę ekonomiczną o specjalności przydatnej do prowadzenia produkcji rolnej, - ukończył szkołę wyższą o kierunku rolniczym lub ekonomicznym, jeżeli kierunek ukończonych studiów daje przygotowanie do prowadzenia produkcji rolnej, - uzyskał przygotowanie zawodowe do pracy w rolnictwie na skutek doskonalenia zawodowego prowadzonego przez uprawnione do tego zakłady pracy, jednostki organizacyjne i inne osoby prawne lub fizyczne, - wykaże się stałą pracą przy produkcji rolnej przez okres co najmniej roku. i Nb. 73 ' ^ 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 63 4. Małoletniość, pobieranie nauki zawodu i uczęszczanie do szkól Pojęcie „małoletni" użyte w art. 1059 pkt 3 należy rozumieć zgodnie z ogólnymi regułami Kodeksu cywilnego. Przepis art. 10 KC wskazuje, że pełnoletnim jest ten, kto ukończył 18 lat lub przed osiągnięciem tego wieku zawarł związek małżeński. Warunki małoletniości spełnia zatem osoba, która w chwili otwarcia spadku nie ma ukończonych 18 lat i nie pozostaje w związku małżeńskim, bądź też nie pozostawała w takim związku następnie unieważnionym (por. art. 10 § 2 zd. 2). Pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkół określone zostało, dla potrzeb art. 1059 pkt 3 KC, w § 2 rozporządzenia Rady Ministrów powołanego wyżej. Zgodnie z tym przepisem, chodzi o pobieranie nauki zawodu lub uczęszczanie do szkoły, także wyższej, jeżeli spadkobierca nie ma stałego zatrudnienia lub innego stałego źródła dochodów. Wiek spadkobiercy pozostaje bez znaczenia, jeżeli spełnione zostały przesłanki, o których była mowa. 5. Niezdolność do pracy Przepis § 3 cyt. rozporządzenia określa, kiedy spadkobierca uważany jest za trwale niezdolnego do pracy. Chodzi w pierwszej kolejności o osoby, które osiągnęły wiek emerytalny i nie wykonują stałej pracy stanowiącej główne źródło utrzymania. Niezdolnymi do pracy są także osoby, które utraciły zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokują odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Niezdolność do pracy musi zostać orzeczona przez lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (art. 12 i nast. ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, Dz.U. Nr 162, poz. 1118 ze zra.). III. Porządek dziedziczenia 1. Małżonek i dzieci W pierwszej kolejności dochodzą do dziedziczenia gospodarstwa rolnego małżonek i dzieci spadkodawcy, jeżeli spełniają którąkolwiek z przesłanek określonych w art. 1059 KC. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku lub jest traktowane tak, jakby nie dożyło otwarcia spadku (zrzeczenie się dziedziczenia, niegodność, odrzucenie spadku), jego udział przypada w częściach równych jego dzieciom (wnukom spadkodawcy), jeżeli oczywiście spełniają przesłanki określone w art. 1059 KC. Ogólna reguła art. 931 § 2 KC została uzupełniona przepisem art. 1060 KC. Wnuki (lub dalsi zstępni Nb. 74 74 P! 64 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe - art. 1060 zd. 2) spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy gospodarstwo rolne także w sytuacji, gdy ich ojciec lub matka nie mogą tego gospodarstwa dziedziczyć z braku warunków przewidzianych w art. 1059 KC. Muszą jednak spełniać warunki określone w art. 1059 pkt 1 lub 2. Małoletniość, pobieranie nauki lub trwała niezdolność do pracy nie uprawniają wnuków lub dalszych zstępnych spadkodawcy do dziedziczenia z ustawy gospodarstwa rolnego, gdy któreś z rodziców nie może dojść do dziedziczenia z uwagi na niespełnienie warunków z art. 1059 KC. Należy podkreślić, że art. 1060 KC nie wyłącza stosowania art. 931 § 2 KC, a jedynie stanowi jego uzupełnienie. 2. Rodzeństwo Analogiczna zasada przewidziana została w art. 1062 KC w odniesieniu do rodzeństwa spadkodawcy (§ 1) oraz zstępnych rodzeństwa (§ 2). Rodzeństwo spadkodawcy dziedziczy z ustawy gospodarstwo rolne, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy (art. 932), a rodzeństwo spełnia którąkolwiek z przesłanek z art. 1059 KC. Ponadto rodzeństwo (oraz zstępni rodzeństwa) dochodzą do dziedziczenia gospodarstwa rolnego także wówczas, gdy zstępni spadkodawcy nie mogą gospodarstwa tego dziedziczyć z powodu warunków przewidzianych w art. 1059 lub 1060 KC, a rodzeństwo odpowiada warunkom przewidzianym wart. 1059 pkt 1 lub 2 KC. 3. Rodzice . Rodzice spadkodawcy mogą dziedziczyć z ustawy gospodarstwo rolne jedynie na podstawie art. 932 w zw. z art. 1059 KC. Dochodzą oni zatem do dziedziczenia gospodarstwa rolnego jedynie wówczas, gdy brak jest zstępnych spadkodawcy. Z uwagi na brak odpowiedniego przepisu rodzice, w przeciwieństwie do wnuków lub dalszych zstępnych spadkodawcy oraz rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, nie dochodzą do dziedziczenia na tej podstawie, że zstępni nie odpowiadają warunkom określonym w art. 1059 KC. Udziały w spadkowym gospodarstwie rolnym określa się zgodnie z regułami zawartymi w art. 931 i nast. KC. 4. Skarb Państwa Zgodnie z pierwotnym brzmieniem art. 1063 KC, Skarb Państwa dochodził do dziedziczenia gospodarstwa rolnego nie tylko wtedy, gdy spełnione zostały przesłanki z art. 935 § 3 KC, ale także, gdy ani małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, nie odpowiadał Nb. 74 § 18. Ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego i wkładu gruntowego... 65 warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego (§ 1). Skarb Państwa był także uważany za spadkobiercę ustawowego, gdy do dziedziczenia uprawnione były wyłącznie osoby w chwili otwarcia spadku trwale niezdolne do pracy. W takim wypadku Skarb Państwa był zobowiązany do dokonania spłat odpowiadających wartości ich udziałów w gospodarstwie spadkowym po odliczeniu długów związanych z prowadzeniem tego gospodarstwa (§ 2). Przepis ten uległ zmianie na mocy ustawy z 26.3.1982 r. i obecnie jeżeli małżonek spadkodawcy, ani żaden z jego krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy nie odpowiada warunkom przewidzianym dla dziedziczenia gospodarstwa rolnego albo jeżeli uprawnione są wyłącznie osoby w chwili otwarcia spadku trwale niezdolne do pracy, gospodarstwo dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych. W takim przypadku gospodarstwo rolne traci swój charakter szczególnego składnika majątku wspólnego i podlega ogólnym regułom dziedziczenia. IV. Ocena istniejącego uregulowania Kodeks cywilny zachował szczególne reguły ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Przesłanki dziedziczenia zostały określone w przepisach prawa spadkowego z uwagi na fakt, że obrót nieruchomościami rolnymi inter vivos nie podlega obecnie żadnym ograniczeniom - art. 160-165 i 167-168 KC zostały skreślone nowelą z 28.7.1990 r. Wprowadza to nieuzasadnione zróżnicowanie reguł nabywania gospodarstwa rolnego inter vivos i mortiscausa. Należy ponadto zauważyć, że testamentowe dziedziczenie gospodarstw rolnych nie podlega żadnym ograniczeniom i spadkodawca może ustanowić spadkobiercą każdą osobę, niezależnie od tego, czy spełnia ona warunki przewidziane dla ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Także wprowadzenie zasady, zgodnie z którą w braku spadkobierców spełniających warunki z art. 1059 KC lub przy spełnianiu przez nich tylko warunku określonego w pkt 4 art. 1059 KC, gospodarstwo podlega dziedziczeniu zgodnie z ogólnymi zasadami dziedziczenia ustawowego, osłabia działanie ograniczeń przewidzianych w art. 1059-1062 KC. De legeferenda należy postulować rezygnację ze szczególnych unormowań dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych. V. Dziedziczenie wkładu gruntowego Szczególnym regułom podlega także dziedziczenie wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli należą one do spadku. Zastosowanie mają w takim wypadku ogólne Nb. 75-76 75 FWP 76 66 Rozdział IV. Dziedziczenie ustawowe zasady dziedziczenia ustawowego uzupełnione art. 1087 KC. Zgodnie z tym przepisem, do dziedziczenia wkładu gruntowego w rolniczej spółdzielni produkcyjnej (działki przyzagrodowej lub siedliskowej) dochodzą spadkobiercy, którzy, są członkami tej spółdzielni; są małoletni bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół; są trwale niezdolni do pracy. Pojęcia użyte w art. 1087 § 1 KC odpowiadają użytym w art. 1059 KC i należy tak samo je rozumieć (wniosek z art. 1086). Nie znajdują natomiast zastosowania art. 1060 i 1062 KC, gdyż § 2 art. 1087 KC zawiera odmienne uregulowanie sytuacji, w której brak jest spadkobierców będących członkami spółdzielni. Do dziedziczenia dochodzą wówczas spadkobiercy, którzy pracują w gospodarstwie rolnym spółdzielni albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku zostaną członkami tej spółdzielni. W braku osób odpowiadających warunkom określonym w art. 1087 KC, wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz działkę przyzagrodową i siedliskową dziedziczą spadkobiercy na zasadach ogólnych (art. 1063 w zw. z art. 1086). ! Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia Literatura: B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli przy sporządzaniu testamentu, [w:] Prace z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. J. St. Piątowskiego, Ossolineum 1985; A. Mączyński, Dziedziczenie testamentowe w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa-Kraków 1976; tenże, Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli, [w:] Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990; M. Niedośpial, Testament w polskim prawie cywilnym - zagadnienia ogólne, Kraków 1991; tenże. Testament - zagadnienia ogólne testamentu w polskim prawie cywilnym, Kraków-Poznań 1993; K. Przybylowski, Swoboda testowania (dziedziczenie testamentowe według projektu Kodeksu cywilnego PRL), [w:] Materiały dyskusyjne do projektu Kodeksu cywilnego, Materiały sesji naukowej 8-10.12.1954, Warszawa 1955; tenże, Niedopuszczalność wspólnych testamentów, St. Cyw., t. IV, Kraków 1963; Z. Radwański, Wykładnia testamentów, KPP Nr 1/1993; 5. Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 172 i nast.; tenże, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ, Prace Prawnicze Nr 98/1981; B. Żmigrodzka, Testament jako gatunek tekstu, Katowice 1997. § 19. Testament jako szczególna czynność prawna I. Uwagi ogólne Określenie „testament" rozumiane jest w prawie dwojako; po pierwsze, oznacza czynność prawną, przez którą osoba fizyczna określa losy swego majątku na wypadek śmierci; po drugie, jest to dokument, w którym zawarte zostaje oświadczenie woli testatora. Na istnienie takiej dwoistości wskazuje większość doktryny. Jedynie J. Gwiazdomorski (Wykładnia, s. 828 i nast.) prezentuje stanowisko, zgodnie z którym pojęcie to używane jest jedynie dla określenia czynności prawnej, jaką jest testament. Zdaniem tego autora jednym z elementów składających się na czynność prawną może być pismo, np. przy testamencie holograficznym. Nie da się zatem odróżnić czynności prawnej testamentu od dokumentu obejmującego testament. 77 Nb. 76 Nb. 77 68 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia Stanowisko J. Gwiazdomorskiego jest odosobnione. Dla potrzeb niniejszego opracowania należy jedynie wskazać, że bardziej przekonywujące jest stanowisko odróżniające testament - czynność prawną i testament - dokument. W przeciwnym razie niektóre przepisy, np. art. 646 § 1 KPC nakazujący złożenie testamentu w sądzie spadku, staną się trudne do zrozumienia. W przepisach użycie słowa „testament" w rozumieniu dokumentu jest łatwe do wywnioskowania z kontekstu (np. art. 646 KPC, art. 946). Częściej używane jest określenie „testament" jako określenie czynności prawnej (art. 941, 943-944, 947-948). II. Cechy testamentu 78 Testament jest czynnością prawną pozwalającą uregulować sytuację prawną majątku należącego do osoby fizycznej na wypadek śmierci. Instytucja testamentu jest powszechnie znana, a pojawiła się w systemach prawnych na tym etapie rozwoju, kiedy dostrzeżono konieczność umożliwienia osobie fizycznej dokonania takich rozrządzeń. W różnych systemach prawnych wskazuje się na trzy cechy charakterystyczne dla testamentu. Jest to czynność prawna jednostronna, mortis causa, odwołalna. Wystąpienie tych trzech cech jest konieczne, aby dana czynność mogła być uznana za testament. Testament może ponadto charakteryzować się innymi cechami, które nie mogą jednak zmienić ani modyfikować trzech zasadniczych, wskazanych wyżej. Analiza przepisów Kodeksu cywilnego pozwala scharakteryzować testament jako czynność prawną o następujących cechach: charakter mortis causa (art. 941), odwołalność (art. 943), jednostronność i ściśle osobisty charakter (art. 944 § 2) oraz poddanie daleko posuniętym rygorom formalnym, których niedopełnienie powoduje nieważność testamentu (art. 958). Z faktu, że testament jest czynnością prawną mortis causa wynikają dwie podstawowe konsekwencje. Po pierwsze, testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych w chwili jego sporządzenia, w szczególności nie powoduje powstania jakichkolwiek praw ani obowiązków zarówno dla testatora, jak i innych osób. Po drugie, testator może swój testament w dowolnej chwili odwołać w całości lub w części. Ściśle osobisty charakter wyraża się w ustawowym zakazie sporządzania oraz odwoływania testamentu przez przedstawiciela. Natomiast tzw. formalizm testamentu oznacza niemożliwość sporządzenia go w innej formie niż przewidziana ustawą. Dla ważności tej czynności prawnej niezbędne jest także ścisłe przestrzeganie formalnych wymagań ustawowych. Nb. 78 $ 19. testament jako szczególna czynność prawna m III. Wyłączność testamentu Zgodnie z art. 941 KC, rozrządzić majątkiem można jedynie przez testa- 79 ment. Obowiązujące unormowanie oznacza, że prawo polskie przewiduje wyłączność testamentu jako instytucji pozwalającej uregulować na wypadek śmierci losy całego swojego majątku. Inne systemy prawne dopuszczają zawarcie umowy dziedziczenia oraz darowiznę mortis causa. Przez umowę dziedziczenia strony porozumiewają się co do losów swoich majątków na wypadek śmierci jednej z nich. Darowizna mortis causa natomiast wywołuje skutki prawne w chwili śmierci darczyńcy. Prawo polskie zawiera zakaz zawierania umów o przyszły spadek (spadek po osobie żyjącej - art. 1047). Nie została natomiast uregulowana ustawowo kwestia dopuszczalności darowizny na wypadek śmierci, a doktryna jest w tym zakresie podzielona. (Za dopuszczalnością zawarcia takiej umowy wypowiedzieli się m.in. A. Kubas, Recenzja pracy L. Steckiego, Umowa darowizny, Poznań 1974, NP Nr 10/1974, s. 1368 i nast.; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 580 i nast.; M. Niedośpiał, Darowizna na wypadek śmierci, PiPNr 11/1987. Por. też E. Drozd, Darowizna na wypadek śmierci, Rejent Nr 1/1992). Wydaje się, że należy podzielić pogląd, zgodnie z którym darowizna mortis causa nie jest dopuszczalna w polskim systemie prawnym. Dopuszczenie takiej darowizny wymagałoby uregulowania ustawowego przynajmniej kwestii odwołalności zawartej umowy. Poza testamentem istnieją pewne możliwości zadysponowania majątkiem 80 na wypadek śmierci w trybie art. 57 ust. 1 pkt 2 ustawy z 29.8.1997 r. - Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.). Kwestia ta została już omówiona (por. Nb. 25). Dopuszczalne jest także zawarcie umowy na rzecz osoby trzeciej, w której umieszczone zostaje zastrzeżenie, że osoba ta nabędzie korzyść dopiero z chwilą śmierci zastrzegającego. Jednak umowa taka ma charakter czynności inter vivos, a jedynie przysporzenie w stosunku waluty jest przysporzeniem na wypadek śmierci (tak A Kubas, Umowa na rzecz osoby trzeciej, ZNUJ, Prace prawnicze, t. 78, Warszawa-Kraków 1976, s. 86 i nast.). Jedynie testament zatem pozwala osobie fizycznej rozrządzić całością lub częścią swego majątku na wypadek śmierci. Nb. 79-80 70 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia § 20. Sporządzenie testamentu I. Zdolność testowania 81 Sporządzenie testamentu jest dokonaniem czynności prawnej. Zastosowanie znajdą zatem ogólne reguły dotyczące czynności prawnej modyfikowane jednak przepisami zawartymi w księdze IV KC. Dla przedstawienia nasuwających się zagadnień, specyficznych dla testamentu, niezbędne jest omówienie problematyki zdolności testowania oraz woli testowania. Zdolność testowania to możliwość sporządzenia przez osobę fizyczną ważnego testamentu. W każdym systemie prawnym jest to uzależnione od posiadania przez osobę fizyczną pewnych cech osobistych, takich jak odpowiedni wiek, pełna lub przynajmniej ograniczona zdolność do czynności prawnych. Zdolność testowania należy zatem uznać za wycinek zdolności do czynności prawnych. Zdolność do czynności prawnych to możliwość nabywania praw i obowiązków za pomocą czynności prawnych dokonywanych przez samego zainteresowanego. W ramach zdolności do czynności prawnych pozostaje możliwość rozporządzania swoim majątkiem, zarówno w drodze czynności inter vivos, jak i mortis causa (w takiej sytuacji używa się określenia „rozrządzanie"). Zdolność testowania, zgodnie z art. 944 § 1 KC nabywa się z chwilą uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych. (Co do warunków uzyskania pełnej zdolności do czynności prawnych por. art. 10 i 11 KC). Zdolność testowania zgodnie z prawem polskim ma zatem osoba, która ukończyła 18 lat lub przed ukończeniem tego wieku zawarła związek małżeński oraz nie została ubezwłasnowolniona. Zdolność dziedziczenia traci osoba ubezwłasnowolniona (całkowicie lub częściowo), a także osoba, dla której ustanowiono na podstawie art. 549 KPC doradcę tymczasowego. Kodeks cywilny nie przyjął rozwiązania zawartego w art. 75 PrSp pozwalającego sporządzić testament osobie, która ukończyła 16 lat. Testament taki mógł jednak zostać sporządzony jedynie w formie notarialnej lub szczególnej. Nie wymagał natomiast zgody przedstawiciela ustawowego. Kodeks cywilny unormowania tego nie przejął, uzależniając istnienie zdolności testowania od pełnej zdolności do czynności prawnych. Osoby w wieku pomiędzy 13 a 18 rokiem życia i osoby ubezwłasnowolnione częściowo nie mogą zatem rozrządzić na wypadek śmierci nawet swoim zarobkiem ani przedmiotami majątkowymi oddanymi im do swobodnego użytku, mimo że art. 21 i 22 KC Nb.81 § 20. Sporządzenie testamentu 71 pozwalają im na swobodne rozporządzanie takimi składnikami majątku w drodze czynności inter vivos. Spadkodawca musi mieć zdolność testowania w chwili sporządzania testamentu. Późniejsza utrata lub nabycie zdolności testowania pozostaje bez wpływu na ważność testamentu sporządzonego wcześniej. Przykład: Spadkodawca w 1993 r. sporządził testament własnoręczny. Następnie zachorował psychicznie i w następstwie tego został w 1995 r. ubezwłasnowolniony całkowicie. Zmarł w 1996 r. Sporządzony przez niego testament pozostanie ważny. II. Wola testowania 1. Pojęcie Sporządzenie testamentu jako dokonanie czynności prawnej mortis causa 82 musi podlegać rygorom dalej idącym niż dokonanie czynności inter vivos. Wyraża się to w konieczności działania spadkodawcy z wolą testowania (cum animi testandi) oraz w nieco odmiennym uregulowaniu skutków wystąpienia wad oświadczenia woli. Wola testowania to, najogólniej rzecz ujmując, wola i świadomość dokonywania czynności prawnej na wypadek śmierci. Testator musi mieć świadomość, że reguluje losy majątku na czas po swojej śmierci. Jest to podstawowy wymóg sporządzenia testamentu i brak takiej świadomości musi prowadzić do niesporządzenia testamentu. Zamiar uregulowania losów majątku musi być powzięty na serio, spadkodawca musi działać z zamiarem wywołania skutków prawnych. Wola testowania nie musi obejmować dokonania rozrządzeń w określonej formie (inaczej orz. SN z 14.1.1982 r., III CRN 169/81, OSP Nr 7-8/1983, poz. 151). Istotny jest jedynie zamiar spadkodawcy, aby sporządzony testament wywołał skutki prawne w postaci uregulowania porządku dziedziczenia (tak też A. Mączyński w glosie do powołanego wyżej orzeczenia). 2. Wady oświadczenia woli Wola rozrządzenia majątkiem na wypadek śmierci musi być powzięta i wy- 83 rażona niewadliwie. Zgodnie z art. 945 KC, testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony: a) w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli; Nb. 82-83 72 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia b) pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści; c) pod wpływem groźby. Artykuł 945 § 1 KC stanowi przepis szczególny w stosunku do ogólnych norm regulujących skutki wadliwego oświadczenia woli. Przewiduje jednolitą sankcję nieważności testamentu przy wystąpieniu którejkolwiek z wad oświadczenia woli. Podstawę takiego uregulowania stanowi tzw. teoria woli, zgodnie z którą dla ważności złożonego oświadczenia decydujące znaczenie ma wola wewnętrzna osoby składającej takie oświadczenie. W odniesieniu do testamentu jako czynności jednostronnej, nie skierowanej do określonego adresata, nie występuje potrzeba wyważania interesów stron czynności. Celem nadrzędnym jest ochrona prawidłowego powzięcia decyzji i wyrażenia woli przez testatora. 3. Brak świadomości lub swobody 84 Brak świadomości lub swobody należy oceniać według wskazówek zawartych w art. 82 KC. Nie występują w tym zakresie żadne odrębności. Stan określany jako brak świadomości lub swobody musi występować w chwili sporządzania testamentu. Sama choroba psychiczna spadkodawcy nie pociąga za sobą automatycznie nieważności sporządzonego testamentu, gdyż osoba chora psychicznie, pełnoletnia a nie ubezwłasnowolniona, nie traci zdolności testowania. Ważny jest testament takiej osoby sporządzony w okresie tzw. luci-dum intervallum. Jak wskazał Sąd Najwyższy (orz. z 30.4.1976 r., III CRN 25/76, OSP Nr 4/1977, poz. 78), samo stwierdzenie u spadkodawcy choroby psychicznej nie powoduje automatycznie nieważności testamentu. Konieczne jest przeprowadzenie dowodu, czy w chwili sporządzania testamentu spadkodawca działał z rozeznaniem. 4. Błąd 85 Odmiennie niż w księdze I KC uregulowany został błąd. Zgodnie z art. 945 pkt 2 KC, bierze się pod uwagę każdy błąd istotny subiektywnie. Decydujące znaczenie ma jedynie okoliczność, czy spadkodawca sporządziłby testament określonej treści, gdyby znał rzeczywisty stan rzeczy lub spraw. Nie ma także znaczenia, czy błąd dotyczył treści testamentu, czy innych okoliczności (inaczej art. 84). Odmiennie także niż przewiduje to art. 88 KC, błąd spadkodawcy pociąga za sobą nieważność bezwzględną testamentu. Nb. 84-85 § 20. Sporządzenie testamentu 73 5. Groźba Groźba w art. 945 pkt 3 KC nie została wyraźnie określona jako bezprawna, ale każda groźba mająca na celu skłonienie spadkodawcy do sporządzenia testamentu określonej treści jest bezprawna. Groźba nie musi stanowić jedynej przyczyny sporządzenia testamentu. Wystarczy, aby miała poważny wpływ na decyzję spadkodawcy. Groźba nie musi być obiektywnie poważna. Podobnie jak błąd, należy ją oceniać z punktu widzenia testatora - według kryteriów subiektywnych. Groźba, inaczej niż przewiduje to art. 87 KC, także pociąga za sobą bezwzględną nieważność testamentu. 86 6. Nieważność testamentu Sporządzenie testamentu pod wpływem wady oświadczenia woli pociąga za sobą bezwzględną jego nieważność. Taki wniosek wypływa w sposób jednoznaczny z art. 945 § 1 KC, który wyraźnie stanowi „Testament jest nieważny...". Takie sformułowanie ustawy, zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem, oznacza wprowadzenie sankcji bezwzględnej nieważności dokonanej czynności. Ten wniosek może jednak zostać poddany w wątpliwość, jeżeli uwzględni się brzmienie § 2 art. 945 KC, zgodnie z którym na nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady nie można się powoływać po upływie trzech lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku. Wokół kwestii charakteru nieważności testamentu sporządzonego pod wpływem wady narosło szereg kontrowersji. Szerzej będzie o tym mowa w § 23 niniejszego rozdziału (por. Nb. 96). 87 III. Zakaz testamentów wspólnych Zgodnie z art. 942 KC testament może zawierać rozrządzenia tylko jedne- 88 go spadkodawcy. Sformułowanie ustawy oznacza zakaz sporządzania testamentów wspólnych. Z testamentem wspólnym, najogólniej mówiąc, mamy do czynienia, gdy treść dokonanej czynności prawnej obejmuje rozrządzenia więcej niż jednego spadkodawcy. Zakaz sporządzania takich testamentów obejmuje zarówno testamenty zawierające rozrządzenia powiązane ze sobą, jak i całkowicie niezależne. Przykłady: Testament własnoręczny sporządzają wspólnie A i B spisując swoją wolą na tej samej kartce papieru, a następnie kładąc pod rozrządzeniami swoje podpisy. Osoba A powołuje do całości spadku osobę B, a osoba B - osobą A. Nb. 86-88 74 Rozdział V. Testament juko podstawa dziedziczenia Testament własnoręczny zostaje spisany (w sposób opisany wyżej) przez małżonków A i B. Każde z nich rozrządza całością swojego majątku na rzecz wspólnego dziecka D. Zakaz testamentów wspólnych wynikający z art. 942 KC nie odnosi się do testamentu ustnego oraz do pisma stwierdzającego treść takiego testamentu (por. uchw. SN (7) z 22.3.1972 r., III CZP 91/70, OSP Nr 2/1972, poz. 26, z aprobującą glosą A. Mączyńskiego, tamże; odmiennie jednak J. Gwiazdomor-ski, Wykładnia, s. 828 i nast. oraz w pewnym zakresie J. St. Piątowski, Prawo, s. 106). Zakaz zawarty w art. 942 KC używa bowiem pojęcia „testament" w znaczeniu dokumentu. Oznacza to, że nie jest dopuszczalne zawarcie w jednym akcie notarialnym (art. 950), protokóle przy testamencie allograficznym (art. 951), czy też w piśmie przy testamencie holograficznym (art. 949 § 1) rozrządzeń dwóch lub więcej osób. Wprowadzenie do systemu prawnego zakazu sporządzania wspólnych testamentów uzasadniane jest argumentem, że testament taki ogranicza swobodę testowania w ten sposób, iż utrudnia lub wręcz uniemożliwia swobodne odwołanie raz sporządzonego testamentu. Naruszenie zakazu i sporządzenie wspólnego testamentu pociąga za sobą jego bezwzględną nieważność. § 21. Odwołanie testamentu I. Uwagi ogólne 89 Oświadczenie spadkodawcy zawarte w testamencie nie jest skierowane do określonego adresata i, jako czynność inortis causa, nie wywiera żadnych skutków prawnych za życia testatora (por. Nb. 78). Stąd możliwość odwołania sporządzonego już testamentu w każdej chwili. Jedyne ograniczenia w tym zakresie wynikają z istnienia wymogu, aby spadkodawca miał zdolność testowania (art. 944 § 1), odwołania dokonał osobiście (art. 944 § 2) i aby wola ;,- odwołania powzięta była niewadliwie. Odwołanie testamentu może dotyczyć wszystkich lub tylko niektórych rozrządzeń. II. Sposoby odwołania 1. Wyliczenie Odwołanie testamentu może zostać dokonane na kilka sposobów określonych w art. 946 ICC. Spadkodawca może: a) sporządzić nowy testament; Nb. 89 § 21. Odwołanie testamentu 75 b) w zamiarze odwołania zniszczyć dokument zawierający jego oświadczenie lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność; c) dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień. 2. Sporządzenie nowego testamentu Sporządzenie nowego testamentu musi zostać dokonane w jednej z form 90 przewidzianych prawem, niekoniecznie w tej, w której został sporządzony testament odwołany. Odwołanie np. testamentu notarialnego może zostać zatem dokonane w drodze sporządzenia testamentu własnoręcznego, czy nawet ustnego. Treść późniejszego testamentu może zostać ograniczona tylko do odwołania wcześniejszego. Porządek dziedziczenia będzie wówczas zgodny z ustawą. Jeżeli spadkodawca zawrze jednak określonej treści rozrządzenia, porządek dziedziczenia będzie kształtował się zgodnie z wolą wyrażoną w późniejszym testamencie (odwołującym). Sporządzenie nowego testamentu może pociągnąć za sobą odwołanie poprzedniego w sposób dorozumiany. Jeżeli spadkodawca sporządził nowy testament nie zaznaczając w nim, że poprzedni odwołuje, odwołaniu ulegają tylko te postanowienia poprzedniego testamentu, których nie można pogodzić z treścią nowego testamentu (art. 947). Sprzeczność pomiędzy dyspozycjami testamentowymi może pociągać za sobą całkowitą niemożliwość ich wykonania. Przykładowo można wskazać sytuację, w której w testamencie wcześniejszym do całości spadku powołana zostanie osoba A, a w późniejszym osoba B - także do całości spadku. W takim przypadku testament wcześniejszy ulega odwołaniu. Brak sprzeczności i, co za tym idzie, ważność i skuteczność obu sporządzonych testamentów, ma miejsce np. wówczas, gdy wcześniejszy testament zawiera jedynie powołanie spadkobiercy, a późniejszy - tylko zapisy. Trudności powstają w sytuacji, gdy spadkodawca sporządziłby kilka testamentów o różnej treści tego samego dnia. Kolejność ich sporządzenia może zostać ustalona na podstawie pozostawionego oświadczenia spadkodawcy, nawet jeżeli nie odpowiada ono formalnym rygorom testamentu (por. orz. SN z 30.9.1971 r., 111 CZP 56/71, OSN Nr 3/1972, poz. 47). Późniejszy testament może odwołać wcześniejszy w całości lub w części. Nastąpi to jednak tylko wówczas, gdy późniejszy testament jest ważny. Nieważność późniejszego testamentu z jakichkolwiek przyczyn oznacza, że nie wywrze on żadnych skutków prawnych, nie odwoła także wcześniejszego testamentu. Nb. 90 76 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia 3. Zniszczenie testamentu 91 Zniszczenie testamentu (np. podarcie testamentu własnoręcznego) lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność (oddarcie podpisu na testamencie własnoręcznym) pociąga za sobą odwołanie testamentu tylko wówczas, gdy nastąpiło to w zamiarze odwołania. Czynności te muszą także zostać podjęte osobiście przez spadkodawcę (art. 944 § 2). Brak zamiaru odwołania testamentu lub okoliczność, że zniszczenie testamentu lub pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność było działaniem osoby trzeciej, musi zostać wykazany przez osobę, która takie twierdzenie podnosi (art. 6). 