Krzysztof Boruń 
Katarzyna Boruń-Jagodzińska 

OSSOWIECKI – 
zagadki jasnowidzenia


Tower Press 2000 
Copyright by Tower Press, Gdańsk 2000

4 
Wstęp 
Zdolności jasnowidcze i prorocze od wieków budziły emocje i podziw zarówno możnych 
jak i maluczkich tego świata. Wzmianki, a nierzadko i obszerne relacje o ludziach obdarzonych 
przez bogów lub naturę przedziwnym „wzrokiem wewnętrznym”, umożliwiającym dostrzeganie 
wydarzeń odległych w przestrzeni i czasie, można znaleźć w mitach i świętych 
księgach różnych ludów, w relacjach dziejopisów i pamiętnikarskich notatkach znanych osobistości. 
Nie brak co prawda niedowiarków wątpiących w realność owego „wewnętrznego wzroku” 
i przypisujących sukcesy wróżbitów i jasnowidzów dobrej znajomości psychiki ludzkiej, 
skrzętnemu gromadzeniu informacji i prawidłowemu wyciąganiu wniosków, a także odpowiednio 
niejasnemu, lecz bardzo sugestywnemu przekazywaniu proroctw. Nie zawsze jednak 
takie wyjaśnienie zadowala nawet zagorzałych sceptyków. 
O ile bowiem słuszne są podejrzenia w stosunku do wielu profesjonalnych „wróżów” i „jasnowidzów” 
w rodzaju XVII-wiecznego mistyfikatora – Józefa Balsamo (1743–1795) i wróżki 
epoki napoleońskiej – Marii Lenormand (1772–1843), o tyle trudno – zachowując choćby 
najdalej posunięty krytycyzm – na podstawie materiałów dokumentalnych i relacji wiarygodnych 
świadków znaleźć jakieś proste, naturalne wytłumaczenie fenomenalnych zdolności 
Stefana Ossowieckiego – słynnego polskiego jasnowidza okresu międzywojennego, którego 
Adam Grzymała-Siedlecki w swoich wspomnieniach o niepospolitych ludziach obdarzył 
mianem „przybysza z czwartego wymiaru”. Bo też rzeczywiście – właściwości przejawiane 
przez Ossowieckiego wykraczają daleko nie tylko poza tradycyjne umiejętności profesjonalnych 
jasnowidzów-wróżbitów, lecz także znane i badane od lat przez parapsychologów 
uzdolnienia mediów psychicznych. Jeśli traktować jako w pełni wiarygodne sprawozdania z 
eksperymentów przeprowadzanych z tym niezwykłym człowiekiem – a są wśród nich sprawozdania 
podpisywane przez szacowne grona profesorskie – należy chyba uznać go za najwybitniejszy 
fenomen jasnowidczy pierwszej połowy naszego stulecia, a być może w ogóle w 
historii parapsychologii. 
Zainteresowanie lekarzy i uczonych zjawiskami paranormalnymi (tj. nie mieszczącymi się 
w „normalnych” fizycznych i psychicznych właściwościach istot żywych) sięgają czasów 
Oświecenia, kiedy to głośny lekarz-magnetyzer – Franz Anton Mesmer (1734–1815) rozpętał 
swymi uzdrowicielskimi praktykami pierwszy wielki spór o – jakbyśmy dziś powiedzieli – 
bioenergoterapię. Na ten okres datuje się też pierwsze próby wykorzystania hipnozy do wywoływania 
wizji jasnowidczych w celach diagnostycznych. Próby te, co prawda niezbyt udane, 
podejmował uczeń Mesmera i odkrywca hipnozy (nazwanej przez niego somnabulizmem) 
markiz Chastenet de Puysegur. Dopiero jednak sto lat później w naukowych kręgach badaczy 
fenomenów metapsychologicznych zainteresowano się szerzej zjawiskami paranormalnymi w 
hipnozie, co pozwoliło zwiększyć ich powtarzalność, bardzo ograniczoną w doświadczeniach 
z mediami wchodzącymi w trans samorzutnie. 
Wyraz „medium”, oznaczający człowieka przejawiającego w czasie transu zdolności paranormalne, 
upowszechnił się w połowie XIX wieku i związany był pierwotnie z falą spirytyzmu, 
przechodzącą wówczas przez Amerykę i Europę. W nawiązywaniu kontaktów ze światem 
pozagrobowym konieczni okazali się pośrednicy pełniący rolę „środków przekazu”, czyli 
„medium” (ang.). Spirytystyczna interpretacja zjawisk paranormalnych nie znalazła, co prawda, 
naukowego uznania – jednak terminu „medium”, w rozszerzonej treściowo formie, w języku 
potocznym używa się do dziś, chociaż w samej parapsychologii (nazywanej również

5 
dawniej metapsychologią lub metapsychiką) na ogół z dużymi oporami. Niechęć ową podzielał 
również Ossowiecki, który wyraźnie wzbraniał się przed określaniem go jako medium. 
Pod koniec XIX i w początkach XX wieku obszar badań fenomenów „parapsychicznych”, 
zwanych w skrócie „fenomenami psi”, wielce się poszerzył. W dużym stopniu ukształtowała 
się wówczas również terminologia, przejęta później przez różne środowiska parapsychologiczne. 
I tak – w zależności od rodzaju uzdolnień i wytwarzanych zjawisk – podzielono media na 
fizyczne i psychiczne. Przejawy paranormalnych oddziaływań fizycznych to przede wszystkim 
telekineza, zwana również psychokinezą, tzn. zdolność zdalnego „psychicznego” poruszania 
przedmiotami, powodowania ich odształceń czy nawet przeobrażeń modelowych – w 
szerszym pojęciu – również wywoływania zmian chemicznych, zjawisk świetlnych i termicznych 
bez dostrzegalnego udziału materialnego (fizycznego czy chemicznego) czynnika 
sprawczego. Do najbardziej efektownych rzeczywistych czy rzekomych przejawów mediumizmu 
fizycznego zalicza się lewitację – unoszenie przedmiotów czy własnego ciała w powietrzu, 
materializację – „produkowanie” widm (fantomów) ludzi, zwierząt i przedmiotów, 
psychofotografię – fotografowanie myśli, tzn. wytwarzanie na materiale światłoczułym obrazów 
będących odbiciem wyobrażeń medium, aport – przenoszenie przedmiotów z zamkniętych 
lub oddalonych miejsc, jakoby bez pomocy sił fizycznych, bilokację – rozdwojenie, 
wydzielanie materialnego sobowtóra, przejawiające się obecnością tej samej osoby (medium) 
jednocześnie w dwóch miejscach. 
Zjawiska wytwarzane przez media fizyczne nie tylko na towarzyskich seansach spirytystycznych, 
ale również w czasie eksperymentów przeprowadzanych przez lekarzy i uczonych, 
pozostające w rażącej sprzeczności z „prawami natury”, budziły szczególnie ostre spory i 
obawy przed mistyfikacją, które, niestety, często okazywały się uzasadnione. Wykryte oszustwa 
zniechęcały też poważniejsze instytucje i towarzystwa naukowe do prowadzenia doświadczeń 
z telekinetykami i mediami materializacyjnymi, jak na przykład Brytyjskie Towarzystwo 
Badań Psychicznych, skupiające swą uwagę przede wszystkim na zjawiskach tzw. 
postrzegania pozazmysłowego (ang. ESP – extra-sensory perception). 
Wyczyny mediów psychicznych przyjmowane były z mniejszymi oporami. Takie przejawy 
ESP jak telepatia – zdalny odbiór uczuć i myśli, bez pośrednictwa znanych zmysłów, czy 
zdolności różdżkarskie – reagowanie ruchami mimowolnymi na bardzo słabe bodźce materialne 
(fizyczne i chemiczne), nie kolidowały z kanonami przyrodniczego światopoglądu, a 
mogły przecież oznaczać poszerzenie obszaru poznania. Z przypadkami zdającymi się wskazywać 
na istnienie łączności telepatycznej spotykamy się zresztą niejednokrotnie w życiu 
codziennym, a profesja różdżkarza jest traktowana jak pewien rodzaj rzemiosła. I chociaż 
wyniki doświadczeń nie dawały jednoznacznej odpowiedzi czy te fenomeny rzeczywiście 
występują, a nie są tylko nieporozumieniem spowodowanym błędną interepretacją obserwowanych 
faktów, wielu uczonych skłaniało się do poglądu, że potwierdzenie empiryczne ich 
realności jest tylko kwestią czasu. 
Znacznie większy sceptycyzm niż telepatia budziły zjawiska zaliczane do telestezji (lub 
telegnozji) zwanej potocznie jasnowidztwem – czyli do postrzegania zjawisk, zdarzeń lub 
przedmiotów niedostępnych w danej chwili poznaniu zmysłowemu. Nie chodziło tu zresztą 
tylko o doznania quasi optyczne, lecz również słuchowe (tzw. jasno-słyszenie), dotykowe, 
węchowe, smakowe, termiczne itp., dla których odrębne nazwy nie przyjęły się powszechnie. 
Podstawowe „odmiany” jasnowidzenia to: kryptoskopia – zdolność odczytywania zakrytego 
pisma i rozpoznawania ukrytych przedmiotów, psychometria – zdolność wizyjnego dostrzegania 
zdarzeń, zazwyczaj odległych w czasie i przestrzeni, w których uczestniczył określony 
człowiek, poprzez bezpośredni kontakt z przedmiotem pozostawionym przez tego człowieka, 
teleradiestezja – zdolność zdalnego stwierdzania istnienia złóż mineralnych, odnajdywania 
ukrytych przedmiotów lub określania czy dana osoba żyje, jaki jest stan fizyczny jej organi

6 
zmu i gdzie się znajduje, z pomocą tzw. wahadełka, prekognicja – jasnowidzenie przyszłych 
zdarzeń, retrokognicja – jasnowidzenie przeszłych zdarzeń, auroskopia – zdolność dostrzegania 
promieniowania organizmu żywego (tzw. aury), umożliwiająca, zależnie od barwy 
promieniowania, jego natężenia i kształtu, wnioskowanie o stanie zdrowia, nastroju ew. zbliżającej 
się śmierci, pismo automatyczne – zdolność „samoczynnego”, nieświadomego pisania, 
towarzysząca transowemu rozszczepieniu osobowości w hipnozie i autohipnozie, eksterioryzacja 
– oddzielenie się świadomości od ciała i przenoszenie się jej w odległe lub odizolowane 
fizycznie miejsca. 
Obserwowane w czasie seansów spirytystycznych, ale też i kontrolowanych doświadczeń 
naukowych tego rodzaju przejawy jasnowidztwa były przyjmowane przez uczonych i lekarzy 
przeważnie z dużym sceptycyzmem. Szczególnie ostre kontrowersje wywoływały próby tworzenia 
wokół rzeczywistych czy rzekomych dowodów paranormalnego postrzegania teoretycznej 
otoczki okultystycznej, a często i spirytystycznej. 
Nieporównanie mniej jednak, niż w eksperymentach z mediami fizycznymi, było tu przypadków 
wykrycia oszukańczych machinacji, chociaż w okresach bujnego rozkwitu spirytyzmu 
cieszące się uznaniem „media psychiczne”, występujące na seansach za pieniądze lub z 
amatorstwa nie należały do rzadkości. Nie można pochopnie wyciągać stąd wniosku, że jasnowidztwo 
sprzyja uczciwości. Po prostu w przypadku zjawisk fizycznych oszustwo można 
stwierdzić w sposób ewidentny, gdy zbieżność wizji transowych medium z rzeczywistością 
nie tylko nigdy nie jest doskonała i zawiera błędy, ale także sposób przekazywania informacji 
bywa często daleki od jednoznaczności, może więc być ta zbieżność dość dowolnie interpretowana. 
W historii parapsychologii znane są co prawda przypadki odkrycia rzeczywistych 
źródeł informacji „jasnowidczych” lub dotyczących jakoby innego wcielenia medium (Helena 
Smith, Yirginia Tighe), ale i w takich przypadkach nie zawsze zachodzi świadome oszustwo, 
zwłaszcza gdy medium cierpi na schizofrenię. 
Mogłoby się wydawać, że wraz z rozwojem nauk przyrodniczych i zainteresowaniem, jakie 
od połowy XIX stulecia problematyką parapsychologiczną przejawiają lekarze, fizjolodzy 
i psycholodzy, spory te wygasną, doczekawszy rzetelnego naukowego rozstrzygnięcia. Okazało 
się jednak, iż o taki ostateczny werdykt wcale niełatwo. Nie tylko dlatego, że w pełni 
udane eksperymenty nie są w stanie przekonać zatwardziałych sceptyków, podejrzewających, 
że nawet najbardziej wnikliwi i skrupulatni badacze mogą stać się ofiarą zręcznej mistyfikacji. 
Z kolei niepowodzenia, a także przypadki przyłapania mediów na oszustwach nie wykluczają 
przecież możliwości sukcesu w innych eksperymentach, ani też nie przeczą możliwości 
istnienia rzeczywistych uzdolnień parapsychologicznych niektórych ludzi. 
Nieufność środowisk naukowych do parapsychologicznych rewelacji i związana z nią niechęć 
do angażowania swego autorytetu w sporach między sceptykami i zagorzałymi obrońcami 
wynika przede wszystkim z faktu, że tego rodzaju uzdolnienia jak jasnowidztwo i telekinezja 
nie mieszczą się w prawidłowościach fizykalnych i biologicznych odkrywanych przez 
nauki przyrodnicze. Z drugiej jednak strony, współczesny świat naukowy, po wielu doświadczeniach, 
nie jest już tak, jak to bywało przed laty, skłonny przeczyć w sposób kategoryczny 
możliwości, że co najmniej niektóre z fenomenów paranormalnych rzeczywiście występują i 
krytycznie odnosi się nie tyle do opisywanych zjawisk co do ich interpretacji, nierzadko pozbawionej 
naukowych podstaw. Niezależnie zresztą od tego, co można usłyszeć w kręgach 
entuzjastów paranauk na temat ignorowania przez „oficjalną naukę” fenomenów psi, właśnie 
osiągnięcia nauki w ostatnim półwieczu nie pozostały bez wpływu na rozwój badań pozwalających 
rzucić nieco światła na te fenomeny, a przynajmniej wykazać bezpodstawność niektórych 
modnych hipotez. Nie jest też prawdą, że znane i liczące się w świecie naukowym 
placówki badawcze „boją się” podejmowania tematów będących do niedawna domeną parapsychologii. 
W szczególności w USA i ZSRR osiągnięto w tych badaniach znaczące wyniki – 
głośne w świecie stały się zwłaszcza doświadczenia przeprowadzone w stanfordzkim Instytu