4. Dokonanie zmian 92 Dokonanie w istniejącym testamencie zmian, z których wynika zamiar jego odwołania, może polegać np. na przekreśleniu testamentu. Nie musi towarzyszyć temu umieszczenie przez spadkodawcę napisu „uchylony"„odwołany", „nieważny". Jednak brak takiej wskazówki co do istnienia woli odwołania może stwarzać trudności dowodowe osobie, która twierdzi, że testament został skutecznie odwołany. III. Skutki odwołania 93 Pewne kontrowersje budzi kwestia, czy w sytuacji, gdy spadkodawca odwoła dokonane już odwołanie testamentu, moc prawną odzyskuje najwcześniejszy testament. Większość doktryny (J. Gwiazdomorski, S. Wójcik, J. St. Piątowski; tak też ostatnio Sąd Najwyższy w orz. z 8.1.2002 r., I CKN 482/00, OSNCP Nr 10/2002, poz. 129) wyraża przekonanie, że testament wcześniejszy nie odzyskuje mocy prawnej. Natomiast F. Blahuta ([w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1865) oraz Sąd Najwyższy (w orz. z 7.3.1952 r., C 235/52, PiP Nr 10/1953, s. 557) wskazują, że ocena powinna zostać dokonana z uwzględnieniem okoliczności konkretnego wypadku. W szczególności należy badać, jaka była wola spadkodawcy. Jeżeli z treści testamentu, w którym dokonano odwołania, wynika, że wolą testatora było przywrócenie mocy odwołanemu testamentowi, wolę tę należy uszanować. 94 Sporne jest także, w jakim momencie odwołanie testamentu staje się skuteczne - w chwili dokonania odwołania, czy też dopiero w chwili śmierci testatora. Za tym drugim stanowiskiem przemawia fakt, że odwołanie testamentu, podobnie jak jego sporządzenie, jest czynnością prawną mortis causa. Nb. 91-94 § 22, Wykładnia testamentu 11 Takie stanowisko zaprezentował Sąd Najwyższy stwierdzając, że skutki prawne odwołania testamentu, a także odwołania testamentu, w którym odwołano testament wcześniejszy, następują z chwilą otwarcia spadku (orz. z 8.1.2002 r„ 1 CKN 482/00, OSNC Nr 10/2002, poz. 129). Rozstrzygnięcie tego problemu jest szczególnie istotne, gdy odwołanie nastąpiło w testamencie szczególnym, który następnie utracił moc (art. 955 KC; por. Nb. 102). Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że odwołanie dokonane w testamencie szczególnym, który następnie utracił moc, jest bezskuteczne (orz. z 30.1.1963 r., III CO 42/62, OSP Nr 7-8/1964, poz. 150, z krytyczną glosą J. Gwiazdomorskiego). § 22. Wykładnia testamentu Dyspozycje spadkodawcy zawarte w testamencie nie zawsze sformułowane 95 są precyzyjnie. Pociąga to za sobą konieczność ich interpretacji. Powinna ona zostać dokonana w taki sposób, aby wola zmarłego została w możliwie najpełniejszy sposób ustalona i zrealizowana (art. 948 § 1). Wykładni podlegać może jedynie treść ważnie sporządzonego testamentu. Problem interpretacji nie powstanie, gdy testament jest nieważny z uwagi na naruszenie przepisów o formie, gdy spadkodawca nie miał zdolności testowania lub też gdy spadkodawca działał bez woli testowania. Wysoce dyskusyjne jest powoływanie się przez Sąd Najwyższy na art. 948 KC, jako przepis uzasadniający dokonywanie wykładni liberalizującej wymagania formalne testamentu (np. w uchwale SN (7) z 28.4.1973 r„ III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, poz. 207; krytyczna glosa J. Gwiazdomorskiego, NP Nr 9/1974, s. 1191). Ponadto interpretacja dopuszczalna jest jedynie wówczas, gdy sformułowania testamentu są niejasne i musi zostać ograniczona do dyspozycji zawartych w testamencie. Niedopuszczalne jest uzupełnianie treści testamentu w drodze wykładni. Zdarza się, że mimo zabiegów interpretacyjnych treść testamentu pozostaje niejasna. Należy wówczas stosować zasadę tzw. życzliwej interpretacji (favor testament! - art. 948 § 2). Z kilku możliwych tłumaczeń należy wybrać takie, które pozwala na utrzymanie rozrządzeń w mocy. Jeżeli w każdym wypadku testament pozostaje ważny, należy wybrać najodpowiedniejszą, najrozsądniejszą wykładnię. U podstaw tej reguły leży domniemanie, że testator nie zamieszczałby w testamencie rozrządzeń sprzecznych ze zdrowym rozsądkiem. Nie można dokonywać wykładni testamentu zgodnie z przedstawionymi zasadami, jeżeli ustawa zawiera reguły określające, w jaki sposób należy rozumieć sformułowania testamentu budzące wątpliwości. W Kodeksie cywilnym Nb. 95 78 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia przepisem takim jest art. 961, zgodnie z którym jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie rozrządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów (por. Nb. 130 i 131). Nie stanowi natomiast reguły interpretacyjnej art. 960 KC ani przepisy art. 962 i 964 KC. § 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu I. Nieważność testamentu 1. Przyczyny 96 W określonych sytuacjach ustawa przewiduje sankcję w postaci nieważności testamentu. Przyczyny nieważności mogą być związane z treścią testamentu. Testament, jak każda czynność prawna, jest nieważny, jeżeli jest sprzeczny z ustawą, zasadami współżycia społecznego lub ma na celu obejście ustawy (art. 58 § 1 i 2). Sprzeczność z ustawą wystąpi przede wszystkim wtedy, gdy naruszone zostaną przepisy księgi IV KC, takie jak zakaz powoływania spadkobiercy pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (art. 962), czy zakaz podstawienia powierniczego (art. 964). Nieważny jest także testament wspólny (art. 942). Sankcję nieważności przewiduje także art. 957 § 2 KC. Ponadto nieważność testamentu może stanowić skutek naruszenia przepisów o formie (art. 958). Wreszcie nieważny jest testament sporządzony przez osobę nie mającą zdolności testowania (art. 944 § 1), sporządzony przez przedstawiciela (art. 944 § 2) oraz obarczony wadą oświadczenia woli (art. 945). 2. Nieważność z art. 945 KC Poważne trudności nastręcza określenie, jaki rodzaj nieważności przewidziany został w art. 945 KC. Z brzmienia § 1 tego przepisu zdaje się wynikać, że chodzi o nieważność bezwzględną. Charakteryzuje się ona tym, że można się na nią powołać w każdym czasie i może to uczynić każda osoba zainteresowana. Sąd z urzędu bierze pod uwagę istnienie takiej nieważności. Tymczasem § 2 art. 945 KC ogranicza w czasie możliwość powołania się na nieważność te- Nb. 96 i; 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu 79 stamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli określając termin, po upływie którego powołanie się na nieważność staje się niemożliwe. Cześć autorów wyciąga z takiego uregulowania wniosek, że upływ ustawowego terminu pociąga za sobą konwalidację nieważnego testamentu (Piątowski, Prawo, s. 104 i nast.; A. Szpunar, O konwalidacji nieważnej czynności prawnej, PiP Nr 5/1986, s. 32). Pogląd taki może budzić wątpliwości. Wydaje się, że względy praktyczne (trudności dowodowe, poważne komplikacje faktyczne i prawne związane ze zmianą kręgu spadkobierców) zadecydowały o wprowadzeniu w art. 945 § 2 KC konstrukcji skuteczności nieważnego testamentu. Problematykę charakteru nieważności testamentu spowodowanej wadami oświadczenia woli najszerzej omawia A. Mączyński (Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem wady oświadczenia woli. Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990, s. 403 i nast.). II. Bezskuteczność testamentu Testament nieważny nie wywiera skutków prawnych, jest zatem także bezskuteczny. Testament może być także bezskuteczny, tzn. nie wywołać skutków prawnych, mimo że pozostaje ważny. Przykładowo w art. 976 KC ustawodawca wyraźnie przewiduje bezskuteczność zapisu rzeczy oznaczonej co do tożsamości, jeżeli rzecz nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy, chyba że co innego wynika ze znanej woli spadkodawcy. W przepisie tym użyte zostało określenie „bezskuteczny", natomiast w innych przepisach wyraźnie jest mowa o nieważności (art. 945, 962, 964). Daje to podstawę wyodrębnienia bezskuteczności ważnego testamentu jako odmiennej od bezskuteczności wywołanej nieważnością dokonanych rozrządzeń. (Na konieczność rozróżnienia nieważności i bezskuteczności testamentu wskazał A. Mączyński, Glosa do orzeczenia SN z 30.6.1972 r., I CR 403/72, OSP Nr 10/1973, poz. 192, s. 428). Poza przypadkiem bezskuteczności wyraźnie określonym w art. 976 KC, sytuacja taka wystąpi, gdy powołany w testamencie spadkobierca umrze przed otwarciem spadku lub też będzie traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (uznanie za niegodnego, odrzucenie spadku). 97 Nb. 97 80 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia III. Konwersja testamentu 1. Pojęcie 98 Odrębnym zagadnieniem jest dopuszczalność dokonania tzw. konwersji testamentu. Chodzi o możliwość potraktowania testamentu nie odpowiadającego wymogom określonej formy jako testamentu sporządzonego w innej przewidzianej prawem formie. Konwersja polega na tym, że w miejsce zamierzonej czynności prawnej zostaje substytuowana inna czynność prawna, o ile zamierzona czynność odpowiada wszystkim wymogom owej innej, zastępczej czynności prawnej. Zastępcza czynność prawna umożliwia realizację tego samego lub podobnego celu. Konwersja taka charakteryzuje się następującymi cechami: dokonuje się na podstawie szczególnego przepisu ustawy odnoszącego się do konkretnego stanu faktycznego; następuje z mocy prawa; rezultat jest ściśle określony przez normę prawną. W odniesieniu do testamentu konwersja jest również ujmowana jako wynik wykładni prawa (por. K. Gandor, Konwersja nieważnych czynności prawnych, St. Cyw., t. IV, Kraków 1963, s. 27 oraz 34 i nast. oraz 5. Grzybow-ski, O rzekomej konwalidacji nieważnych czynności prawnych, RPEiS Nr 3/1974, s. 36 i nast.). W odniesieniu do testamentu termin „konwersja" nie jest używany w ścisłym znaczeniu, gdyż do skutku dochodzi ta sama czynność prawna, tzn. testament, jakkolwiek dokonana w innej formie. 2. Konwersja testamentu W odniesieniu do testamentów dopuszcza się możliwość konwersji mimo pewnych zastrzeżeń teoretycznych. Oparte jest to na założeniu, że należy - w miarę możliwości - dążyć do utrzymania w mocy raz dokonanej czynności prawnej, zwłaszcza czynności mortis causa. Kwestia dopuszczalności konwersji jest szczególnie istotna przy testamentach allograficznych (art. 951), gdyż przy tej formie szczególnie często występowało nieprzestrzeganie prawa przez funkcjonariuszy uprawnionych do przyjmowania oświadczeń spadkodawców. Sąd Najwyższy wielokrotnie, także pod rządem dekretu o prawie spadkowym, wyrażał pogląd, że testament allograficzny nieważny z powodu braków formalnych, może być uznany za ważny testament ustny. Nieumiejętność właściwego funkcjonariusza w zakresie sporządzenia testamentu allograficznego w sposób zgodny z przepisami może stanowić przesłankę uzasadniającą sporządzenie testamentu ustnego. Przykład: Spadkodawca ustnie rozrządził swoim majątkiem w obecności dwóch świadków i sekretarza gminy. Jego zamiarem było zatem sporządzenie testamentu allograficznego. Nb. 98 $ 23. Nieważność i bezskuteczność testamentu 81 Sporządzony protokół nie został jednak podpisany przez świadków. Zgodnie z art. 958 w zw. z art. 951 § 2 KC, powoduje to nieważność sporządzonego testamentu. Oświadczenie spadkodawcy stanowi natomiast ważny testament ustny, gdy spełnione zostały przesłanki z art. 952 §1 KC. Zasadnicze znaczenie dla orzecznictwa ma uchwała SN (7) z 22.3.1971 r. (III CZP 91/70, OSP Nr 2/1972, poz. 26, z aprobującą glosą A Mączyńskiego; krytycznie J. Gwiazdomorski, Wykładnia). Zgodnie z tą uchwałą, nieważność testamentu przewidzianego w art. 951 KC spowodowana niezachowaniem obowiązującego przepisu prawa może być uznana za okoliczność szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 KC. Uzasadnia to potraktowanie oświadczenia ostatniej woli złożonego przez spadkodawcę jako testamentu ustnego. Mimo krytyki doktrynalnej stanowiska Sądu Najwyższego, należy je co do zasady podzielić. Nie może być jednak uznana za okoliczność szczególną sytuacja, w której spadkodawca zgłosił się do osoby nieuprawnionej do odebrania jego oświadczenia. IV. Stwierdzenie nieważności testamentu Nieważność testamentu stwierdza sąd. Kontrowersyjne jest natomiast zagadnienie, czy możliwe jest uzyskanie orzeczenia stwierdzającego nieważność testamentu w toku procesu wytoczonego w trybie art. 189 KPC. Problem był rozstrzygany rozbieżnie w doktrynie już pod rządem dekretu o prawie spadkowym (przykładowo za dopuszczalnością takiego powództwa wypowiadał się B. Do-brzański, Powództwo o ustalenie ważności (nieważności) testamentu a stwierdzenie praw do spadku de legę lata i de legę ferenda, PiP Nr 3/1964; stanowczo przeciwny takiej możliwości był J. Gwiazdomorski, Glosa do orzeczenie SN z 9.1.1962 r., I CR 460/61, OSP Nr 4/1964, poz. 85). W zasadzie jednolite było natomiast orzecznictwo Sądu Najwyższego dopuszczające możliwość wytoczenia powództwa o ustalenie ważności (nieważności) testamentu. Po wejściu w życie Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego nie uległa zmianie sytuacja w doktrynie. W orzecznictwie pojawiły się natomiast orzeczenia wskazujące na niedopuszczalność wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności testamentu. Obecnie za utrwalony można uznać pogląd, zgodnie z którym powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne, o ile interes prawny powoda nie może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku (tak uchw. SN (7) z 30.12.1968 r., III CZP 103/68, OSN Nr 5/1969, poz. 85). W praktyce powództwo to będzie zatem dopuszczalne w rzadkich wypadkach. Nb. 99 99 82 Rozdział V. Testament jako podstawa dziedziczenia § 24. Otwarcie i ogłoszenie testamentu 100 Po śmierci spadkodawcy ważne jest, aby ustalić kto, w jakich częściach, i na jakiej podstawie doszedł do dziedziczenia. Ma to znaczenie nie tylko dla samych potencjalnych spadkobierców, ale także dla innych osób, np. uprawnionych do zachowku, wierzycieli spadkowych, zapisobierców. Jeżeli należy przypuszczać (lub jest to pewne), że spadkodawca pozostawił testament i testament ten ma kształtować porządek dziedziczenia, istotnego znaczenia nabiera ustalenie, czy testament został ważnie sporządzony i jaka jest jego treść. Osoba, u której znajduje się testament ma obowiązek złożyć go w sądzie spadku, gdy dowie się o śmierci spadkodawcy. Wykonanie tego obowiązku, jak wskazano, ma istotne znaczenie prawne. Stąd jego niewykonanie przez osobę, u której testament się znajduje, zagrożone jest nie tylko sankcją w postaci odpowiedzialności za powstałą szkodę, ale także grzywną (art. 646 KPC). Sąd może także przeprowadzić poszukiwania testamentu, polegające w szczególności na nakazaniu złożenia stosownej treści oświadczenia (art. 647 KPC), a jeżeli uzyska wiadomość o osobie, w posiadaniu której testament się znajduje, wyda - po wysłuchaniu tej osoby - postanowienie nakazujące jej złożenie testamentu w określonym terminie (art. 648 § 1 KPC). Sąd dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu, kiedy ma dowód śmierci spadkodawcy. O terminie otwarcia i ogłoszenia nie zawiadamia się osób zainteresowanych (art. 649 KPC). Jeżeli jest kilka testamentów, sąd otwiera i ogłasza wszystkie, a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych (art. 650 KPC). Z otwarcia i ogłoszenia testamentu sporządza się protokół (art. 651 KPC). Analogiczny tryb odnosi się do pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego (art. 654 KPC). Otwarcie i ogłoszenie testamentu ma charakter czysto formalny. Celem jest jedynie ujawnienie treści testamentu. W postępowaniu tym nie podlega badaniu ważność testamentu; sąd nie może odmówić otwarcia i ogłoszenia testamentu z tej przyczyny, że jest on nieważny. Mimo to otwarcie i ogłoszenie testamentu rodzi określone skutki prawne, np. roszczenie z tytułu zachowku przedawnia się z upływem trzech lat od ogłoszenia testamentu (por. art. 1007 § 1). Ogłoszenie testamentu nie jest natomiast przesłanką jego ważności. O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu, sąd spadku zawiadamia w miarę możności osoby, których rozrządzenia testamentowe dotyczą, oraz wykonawcę testamentu i kuratora spadku (art. 652 KPC). Nb. 100 Rozdział VI. Forma testamentu Literatura: A. Feluś, O dopuszczalności opiniowania testamentów holograficznych bez materiału porównawczego, Pal. Nr 9/1984; tenże, Testamenty sfałszowane, Pal. Nr 11-12/1979:./. Gwiazdomorski, Podpis na testamencie holograficznym, NP Nr 7-8/1962; tenże, Formy testamentu, NP Nr 6/1966; tenże. Wykładnia przepisów o testamentach na tle uchwały 7 sędziów SN z dnia 22.3.1971 r„ NPNr 6/1973; 1. Kleniewska, Testament ustny, Jurysta Nr 2/1993; J. Kosik, Przesłanki sporządzenia testamentu ustnego w k.c, St. Cyw., t. XIII-XIV, Kraków 1969; tenże, Testamenty holograficznc i inne a niegodność spadkobierców w prawie cywilnym, [w:] Zagadnienia dowodu z ekspertyzy pisma ręcznego, Prace Naukowe U.S1., t. 148, Katowice 1976; F. Rosengarten, Podpis i jego znaczenie w prawie cywilnym, Pal. Nr 1/1973; tenże, Parafa a podpis. Pal. Nr 11/1973; tenże, Podpis na testamencie, NP Nr 3/1983; A. Rupiewicz, Testament ustny w świetle akt sądowych, Jurysta Nr 3/1993; T. Sójka, Testamenty wojskowe, WPP Nr 2/1965; E. Skowrońska, Forma testamentu w prawie polskim. Warszawa 1991; A. Szpunai; Spór o podpis na testamencie własnoręcznym, NP Nr 9/1980; tenże, Forma podpisu na testamencie własnoręcznym, Rejent Nr 3-4/1993; A.R. Swiatlowski, Obawa rychłej śmierci jako przesłanka testamentu ustnego, MoP Nr 3/1993; B. Walaszek, Niektóre problemy z zakresu sporządzania testamentu na podstawie art. 80 § 1 PrSp, Pal. Nr 2/1960; S. Wójcik, [w:] System, t. IV, s. 190 i nast.; tenże. Rola notariusza w sprawach spadkowych (na przykładzie testamentu notarialnego), Rejent Nr 4-5/1996; W. Żywicki, Testamenty ustne w świetle orzecznictwa, NP Nr 1/1971. § 25. Uwagi ogólne 1 I, Formalizm testamentu Testament należy do czynności prawnych o wysokim stopniu sformalizo- 101 wania. Musi zostać sporządzony w formie przewidzianej prawem i z zachowaniem wszystkich wymogów ustawowych. Niezachowanie formy pociąga za sobą nieważność dokonanej czynności (art. 958). Przepisy regulujące formę testamentu są rozbudowane i w sposób szczegółowy określają rygory, jakim poddane jest dokonanie tej czynności. Mają one charakter norm bezwzględnie obowiązujących. Podstawowym celem tych przepisów jest, aby moc prawną miała tylko rzeczywista wola spadkodawcy. Wielość form testamentu przewidziana prawem ma ułatwić spadkodawcy sporządzenie niewadliwego testamentu. Nb. 101 84 Rozdział VI. Forma testamentu Przepisy regulujące formę testamentu w zasadzie powinny być stosowane zgodnie z ich brzmieniem. Rygoryzm w tym zakresie uzasadniony jest przede wszystkim faktem, że chodzi o czynność prawną mortis causa - testament staje się skuteczny po śmierci testatora. Utrudnia to ustalenie, w razie wystąpienia wątpliwości, rzeczywistej woli testatora. Wszelkie próby liberalizacji wymagań formalnych, np. z powołaniem się na art. 948 KC, należy uznać za niewskazane, a przynajmniej powinny być dokonywane z dużą ostrożnością. Fakt, że stosowanie przepisów o formie testamentu może doprowadzić do nieważności dokonanych rozrządzeń, nie stanowi dostatecznego argumentu przemawiającego przeciwko ścisłej interpretacji przepisu. Jednym z celów, osiągnięciu których mają służyć przepisy o formie, jest, aby oświadczenia nie odpowiadające wymogom formalnym nie wywarły skutków prawnych. Odejście od wymogów formalnych, przewidzianych dla sporządzenia testamentu, mogłoby doprowadzić do zatarcia granicy pomiędzy prawidłowymi i nieprawidłowymi testamentami, między testamentem a jedynie jego projektem, czy innymi pismami. Oparcie się przez sędziego wyłącznie na ocenie konkretnego stanu faktycznego mogłoby doprowadzić do stanu niepewności prawnej. Ważność testamentu byłaby uzależniona nie tylko od przestrzegania przepisów, ale także od innych okoliczności, nie przewidzianych ustawą. Przykładowo ważność testamentu holograficznego (art. 949) mogłaby stać się uzależniona nie od prawidłowego położenia podpisu, ale od tego, czy dałoby się ustalić, od kogo pochodzi pismo. W doktrynie polskiej konieczność ścisłego przestrzegania rygorów formalnych testamentu podkreślał przede wszystkim prof. Jan Gwiazdomorski. II. Testamenty zwykłe i szczególne 102 Prawo polskie wyróżnia dwie kategorie testamentów: zwykłe i szczególne. Testamenty zwykle (holograficzny - art. 949 KC, notarialny - art. 950 KC, allograficzny - art. 951 KC) mogą być sporządzone przez każdą osobę mającą zdolność testowania w dowolnie wybranej chwili i - jeżeli nie zostaną odwołane przez testatora - określają porządek dziedziczenia niezależnie od tego, ile czasu upłynęło pomiędzy sporządzeniem testamentu a otwarciem spadku. Testamenty szczególne (ustny - art. 952 KC, sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym - art. 953 KC, wojskowy - art. 954 KC) mogą być sporządzone tylko wtedy, gdy zostały spełnione dodatkowe przesłanki przewidziane ustawą. Przykładowo testament ustny może zostać sporządzony tylko wówczas, gdy niemożliwe lub znacznie utrudnione jest skorzystanie ze zwykłej formy lub występuje obawa rychłej śmierci spadkodawcy. Testamenty Nb. 102 § 26. Testamenty zwykle 85 szczególne charakteryzują się ponadto czasowo ograniczoną mocą. Zgodnie z art. 955 KC, testament szczególny traci moc z upływem sześciu miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. § 26. Testamenty zwykłe I. Testament holograficzny (własnoręczny) 1. Przesłanki ważności Artykuł 949 § 1 KC wprowadza następujące, przesłanki ważności testamen- 103 tu własnoręcznego (holograficznego): -.,.¦¦. i -. a) własnoręczne pismo, ' .. ¦ b) data, ¦¦-.>¦ .¦¦ v .;> • c) podpis. Dla ważności takiego testamentu wystarczy napisanie go w całości pismem ręcznym przez spadkodawcę, położenie podpisu i opatrzenie datą. Brak daty może w pewnych przypadkach pozostać bez wpływu na ważność testamentu (por. art. 949 § 2). Wydawać by się mogło, że wymogi formalne testamentu własnoręcznego są łatwe do spełnienia. Tymczasem w praktyce ta forma testamentu stwarza najwięcej wątpliwości i problemów. 2. Pismo Testament musi zostać w całości napisany własnoręcznie przez testatora. Wprowadzenie takiego wymogu ma na celu umożliwienie testatorowi swobodnego rozrządzenia swoim majątkiem na wypadek śmierci oraz zapewnienie autentyczności testamentu. Sfałszowanie całego pisma jest bowiem bardziej utrudnione niż sfałszowanie samego podpisu. Wyłączone jest posługiwanie się jakimkolwiek urządzeniami do pisania (np. maszyną), gdyż pismo powinno wykazywać indywidualne cechy testatora. Posłużenie się jakimiś urządzeniami, czy też spisanie woli testatora przez inną osobę („obca ręka") uniemożliwia osiągnięcie tego celu. Możliwe jest natomiast napisanie testamentu protezą, czy nawet nogą, jeżeli spadkodawca był inwalidą. Takie pismo zachowuje bowiem indywidualne cechy piszącego. Nieistotne jest, jakim narzędziem piszącym posługuje się spadkodawca i na jakim podłożu utrwala pismo. Testament może być zatem napisany ołówkiem lub piórem na papierze, kredą na murze. Spad- Nb. 103 86 Rozdział VI. Forma testamentu kodawca musi natomiast wiedzieć, co pisze. Stąd skopiowanie przez testatora, który nie umie czytać ani pisać, pisma sporządzonego przez inną osobę pociąga za sobą nieważność testamentu. 3. Podpis 104 Spisane własnoręcznie przez spadkodawcę rozrządzenia muszą zostać podpisane. Podpis pod testamentem holograficznym odgrywa istotną rolę. Ma na celu ułatwić stwierdzenie, że sporządzone pismo jest ukończonym testamentem; dowodzić, że osoba sporządzająca testament miała wolę i świadomość testowania; że testament pochodzi od określonej osoby (w tej kwestii najszerzej uchw. SN (7) z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, poz. 207, z glosą J. Gwiazdomorskiego, NP Nr 9/1974, s. 1194). Podpis pod testamentem w zasadzie powinien składać się z imienia i nazwiska lub przynajmniej nazwiska. Nazwisko nie musi być napisane w pełnym brzmieniu, np. osoba nosząca nazwisko dwuczłonowe może posłużyć się tylko jednym z nich; można także użyć skrótu nazwiska, jeżeli testator stale się tym skrótem posługiwał. Równoznaczne z umieszczeniem nazwiska jest podpisanie się używanym oznaczeniem przesłaniającym (pseudonimem). Kontrowersyjna jest kwestia dopuszczalności posłużenia się inicjałami lub parafą (por. opracowania F. Rosengartena), a także umieszczenie pod treścią testamentu samego imienia lub innego określenia, np. stosunku pokrewieństwa („twój wujek"). Sąd Najwyższy dopuszcza taki sposób podpisania testamentu (orz. z 23.4.1960 r., III CO 8/60, OSN Nr 1/1961, poz. 27, z glosą S. Szera, PiP Nr 11/1960; uchw. (7) z 28.4.1973 r., III CZP 78/72, OSN Nr 12/1973, poz. 207, z glosą J. Gwiazdomorskiego, NPNr 9/1974). Doktryna wyraża w tej kwestii zróżnicowane poglądy (szczególnie krytycznie J. Gwiazdomorski). Podpis powinien zostać umieszczony pod pismem zawierającym rozrządzenia spadkodawcy. Umieszczenie go w innym miejscu (np. na kopercie, w której znajduje się testament), pociąga za sobą nieważność testamentu. Sankcja nieważności nie występuje, gdy w razie zamieszczenia podpisu w innym miejscu jego związek z treścią rozrządzeń jest oczywisty (uchw. SN (7) z 5.6.1992 r., III CZP41/92, OSN Nr 9/1992, poz. 147; por. też orz. SN z 9.5.1995 r., III CZP 56/95, OSN Nr 9/1995, poz. 127, z glosąM. Niedośpiała, Pal. Nr 5-6/1996). 4. Data 105 Umieszczenie w testamencie daty służy osiągnięciu dwóch celów: ustalenia, czy testator w chwili sporządzania testamentu miał zdolność testowania oraz ustalenia kolejności kilku sporządzonych testamentów. Kodeks cywilny Nb. 104-105 § 26. Testamenty zwykle 87 nie określa, inaczej niż dekret o prawie spadkowym (w art. 79 § 1), elementów, z jakich powinna składać się data. Najbardziej precyzyjne jest podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu. Dopuszczalne jest jednak także podanie daty w sposób opisowy (pierwszy dzień Bożego Narodzenia 1992 r.). Jeżeli jednak tak podana data nie pozwala na określenie dnia, miesiąca i roku sporządzenia testamentu, należy go traktować jako niedatowany. Brak daty, a także data nieprawdziwa, w zasadzie powoduje nieważność testamentu (art. 958 w zw. z art. 949 § 1). Wyjątek od tej zasady przewidziany został w art. 949 § 2 KC, zgodnie z którym brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów. Na przykład jeżeli spadkodawca pozostawił jeden testament, którego treść nie nasuwa wątpliwości, a spadkodawca był pełnoletni i nie został ubezwłasnowolniony, testament - mimo braku daty -jest ważny. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego (uchw. (7) z 2.10.1992 r., III CZP 90/92, OSN Nr 1-2/1993, poz. 4), brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu także wówczas, gdy postępowanie sądowe doprowadzi do usunięcia wątpliwości, o których mowa w art. 949 § 2 KC. W toku postępowania sąd bierze pod uwagę także dowody wskazujące na datę sporządzenia testamentu. | II. Testament notarialny Kodeks cywilny nie określa wymagań formalnych, jakim ma odpowiadać 106 testament notarialny. Artykuł 950 KC stwierdza jedynie, że testament może zostać sporządzony w formie aktu notarialnego. Oznacza to odesłanie do przepisów ustawy z 14.2.1991 r. - Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.), w szczególności do art. 79-95. Testament sporządzony zgodnie z art. 950 KC jest jednym z wielu aktów notarialnych różniącym się od innych jedynie treścią - zawiera rozrządzenia majątkiem. Jako akt notarialny musi odpowiadać ustawowym wymogom przewidzianym dla takiego aktu, ale też i tylko takim wymogom. Takim wymaganiem, wynikającym z art. 87 § 1 pkt 2 w zw. z art. 92 § 3 zd. 2 PrNot, jest obowiązek notariusza przekonania się, że treść dokonanej czynności jest dokładnie znana i zrozumiała dla testatora będącego osobą głuchą lub głuchoniemą oraz umieszczenie o tym wzmianki w treści dokumentu. Niedopełnienie tego obowiązku przez notariusza pociąga za sobą nieważność testamentu (tak orz. SN z 19.7.2001 r., III CZP 36/01, OSNCNr 1/2002, poz. 7). Nb. 106 88 Rozdział VI. borma testamentu Testament sporządzony w formie aktu notarialnego daje spadkodawcy wysoki stopień bezpieczeństwa wyrażającego się w zgodności treści testamentu z jego rzeczywistą wolą. Ponadto udział osoby z wykształceniem prawniczym chroni przed dokonaniem rozrządzeń sprzecznych z prawem, jak również przed nieprecyzyjnym sformułowaniem poszczególnych rozrządzeń. Udział notariusza może też zabezpieczyć testatora przed niepożądanymi wpływami osób trzecich, a także minimalizuje niebezpieczeństwo ewentualnego późniejszego obalenia testamentu. III. Testament allograficzny 1. Przesłanki ważności 107 Trzecią formą testamentu zwykłego jest testament allograficzny. Ta forma testamentu określana jest czasami jako forma testamentu urzędowego z uwagi na to, że przy jego sporządzaniu wymagana jest obecność osoby pełniącej funkcje publiczne. Ta forma testamentu powinna dawać spadkodawcy korzyści porównywalne z tymi, jakie daje testament notarialny. Ze względu jednak na to, że ustawa wymaga dopełnienia szeregu formalności, a także z uwagi na fakt, że oświadczenie spadkodawcy nie zawsze jest przyjmowane przez osobę o odpowiednich kwalifikacjach, częste są w praktyce przypadki nieważności testamentu allograficznego. K. Frzybyłowski już pod rządem dekretu o prawie spadkowym wskazywał, że testament allograficzny może działać jak swoista pułapka (w glosie do orz. SW w Krakowie z 23.8.1963 r., III Cr 1353/63, OSP Nr 6/1964, poz. 127). Testament allograficzny uregulowany został w art. 951 KC. Dla jego ważności niezbędne jest dopełnienie następujących formalności: a) ustne oświadczenie woli przez spadkodawcę wobec odpowiedniej osoby urzędowej i dwóch świadków; b) spisanie woli testatora w protokole z podaniem daty jego sporządzenia; c) odczytanie spadkodawcy protokołu w obecności świadków; d) podpisanie odczytanego protokołu przez spadkodawcę, osobę urzędową i świadków testamentu (art. 951 § 1 i 2). 