7 
cie Badawczym i na Uniwersytecie w Ałma Acie. 
Nieprzypadkowo wzrost zainteresowania uzdolnieniami paranormalnymi zbiega się z 
gwałtownym przyśpieszeniem postępu poznawczego i technicznego w naszych czasach. Z 
pewnością postęp ten – możliwości zastosowania coraz doskonalszych technik badawczych w 
naukach biologicznych, m.in. w biochemii, biofizyce i psychofizjologii – wzbudził uzasadnione 
nadzieje, że pasjonujące zagadki parapsychologii znajdą wreszcie naukowe rozwiązanie. 
Z tych nadziei zrodziła się psychotronika – nowa interdyscyplinarna dziedzina badań, 
zajmująca się oddziaływaniem wzajemnym między organizmami żywymi i ich środowiskiem 
wewnętrznym i zewnętrznym, a zwłaszcza procesami energetycznymi i informacyjnymi charakteryzującymi 
te oddziaływania. Chodziło przede wszystkim o to, że badania dotyczące 
wpływu różnego rodzaju pól energetycznych na żywą materię, zdające się wskazywać na 
ważną rolę tych pól w funkcjonowaniu organizmów, mogłyby ukazać w innym świetle kontrowersyjną 
dotąd sprawę zdolności telepatycznych, różdżkarskich, a także być może jasnowidczych. 
Z kolei szybki postęp w technice pomiarów biomedycznych i związana z tym lawina 
odkryć w dziedzinie fizjologii mózgu otwierały drogę do wyjaśnienia istoty zmienionych 
stanów świadomości i ich oddziaływań na procesy biochemiczne i biofizyczne przebiegające 
w organizmie, czego zadziwiające efekty można obserwować w hipnozie, jodze czy 
paramedycznych zabiegach leczniczych. 
I rzeczywiście – w ostatnich latach nasza wiedza o psychologii i fizjologii zjawisk, w których 
kluczowe znaczenie ma sugestia i autosugestia, bardzo się wzbogaciła, pozwalając rozstrzygnąć 
wiele wątpliwych kwestii, a nadzieje, jakie psychotronika wiąże ze stawiającą dopiero 
pierwsze kroki bioelektroniką nie są chyba bezpodstawne, chociaż oczekiwany rewolucyjny 
przewrót w poglądach na związek ducha i materii jak dotąd nie nastąpił. Brak w dalszym 
ciągu uznanych powszechnie eksperymentalnych dowodów realności telepatii i telekinezy, 
mimo iż niektóre doświadczenia zdają się rzucać nowe światło na fizykalną stronę tych 
zjawisk. Żadna też z hipotez próbujących wytłumaczyć w oparciu o współczesną wiedzę 
przyrodniczą zaobserwowane fenomeny, nie zadowala w pełni nawet samych ich twórców. 
Jeszcze większe trudności weryfikacyjne i interpretacyjne napotykają badacze przejawów 
telestezji, jakkolwiek i tu zaznaczył się ostatnio wyraźny postęp na polu eksperymentalnym. 
Jest on jednak przede wszystkim zasługą badaczy-psychotroników, którzy programowo przeprowadzają 
doświadczenia nie tylko ze znanymi telepatami i jasnowidzami, lecz także próbują 
rozwijać te zdolności u ludzi „zwykłych”, nie wyróżniających się żadnymi predyspozycjami. 
Niektóre tego rodzaju ćwiczenia, zwłaszcza jeśli przeprowadzane są z zachowaniem 
rygorów naukowych, nie tylko mogą poszerzyć obszar badań i ułatwić weryfikację hipotez, 
ale również stwarzają warunki powtarzalności tych jakże rzadkich i kapryśnych fenomenów. 
Wyniki tych eksperymentów zdają się prowadzić do nieco zaskakującego być może wniosku, 
że przyjęte dość powszechnie zasady klasyfikacji fenomenów, które tu przedstawiłem, 
trzeba uznać za sztuczne i mylące. Rzecz w tym, że można podejrzewać, iż nie ma zasadniczych 
różnic w psychofizjologicznych procesach występujących w telepatii, jasnowidzeniu, 
różdżkarstwie czy jeszcze innych postaciach paranormalnej wrażliwości. Można też spotkać 
się z próbami stworzenia jakiejś ogólnej teorii jednoczącej wszystkie zjawiska paranormalne, 
łącznie z telekinezą – jak na razie bez większego powodzenia. 
Oczywiście, nie znaczy to, że wszystko co prezentowane jest pod szyldem psychotroniki 
zasługuje na zaufanie. Niestety, po początkowym okresie, w którym dominowały dążenia do 
nadania badaniom naukowego, przyrodniczego charakteru, pojawiły się próby nawrotu do 
tradycji metapsychicznych czy nawet okultystycznych, co z pewnością nie sprzyja umacnianiu 
naukowych ambicji i grozi przenoszeniem na grunt psychotroniki jałowych, dawno przebrzmiałych 
sporów. 
W tym miejscu jednak nie od rzeczy będzie zająć się choćby w paru zdaniach jeszcze jednym, 
i to nader istotnym, aspektem wzrostu zainteresowania zjawiskami paranormalnymi.

8 
Jest bowiem paradoksem, że wzrost ten związany jest nie tylko z nadziejami, jakie budzi 
gwałtowne przyśpieszenie postępu naukowego i technicznego w ostatnim półwieczu, ale także 
z rozczarowaniami dotyczącymi owoców tego postępu. Problemy energetyczne i żywnościowe, 
zagrożenia ekologiczne i epidemie, niebezpieczeństwo atomowej apokalipsy, terroryzm, 
bezkarność gwałtu i przemocy w różnych postaciach są w niemałej mierze produktem 
przemian ekonomicznych i społecznych we współczesnym świecie. Naturalną reakcją obronną 
społeczności ludzkich jest utrata zaufania do uznawanych dotąd autorytetów naukowych, 
politycznych i moralnych, a w rezultacie poszukiwanie oparcia i nadziei poza nimi, w paranaukach, 
powrocie do natury, mistycyzmie, jasnowidzeniu i proroctwach, astrologii, ufologii 
czy po prostu – w świecie fantazji. Trudno więc się dziwić, że stowarzyszenia parapsychologiczne, 
radiestezyjne i psychotroniczne skupiają nie tylko naukowców i amatorówprzyrodników, 
ale również ludzi obcych światopoglądowo współczesnej nauce czy po prostu 
zawiedzionych jej „niemocą”. 
Przystępując do pracy nad książką o Stefanie Ossowieckim – chyba najbardziej zagadkowej 
postaci w polskiej i światowej parapsychologii – uznaliśmy, że ograniczenie się do zebrania 
różnych relacji na temat jego niezwykłych umiejętności i losów życiowych byłoby nie 
tylko zubożeniem tematu i pozbawieniem Czytelnika odpowiedzi na nasuwające się pytania, 
lecz również przyczyniłoby się do pogłębienia nieporozumień czy wręcz mitów dotyczących 
jasnowidztwa. 
Stąd część czwarta książki poświęcona już nie samemu Ossowieckiemu i współczesnym 
mu fenomenom psi, lecz doświadczeniom przeprowadzanym w ostatnich kilkunastu latach w 
Polsce i za granicą, wnoszącym sporo nowych, interesujących spostrzeżeń dotyczących jasnowidztwa. 
W części tej podjęta jest też próba skonfrontowania naszej współczesnej wiedzy 
psychologicznej i wyników współczesnych eksperymentów z analogicznymi umiejętnościami, 
przejawianymi przez Ossowieckiego, co może ułatwić Czytelnikom wyrobienie sobie 
własnego poglądu na te dziwne i kontrowersyjne zjawiska. Nie mamy bowiem zamiaru sugerować 
gotowych rozwiązań zagadek jasnowidzenia i prorokowania, odbrązawiać Ossowieckiego 
ani też utrwalać licznych legend na jego temat. Na wiele pytań brak jeszcze odpowiedzi 
i nie wiadomo czy prędko je znajdziemy. Nie znaczy to jednak, że stoimy całkowicie bezradni 
przed murem tajemnic. Można już rozstrzygnąć empirycznie niektóre kwestie sporne, a wysuwane 
hipotezy, choć niezadowalające i często sprzeczne ze sobą, pozwalają spojrzeć wnikliwiej 
na te pasjonujące zagadnienia i dojść do wniosku, że chociaż nauka nie powiedziała tu 
jeszcze ostatniego słowa, do niej właśnie będzie ono należało. 
Krzysztof Boruń

9 
CZĘŚĆ PIERWSZA 
Inżynier – jasnowidz 
Był najsłynniejszym „psychometrą”1 dwudziestego wieku. Jak to jednak bywa z życiorysami 
sławnych ludzi – w przeciwieństwie do bogatych materiałów prezentujących talenty 
jasnowidcze Stefana Ossowieckiego – dane biograficzne na temat jego życia prywatnego, 
perypetii wojennych i małżeńskich czy kłopotów finansowych i zawodowych są nader skąpe i 
fragmentaryczne. Brak niemal zupełnie udokumentowanych informacji dotyczących nie tylko 
jego młodości i w ogóle czterdziestu lat spędzonych w Rosji, ale również ważniejszych wydarzeń 
życiowych w dwudziestoleciu międzywojennym, już w odrodzonej Polsce, jak też w 
czasach okupacji hitlerowskiej. Nie ma nawet pewności, gdzie spoczywają jego prochy. Na 
płycie grobowca rodzinnego Jacynów, na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie, wyryto 
jego nazwisko z dopiskiem: zaginiony w czasie wojny... 
Biografię Ossowieckiego zmuszeni byliśmy więc oprzeć przede wszystkim na jego własnych 
relacjach2 i informacjach uzyskanych od krewnych i znajomych inżyniera-jasnowidza, 
opublikowanych już materiałach wspomnieniowych oraz opracowaniach typu słownikowego, 
próbując, poprzez konfrontacje i selekcje danych, usunąć występujące w nich niestety dość 
często sprzeczności i luki chronologiczne. W ten sposób staraliśmy się ustalić możliwie wiarygodną 
wersję życiorysu tego tak tajemniczego i fascynującego współczesnych człowieka, 
aż po jego tragiczną śmierć w ruinach GISZu. 
l. Punkty zwrotne? 
Stefan Ossowiecki urodził się 22 sierpnia 1877 roku w Moskwie. Ojciec jego – Jan Ossowiecki 
– inżynier technolog o zdolnościach wynalazczych, właściciel dużych zakładów chemicznych 
produkujących farby i lakiery, był w młodości asystentem Dymitra Mendelejewa. 
Rodzina ojca pochodziła z Mohylowszczyzny, gdzie Ossowieccy nie posiadali co prawda 
większych obszarów ziemi uprawnej, ale za to ogromne lasy. Ród matki – Bony z Newlin- 
Nowohońskich – wywodził się z Kowieńszczyzny. Była ona nie tylko piękną kobietą (świadczą 
o tym portrety pędzla Matejki i Żmurki), ale również „odznaczała się nadzwyczajną intu- 
1 „Psychometra” - w terminologii parapsychologicznej: jasnowidz, u którego wizje poznawcze 
wywołuje bezpośredni kontakt z materialnym przedmiotem związanym z człowiekiem 
lub miejscem wydarzeń będących obiektem paranormalnego poznania. Tego rodzaju 
„psychometria” nie ma oczywiście nic wspólnego z psychometrią będącą działem psychologii, 
zajmującym się opracowywaniem i stosowaniem testów oraz oceną ich wyników metodami 
matematycznymi. 
2 S. Ossowiecki, Świat mego ducha i wizje przyszłości, Dom Książki Polskiej, Warszawa 
1933, II wyd. – Astral Editorial Orfice, Chicago 1976. Słowo wstępne do II wyd. – dr Witolda 
Borysiewicza.

10 
icją”. Po śmierci ojca Stefana w 1914 roku wyszła ponownie za mąż – za gen. Kriegera. 
Stefan miał pięcioro rodzeństwa – dwie starsze od niego siostry: Wiktorię, która wyszła za 
mąż za gen. Jana Jacynę, i Wandę, żonę sędziego Ottona Missuny, oraz trzech młodszych 
braci: Stanisława, prawnika, Henryka, inżyniera chemika, członka zarządu fabryki farb i lakierów 
„Nobiles” we Włocławku i Eugeniusza, inspektora Najwyższej Izby Kontroli Państwa3 
. 
Jako dziecko Stefan darzony był przez matkę szczególnymi względami, otaczany stałą 
opieką i hołubiony, co – zdaniem niektórych krewnych – spowodowało później u niego pewną 
niezaradność życiową i małe zainteresowanie sprawami materialnymi. Dlatego też może 
przez całe życie, choć daleki był od megalomanii i pychy, odczuwał bardzo silnie potrzebę 
koncentrowania na sobie uwagi otoczenia i nigdy nie chciał zwierzać się, nawet bliskim 
przyjaciołom, z przykrości, jakich zdarzyło mu się doznać od ludzi. 
Po ukończeniu Korpusu Kadetów w Moskwie, mając 17 lat, zdał egzamin konkursowy do 
Instytutu Technologicznego w Petersburgu. Studia ukończył w 1899 roku i po uzyskaniu dyplomu 
inżyniera – technologa, odbył półtoraroczną praktykę w zakładach chemicznych Cassela 
we Frankfurcie nad Menem. Po powrocie do Rosji pracował w kilku fabrykach chemicznych 
benzolo-anilinowych, zaś w roku 1915 objął kierownictwo zakładów Jana Ossowieckiego 
w Moskwie, jako ich współwłaściciel po śmierci ojca. 
Owe pierwsze cztery dziesiątki lat życia przyszłego słynnego jasnowidza nie były jednak 
okresem tylko surowej musztry szkolnej i suchych nauk ścisłych, a potem prozaicznych zajęć 
inżyniera i bogatego przemysłowca, tak odległych metapsychice. Wiadomo, że swego czasu 
również wielki Mendelejew interesował się mediumizmem i z pewnością nie stanowiło to 
tematu tabu w domu Ossowieckich w latach chłopięcych Stefana. A był to przecież czas 
kształtowania się jego osobowości i zainteresowań. 
Pierwsze przejawy zdolności paranormalnych wystąpiły u Stefana – według jego relacji – 
już w czasach nauki w Korpusie Kadetów i doszukiwać się tu należy raczej pobudzającego 
wpływu atmosfery niezwykłości, otaczającej wówczas mediumizm, niż jakichś dziedzicznych 
predyspozycji. W swej autobiograficznej książce Świat mego ducha i wizje przyszłości Stefan 
Ossowiecki wspomina tylko o pewnych przejawach paranormalności u matki i siostry Wiktorii. 
Ta ostatnia po śmierci syna-jedynaka, prawdopodobnie pod wpływem wstrząsu nerwowego, 
zaczęła przejawiać zdolności rzeźbiarskie. Daleki krewny gen. Jacyny, męża siostry jasnowidza, 
dziennikarz i publicysta – Jerzy Jacyna (1913–1971) w swych wspomnieniach o 
Ossowieckim pisał, iż na jego pytanie o nagle ujawnione zamiłowania plastyczne pani Wiktoria 
odpowiedziała: 
,,Dlaczego zaczęłam rzeźbić? To bardzo proste: taka jest wola mojego zmarłego syna. 
Rozmawiam z nim często i to on właśnie kieruje moją ręką oraz pozwala mi widzieć to, czego 
nigdy przedtem nie widziałam”4. 
Uzdolnienia Wiktorii Jacynowej ujawniły się w wieku już bardzo dojrzałym (syn zmarł 
mając około 30 lat), a – jak pisze dalej Jacyna – nigdy nie przejawiała ona zainteresowań tzw. 
życiem pozagrobowym ani nie odznaczała się dewocją. 
Wróćmy jednak jeszcze do młodzieńczych lat Stefana. Co wpłynęło na psychikę młodego 
inżyniera, że zwrócił się on ku nieuchwytnym, „wyższym rejonom ducha”? Niewątpliwie 
jednym z ludzi, którzy wywarli silny wpływ na kierunek zainteresowań Ossowieckiego był 
tajemniczy, niezwykły jasnowidz z Homla – Wróbel. Oddajmy głos samemu Ossowieckiemu: 
„Był to starzec wtajemniczony. Prawie całe swe życie spędził na Wschodzie, potem powrócił 
3 Op. cit., II wyd., s. 8. 
4 J. Jacyna, Fakty i legenda o Ossowieckim, „Tygodnik Demokratyczny” nr 30/1970, odc. 
3

11 
do swego kraju ojczystego, aby go już więcej nie opuszczać. Kiedy go poznałem, miał lat 76. 
Starzec ten posiadał wielki wpływ na moją psychikę, był moim szczerym przyjacielem i on 
właśnie wskazał mi sposób ćwiczenia oraz rozwijania zdolności. Było to wiele lat temu, gdy 
jeszcze jako student 3-go kursu pojechałem na praktykę do wielkiej papierni w Dobruszu. 
Dyrektorem tej fabryki był inżynier Antoni Stulgiński. Znajdowała się ona w odległości mniej 
więcej 7 km od Homla. Kiedy przybyłem do Homla i miałem jechać dalej koleją wąskotorową 
w kierunku Dobrusza, pociągu jeszcze nie było; pozostawało więc dwie godziny czasu, z 
któremi nie wiadomo co robić. Zwróciłem się do naczelnika stacji, a on wskazał mi Wróbla, 
jako miejscową osobliwość i podał mi jego adres (...). 
Wróbel mieszkał na przedmieściu w małym drewnianym domku. Jako sędziwy starzec nie 
wstawał już z łóżka; leżał ubrany w czarną, jak gdyby zakonną szatę. Twarz miał piękną, semicką, 
z długą siwą brodą. Wzrokiem swym przeniknął od razu mój świat wewnętrzny i z 
miejsca powiedział mi, jak się nazywam, oraz w jakim celu przybyłem. Przeniósł się do Moskwy, 
w najdrobniejszych szczegółach opisał całe moje życie, zastanawiając się (zatrzymując? 
– KB) nad jego ciekawszymi etapami. On pierwszy wyjaśnił mi, co znaczy a u r a i 
oświadczył, że i ja należę do tych, którzy ją widują. Podkreślił przy tym moje nadprzyrodzone 
zdolności i zapowiedział, że w latach późniejszych nazwisko moje będzie znane. Mówił o 
mojej przyszłości i przeszłości, a przyznać trzeba, że wszystko się dotychczas sprawdziło. Był 
to człowiek nadzwyczajny. 
Podczas dwóch miesięcy mojej praktyki fabrycznej dwa razy na tydzień przyjeżdżałem do 
niego. W godzinach tych wizyt Wróbel nikogo więcej nie przyjmował, poświęcając ten czas 
wyłącznie mojej osobie. Wielu ludzi u niego poznałem, przyjeżdżali tu bowiem ciekawi z 
całej Rosji, on każdego przyjmował mile i wszyscy go z wielką czcią wspominali. Wróbel 
dużo mówił mi o przyszłości Rosji, o wskrzeszeniu Polski. Podstawą jego wiedzy była kabała 
hebrajska. 
Żałowałem, że musiałem opuścić Homel i nie mogłem skorzystać więcej z jego szkoły 
wtajemniczenia. W owych czasach miał on jeszcze dwóch uczniów: P. Jana Jarkowskiego, 
inżyniera, bardzo zdolnego człowieka, autora znakomitej książki Wszechświatowe ciążenie, 
który do niego przyjeżdżał z Petersburga, oraz profesora Akademii Prawnej w Petersburgu – 
gen. Szendzikowskiego”5. 
Nie ma, niestety, bliższych informacji, jaki konkretnie wpływ wywarł cadyk z Homla na 
rozwój metapsychicznych uzdolnień Ossowieckiego. Wiemy z jego książki, że jako czternastoletni 
chłopiec przejawiał zdolności telepatyczne, a później telekinetyczne, które – gdy miał 
około czterdziestki – poczęły zanikać, a ich miejsce zajęły niezwykłe uzdolnienia psychometryczne, 
przynosząc mu światową sławę. Czyżby owe dwadzieścia lat, dzielące spotkanie z 
Wróblem od zamknięcia rosyjskiej karty w życiorysie, były okresem ćwiczeń według wskazań 
mistrza i dojrzewania duchowego przyszłego jasnowidza? 
Z pewnością to, co wówczas działo się w Rosji – atmosfera panująca na dworze Mikołaja 
II wśród arystokracji i inteligencji rosyjskiej – wywierało pewien wpływ na Ossowieckiego. 
Sprzyjała ona przecież zainteresowaniom metapsychiką, okultyzmem czy wręcz fascynacji 
mistycyzmem i różnymi naukami tajemnymi. Pamiętajmy, że na dworze tym działał i roztaczał 
nad nim swą moc „święty demon” z Carskiego Sioła, Grzegorz Rasputin6. 
Ani Ossowiecki, ani jego rodzina nie podzielała fascynacji osobą „świętego starca”. Raczej 
5 S. Ossowiecki, op. cit., s. 80–81. 
6 Georgij I. Rasputin (1872–1916), wł. G. I. Nowych – mnich rosyjski, hipnotyzer, od 
1907 r. faworyt rodziny cara Mikołaja II, zdobył intrygami duży wpływ na dworze carskim w 
okresie I wojny światowej. Zamordowany przez grupę monarchistycznych polityków pod 
przewodnictwem księcia F. Jusupowa.

12 
odwrotnie. Generał Jan Jacyna wspomina w pamiętnikach okres pobytu swojego syna Aleksandra 
(a więc siostrzeńca Stefana) w Korpusie Paziów w Petersburgu: 
„W Szkole Paziów kolegowała z nim (Aleksandrem – przyp. KB) spora paczka Polaków. 
Stosunki koleżeńskie były tam doskonałe. Był z nimi na jednym kursie głośny obecnie – jako 
zabójca Rasputina – książę Jusupow, ożeniony z córką siostry cara Mikołaja II – Ireną. Mój 
syn był z nim w przyjaznych stosunkach nie tylko wtedy, ale i w latach następnych”. 
Rok 1914 otwiera nowy, zwrotny okres w życiu Stefana Ossowieckiego, znaczony wybuchem 
pierwszej wojny światowej, a wkrótce potem śmiercią ojca i przejęciem po nim obowiązków 
kierowania moskiewską fabryką. Militaryzacja zakładów przemysłowych, połączona 
z mobilizacją kadry technicznej, coraz trudniejsza sytuacja na froncie, wrzenie rewolucyjne, 
a przede wszystkim nadzieje na odrodzenie się Polski, włączają Ossowieckiego w krąg 
spraw politycznych. Po rewolucji lutowej 1917 roku wybrano go wiceprezesem Związku 
Wojskowych Polaków i w czerwcu tego roku członkiem Naczelnego Polskiego Komitetu 
Wojskowego (Naczpolu). Prezesem Naczpolu zostaje Władysław Raczkiewicz7, zaś w skład 
Polskiego Wojskowego Komitetu Wykonawczego wchodzi m.in. szwagier Ossowieckiego – 
gen. Jan Jacyna8. 
Jak potoczyły się losy Ossowieckiego po rewolucji październikowej – brak szczegółowszych 
relacji. Wiadomo tylko, że był aresztowany, podobno w bardzo dramatycznych okolicznościach, 
i znalazł się w więzieniu. Trudno się temu dziwić – był przecież współwłaścicielem 
i dyrektorem wielkiej fabryki, a więc „burżujem”, a do tego jeszcze obracał się w środowisku 
arystokracji i wyższych wojskowych, zbliżonych do dworu carskiego. 
W więzieniu przebywał Ossowiecki kilka miesięcy. Po zwolnieniu, wobec rozwiązania się 
w tym czasie (w lutym 1918 r.) Naczpolu, wyjechał do Polski i zamieszkał w Warszawie. 
Kto wie, być może nie tylko rady Wróbla, ale także dramatyczne przeżycia w czasie rewolucji 
wpłynęły na jego psychikę w ten sposób, że dotychczasowe talenty medialne, natury 
raczej widowiskowej, przekształciły się w dar jasnowidzenia? Znane są w historii parapsychologii 
przypadki, że bezpośrednie zagrożenie życia wyzwalało ukryte zdolności psi – i w 
przypadku Ossowieckiego zmieniło „medium fizyczne” w wizjonera? Możemy snuć jedynie 
domysły... 
2. W oczach przyjaciół i znajomych 
Szybkie osiągnięcie liczącej się pozycji w „wyższych sferach” niepodległej już Polski zawdzięczał 
Stefan Ossowiecki nie tylko umiejętnościom zawodowym i przedsiębiorczości, ale 
również – a chyba nawet przede wszystkim – rozległym koligacjom i znajomościom we 
wpływowych kołach gospodarczych i politycznych. Z ową przedsiębiorczością i zmysłem 
7 Władysław Raczkiewicz (1885–1947) – polityk, z zawodu prawnik, powołany do wojska 
rosyjskiego w 1914 r., współtwórca Naczpolu w 1917 r. i jego prezes. W latach międzywojennych 
minister spraw wewnętrznych., wojewoda nowogrodzki, wileński, krakowski i pomorski, 
marszałek Senatu. 29 września 1939 I. Mościcki przekazał mu urząd Prezydenta RP, 
który R. sprawował na emigracji. 
8 Jan Jacyna (1864–1930) – generał, do 1917 w wojsku rosyjskim, członek Naczpolu, w 
WP szef departamentu szkoleniowo-naukowego Min. Spraw Wojskowych, szef polskiej misji 
w Paryżu, adiutant generalny Naczelnika Państwa, przewodniczący oficerskiego Trybunału 
Orzekającego. Po przewrocie majowym przeniesiony w stan spoczynku.