2. Ustne oświadczenia woli 108 Sporządzając testament allograficzny spadkodawca ma obowiązek oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie. Nie może zostać użyty inny system znaków (np. język migowy), co wynika wyraźnie z art. 951 § 3 KC, który wyklucza Nb. 107-108 § 26. Testamenty zwykle 89 możliwość sporządzenia testamentu allograficznego przez osoby głuche i nieme. Wymóg podania ostatniej woli ustnie ma swoje uzasadnienie. Idzie o to, aby uzewnętrzniana wola była zgodna z rzeczywistymi zamierzeniami spadkodawcy, aby wola ta była powzięta swobodnie i świadomie. Dlatego wątpliwości może budzić przyjmowana czasami w orzecznictwie dopuszczalność potwierdzenia przez spadkodawcę treści odczytanego mu projektu testamentu, który sam sporządził albo testamentu szczególnego, który utracił moc (por. orz. SW w Bydgoszczy z 13.7.1967 r., II Cr 646/67, OSP Nr 5/1968, poz. 92). Potwierdzenie jedynie przygotowanego wcześniej pisma nie daje takich gwarancji, gdyż ułatwia podsunięcie czy wręcz narzucenie testatorowi rozrządzeń niezgodnych z rzeczywistymi zamiarami. W czasie ustnego oświadczania woli przez spadkodawcę niezbędna jest obecność osoby urzędowej i świadków. 3. Osoba przyjmująca oświadczenie Krąg osób uprawnionych do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy określa 109 art. 951 § 1 KC w brzmieniu ustalonym ustawą z 20.6.2002 r. (Dz.U. Nr 113, poz. 984). Zgodnie z tym przepisem, spadkodawca powinien swoją wolę oświadczyć wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu lub gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Szczególnie istotne jest upoważnienie przez ustawę kierownika urzędu stanu cywilnego do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy, gdyż z reguły jest to osoba o wykształceniu prawniczym. 4. Protokół Oświadczenie spadkodawcy zostaje spisane w protokole. Może on zostać 110 sporządzony przez osobę urzędową lub przez inną osobę, ręcznie lub na maszynie. Ustawa nie przewiduje tutaj szczególnych wymagań. Nie ma przeszkód, aby protokół taki został sporządzony przez jednego ze świadków testamentu. W protokole należy podać datę jego sporządzenia (art. 951 § 2 zd. 1). Wymogowi temu odpowiada podanie dnia, miesiąca i roku sporządzenia protokołu. Data ta powinna być także zgodna z prawdą. Data nieprawdziwa lub brak daty sporządzenia protokołu pociąga za sobą nieważność testamentu. Nie może znaleźć zastosowania art. 949 § 2 KC, gdyż wyjątek od zasady, zgodnie z którą niedopełnienie wymogów formalnych pociąga za sobą nieważność testamentu (art. 958), uczyniony został jedynie w odniesieniu do testamentu holograficzne- - '<¦ ¦ go. Odmienny pogląd Sądu Najwyższego (orz. z 29.11.1977 r., IV CR 494/77, z krytyczną glosą A Mączyńskiego, OSP Nr 3/1980, poz. 54) jest trudny do zaakceptowania. Nb. 109-110 90 Rozdział VI. Forma testamentu Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków (art. 951 § 2 zd. 2), a następnie zostaje on podpisany przez spadkodawcę, osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu (art. 951 § 2 zd. 3). 5. Świadkowie ¦•'¦ ' ¦'• ¦ ¦ " ; 111 Oświadczenie spadkodawcy musi być złożone w obecności dwóch świadków. Sformułowanie ustawy należy rozumieć w ten sposób, że świadków musi być co najmniej dwóch. Obecność większej ich liczby nie wpływa na ważność testamentu. Roli świadków nie mogą pełnić osoby wyłączone na podstawie art. 956 KC. Świadkiem może być natomiast osoba sporządzająca protokół zawierający rozrządzenia spadkodawcy (por. orz. SN 7.11.1962 r., III CO 14/62, z glosą C. Tabęckiego, OSP Nr 12/1963, poz. 313). ;¦ Niedopełnienie któregokolwiek wymogu formalnego pociąga za sobą nieważność testamentu. Dopuszcza się natomiast, zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie, możliwość dokonania tzw. konwersji testamentu allograficznego i potraktowanie go jako ważnego testamentu ustnego (por. Nb. 78). § 27. Testamenty szczególne I. Testament ustny 1. Przesłanki ważności 112 Testament ustny jest testamentem szczególnym. Nie może być sporządzony w każdej, dowolnie wybranej przez spadkodawcę chwili. Musi istnieć przynajmniej jedna z okoliczności wskazanych w art. 952 § 1 KC, pozwalająca na skorzystanie z tej formy testamentu. Przewidziane ustawą okoliczności to: obawa rychłej śmierci spadkodawcy; zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe; zachowanie zwykłej formy testamentu jest znacznie utrudnione. 2. Obawa rychłej śmierci 113 Wymóg wystąpienia obawy rychłej śmierci spadkodawcy powoduje konieczność dokonania oceny, czy śmierć rzeczywiście groziła spadkodawcy w najbliższym czasie po sporządzeniu testamentu. Ocena ta może być dokonywana z punktu widzenia wiedzy lekarskiej i doświadczenia życiowego Nb. 111-113 >" 27. Testamenty szczególne 91 (z punktu widzenia obiektywnego) lub jedynie pod kątem subiektywnych odczuć spadkodawcy. Zarówno orzecznictwo, jak i doktryna są w tym względzie zróżnicowane. Obawa rychłej śmierci spadkodawcy nie może być oceniana wyłącznie na podstawie subiektywnych odczuć spadkodawcy. Jej istnienie musi być uzasadnione obiektywnie. Muszą wystąpić takie stany chorobowe lub skutki nagłych wypadków, które w świetle wiedzy lekarskiej oraz doświadczenia życiowego mogą spowodować rychły zgon. Stan psychiczny nie może być jedynym czynnikiem decydującym. Nie jest on jednak pozbawiony znaczenia o tyle, że subiektywna obawa rychłej śmierci stanowić może istotny element wskazujący, zwłaszcza w polskich realiach, na istnienie woli testowania. Całkowite wyeliminowanie ocen stanu psychicznego testatora może zatem utrudnić ustalenie, czy spadkodawca działał cum animo testandi. Obawa rychłej śmierci musi istnieć w chwili sporządzenia testamentu. Sam fakt, że śmierć spadkodawcy rzeczywiście nastąpiła krótko po sporządzeniu testamentu, nie wystarcza dla przyjęcia, że obawa rychłej śmierci rzeczywiście wystąpiła (tak orz. SN z 4.7.1952 r., C 1321/52, NPNr 2/1953, odmiennie orz. SN z 7.1.1992 r., III CZP 135/91, z glosą E. Skowrońskiej, OSP Nr 1/1993, poz. 4). 3. Okoliczności szczególne Okoliczności uniemożliwiające lub znacznie utrudniające skorzystanie ze 114 zwykłej formy testamentu nie zostały w ustawie wyliczone, nawet przykładowo. Należy przyjąć, że chodzi o okoliczności niecodzienne, odbiegające od normalnego stanu rzeczy. Mogą to być zdarzenia o charakterze obiektywnym (powódź, przerwanie komunikacji), ale mogą także leżeć po stronie spadkodawcy i pozostawać w związku np. z jego stanem zdrowia. Okoliczności szczególne muszą prowadzić do powstania niemożliwości sporządzenia testamentu zwykłego lub do znacznych utrudnień w tym zakresie. Taka sytuacja wystąpi, gdy spadkodawca nie jest w stanie udać się do osoby urzędowej uprawnionej do odebrania oświadczenia przy testamencie allogra-ficznym (art. 951) lub do notariusza i nie jest możliwe przywołanie tych osób. Testator nie jest także w stanie sporządzić testamentu własnoręcznego, np. dlatego, że nie umie lub nie może pisać. Jak wskazał Sąd Najwyższy (orz. z 6.8.1958 r., I CR 512/58, OSP 1960, poz. 37, z notką K. R), ocena, czy istniały znaczne utrudnienia lub niemożliwość skorzystania z formy zwykłej testamentu, powinna być dokonywana przy uwzględnieniu możliwości samego S spadkodawcy. Fakt, że osoby trzecie mają możliwość, po pokonaniu pewnych Nb. 114 92 Rozdział VI. Forma testamentu trudności, stworzenia warunków, w których testator mógłby sporządzić testament zwykły, pozostaje bez znaczenia dla ważności sporządzonego testamentu ustnego. Zgodnie z utrwaloną linią orzecznictwa, a także z przeważającym w doktrynie poglądem, okolicznością szczególną w rozumieniu art. 952 § 1 KC jest niezachowanie wymogów formalnych przy testamencie allograficznym. Stwarza to możliwość dokonania tzw. konwersji testamentu allograficznego i potraktowania go jako ważnego testamentu ustnego (por. Nb. 98). 4. Oświadczenie spadkodawcy 115 Testament ustny zostaje sporządzony w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swoją wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków (art. 952 § 1). Spadkodawca musi zatem w obecności świadków wyraźnie wskazać, co i komu przeznacza na wypadek swojej śmierci. Określenie ustnie nie oznacza, że spadkodawca musi wyrazić swoją wolę słowami. Może także posłużyć się innym systemem znaków (np. językiem migowym). System znaków, jakiego używa spadkodawca musi jednak być znany nie tylko jemu samemu, ale także świadkom testamentu (tak orz. SN z 14.1.1982 r., 111 CRN 169/81, z aprobującą glosą A. Mączyńskiego, OSP Nr 7-8/1983, poz. 151; odmiennie Piątowski, Prawo, s. 141 i nast.). Wymogom ustnego oświadczenia woli przez spadkodawcę nie odpowiada natomiast potwierdzenie jedynie odczytanego pisemnego projektu testamentu. 5. Świadkowie 116 Świadkami testamentu ustnego nie mogą być osoby wyłączone przez art. 956 i 957 KC (szerzej - por. Nb. 120-124). Świadków musi być co najmniej trzech. Mniejsza ich liczba pociąga za sobą nieważność testamentu, większa w zasadzie pozostaje bez znaczenia dla ważności testamentu. Wezwanie większej liczby świadków daje jednak większy stopień pewności, że testament został ważnie sporządzony. Może się bowiem okazać, że któryś ze świadków jest wyłączony od pełnienia tej funkcji (np. nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych - art. 956 pkt 1). W takiej sytuacji wystarczy, gdy pozostali, w liczbie co najmniej trzech, mają zdolność do bycia świadkiem. 6. Stwierdzenie treści testamentu 117 Testament ustny zostaje sporządzony w chwili złożenia przez spadkodawcę oświadczenia przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Dla Nb. 115-117 §27. Testamenty szczególne 93 jego skuteczności niezbędne jest jednak stwierdzenie treści dokonanych rozrządzeń w sposób określony prawem. Artykuł 952 KC przewiduje dwa sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego: spisanie treści testamentu przed upływem roku od jego sporządzenia (art. 952 § 2) lub - w razie, gdy treść nie została w powyższy sposób stwierdzona - zgodne zeznania świadków złożone przed sądem w terminie sześciu miesięcy od otwarcia spadku (art. 952 § 3). 7. Pismo ' ^ *'¦ ' '¦ Pismo stwierdzające treść rozrządzeń spadkodawcy (art. 952 § 2) ma zostać sporządzone przez jednego ze świadków lub osobę trzecią. Początkowo przyjmowano, że osoba trzecia nie może być w żaden sposób zainteresowana treścią testamentu. Pisma nie mogła zatem sporządzić osoba powołana do dziedziczenia lub taka, dla której przewidziano jakąś korzyść. Ostatnio Sąd Najwyższy dopuścił wprawdzie możliwość spisania treści testamentu ustnego przez osobę zainteresowaną treścią testamentu, m.in. taką, której małżonek został powołany do dziedziczenia lub która uzyskuje korzyść majątkową (orz. z 22.3.1989 r., III CZP 22/89, OSN Nr 2/1990, poz. 31; z 10.1.1991 r., III CZP 74/90, OSP Nr 9/1991, poz. 222). Stanowisko to uległo jednak zmianie, gdyż w uchwale (7) z 23.11.2001 r. (III CZP 54/01, OSNC Nr 7-8/2002, poz. 84) Sąd Najwyższy przyjął, że spadkobierca powołany do spadku w testamencie ustnym nie jest osobą trzecią w rozumieniu art. 952 § 2 KC. Pismo może zostać spisane pismem ręcznym lub maszynowym. Dla swej ważności wymaga podania miejsca i daty złożenia oświadczenia przez spadkodawcę oraz miejsca i daty sporządzenia pisma. Pismo powinno zostać podpisane przez spadkodawcę i dwóch świadków lub wszystkich świadków. Wymóg podpisania pisma przez wszystkich świadków odnosi się przede wszystkim do sytuacji, gdy spadkodawca nie jest w stanie tego uczynić. 8. Zeznania świadków Pismo zawierające treść testamentu ustnego powinno zostać sporządzone przed upływem roku od złożenia oświadczenia przez spadkodawcę. Jeżeli wola spadkodawcy nie zostanie w tym terminie spisana, możliwe jest ustalenie treści dokonanych rozrządzeń w drodze zeznań świadków złożonych przed sądem przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku. Przepis art. 952 § 3 KC wymaga zgodnych zeznań świadków. Pozwala jednak poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków, jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub znacznie utrudnione. Nb. 117 94 Rozdział VI. Forma testamentu Na tle sformułowania art. 952 § 3 KC powstają pewne wątpliwości. Z brzmienia przepisu wynika, że w sytuacji, gdy przesłuchanie jednego ze świadków jest niemożliwe lub napotyka na trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków. Sformułowania ustawy nie budzą wątpliwości, gdy testament ustny zostanie sporządzony w obecności trzech świadków, a więc minimalnej liczby wymaganej ustawą. Jeżeli jednak oświadczenie spadkodawcy zostało złożone w obecności większej liczby świadków, mogą powstać wątpliwości, ilu świadków musi złożyć zgodne zeznania, aby treść testamentu została prawidłowo ustalona. Brzmienie przepisu nie daje odpowiedzi na pytanie, czy w sytuacji, gdy oświadczenie spadkodawcy złożone zostało w obecności czterech świadków, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków, czy też może zrezygnować z przesłuchania tylko jednego świadka i konieczne są zgodne zeznania trzech świadków. 9. Relacja pomiędzy sposobami stwierdzenia treści testamentu Przewidziane w art. 952 § 2 i 3 KC sposoby stwierdzenia treści testamentu ustnego są sposobami wyłącznymi. Jeżeli upłyną terminy określone w ustawie i treść testamentu nie zostanie prawidłowo stwierdzona, testament jest wprawdzie ważny, ale bezskuteczny. Kontrowersyjna jest relacja pomiędzy ustawowymi sposobami stwierdzenia treści testamentu. Niewątpliwe jest jedynie, że zeznania świadków mogą zostać złożone przed sądem po śmierci spadkodawcy. Ustawa nie daje natomiast odpowiedzi na pytanie, czy dopuszczalne jest sporządzenie pisma, o którym mowa w art. 952 § 2 KC, po śmierci spadkodawcy, jeżeli nie upłynął jeszcze roczny termin przewidziany w tym przepisie. Z uwagi na to, że brak stwierdzenia treści testamentu ustnego w sposób przewidziany ustawą pociąga za sobą jego bezskuteczność, należy podzielić pogląd Sądu Najwyższego (uchw. (7) z 13.2.1980 r., III CZP 69/79, OSN Nr 9/1980, poz. 154; glosa B. Kordasiewicza, PiP Nr 8/1981), zgodnie z którym pismo może zostać sporządzone także w sytuacji, gdy wcześniej upłynął sześciomiesięczny termin przewidziany w art. 952 § 3 KC. II. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym 118 Podróż statkiem morskim lub powietrznym tradycyjnie łączona jest z pewnym niebezpieczeństwem. Należy sądzić, że takie właśnie założenie legło u podstaw zamieszczenia wśród testamentów szczególnych testamentu spo- Nb. 118 i) 27. testamenty szczególne 93 rządzonego na polskim statku morskim lub powietrznym. Sama podróż stanowi wystarczającą przesłankę skorzystania z tej formy testamentu. Zgodnie z art. 953 KC, testator oświadcza swoją wolę wobec dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków. Dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy podając datę jej spisania i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy. Pismo podpisują spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. W razie niemożliwości zachowania tej formy testamentu możliwe jest sporządzenie testamentu ustnego. Testament ustny na statku morskim lub powietrznym może zostać sporządzony, jeżeli np. dowódca statku lub jego zastępca nie jest w stanie przyjąć oświadczenia spadkodawcy. Testament na polskim statku morskim lub powietrznym ma charakter testamentu allograficznego. Mogą go jednak sporządzić osoby nieme, głuche i głuchonieme, gdyż w art. 953 KC nie został powtórzony zakaz zawarty wart. 951 § 3 KC. III. Testament wojskowy Przepis art. 954 KC wskazuje na istnienie testamentu wojskowego jako jed- 119 nego z testamentów szczególnych. Delegacja ustawowa zawarta w tym przepisie została zrealizowana wydaniem przez upoważnionych ministrów rozporządzenia z 30.1.1965 r. w sprawie testamentów wojskowych (Dz.U. Nr 7, poz. 38). Testament wojskowy może zostać sporządzony tylko w czasie wojny lub mobilizacji albo przebywania w niewoli (§ 1 rozporządzenia), ponadto z tej formy mogą skorzystać tylko osoby wymienione w § 2 rozporządzenia. Przewidziane zostały trzy formy podstawowe (§ 3 ust. 1 rozporządzenia) oraz forma szczególna (§ 3 ust. 2 rozporządzenia). Formy podstawowe można określić jako testament allograficzny z pewnymi modyfikacjami. Wymagania formy szczególnej ograniczone zostały do ustnego oświadczenia woli przez spadkodawcę wobec dwóch świadków, chociażby niejednocześnie obecnych. Skorzystanie z tej formy jest możliwe, gdy istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub wystąpią szczególne okoliczności, które uniemożliwiają lub bardzo utrudniają zachowanie którejś z form podstawowych. Stwierdzenie treści takiego testamentu może nastąpić w sposób przewidziany w art. 952 § 2 lub 3. Nb. 119 96 Rozdział VI. Forma testamentu § 28. Świadkowie testamentu I. Rola świadków 120 W odniesieniu do niektórych form testamentu ustawa wymaga dla ich ważności obecności świadków. Rola świadków przy testamencie jest niezwykle istotna. Ich obecność ma doprowadzić do zwiększenia stopnia prawdopodobieństwa, że oświadczenie woli zostało złożone prawidłowo, tzn. zgodnie z formalnymi wymogami ustawy, a także że odpowiada rzeczywistej woli spadkodawcy. Świadkowie mają także zapewnić zgodność pisma zawierającego rozrządzenia spadkodawcy z jego rzeczywistą wolą przy tych formach testamentu, przy których oświadczenie spadkodawcy zostaje utrwalone na piśmie (testament allograficzny, testament ustny, testament sporządzony na polskim statku morskim lub powietrznym). Zeznania świadków mogą także stanowić źródło pozwalające ustalić treść dokonanych rozrządzeń (art. 952 § 3). Rola, jaką pełnią świadkowie, powoduje, że muszą oni odpowiadać określonym wymaganiom. Przede wszystkim muszą być zdolni do pełnienia roli świadków testamentu. Zdolność do bycia świadkiem testamentu nie jest elementem zdolności do czynności prawnych, jakkolwiek ustawa wymaga, aby świadek miał pełną zdolność do czynności prawnych (por. art. 956 pkt 1). Pełnienie roli świadka przez osobę nie mającą do tego zdolności pociąga za sobą nieważność testamentu (art. 958) lub nieważność pewnych rozrządzeń (art. 957 § 2). I § 28. Świadkowie testamentu 97 II. Zdolność pełnienia roli świadka 1. Uwagi ogólne 121 Kodeks cywilny nie określa w sposób pozytywny przesłanek zdolności do pełnienia roli świadka testamentu. W art. 956 i 957 KC określone są jedynie okoliczności, które powodują niemożliwość pełnienia roli świadka. Wyróżnia się dwa rodzaje niezdolności do bycia świadkiem: bezwzględną czyli niemożliwość pełnienia roli świadka przy każdym testamencie oraz względną, polegającą na niemożliwości bycia świadkiem przy sporządzaniu testamentu przez określone osoby lub przy dokonywaniu pewnych rozrządzeń. W zasadzie przypadki bezwzględnej niezdolności określa art. 956 KC, a niezdolności względnej - art. 957 KC. Podział ten ulega jednak pewnemu zachwianiu. Nb. 120-121 2. Niezdolność bezwzględna Zgodnie z art. 956 KC, nie mogą być świadkami testamentu: 122 a) osoby nie mające pełnej zdolności do czynności prawnej (pkt 1). Nie mają zdolności do bycia świadkiem osoby niepełnoletnie, ubezwłasnowolnione oraz takie, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w trybie art. 548 KPC. Należy także przyjąć, że nie mogą być świadkami testamentu osoby pełnoletnie, które nie zostały ubezwłasnowolnione, ale które z uwagi na stan zdrowia nie są w stanie pojąć znaczenia czynności dokonywanych w ich obecności. b) osoby niewidome, głuche lub nieme (pkt 2). Ich kalectwo powoduje, że nie są w stanie należycie wypełnić roli świadka. Może jedynie powstać wątpliwość, czy prawidłowo wykluczono z grona świadków osoby nieme, ale słyszące. Są one bowiem w stanie zrozumieć i zapamiętać oświadczenie spadkodawcy, a także odczytać i zrozumieć sporządzone pismo. Złożenie zeznań przed sądem przez taką osobę jest natomiast dopuszczalne na piśmie lub przy pomocy biegłych (por. art. 271 § 2 KPC). c) osoby nie mogące czytać i pisać (pkt 3). Wyłączenie to odnosi się zarówno do osób, które nie są w stanie czytać i pisać z uwagi na stan zdrowia, jak i do osób, które nie potrafią czytać i pisać. d) osoby nie władające językiem, w którym spadkodawca sporządza testament (pkt 4). Okoliczność ta została wymieniona wśród powodujących bezwzględną niezdolność do pełnienia roli świadka testamentu. Tymczasem jest to przypadek niezdolności jedynie względnej. Osoba nie władająca językiem, w którym spadkodawca sporządza testament może bowiem pełnić rolę świadka przy testamentach sporządzanych przez innych spadkodawców, a nawet tego samego spadkodawcę, jeżeli sporządza testament w innym języku, znanym świadkowi. e) osoby skazane prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania (pkt 5). Świadectwo osoby skazanej za fałszywe zeznania przestaje być wiarygodne i to zadecydowało o pozbawieniu takich osób zdolności do bycia świadkiem testamentu. Niezdolność spowodowana skazaniem za fałszywe zeznania trwa od chwili uprawomocnienia się wyroku skazującego do zatarcia skazania (art. 106 i 107 KK). 3. Niezdolność względna Niezdolność względna unormowana została (w zasadzie - por. Nb. 121) 123 w art. 957 § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem nie może być świadkiem testamentu osoba, dla której w testamencie przewidziana została jakakolwiek Nb. 122-123 y« Rozdział VI. rorma testamentu korzyść. Nie mogą być również świadkami: małżonek takiej osoby, jej krewni lub powinowaci pierwszego lub drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia. Naruszenie jednak zakazu ustawowego pociąga za sobą jedynie nieważność tych postanowień testamentu, które przysparzają korzyść świadkowi, jego małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej w stosunku przysposobienia (art. 957 § 2 zd. 1). Obecność świadka wyłączonego na mocy art. 957 § 1 KC może także pociągnąć za sobą nieważność całego testamentu, jeżeli z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści. Przepis art. 957 § 1 KC wyłącza możliwość pełnienia roli świadka przez osobę fizyczną, będącą organem osoby prawnej, dla której została przewidziana w testamencie jakaś korzyść. Zgodnie z art. 38 KC, osoba prawna działa przez swoje organy. Działanie organu jest działaniem osoby prawnej. Pełnienie roli świadka przez osobę fizyczną będącą organem osoby prawnej oznacza, że w istocie świadkiem testamentu jest ta osoba prawna, a więc podmiot, dla którego w testamencie przewidziana została korzyść majątkowa. III. Świadkowie kwalifikowani 124 Podmioty uprawnione do przyjęcia oświadczenia spadkodawcy przy sporządzaniu testamentu allograficznego (art. 951 § 1), kapitan statku lub jego zastępca (art. 953), a także notariusz są tzw. kwalifikowanymi świadkami testamentu. Mają do nich zastosowanie art. 956 i 957 KC oraz przepisy szczególne (art. 84 PrNot). Przyjęcie oświadczenia przez osobę wyłączoną przez te przepisy pociągnie za sobą nieważność sporządzonego testamentu w całości lub w części. Przykładowo nieważny jest testament allograficzny sporządzony przed sekretarzem gminy, który został skazany za fałszywe zeznania (por. orz. SN z 2.12.1994 r., 111 CZP 152/94, z glosą E. Skowroiiskiej, OSP Nr 6/1995, poz. 132). Nb. 124 Rozdział VII. Treść testamentu Literatura: L. Bełza, Wykonawca testamentu, MoP Nr 6/1994; tenże, Zakres praw i obowiązków wykonawcy testamentu. Ogólna analiza zagadnienia, RzZN Nr 13/1993; tenże, Zarys praw i obowiązków wykonawcy testamentu. Ogólna analiza zagadnienia na tle wybranych instytucji prawa, RzZN Nr 15/1994; tenże, Skuteczność powołania wykonawcy testamentu, PS Nr 11-12/1994; J. Biernacki, Testament negatywny oraz jego właściwości i skutki, PN Nr i-II /1949; A. Dyoniak, Dziedziczenie testamentowe rozwiedzionego małżonka. RPEiS Nr 3/1988; T. Felski, Wpływ woli testatora na sposób podziału majątku spadkowego, Pal. Nr 12/1994; J. Gwiazdomorski, Wydziedziczenie częściowe, PN Nr V-VI/1949; J. Ko-sik. [w:] System, t. IV, s. 539 i nast.; A. Kozaczka, Charakter prawny przebaczenia w prawie cywilnym, NP Nr 10/1972; M. Niedośpiat, Powołanie spadkobiercy, NP Nr 4-5/1986; tenże. Testament - zagadnienia ogólne, Poznań 1993; tenże, Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych na podstawie kwalifikacji rolnych, Rejent Nr 1/1993; tenże, Dziedziczenie testamentowe gospodarstw rolnych przez osoby fizyczne — przesłanki rolne, Rejent Nr 3-4/1993; tenże, Zasadnicze rozporządzenia testamentowe, SP Nr 2/1997; E. Niezbecka, Zapis, Lublin 1990; taż, Ustanowienie spadkobiercy i zapisobiercy w testamencie, Rejent Nr 6/1992; taż, Skutki prawne testamentu negatywnego i wydziedziczenia, Rejent Nr 7-8/1992; Z. Policzkiewicz, Zapis własnościowego prawa do lokalu mieszkalnego, [w:] Prace z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa prof. J. St. Piątowskiego, Ossolineum 1985; K. Przybyiowski, Ustanowienie spadkobiercy w przypadkach z art. 103 dekretu o prawie spadkowym. PiP Nr 8/1948; L. Stecki, Wielkość udziałów spadkowych nie określonych w testamencie, NP Nr 4/1978; tenże, Dziedziczenie wierzytelności wynikającej z zapisu, NP Nr 1—3/1990; M. Szaciński, Wydziedziczenie w polskim prawie spadkowym zunifikowanym, NP Nr 7-8/1962; B. Walaszek, Stanowisko prawne wykonawcy testamentu, NP Nr 4/1959; tenże, Polecenie testamentowe w polskim prawie spadkowym, St. Cyw., t. I, Kraków 1961; S. Wójcik, Ochrona interesów jednostki w polskim prawie spadkowym w zakresie powołania do dziedziczenia, ZNUJ Prace Prawnicze Nr 98/1981; tenże, [w:] System, t. IV, s. 220 i nast. § 29. Zagadnienia ogólne 1. Konieczna treść testamentu Treść testamentu, jak już była mowa (por. Nb. 96), podlega ograniczeniom wynikającym z ogólnych przepisów odnoszących się do treści czynności prawnych. Treść testamentu nie może być zatem sprzeczna z ustawą i zasadami Nb. 125 125 100 Rozdział VII. Treść testamentu współżycia społecznego, nie może mieć także na celu ominięcia ustawy (art. 58). Wystąpienie takiej sprzeczności pociągnie za sobą nieważność dokonanych rozrządzeń, chyba że co innego wynika z przepisów szczególnych (np. żart. 964 zd. 1). Pewne trudności powstają przy próbie określenia koniecznej treści testamentu. Chodzi o odpowiedź na dwa pytania: Po pierwsze, czy dla uznania danej czynności za testament konieczne jest ustanowienie spadkobiercy, czy też możliwe jest ograniczenie treści testamentu do innych rozrządzeń (zapisów i poleceń). Po drugie, przy założeniu, że nie jest konieczne ustanowienie spadkobiercy, czy spadkodawca może ograniczyć treść oświadczenia woli do dyspozycji o charakterze niemajątkowym, a dokonana czynność pozostanie testamentem. Z przepisów Kodeksu cywilnego nie wynika bezsporna odpowiedź na żadne z tych pytań. Z art. 959 KC wynika jedynie, że spadkodawcy pozostawiono swobodę wyboru, czy powoła jednego czy kilku spadkobierców. Należy jednak wskazać, że nie budzi wątpliwości dopuszczalność sporządzenia tzw. testamentu negatywnego, wyłączającego od dziedziczenia spadkobiercę ustawowego. Testament taki może nie zawierać innych rozrządzeń. Spadek przypada wówczas spadkobiercom ustawowym. Można więc przyjąć, że bezpośrednie (wyraźne) powołanie spadkobiercy nie stanowi koniecznego elementu treści testamentu. Brak ustanowienia spadkobiercy pozwala przyjąć, że testator aprobuje ustawowy porządek dziedziczenia, uznaje go za najlepszy w jego sytuacji. Potwierdza zatem niejako powołanie do spadku wynikające z ustawy. Pozostanie testamentem także czynność, której treść ograniczona została do dyspozycji o charakterze niemajątkowym (np. wskazanie, jaka ma być ceremonia pogrzebowa). Podobnie, jak przy ograniczeniu treści testamentu jedynie do innych, poza powołaniem spadkobiercy, dyspozycji majątkowych, w przypadku ograniczenia się do dyspozycji niemajątkowych, spadkodawca powołuje spadkobiercę w sposób dorozumiany. Przyjmuje, że ustawowy porządek dziedziczenia zgodny jest z jego wolą. (Odmienny pogląd wyraża J. Gwiazdomor-ski, Prawo, s. 88 i nast.). Prawo polskie, inaczej niż np. prawo austriackie, nie wyróżnia czynności prawnej na wypadek śmierci, która nie zawiera powołania spadkobiercy (czynność ta nazywana jest kodycylem). Nb. 125 § 29. Zagadnienia ogólne II. Swoboda testowania 101 1. Pojęcie Swoboda testowania to zakres uprawnień pozwalających spadkodawcy dys- 126 ponować swoim majątkiem na wypadek śmierci. Zgodnie z powszechnie przyjętym poglądem zasadą jest, że spadkodawca może dysponować swobodnie swoim majątkiem na wypadek śmierci, jakkolwiek zasada ta nie została wypowiedziana w ustawie. Swoboda testowania obejmuje możliwość powołania do dziedziczenia dowolnej osoby, a także możliwość dokonania rozrządzeń całym swoim majątkiem. Spadkodawca może ustanowić spadkobiercą dowolną osobę, zarówno z kręgu krewnych lub powinowatych, jak i osobę obcą (jedyne ograniczenie to wynikający z art. 927 KC wymóg, aby osoba fizyczna żyła, a osoba prawna istniała w chwili otwarcia spadku). Spadkobiercą może być osoba fizyczna lub prawna. Spadkodawca może także dysponować w testamencie całością lub tylko częścią ułamkową swojego majątku. 