13 
praktycznym, niezbędnym w interesach, różnie zresztą bywało. Prawda, że nie brakowało mu 
inicjatywy lub po prostu dobrych chęci. Uczestniczył w różnego rodzaju przedsięwzięciach 
mających przynieść poważne profity, ale jakoś nie dorobił się większego majątku, a nierzadko 
przyjaciele i krewni – jak np. jego kuzyn, inż. Władysław Skarbek-Stefanowski – swą radą a 
czasem i pomocą finansową zapobiegali poważniejszym klęskom. 
W pierwszych ośmiu latach pracował zresztą na etatach w przemyśle i handlu: od 1919 do 
1925 roku – jako kierownik biura sprzedaży Towarzystwa Zakładów Żyrardowskich, a następnie 
do 1927 roku – jako dyrektor administracyjny przedstawicielstwa Spółki Akcyjnej 
„Widzewska Manufaktura”. W 1930 roku w ramach Zrzeszenia Oficerów Rezerwy zorganizował 
wraz z inż. Stefanowskim spółdzielnię zarobkową, zajmującą się dezynfekcją aparatów 
telefonicznych preparatem ich wynalazku, próbując powrócić do zawodu inżyniera-chemika. 
Spółdzielnia ta działała do 1934 roku. 
W drugiej połowie lat trzydziestych Ossowiecki i Stefanowski założyli w Warszawie 
przedsiębiorstwo wytwórcze pod nazwą Towarzystwo Przemysłu Chemicznego. Inżynierjasnowidz 
szukał też szczęścia w finansach i handlu, przeważnie bez większego powodzenia. 
Był współzałożycielem i wiceprezesem rady nadzorczej Banku dla Handlu Zagranicznego, a 
także współwłaścicielem (wraz z inż. Kisielewskim) Warszawsko-Śląskiej Spółki Węglowej, 
sprzedającej hurtowo węgiel i materiały budowlane. Działał również w zarządach takich 
przedsiębiorstw, jak Huta Szkła „Janina” w Dobrach Grajewo, Warszawskie Towarzystwo 
Budowlane (prezes zarządu do 1933 r.), czy Przedsiębiorstwo Robót Inżynieryjno- 
Budowlanych. F. Oppmana i H. Kozłowskiego. W czasie okupacji zajmował się już tylko 
dorywczo pośrednictwem handlowym (paszą, a następnie żelazem)9; głównym źródłem 
utrzymania Ossowieckich był bar kawowy „Gryf” przy ul. Brackiej 6, prowadzony przez żonę 
inżyniera, Zofię, wraz z jej bratową Aleksandrą Skibińską i Magdaleną Roszkowską. 
Po przyjeździe w 1918 roku do stolicy odrodzonej Polski Ossowiecki od razu znalazł oparcie 
wśród przybyłych wcześniej przyjaciół, znajomych i członków rodziny. Odnawiał stare 
znajomości, nawiązywał nowe – nierzadko z wysoko postawionymi osobistościami ze sfer 
politycznych, wojskowych i przemysłowych. Przyjacielska zażyłość łączyła go też z wieloma 
przedstawicielami elity naukowej i artystycznej. W relacjach z eksperymentów przeprowadzonych 
najczęściej w czasie spotkań towarzyskich znajdujemy nazwiska wielu profesorów, 
m.in.: Cz. Białobrzeskiego, A. Chojeckiego, W. Doroszewskiego, B. Emersona, A. Graviera, 
M. Kamieńskiego, A. Krokiewicza, E. Lotha, I. Łukasiewicza, S. Mazurkiewicza, L. Petrażyckiego, 
S. Poniatowskiego, A. Ponikowskiego, Ch. Richeta, J. Rostafińskiego, K. Skórewicza, 
S. Skorupki, K. Stołychwy, W. Witwickiego i M. Wolfkego. Spośród pisarzy można tu 
wymienić przykładowo: Prevosta, Przybyszewskiego, Reymonta, Rostworowskiego, Żeromskiego 
i Szpotańskiego, z muzyków: Drzewieckiego, Kochańskiego, Orłowa, Rubinsteina i 
Szymanowskiego, aktorów i śpiewaków operowych: Osterwę, Leszczyńską (Jackowską), 
Ruffo i Smirnowa. Najsławniejsza jednak, najszerzej komentowana i będąca przedmiotem 
anegdot i legend była znajomość inżyniera jasnowidza z Józefem Piłsudskim. 
Nie wiadomo dokładnie, kiedy i w jakich okolicznościach poznał Ossowiecki ówczesnego 
Naczelnika Państwa. Piłsudski żywo interesował się „metapsychiką” i wspólnie z Ossowiec- 
9 Dane biograficzne dot. działalności zaw. Ossowieckiego w okresie międzywojennym 
oparto głównie na informacjach zawartych pod hasłem „Stefan Ossowiecki” (opr. przez Jerzego 
Kubiatowskiego), zamieszczonym w Polskim Słowniku Biograficznym, tom XXIV, zeszyt 
102, Ossolineum, Wrocław 1979, s. 431–433, oraz relacjach krewnych i powinowatych 
Ossowieckiego, m.in. Marii Jadwigi Wierzbickiej, pełniącej w latach 1931/32 w przedsiębiorstwie 
dezynfekującym telefony, współzarządzanym przez Ossowieckiego, obowiązki sekretarki 
i księgowej.

14 
kim przeprowadzili kilka udanych doświadczeń (patrz cz. II, rozdz. 2). Wiadomo też, że nie 
tylko jasnowidz bywał w Belwederze, ale również marszałek odwiedzał go w jego mieszkaniu 
na Pięknej. Przyjacielskie stosunki uległy ochłodzeniu po przewrocie majowym. Prawdopodobnie 
z tej przyczyny, iż szwagier Ossowieckiego – gen. Jacyna – pozostał wiemy przysiędze 
złożonej prezydentowi Wojciechowskiemu i nie przeszedł na stronę „Sulejówka”. Zaważyło 
to na dalszych losach generała. Został on przeniesiony w stan spoczynku i na tym 
ślepym torze pozostał aż do swej śmierci w roku 1931”10. 
Kontakty telepatyczne i jasnowidcze Piłsudskiego z Ossowieckim stały się tematem również 
politycznych anegdot. Jedną z nich, mającą tłumaczyć przyczynę psucia się stosunków 
między marszałkiem i jasnowidzem, przytacza J. Jacyna w swoich wspomnieniach: 
„(...) późną wiosną roku 1926 w Warszawie, (...), Ossowiecki spędzał wesoło czas w gronie 
przyjaciół (...). Ktoś rzucił myśl: 
– Powiedz nam don Stephanio, czy mógłbyś teraz nam powiedzieć, co robi Piłsudski? 
– Tak, tak, koniecznie, prosimy nam to powiedzieć! – rozległo się ze wszystkich stron. 
Ossowiecki bez entuzjazmu, po krótkim wahaniu, dał się uprosić. Umilkł gwar głosów. Jasnowidz 
wpadł w trans i zaczął mówić: 
– Widzę duży, dębowy stół. Jakieś grube książki. Półmrok. Stół oświetla stojąca z boku 
lampa. Cisza. Słychać miarowy rytm zegara. Nad stołem pochylony Piłsudski. Przed nim mapa. 
Marszałek coś na tej mapie zakreśla kolorowymi kredkami. To jego ulubiona gra wojenna. 
Chwileczkę! To dziwne! To nie jest mapa jakiegoś kraju, to raczej plan miasta. Tak – to jest 
miasto. Środkiem płynie wielka rzeka. Tak! Już nie mam wątpliwości – to Warszawa... Ale 
dlaczego?...”11 
Prawdopodobnie i tę historię należy między bajki włożyć, jak wiele innych politycznych 
proroctw przypisywanych Ossowieckiemu. 
Jako obywatel Warszawy Ossowiecki zamieszkał początkowo na Trębackiej 11, a następnie 
przy ul. Pięknej 5. W roku 1922 ożenił się z Rosjanką – Aliettą de la Carriere. Mieszkanie 
przy ul. Pięknej okazało się jednak wilgotne i niezbyt wygodne, na co często skarżyła się pani 
Alietta. Po kilku latach Ossowieccy przeprowadzili się więc do większego lokalu przy ul. 
Polnej 32. Ich wspólne życie nie układało się, niestety, najlepiej. Wiecznie zajęty pracą zarobkową 
i interesami, a przede wszystkim „metapsychiką”, rozchwytywany przez ludzi, eksperymentujący 
i wygłaszający odczyty na zebraniach i zjazdach parapsychologicznych – niewiele 
miał czasu „dla domu”. Chyba w niemałym stopniu na tym właśnie tle dochodziło do 
konfliktów między małżonkami. 
Stopniowo i Alietta stworzyła sobie własny krąg towarzyski. Podobno bywało, że małżonek-
jasnowidz musiał szukać jej po Warszawie i nie zawsze potrafił odnaleźć. W sprawach 
osobistych bowiem zdolności „metapsychiczne” z reguły go zawodziły. Być może to tłumaczy 
również drwiący stosunek Alietty do talentów męża, o czym wspominają niektórzy krewni 
i znajomi z tamtych lat. Przyczyną nieporozumień bywały też sprawy materialne i niepowodzenia 
inżyniera w interesach. 
Rozwiedli się w 1930 roku. Dziewięć lat później Ossowiecki ożenił się ponownie. Jego 
druga żona – Zofia ze Skibińskich, primo voto Świdowa – była kobietą bardzo przystojną, 
pełną energii i zrozumienia dla niezwykłych właściwości psychicznych męża, stając się w 
ostatnich, najtrudniejszych latach jego życia troskliwym opiekunem i najbliższym przyjacielem. 
We wrześniu 1939 roku mieszkanie Ossowieckich przy ul. Polnej zostało zniszczone. Zachował 
się jego opis z 1937 roku, zamieszczony w tygodniku „Światowid”. 
10 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 32/1970, odc. 5. 
11 Op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 45/1970, odc. 18.

15 
,,Czekam w hallu, ozdobionym.gdańskimi meblami – relacjonuje przedstawicielka tygodnika, 
Krystyna Dienstl-Kaczyńska – na ścianach wiszą stare sztychy. Na oknie stoi duża 
figura Chrystusa. Z sąsiedniego pokoju, gdzie znajduje się gospodarz, słyszę głosy, omawiające 
sprawy, związane z jego „prywatnym” zajęciem, jako współwłaściciela Towarzystwa 
przem.-chemicznego. (...) Jasnowidz wprowadza mnie do niewielkiego saloniku, lecz przepełnionego 
interesującymi przedmiotami. (...) Na ścianach wiszą obrazy Kossaka, Wodzinowskiego, 
Żmurki, niżej zwracają uwagę ciekawe pamiątki zebrane w czasie arcybogatego 
żywota. A więc: list od papieża, fotografia Marsz. Piłsudskiego z piękną dedykacją: »Panu 
Stefanowi Ossowieckiemu na pamiątkę naszych rozmów, w zrozumieniu tego, czego nie ma, 
a co jest«, obok pas wojskowy, który nosił Marszałek, fotografia Mussoliniego, również z 
serdeczną dedykacją, przesłana jako akt wdzięczności za pochlebny artykuł12. Na przeciwnej 
ścianie wisi oprawiony w srebrne ramki list Kościuszki do Dąbrowskiego. Tam znów rysunek, 
robiony z natury, przedstawiający Napoleona na łożu śmierci. (Ossowiecki robił doświadczenia, 
trzymając w ręku koszulę Małego Kaprala). A na stoliku znów dziwne i tajemnicze 
rzeczy. Kamienna pokrywka od garnka, znaleziona w Biskupinie, za pomocą której 
wizjoner... narysował plan wioski istniejącej w epoce żelaznej i podał wiele cennych szczegółów. 
Dalej kawałek meteorytu, który również służył w doświadczeniu, odkrywającym życie 
na innych planetach. Obok medal Gordon-Bennetta, który zasłużenie otrzymał w dowód 
wdzięczności za oddanie niezwykłych usług. W krytycznych dniach, gdy cala Polska drżała o 
życie zaginionych lotników, inż. Ossowiecki powiedział, że żyją, a nadto określił dokładnie 
miejsce ich pobytu”13. 
Stefan Ossowiecki z lat 1919–1939 jawi się nam w relacjach jego krewnych, przyjaciół i 
znajomych jako człowiek łączący w sobie różne, z pozoru sprzeczne, cechy. Menedżer, przemysłowiec 
i kupiec, z energią podejmujący nieraz dość ryzykowne przedsięwzięcia, a jednocześnie 
niezaradna i pozbawiona wszelkiej chytrości „dobra dusza”, nierzadko dająca się naciągnąć 
pozbawionym skrupułów wydrwigroszom. Czarujący bon vivant, spędzający wieczory 
w najlepszym towarzystwie i chętnie popisujący się swymi zadziwiającymi umiejętnościami, 
a zarazem ktoś jakby zupełnie z innej gliny – adept wielkiego wtajemniczenia, badacz 
i apostoł Świata Ducha, którego mocy tajemnych cząstka została mu użyczona, społecznik 
zatroskany losami narodu i ludzkości. 
Zewnętrzny wygląd Ossowieckiego również kłócił się z potocznymi wyobrażeniami o aparycji 
„wielkich wtajemniczonych”. Oddajmy głos współczesnym. Antoni Plater-Zyberk – 
12 Nie udało nam się wyjaśnić o jaki „artykuł” tu chodzi, gdzie i kiedy był publikowany. 
Jeśli informacja nie jest błędna, być może dotyczy jakiejś wypowiedzi Ossowieckiego we 
wczesnym okresie faszyzmu włoskiego, który budził w niektórych środowiskach w Polsce nie 
tylko zainteresowanie, ale i pewną sympatię. Istnieją jednak podstawy aby sądzić, że stosunek 
jasnowidza do Mussoliniego w latach trzydziestych był bardzo krytyczny. Wiąże się on z 
przepowiedniami O. dotyczącymi wojny włosko-abisyńskiej (1935–1936). O tym, że przepowiednia 
taka, zapowiadająca konflikt i jego wynik na długo przed agresją włoską miała 
miejsce, pisze K. Dienstl-Kaczyńska w cytowanym artykule. Potwierdzenie tego z pewnymi 
szczegółami otrzymaliśmy od p. Marii Jadwigi Wierzbickiej, córki inż. Skarbek- 
Stefanowskiego, która jesienią 1932 r. przepisywała na maszynie tekst listu O. do Mussoliniego, 
zawierający tę przepowiednię. Wg tej relacji list zawierał nie tylko trafne proroctwo 
dot. początku i końca przyszłej wojny, ale również stwierdzenie, że zdobycie Etiopii będzie 
kosztowało bardzo wiele krwi Włochów i Abisyńczyków. Na pytanie zaś Mussoliniego, jakie 
będą jego osobiste dalsze losy, jasnowidz ostrzegał dyktatora, że sam później „utonie we 
krwi”. 
13 K. Dienstl-Kaczyńska, Stefan Ossowiecki, „Światowid” nr 19/1937, s. 13.

16 
należący do arystokratycznego kręgu towarzyskiego inżyniera-jasnowidza – wspomina: 
„(...) jakże inaczej go sobie wyobrażałem. Myślałem, że wygląda jak jakiś wysuszony 
ascetyczny jog indyjski lub jak św. Franciszek z Asyżu – chudy „biedaczyna”. A tu stoi 
przede mną zażywny pan w wieku około lat 40, ze złotą dewizką od zegarka na wydatnym 
brzuszku, twarz szeroka z grubymi wargami smakosza, ręce pulchne... Tylko wzrok... Wzrok 
silny, w którym w tym momencie igrają iskierki humoru. Najwyraźniej cieszy się moją miną 
zmieszaną i wrażeniem kolosalnym, jakie na młodym chłopcu zrobiło jego nazwisko. Podaje 
mi rękę, witamy się. Co to jest? W tym miejscu, gdzie u nasady ręki mierzy się puls, czuję 
jakieś dziwne drganie: w tym momencie inż. Ossowiecki, trzymając mnie nadal za rękę, nakrywa 
ją swoją drugą ręką, równocześnie patrzy mi intensywnie w oczy... Drganie w miejscu 
pulsu wzmaga się ciągle! Boże! Jakiż prąd idzie od tego człowieka!”14. 
Inne było pierwsze wrażenie ze spotkania z jasnowidzem dwudziestoletniego Jerzego Jacyny; 
Ossowiecki wydał mu się „starym wariatem o obwisłych policzkach”, który w dodatku 
kompromituje się jako jasnowidz nie potrafiąc odgadnąć wieku i kierunku studiów sceptycznie 
nastawionego młodzieńca: 
„Nie miał w sobie nic z niezwykłości. Fakira czy jogina nie przypominał w najmniejszym 
nawet szczególe. Nie miał stalowych, przenikliwych oczu, ani zaciętych po męsku warg, czy 
wystającego podbródka, znamionującego według moich ówczesnych pojęć – silną, może nawet 
żelazną wolę. Najbardziej przypominał mi trzeciorzędnego, biednego krawca. Brakowało 
mu tylko centymetra na szyi. Poza tym robił wrażenie bardzo roztargnionego. Raczej nie 
mówił tylko paplał. Według dzisiejszych (z lat 70. – przyp. KB) norm młodzieżowych był 
typowym wapniakiem”15. 
A jaki był ten „wapniak” w codziennym obcowaniu z ludźmi? Czy niedostępny, na wyżynach 
swojego niezwykłego daru i posłannictwa? Krystyna Dienstl-Kaczyńska pisała: 
„Całe zachowanie inżyniera Ossowieckiego jest zniewalająco proste i serdeczne”16. 
„Pamiętam go – wspomina mec. Tadeusz Raabe – jako wesołego, dowcipnego człowieka. 
Ulubionym powiedzonkiem jego było: Całuję rączki. Do kobiet, zwłaszcza pięknych i młodych, 
zwracał się zawsze per moja duszko. Był wielkim smakoszem życia, nie tylko w znaczeniu 
kulinarnym”17. 
Najwierniejszy podobno wizerunek jasnowidza przedstawił Adam Grzymała-Siedlecki w 
swej książce Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim: 
„Organizację psychiczną typu Ossowieckiego zwykliśmy sobie wyobrażać jako człowieka 
wychudzonego, zjedzonego przez wampira wysiłków medialnych, jak np. hinduscy jogowie. 
Nasz czarownik reprezentował skrajne przeciwieństwo podobnych wyobrażeń. Wysoki, atletycznie 
zbudowany, o tęgiej architekturze mięśni (co z wdzięcznością oceniać umiała rzesza 
jego wielbicielek), twarz okrągła, otwarta, w radosny uśmiech ozdobiona i jasnych oczu wejrzenie 
dziecka, ufnego wszystkiemu i wszystkim – całość postaci dla nie znających go: obraz 
boksera, triumfatora sportów, wreszcie człowieka wszelkich możliwych powołań i uzdolnień, 
tylko nie superuduchowiony fenomen. 
Podstawową cechą jego usposobienia – pisze dalej Siedlecki – był optymizm, który za sobą 
wiódł nieprawdopodobną wiarę w ludzi. On, który przez swoje władze metapsychiczne 
więcej niż ktokolwiek inny mógł wiedzieć o gałgaństwach, podstępach, okropności intencyj i 
skrytego zła – on właśnie żył w nieustannym kredycie moralnym, jakiego udzielał bliźnim 
14 A. Plater-Zyberk, Spotkania z Ossowieckim, „Tygodnik Demokratyczny” nr 9/1972, odc. 
3. 
15 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 33/1970, odc. 6. 
16 K. Dienstl-Kaczyńska, op. cit. 
17 J. Jacyna: op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 20/1971, odc. 45.

17 
swoim. Nie znałem innego, którego by w takim stopniu zadziwiała ujawniona czyjaś nieszlachetność 
czy szpetne przewinienie. Nieprawdopodobna wiara w ludzi i niebywała potrzeba 
sympatyzowania z ludźmi”18. 
„Jako inżynier chemik, pozostający w bliskich relacjach z zasobnymi przedsiębiostwami 
przemysłowymi, zarabiał dobrze – i nigdy nie mógł sobie pozwolić na jakąś droższą przyjemność, 
bo czasem wszystko niemal co miał, wycyganiono od niego. Należał do ludzi, którzy 
ani rusz nie umieją się domyślić, że można komuś czegoś odmówić”19. 
Tam, gdzie szło o jego osobiste korzyści lub straty materialne, nie potrafił wykorzystywać 
swych zdolności jasnowidczych. Tak było na przykład z grą w karty: 
„Gdy po pierwszej wojnie przybył do Warszawy, wiele osób nie chciało zasiadać z nim do 
ulubionego brydża, bo jakże to być może, by jasnowidz nie widział kart przeciwnika? – pisze 
Grzymała-Siedlecki. 
– Dopiero, gdy się przekonano, że telepata nieomal zawsze bierze w skórę, zdecydowano 
się grać z nim – nie bez skwapliwości się zdecydowano... Gdy szło o coś, co go osobiście 
dotyczyło, między nim a jego zdolnościami nadwidzenia stawał ciemny mur – tak on sam to 
określał”20. 
Inż. Aleksander Mieszczanowski – były dyrektor przedwojennej śląskiej spółki akcyjnej 
Towarzystwo ,,Saturn” – wspomina: 
„Kiedyś zapytałem Stefana czy on, jako jasnowidz, nie potrafi odkryć kart przeciwnika, 
Stefan odpowiedział: 
– Oczywiście, że potrafię. Ale ja nigdy nie nastawiam się na to, gdyż nie miałbym satysfakcji 
z gry. 
Na dowód tego, że mówi prawdę, Ossowiecki prosił (...): 
– Weź talię kart, wyjdź do sąsiedniego pokoju i nie patrząc na nie – wybierz kilka sztuk. Ja 
ci zaraz powiem co wybrałeś. 
I rzeczywiście – (...) Ossowiecki odgadywał zawsze karty bezbłędnie”21. 
A oto słowa samego jasnowidza przytoczone przez Antoniego Plater-Zyberka: 
,,(...) ja nie bardzo lubię grać w karty, bo zawsze mnie przy grze partnerzy wymyślają. Gdy 
karty są już rozdane i zaczyna się licytacja, wówczas często się zdarza, że się zamyślam i nie 
biorę udziału w licytacji, co partnerów irytuje, gdyż sądzą, iż tak długo kombinuję z czym 
mam się odezwać. A tymczasem zachodzi coś zupełnie innego... Z kart trzymanych w ręku 
emanują na mnie przeróżne myśli, bo wyczuwam kto je miał ostatnio w ręku; widzę daną 
osobę, przenikają mnie jej przeżycia i to właśnie powoduje moje chwilowe milczenie przy 
licytacji. Z drugiej strony obawiam się gry w karty, ponieważ mógłbym być łatwo posądzony 
o oszustwo. Przecież, gdybym się skupił, mógłbym poznać rozkład kart partnerów, więc 
obawa przed tym peszy mnie bardzo i z tego powodu zwykle bardzo patałaszę w grze, co 
znów irytuje partnerów. Stąd w końcu skutek jest taki, że prawie zawsze przegrywam!”22. 
Niepoślednią rolę w życiu Ossowieckiego odgrywały kobiety, i to również w sferze „metapsychicznej”. 
Jednym z pierwszych jasnowidczych „doświadczeń”, gdzieś chyba z początków 
lat dwudziestych (daty Ossowiecki nie podaje) było odgadnięcie przeszłości pięknej nieznajomej 
we Frankfurcie nad Menem. Wydarzenie to, któremu sprzyjał widać romantyczny 
nastrój i fascynacja młodą tajemniczą osobą, przekonała go – jak wspomina w Świecie mego 
18 A. Grzymała-Siedlecki, Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, Wydawnictwo 
Literackie, Kraków 1961, s. 284. 
19 Op. cit., s. 285. 
20 Op. cit., s. 287. 
21 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 4/1971, odc. 29. 
22 A. Plater-Zyberk, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 14/1972, odc. 8.