2. Ograniczenia W prawie polskim w zasadzie nie istnieją ograniczenia swobody testowa- 127 nia, zarówno co do osoby spadkobiercy, jak i majątku, którego dotyczą rozrządzenia testamentowe. Czasami podnosi się, że zachowek ogranicza swobodę testowania. Pogląd taki może być podzielony jedynie w tym znaczeniu, że spadkobierca nie uprawniony do zachowku może uzyskać mniejszą realną korzyść z dziedziczenia z uwagi na obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek. Jednak z formalnego punktu widzenia swoboda testowania nie zostaje w żaden sposób ograniczona. Spadkodawca może rozrządzić całym swoim majątkiem. Inaczej wygląda sytuacja w tych systemach prawnych, w których interesy najbliższych krewnych zmarłego chronione są instytucją rezerwy (np. w prawie francuskim). Majątek spadkowy dzieli się na dwie części: roz-rządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować, i tzw. rezerwę, która musi przypaść najbliższym krewnym zmarłego (spadkobiercom koniecznym). Ograniczenia swobody testowania, w niewielkim zakresie, wynikają jedynie z przepisów prawa spadkowego (art. 923 § 1, art. 962, art. 964, art. 968 § 1) oraz z art. 58 KC, który określa granice dopuszczalnej treści czynności prawnych i ma zastosowanie także do testamentu. W obecnym stanie prawnym nie istnieją już ograniczenia w zakresie testamentowego dziedziczenia gospodarstw rolnych, gdyż art. 1065 KC został uchylony ustawą z 28.7.1990 r. Nb. 126-127 102 Rozdział VII. Treść testamentu § 30. Ustanowienie spadkobiercy I. Powołanie do dziedziczenia 1. Określenie osoby spadkobiercy 128 Przepis art. 959 KC pozwala spadkodawcy powołać do całości lub części spadku jedną bądź kilka osób. Powołanie do części spadku oznacza powołanie do części ułamkowej (art. 926 § 3). Dopuszczalna jest zatem sytuacja, w której ta sama osoba dziedziczy spadek w części z ustawy, w części z testamentu. Przykład: Spadkodawca powołał do V, spadku jedno z dwojga swoich dzieci (osobę A) i wyłączył od dziedziczenia małżonka. Do dziedziczenia drugiej połowy spadku dojdzie zatem z ustawy dwoje dzieci spadkodawcy: A (który dziedziczy 7, na mocy testamentu) oraz B - w częściach równych. Osoba A jest zatem powoiana do dziedziczenia V4 majątku spadkowego - w 'A, na mocy testamentu, w '/4 z mocy ustawy. Osoba spadkobiercy musi być przez spadkodawcę określona w taki sposób, aby było możliwe jej zindywidualizowanie. Nie musi to być imię i nazwisko, wystarczy np. określenie „mój najstarszy syn". Podobnie w odniesieniu do oso-by prawnej (np. „ustanawiam jedynym spadkobiercą fundację, którą utworzyłem trzy lata temu"). Taki, jednoznaczny, pogląd wyraził Sąd Najwyższy w orz. z 13.6.2001 r. (II CKN 543/00, OSNC Nr 1/2002, poz. 14, glosa B. Rakoczego, PS Nr 10/2002) stwierdzając, że określenie osoby spadkobiercy w drodze wykładni testamentu jest możliwe wtedy, gdy w testamencie zawarto jednoznaczne kryteria pozwalające ustalić wolę spadkodawcy w sposób nie-budzący wątpliwości. Nie jest dopuszczalne upoważnienie w testamencie osoby trzeciej do wskazania, kto ma zostać spadkobiercą. Testator nie musi natomiast użyć ściśle określonych słów dla ustanowienia spadkobiercy. Dopuszczalne jest użycie jakichkolwiek określeń, z których wynika wola powołania do dziedziczenia („przekazuję", „przeznaczam"). , ,.. 2. Zakaz powołania warunkowego i terminowego 129 Powołanie spadkobiercy nie może być dokonane pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu (art. 962). Zakaz warunkowego i terminowego powołania spadkobiercy uzasadniany jest chęcią uniknięcia stanu niepewności i poważnych komplikacji prawnych, które wynikałyby z takiego powołania. Naruszenie zakazu może wywołać dwojakiego rodzaju skutki. Przede wszystkim zastrzeżenie warunku lub terminu może być traktowane jako nieistniejące Nb. 128-129 § 30. Ustanowienie spadkobiercy 103 (art. 962 zd. 1). Spadkobierca powołany jest bezwarunkowo (bezterminowo). Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez takiego zastrzeżenia spadkobierca nie zostałby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne (art. 962 zd. 2). Powyższe reguły nie mają zastosowania, jeżeli ziszczenie się warunku lub nadejście terminu nastąpiło przed otwarciem spadku (art. 962 zd. 3). W takiej sytuacji bowiem nie wystąpią już te niebezpieczeństwa i komplikacje, które legły u podstaw zakazu warunkowego lub terminowego powołania spadkobiercy. 3. Przeznaczenie oznaczonej osobie poszczególnych przedmiotów W praktyce często zdarza się, że spadkodawca przeznacza w testamencie 130 oznaczonej osobie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek. Przepis art. 961 zd. 1 KC nakazuje w razie wątpliwości traktować taką osobę jako spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jest to reguła interpretacyjna, która ma zastosowanie, jeżeli wartość przedmiotów wymienionych w testamencie jest tak duża, że wartość pozostałych należy ocenić jako znikomą i jeżeli powstają wątpliwości, czy wymieniona w testamencie osoba, nie nazwana spadkobiercą, jest właśnie spadkobiercą, czy jedynie zapisobiercą. Jeżeli sformułowania testamentu wskazują jednoznacznie, że wolą spadkodawcy było jedynie ustanowienie zapisów, reguła art. 961 zd. 1 KC nie będzie miała zastosowania. Przykład: Spadkodawca pozostawia testament o następującej treści: „Do całego spadku powołuję żonę M. Mojemu przyjacielowi B zapisuję mój dom położony...". W takiej sytuacji żona M będzie jedynym spadkobiercą, natomiast osoba B -jedynie zapisobiercą, nawet jeżeli poza domem stanowiącym przedmiot zapisu w skład spadku nie wchodzą żadne wartościowe składniki majątkowe. Dyskusyjna jest kwestia, czy przy dokonywaniu oceny uwzględniać stan z chwili sporządzenia testamentu, czy też stan z chwili otwarcia spadku. Sąd Najwyższy przyjmuje, że przy ocenie, czy przedmiot przeznaczony w testamencie określonej osobie wyczerpuje prawie cały spadek, uwzględnieniu podlegają w zasadzie jedynie przedmioty (prawa) należące do spadkodawcy w chwili sporządzenia testamentu (tak np. orz. SN z 28.10.1997 r., I CKN 276/97, OSN Nr 4/1998, poz. 63, z glosąM. Niedośpiala, PiPNr 12/1998). Prezentowany jest także pogląd (wysoce dyskusyjny), zgodnie z którym decydujące znaczenie ma stan z chwili otwarcia spadku (tak E. Niezbecka, Zapis, s. 38). Zagadnienie to ma istotne znaczenie praktyczne. Przykład: W testamencie sporządzonym w 1978 r. spadkodawca przeznaczył należące do niego własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego osobie X, nie należącej do kręgu spadkobierców ustawowych. W dacie sporządzenia testamentu majątek spadkodaw- Nb. 130 104 Rozdział VII. Treść testamentu cy ogranicza! się do wspomnianego prawa. W dacie otwarcia spadku (1999 r.) okazało się, że w skład spadku wchodzą ponadto: własność zabudowanej działki w centrum Warszawy o powierzchni 10 000 m-oraz sieć hurtowni sprzętu AGD i RTV. Przyjęcie pierwszego stanowiska oznacza, że jedynym spadkobiercą jest X, przyjęcie drugiego - do dziedziczenia dochodzą spadkobiercy ustawowi. 4. Wielkość udziałów 131 Spadkodawca może powołać jednego lub więcej niż jednego spadkobiercę. Jeżeli powołuje kilku spadkobierców w zasadzie powinien określić wielkość ich udziałów. Jeżeli takie określenie nie wynika z treści testamentu, zgodnie z art. 960 KC, spadkobiercy tacy dziedziczą w częściach równych. Jeżeli spadkobiercy należą do kręgu spadkobierców ustawowych, a zostali powołani w testamencie bez określenia wielkości ich udziałów, dziedziczą w częściach równych także wtedy, gdy ich udziały wynikające z przepisów o dziedziczeniu ustawowym byłyby różne. Przykład: Spadkodawca powołał w testamencie do dziedziczenia małżonka M i dwoje rodzeństwa A i B bez określenia wielkości przypadających im udziałów. Każda z powołanych osób dojdzie do dziedziczenia '/, spadku, gdyż udziały ich są równe (art. 960). Przy dziedziczeniu ustawowym udziały poszczególnych spadkobierców wyniosłyby: małżonek M — '/,, rodzeństwo A i B - każde po '/4('/, x '/,= '/4) całości spadku (art. 932 § 2 i art. 933 § 3). Spadkodawca może także przeznaczyć kilku osobom przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek. Zgodnie z art. 961 zd. 2 KC osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za spadkobierców powołanych do całego spadku w częściach ułamkowych odpowiadających stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów do wartości całego spadku. Osoby powołane w taki sposób nabywają w częściach ułamkowych cały spadek, a więc i udziały w poszczególnych przeznaczonych im prawach majątkowych. Stają się oni spadkobiercami, a nie zapisobiercami. Ponoszą zatem, jako spadkobiercy, odpowiedzialność za długi spadkowe. Dla określenia wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców decydujące znaczenie ma obiektywna wartość poszczególnych przedmiotów, a nie wartość, jaką poszczególne przedmioty przedstawiają dla spadkodawcy (por. orz. SW w Lublinie z 17.11.1961 r., I Cr 4555/60, z glosą J. Gwiazdomorskie-go, OSP Nr 7-8/1963, poz. 195; odmiennie/. St. Piątowski, Prawo, s. 123). Jeżeli spadkodawca przeznaczył określonym osobom przedmioty majątkowe nie należące do niego, należy uwzględnić ich wartość przy ustalaniu wielkości udziałów spadkowych. Kwestia ta jest jednak kontrowersyjna (por. orz. SN z 19.5.1975 r., III CRN 87/75, nie publ. oraz orzeczenie SN z 16.9.1993 r., III CZP 122/93, z glosą E. Skowrońskiej, OSP Nr 10/1994, poz. 189). Nb. 131 \ 30. Ustanowienie spadkobiercy 105 Reguły zawarte w art. 961 KC stosuje się tylko wówczas, gdy powstają wątpliwości co do woli spadkodawcy. Jeżeli z treści testamentu wynika, że zamiarem spadkodawcy było powołanie niektórych osób do dziedziczenia, a dla innych przeznaczył jedynie zapisy, decydujące znaczenie ma wola spadkodawcy. Na istnienie takiej woli spadkodawcy może wskazywać np. bardzo różna wartość przedmiotów przeznaczonych poszczególnym osobom. Przykład: Jeżeli w testamencie przeznaczono osobie A przedmioty o wartości 100 000 zł, osobie B - o wartości 120 000 zł, a osobie C - o wartości 200 zł (przy wartości całego spadku wynoszącej 221 000 zł), osoby A i B są spadkobiercami, natomiast osoba C jedynie zapisobiercą. II. Testament negatywny. Wydziedziczenie 1. Testament negatywny W języku potocznym określeniem „wydziedziczenie" obejmuje się wszyst- 132 kie sytuacje, w których spadkodawca pozbawia swoich spadkobierców ustawowych udziału w spadku. Kodeks cywilny jednak terminem tym posługuje się jedynie w odniesieniu do pozbawienia spadkobiercy ustawowego prawa do zachowku (art. 1008). Można zatem mówić w takich sytuacjach o wydziedziczeniu sensu stricto. Pozbawienie spadkobiercy ustawowego jego udziału w spadku (wydziedziczenie w języku potocznym) występuje przy dziedziczeniu testamentowym stosunkowo często. Wyłączenie od dziedziczenia może zostać dokonane w sposób dorozumiany polegający na tym, że spadkodawca powoła do dziedziczenia całego majątku inną osobę. Może także nastąpić w tzw. testamencie negatywnym. Pod tym pojęciem rozumie się testament, którego treść obejmuje jedynie wyłączenie spadkobiercy ustawowego (lub spadkobierców) od dziedziczenia. Testament taki może przykładowo brzmieć: „Moją wolą jest, aby najstarszy syn nie dziedziczył po mnie". W takiej sytuacji do dziedziczenia dochodzą pozostałe dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek, z wyłączeniem najstarszego syna. Dopuszczalność sporządzenia testamentu negatywnego nie została wyraźnie przewidziana w prawie polskim. Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie jego dopuszczalność nie budzi jednak wątpliwości. 2. Wydziedziczenie Wydziedziczenie sensu stricto to pozbawienie zstępnych, małżonka i rodzi- 133 ców prawa do zachowku. Wydziedziczenie w znaczeniu potocznym takich skutków za sobą nie pociąga - odsunięty od dziedziczenia może realizować Nb. 132-133 106 Rozdział VII. Treść testamentu roszczenie o zachowek. Pozbawienie prawa do zachowku stanowi najsurowszą sankcję w stosunku do spadkobiercy ustawowego, który postępuje w sposób naganny. 3. Przyczyny wydziedziczenia Przyczyny wydziedziczenia zostały wyliczone w sposób wyczerpujący wart. 1008 KC. Są to: a uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy (pkt 1). Ustawa w sposób jednoznaczny wymaga, aby postępowanie spadkobiercy spotkało się z dezaprobatą spadkodawcy. Jeżeli takie postępowanie jest zgodne z wolą testatora, nie może stanowić podstawy wydziedziczenia; b) dopuszczenie się przez spadkobiercę względem spadkodawcy lub jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci (pkt 2); c uporczywe niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (pkt 3). Niedopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych musi mieć charakter trwały. Należy także zauważyć, że chodzi o obowiązki rodzinne, a więc nie tylko obowiązek alimentacyjny, ale także np. obowiązek opieki i pomocy niedołężnemu rodzicowi. Jeżeli przyczynę wydziedziczenia stanowi pewien stan trwały (pkt 1 lub 3 art. 1008), musi on istnieć w chwili sporządzania testamentu. Zdarzenie jednorazowe (popełnienie przestępstwa) musi nastąpić przed wydziedziczeniem. Wydziedziczenie może być dokonane wyłącznie w testamencie, a przyczyna wydziedziczenia musi być określona w treści testamentu (art. 1009). 4. Przebaczenie 134 Wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy (art. 1010 § 1). Jeżeli w chwili przebaczenia spadkodawca nie miał zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, jeżeli nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 1010 § 2). Przebaczenie dokonane po sporządzeniu testamentu może nastąpić tylko w drodze sporządzenia nowego testamentu (tak J. Gwiazdomorski, Glosa do orzeczenia SN z 14.6.1971 r., III CZP 24/71, NP Nr 10/1972; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1924). Pogląd ten jest jednak dyskusyjny (por. orz. SN z 14.6.1971 r., III CZP 24/71, OSN Nr 2/1972, poz. 23). Nb. 134 § 30. Ustanowienie spadkobiercy 107 5. Wydziedziczenie częściowe Dyskusyjna jest także kwestia dopuszczalności wydziedziczenia częściowe- 135 go (np. zmniejszenie należnego uprawnionemu zachowku do połowy należnej sumy). Za dopuszczalnością takiego wydziedziczenia wypowiadał się J. Gwiazdomorski (Wydziedziczenie częściowe, PN Nr V-VI/1949, s. 433 i nast.; Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 403). Pogląd ten jest wysoce dyskusyjny. Przepisy Kodeksu cywilnego dają spadkodawcy prawo pozbawienia uprawnionego zachowku, ale nie dają mu możliwości modyfikowania wielkości tego zachowku. III. Podstawienie, przyrost 1. Podstawienie Podstawienie (substytucja) to zastąpienie jednej osoby (lub rzeczy) inną 136 osobą (rzeczą). Prawo polskie dopuszcza możliwość powołania w testamencie spadkobiercy na wypadek, gdyby osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (art. 963). Kodeks dopuszcza zatem możliwość dokonania w testamencie tzw. podstawienia zwykłego. Niedopuszczalne jest natomiast dokonanie podstawienia powierniczego (art. 964). Polega ono na zobowiązaniu spadkobiercy do zachowania nabytego spadku i do pozostawienia go innej osobie. Zgodnie z art. 964 KC, takie postanowienie testamentu ma tylko ten skutek, że ta inna osoba jest powołana do spadku na wypadek, gdyby spadkobierca nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą. Jeżeli jednak z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że spadkobierca bez takiego ograniczenia nie byłby powołany, powołanie spadkobiercy jest nieważne. . . Ustawa nakazuje zatem traktować podstawienie powiernicze jak podstawienie zwykłe. Rozgraniczenie rodzajów podstawienia dokonywane jest przy uwzględnieniu treści dyspozycji: czy w testamencie przeznaczono określonej osobie spadek z braku innej osoby (podstawienie zwykłe), czy też po innej osobie (podstawienie powiernicze). Spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chce dziedziczyć, jeżeli odrzuci spadek, natomiast nie może dziedziczyć, jeżeli nie dożyje otwarcia spadku lub jest tak traktowany (niegodność). Nb. 135-136 108 Rozdział VII. Treść testamentu 3. Przyrost 137 Zgodnie z art. 965 KC, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost). Instytucja przyrostu działa jedynie wówczas, gdy spadkodawca nie wyraził odmiennej woli. Testator może zatem skutecznie wyłączyć przyrost i wówczas część przypadająca osobie, która nie chce lub nie może być spadkobiercą podlega dziedziczeniu ustawowemu. Wyłączenie przyrostu może także nastąpić w ten sposób, że spadkodawca dokona podstawienia. Jako ilustracja działania przyrostu może służyć następujący przykład: Przykład: Spadkodawca powołał do dziedziczenia w testamencie trzech spadkobierców (A, B i C) w częściach równych. Osoba Anie dożyła otwarcia spadku. Skutki tego zdarzenia ukształtują się różnie w zależności od treści testamentu. Sytuacja 1 - spadkodawca poza powołaniem spadkobierców nie zamieścił w testamencie żadnych dyspozycji. Udziały osób B i C wzrosną zatem do '/2z uwagi na działanie przyrostu (art. 965). Sytuacja II - spadkodawca umieścił w testamencie klauzulę „Wyłączam przyrost". Udział w wysokości '/,, który przypadałby osobie A podlegać będzie dziedziczeniu ustawowemu. Sytuacja 111 - spadkodawca w testamencie umieścił rozporządzenie „Gdyby A nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą, jego udział przeznaczam osobie X". Mamy do czynienia z podstawieniem zwykłym (art. 963), które wyłącza działanie przyrostu. Porządek dziedziczenia będzie wyglądał następująco: osoba X - '/,, osoba B - '/„ osoba C - '/„ całości spadku. § 31. Inne rozrządzenia testamentowe I. Zapis 1. Pojęcie 138 Zapisem określa się dyspozycję spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę (dalszy zapis) obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby. Osoba ta nie staje się spadkobiercą, a jedynie z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu. Z reguły otrzymuje ona pewną korzyść majątkową z majątku spadkowego. Z chwilą otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy, w którym zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca lub zapisobierca - dłużnikiem. Nb. 137-138 § 31. Inne rozrządzenia testamentowe 109 Zgodnie z art. 968 § 1 KC, zapis charakteryzuje się następującymi cechami: a) może zostać ustanowiony jedynie w testamencie, jego źródłem nie może być inna czynność prawna; b) musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby. Nie jest dopuszczalne przeznaczenie pewnej korzyści majątkowej na rzecz osoby nieoznaczonej; c) istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę, zapisobiercę) obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego. 2. Zapisobierca Do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadko- 139 biercy w kwestii oceny zdolności dziedziczenia i niegodności (art. 972). Oznacza to, że zapisobierca może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna, byleby żyła lub istniała w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1). Zapisobierca może być także nasciturus, pod warunkiem, że urodzi się żywy (art. 927 § 2). Osoba określona w testamencie jako zapisobierca nie uzyska wierzytelności z tytułu zapisu, jeżeli zostanie uznana za niegodną (art. 928). Możliwe jest także odrzucenie zapisu (art. 1012). W razie ustanowienia zapisu dla kilku osób bez określenia wielkości ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach równych (art. 960). Spadkodawca może ustanowić zapisobiercę podstawionego (art. 963-964), będzie także działać zasada przyrostu (art. 965). Zapisobierca może być także spadkobierca, który uzyska wówczas ze spadku pewną korzyść ponad swój udział spadkowy. . ¦ • . . . : ....-.¦• 3. Osoba obciążona zapisem Obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać przez spadkodawcę włożony na spadkobiercę lub na zapisobiercę (dalszy zapis). Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy. Obowiązek taki ciąży także na spadkobiercy podstawionym oraz na spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu (art. 967). Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców i ustanowił zapis (zapisy), nie określając, w jakim zakresie obciąża on (obciążają one) poszczególnych spadkobierców, zapis obciąża poszczególnych spadkobierców w stosunku do wielkości ich udziałów. Analogiczną regułę stosuje się do dalszego zapisu. Przykład: Do dziedziczenia powołana została osoba A w V, i osoba B w '/4. Jednocześnie testator ustanowił zapis sformułowany następująco: „Na rzecz osoby Z zapisuję kwotę 1000". Nb. 139 108 3. Przyrost Rozdział VII. Treść testamentu 137 Zgodnie z art. 965 KC, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost). Instytucja przyrostu działa jedynie wówczas, gdy spadkodawca nie wyraził odmiennej woli. Testator może zatem skutecznie wyłączyć przyrost i wówczas część przypadająca osobie, która nie chce lub nie może być spadkobiercą podlega dziedziczeniu ustawowemu. Wyłączenie przyrostu może także nastąpić w ten sposób, że spadkodawca dokona podstawienia. Jako ilustracja działania przyrostu może służyć następujący przykład: Przykład: Spadkodawca powołał do dziedziczenia w testamencie trzech spadkobierców (A, B i C) w częściach równych. Osoba A nie dożyła otwarcia spadku. Skutki tego zdarzenia ukształtują się różnie w zależności od treści testamentu. Sytuacja I - spadkodawca poza powołaniem spadkobierców nic zamieścił w testamencie żadnych dyspozycji. Udziały osób B i C wzrosną zatem do '/,z uwagi na działanie przyrostu (art. 965). Sytuacja 11 - spadkodawca umieścił w testamencie klauzulę „Wyłączam przyrost". Udział w wysokości '/,, który przypadałby osobie A podlegać będzie dziedziczeniu ustawowemu. Sytuacja III - spadkodawca w testamencie umieścił rozporządzenie „Gdyby A nie chciał lub nie mógł być spadkobiercą, jego udział przeznaczam osobie X". Mamy do czynienia z podstawieniem zwykłym (art. 963), które wyłącza działanie przyrostu. Porządek dziedziczenia będzie wyglądał następująco: osoba X - '/,, osoba B - >/„ osoba C - '/,, całości spadku. § 31. Inne rozrządzenia testamentowe I. Zapis 1. Pojęcie 138 Zapisem określa się dyspozycję spadkodawcy, którą nakłada on na spadkobiercę lub zapisobiercę (dalszy zapis) obowiązek dokonania pewnego przysporzenia majątkowego na rzecz innej osoby. Osoba ta nie staje się spadkobiercą, a jedynie z chwilą otwarcia spadku uzyskuje roszczenie o wykonanie zapisu. Z reguły otrzymuje ona pewną korzyść majątkową z majątku spadkowego. Z chwilą otwarcia spadku powstaje stosunek zobowiązaniowy, w którym zapisobierca jest wierzycielem, a spadkobierca lub zapisobierca - dłużnikiem. Nb. 137-138 § 31. Inne rozrządzenia testamentowe 109 Zgodnie z art. 968 § 1 KC, zapis charakteryzuje się następującymi cechami: a) może zostać ustanowiony jedynie w testamencie, jego źródłem nie może być inna czynność prawna; b) musi zostać dokonany na rzecz oznaczonej osoby. Nie jest dopuszczalne przeznaczenie pewnej korzyści majątkowej na rzecz osoby nieoznaczonej; c) istota zapisu wyraża się w nałożeniu na podmiot obciążony (spadkobiercę, zapisobiercę) obowiązku spełnienia określonego świadczenia majątkowego. 2. Zapisobierca Do zapisu mają odpowiednie zastosowanie przepisy o powołaniu spadko- 139 biercy w kwestii oceny zdolności dziedziczenia i niegodności (art. 972). Oznacza to, że zapisobierca może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna, byleby żyła lub istniała w chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1). Zapisobierca może być także nasciturus, pod warunkiem, że urodzi się żywy (art. 927 § 2). Osoba określona w testamencie jako zapisobierca nie uzyska wierzytelności z tytułu zapisu, jeżeli zostanie uznana za niegodną (art. 928). Możliwe jest także odrzucenie zapisu (art. 1012). W razie ustanowienia zapisu dla kilku osób bez określenia wielkości ich udziałów, zapis przypadnie im w częściach równych (art. 960). Spadkodawca może ustanowić zapisobiercę podstawionego (art. 963-964), będzie także działać zasada przyrostu (art. 965). Zapisobierca może być także spadkobierca, który uzyska wówczas ze spadku pewną korzyść ponad swój udział spadkowy. ... . ... 3. Osoba obciążona zapisem Obowiązek spełnienia określonego świadczenia może zostać przez spadkodawcę włożony na spadkobiercę lub na zapisobiercę (dalszy zapis). Jeżeli osoba powołana jako spadkobierca testamentowy nie chce lub nie może być spadkobiercą, spadkobierca ustawowy, któremu przypadł przeznaczony dla tej osoby udział spadkowy, obowiązany jest, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać obciążające tę osobę zapisy. Obowiązek taki ciąży także na spadkobiercy podstawionym oraz na spadkobiercy, któremu przypada udział spadkowy z tytułu przyrostu (art. 967). Jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców i ustanowił zapis (zapisy), nie określając, w jakim zakresie obciąża on (obciążają one) poszczególnych spadkobierców, zapis obciąża poszczególnych spadkobierców w stosunku do wielkości ich udziałów. Analogiczną regułę stosuje się do dalszego zapisu. Przykład: Do dziedziczenia powołana została osoba A w 3/4 i osoba B w '/4. Jednocześnie testator ustanowi! zapis sformułowany następująco: „Na rzecz osoby Z zapisuję kwotę 1000". Nb. 139 110 Rozdział VII. Treść testamentu § 31. Inne rozrządzenia testamentowe 111 Wobec nieokreślenia, którego ze spadkobierców obciąża zapis i w jakiej cząści, obaj ponoszą odpowiedzialność za spełnienie świadczenia. Spadkobierca A ma obowiązek wypłacić zapisobiercy 750 (V4 z 1000), a osoba B -250 ('/4 z 1000). Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony z obowiązku jego wykonania. W braku odmiennej woli spadkodawcy ma jednak obowiązek wykonania dalszych zapisów (art. 973). Zapisobierca obciążony dalszym zapisem może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona na rzecz dalszego zapisobiercy bezpłatnego przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie (art. 974). Ustawa przyznaje zatem obciążonemu zapisobiercy tzw. upoważnienie przemienne. Niemożliwe jest jednak skorzystanie z takiego upoważnienia, jeżeli przedmiotem zapisu są prawa niezbywalne (np. służebność mieszkania). 4. Warunek i termin 140 Zapis, odmiennie niż powołanie spadkobiercy, może zostać ustanowiony pod warunkiem albo z zastrzeżeniem terminu. Przepis art. 975 KC wyraźnie pozwala na ustanowienie zapisobiercy warunkowego lub terminowego, wyłączając w tym zakresie działanie art. 962 KC. Zapis rodzi skutki jedynie w sferze obligacyjnej, zatem nie istnieją przyczyny, dla których należałoby wyłączyć możliwość dołączenia do niego warunku lub terminu. Do zapisu warunkowego i terminowego będą miały zastosowanie ogólne przepisy dotyczące warunku (art. 89 i nast.) i terminu (art. 110 i nast.). Zgodnie z treścią tych przepisów należy oceniać dopuszczalność warunku i terminu. 5. Treść zapisu 141 Treść zapisu może być bardzo zróżnicowana. Może obejmować zobowiązanie obciążonego do przeniesienia własności i wydania rzeczy. Nawet jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, po stronie zapisobiercy powstaje jedynie roszczenie o przeniesienie własności tej rzeczy. Prawo polskie nie zna bowiem zapisu, którego skutkiem byłoby automatyczne przejście na zapisobiercę własności przedmiotu zapisu w chwili śmierci spadkodawcy (legatum per vindicationem). Spadkodawca może nałożyć na obciążonego zapisem obowiązek ustanowienia ograniczonego prawa rzeczowego na korzyść zapisobiercy (np. służebności osobistej mieszkania lub prawa użytkowania). Przedmiotem zapisu może być także świadczenie polegające na wypłaceniu zapisobiercy pewnej sumy pieniędzy. Wysokość sumy może zostać określona jako równowartość np. części nieruchomości (orz. SN z 14.9.1970 r., III CZP Nb. 140-141 I 53/70, OSN Nr 5/1971, poz. 75), może także przybrać postać renty miesięcznej w wysokości określonej w testamencie. Spadkodawca może uczynić przedmiotem zapisu przelew wierzytelności (legatum nominis) lub umorzenie długu (legatum liberationis), a także wykonanie pewnych usług na rzecz zapisobiercy. Przedmiotem zapisu może być własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu lub inne prawa spółdzielcze mające charakter ograniczonych praw rzeczowych. Nabycie takiego prawa przez zapisobiercę uzależnione jest jednak od przyjęcia go w poczet członków spółdzielni. 6. Rzecz oznaczona co do tożsamości Mogą powstać wątpliwości, gdy przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona 142 co do tożsamości nie należąca do spadku w chwili jego otwarcia lub rzecz należąca wprawdzie do spadku, ale taka, której własność spadkodawca miał obowiązek przenieść na inną osobę. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapis taki jest bezskuteczny (art. 976). Przy istnieniu „odmiennej woli", o której mowa w przepisie, obciążony zapisem ma obowiązek podjąć starania zmierzające do uzyskania własności takiej rzeczy i przeniesienia jej na zapisobiercę. W razie niemożliwości uzyskania takiego prawa obowiązek przeniesienia własności zmieni się w obowiązek wypłacenia zapisobiercy sumy stanowiącej równowartość rzeczy. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości znajdująca się w posiadaniu zapisobiercy, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy (art. 977). W art. 977 KC zawarte jest odesłanie do art. 224-227 i 229 KC, przy czym zapisobierca traktowany jest przez ustawę tak, jakby był od chwili wymagalności zapisu właścicielem przedmiotu zapisu. Jeżeli rzecz oznaczona co do tożsamości jest wadliwa, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca (art. 978). Ustawa łagodzi zatem odpowiedzialność obciążonego zapisem w porównaniu z odpowiedzialnością sprzedawcy. Uzasadnione jest to faktem, że zapisobierca uzyskuje przysporzenie nieodpłatnie. 7. Rzecz oznaczona co do gatunku ; Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, ich 143 przynależność do majątku spadkowego nie wpływa na skuteczność zapisu. Zapisobierca ma obowiązek nabyć określoną ilość takich rzeczy i ich własność Nb. 142-143 112 Rozdział VII. Treść testamentu przenieść na uprawnionego. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając jednak potrzeby zapisobiercy (art. 979). Do odpowiedzialności obciążonego zapisem za wady rzeczy oznaczonych co do tożsamości mają odpowiednie zastosowanie przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapiso-bierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia, zamiast rzeczy wadliwych, rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia (art. 980). Zróżnicowanie odpowiedzialności obciążonego zapisem z tytułu rękojmi w zależności od tego, czy chodzi o rzecz oznaczoną co do tożsamości (por. Nb. 142), czy też co do gatunku, może budzić wątpliwości z uwagi na to, że w jednym i w drugim przypadku chodzi o przysporzenie nieodpłatne. ... , . . - ,; 8. Wymagalność roszczenia zapisobiercy 144 Zgodnie z art. 970 KC, roszczenie o wykonanie zapisu staje się wymagalne, w braku odmiennej woli spadkodawcy, niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jeżeli zobowiązanym jest zapisobierca, może on wstrzymać się z wykonaniem dalszego zapisu aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Pojęcie „niezwłocznie" rozumiane jest zwykle jako równoznaczne ze sformułowaniem „bez nieuzasadnionej zwłoki". Chwilę wymagalności zapisu należy zatem ustalać z uwzględnieniem konkretnych okoliczności. Odmienna wola spadkodawcy może wyrazić się w uczynieniu zapisu pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. 