18 
ducha – o istnieniu w jego psychice dziwnego daru przenikania zasłon czasu i przestrzeni za 
pomocą wpływów skoncentrowanej myśli23. Doświadczenia z eksterioryzacją bywały też ponoć 
bardziej udane w przypadkach, gdy celem „odwiedzin w astralu” były piękne panie... 
Adam Grzymała-Siedlecki te sprawy ukazuje w mniej „metapsychicznym” aspekcie. 
Warto przy tym wiedzieć, że szkic jego Przybysz z czwartego wymiaru zyskał pełną akceptację 
zmarłej w 1970 roku wdowy po inżynierze-jasnowidzu – Zofii Ossowieckiej. Grzymała- 
Siedlecki pisze: 
„Powodzenie u płci pięknej miał takie, że mógł uchodzić za spadkobiercę sukcesów legendarnego 
hiszpańskiego di Tenorio. Niekiedy wolno było nawet powiedzieć, że to powodzenie 
prześladowało go, a w każdym razie stawiało go w kłopotliwe położenie. Sam byłem świadkiem, 
jak w pewnym towarzystwie dwie dystyngowane damy coram publico doszły do jaskrawo 
krótkiego spięcia o to, że don Stephanio nieco żywiej zainteresował się nie tyle 
wdziękami, ile inteligencją jednej z nich; uzupełnijmy to stwierdzeniem, że obie te panie 
przekroczyły sześćdziesiątkę – co się działo z młodszymi? (...) i co z nim się działo, gdy on 
był w młodszych latach? Co się działo przy jego sercu miękkim na ludzką niedolę... Nie 
umiał znieść łez, jakie się perliły w niewieścich oczach, gdy te oczy widziały jego obojętność 
– miłosierdzie zawsze w nim wówczas brało górę... Oczywiście zanadto odbiegalibyśmy od 
prawdy, gdybyśmy twierdzili, że nie potrafił bywać stroną atakującą. Jedno łącznie z drugim 
sprawiało, że za tych jego młodszych lat, w przerwach między jednym jego małżeństwem a 
następnym, trudno było go widzieć kiedykolwiek nie otoczonego gronem kobiecym. Widziało 
się tu jego adoratorki, klientki, interesantki, petentki, penitentki. Ta zanudzała go zwierzeniami 
o niewierności swego męża, tamta szukała u niego rady w jakiejś zawiłej kolizji 
życiowej (oczywiście erotycznej), owa dopraszała się przepowiedni o swą przyszłość (oczywiście 
miłosną); tej doradzał filozoficzne ustosunkowanie się do zmartwień, tamtej cytował 
poetów, jedną odwodził od grzechu, inną vice versa. Co się tyczy vice versa, to w większości 
wydarzeń nie umiałby wyjaśnić, jak do tego doszło; nawet gdy bardzo mu przedtem zależało, 
by do tego doszło. Widocznie i tu działał jakiś wymiar ponadtrzeci... W każdym razie kawalerskie 
czasy don Stephania żywym służyły dowodem, że czwarty wymiar nie domaga się 
mizoginizmu. Jeżeli idzie o Ossowieckiego, to wymiar ten zwalniał go i z innych rodzajów 
ascezy. Rad się rozsmakowywał w dobrym jadle. Nie gardził pucharkiem niezgorszego wina, 
chętnie przyjmował wszelkie godziwe beneficje egzystencji, lubił się uśmiać, lubił się ucieszyć. 
Wystarczyło, gdy się go spotkało, spojrzeć na tę promieniejącą pełnię księżyca, osadzonego 
na ramionach Atlasa, by nabrać przekonania, że świat wart jest by na nim żyć”24. 
Ossowiecki nie był tu zresztą wyjątkiem. Najsłynniejsze media fizyczne i psychiczne nie 
stroniły od dobrych trunków i potraw, a talenty psi często chodziły w parze z darami Erosa. 
Dotyczy to zarówno mężczyzn jak i kobiet. Znawca mediumizmu – Ludwik Szczepański, 
pisząc w swojej książce „Okultyzm – fakty i złudzenia” o zamążpójściu sławnego francuskiego 
medium materializacyjnego – Ewy C. – zaznacza: „(...) młode media żeńskie posiadają 
zwykle dużo sexappealu i robią dobre partie”25. 
Kontrowersyjna jest sprawa małżeństw inżyniera-jasnowidza. Wprawdzie rodzina Ossowieckiego 
zdecydowanie dementowała plotki o absurdalnie wysokiej liczbie żon Stefana, ale 
fama niosła, że pozostawił w Rosji wcale pokaźną gromadkę byłych małżonek. Za wiarygodniejsze 
można chyba uznać świadectwo Grzymały-Siedleckiego: 
„Zanim (...) wstąpił w ostatni swój związek małżeński, który mu przyniósł upragniony 
23 S. Ossowiecki, op. cit., s. 85. 
24 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 285–286. 
25 L. Szczepański, Okultyzm fakty i złudzenia, Natura i Kultura, Kraków 1937, tom I Mediumizm 
współczesny i wielkie media polskie, s. 92.

19 
spokój istnienia, obopólną a prawdziwą miłość i szczęście – przedtem, czasu swoich lat spędzonych 
w Moskwie, zdążył kilkakrotnie być żonatym. Humoryści twierdzili, że pięć do sześciu 
razy – przyjmijmy dla pewności: trzy, cztery razy. Wystarczy. Co się ożenił, to się rozwodził. 
Jak do rozwodów mogło dochodzić z człowiekiem tak bezgranicznie ustępliwym? – 
Do tego dochodziło niejako poza jego wolą – wyjaśnił ktoś z jego przyjaciół moskiewskich – 
po prostu każda następna żona wypychała swoją poprzedniczkę, sprawa załatwiała się między 
jedną a drugą. Don Stephanio przychodził, jak to się mówi: na gotowe. Władze metapsychiczne 
strzegły losów swego wybrańca. Tak czy owak, chwile powszednie Ossowieckiego – 
chciał czy nie chciał – wypełniały się substancją białogłowia. 
Tak, ale w chwili najwyższego, zdawałoby się, zainteresowania się elementem niewieścim 
niech go coś wezwie do zużytkowania jego arcywładz duchowych, a wszystko, co z sexu, jak 
zresztą wszystko, co potocznie rzeczywiste, przestaje dla niego istnieć. Cały zapada w swoje 
fenomenalne bytowanie w niewiadomym”26. 
Obiektywizm wymaga abyśmy przytoczyli jeszcze jedną wersję; w Polskim Słowniku Biograficznym 
(patrz odsyłacz 9) pod hasłem Stefan Ossowiecki czytamy: „Żonaty był dwukrotnie: 
w 1922 roku z Rosjanką – Aliettą de la Carriere (rozwiódł się z nią w 1930 roku) oraz w 
lipcu 1939 roku z Zofią ze Skibińskich, primo voto Gustawową Świdową, zmarłą w 1970 
roku”. Czyżby rzeczywiście tylko te dwa małżeństwa, zawarte w Polsce, były prawnie zalegalizowane? 
Historia rozstania z Aliettą, która po prostu od Stefana uciekła, jest właśnie przykładem jak 
we własnych, osobistych sprawach siły jasnowidcze czy nawet zwykła intuicja zupełnie go 
zawodziły. Pani Anna Miernowska, bliska znajoma Ossowieckich, wspomina: 
„Pewnego wieczoru, byłam już wtedy po maturze, byłyśmy same z panią Aliettą. Ulubiony 
czerwony kardynał fruwał swobodnie po pokoju. Pani Alietta miała całą ptaszarnię. Nagle 
powiedziała: – Hanka, ty musisz wiedzieć – ja wyjeżdżam i już nie wrócę. – Długo tłumaczyła 
mi swoją decyzję, zanim pożegnałyśmy się na zawsze.(...) W moim mniemaniu była to 
jedyna sprawa, której (Ossowiecki) nie przewidział. Może nie chciał, może zbyt wielkie zaufanie 
lub poczucie własności w stosunku do żony przesłaniało mu możliwość widzenia tej 
sprawy. Po pewnym czasie otrzymał od niej list z zagranicy, wyjaśniający jej decyzję. Kiedy 
mówiliśmy na ten temat, zapytał mnie: Dlaczego nie powiedziałaś mi o tym? Ja nic nie wiedziałem”
27. 
W świetle relacji krewnych i przyjaciół na temat pogarszających się stosunków między 
małżonkami, trudno przyjąć jednak, iż odejście żony było dla Ossowieckiego całkowitym 
zaskoczeniem. Inna sprawa, że chyba podejrzliwość stanowiła uczucie zupełnie mu obce i nie 
był w stanie realistycznie ocenić sytuacji, zwłaszcza gdy chodziło o kochaną kobietę. 
„Ossowiecki jest umysłem jasnym, o myśleniu prostolinijnym – pisał literat Stanisław 
Szpotański – (...) posiadającym bardzo żywe i szlachetne reakcje uczuciowe, łatwo dającym 
się podejść, ale raczej przez wrodzoną dobroć, niż przez brak możliwości wyrobienia sobie 
sądu o człowieku. Jest obdarzony fantazją bujną, lecz pozbawioną cienia anormalności. 
Człowiek normalny w każdym swoim przejawie psychicznym, najbardziej normalny duchowo 
i fizycznie”28. 
W pamięci ludzi, którzy spotykali Ossowieckiego na co dzień, pozostał obraz człowieka „z 
głową w chmurach”, wielce roztargnionego, zapominalskiego. Cechy te nie dziwią na ogół u 
sławnych naukowców, ale u inżyniera i przemysłowca? Jasnowidz nie tylko nie przewidział 
odejścia żony, ale nie umiał odnaleźć własnego pozostawionego gdzieś palta, przedstawiał się 
26 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 286. 
27 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 15/1971, odc. 40. 
28 S. Ossowiecki, op. cit., s. 97.

20 
ponownie dawno znanym ludziom i potrafił umawiać się z kilkoma osobami naraz w różnych 
miejscach (co w tym przypadku nie miało nic wspólnego z bilokacją) lub zapominał o umówionej 
wizycie, z czego wynikały nieraz komiczne sytuacje. Bo czyż można było nie śmiać 
się, będąc świadkiem, jak Grzymała-Siedlecki, takiego oto fragmentu telefonicznej rozmowy 
jasnowidza ze służącą: 
„(...) okazuje się, że od kwadransa szuka po mieście swego chlebodawcy. Ossowiecki ujmuje 
słuchawkę: 
– Ajajaj! Co Anusia mówi? Ja zaprosił trzech panów dziś do siebie na obiad? Niemożliwe! 
Ajajaj – i oni już czekają na mnie? A to wydarzenie! I że Anusię nie uprzedziłem? Dziwnaż 
kobieta z Anusi; jak ja Anusię mógł uprzedzić, gdy sam o tym nic nie wiedział”29. 
Warto wiedzieć, że jeszcze jednym barwnym rysem jego sylwetki był charakterystyczny 
rosyjski gatunek dykcji i pewne rusycyzmy składniowe, wyniesione z czterdziestoletniego 
pobytu w Rosji, wychowywania się tam i kształcenia. 
Powiedzonko ojajaj, jak pisze J. Jacyna, towarzyszyło wielu kłopotliwym dla niego sytuacjom. 
„Po dwóch co najmniej latach znajomości, w czasie mojej wizyty u jego siostry Wiktorii, 
wszedł do salonu – przywitał się ze mną i... przedstawił mi się. Potem usiadł w fotelu, założył 
nogę na nogę i obserwował raz mnie, raz swoją siostrę. W pewnej chwili zwrócił się do siostry: 
– Wiciu, a nasz młody gość, to znaczy się, kto? 
Pani Wiktoria nawet się speszyła. Powiedziała z wyrzutem: 
– Jak ty możesz tak dziwnie mówić. To doprawdy wstyd. Przecież doskonale się znacie... 
Ossowiecki spojrzał na mnie, uśmiechnął się i wybuchnął: 
– Ajajaj! Rzeczywiście skandal! Znam! Znam! Doskonale znam! A jakże! Przepraszam 
bardzo! – Zerwał się z fotela, podszedł do mnie i ku mojemu zdziwieniu, uściskał mnie”30. 
Sam Ossowiecki zdawał sobie z tego sprawę: „Po każdym seansie na pewien okres zatracam 
poczucie czasu, trwa to nieraz kilka dni. Jeżeli sobie czegoś nie zanotuję, to z pewnością 
zapomnę, gdyż pamięć moja chwilowo słabnie”31. 
Wiemy jednak jak wiele eksperymentował, stan taki utrzymywał się zatem permanentnie. 
Oczywiście o tych jego kłopotach wiedzieli tylko bliscy przyjaciele, krewni i znajomi. W 
krążących w latach trzydziestych po Warszawie opowieściach postać jasnowidza nabierała 
raczej cech wszechwiedzącego, nieomylnego geniusza, a nazwisko Ossowieckiego należało – 
bez przesady – do najbardziej znanych nie tylko w stolicy, ale również w całej Polsce. 
„Jego popularność była tak wielka – pisze warszawski zawodowy wróżbita, Józef Marcinkowski, 
w swym Pamiętniku jasnowidza – że nic dziwnego, iż jakiś cwaniak zaczął buszować 
na prowincji, reklamując się jako „jasnowidz Osowicki”. Tego bezczelnego oszusta, jak słyszałem, 
inż. Ossowiecki podał do sądu za zniesławienie, aliści, jak mawia pan Waldorff, sąd 
stanął na stanowisku, że pseudonim „Osowicki” nie uwłacza powodowi i sprawę o zniesławienie 
oddalił”32. 
Ossowiecki, chociaż nie lubił przyznawać się do niepowodzeń, nie pomagał sobie nigdy 
żadnymi sztuczkami dla podtrzymania opinii nieomylności i zatuszowania niedyspozycji, jak 
to czyniło wiele skądinąd utalentowanych mediów. Nigdy też nie przyjmował żadnych wynagrodzeń 
za udzieloną pomoc. Bezwzględne przestrzeganie tej żelaznej zasady mogło czasem 
29 A. Grzymała-Siedlecki , op. cit., s. 288. 
30 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 46/1970, odc. 19. 
31 S. Ossowiecki, op. cit., s. 56. 
32 Akhara Jussuf Mustafa, Pamiętnik jasnowidza, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 
Warszawa 1976, s. 104 –105.

21 
budzić uzasadnione zastrzeżenia. Oddajmy jeszcze raz głos Adamowi Grzymale- 
Siedleckiemu: „Szeroko się swojego czasu mówiło o jego sukcesie w sprawie odnalezienia 
testamentu Rotszylda; przypomnijmy rzecz w skrócie: umiera miliarder Rotszyld i umiera tak, 
że domniemany spadkobierca nie może udokumentować swoich praw do sukcesji, bo nie 
wiadomo, gdzie zmarły pozostawił testament; zainteresowany przybywa z Paryża do Ossowieckiego, 
ten wskazuje miasto, w tym mieście ściśle określony dom, w domu tym schowek, 
gdzie testament powinien się znajdować. Znajdują go. Uszczęśliwiony dziedzic arcymajątku 
nie wyobraża sobie by mógł nie wypłacić prowizji. Spotyka go zawód, Ossowiecki odmawia 
przyjęcia jakiejkolwiek zapłaty, nawet, co, zdaniem moim, mógł i powienien uczynić: nie 
żąda, by Rotszyld wzmógł znacznym datkiem jakąś naszą zawsze wówczas robiącą bokami 
instytucję filantropijną czy społeczną. A przecież nawet milion złotych byłby w tej sytuacji 
drobiazgiem dla uszczęśliwionego spadkobiercy. Ale w naszym don Stephanio spoczywała 
tęga doza zarówno romantyka, jak i hidalga. »Znaj pana!« – coś z tego, na naszym gruncie 
odwiecznego, dźwięczało w odmowie, jakiej udzielił Rotszyldowi. „Na swój chleb powszedni 
zarabiam swoją pracą inżynierską, nie będę sprzedawał tego, co mi jest dane w najwyższym 
darze” – tak raz wyjaśnił te rzeczy. 
Honor, trochę karmazynowej dumy – to kierowało jego bezinteresownością. Charakter i 
zasady dobrze się jednak przysługiwały higienie jego obdarowań (że tak to określimy). Zauważyć 
bowiem należy, że gdyby był w najdrobniejszej nawet mierze łączył jasnowidztwo z 
interesem materialnym – narażałby je zapewne na stopniowy zmierzch. (...) Dużo mu sprawiało 
zadowolenia, że rozporządza taką siłą duchową. Najwięcej go radowały te jego sukcesy, 
które przyczyniały się do czyjegoś dobra: wykrycia przestępstwa, odnalezienia ważnej 
zguby, komuś zrozpaczonemu dostarczenia otuchy lub spokoju – tak, tu cieszył się jak dziecko 
z dokonanego dobra, ale nie zapominał też, że to wzmaga jego sławę. No cóż? Był człowiekiem, 
nie archaniołem. Co w tych sprawach było dziwne to to, że tak nieproporcjonalnie 
mało miał próżności. Nie obnosił się ze swoimi sukcesami, nie był niczyim utrapieniem. Ten 
dobry smak zawdzięczał zarówno swojej klasie moralnej, jak i pyknicznemu swemu usposobieniu. 
Magazyny chwały roztapiały się łatwo w jego humorze, w jego bratłactwie, w jego 
naturze serdecznej a prostej. W takim gruncie ludzkim mania wielkości nie zapuści głębszych 
korzeni”33. 
Było jednak jeszcze inne, nie mniej istotne źródło zasad, jakimi się w życiu kierował... 
3. Świat jego ducha 
Jeśli zasady moralne, chroniące Ossowieckiego przed skomercjalizowaniem swych zadziwiających 
umiejętności, tanim aktorstwem i megalomanią, były tak niewzruszone, a jednocześnie 
nie pozostawały w konflikcie z jego epikurejskimi skłonnościami, przyczyn tego 
można szukać nie tylko w jego „honorze szlacheckim” i prostolinijności charakteru, ale w 
niemałej mierze również w światopoglądzie religijno-filozoficznym, stanowiącym w istocie o 
treści jego życia wewnętrznego i umacnianym powtarzanymi nieustannie próbami zgłębienia 
tajemnic „nadświadomości”. Owe dociekania, szukające oparcia bardziej w wierze i intuicji 
niż logicznym rozumowaniu i wiedzy przyrodniczej, dominowały stale w jego umyśle, nie 
pozwalając mu przywiązywać wagi do przyziemnych materialnych i niematerialnych spraw, 
zaprzątających chwilowo jego uwagę. Nie widział potrzeby aby jego droga do poznania ta- 
33 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 286–287, 289–290.

22 
jemnic bytu wiodła przez ascezę i wyrzeczenia, lecz też zawsze gotów był zrezygnować z 
przyjemności doczesnych na rzecz przeżyć o wyższej, duchowej wartości. 
Prezentując w książce Świat mego ducha swe poglądy filozoficzne, religijne i historiozoficzne 
Ossowiecki zastrzega, że unikał studiowania filozofów i psychologów, zajmujących się 
metapsychologią i starał się iść przez życie własną drogą. Nietrudno jednak, czytając jego 
wywody, zorientować się, że nie są to poglądy całkowicie oryginalne. Wywodzą się one nie 
tylko z własnych parapsychologicznych doświadczeń i spostrzeżeń, lecz co najmniej z trzech 
światopoglądowych źródeł: religii katolickiej, ezoteryzmu Dalekiego Wschodu oraz koncepcji 
mesjanistycznych Hoene-Wrońskiego34. 
Ossowiecki był głęboko wierzącym i praktykującym katolikiem. Ale choć nie przeżywał, 
jak można sądzić z relacji jego przyjaciół i własnych zwierzeń, okresów wahań i zwątpień – 
w ideowych koncepcjach religijno-filozoficznych wykraczał daleko poza kanony teologiczne. 
Nie podważał w nich co prawda podstawowych dogmatów, lecz przeszczep pojęć starożytnej 
wiedzy Wschodu i tzw. filozofii absolutnej, przy bardziej rygorystycznych kryteriach mógł 
budzić doktrynalne wątpliwości. 
Trudno stwierdzić, w jakim stopniu do ukształtowania się takich właśnie koncepcji światopoglądowych 
Ossowieckiego przyczyniły się rozmowy z kabalistą i joginem – Wróblem. 
Starzec ów przebywał ponoć wiele lat w Indiach i przynajmniej część swojej wiedzy ezoterycznej 
zaczerpnął z samego jej źródła. Można przypuszczać, że właśnie wówczas, w Homlu, 
przyszły jasnowidz nie tylko zetknął się po raz pierwszy z myślą filozoficzną Wschodu, tą – 
jak pisał – kolebką tęsknot ludzkich do Boga, ale prawdopodobnie przejął od swego żydowskiego 
mistrza wielkiego wtajemniczenia co najmniej ogólny zarys „konstrukcji” świata i sił, 
jakie nim władają. 
Dalszy rozwój i podbudowę ideową filozoficznych koncepcji zawdzięcza Ossowiecki Józefowi 
Jankowskiemu (1865–1935). Ten poeta, dramaturg i dziennikarz, tłumacz utworów 
Tagorego, doktor „nauk hermetycznych”, znawca hinduizmu i kabały, należał do czołowych 
propagatorów mesjanizmu w okresie międzywojennym. Był współzałożycielem i przez 13 lat 
prezesem Polskiego Instytutu Mesjanistycznego, przełożył z francuskiego dwunastu dzieł 
Hoene-Wrońskiego i głosił filozofię społeczną, opartą na jego tezach o możliwości realizacji 
celów absolutnych na ziemi35. Jankowski stał się bliskim przyjacielem i przewodnikiem ideowym 
Ossowieckiego, sam jednocześnie ulegając fascynacji metapsychologią, której możliwości 
tak przekonywająco dowodził fenomen inżyniera-jasnowidza. 
Wydaje się też, że trudno tu mówić o jednokierunkowym wpływie Jankowskiego na światopogląd 
Ossowieckiego. Raczej były to wspólne poszukiwania i konfrontacja spostrzeżeń. 
Przemawia za tym bardzo ogólny tylko wpływ filozofii absolutnej Hoene-Wrońskiego na 
koncepcje zawarte w książce Ossowieckiego, wyrażający się raczej w duchu niż treści głoszonych 
idei. Są to więc przede wszystkim idee ewolucji ludzkości, prowadzącej do realizacji 
celów absolutnych – zjednoczenia dobra i prawdy, nauki i religii (potwierdzenia przez odkrycia 
naukowe prawd metafizycznych i religijnych), do wyjaśnienia praw rządzących przemia- 
34 Józef Maria Hoene-Wroński (1776–1853) – filozof, matematyk, astronom, fizyk, technik-
wynalazca, prawnik-ekonomista. Metafizyk i mesjanista, twórca systemu filozoficznego, 
w którym źródłem wszelkiego bytu i wiedzy jest absolut. Uczestnik powstania kościuszkowskiego, 
służył następnie kilka lat w armii rosyjskiej, studiował w Niemczech i Francji, gdzie 
pozostał do końca życia. Pisał wyłącznie po francusku. 
35 Hasło: „Jankowski Józef” w przewodniku encyklopedycznym Literatura polska, tom l, 
s. 389, W. Roszkowski, Mesjanizm a masoneria okultystyczna w Drugiej Rzeczypospolitej, 
„Przegląd Powszechny” nr 2/1983, s. 209–224. Wspomnienie pośmiertne Józef Jankowski, 
„Lotos”, rocznik II, zeszyt 7, 8/1935, s, 225–226.

23 
nami dziejowymi i kresów absolutnych człowieka, a także odkrycia najwyższego celu państw 
i powołania narodów. Ossowieckiemu obcy jest oczywiście skrajny racjonalizm Hoene- 
Wrońskiego, tworzącego swą filozofię w oparciu o tezę, że „wszystkie dziedziny twórczości 
ludzkiej mogą i powinny być opanowane przez rozum”. Widząc w uczuciu i intuicji zasadniczy 
czynnik postępu duchowego Ossowiecki był tu bliższy innemu czołowemu mesjaniście 
XIX wieku – Józefowi Gołuchowskiemu (1797–1858), choć prawdopodobnie z poglądami 
jego nie miał okazji się zetknąć. 
Koncepcje filozoficzno-religijne i historiozoficzne Ossowieckiego naszkicowane w jego 
książce, niestety, w sposób dość chaotyczny, dalekie od klarowności i zwartości konstrukcyjnej, 
można streścić następująco: 
Bóg – nazywany przez autora Duchem Jedynym lub Wielkim Duchem – „jest alfą i omegą 
wszystkiego”. Wszystko, cokolwiek dzieje się w przyrodzie, ma w Nim przyczynę. Wszystkim 
rządzi wola wyższa, wola Ducha Jedynego (...). Ten wielki, przeogromny Duch ma we 
wszystkim, co tylko żyje na świecie, w ludziach, zwierzętach, roślinach, kamieniach, swoją 
cząstkę i ona to nazywa się duszą. Ten wielki Duch jest wiekuisty, samostworzony, nieśmiertelny, 
wszechmocny, nie podlegający ograniczeniom czasu i przestrzeni (...). Wiem o 
tym – pisze Ossowiecki – z doświadczenia wewnętrznego. Wzrok mój może sięgać daleko, 
daleko wstecz i przy większym wysiłku woli potrafię patrzeć na świat oczami Ducha. Ale 
żeby wejść w taki stan widzenia, muszę przede wszystkim pokonać swoją świadomość, zmalować 
poprzednią świadomość swego ja (...)36. 
Istnieją trzy stany psychiki ludzkiej: podświadomość, świadomość i nadświadomość. Podświadomość 
czerpie bezwiednie ze świadomości Ducha Jedynego potrzebny materiał, zależnie 
od poziomu rozwoju duchowego i dostarcza dojrzałe owoce myślowe do świadomości 
człowieka. Świadomość prowadzi człowieka przez życie, napełnia się wiedzą, daje środki 
materialne do egzystencji, ale przeszkadza połączeniu się podświadomości z nadświadomością. 
Nadświadomość jest świadomością Ducha Jedynego, źródłem wszelkiej mądrości idącej 
od Boga. 
Nieliczni ludzie posiadają szczególną zdolność przekraczania granicy świadomości i nadświadomości. 
Należą do nich mędrcy pogrążeni w życiu wewnętrznym, a wywierający 
ogromny wpływ na losy ludzkości. Niekiedy stają się oni wodzami narodów, częściej wywierają 
swój potężny wpływ niepostrzeżenie, bez rozgłosu. Mistrzowie ci docierają do wiedzy 
inną drogą niż uczeni i twórcy techniki – częste skupienie pozwala im czerpać ze źródła najwyższej 
mądrości – świadomości Ducha Jedynego. Również ludzie genialni, jak np. wielcy 
pisarze, w chwilach wysokiego napięcia ekstazy twórczej mogą wkraczać w dziedzinę świadomości 
Ducha Jedynego. Owo napięcie niezbędne do osiągnięcia stanu nadświadomości, 
jasnowidz stwarza w sobie siłą swej woli. Droga, wskazana Ossowieckiemu po raz pierwszy 
przez Wróbla, prowadzi poprzez autosugestię świadomości37. 
Przenikający wszechświat „eter stanowi jak gdyby ciało Ducha Jedynego. (...) cała przyroda, 
poczynając od człowieka, jest nim nasycona. W nim i przezeń przechodzą najróżniejsze 
fale: dźwiękowe, elektromagnetyczne, kosmiczne i wiele innych, jeszcze nie odkrytych. Istnieją 
również fale, które na powierzchni swej niosą myśl ludzką. Wrażliwy aparat odbiorczy 
człowieka je przyjmuje i wtedy to powstają zjawiska telepatii, sugestii, narzucenia woli genialnych 
czy przeciętnych jednostek. (...) Z jasnowidztwem ma się rzecz nieco inaczej. W 
momencie przejścia granicy świadomości, przebywając już w świadomości Ducha Jedynego i 
mając przedmiot z miejsca, dokąd chciałbym się przenieść, posługuję się tym przedmiotem 
jak nicią Ariadny. Nasycony atomami eteru, w który już wkroczyłem (...) mam ów przedmiot 
36 S. Ossowiecki, op. cit., s. 19–20. 
37 S. Ossowiecki, op. cit., s. 35–43, 47.