9. Przedawnienie . ; , ¦,.;¦,. ¦',.... ; ; 145 Roszczenie o wykonanie zapisu przedawnia się z upływem lat pięciu od dnia wymagalności zapisu. W kwestii wymagalności zapisu por. Nb. 144. 10. Nieruchomość rolna 146 Przedmiotem zapisu może być gospodarstwo rolne albo jego część, albo wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. Obciążyć takim zapisem można spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne. Spadkobiercę dziedziczącego gospodarstwo rolne można także obciążyć zapisem, którego przedmiotem jest świadczenie pieniężne. Przepis art. 1067 KC określa jedynie nieco odmienne zasady wykonania takich zapisów. $ 31. Inne rozrządzenia testamentowe 113 Jeżeli przedmiotem zapisu jest nieruchomość rolna wchodząca w skład gospodarstwa rolnego albo część takiej nieruchomości, albo wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, niedopuszczalne jest wykonanie takiego zapisu, jeżeli prowadziłoby to do podziału gospodarstwa sprzecznego z zasadami prawidłowej gospodarki. Spadkobierca zobowiązany do wykonania takiego zapisu może żądać zamiany przedmiotu zapisu na świadczenie pieniężne (art. 1067 § 2). Sprzeczność podziału z zasadami prawidłowej gospodarki ocenia sąd, który może także dokonać zmiany przedmiotu zapisu. Jeżeli przedmiotem zapisu obciążającego spadkobiercę gospodarstwa rolnego jest świadczenie pieniężne, stosuje się odpowiednio art. 216 KC (art. 1067 § 1). Odesłanie do art. 216 KC oznacza, że możliwe jest obniżenie świadczenia pieniężnego należnego zapisobiercy zgodnie z regułami przewidzianymi w art. 216 § 2 KC. Możliwe jest także (niezależnie od ewentualnego obniżenia wysokości świadczenia) rozłożenie na raty należnej sumy lub odroczenie terminu jej płatności (art. 212 § 3). Powyższe uwagi odnoszą się do spadków otwartych przed opublikowaniem wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r. (P 4/99), tj. przed dniem 14.2.2001 r. (por. uwagi Nb. 9 i 72). II. Polecenie 1. Pojęcie Rozrządzenie testamentowe, które nakłada na spadkobiercę lub zapisobier- 147 cę obowiązek oznaczonego działania lub zaniechania bez czynienia kogokolwiek wierzycielem, jest określane jako polecenie (art. 982). Polecenie charakteryzuje się następującymi cechami: a) jest rozrządzeniem dokonanym przez spadkodawcę w testamencie; b) obciążonym może być spadkobierca lub zapisobierca, który zostaje zobowiązany do pewnego działania lub zaniechania; c) brak jest wierzyciela w rozumieniu prawa zobowiązań; d) uprawnienia i obowiązki wynikające z polecenia nie są między sobą korela-tywne. W chwili otwarcia spadku powstaje stosunek prawny, w którym istnieje obowiązek określonego zachowania się, ale z zachowania tego nie musi wynikać korzyść dla innego podmiotu. Nawet jeżeli polecenie ma na celu uzyskanie korzyści przez jakąś osobę, to jest ona destynatariuszem, a nie wierzycielem; e) tylko określony krąg podmiotów może żądać wypełnienia polecenia; Nb. 147 114 Rozdział VII. Treść testamentu f) celem polecenia jest dokonanie przez spadkobiercę lub zapisobiercę określonej czynności. Ewentualne przysporzenie na rzecz innej osoby pozostaje bez znaczenia prawnego; g) niewykonanie polecenia nie pociąga za sobą żadnych sankcji w stosunku do obciążonego; h) polecenie może mieć zarówno charakter majątkowy, jak i niemajątkowy. 2. Osoba obciążona 148 Polecenie może być nałożone tylko na spadkobiercę lub zapisobiercę. Nieskuteczne jest zatem obciążenie poleceniem osoby niezdolnej do dziedziczenia, a także niegodnego. Osoby takie nie mogą być spadkobiercami ani zapi-sobiercami. Ustawa nie precyzuje, co dzieje się w sytuacji, gdy polecenie nałożone zostało na więcej niż jedną osobę. Wydaje się, że w braku odmiennej woli spadkodawcy należy stosować przepisy regulujące tę kwestię w odniesieniu do zapisu, czyli art. 971 KC. Jeżeli poleceniem został obciążony zapisobierca, może on wstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Analogiczna reguła ma zastosowanie w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę (art. 983). Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobierca, spadkobierca zostaje zwolniony z obowiązku wykonania zapisu, ale powinien, w braku odmiennej woli spadkodawcy, wykonać polecenie. Podobnie, gdy polecenie zostało nałożone na dalszego zapisobiercę (art. 984). Szczególna konstrukcja polecenia umożliwia spadkodawcy osiągnięcie celów, dla osiągnięcia których konstrukcja węzła obligacyjnego jest mało przydatna. Polecenie umożliwia np. nałożenie obowiązku spełnienia świadczenia na rzecz bliżej niesprecyzowanego podmiotu (instytucja dobroczynna), a także nałożenie obowiązku niemożliwego do wyegzekwowania w drodze zastosowania przymusu państwowego (np. obowiązek zachowania pamiątek rodzinnych). Moralny obowiązek wypełnienia woli zmarłego może stanowić gwarancję wypełnienia polecenia. 3. Treść 149 Treść polecenia może być bardzo różna. Często treścią polecenia jest nałożenie na obciążonego obowiązku użycia w określony sposób uzyskanej wartości majątkowej. Celem polecenia może być zapewnienie korzyści określonej osobie, grupie osób lub zbiorowości. Obowiązek może zostać nałożony Nb. 148-149 § 31. Inne rozrządzenia testamentowe 115 w interesie samego spadkodawcy (np. ufundowanie tablicy pamiątkowej na domu, w którym spadkodawca mieszkał). Zachowanie się obciążonego może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Treść obowiązku musi zostać określona osobiście przez spadkodawcę. Nie jest dopuszczalne upoważnienie osoby trzeciej do określenia treści polecenia. Natomiast ze względu na istotę polecenia nie jest konieczne wyraźne określenie osoby beneficjariusza. Dopuszczalne jest nałożenie obowiązku spełnienia świadczenia na określony cel, bez wskazywania jakiegokolwiek podmiotu (np. obowiązek przeznaczenia określonej kwoty na rozwój kultury). 4. Osoby uprawnione do żądania wykonania polecenia Wykonania polecenia mogą żądać: każdy ze spadkobierców, a także wyko- 150 nawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem (np. przeznaczenia uzyskanej sumy na regularne wizyty u dentysty). Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy (por. art. 985). Mimo braku wyraźnego przepisu należy przyjąć, że z żądaniem wykonania polecenia osoba do tego upoważniona może wystąpić niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu, chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę. Uprawniona jest tutaj analogia do zapisu (por. art. 970). III. Wykonawca testamentu 1. Powołanie wykonawcy testamentu Możliwość ustanowienia wykonawcy testamentu jest przewidziana w wielu 151 systemach prawnych. W polskim prawie możliwość taka wynika z wyraźnego brzmienia art. 986 KC. Do pełnienia funkcji wykonawcy testamentu można powołać każdą osobę, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (art. 986 § 2). W odniesieniu do ustanowienia wykonawcy testamentu także obowiązuje zasada, zgodnie z którą spadkodawca musi wyraźnie wskazać, komu powierza pełnienie takiej funkcji. Nie jest możliwe wskazanie wykonawcy przez inną osobę. Nie ma natomiast przeszkód, aby wykonawcą był jeden ze spadkobierców albo zapisobierca. Powołanie wykonawcy testamentu stwarza większy stopień prawdopodobieństwa, że wola spadkodawcy zostanie w należyty sposób wypełniona. Osobie powołanej do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu sąd wydaje odpowiednie zaświadczenie (art. 665 KPC). Nb. 150-151 116 Rozdział VII. Treść testamentu § 31. Inne rozrządzenia testamentowe 117 Osoba powołana do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu może tego obowiązku nie przyjąć. Musi jednak złożyć stosowne oświadczenie przed sądem (art. 987). Nie jest konieczne podawanie przyczyn nieprzyjęcia nałożonych obowiązków. Ustawa nie określa terminu, w jakim osoba powołana do pełnienia obowiązków wykonawcy testamentu powinna złożyć oświadczenie. Należy jednak przyjąć, że powinno ono zostać złożone przed podjęciem obowiązków przez wykonawcę. Wskazuje na to art. 990 KC pozwalający sądowi zwolnić wykonawcę testamentu z ważnych powodów. Ustawa nie wskazuje, nawet przykładowo, co należy rozumieć przez „ważne powody". Odmienne uregulowanie zawarte było w art. 144 § 2 PrSp, który przewidywał obowiązek zwolnienia wykonawcy testamentu, jeżeli nie może on wykonywać swoich funkcji albo jeżeli przy ich wykonywaniu dopuszcza się czynów lub zaniedbań naruszających spadek. Ponadto sąd mógł zwolnić wykonawcę na jego żądanie z ważnych powodów. Obecnie w każdym przypadku, niezależnie od przyczyny uzasadniającej zwolnienie wykonawcy, sąd ma możliwość zwolnienia go na wniosek osoby zainteresowanej (spadkobierca, zapiso-bierca, sam wykonawca). 2. Prawa i obowiązki wykonawcy 'q 152 Zakres obowiązków wykonawcy określa przede wszystkim sam spadkodawca. Jeżeli spadkodawca inaczej nie postanowił, wykonawca testamentu powinien zarządzać majątkiem spadkowym, spłacić długi spadkowe, w szczególności wykonać zapisy i polecenia, a następnie wydać spadkobiercom majątek spadkowy zgodnie z wolą spadkodawcy i ustawą (art. 988 § 1). Wykonawca testamentu może pozywać i być pozywanym w sprawach wynikających z zarządu spadkiem. Może także pozywać w sprawach o prawa należące do spadku i być pozywanym w sprawach o długi spadkowe (art. 988 § 2). Wobec takiego uregulowania praw i obowiązków wykonawcy wysoce kontrowersyjna jest kwestia charakteru prawnego stanowiska wykonawcy testamentu. Problem ten jest zresztą sporny w literaturze światowej (por. opracowania B. Walaszka i L. Bełzy). Podejmowane są próby określenia jego sytuacji przy odwołaniu się m.in. do instytucji pełnomocnictwa. Na ogół jednak przyjmuje się, że chodzi o swoistą dla prawa spadkowego instytucję prawną, mająca cechy szczególne. Wykonawca testamentu powinien przede wszystkim zarządzać spadkiem. Wydaje się, że jest przy tym uprawniony także do podejmowania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu. Przez okres wykonywania zarządu przez wykonawcę spadkobiercy pozbawieni są tego prawa. Wykonawca ma Nb. 152 obowiązek płacić długi spadkowe, realizuje także wierzytelności należące do spadku. Wyraźne wskazanie na zapisy i polecenia, które są jednymi z długów spadkowych wynika z tego, że z reguły wykonanie tych obowiązków stanowi przedmiot troski spadkodawcy i często przesądza o ustanowieniu wykonawcy testamentu. Po wypełnieniu swoich obowiązków wykonawca testamentu wydaje majątek spadkowy spadkobiercom, zgodnie z wolą spadkodawcy i przepisami ustawy (art. 988 § 1 infine). W czasie sprawowania zarządu majątkiem spadkowym pomiędzy spadkobiercami a wykonawcą mogą powstać określone roszczenia. Wykonawca podejmuje bowiem pewne działania we własnym imieniu, ale podmiotami praw i obowiązków pozostają spadkobiercy. Pomiędzy wykonawcą testamentu a spadkobiercami powstaje stosunek obligacyjny, do którego należy stosować przepisy o odpłatnym zleceniu (art. 989 § 1 KC; por. też F. Biahuta, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1906). Wykonawcy testamentu należy się wynagrodzenie, a także zwrot kosztów zarządu majątkiem spadkowym, jeżeli takie koszty poniósł. Koszty te oraz wynagrodzenie wykonawcy należą do długów spadkowych (art. 989 § 2). 3- Wygaśnięcie praw i obowiązków Uprawnienia i obowiązki wykonawcy testamentu wygasają z chwilą wyko- 153 nania przez niego zadań określonych przez spadkodawcę lub wynikających z art. 988 § 1 KC. Gasną także z chwilą śmierci wykonawcy oraz po zwolnieniu go przez sąd z obowiązków. Nie jest w sposób wyraźny rozstrzygnięta kwestia skutków utraty przez wykonawcę pełnej zdolności do czynności prawnych. Należy jednak przyjąć, że utrata przez wykonawcę pełnej zdolności do czynności prawnych stanowi ważny powód w rozumieniu art. 990 KC, natomiast nie pociąga za sobą automatycznego wygaśnięcia praw i obowiązków wykonawcy. IV. Inne dyspozycje testamentowe Pod tym określeniem należy rozumieć pozostałe dyspozycje spadkodawcy, 154 przede wszystkim o charakterze niemajątkowym. Mogą tu wchodzić w grę przede wszystkim życzenia dotyczące pogrzebu. Nie nakładają one na spadkobiercę obowiązku prawnego, chyba że przybiorą postać polecenia. Spadkodawca może także zawrzeć w testamencie m.in. wskazówki co do wychowania dzieci, wyboru przez nie kierunku wykształcenia, dalszego postępowania w życiu. Są to wszystko dyspozycje nie mające znaczenia prawnego. Jedynie z sza- Nb. 153-154 118 Rozdział VII. Treść testamentu cunku dla woli wyrażonej przez zmarłego może płynąć moralny obowiązek ich wypełnienia. Nieco odmiennie przedstawia się sytuacja, gdy spadkodawca dokona w testamencie działu spadku, tzn. wskaże nie tylko, jakie są udziały poszczególnych spadkobierców, ale określi też, komu mają przypaść określone przedmioty wchodzące w skład spadku. W obecnym stanie prawnym z takimi dyspozycjami spadkodawcy nie są związane skutki prawne. Odmiennie kwestia ta uregulowana była przed wejściem w życie Kodeksu cywilnego. Przepis art. 152 § 3 PrSp stanowił, że przy układaniu sched należy w miarę możliwości dążyć, aby była uszanowana wola spadkodawcy wyrażona w testamencie. De legę ferenda należałoby postulować, aby przywrócić odpowiednie uregulowanie nakazujące respektować dyspozycje spadkodawcy dotyczące sposobu dokonania działu spadku. Nb. 154 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy Literatura: S. Breyer, Z problematyki oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, NP Nr 1/1958; E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 327 i nast.; J. Gwiazdomorski, Dwa „domniemania", [w:] Rozprawy; tenże, „Domniemanie" nabycia spadku, PiP Nr 10/1968; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 271 i nast.; A. Kunicki, Odrzucenie spadku przez transmitariusza, NP Nr 12/1963; M. Niedośpiał, Prawo dziedziczenia. Zagadnienia konstrukcyjne, Pal. Nr 12/1986; A. Ohanowicz, Przyjęcie i odrzucenie spadku w nowym prawie spadkowym, PN Nr V-V1/1947; A. Szpunai; Wady oświadczenia woli o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, NP Nr 7-8/1986; tenże, Domniemanie wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP Nr 3/1968; tenże, O skutkach prawnych stwierdzenia nabycia spadku, [w:] Księga pamiątkowa I Kongresu Notariuszy Rzeczypospolitej Polskiej, Kluczbork 1994. § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku I. Uwagi ogólne 1. Treść oświadczenia Spadkobierca nabywa spadek z chwilą śmierci spadkodawcy z mocy pra- 155 wa (art. 925 w zw. z art. 942). Nabycie praw i obowiązków spadkowych nie jest uzależnione od uprzedniego złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku. Jednak nabycie to nie ma charakteru definitywnego. W określonym terminie może bowiem złożyć oświadczenie co do spadku. Zgodnie z art. 1012 KC spadkobierca może przyjąć spadek wprost (bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe - art. 1031 § 1) lub z dobrodziejstwem inwentarza (z ograniczeniem odpowiedzialności do wartości stanu czynnego spadku - art. 1031 § 2). Może też spadek odrzucić. Złożenie oświadczenia o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku (art. 1020). 2. Sytuacja gminy, Skarbu Państwa i fundacji Gmina i Skarb Państwa dochodzący do dziedziczenia na podstawie art. 935 156 § 3 KC nie mogą odrzucić spadku (art. 1023 § 1). Prawo polskie nie przewiduje Nb. 155-156 120 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy możliwości istnienia spadku bezdziedzicznego i stąd rozwiązanie zawarte w art. 1023 § 1 KC. Skarb Państwa lub gmina mogą natomiast odrzucić spadek, który przypada im na podstawie testamentu. W tym zakresie sytuacja Skarbu Państwa oraz gminy jest identyczna z sytuacją pozostałych spadkobierców testamentowych (por. orz. SN z 10.6.1964 r., III CR 81/64, OSN Nr 2/1965, poz. 47). Należy także przyjąć, że fundacja utworzona w testamencie nie może odrzucić przypadającego jej spadku. Jak bowiem wskazuje L. Stecki (Fundacja, cz. II i III, Toruń 1996, s. 52), niepodobna wyobrazić sobie dopuszczalność odrzucenia spadku przez fundację powołaną do bytu na tej drodze. Taka możliwość kolidowałaby w sposób zasadniczy z przewidzianą przez ustawę formą ustanawiania fundacji w drodze czynności prawnej mortis causa. Pozostawałaby ona także w sprzeczności z jurydyczną istotą takiej fundacji. ,. 3. Złożenie oświadczenia przez osobę nie mającą pełnej zdolności do czynności prawnych 157 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może samodzielnie złożyć osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Za osoby nie mające pełnej zdolności w tym zakresie działają ich przedstawiciele ustawowi. Na przyjęcie spadku wprost oraz na odrzucenie spadku w imieniu osoby nie mającej pełnej zdolności do czynności prawnych potrzebna jest zgoda sądu opiekuńczego. Brak takiej zgody pociąga za sobą nieważność oświadczenia złożonego przez przedstawiciela ustawowego (por. uchw. pełnego składu Izby Cywilnej SN z 24.6.1961 r., I CO 16/61, OSN Nr 11/1963, poz. 187). Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może złożyć , oświadczenie osobiście lub przez pełnomocnika (arg. z art. 1018 § 3). Pełnomocnictwo do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno być pisemne z podpisem urzędowo poświadczonym. Z jego treści powinno jednoznacznie wynikać upoważnienie do złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku w określony sposób lub do jego odrzucenia. 4. Sytuacja spadkobiercy przed złożeniem oświadczenia 158 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie sześciu miesięcy od chwili dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania (art. 1015 § 1). Do chwili upływu terminu i przed złożeniem oświadczenia nabycie spadku ma charakter tymczasowy. W okresie tym sytuacja spadkobiercy charakteryzuje się pewnymi cechami szczególnymi: a) Spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe jedynie ze spadku (art. 1030 zd. 1). Jego majątek osobisty pozostaje zatem z tego punktu Nb. 157-158 § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 121 widzenia oddzielony od majątku spadkowego. W procesie o wykonanie obowiązku należącego do długów spadkowych pozwany spadkobierca może domagać się zawieszenia postępowania do czasu złożenia przez niego oświadczenia co do spadku lub upływu terminu z art. 1015 § 1 KC. b) Spadkobierca;lnie może zbyć spadku ani udziału w spadku (argument z art. 1051). Nie może także zbyć przedmiotu należącego do spadku ani udziału w takim przedmiocie. c) Spadkobierca nie może uzyskać postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku, gdyż złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku lub upływ terminu z art. 1015 § 1 KC stanowi konieczną przesłankę takiego stwierdzenia (art. 1026 KC; art. 640 § 2 KPC). Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku składa się przed sądem albo przed notariuszem (art. 640 § 1 KPC). W wyniku złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku nabycie praw i obowiązków przez spadkobiercę staje się definitywne. W szczególności spadkobierca, który złożył oświadczenie o przyjęciu spadku nie może go już odrzucić. Jego majątek osobisty ulega połączeniu z majątkiem spadkowym. II. Transmisja 1. Pojęcie Mogą wystąpić sytuacje, kiedy spadkobierca umrze przed złożeniem 159 oświadczenia co do spadku i przed upływem terminu do złożenia takiego oświadczenia. Jego spadkobiercy wstępują wówczas w sytuację prawną, w jakiej znajdował się ich poprzednik i mogą złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu przypadającego mu spadku. Sytuacja taka określana jest jako transmisja (transmissio hereditatis). Zmarły spadkobierca jest transmitentem, natomiast osoba powołana do dziedziczenia po nim - transmitariuszem. Przykład: Spadkodawca X zmarł pozostawiając jednego spadkobiercę, swojego syna S. Syn zmarł po trzech miesiącach od otwarcia spadku po X; pozostawił troje dzieci A, B i C, które dziedziczą w częściach równych. Osoba S jest transmitentem, osoby: A, B i C - transmitariuszami. Każdy z transmitariu-szy może przyjąć lub odrzucić część spadku po spadkodawcy X, która przypadła mu na skutek śmierci transmitenta. . , Nb. 159 122 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 123 2. Sytuacja transmitariusza Zgodnie z podstawową konstrukcją prawa spadkowego spadkobierca wchodzi w sytuację prawną, w jakiej znajdował się spadkodawca. Konsekwencją tej zasady jest transmisja uregulowana w art. 1017 KC. Uprawnienie transmitariusza do przyjęcia lub odrzucenia spadku po spadkodawcy transmitenta uwarunkowane jest definitywnym nabyciem spadku po transmitencie, gdyż wchodzi w skład tego spadku. Złożenie oświadczenia co do spadku po spadkodawcy transmitenta (w podanym w Nb. 159 przykładzie - osoba X) możliwe jest po uprzednim złożeniu oświadczenia o przyjęciu spadku po transmitencie (osoba S) lub równocześnie z takim oświadczeniem. Niedopuszczalne jest odrzucenie spadku po transmitencie, a przyjęcie spadku po spadkodawcy transmitenta. Możliwa jest natomiast sytuacja odwrotna, tzn. przyjęcie spadku po transmitencie, a odrzucenie spadku po spadkodawcy transmitenta. III. Odrzucenie spadku 1. Skutki 160 Oświadczenie o odrzuceniu spadku powoduje, że spadkobierca traci prawa i obowiązki wchodzące w skład spadku ze skutkiem ex tunc. Jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku. Oznacza to, że jeżeli np. syn spadkodawcy odrzuci spadek przypadający mu z mocy ustawy, jego udział przechodzi na jego dzieci (wnuki spadkodawcy - art. 931 § 2 w zw. z art. 1020). Przepisy nie przewidują natomiast możliwości odrzucenia spadku na korzyść innej osoby („zrzeczenie się" spadku lub udziału w spadku). Spadkobierca ustawowy może jedynie zrzec się dziedziczenia w drodze zawarcia z przyszłym spadkodawcą umowy przewidzianej w art. 1048 KC (por. orz. SN z 20.3.1984 r., III CRN 35/84, OSN Nr 10/1984, poz. 184). Odrzucenie spadku może prowadzić m.in. do: 1) Zmiany tytułu powołania do spadku. Jeżeli jedyny spadkobierca testamentowy odrzucił spadek, do dziedziczenia dojdą spadkobiercy ustawowi. 2) Zmiany wielkości udziałów poszczególnych spadkobierców, np. w drodze przyrostu. 3) Zmiany kręgu osób dochodzących do dziedziczenia. Jeżeli np. odrzuci spadek jedyny spadkobierca dochodzący do dziedziczenia w pierwszej kolejności (np. jedyny zstępny), do dziedziczenia dojdą spadkobiercy powołani w dalszej kolejności. Jeżeli odrzucą spadek małżonek i krewni powołani z ustawy, do dziedziczenia dojdzie gmina ewentualnie Skarb Państwa Nb. 160 (art. 935 § 3). Jeżeli istnieje spadkobierca podstawiony, dojdzie on do dziedziczenia, jeżeli powołany w pierwszej kolejności odrzuci spadek. 2. Brak możliwości przyjęcia dorozumianego Prawo polskie nie zna dorozumianego przyjęcia spadku. Spadkobierca, któ- 161 ry objął w posiadanie majątek spadkowy i zaczął nim zarządzać, może go następnie odrzucić. Podjęcie pewnych czynności w stosunku do majątku spadkowego nie jest równoznaczne z przyjęciem spadku. Jeżeli taki spadkobierca następnie spadek odrzucił, do stosunków pomiędzy nim a spadkobiercami, którzy zamiast niego doszli do spadku, stosuje się odpowiednio przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 1021). Przy dokonywaniu rozliczeń pomiędzy takimi osobami ma jednak znaczenie fakt, że spadkobierca, dopóki nie odrzuci spadku, prowadzi własne sprawy. Nie znajdą zatem zastosowania art. 753 § 1 i art. 754 KC. IV. Bezskuteczność oświadczenia o odrzuceniu spadku 1. Ochrona interesów wierzycieli Odrzucenie spadku przez spadkobiercę może prowadzić do pogorszenia sy- 162 tuacji jego wierzycieli. Sytuacja taka ma miejsce, kiedy majątek osobisty spadkobiercy jest obciążony długami, a majątek spadkowy ma znaczną wartość. Odrzucenie spadku przez spadkobiercę powoduje, że do jego majątku nie wchodzą przedmioty majątkowe, z których wierzyciele mogliby egzekwować swoje należności. Dlatego też, zgodnie z art. 1024 § 1 KC, jeżeli spadkobierca odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli, każdy z wierzycieli, którego wierzytelność istniała w chwili otwarcia spadku, może żądać, ażeby odrzucenie spadku zostało uznane za bezskuteczne w stosunku do niego według przepisów o ochronie wierzycieli w razie niewypłacalności dłużnika. 2. Przesłanki Odesłanie zawarte w art. 1024 § 1 KC oznacza odesłanie do art. 527-534 KC. Uwzględniając specyfikę uznania za bezskuteczne odrzucenia spadku, można wskazać następujące przesłanki uzasadniające wystąpienie za stosownym żądaniem: 1) Z żądaniem może wystąpić wierzyciel tego spadkobiercy, który odrzucił spadek, dowodząc, że wskutek tej czynności spadkobierca dłużnik stał się niewypłacalny w większym stopniu niż był przed dokonaniem czynności. Nb. 161-162 124 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy 2) Żądanie kierowane jest do spadkobiercy, który odrzucił spadek z pokrzywdzeniem wierzycieli. Stosuje się do niego domniemanie z art. 529 KC, gdyż odrzucenie spadku pociąga za sobą dojście do spadku innej osoby, która nabywa go nieodpłatnie. 3) Treścią żądania wierzyciela jest uznanie za bezskuteczne w stosunku do niego oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku. 4) Z żądaniem nie może wystąpić osoba, która w chwili odrzucenia spadku nie jest jeszcze wierzycielem spadkobiercy odrzucającego spadek. 3. Skutki Uznanie oświadczenia spadkobiercy o odrzuceniu spadku za bezskuteczne w stosunku do wierzyciela oznacza, że wierzyciel taki może kierować egzekucję do przedmiotów spadkowych, tak jakby spadek został przyjęty przez dłużnika. Stwarza to dla spadkobierców dochodzących do dziedziczenia w miejsce odrzucającego dolegliwość polegającą na umniejszeniu realnej wartości przypadającego im spadku. Powstaje także stan niepewności, gdyż nie wiadomo, czy wierzyciel skorzysta z możliwości stwarzanych przez prawo. Stąd możliwość wystąpienia z żądaniem uznania odrzucenia spadku za bezskuteczne ograniczona została terminem. Wierzyciel może wystąpić z żądaniem w ciągu sześciu miesięcy od chwili powzięcia wiadomości o odrzuceniu spadku, lecz nie później niż przed upływem trzech lat od odrzucenia spadku (art. 1024 § 2). Przewidziany ustawą termin ma charakter terminu zawitego i jego upływ pociąga za sobą wygaśnięcie uprawnienia wierzyciela. V. Termin 1. Skutki upływu terminu 163 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone w terminie sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (art. 1015 § 1). W braku takiego oświadczenia działa wprowadzona w § 2 art. 1015 KC fikcja prawna, zgodnie z którą spadkobierca, który nie złożył żadnego oświadczenia w ustawowym terminie jest traktowany tak, jakby przyjął spadek. Ustawa różnicuje przy tym sytuację osoby fizycznej mającej pełną zdolność do czynności prawnych oraz sytuację osób fizycznych nie mających pełnej zdolności do czynności prawnych, osób fizycznych, co do których istnieją podstawy do całkowitego ubezwłasnowolnienia oraz osób prawnych. Osoba fizyczna mająca pełną zdolność od czynności prawnych Nb. 163 § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 125 w braku oświadczenia co do spadku jest traktowana jak przyjmujący spadek wprost (art. 1015 § 2 zd. 1), a więc bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. Pozostałe osoby są traktowane jak przyjmujące spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 § 2 zd. 2). Rozwiązanie przyjęte w art. 1015 § 1 KC budzi wątpliwości. Brak aktywności powołanego spadkobiercy nie pociąga bowiem za sobą skutków w postaci traktowania takiego spadkobiercy jak odrzucającego spadek. Przeciwnie, wprowadzona została fikcja prawna prostego przyjęcia, co oznacza nieograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe. Może to prowadzić do wyjątkowo dotkliwych skutków, zwłaszcza gdy spadkobiercą zostaje np. małżonek pozostający od lat w separacji faktycznej ze spadkodawcą (por. stan faktyczny w orz. SN z 22.9.1972 r., III PZP 12/72, OSN Nr 2/1973, poz. 22). W obowiązującym stanie prawnym dodatkowe wątpliwości budzi uprzywilejowanie osób prawnych. Jeżeli jeden ze spadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza, uważa się, że także spadkobiercy, którzy nie złożyli w terminie żadnego oświadczenia, przyjęli spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1016). W orzecznictwie przepis ten interpretowany jest rozszerzające Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy (orz. z 26.2.1970 r., II CR 388/69, OSN Nr 12/1970, poz. 229), przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza z rozumieniu art. 1016 KC obejmuje także sytuację, gdy jeden ze spadkobierców, nie składając w terminie oświadczenia, jest traktowany jak przyjmujący spadek z dobrodziejstwem inwentarza na mocy art. 1015 § 2 KC. 2. Termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza Odrębnym zagadnieniem jest określenie terminu, w którym oświadczenie 164 o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może złożyć transmitariusz. Artykuł 1017 zd. 2 KC stanowi jedynie, że termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza nie może się skończyć wcześniej niż termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku po transmitencie. Nie jest natomiast jasne, kiedy zaczyna bieg termin do złożenia oświadczenia przez transmitariusza co do spadku po spadkodawcy transmitenta. Jeżeli transmitent dowiedział się o tytule swego powołania przed śmiercią, w stosunku do niego zaczął już biec termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Dla transmitariusza termin ten nie biegnie od nowa, a jedynie ulega przedłużeniu zgodnie z brzmieniem art. 1017 zd. 2 KC. Jeżeli natomiast transmitent zmarł przed dowiedzeniem się o tytule swego powołania, a więc przed rozpoczęciem biegu terminu, dla transmitariusza bieg tego terminu rozpoczyna się w chwili, kiedy Nb. 164 126 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy dowiedział się o tytule powołania transmitenta. Warunkiem rozpoczęcia biegu tego terminu jest jednak wcześniejsze dowiedzenie się przez transmitariusza o tytule powołania go do spadku po transmitencie. VI. Zakaz warunku i terminu 165 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być złożone pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu. Dołączenie takiego warunku lub terminu powoduje nieważność oświadczenia (art. 1018 § 1). Oświadczenie to nie może być także odwołane (art. 1018 § 2), a uchylenie się od skutków prawnych takiego oświadczenia złożonego pod wpływem wady oświadczenia woli może być dokonane w ściśle określony sposób (por. uwagi Nb. 348 i nast.). Oświadczenie spadkobiercy jest jednostronnym oświadczeniem woli, dla ważności którego wymagane jest złożenie go przed określonym organem (sądem lub notariuszem) oraz w określonej formie (ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym-art. 1018 § 3). VII. Wady oświadczenia woli 1. Uwagi ogólne 166 Oświadczenie.o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest oświadczeniem woli i mają do niego zastosowanie ogólne przepisy o czynnościach prawnych, w tym o wadach oświadczenia woli. Z uwagi jednak na daleko idące skutki złożenia takiego oświadczenia, a także z uwagi na specyfikę stosunków prawnych związanych ze spadkobraniem, art. 1019 KC wprowadza pewne odstępstwa od ogólnych reguł zawartych w art. 82 i nast. KC. W art. 1019 § 1 KC wyraźnie wymieniony został jedynie błąd i groźba. Nie może jednak budzić wątpliwości, że oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może zostać złożone także w stanie wyłączającym świadome i swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Zgodnie z art. 82 KC, oświadczenie takie jest bezwzględnie nieważne. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie może być obarczone wadą w postaci pozorności, która, z uwagi na unormowanie art. 83 KC, nie występuje przy jednostronnych oświadczeniach woli. Nb. 165-166 § 32. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku 127 2. Błąd i groźba Błąd lub groźba nie pociąga za sobą nieważności bezwzględnej, a jedynie 167 możliwość uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Co do zasady zachowane zostało rozwiązanie przyjęte w przepisach ogólnych (por. art. 84-88). Jednak uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia możliwe jest w drodze złożenia stosownego oświadczenia przed sądem (art. 1019 § 1 pkt 1). Jednocześnie z uchyleniem się od skutków prawnych złożonego oświadczenia spadkobierca powinien jednocześnie oświadczyć, czy i jak spadek przyjmuje, czy też go odrzuca (art. 1019 § 1 pkt 2). Jeżeli spadkobierca pod wpływem błędu lub groźby nie złożył w terminie żadnego oświadczenia, spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu (art. 1019 § 2). Ponadto uchylenie się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wymaga zatwierdzenia przez sąd (art. 1019 § 3). Pojęcia błędu i groźby należy rozumieć tak, jak w odniesieniu do innych czynności prawnych. Błąd musi zatem dotyczyć treści oświadczenia (np. co do osoby spadkodawcy, tytułu powołania) i być istotny. Kontrowersyjna jest możliwość wystąpienia podstępu. W doktrynie poglądy są rozbieżne (por. Piątow-ski, Prawo, s. 156; J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1934). Sąd Najwyższy natomiast przyjmuje, że przepis o błędzie wywołanym podstępnie (art. 86) ma zastosowanie do oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (orz. SN z 14.7.1986 r., III CZP 36/86, OSN Nr 8/1987, poz. 107, z glosą A. Szpunara, NPNr 1/1989). Kontrowersyjna jest także kwestia dopuszczalności uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku na podstawie błędu co do prawa. Możliwość taką dopuszcza J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1935), a w pewnym zakresie także J. St. Piątowski (Prawo, s. 157 i nast.). Groźba powinna być poważna, a niebezpieczeństwo musi grozić osobie lub dobrom majątkowym składającego oświadczenie lub osobie trzeciej. Nie jest istotne od kogo groźba pochodzi. Musi mieć ona charakter poważny. 3. Termin do uchylenia się od skutków prawnych złożonego oświadczenia Z uwagi na brak w tym względzie odmiennych uregulowań należy przyjąć, że uprawnienie do uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wygasa po upływie roku od chwili, w której spadkobierca wykrył błąd lub w której ustał stan zagrożenia (art. 88 Nb. 167 128 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy § 2). Nie jest natomiast istotne, czy uchylenie się następuje przed, czy po stwierdzeniu nabycia spadku, a także przed czy po dokonaniu działu. VIII. Treść oświadczenia 168 Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku powinno zawierać dane określone w art. 641 § 1 i 2 KPC. Ponadto, przy przyjęciu spadku, powinno określać, czy spadek zostaje przyjęty wprost czy z dobrodziejstwem inwentarza. W braku stosownego określenia spadek zostaje przyjęty wprost. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ma charakter niepodzielny w tym znaczeniu, że spadkobierca nie może spadku częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić (art. 1014 § 3). Ustawa dopuszcza jednak w tym zakresie pewne wyjątki. I tak przyjęcie lub odrzucenie udziału spadkowego przypadającego spadkobiercy z tytułu podstawienia może nastąpić niezależnie od przyjęcia lub odrzucenia udziału spadkowego, który temu spadkobiercy przypada z innego tytułu (art. 1014 § 1). Spadkobierca może odrzucić udział przypadający mu z tytułu przyrostu, a przyjąć udział przypadający mu jako spadkobiercy powołanemu (art. 1014 § 2). Ponadto, jeżeli spadkobierca jest powołany do spadku zarówno z mocy ustawy, jak i testamentu, może spadek odrzucić jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć jako spadkobierca ustawowy (art. 1022). Taka sytuacja może wystąpić np. gdy spadkodawca rozrządzi w testamencie jedynie połową majątku powołując w tym zakresie do dziedziczenia jedno z dwojga dzieci. Druga połowa majątku będzie podlegała dziedziczeniu na podstawie ustawy i do tej części dojdzie dwoje dzieci spadkodawcy. Powołany zarówno na mocy testamentu, jak i ustawy może odrzucić V7 przypadającą mu na mocy testamentu, a przyjąć >/4 przypadającą mu na podstawie ustawy lub odwrotnie. W podanym przykładzie osoba powołana zarówno w testamencie, jak i na podstawie ustawy, może uzyskać udział w spadku w wysokości: - 3/4, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu zarówno z testamentu (2/4), jak i ustawy (>/4), - >/2, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu na podstawie testamentu, a odrzuci - przypadający mu z ustawy, - V4, jeżeli przyjmie spadek przypadający mu z ustawy, a odrzuci - przypadający mu na podstawie testamentu. r ^ 33. Stwierdzenie nabycia spadku 129 § 33. Stwierdzenie nabycia spadku Literatura: T. Felski, Charakter i skutki prawne orzeczenia o stwierdzeniu nabycia spadku, NP Nr 7-8/1984; J. Gwiazdomorski, Dwa „domniemania", [w:] Rozprawy; tenże, „Domniemanie" nabycia spadku, PiP Nr 10/1968; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 292 i nast.; J. Napiórkowski, Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku, NP Nr 5/1969; A. Szpunai; Domniemanie wynikające ze stwierdzenia nabycia spadku, PiP Nr 3/1968; A. Wojtyczek, Skutki stwierdzenia nabycia spadku, Pal. Nr 10/1976. I. Uwagi ogólne Problematyka stwierdzenia nabycia spadku obejmuje zarówno pewne kwe- 169 stie materialnoprawne, jak i kwestie procesowe, których nie sposób pominąć. W płaszczyźnie materialnoprawnej chodzi przede wszystkim o domniemania związane z uzyskaniem postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. W płaszczyźnie proceduralnej istotne są reguły postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Nabycie spadku z mocy prawa (art. 925) niesie bowiem ze sobą pewne niebezpieczeństwa. Śmierć spadkodawcy wskazuje jedynie na to, że nastąpiło przejście praw i obowiązków majątkowych na inne osoby. Może jednak pozostać niewiadome, komu i w jakim zakresie przypadł spadek, zwłaszcza że może on przejść na mocy testamentu na osobę nie powiązaną ze spadkodawcą więzami krwi lub powinowactwa. Konieczne jest więc stworzenie instrumentów prawnych pozwalających stwierdzić, kto i w jakiej części jest spadkobiercą. Zgodnie z art. 1025 § 1 KC, sąd wydaje postanowienie stwierdzające nabycie spadku na wniosek osoby mającej w tym interes. Do kręgu osób zainteresowanych należą przede wszystkim spadkobiercy, a także wierzyciele spadkodawcy, uprawnieni do zachowku, zapisobiercy, a także wierzyciele spadkobiercy. Mogą to być także osoby, które nie roszczą sobie praw do spadku, ale są zainteresowane wykazaniem, że nie są spadkobiercami i nie ponoszą odpowiedzialności za długi spadkowe (por. orz. SN z 4.9.1969 r, I CR 422/69, OSN Nr 6/1970, poz. 113). Uprawnionym do wystąpienia z wnioskiem o stwierdzenie nabycia spadku jest także wykonawca testamentu. Nb. 168 I Nb. 169 130 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy II. Postępowanie 1. Zakres kognicji sądu 170 Stwierdzenie nabycia spadku następuje w postępowaniu prowadzonym w trybie nieprocesowym (art. 669-679 KPC). Stosownie do art. 669 KPC, uczestnikami postępowania powinny być wszystkie osoby mogące wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. Poza tym, zgodnie z art. 510 KPC, udział w każdym stadium postępowania może wziąć osoba, której praw dotyczy wynik postępowania. W toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku sąd bada z urzędu, kto jest spadkobiercą, w szczególności bada, czy spadkodawca pozostawił testament oraz wzywa do złożenia testamentu osobę, co do której będzie uprawdopodobnione, że testament się u niej znajduje (art. 670 § 1 KPC). Jeżeli powstanie spór co do ważności testamentu, sąd rozstrzyga go w toku postępowania (por. uchw. SN (7) z 30.12.1968 r., III CZP 103/68, OSN Nr 3/1969, poz. 85). Nie może natomiast orzec o niegodności spadkobiercy (art. 928) ani o wyłączeniu małżonka od dziedziczenia na podstawie art. 940 KC. W toku postępowania sąd nie bada także, jakie składniki wchodzą w skład spadku. Jedynie przy dziedziczeniu ustawowym ma obowiązek badać, czy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne lub wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej oraz którzy spadkobiercy odpowiadają warunkom przewidzianym dla dziedziczenia takiego gospodarstwa (wkładu gruntowego). Obowiązek taki wynikający z art. 670 § 2 KPC związany jest z przewidzianym w art. 677 § 2 KPC obowiązkiem wymienienia w postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku osobno spadkobierców dziedziczących to gospodarstwo (wkład gruntowy). Ustalenie składu spadku w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku konieczne jest natomiast w sytuacji przewidzianej w art. 961 KC (por. orz. SN z 21.7.1977 r., III CRN 156/77, nie publ). Stwierdzenie nabycia spadku powinno określać sytuację prawną danego majątku w sposób całościowy. Stąd w postanowieniu stwierdzającym nabycie spadku sąd ma obowiązek wymienić wszystkich spadkobierców, którzy nabyli spadek oraz określić wysokość przypadających im udziałów (art. 677 § 1 KPC). Niedopuszczalne jest stwierdzenie nabycia spadku względem części majątku spadkowego albo tylko w stosunku do niektórych spadkobierców (orz. SN z 23.6.1967 r, III CRN 104/67, OSN Nr 2/1968, poz. 24). Nb. 170 § 33. Stwierdzenie nabycia spadku 131 2. Termin Stwierdzenie nabycia spadku nie może nastąpić przed upływem sześciu 171 miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1026). Oświadczenie takie może zostać złożone w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Stwierdzenie może oczywiście nastąpić później, ale nie wcześniej niż po złożeniu oświadczeń przez spadkobierców lub po upływie terminu do złożenia oświadczenia co do spadku. 3. Deklaratywny charakter orzeczenia Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma charakter deklaratywny. 172 Jak wielokrotnie była o tym mowa, nabycie spadku następuje ex legę i orzeczenie sądowe jedynie dokumentuje ten fakt. Może się jednak zdarzyć, że rzeczywisty stan prawny jest odmienny niż ten, który ustalił sąd w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Przyczyny mogą być bardzo różne. Przykładowo wymienić można zgłoszenie się spadkobierców ustawowych nie znanych sądowi, odnalezienie testamentu, o którym nikt nie wiedział, ustalenie, np. w stosunku do dziecka pozamałżeńskiego, ojcostwa spadkodawcy już po jego śmierci. W związku z tym powstają dwie kwestie: prawne znaczenie postanowienia stwierdzającego nabycie spadku i postępowanie pozwalające na doprowadzenie do tego, aby stan ustalony w orzeczeniu sądowym był zgodny z rzeczywistym porządkiem dziedziczenia wynikającym z ustawy lub z woli spadkodawcy. 4. Domniemania Zgodnie z brzmieniem art. 1025 § 2 KC domniemywa się, że osoba, która 173 uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, jest spadkobiercą. Domniemanie to odnosi się nie tylko do osoby lub osób spadkobierców, lecz także do wielkości przypadających im udziałów. Mimo użycia w art. 1025 § 2 KC określenia „domniemanie" w doktrynie istnieje spór, czy mamy tutaj do czynienia z domniemaniem sensu stricto. W szczególności J. Gwiazdomorski (Prawo, s. 158 i nast.) wyrażał przekonanie, że gdyby chodziło w tym przepisie o domniemanie wzruszalne, to można by je obalać w każdym postępowaniu, w którym istotne znaczenie miałaby okoliczność, że strona jest spadkobiercą. Tymczasem Kodeks postępowania cywilnego pozwala na obalenie domniemania związanego ze stwierdzeniem nabycia spadku jedynie w drodze uchylenia w określonym trybie postanowienia Nb. 171-173 132 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy stwierdzającego nabycie spadku. Pogląd ten nie jest jednak powszechnie przyjęty (odmiennie Piątowski, Prawo, s. 160 i nast.; J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 311 i nast.). Niezależnie od zajętego w tej kwestii stanowiska należy podkreślić, że Kodeks postępowania cywilnego wyraźnie wskazuje szczególny sposób obalenia domniemania związanego ze stwierdzeniem nabycia spadku. Wystąpienie z wnioskiem o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku możliwe jest, gdy osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, nie jest spadkobiercą albo przypada jej inny udział w spadku niż stwierdzono (art. 679 § 1 KPC). Stosowny wniosek może być złożony przez każdego zainteresowanego i w zasadzie jego złożenie nie jest ograniczone terminem. Jedyne ograniczenia dotyczą uczestników postępowania o stwierdzenie nabycia spadku (por. art. 679 § 1 zd. 2 KPC). W razie przeprowadzenia dowodu, że spadek w całości lub w części nabyła inna osoba niż wskazana w prawomocnym postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku, sąd spadku zmienia to postanowienie i stwierdza nabycie spadku zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym (art. 679 § 3 KPC). 5. Zmiana prawomocnego postanowienia 174 Sytuacje, w których niezbędna jest zmiana postanowienia stwierdzającego nabycie spadku występują stosunkowo często. Przykładowo wskazać można wystąpienie takiej potrzeby, gdy odnaleziony został testament spadkodawcy, a stwierdzono nabycie spadku przez spadkobierców ustawowych; gdy po stwierdzeniu nabycia spadku ustalono ojcostwo spadkodawcy i okazało się, że dziedziczy po nim troje, a nie -jak stwierdzono - dwoje dzieci. III. Skutki stwierdzenia nabycia spadku 1. Dowód uprawnień spadkobiercy 175 Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku ma istotne znaczenie. Po pierwsze, w pewnych okolicznościach jest ono jedynym dowodem, że określona osoba jest spadkobiercą (art. 1027). Po drugie, stanowi jeden z elementów, od których uzależniona została ochrona osób trzecich. Względem osoby, która nie rości sobie praw do spadku z tytułu dziedziczenia, spadkobierca może udowodnić swoje prawa wynikające z dziedziczenia tylko stwierdzeniem nabycia spadku (art. 1027). Chodzi o takie sytuacje, jak np. żądanie przez spadkobiercę spełnienia świadczenia od dłużnika spadkowego. Jedynym dowodem, że z żądaniem występuje osoba legitymowana mate- Nb. 174-175 § 33. Stwierdzenie nabycia spadku 133 rialnie, jest stwierdzenie nabycia spadku. Wyłączona została możliwość dowodzenia tej okoliczności przy pomocy innych środków dowodowych. Przepis art. 1027 KC nie ma natomiast zastosowania, gdy osoba trzecia dochodzi roszczeń przeciwko spadkobiercy (tak orz. SN z 19.6.1975 r., III CRN 102/75, OSN Nr 6/1976, poz. 139). Stwierdzenie nabycia spadku niezbędne jest dla ujawnienia praw spadkobiercy w księdze wieczystej. Jeżeli osoba trzecia rości sobie prawo do spadku (np. twierdzi, że jest spadkobiercą), art. 1027 KC nie ma zastosowania. W takiej sytuacji bowiem niezbędne jest ustalenie rzeczywistego kręgu spadkobierców, a to może zostać dokonane jedynie w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. W toku tego postępowania możliwe jest przedstawianie wszelkich dowodów. Jeżeli istnieje postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, zostanie ono uchylone, w razie udowodnienia, że inna osoba dochodzi do dziedziczenia lub inny jest przypadający jej udział. Podobnie nie jest konieczne legitymowanie się stwierdzeniem nabycia spadku w stosunkach między współspadkobiercami. 2. Ochrona osób trzecich Przepis art. 1028 KC stanowi jeden z wyjątków od zasady nemo plus 176 iuris. Osoba nabywająca prawo należące do spadku od osoby legitymującej się stwierdzeniem nabycia spadku, jeżeli działa w dobrej wierze, jest chroniona. Podobnie, gdy osoba taka zostaje zwolniona od ciążącego na niej obowiązku (np. zostaje zwolniona z długu). Nabycie prawa lub zwolnienie z obowiązku pozostaje skuteczne wobec rzeczywistego spadkobiercy. Spadkobierca taki może jedynie dochodzić od osoby, która dokonała rozporządzenia, roszczeń odszkodowawczych lub roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia. Ochrona osoby dokonującej czynności z legitymującym się stwierdzeniem nabycia spadku jest dosyć rozległa, obejmuje bowiem zarówno czynności pod tytułem odpłatnym, jak i darmym. Nie działa jedynie wówczas, gdy nabywca pozostaje w złej wierze. Przez złą wiarę należy w tej sytuacji rozumieć pozytywną wiadomość, że osoba legitymująca się stwierdzeniem nabycia spadku nie jest spadkobiercą, a także brak takiej wiedzy, mimo że jej uzyskanie nie nastręczało trudności. Ochrona osoby trzeciej działającej w dobrej wierze uzasadniona jest faktem, że dokonujący rozporządzenia legitymuje się prawomocnym orzeczeniem sądu. Brak jest natomiast uzasadnienia dla udzielenia ochrony osobie podejmującej czynności ze spadkobiercą, który nie uzyskał jeszcze stwierdzenia nabycia spadku. W takiej sytuacji osoba taka działa „na własne ryzyko", gdyż powinna liczyć się np. z możliwością, że spadkobierca odrzuci spadek lub zosta- Nb. 176 134 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy nie uznany za niegodnego, czy też nie jest w ogóle spadkobiercą. Jeżeli okaże się, że dokonujący rozporządzenia nie jest spadkobiercą, czynność nie wywrze skutków w stosunku do spadkobiercy rzeczywistego. § 34. Ochrona dziedziczenia Literatura: E. Drozd, [w:] System, 1. IV, s. 327 i nast.; J. Gwiazclomorski, Dwa problemy z zakresu wspólności spadkowej, PiP Nr 3/1977; T. Dybowski, Ochrona własności w polskim prawie cywilnym (rei yindicatio - actio negatoria), Warszawa 1969, s. 239 i nast. I. Uwagi ogólne 177 Przepis art. 1029 KC tworzy ochronę spadkobiercy, który nie włada majątkiem spadkowym lub tylko pewnymi przedmiotami należącymi do spadku. Zgodnie z § 1 art. 1029 KC, spadkobiercy służy prawo żądania wydania spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Żądanie to kierowane jest do podmiotu, który włada spadkiem jako spadkobierca, lecz spadkobiercą nie jest. W grę wchodzić mogą dwie sytuacje. Pierwsza, kiedy osoba władająca spadkiem uzyskała stwierdzenie nabycia spadku, które następnie zostało uchylone. Druga, kiedy osoba władająca spadkiem nie uzyskała w ogóle stwierdzenia nabycia spadku. Zróżnicowanie to pozostaje bez znaczenia dla bytu i treści roszczenia o wydanie spadku. Może mieć jedynie znaczenie przy dokonywaniu rozliczeń na podstawie art. 1029 § 2 KC. II. Roszczenie spadkobiercy 1. Treść 178 Treścią żądania określonego w art. 1029 § 1 KC jest wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku rzeczywistemu spadkobiercy. Roszczenie o wydanie spadku stanowi zatem swoiste roszczenie „nie posiadającego spadkobiercy" przeciwko „posiadającemu rzekomemu spadkobiercy" (to określenie, jako poprawniejsze niż „posiadający niespadkobierca", trafnie wskazuje T. Sokolowski, Recenzja, s. 586). Przesłankami umożliwiającymi wystąpienie z takim roszczeniem są: tytuł spadkobiercy; pozbawienie władania całością spadku lub niektórymi przedmiotami należącymi do spadku; pozostawanie tych przedmiotów we władaniu spadkodawcy. Spadkobierca występujący z żąda- Nb. 177-178 § 54. Uclwona dziedziczenia 1J3 niem wydania mu spadku nie ma natomiast obowiązku wykazywania, że spadkodawcy przysługiwał tytuł prawny do określonego przedmiotu. 2. Charakter prawny Z uwagi na takie ukształtowanie roszczenia o wydanie spadku lub poszczególnych przedmiotów należących do spadku trudne jest określenie charakteru prawnego tego roszczenia. Nie jest to roszczenie stricte petytoryjne. Jak wskazał Sąd Najwyższy (uchw. (7) z 20.4.1964 r„ 111 CO 63/63, OSN Nr 12/1965, poz. 200), w procesie o wydanie spadku chodzi o odebranie określonych przedmiotów nie ze względu na to, że w następstwie dziedziczenia spadkobiercy przysługują określone prawa, ale dlatego, że pozostawały one we władaniu spadkodawcy. Spadkobierca może zatem domagać się wydania także takiej rzeczy, którą spadkodawca władał na mocy prawa wygasłego w chwili jego śmierci (np. użytkowania). Może również domagać się wydania przedmiotów, których nie odzyskałby powołując się na tytuł prawny. 3. Konkurencja z roszczeniem windykacyjnym Roszczenie z art. 1029 § 1 KC może w pewnym zakresie konkurować z roszczeniem windykacyjnym. Ma to miejsce, gdy chodzi o wydanie poszczególnych przedmiotów należących do spadku. Jeżeli są to rzeczy będące własnością spadkobiercy (a poprzednio spadkodawcy), istnieje możliwość wystąpienia zarówno z roszczeniem windykacyjnym (art. 222 § 1), jak i roszczeniem z art. 1029 § 1 KC. Wybór należy do spadkobiercy, który ma możliwość dokonania oceny, które z tych roszczeń będzie łatwiejsze do dochodzenia, np. ze względów dowodowych. W procesie takim nie będzie wprawdzie działał art. 1027 KC, gdyż osoba, przeciwko której kierowane jest żądanie, rości sobie prawa do spadku, ale legitymowanie się przez powoda stwierdzeniem nabycia spadku ułatwia jego sytuację procesową. Uzyskanie zaś dowodu przysługującego prawa własności może okazać się zdecydowanie trudniejsze. 4. Adresat Żądanie wydania spadku lub przedmiotów należących do spadku kierowane jest do osoby, która włada spadkiem (przedmiotami spadkowymi) jako spadkobierca. Osoba taka musi zatem uważać się za spadkobiercę i z tego tytułu wywodzić swoje prawo do władania spadkiem lub poszczególnymi przedmiotami do niego należącymi. Jeżeli osoba władająca opiera swoje uprawnienia na innej podstawie niż spadkobranie, art. 1029 KC nie będzie miał zastosowania. Spad- Nb. 178 136 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy kobierca musi sięgnąć do innych środków ochrony, np. roszczenia windykacyj-nego czy posesoryjnego. ¦<¦ 5. Przedawnienie ¦-.<.' Roszczenie o wydanie spadku lub przedmiotów należących do spadku przedawnia się, zgodnie z ogólnymi zasadami, z upływem dziesięciu lat. Termin ten należy liczyć od chwili, w której spadkobierca został pozbawiony władania spadkiem, a jeżeli spadkobierca taki nie władał spadkiem, od chwili otwarcia spadku. Upływ terminu przedawnienia roszczenia z art. 1029 KC nie musi pozbawiać uprawnionego spadkobiercy innych środków ochrony. Terminy przedawnienia roszczeń petytoryjnych biegną bowiem niezależnie od biegu terminu roszczenia z art. 1029 § 1 KC. Przykładowo, jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość, którą włada inna osoba, spadkobierca może realizować roszczenie windykacyjne, które nie ulega przedawnieniu (por. art. 223 § 1). III. Rozliczenia między spadkobiercą a władającym spadkiem 1. Odesłanie do art. 224 i nast. KC 179 Korzystanie z przedmiotów należących do spadku przez osobę nieuprawnioną pociąga za sobą konieczność uregulowania kwestii rozliczeń z tego tytułu pomiędzy spadkobiercą a władającym spadkiem. Paragraf 2 art. 1029 KC odsyła w tym względzie do przepisów o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy, stosowanych odpowiednio. Oznacza to odesłanie do art. 224-227, 229 i 231 KC. Wskazane przepisy należy stosować odpowiednio, tzn. przy uwzględnieniu faktu, że chodzi nie tylko o rzeczy, ale także inne przedmioty majątkowe. W praktyce znaczenie będą miały przede wszystkim rozliczenia związane z korzystaniem z rzeczy. Spadkobiercy służyć będą roszczenia: o wynagrodzenie za korzystanie z przedmiotów należących do spadku, o zwrot pobranych pożytków lub zapłatę ich wartości, o naprawienie szkody powstałej na skutek zużycia, pogorszenia lub utraty przedmiotów spadkowych. Jednocześnie spadkobierca będzie zobowiązany do zwrotu nakładów poczynionych przez władającego spadkiem. Władający spadkiem może także skorzystać z uprawnienia przewidzianego w art. 227 KC. Nb.179 § 34. Ochrona dziedziczenia 137 2. Dobra wiara władającego spadkiem Pewne wątpliwości mogą powstać przy ocenie, czy władający spadkiem jest 180 w dobrej czy w złej wierze. Od tego zaś, czy chodzi o posiadacza dobrej czy złej wiary, zależy zakres uprawnień spadkobiercy i obowiązków władającego. Przez dobrą wiarę władającego spadkiem należy rozumieć uzasadnione okolicznościami przekonanie, że jest on spadkobiercą. W grę wejdzie np. sytuacja, w której władający spadkiem legitymuje się stwierdzeniem nabycia spadku. Późniejsze uchylenie tego postanowienia może pozostać bez wpływu na ocenę dobrej wiary, oczywiście z wyłączeniem sytuacji, kiedy władający spadkiem uzyskał stwierdzenie wiedząc, że nie jest spadkobiercą (np. zataił testament spadkodawcy). Dowiedzenie się przez niego o wszczęciu postępowania o uchylenie stwierdzenia nabycia spadku będzie pociągało za sobą pogorszenie jego sytuacji, gdyż jest to okoliczność tożsama z dowiedzeniem się przez posiadacza samoistnego o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa windykacyjnego. W dobrej wierze będzie także np. osoba należąca do kręgu spadkobierców ustawowych, która nie ma świadomości, że istnieją spadkobiercy ustawowi wyprzedzający go, lub że spadkodawca pozostawił testament. Dobra wiara takiej osoby trwać będzie do chwili, w której dowiedział się o wystąpieniu przeciwko niemu z roszczeniem z art. 1029 § 1 KC. Wydaje się, że także dowiedzenie się przez taką osobę o wszczęciu postępowania o stwierdzeniu nabycia spadku zmienia jej sytuację. Od tej chwili musi być ona traktowana jak posiadacz samoistny, który dowiedział się o wytoczeniu przeciwko niemu powództwa windykacyjnego. 3. Zakres stosowania art. 1029 KC Przepis art. 1029 § 2 KC nie będzie miał zastosowania w sytuacji, gdy spad- 181 kobierca posiadał spadek, a następnie go odrzucił. Rozliczenia między taką osobą a spadkobiercą dokonywane są zgodnie z przepisami o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (por. art. 1021). Uprawnienia określone w art. 1029 § 1 i 2 KC przysługują także osobie, w stosunku do której uchylono postanowienie o uznaniu za zmarłego. Osoba taka może żądać zwrotu majątku należącego do niej, a uważanego za spadek. Te same zasady, choć nie wynika to wyraźnie z brzmienia przepisu, należy stosować w przypadku uchylenia orzeczenia stwierdzającego zgon osoby fizycznej (por. art. 539 i nast. KPC). Nb. 180-181 138 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe Literatura: E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 356 i nast.; K. Przybyłowski, Urzeczywistnienie zasad dotyczących odpowiedzialności za długi spadkowe w polskim prawic cywilnym, St. Cyw., t. XIII-XIV, Kraków 1969; E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe, Warszawa 1984; J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981. I. Uwagi ogólne 1. Zakres odpowiedzialności 182 Wejście w ogół praw i obowiązków majątkowych spadkodawcy powoduje m.in., że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za zobowiązania, których podmiotem był zmarły. Ponadto z otwarciem spadku ustawa łączy powstanie innych jeszcze zobowiązań, których podmiotem staje się spadkobierca. Zobowiązania te określane sąjako długi spadkowe (por. Nb. 32-40). Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe kształtuje się w zróżnicowany sposób. Zależy od złożenia i treści oświadczenia o przyjęciu spadku, od tego, czy chodzi o okres przed przyjęciem spadku czy po jego przyjęciu, a gdy do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca, także od tego, czy nastąpił już dział spadku. 2. Odpowiedzialność - pojęcie 183 Omawiając problematykę odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe, pojęcie odpowiedzialności będzie rozumiane jako normatywna możliwość zaspokojenia się wierzyciela z majątku dłużnika w drodze postępowania egzekucyjnego. Odpowiedzialność spadkobiercy polega zatem na tym, że wierzyciel spadkowy, a więc osoba, która była wierzycielem w stosunku do spadkodawcy lub osoba, dla której powstały określone roszczenia w związku z otwarciem spadku (uprawniony do zachowku, zapisobierca, osoba ponosząca koszty pogrzebu), ma możliwość skierowania do majątku spadkobiercy egzekucji na wypadek, gdyby ten nie spełnił dobrowolnie ciążącego na nim obowiązku świadczenia. (Problematyka odpowiedzialności nie była szerzej podejmowana w literaturze w sposób ogólny. Por. jednak: S. Gołąb, Pełna i częściowa odpowiedzialność. Nauka o długu i odpowiedzialności, EPPP, t. III, s. 1418 i nast.; W. Lang, Struktura odpowiedzialności prawnej. [Studium analityczne z dziedziny prawa], ZN UMK, Nr VIII, Toruń 1968; tenże, Spór o pojęcie odpowiedzialności prawnej, ZN UMK Nr IX, Toruń 1969). Nb. 182-183 § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 139 3. Odpowiedzialność osobista Odpowiedzialność spadkobiercy za długi spadkowe ma charakter odpowiedzialności osobistej (co do kwestii odpowiedzialności tylko majątkiem spadkowym - por. Nb. 185), a mówiąc bardziej precyzyjnie - majątkowo-osobistej. Prawo polskie, jak zresztą wszystkie współczesne systemy prawne, nie zna odpowiedzialności stricte osobistej („więzienie za długi") z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania. Osobista odpowiedzialność dłużnika (spadkobiercy) polega na tym, że jeżeli dłużnik nie wykona swojego zobowiązania, wierzyciel może poszukiwać zaspokojenia na całym majątku dłużnika, obecnym i przyszłym, ale też tylko na jego majątku. Takie ujęcie odpowiedzialności osobistej pociąga za sobą następujące konsekwencje: 1) gwarancją spełnienia świadczenia jest cały majątek dłużnika; 2) wierzycielowi przysługuje wybór zarówno pomiędzy przedmiotami należącymi do dłużnika, jak i sposobu przymusowego zaspokojenia roszczeń. W razie zbiegu wierzycieli każdy samodzielnie dochodzi swoich praw. Gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich wierzytelności, są one zaspokajane częściowo, w stosunku do wartości poszczególnych wierzytelności; 3) decydujące znaczenie ma przynależność przedmiotu do określonego majątku. Wejście jakiegoś przedmiotu do majątku dłużnika powoduje, że zostaje on objęty odpowiedzialnością; wyjście z tego majątku (np. w drodze zbycia) oznacza zwolnienie od odpowiedzialności; 4) z tytułu odpowiedzialności osobistej nie wynika dla wierzyciela żadne prawo bezpośrednie i bezwzględne, gdyż majątek jako całość nigdy nie może być przedmiotem takiego prawa; 5) odpowiedzialność osobista może podlegać pewnym ograniczeniom. 4. Ograniczenia Ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy mogą występować w dwóch 184 postaciach. Po pierwsze, odpowiedzialność może zostać ograniczona do pewnej masy majątkowej, w przypadku spadkobrania - do majątku spadkowego (cum viribus hereditatis). Wierzyciel może kierować egzekucję jedynie do przedmiotów należących do tej wyodrębnionej masy majątkowej. Po drugie, ograniczenie może przybrać postać ograniczenia kwotowego. Spadkobierca odpowiada całym swoim majątkiem, ale tylko w granicach określonej wartości (do wysokości aktywów spadku -pro viribus hereditatis). Nb. 184 140 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy cum viribus hereditatis nie zmienia charakteru odpowiedzialności, która pozostaje odpowiedzialnością majątkowo-osobistą. Odpowiedzialność nadal bowiem ciąży na pewnej masie majątkowej, a nie na poszczególnych przedmiotach. Ponadto z tego rodzaju odpowiedzialnością nie łączy się powstanie dla właściciela żadnego prawa o charakterze bezwzględnym. II. Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku 185 Spadkobierca nabywa spadek z chwilą jego otwarcia, jednak, o czym była już mowa, nie jest to nabycie definitywne z uwagi na możliwość odrzucenia spadku. W ścisłym związku z takim unormowaniem pozostaje uregulowanie odpowiedzialności za długi spadkowe. Zgodnie z art. 1030 § 1 KC do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku. Z punktu widzenia odpowiedzialności majątek spadkowy pozostaje zatem oddzielony od osobistego majątku spadkobiercy. Spadkobierca ponosi odpowiedzialność jedynie z przedmiotów należących do spadku. Do przedmiotów wchodzących w skład jego majątku osobistego egzekucja nie może być kierowana. W praktyce przypadki odpowiedzialności jedynie majątkiem spadkowym są raczej rzadkie. W toku postępowania wszczętego przez wierzycieli spadkowych przed przyjęciem spadku przez spadkobiercę, pozwany może żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia co do spadku (art. 176 KPC). Wniosek spadkobiercy musi zostać uwzględniony przez sąd. Jeżeli zaś wierzyciel dysponował już tytułem egzekucyjnym przeciwko spadkodawcy, musi uzyskać klauzulę wykonalności przeciwko spadkobiercy (art. 779 § 2 i art. 788 KPC). Spadkobierca zaś, analogicznie jak w procesie, będzie mógł żądać zawieszenia postępowania do czasu złożenia oświadczenia o przyjęciu spadku (art. 176 w zw. z art. 13 § 2 KPC). Odpowiedzialność spadkobiercy cum viribus hereditatis realizowana będzie zatem przede wszystkim wówczas, gdy spadkodawca zmarł w toku postępowania egzekucyjnego, a spadkobiercy nie są znani. Na wniosek wierzyciela sąd ustanowi wówczas kuratora dla nieznanych spadkobierców, co umożliwi prowadzenie egzekucji do przedmiotów należących do majątku spadkowego (art. 836 KPC). Jeżeli do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca, odpowiedzialność współspadkobierców do chwili przyjęcia przez nich spadku będzie się kształtowała zgodnie z regułą art. 1030 zd. 1 KC. Nb. 185 § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe III. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku 141 1. Uwagi ogólne Przyjęcie spadku, w drodze złożenia określonego oświadczenia lub w wyni- 186 ku działania fikcji prawnej określonej w art. 1015 § 2 KC, powoduje, że nabycie spadku traci swój tymczasowy charakter. Zmienia się także odpowiedzialność spadkobiercy, który ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym swoim majątkiem (art. 1030 zd. 2). Odpowiedzialność ograniczona cum viribus hereditatis przekształca się w odpowiedzialność ciążącą na całym majątku spadkobiercy. Zasada określona w art. 1030 zd. 2 KC nie narusza reguł odpowiedzialności rzeczowej. Jeżeli zatem spadkodawca, nie będący dłużnikiem osobistym, ponosi odpowiedzialność ze względu na obciążającą jego nieruchomość hipotekę lub zastaw na rzeczach ruchomych, spadkobierca, także po przyjęciu spadku, odpowiada tylko z przedmiotu zastawu lub hipoteki. Zdanie drugie art. 1030 KC zawiera zasadę odpowiedzialności spadkobiercy od chwili przyjęcia spadku. Przepis ten nie określa, jaki jest zakres tej odpowiedzialności. Zakres ten uzależniony jest od treści oświadczenia o przyjęciu spadku (por. art. 1031). 2. Odpowiedzialność nieograniczona Przyjęcie spadku wprost powoduje, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe całym majątkiem, zarówno spadkowym, jak i osobistym, bez ograniczenia (por. art. 1031 § 1). Nieograniczona odpowiedzialność spadkobiercy występuje w dwóch sytuacjach: gdy spadkobierca złożył wyraźne oświadczenie, że przyjmuje spadek bez ograniczenia odpowiedzialności (art. 1012 w zw. z art. 1031 § 1) oraz gdy nie złożył żadnego oświadczenia co do spadku w terminie sześciu miesięcy od chwili dowiedzenia się o tytule swego powołania i jest traktowany jak osoba, która przyjęła spadek wprost (art. 1015 § 2 zd. 1). 3. Rola zasad współżycia społecznego Ustanowienie w art. 1031 § 1 KC nieograniczonej odpowiedzialności spad- 187 kobierców za długi spadkowe ma na celu ochronę interesów wierzycieli spadkowych. Jednak w wyjątkowych wypadkach realizacja przysługujących wierzycielowi roszczeń w pełnym zakresie może zostać uznana za nadużycie prawa (art. 5). Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy (orz. z 30.1.1975 r., II CR 820/74, nie Nb. 186-187 142 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy publ.), ocena, czy wierzyciel czyni użytek ze swego prawa w stosunku do spadkobierców dłużnika zgodnie z zasadami współżycia społecznego, powinna być dokonywana według stanu istniejącego w chwili realizacji przez wierzyciela przysługującego mu uprawnienia. Sytuacja spadkobierców odpowiadających za długi spadkowe bez ograniczenia może w konkretnych sytuacjach być bardzo trudna. Szczególnie w sytuacjach, gdy spadkobierca jest traktowany tak, jakby złożył oświadczenie o przyjęciu spadku wprost (art. 1015 § 2). Przyjęta w polskim prawie konstrukcja nabycia spadku z mocy ustawy w połączeniu z fikcją wprowadzoną art. 1015 § 2 KC może prowadzić do tego, że spadkobierca nie podejmujący żadnych czynności (np. dlatego, że pozostaje w błędnym przekonaniu, iż takie zachowanie jest jednoznaczne z odrzuceniem spadku) może zostać obciążony odpowiedzialnością za długi znacznie przekraczające wartość całego jego majątku. Chcąc przeciwdziałać takim skutkom Sąd Najwyższy wskazał, że odpowiedzialność spadkobiercy za dług spadkowy wynikająca z prostego przyjęcia spadku, nie podlega ograniczeniu z tej tylko przyczyny, że spadkobierca jest pracownikiem. Jednak może ona ulec ograniczeniu lub nawet wyłączeniu, jeżeli przemawiają za tym zasady współżycia społecznego (uchw. (7) z 22.9.1972 r., III PZP 12/72, OSN Nr 2/1973, poz. 22). Przytoczone wyżej stanowisko Sądu Najwyższego wymaga pewnego komentarza. Podzielić należy pogląd, że nie jest wyłączone stosowanie art. 5 KC w stosunku do spadkobierców dłużnika. Każdy przypadek korzystania z prawa podmiotowego, a takim prawem jest także roszczenie, podlega ocenie z punktu widzenia zgodności (sprzeczności) działania uprawnionego z zasadami współżycia społecznego. Fakt, że chodzi o realizację wierzytelności w stosunku do spadkobiercy dłużnika, pozostaje w tym względzie obojętny. Co do zasady zatem, nie można wykluczyć, że w konkretnych okolicznościach realizacja wierzytelności przez wierzyciela spadkowego będzie sprzeczna z zasadami współżycia społecznego. Stanowisko Sądu Najwyższego zawarte w powołanej uchwale (7) z 22.9.1972 r. jest jednak bardziej generalne. Daje możliwość ograniczenia, a nawet wyłączenia, nieograniczonej odpowiedzialności, jeżeli wymagają tego zasady współżycia społecznego. Takiej możliwości nie przewidują przepisy normujące odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe. Zgodnie zaś z powszechnie przyjętym poglądem zasady współżycia społecznego nie mogą wyłączać działania bezwzględnie obowiązujących przepisów, a taki charakter mają przepisy dotyczące odpowiedzialności spadkobierców. Rozumiejąc zatem względy słuszności, którymi kierował się Sąd Najwyższy, prezentowanego stanowiska nie sposób podzielić. Należy raczej postulować zmianę zasady, zgod- Nb. 187 łj 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 143 nie z którą osoba nie składająca żadnego oświadczenia co do spadku jest traktowana tak, jakby złożyła oświadczenie o przyjęciu spadku wprost. Nieograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe powoduje, że w konkretnych sytuacjach, gdy spadek obciążony jest długami przekraczającymi wartość aktywów, spadkobierca będzie zmuszony spłacić długi spadkowe kosztem swego majątku osobistego. Z ekonomicznego punktu widzenia nabycie spadku nie będzie połączone z korzyściami, a przeciwnie, stanowić będzie dla spadkobiercy stratę, często poważną. Aby uniknąć lub przynajmniej zminimalizować to niebezpieczeństwo, ustawa wprowadza możliwość ograniczenia odpowiedzialności spadkobiercy. Zgodnie z art. 1012 w zw. z art. 1031 § 2 KC, spadkobierca może przyjąć spadek z dobrodziejstwem inwentarza ograniczając swoją odpowiedzialność do wysokości wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku. 4. Odpowiedzialność ograniczona Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza, podobnie jak przyjęcie 188 wprost, może nastąpić w drodze złożenia wyraźnego oświadczenia przez spadkobiercę lub w wyniku działania fikcji prawnej z art. 1015 § 2 zd. 2 i art. 1016 KC. Odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczona zostaje kwotowo - do wysokości wartości stanu czynnego spadku. „Stan czynny spadku" to wartość należących do majątku spadkowego aktywów. Dla ustalenia, jakie aktywa należą do spadku i jaka jest ich wartość, sporządza się spis inwentarza. . ., 5. Spis inwentarza Spis inwentarza jest sporządzany na wniosek lub z urzędu. Zgodnie 189 z art. 637 § 1 KPC, sąd postanawia spis inwentarza na wniosek tego, kto uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą, albo na wniosek wykonawcy testamentu, wierzyciela mającego pisemny dowód należności przeciwko spadkodawcy lub właściwego urzędu skarbowego. Z urzędu natomiast sąd wydaje postanowienie o sporządzeniu spisu inwentarza, gdy złożone zostało oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony(art. 644 KPC) lub gdy ustanowiono kuratora spadku (art. 666 KPC). Sąd nie jest natomiast obowiązany wydać z urzędu postanowienie o sporządzeniu inwentarza, gdy spadkobierca jest traktowany tak, jakby przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza zgodnie z art. 1015 § 2 i art. 1023 § 2 KC (por. uchw. SN (7) z 20.5.1968 r., III CZP 78/67, OSN Nr 12/1968, poz. 206). Szczegółowe zasady sporządzania inwentarza zawarte są w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości Nb. 188-189 144 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy z 1.10.1991 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania przy zabezpieczaniu spadku i sporządzaniu spisu inwentarza (Dz.U. Nr 92, poz. 411). 6. Powołanie się na ograniczenie odpowiedzialności 190 Spadkobierca ponoszący ograniczoną odpowiedzialność za długi spadkowe może powołać się na ograniczenie swojej odpowiedzialności zarówno w toku postępowania rozpoznawczego, jak i egzekucyjnego. W tym pierwszym przypadku sąd rozpoznający sprawę może, nie określając wartości, do jakiej spadkobierca odpowiada, uwzględnić powództwo, zastrzegając pozwanemu prawo do powołania się w toku postępowania egzekucyjnego na ograniczenie odpowiedzialności (art. 319 KPC). Jak wyjaśnił przy tym Sąd Najwyższy (orz. z 22.10.1977 r., II CR 335/77, OSN Nr 9/1978, poz. 159, z glosami: Z. Świebo-dy, OSP Nr 5/1979, poz. 106 i E. Skowrońskiej, NP Nr 7-8/1979), sąd orzekający ma obowiązek zamieścić takie zastrzeżenie w wyroku, przy czym uzupełnienie w tym zakresie może nastąpić w postępowaniu rewizyjnym (w 'drugiej instancji). , . ¦,.-¦¦ 7. Granice odpowiedzialności 191 Wartość stanu czynnego spadku ustalona w spisie inwentarza wyznacza granicę odpowiedzialności spadkobiercy. Jeżeli po sporządzeniu spisu powstanie wątpliwość, czy zostały w nim zamieszczone wszystkie przedmioty należące do spadku lub czy istnieją długi umieszczone w spisie, sąd na wniosek spadkobiercy, wykonawcy testamentu, wierzyciela, który uprawdopodobni, że ujawniony w spisie stan czynny spadku nie wystarczy na zaspokojenie długów, na wniosek administracji finansowej lub z urzędu, może nakazać spadkobiercy złożenie: a) oświadczenia, że żadnego przedmiotu spadkowego nie zataił ani nie usunął, oraz że nie podał do spisu nie istniejących długów; b) wykazu przedmiotów spadkowych nie ujawnionych w spisie inwentarza, jeżeli są mu wiadome, z podaniem miejsca przechowania ruchomości i dokumentów dotyczących praw majątkowych, z wyjaśnieniem ich podstawy prawnej; c) zapewnienia, że złożone oświadczenie lub wykaz są prawidłowe i zupełne (art. 655 KPC). Nb. 190-191 § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 8. Powrót do odpowiedzialności nieograniczonej 145 Ograniczenie odpowiedzialności spadkobiercy przestaje istnieć, gdy pod- 192 stępnie nie podał on do inwentarza przedmiotów należących do spadku lub podał nie istniejące długi (art. 1031 § 2 zd. 2). Pominięcie przedmiotów należących do spadku powoduje, że odpowiedzialność spadkobiercy zostaje dodatkowo ograniczona. Pomijając przedmioty należące do spadku spadkobierca działa zatem na szkodę wierzycieli. Sankcja przewidziana w art. 1031 § 2 zd. 2 KC związana jest także z podaniem do inwentarza nie istniejących długów. Wprawdzie nie wpływa to bezpośrednio na ustalenie granic odpowiedzialności spadkobiercy, ale może prowadzić do innych niekorzystnych dla wierzycieli następstw. Czysta wartość spadku stanowi np. podstawę obliczenia zachowku należnego uprawnionemu. Ponadto, w sytuacji, gdy wartość pasywów umieszczonych w spisie przewyższa wartość aktywów, wierzyciel uzyska jedynie część przysługującego mu świadczenia. 9. „Podstępne" działanie spadkobiercy Powrót do nie ograniczonej odpowiedzialności następuje jednak dopiero wówczas, gdy spadkobierca nie podał istniejących aktywów lub podał nie istniejące długi „podstępnie". Określenie to należy rozumieć jako świadome działanie spadkobiercy. Spadkobierca musi wiedzieć, że dany przedmiot wchodzi w skład spadku lub że określony dług nie istnieje (np. został już spłacony). Jeżeli nie podał on pewnych przedmiotów należących do spadku z uwagi na brak wiedzy, jego odpowiedzialność pozostaje ograniczona. Działając „podstępnie" spadkobierca nie musi natomiast zdawać sobie sprawy ze skutków prawnych swoich zachowań. - „ 10. Spłata długów Odpowiedzialność spadkobiercy ograniczona pro viribus hereditatis może 193 rodzić trudności przy jej realizacji. W szczególności powstaje pytanie, co będzie, gdy pasywa spadkowe przewyższają aktywa, a spadkobierca spełni niektóre świadczenia w całości. Wyróżnić należy tu dwie sytuacje: gdy spadkobierca spłaca niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów oraz gdy spadkobierca spłaca niektóre długi spadkowe wiedząc o istnieniu innych długów. Pierwszą z wymienionych sytuacji normuje art. 1032 § 1 KC. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem Nb. 192-193 146 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy inwentarza, spłacił niektóre długi spadkowe nie wiedząc o istnieniu innych długów, ponosi on odpowiedzialność tylko do wysokości różnicy między wartością ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, a wartością świadczeń spełnionych na zaspokojenie długów, które spłacił. Z przepisu tego wynika, że odpowiedzialność spadkobiercy pozostaje ograniczona do wysokości wartości stanu czynnego spadku. Przykład: Jeżeli czynna wartość spadku wynosi 1000, a znane spadkobiercy długi wynoszą w sumie 800 i zostaną spłacone w całości, spadkobierca, w razie ujawnienia się innych długów, będzie odpowiadał tylko do wysokości 200, niezależnie od wielkości długu. Jeżeli natomiast spadkobierca miał świadomość istnienia innych długów, ponosi on odpowiedzialność za te długi ponad wartość stanu czynnego spadku, jednakże tylko do takiej wysokości, w jakiej byłby obowiązany je zaspokoić, gdyby spłacał należycie wszystkie długi spadkowe (art. 1032 § 2). Brak staranności spadkobiercy przy spłacaniu znanych mu długów spadkowych pociąga zatem sankcję w postaci rozszerzenia granic jego odpowiedzialności. Z istniejącego unormowania wynika zatem, że spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza powinien dołożyć staranności przy spłacaniu długów spadkowych. Obowiązany jest porównać wartość znanych mu długów spadkowych z wartością stanu czynnego spadku i spłacać poszczególne należności proporcjonalnie. Przykład: Jeżeli wartość aktywów wynosi 1000, a istnieją dwa długi spadkowe - każdy także po 1000, to spadkobierca powinien obu wierzycielom zapłacić po 500, uwalniając się w ten sposób od dalszej odpowiedzialności za te długi. Jeżeli zaś spłaci jeden z tych długów w całości, wiedząc o istnieniu drugiego, to zgodnie z art. 1032 § 2 KC, za dtug niespłacony odpowiada do wysokości 500. Żaden przepis Kodeksu cywilnego nie nakłada natomiast na spadkobiercę obowiązku podejmowania działań zmierzających do ustalenia rzeczywistego stanu zadłużenia majątku spadkowego. Ustawa nakłada na niego jedynie obowiązek podania do inwentarza znanych mu długów (np. wynikających ze spisu pozostawionego przez spadkodawcę). Co więcej, nie jest przewidziany żaden prawny tryb umożliwiający ustalenie rzeczywistego zadłużenia majątku spadkowego. Dekret o postępowaniu spadkowym przewidywał likwidację spadku (art. 107-140). Stwarzała ona możliwość zaspokojenia należności wierzycieli spadkowych pod kontrolą sądu i w ściśle określonym trybie. Instytucja ta nie została przejęta przez Kodeks cywilny ani Kodeks postępowania cywilnego z argumentacją, że ani razu nie została ona wykorzystana w czasie obowiązywania dekretu o postępowaniu spadkowym. Wobec zmian w sytuacji politycz-no-gospodarczej kwestia przywrócenia tej instytucji, po dokonaniu stosownych modyfikacji, powinna zostać rozważona. Nb. 193 § 35. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadkowe 11. Ustawowe określenie granic odpowiedzialności 147 W pewnych sytuacjach dla zakresu odpowiedzialności spadkobiercy za 194 długi spadkowe bez znaczenia pozostaje treść oświadczenia o przyjęciu spadku. Chodzi o następujące sytuacje: a) spadkodawca ponosił odpowiedzialność rzeczową za dany dług z uwagi na zabezpieczenie należności wierzyciela zastawem lub hipoteką. Ograniczenie odpowiedzialności wyłączone jest, gdy chodzi o realizację wierzytelności zabezpieczonej hipoteką (art. 74 KWU), zabezpieczonej zastawem (art. 316) oraz obowiązki wynikające z umowy o dożywocie. b) odpowiedzialność za zapisy i polecenia, która zawsze ogranicza się do wartości stanu czynnego spadku (art. 1033). c) odpowiedzialność za zachowek, zapisy i polecenia ciąży na spadkobiercy, który jest uprawniony do zachowku (art. 998 i 999). Sytuacja ta, z uwagi na rozległość i stopień skomplikowania zostanie omówiona w ramach problematyki zachowku (por. Nb. 208, 213-214). 12. Solidarna odpowiedzialność współspadkobierców • W obrębie problematyki odpowiedzialności za długi spadkowe pozostają do 195 omówienia kwestie powstające w sytuacji, gdy do dziedziczenia dochodzi więcej niż jeden spadkobierca. Wówczas, obok problemu zakresu odpowiedzialności uzależnionego w zasadzie od treści oświadczenia o przyjęciu spadku, powstaje problem relacji pomiędzy współspadkobiercami. Zgodnie z art. 1034 § 1 KC, do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe solidarnie. Jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości ich udziałów. Mamy zatem do czynienia z solidarnością bierną (por. art. 366 i nast.). Do stosunków między wierzycielem a spadkobiercami, a także między współspadkobiercami będą miały zastosowanie powołane wyżej przepisy. Jedyną modyfikację wprowadza zd. 2 § 1 art. 1034 KC, który określa roszczenia regresowe. Wierzyciel będzie mógł zatem żądać spełnienia całości świadczenia od któregokolwiek ze współspadkobierców, a ten będzie miał obowiązek świadczenie takie spełnić. 13. Ograniczona odpowiedzialność współspadkobierców Może jednak powstać wątpliwość, jak kształtować się będzie odpowiedział- 196 ność współspadkobierców, gdy wszyscy lub niektórzy spośród nich przyjęli Nb. 194-196 148 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy spadek z dobrodziejstwem inwentarza albo też są za takich uważani. Analizując to zagadnienie rozważyć trzeba dwie odmienne sytuacje. a) po pierwsze, wartość długów spadkowych jest równa lub niższa od wartości udziału przypadającego spadkobiercy, do którego kierowane jest żądanie spełnienia świadczenia. Spadkobierca taki ma wówczas obowiązek spełnić całe świadczenie. Może jedynie realizować następnie przysługujące mu roszczenia regresowe do współspadkobiereów, zgodnie z art. 1034 § 1 zd. 2KC. b) po drugie, wartość długów spadkowych jest wyższa od wartości udziału spadkowego przypadającego adresatowi żądania. W takiej sytuacji solidarna odpowiedzialność spadkobiercy istnieje jedynie w granicach wartości przysługującego mu udziału w spadku. Spadkobierca ma obowiązek spełnić świadczenie do wysokości tej wartości. Spełnienia pozostałej części wierzyciel może żądać od pozostałych współspadkobiereów. 14. Ograniczona i nieograniczona odpowiedzialność współspadkobiereów 197 Sytuacja współspadkobiereów może ukształtować się także w taki sposób, że niektórzy spośród nich (lub jeden) odpowiadają za długi spadkowe w sposób ograniczony, a inni - w sposób nieograniczony. Stanie się tak, jeżeli jeden ze , współspadkobiereów złoży oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza lub będzie za takiego uważany, a inny wyraźnie przyjmie spadek wprost. Jeżeli wierzyciel skieruje wówczas swoje żądanie do spadkobiercy odpowiadającego bez ograniczenia, będzie on miał obowiązek spełnić całe świadczenie. Jeżeli skieruje je do spadkobiercy, który odpowiada do wysokości wartości przysługującego mu udziału, a wartość świadczenia jest wyższa, będzie on obowiązany do spełnienia tej części świadczenia, która równa jest wartości jego udziału w spadku. Przykład: Spadkodawca pozostawi) trzech spadkobierców A, B i C, którzy dziedziczą w częściach równych. Spadkobiercy A i B przyjęli spadek wprost, spadkobierca C - z dobrodziejstwem inwentarza. Wartość aktywów spadkowych wynosi 60 000 zł. W skład spadku wchodzi także dług w wysokości 30 000 zł. Jeżeli wierzyciel skieruje żądanie do osoby C, ma ona obowiązek spełnić świadczenie do wysokości 20 000 zł, bo taka jest wartość przypadającego jej udziału. Jeżeli żądanie zostanie skierowane do osoby A lub B, muszą one spełnić całe świadczenie, tzn. 30 000 zł. Spełniając świadczenie w całości spadkobierca taki może jednak następnie domagać się od każdego ze współspadkobierców zwrotu 10 000 zł, bo tyle wynosi „udział" każdego z nich w długu spadkowym. Nb. 197 t) 36. Odpowiedzialność spadkobierców za diugi spadku, ... 14V IV. Odpowiedzialność po dziale spadku Po dokonaniu działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność 198 w stosunku do wielkości przypadających im udziałów (art. 1034 § 2). Z chwilą dokonania działu spadku ustają związki współspadkobierców z tytułu wspólności majątku spadkowego i przestaje istnieć uzasadnienie dla solidarnej odpowiedzialności za długi spadkowe. Zobowiązania podzielne dzielą się pomiędzy współspadkobierców w stosunku do wielkości przypadających im udziałów (spadkobierca dziedziczący w 2/3 odpowiada za 2/3 należnego wierzycielowi świadczenia pieniężnego). Jeżeli jednak świadczenie należne wierzycielowi spadkowemu jest niepodzielne (por. art. 379 § 2), współspadkobiercy także po dziale spadku będą odpowiadać tak, jak dłużnicy solidarni (art. 380 § 1). § 36. Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne Literatura: E. Drozd, [w:] System, t. IV, s. 397 i nast.;7. Gwiazdomorski, Odpowiedzialność za długi spadku obejmującego gospodarstwo rolne. Pal. Nr 3-4/1966; E. Skowrońska, Odpowiedzialność spadkobierców za długi spadku obejmującego gospodarstwo rolne, NP Nr 7-8/1980. I. Uregulowania szczególne Kilkakrotnie odwoływano się już do wyroku Trybunału Konstytucyjnego 199 z 31.1.2001 r. Wyrok ten spowodował także zmiany w zakresie odpowiedzialności spadkobierców za długi spadku, w którego skład wchodzi gospodarstwo rolne. Uregulowanie zawarte w art. 1081 stanowi bowiem konsekwencję wprowadzenia przez ustawę odrębnego traktowania gospodarstwa rolnego w ramach spadku. Wyeliminowanie odrębności w zakresie ustawowego dziedziczenia gospodarstwa rolnego (a tego dokonał Trybunał Konstytucyjny) pociąga za sobą ujednolicenie odpowiedzialności za długi spadkowe. Długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego wchodzącego w skład spadku podlegają ogólnym zasadom wynikającym z art. 1030-1034. W obrębie omawianej problematyki zatem także mamy do czynienia z odmiennymi sytuacjami, w zależności od tego, czy spadek obejmujący gospodarstwo rolne otworzył się do 13.2.2001 r., czy też po tej dacie. W pierwszym przypadku znajdą zastosowanie odrębności wynikające z art. 1081; w drugim takie odrębności nie wystąpią. Nb. 198-199 150 Rozdział VIII. Stanowisko prawne spadkobiercy W stanie prawnym istniejącym przed dniem 14.2.2001 r. występowały pewne odrębności dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych, także w zakresie odpowiedzialności za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego. Zgodnie z art. 1081 KC, odpowiedzialność za długi spadkowe związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ponosi od chwili działu spadku spadkobierca, któremu to gospodarstwo przypadło oraz spadkobiercy otrzymujący od niego spłaty. Każdy z tych spadkobierców ponosi odpowiedzialność w stosunku do wartości otrzymanego działu. Odpowiedzialność za inne długi ponoszą wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych. Przepis ten od początku jego obowiązywania wywoływał szereg kontrowersji (por. literaturę powołaną na wstępie niniejszego paragrafu). Uregulowanie zawarte w art. 1081 KC stanowi konsekwencję wprowadzenia przez ustawę odrębnego traktowania gospodarstwa rolnego w ramach spadku. Dziedziczenie gospodarstwa rolnego przez inny krąg podmiotów niż dziedziczący pozostałe przedmioty, pociąga za sobą wyodrębnienie kategorii długów związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego i uzależnienie ponoszenia odpowiedzialności za nie od dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Powstaje wówczas także druga grupa długów spadkowych, nie związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego (ustawa określa je mianem „inne długi"). Odpowiedzialność za nie została uregulowana w art. 1081 zd. 3 KC. Pierwsza trudność, jaka powstaje przy dokonywaniu wykładni art. 1081 KC to określenie zakresu pojęcia „długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego". Ustawa nie definiuje tego pojęcia. W doktrynie zaś podjęte zostały próby wyliczenia takich długów, które jednak należy uznać za wyliczenia-przykładowe (np. J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 2049; L. Stecki, [w:] Kodeks cywilny z komentarzem, s. 930). Wydaje się, że do kategorii długów związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego należy zaliczyć wszystkie długi pozostające w ścisłym związku prawnym lub gospodarczym z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, wynikające ze stosunków prawnych, których podmiotem był spadkodawca. II. Zastosowanie reguł ogólnych 1. Odpowiedzialność przed przyjęciem spadku 200 Przepis art. 1081 KC nie eliminuje ogólnych reguł odpowiedzialności spadkobierców za długi spadkowe wynikających z art. 1030-1034 KC, a jedynie w pewnym stopniu je modyfikuje. Należy zatem przyjąć, że w okresie od otwarcia do przyjęcia spadku odpowiedzialność za długi związane z prowadze- Nb. 200 I L 36. Odpowiedzialność spadkobierców za diugi spadku, ... 131 niem gospodarstwa rolnego nie różni się od odpowiedzialności za pozostałe długi. Zgodnie z treścią art. 1030 zd. 1 KC wszyscy spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za wszystkie długi jedynie ze spadku (ograniczenie cum viribus hereditatis). 2. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku W okresie od otwarcia do działu spadku wierzyciele spadkowi mogą domagać się zaspokojenia swoich wierzytelności od wszystkich spadkobierców i prowadzić egzekucję do wszystkich przedmiotów wchodzących w skład spadku. Spadkobiercy nie dziedziczący gospodarstwa rolnego odpowiadają zatem w pewien sposób za długi związane z jego prowadzeniem. Jeżeli jednak wierzyciele długów związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego uzyskali zaspokojenie z przedmiotów nie należących do tego gospodarstwa, spadkobierca nie dochodzący do jego dziedziczenia może żądać zwrotu ich wartości od tego, który gospodarstwo dziedziczy. 3. Odpowiedzialność po dziale spadku Po dziale spadku za długi związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego odpowiadają jedynie spadkobiercy, którzy otrzymali to gospodarstwo oraz spadkobiercy otrzymujący od nich spłaty. Zakres odpowiedzialności wyznacza wielkość udziałów przypadających poszczególnym spadkobiercom w spadkowym gospodarstwie. 4. Odpowiedzialność za inne długi Odpowiedzialność za inne długi w okresie od przyjęcia do działu spadku ciąży na wszystkich spadkobiercach. Przemawia za tym wykładnia gramatyczna art. 1081 zd. 3 KC, a także wzgląd na interesy spadkobierców oraz wierzycieli spadkowych (tak orz. SN z 2.6.1970 r., III CZP 29/70, OSN Nr 2/1971, poz. 22 i z 7.1.1977 r., III CZP 43/76, OSN Nr 9/1977, poz. 154 oraz J. St. Piątowski, Prawo, s. 228; odmiennie Gwiazdomorski, Prawo, s. 180). Po dziale spadku odpowiedzialność za długi nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego ponoszą wszyscy spadkobiercy na zasadach ogólnych. Zgodnie z art. 1034 § 2 KC odpowiadają oni w stosunku do wielkości udziałów. Odpowiedzialność za długi rozdziela się między współspadkobierców w stosunku do wielkości przypadających im udziałów w całości spadku, niezależnie od tego, że część z nich nie dochodzi do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Nb. 200 Rozdział IX. Zachowek Literatura: J. Kosik, [w:] System, t. IV, s. 532 i nast; J. St. Piątowski, Dziedziczenie gospodarstw rolnych a prawo do zachowku, PiP Nr 12/1968; tenże, [w:] System, t. IV, s. 568 i nast.; E. Skowrońska, Odpowiedzialność za zachowek w polskim prawie spadkowym, NP Nr 1/1981; J. Stobienia, Realizacja wierzytelności wierzycieli spadkodawcy w prawie polskim, Warszawa 1981; A Szpunar, Zachowek w polskim prawie spadkowym, PiP Nr 8/1948; C. Ta-bęcki, Zachowek według Kodeksu cywilnego, NP Nr 10/1965; Z. Truszkiewicz, Zachowek ze spadku obejmującego gospodarstwo rolne, ZNUJ, Prace Prawnicze Nr 148, Kraków 1993. § 37. Ochrona interesów najbliższych krewnych zmarłego I. Możliwe uregulowania prawne 1. Cele instytucji 201 Swoboda testowania obowiązująca w prawie polskim pociąga za sobą niebezpieczeństwo, że naruszone zostaną interesy osób najbliższych spadkodawcy, gdy w testamencie powołana zostanie do dziedziczenia całości majątku osoba obca. U podstaw systemu dziedziczenia leży bowiem założenie, że spadek powinny otrzymać osoby z najbliższego kręgu spadkodawcy. Często zresztą takie rozrządzenie na rzecz osoby obcej jest wysoce krzywdzące dla najbliższych krewnych zmarłego, np. z uwagi na to, że majątek spadkowy powstał wysiłkiem całej rodziny. Z tego też względu systemy prawne wprowadzają określone instytucje pozwalające chronić interesy najbliższych krewnych spadkodawcy oraz jego małżonka. We współczesnych systemach prawnych ochrona interesów osób najbliższych spadkodawcy przybiera postać rezerwy (np. w prawie francuskim) lub zachowku. 2. Rezerwa i zachowek 202 Przy systemie rezerwy spadek zostaje podzielony na dwie części: roz-rządzalną, którą spadkodawca może swobodnie dysponować oraz nie- Nb. 201-202 ^' 38. Podmioty uprawnione do zachowku 1 53 rozrządzalną, czyli rezerwę, do dziedziczenia której dochodzą określone osoby z kręgu najbliższych krewnych (tzw. spadkobiercy konieczni). Rozrządzenia spadkodawcy wykraczające poza część rozrządzalną ulegają stosownemu zmniejszeniu. System zachowku pozwala na swobodne rozrządzanie całością majątku. Osoby najbliższe mogą w ogóle nie dojść do dziedziczenia. Uzyskują jedynie roszczenie pieniężne skierowane przede wszystkim do powołanego spadkobiercy. Rozmiar tego roszczenia uzależniony jest od wielkości udziału spadkowego, jaki przypadłby danej osobie przy dziedziczeniu ustawowym. Po drugiej wojnie światowej prawo polskie przyjęło system zachowku. Osobom uprawnionym, nazywanym czasami - nieprawidłowo - spadkobiercami koniecznymi, przysługuje roszczenie o zapłatę określonej sumy pieniężnej nazywanej zachowkiem. Obowiązek taki powstaje w chwili śmierci spadkodawcy i należy do długów spadkowych. Osoby uprawnione nie mogą natomiast domagać się określonej części majątku spadkowego. 3. Porównanie Dosyć trudne jest dokonanie oceny, który z przedstawionych systemów daje lepszą ochronę najbliższym osobom spadkodawcy. Obydwa mają swoje wady i zalety. Do zalet systemu rezerwy należy niewątpliwie silniejsza ochrona najbliższych krewnych zmarłego, gdyż zapewnia powołanie do określonej części spadku. Może jednak prowadzić do ujemnych skutków praktycznych, m.in. do dzielenia większych całości gospodarczych. Należy także mieć na uwadze, że spadkobiercy konieczni, jak wszyscy pozostali, ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe. Zachowek nie daje osobie uprawnionej statusu spadkobiercy, ale też nie ponosi ona takiej odpowiedzialności. Ponadto przy ustalaniu zachowku doliczeniu podlegają darowizny uczynione przez spadkodawcę, a w określonych przypadkach odpowiedzialność za zachowek ponoszą także obdarowani przez spadkodawcę. § 38. Podmioty uprawnione do zachowku I. Podmioty uprawnione Uprawnienie do zachowku wywodzone jest z bliskiej więzi rodzinnej mię- 203 dzy spadkodawcą a uprawnionym. Ustawa zakreśla w związku z tym krąg osób uprawnionych do zachowku stosunkowo wąsko, węziej niż krąg spadkobierców ustawowych. W myśl art. 991 § 1 KC do zachowku uprawnieni są: zstępni, Nb. 203 154 Rozdział IX. Zachowek małżonek i rodzice spadkodawcy, o ile byliby oni powołani do spadku z ustawy. Przykładowo wskazać można sytuację, w której spadkodawca pozostawił dwoje dzieci i jedno z rodziców. Przy dziedziczeniu ustawowym do spadku doszłyby, zgodnie z art. 931 § 1 w zw. z art. 932 § 1 KC, jedynie dzieci spadkodawcy, wyłączając jego rodziców. Jeżeli spadkodawca pozostawił testament, w którym powołał do dziedziczenia całości spadku inną osobę, uprawnienie do żądania zachowku służy jedynie dzieciom spadkodawcy. Rodzic uzyskałby prawo do zachowku jedynie w sytuacji, gdyby spadkodawca nie pozostawił dzieci. II. Wyłączenia > 204 Uprawnienie do zachowku nie przysługuje jednak: 1) osobom, które zostały uznane za niegodnych, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy; wszystkie te osoby są traktowane tak, jakby nie dożyły otwarcia spadku; 2) małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie art. 940 KC; 3) osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę (por. Nb. 132-135). W przypadku, gdy niegodność lub wydziedziczenie odnosi się do zstępnego spadkodawcy, do dziedziczenia zamiast niego dochodzą jego zstępni. Podobnie, gdy w umowie o zrzeczenie się dziedziczenia, zawartej przez zstępnego, skutki umowy ograniczone zostały do osoby zrzekającej się, do dziedziczenia, zamiast zstępnego spadkodawcy, dochodząjego dalsi zstępni. Im też przysługiwać będzie - w razie powołania do dziedziczenia w testamencie innej osoby - prawo do zachowku. Uwagi powyższe nie mają natomiast zastosowania do sytuacji, gdy zstępny spadkodawcy odrzucił spadek przypadający mu z mocy ustawy. W takim przypadku bowiem do dziedziczenia z ustawy dojdą dalsi zstępni (art. 931 § 2). Rodzice spadkodawcy będą uprawnionymi do zachowku jedynie w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych i rodzice, w zbiegu z małżonkiem lub w zbiegu z rodzeństwem, lub samodzielnie, doszliby do dziedziczenia na podstawie ustawy. III. Spadkobiercy uprawnieni do zachowku 205 Uprawnionymi do zachowku mogą być także w pewnych sytuacjach spadkobiercy dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku. Przykładowo wskazać można sytuację, w której Nb. 204-205 vss 59. Zobowiązani z tytułu zachowku 133 do dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy w zbiegu z jego rodzeństwem, a do substratu zachowku należy doliczyć znaczne darowizny. Przykład: Do dziedziczenia dochodzi zdolny do pracy małżonek spadkodawcy M oraz rodzeństwo A i B. Udziały spadkobierców wynoszą: M - '/, (art. 932 § 2), A i B - po '/4 ('/, x '/, = '/,) całości spadku (art. 933 § 3). Uprawnionym do zachowku jest tylko małżonek (art. 991). Wartość majątku spadkowego wynosi 1000, wartość podlegających doliczeniu darowizn - 3000. Wartość substratu zachowku to 4000. Wartość należnego małżonkowi zachowku wyniesie zatem 1000 (4000 x '/, x V, = 1000). Wartość udziału, który przypadł małżonkowi wynosi 500 (1000 x '/, = 50Ó). Służy mu zatem roszczenie o uzupełnienie zachowku (art. 991 § 2), tzn. o zapłatę sumy 500. IV. Powstanie roszczenia Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku powsta- 206 je, gdy uprawniony nie otrzymał go także w innej postaci niż powołanie do dziedziczenia. Zgodnie z art. 991 § 2 KC roszczenie takie powstaje, jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, powołania do spadku lub ustanowienia zapisu na jego rzecz. W związku z powyższym na poczet należnego zachowku zalicza się otrzymaną przez uprawnionego darowiznę. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także darowiznę uczynioną przez spadkodawcę na rzecz wstępnego osoby uprawnionej (art. 996). Ponadto, jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, na należny mu zachowek zalicza się poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (por. art. 997). Nie można zatem wykluczyć sytuacji, w której wspomniane koszty będą równe kwocie należnej z tytułu zachowku. § 39. Zobowiązani z tytułu zachowku ........ I. Spadkobiercy > Zobowiązanymi do zapłaty zachowku są w pierwszej kolejności spadko- 207 biercy powołani do dziedziczenia (art. 991 § 2). W praktyce z reguły będą to spadkobiercy testamentowi. Jeżeli jednak spadkobiercy zobowiązani do zapłaty zachowku sami są uprawnieni do zachowku, ich odpowiedzialność ogranicza Nb. 206-207 60Z "iu:)3[ojBm jsaf Kpg - op niusissiupo m - qnj AoBjd op Xu[opz3iu sje/wj} jssf ipzsf 'n>[A\oqo -bz op oSsuoiuMBjdn ajniJjBjj /aiEA\op]iA\Azidn ąosods m BAYBjsn '(i § 166 'WB) ruirazoizpsizp Azid nuisuoiu/WEjdn XqjpBdXzjd Ajo:p[ 'o§3A\ njBizpn ipioszjj ipoMp qn| AMOjod psoyEM foofefepBiModpo Lpso>[os o ui9iu3zdzso.i jssf 3[3A\oqoBz o 'Ot7 § ejuszszsiuz npijAj z uraiuBMopojpzspo AuoidEjSBZ {ejsoz AuziA\o.iEp joTiupazjd XpS '3UBA\ozi|B3i oXq 3J0J>| \VM}mU3}[V SD)}nOV/) 3UU3IlU3Zjd 3IU3lUZBMOdn UI3) uiXuBMOJBpqo '(L § 0001 'UE) AuziMOJEp joirapszjd nuisuom 'n>[z'BiA\oqo uim bu oSssEzbp z sis siujomz szoiu 'n>[A\oqoEZ jssf 3iu Xzo 'jsaf ares Xzs 'o§3j po siuzsjbzsiu 'XuEA\ojBpqo •du) 3ZOUI 3TU -bz op '(i001 "WE) fsiusszoM XuBA\ojBpqo 'nłjMoąsBZ 3BaiXzjjo o§3iu po szoai 3iu /aiouiMEjdn Ap§ 'Xp3}M ojsidop e 'fbiuzodfBu AuBA\ojEpqo EpBiModpo iDsoufs] -O>[ fSZSAUSld ĄV 'EUEUO^Op B{B1SOZ EUZIMOJBp 31SBZ3 Ull>[Bf M 'O§3} po BUOIUZ3J -Bzn zssj 'BUiBpi|os ^Bupsf jssf sra osoujBizpsiModpo qoj •:uBMOJBpqo >[3MOq3EZ EZ 3sou[BizpaiModpo 'f '(i § ^66 '1JB z >[3SOIUA\) BUEUOJ[Op -OZ OUMEp >[Ef '0§3J po 3JUZ3[BZ3tU tl5[pBdS Op niU3Z3I[Op B§3[pod 'n>[M0q3BZ Op o§3UOiuMEjdn qnj Xoj3iqo>[pEds zsszj bu Eireuo^op ejbjsoz buzimojbp ui3iAvoq I]9Z3f '3UZIA\OJBp ^BUlAzjJO OUMBp ^Ef *O§3J po 3IUZ3IBZ3JU >[3MOq3EZ EZ "BJBp -eiA\odpo 'n>[Moq3Bz op laiAuoiuMEjdn siusszsoupsf A3^psq iiiEA\ojBpqo tl>JA\Oq3BZ jaZDOd BU ^UZIAVOJBp 3IU3Z3I1BZ •L n\n\f,\ z psouzgjEU -oqo z 3is 0/[pEds po >j3A\oq3EZ nm Auzsjeu buiXzjjo AuoiUMBjdn Azo 'suiopEiM sezsayom /.SI jscdjosĄąi 'Qp i) 80Z ' BI3JBMJO JH^1!0 §tl^p3A\ XU3OO 3IUBMXuO>[Op 3MI[Z0m 31JS[ -/(}B{dEZ O§3f UISlUBp^Z Z n5[A\Oq3BZ Op ogSUOJUMBjdn Z3Zjd B|IA\q3 E{BlU.l 3lZp3q BIU30B§0qZM oSsO^felUJSI AU33O B[p 3IU3Z3BUZ -/(33p 3Z 'OEfAzjd XZ3[BU p^JS 'AuZIAYOJBp BMOUin IMOUBJS 3A\BJSpod "fe>JBX 'fSU -A\Bjd AMBJSpod Z3q T3SAZJO>[ 3IUB>|SAzn SfhdsjsAM 3IU ifOBniAs fsUEZEMZOJ A\ 3Z 'SZpEAWl BU 33IU.I XZ9[EU 3JB '3IUBMOSOJSBZ 3Z3|BUZ "E§OUT niU3OB§OqZA\ UjAuMBJS -podzsq o Asidszjj 'psojaBM fsj o 3BA\opAo3p eui ejtm^o b^eT i Biu33E§oqzA\ 3SOJJBM 3BZ3JiqO >JEf '>(3A\OZB>[SA\ SJBp 3IU SjdsZJJ •o83UEA\OJBpqO pSOUJBIZp -SIMOdpO 33JUEJ§ "EJZS3JZ BZOBUzAm BTU3DB§OqZA\ O§3J JEIUIZO^ 'AuZIMOJBp fou -Buo>[op ai3i>[łn>[s 3ofepsq 3iu93B§oqzA\ sfsiuisi zejo ([ § t?66 'ije uod - n>[peds op niuszoTjop BSsjpod XpsjA\ o>[[Xi) Xje| Biuopaissizp zju foiuui pszjd bueuo>[ -op B|B^soz BUZiMoiBp Jiszsf 'n>[A\oqoBZ n|njXj z osoujEizpsiModpo tzsouod fozs -MJ3id Adru§ op sotesiBU Ajornipoj 'AdruS 3iA\p bu oipizpod buzoui n5[A\oq3BZ XjE{dBZ op qDXuBz:BiA\oqoz qoXuB/v\ojBpqo sz 'b>jiuAa\ yy[ z ] I § 0001 '1JE Z qD^UBMOJBpqO BfDBt1}Xs BUBAYODIUZOJ^ "I sf p3"fefBZ0BJ>[9Zjd I5 -bz op qo/(uoiUMEjdn qoXuui utspsjSzM osouiBizpsiModpo lsouod 'mjA\oqo -EZ Op XuOIUA\Bjdn JS3f UlES XuEA\OJBpqO SBZ T|3Z3f '(\ § 0001 Bjusiupdnzn op f -od puzsiusid Aums 'n^pBds op "Euozoijop suzi/AOiBp Ao/wEpo^pBds po -Xzjjo ejoi>[ 'Xqoso po OBpfez 3zoui '(TszAm fsuBSido XuXzoXzjd z 'du) n>jM.oqo -bz nai o§3uz3[bu Aoj3iqołipBds po obluAzjjo szoui siu AuoiuMEjdn j BUJO§O 'I "II -iubjSo ¦(ooe = po o§of o5;m b '(666 'JJB) >[3a\oi|obz Ausejm oSof h M BpEIMOdpO '00Ll 1JBM 5)3pECls {EUlAzJlO V U^S '(OOOI = 71 x 7l x 0001?) 0001 °l i|3AiioiuMEjdn z nutspzB^ Auzsjeu >[sa\oi[3ez b 'ooot7 °J n>[Moq3Ez jBJisąng '00/.Z - nTU3Z0I|0p l[3AofefE§3|pod UZIMOJEp 3SOJJEM '00LI JSOU/Cm O§aMO>|pEds n^feui 3SOJJE/W X3Ejd op iu]opz i lujoioujsd te stmouAs fBąo 'V BU/^S siuApsf {B{OA\od n>|pBds iosojed eiu -0Z3!Zp3Izp Op 0|3U3UIE)S3} Ą\ 'S ! V MOuAs q3OA\p }IA\EJSOZOd BSMBpO^pEdg ^BJ^^ZJJ '(666 '^) pSO>[OS/(A\ Op O>[lA} 3IS 'XI }DlZpZO}l 9SI 158 Rozdział IX. Zachowek Ustalanie wysokości należnego uprawnionemu zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku. Udział ten wyraża się odpowiednim ułamkiem, przy obliczaniu którego bierze się pod uwagę także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek. Nie uwzględnia się zaś spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni (art. 992). Przykład: Jeżeli spadkodawca pozostawił troje dzieci i małżonka, przy czym jedno z dzieci zawarło umowę o zrzeczeniu się dziedziczenia, a drugie odrzuciło spadek, udziały spadkobierców dochodzących do dziedziczenia wynosiłyby po '/, (z czterech współspadko-bierców dziedziczących w częściach równych pozostało jedynie dwóch). Udziały stanowiące podstawę obliczenia zachowku wynoszą natomiast '/,, gdyż należy, zgodnie z art. 992 KC, uwzględnić spadkobiercę, który odrzucił spadek. Kolejnym zabiegiem jest ustalenie, czy uprawniony jest pełnoletni i zdolny do pracy, czy też nie. Jeżeli jest pełnoletni i zdolny do pracy, ułamek odpowiadający udziałowi stanowiącemu podstawę obliczenia zachowku należy pomnożyć przez V2. W podanym w Nb. 209 przykładzie V3 x >/2 = V6. Ułamek ten odpowiada wielkości zachowku należnego uprawnionemu. W przypadku, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy lub uprawniony zstępny jest małoletni, uzyskaną wielkość udziału należy pomnożyć przez 2/3 (V3 x 2/3 = 2/6). Dla uzyskania konkretnej sumy, przez ułamek ten należy przemnożyć wartość tzw. substratu zachowku. II. Substrat zachowku 210 Na substrat zachowku składa się czysta wartość spadku powiększona o wartość podlegających doliczeniu darowizn. Czystą wartość spadku ustala się odejmując od aktywów spadkowych wartość długów spadkowych. Dokonując tej operacji nie uwzględnia się jednak zapisów i poleceń (art. 994 § 1), chociaż stanowią one długi spadkowe. Wartość spadku dla celów ustalenia zachowku oblicza się według cen z daty orzekania o roszczeniach z tytułu zachowku (uchw. SN (7) z 26.3.1985 r., III CZP 75/84, z glosą A. Mączyńskiego, OSP Nr 10/1988, poz. 147). Obecnie za takim stanowiskiem dodatkowo przemawia treść art. 995 KC, zgodnie z którym wartość przedmiotu darowizny oblicza się według cen z chwili ustalania zachowku. § 40. Wysokość zachowku III. Doliczanie darowizn 159 Nb. 210 I 1. Zasada Doliczanie darowizn do wartości spadku następuje według jednolitych za- 211 sad, niezależnie od tego, kto jest uprawniony do zachowku. Ponadto, poza wyjątkami przewidzianymi w art. 994 KC, doliczeniu podlegają wszystkie darowizny. Nie jest istotne, czy przedmiot darowizny jeszcze istnieje, a także czy znajduje się nadal w majątku obdarowanego. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku (art. 997). ś 2. Wyłączenia . - ; < ' ^ Zgodnie z art. 994 KC nie podlegają doliczeniu: a) drobne darowizny zwyczajowo w danych stosunkach przyjęte (np. prezenty z okazji imienin), niezależnie od tego, kiedy i na czyją rzecz zostały dokonane; b) darowizny dokonane na rzecz osób nie będących spadkobiercami ani uprawnionymi do zachowku przed więcej niż dziesięciu iaty, licząc wstecz od otwarcia spadku; e) jeżeli zachowek obliczany jest dla zstępnego, darowizny dokonane w cza-¦¦'•.' sie, gdy spadkodawca nie miał jeszcze zstępnych, chyba że uczyniono to na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego; d) darowizn dokonanych przed zawarciem małżeństwa, jeżeli zachowek obli-i- czany jest dla małżonka. r .;.;,.-.,,.,., IV. Obliczenie zachowku Po doliczeniu do czystej wartości spadku wartości darowizn, ustaloną w ten 212 sposób wartość należy pomnożyć przez ułamek określający należny uprawnionemu zachowek. Przykład: Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów dziedziczących w częściach równych. Wartość majątku spadkowego wynosi 900, żadne darowizny nie podlegają dolicze-niu. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku wynosi '/,, należny zachowek '/6 •'¦¦:- substratu. Substrat zachowku równy jest wartości spadku, zatem należny każdemu z uprawnionych zachowek wynosi 150 (900 x V6= 150). Nb. 211-212 160 Rozdział IX. Zachowek Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów, ale jednego wydziedziczył. Wartość spadku wynosi 800, podlegają doliczeniu darowizny o wartości 200. Substrat zachowku wynosi zatem 1000. Udział stanowiący podstawę obliczenia zachowku wynosi '/,, należny zachowek '/4. Wielkość sumy stanowiącej zachowek to 250. § 41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku I. Odpowiedzialność uprawnionego do zachowku 1. Za zachowek 213 Kodeks cywilny przewiduje szereg szczególnych uregulowań dotyczących: odpowiedzialności spadkobiercy uprawnionego do zachowku za inne zachowki, zapisy i polecenia; dziedziczenia roszczenia o zachowek oraz przedawnienia tego roszczenia. W klarowny sposób określona została odpowiedzialność uprawnionego do zachowku powołanego do dziedziczenia za zapłatę zachowku należnego innej osobie. Zgodnie z art. 999 KC odpowiedzialność ta zawsze ogranicza się do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek. 2. Za zapisy i polecenia 214 Wiele kontrowersji wywołuje natomiast zakres odpowiedzialności uprawnionego do zachowku za zapisy i polecenia. Zgodnie z art. 998 § 1 KC, jeżeli uprawniony do zachowku jest powołany do dziedziczenia, ponosi on odpowiedzialność za zapisy i polecenia tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczenia należnego uprawnionemu zachowku. Uważam, że zawarte w art. 998 § 1 KC określenie „udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia należnego uprawnionemu zachowku" należy rozumieć w ten sposób, że chodzi o część spadku obliczoną na podstawie art. 931 i nast. KC z uwzględnieniem modyfikacji wynikającej z art. 992 KC. W sytuacji zatem, gdy zamiast niegodnych oraz tych, którzy spadek odrzucili, nie zostali powołani do spadku ich zstępni i cały spadek przypadałby pozostałym spadkobiercom, udział spadkowy stanowiący podstawę obliczenia zachowku będzie mniejszy niż ten, który przypada spadkobiercy w rzeczywistości. Różnica wartości tych udziałów wyznacza granicę odpowiedzialności za zapisy i polecenia. Prezentowane stanowisko jest jednak w wysokim stopniu kontrowersyjne (por. Gwiazdomorski, Prawo, s. 264 i nast.; J. Pietrzy-kowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1916; Piątowski, Prawo, s. 228). Nb. 213-214 §41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku 161 Proponowany sposób interpretacji art. 998 § 1 KC można zilustrować następującymi przykładami: Przykład: - Spadkodawca powołał do dziedziczenia trzech synów A, B i C w częściach równych. Wszyscy chcą i mogą dziedziczyć. Wartość spadku wynosi 900. Wartość udziału stanowiącego podstawę obliczenia zachowku dla każdego z nich wynosi 300 i taka też jest wartość rzeczywiście nabytego udziału. Z uwagi na to, że są oni uprawnieni do zachowku, nie ponoszą odpowiedzialności za zapisy i polecenia. - Stan faktyczny jak wyżej, ale syn C odrzuci! spadek. Synowie A i B dziedziczą zatem każdy w '/,. Wartość udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczania zachowku nadal wynosi 300, jednak w wyniku dziedziczenia otrzymują oni po 450. Ich odpowiedzialność za zapisy i polecenia ogranicza się do kwoty 150. II. Zmniejszenie zapisów i poleceń 1. Uprzywilejowanie zachowku Zachowek jest uprzywilejowany w stosunku do zapisów i poleceń. Zgodnie 215 bowiem z art. 1003 KC, spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów i poleceń. Zmniejszenie to następuje w stosunku do wartości poszczególnych zapisów i poleceń, chyba że co innego wynika z treści testamentu (art. 1004 § 1). Przewidziana ustawą możliwość jest wyrazem dążenia do stworzenia sytuacji, w której zapisobiercy przyczynią się w odpowiednim stopniu do zaspokojenia roszczenia o zachowek. Zobowiązanym pozostanie wprawdzie jedynie spadkobierca, ale realnie część ciężaru zachowku zostanie poniesiona przez zapiso-bierców oraz beneficjariuszy polecenia. 2. Sposób zmniejszenia Sposób zmniejszania zapisów i poleceń może zostać określony w testamencie. Wola spadkodawcy może doprowadzić do innego rozłożenia ciężarów, niż : wynikałoby to z art. 1004 § 1 KC. Jeżeli spadkodawca nie zawarł w testamencie żadnych wskazówek w tym względzie, zapisy i polecenia zostaną zmniejszone w stosunku do ich wartości. Najprostszym sposobem obliczenia, w jakim stopniu należy zmniejszyć zapis lub polecenie (to ostanie oczywiście musi mieć charakter majątkowy), jest ustalenie proporcji pomiędzy wartością majątku spadkowego, z wyłączeniem zapisu, a zapisem. Proporcja ta wskaże, w jakim stopniu zapis ma ulec zmniejszeniu. (Co do szczególnych zasad ustalenia stosunku, w jakim zapis i polecenie ma ulec zmniejszeniu, zob. J. Gwiazdomorski, Prawo, s. 270 i nast.). Nb. 215 162 ¦, .¦¦ Rozdział IX. Zachowek 3. Dalszy zapis i polecenie ; Zgodnie z § 2 art. 1004 KC w razie zmniejszenia zapisu obciążonego dalszym zapisem lub poleceniem, dalszy zapis lub polecenie podlega stosunkowemu zmniejszeniu. Z przepisu tego wynika, że ciężar zaspokojenia roszczenia o zachowek ponosi także dalszy zapisobierca oraz beneficjent dalszego polecenia. Dalszy zapis i polecenie podlegają także stosunkowemu zmniejszeniu. 4. Uprawniony do zachowku Spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia o zachowek będący sam uprawnionym do zachowku podlega jeszcze dalej idącej ochronie. Zgodnie z art. 1005 § 1 KC, spadkobierca taki może żądać zmniejszenia zapisów i poleceń w takim stopniu, aby pozostał mu jego własny zachowek. Chroniony jest także zapisobierca uprawniony do zachowku, gdyż uczyniony na jego rzecz zapis podlega zmniejszeniu tylko do wysokości nadwyżki przekraczającej jego własny zachowek (art. 1005 § 2). Nie może także budzić wątpliwości, że zapisobierca uprawniony do zachowku, który został obciążony dalszym zapisem lub poleceniem, może żądać zmniejszenia zapisu i polecenia majątkowego tak, aby pozostał mu własny zachowek. 5. Rzecz niepodzielna, jako przedmiot zapisu Jeżeli przedmiotem zapisu, który podlega zmniejszeniu jest przedmiot niepodzielny, zapisobierca może żądać wykonania zapisu w całości, ale ma obowiązek uiścić odpowiednią sumę pieniężną (art. 1006). Przepis ten potwierdza obowiązywanie zasady, zgodnie z którą ciężar zaspokojenia roszczenia o zachowek rozkłada się proporcjonalnie na spadkobiercę, zapisobiercę i dalszego zapisobiercę. Niepodzielność przedmiotu zapisu nie wyłącza stosowania tej zasady - powstaje jedynie konieczność dokonania stosownych rozliczeń. III. Przedawnienie roszczenia o zachowek 1. Przy dziedziczeniu testamentowym 216 Roszczenie o zachowek, jako roszczenie majątkowe, podlega, zgodnie z art. 117 § 3 KC, przedawnieniu. Podobnie roszczenie spadkobiercy o zmniejszenie zapisów i poleceń. Zgodnie z art. 1007 § 1 KC, roszczenia takie ulegają przedawnieniu w terminie trzech lat od ogłoszenia testamentu. Data, od Nb. 216 §41. Szczegółowe zagadnienia dotyczące zachowku 163 której zaczyna biec przedawnienie, to data otwarcia i ogłoszenia testamentu umieszczona na nim zgodnie z art. 651 KPC. 2. Przy dziedziczeniu ustawowym ? Kodeks nie określa terminu, w jakim przedawniają się roszczenia o zachowek w sytuacji, gdy dziedziczenie oparte jest na ustawie, a nie na testamencie. Także bowiem przy dziedziczeniu ustawowym może powstać roszczenie o zachowek (częściej o uzupełnienie zachowku - por. Nb. 205). Wydaje się, że w takiej sytuacji należy stosować per analogiom art. 1007 § 2 KC i liczyć trzyletni termin przedawnienia od otwarcia spadku. Kwestia jest jednak sporna w doktrynie (takie stanowisko prezentuje J. Pietrzykowski, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, s. 1921; odmiennie R. Czarnecki, Wspólność majątku spadkowego i dział spadku. Zachowek. Urnowy dotyczące spadku, Katowice Nr 33/1966, s. 48). Po trzech latach od otwarcia spadku przedawnia się roszczenie przeciwko osobie zobowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanej od spadkodawcy darowizny (art. 1007 § 2). ¦-•¦¦' 3. Charakter prawny terminu Terminy przewidziane w art. 1007 KC są terminami przedawnienia, a nie terminami zawitymi. Ich upływ pociąga za sobą skutek w postaci powstania dla zobowiązanego możliwości uchylenia się od spełnienia świadczenia (por. art. 117 § 2). Ponadto zastosowanie będą miały pozostałe przepisy zawarte w tytule Vł księgi 1 KC, z uwzględnieniem jednak specyfiki stosunku prawnego istniejącego pomiędzy uprawnionym a zobowiązanym z tytułu zachowku. IV. Dziedziczenie roszczenia o zachowek Roszczenie z tytułu zachowku przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnio- 217 nej do zachowku tylko wtedy, gdy spadkobierca ten należy do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy (art. 1002). Z istniejącego uregulowania wynika, że wprawdzie roszczenie o zachowek należy do spadku, ale odziedziczyć je może wąski krąg spadkobierców. Muszą oni należeć do kręgu osób uprawnionych do zachowku po pierwszym spadkodawcy. Nie musi jednak w konkretnej sytuacji przysługiwać im własne roszczenie o zachowek po pierwszym spadkodawcy (por. orz. SN z 12.5. 1970 r., III CZP 26/70, OSN Nr 1/1971, poz. 21 oraz orz. SN z 20.12.1988 r., III CZP 101/88, z glosą J. Pietrzykowskiego, OSP Nr 4/1990, poz. 213). Mb. 217 164 Rozdział IX. Zachowek § 42. Ustalanie zachowku, gdy w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne 218 Podobnie jak przy odpowiedzialności za długi spadkowe, także w odniesieniu do problematyki zachowku, istotne znaczenie ma ukształtowanie reguł dziedziczenia gospodarstwa rolnego na podstawie ustawy. Odmienny porządek dziedziczenia w tym zakresie pociąga za sobą konieczność wprowadzenia odrębnych zasad odnoszących się do ustalenia zachowku. Stąd powoływany już wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r. wywarł istotny wpływ na omawianą problematykę. Trybunał Konstytucyjny uznał wprawdzie, że art. 1082 jest zgodny z Konstytucją, ale - poddając ustawowe dziedziczenie gospodarstwa rolnego regułom ogólnym - doprowadził do ograniczenia mocy wiążącej powołanego przepisu do sytuacji, w których otwarcie spadku nastąpiło przed 14.2.2001 r. W odniesieniu do spadków, w skład których wchodzi gospodarstwo rolne, a otwartych po wskazanej wyżej dacie, zastosowanie znajdą ogólne zasady ustalania zachowku. Jest to, jak wskazano, następstwo wyeliminowania odrębności w zakresie dziedziczenia gospodarstw rolnych z ustawy. Niezbędne jest jednak przedstawienie reguł obowiązujących w odniesieniu do spadków otwartych przed 14.2.2001 r., gdyż, z uwagi na termin przedawnienia roszczenia o zachowek (art. 1007), jeszcze przez jakiś czas niezbędne będzie sięganie do przedstawionych niżej zasad. Jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, ustalenie zachowku, jak wskazano, następuje z uwzględnieniem przepisów dotyczących dziedziczenia gospodarstw rolnych oraz art. 216 KC (art. 1082). Brzmienie art. 1082 KC ustalone zostało nowelą z 1990 r. Jego treść należy, moim zdaniem, rozumieć w taki sposób, że należy sięgać do przepisów normujących dziedziczenie gospodarstw rolnych przy ustalaniu wartości udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku oraz przy określaniu kręgu podmiotów upraw-; nionych do zachowku. Wniosek taki uzasadnia nie tylko brzmienie przepisu, ale także istota zachowku. Zachowek bowiem należy się spadkobiercy, który przy dziedziczeniu ustawowym byłby powołany do dziedziczenia. Jeżeli w skład spadku wchodzi gospodarstwo rolne, krąg osób uprawnionych do zachowku oraz wielkość należnych im sum muszą być ustalone z uwzględnieniem ustawowego dziedziczenia gospodarstw rolnych. Przykład: Spadkodawca rozrządził majątkiem, w skład którego wchodzi gospodarstwo rolne, na rzecz osoby obcej. Pozostawił żonę, syna i wnuka. Żona jest trwale niezdolna do pracy, a więc odpowiada warunkowi do dziedziczenia gospodarstwa rolnego z ustawy (art. 1059 pkt 4). Syn nie ma kwalifikacji do dziedziczenia takiego gospodarstwa, maje nato- Nb. 218 $ 41. Ustalanie zachowKu, gay w sKtaa spaanu wcnoazi gospouurtiwu mum iuj miast wnuk prowadzący własne gospodarstwo i on doszedłby do dziedziczenia gospodarstwa z ustawy (art. 1060). Udziały żony spadkodawcy i jego wnuka wynosiłyby po '/,. Jeżeli wartość spadkowego gospodarstwa wynosi 600, to żonie należy się zachowek w wysokości 200 (7 x 2/ x 600 = 200), natomiast wnukowi - w wysokości 150 ('/, x