24 
za przewodnika w bezczasowo przestrzennej sferze. Ukazuje mi on rychło wszystkie okoliczności, 
jakie mu towarzyszyły, a które mniemam choć niedostępne dla wzroku normalnego, są 
w tym eterze na zawsze odbite w postaci miejscowości, osób, przedmiotów, czynności i ruchów. 
Jest to sprawa trudna w ogóle do wyjaśnienia. Nie sposób bowiem narzędziami zmysłów, 
przestrzeni i czasu wyrażać rzeczy pozazmysłowe, bezprzestrzenne i bezczasowe, jasnowidzenia, 
jawiące się w wiecznej teraźniejszości”38. 
Dla wytłumaczenia zadziwiających efektów niektórych doświadczeń przeprowadzanych na 
sobie Ossowiecki sięgał do pojęć okultystycznych, zapożyczonych z ezoteryzmu wschodniego. 
Z dość skąpych i bardzo ogólnikowych stwierdzeń trudno jednak określić w jakim stopniu 
takie pojęcia, jak „astral”, ,,energia kosmiczna” czy choćby „ciało fizyczne” odpowiadają pod 
względem treści analogicznym terminom metafizycznym starożytnego Wschodu39. W latach 
dwudziestych skłaniał się do wiary w reinkarnację, jednak w Świecie mego ducha nie podejmuje 
tego tematu. Z filozofii Wschodu wykorzystywał tylko to, co nie kolidowało z podstawowymi 
dogmatami religii katolickiej. Chyba też na tej samej zasadzie odrzucał wierzenia 
spirytystów i nie próbował w tym duchu interpretować swych uzdolnień medialnych. Świat 
pozagrobowy zdawał się nie budzić u niego większych zainteresowań, chociaż był przekonany 
o istnieniu larw40 i istot niższych, wnoszących w nasze życie skłócenia, nienawiść i zło. 
Jednocześnie próbował tworzyć pomosty między wiedzą ezoteryczną a odkryciami współczesnej 
nauki: „W życiu codziennym spotykamy się ustawicznie z oddziaływaniem na nasz 
organizm i na naszą psychikę różnych wibracji zawartych w aurze ludzi, którzy nas otaczają, 
w klimacie danej miejscowości, a nawet w przedmiotach martwych, z którymi się stykamy. 
Wszystko to wibruje, wydziela z siebie pewne emanacje, które oddziałują dodatnio lub ujemnie 
na nasz organizm i naszą psychikę. Ta hipoteza zgadza się w zupełności z pojęciami najnowszej 
wiedzy o budowie materii, o ustawicznym krążeniu elektronów wokół jądra, czyli 
atomów – a co za tym idzie, o nieustannym wydzielaniu się pewnej sumy energii, promieniującej 
zewsząd. Wszystko właściwie żyje, nawet przedmioty martwe wibrują w przestrzeni, 
wydzielając charakterystyczne, im tylko właściwe emanacje. Dlatego tak ważnym jest, żeby 
w życiu codziennym odnosić się życzliwie do wszystkiego, co nas otacza”41. 
38 Op. cit., s. 37–38. 
39 Myśl metafizyczna Indii ewoluowała przez tysiąclecia i cechuje ją także dziś duże zróżnicowanie 
od antropomorficznego politeizmu, aż po abstrakcyjne ponadpojęciowe rozumienie 
Absolutu i ponadumysłowe doświadczenie jedności kosmicznej. Poglądy Ossowieckiego są 
chyba najbardziej zbliżone do koncepcji „Absolutnego Ducha, jako jedynej Jaźni wszystkiego, 
poruszającej i pobudzającej każdą indywidualną rzecz” Najwyższej Jaźni stanowiącej 
„ostateczną i niezmienną podstawę całej rzeczywistości, czystą i nieskończoną świadomość” 
(J. B. Chethimattam). Trudniej stwierdzić, w jakim zakresie pojęciowym O. posługuje się 
terminologią okultystyczno-hinduistyczną dot. konstrukcji duszy. Wg wierzeń okultystów 
osobowość (dusza) ludzka składa się z ciała fizycznego, którego otoczkę stanowi ciało eteryczne 
(fluidalne, energetyczne) będące jego dublerem (sobowtórem eterycznym), z ciała 
astralnego (uwolnionego po oddzieleniu się ciała eterycznego od ciała fizycznego), oraz z 
ciała mentalnego. Uwolniona z ciała fizycznego osobowość przechodzi do świata astralnego, 
będącego światem pragnień, które mogą się urzeczywistnić w świecie mentalnym (myślowym, 
czysto duchowym) lub w świecie fizycznym. Świat astralny (astral) jest światem przejściowym: 
ciało fizyczne nie rozpada się od razu, lecz zachowuje część świadomości (półświadome 
istnienie), która może manifestować się na seansach spirytystycznych w postaci 
zjaw. 
40 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 3/1971, odc. 28. 
41 S. Ossowiecki, op. cit., s. 36–37, 67–68.

25 
Stosunek Ossowieckiego do nauki jest złożony i nieco ambiwalentny. Przekonaniu o wyższości 
wiedzy ,,mistrzów”, czerpanej ze świadomości Ducha Jedynego, nad praktyczną i teoretyczną 
wiedzą naukową i techniczną towarzyszy pewnego rodzaju fascynacja zdobyczami 
współczesnej nauki i perspektywami, jakie one otwierają. Zwłaszcza oczekiwane ,,rozbicie 
atomu” ma stać się wydarzeniem przełomowym powodując, że ludzkość pojmie idee powrotu 
do Ducha Jedynego. „Ostatnie odkrycia wskazują, że jedność sił jest podstawową zasadą i 
źródłem harmonii Wszechświata. (...) Nauka powoli posuwa się ku wielkiej Idei Jednolitości”. 
Nieco dalej jednak Ossowiecki ostrzega: „Dawni Atlanci rozpętali siły żywiołów i nie będąc 
w stanie ich opanować, zginęli. My dziś jesteśmy do nich podobni. Grozi nam załamanie, 
bo i nasza cywilizacja wdarła się brutalnie do tajemnic przyrody, nie kultywując przy tym 
dostatecznie moralności serca i ducha. Dziś, latając w powietrzu i prując podwodne głębiny, 
ludzie XX wieku uważają się za zwycięzców przyrody; w gruncie rzeczy są oni bankrutami 
duchowymi, egoistami w krwawej walce o byt, zaślepieni w sobie, zimni, z pustką w sercach. 
Ich aeroplany, statki podwodne, radio i telegrafy bez drutu, które kierowane szlachetną wolą, 
mogłyby stać się chwałą życia, będą może w niedługiej przyszłości przekleństwem, gdy nienawiść 
i chciwość rozpętają nową wojnę, w której cała ta technika stanie się narzędziem 
śmierci – nie życia”. 
W sprawach religii, choć stara się trzymać litery Pisma Świętego, koncepcje głoszone 
przez Ossowieckiego nie są bynajmniej konwencjonalne. Pięciu olbrzymów wielkiego wtajemniczenia, 
pięć postaci najwyższego napięcia psychicznego wyznacza kolejne etapy rozwoju 
religii, od wielobóstwa do pojęcia jedynego Ducha – Boga Wszechmogącego. Są to: 
Orfeusz, Kriszna, Budda, Mojżesz i Mahomet. Największym wtajemniczonym, idealnej czystości 
i bezgranicznej dobroci, najwyższym przykładem miłości bliźniego jest jednak Bóg- 
Człowiek-Chrystus42. 
Interpretując w sposób symboliczny niektóre teksty biblijne Ossowiecki tworzy tu swoistą 
historiozofię. Poprzez cztery epoki ludzkość kroczy do ostatecznego przeistoczenia się w 
wyższą niezniszczalną formę. Te cztery etapy rozwoju odpowiadają czterem żywiołom natury: 
wody, materii ziemskiej, ognia i powietrza. Przez te epoki trwa walka wyzwalającego się 
Ducha, w której człowiek ze zwierzęcia przekształca się stopniowo w człowieka-zwierzę, 
człowieka promienistego i wreszcie w człowieka obdarzonego nadświadomością. Ludzkość 
znajduje się jeszcze w epoce drugiej, ale „nadchodzą już tysiąclecia, w ciągu których żywioł 
ognia przerobi formy życia organicznego, a więc i formę ciała ludzkiego w promienistą postać 
człowieka”. Epoka czwarta – epoka Ducha – doprowadzi do pełnej realizacji ideału, do 
którego nieświadomie dąży dusza ludzka – do realizacji na ziemi prawdziwego królestwa 
pokoju. Po przejściu zaś czterech epok dusze ludzkie powrócą do Ducha Jedynego43. 
Rozważania historiozoficzne Ossowieckiego zawierają wiele uwag dotyczących różnych 
problemów politycznych i społecznych lat trzydziestych, a także ostrzeżenia i wskazania skierowane 
do narodów świata. Te oceny i przewidywania, zwłaszcza gdy chodzi o konkretne 
zjawiska i instytucje (jak np. Liga Narodów) trudno uznać dziś za trafne, chociaż z pewnością 
nie można odmówić autorowi wyczucia niektórych ogólnych trendów społecznych, nader 
znamiennych i dla naszych czasów. Być może rzuca to pewne światło na rzeczywiste czy 
rzekome przepowiednie polityczne jasnowidza. 
W latach drugiej wojny światowej nie tylko starał się służyć swymi jasnowidczymi uzdolnieniami 
wszystkim potrzebującym pomocy, ale poświęcał też wiele czasu dalszemu kontynuowaniu 
pracy nad koncepcjami światopoglądowymi i próbom rzucenia nieco światła na 
42 Op. cit., s. 24–28. 
43 Op. cit., s. 22–23.

26 
zagadkę „nadświadomości”. Zaczął też żywo interesować się astronomią. W latach 1941– 
1943 przeszedł cały kurs astronomii ogólnej, słuchając wykładów prof. Michała 
Kamieńskiego. Profesor wspomina: 
,,(...) inż. Ossowiecki wkładał swą duszę i przejmował się tymi wykładami nadzwyczajnie; 
przepisywał je starannie w osobnym zeszycie i pięknie ilustrował, na podstawie podanych 
wykresów. Miał bowiem niewątpliwie wielkie zdolności artystyczne i w tej dziedzinie. Wiadomości 
z dziedziny wiedzy ścisłej, astronomicznej, które otrzymywał w czasie tych wykładów, 
łączył inż. Ossowiecki następnie z wizjami świata swego ducha, prześwietlając je promieniami 
Boskiej Mądrości i Miłości. W jego koncepcji Wszechświat stawał się wspaniałą 
jednością, pulsującą życiem i mieniącą się cudownymi barwami tęczy”44. 
Owocem tych studiów i dociekań filozoficzno-parapsychologicznych była ukończona w 
1944 i przygotowana do druku po wojnie nowa książka pod tytułem Nieśmiertelność. Jej rękopis 
spopielony został prawdopodobnie wraz ze zwłokami zamordowanego jasnowidza. 
4. Ostatnie, najtrudniejsze lata 
Przed wojną Ossowiecki obracał się głównie w kręgu ludzi zamożnych i utytułowanych, 
wśród tzw. wyższych sfer i najwybitniejszych osobistości świata politycznego i kulturalnego. 
W okresie wojny i okupacji hitlerowskiej otworzył drzwi swego domu przed wszystkimi potrzebującymi 
pomocy, bez względu na pochodzenie i pozycję społeczną. Według relacji Zofii 
Ossowieckiej, we wrześniu 1939 roku proponowano Ossowieckiemu wyjazd za granicę. Samochód 
dostarczony przez przyjaciół był w pogotowiu i walizki spakowane. Inżynier zrezygnował 
jednak z wyjazdu, oświadczając: „Ja Warszawy nie opuszczę, bo tu mogę być ludziom 
jeszcze potrzebny”. 
I tak też było. We wspomnieniach Ossowieckiej czytamy: „(...) przez mieszkanie na Marszałkowskiej 
17 przewijała się codziennie fala ludzi potrzebujących jego pomocy w odszukaniu 
najbliższych lub dowiedzeniu się czegoś o ich nieznanych losach – miejscu wywiezienia 
przez Niemców lub stracenia. Przyjeżdżali często do nas ludzie z odległych zakątków kraju, 
czasem wprost z kolei, z walizkami przychodzili. Przychodzili także biedni z ulicy wciskając 
się do przedpokoju. Ossowiecki nikogo nie odtrącił, gdyż odmawiać ludzkim prośbom nie 
potrafił, uważając, że spełnia swoją misję wobec bliźnich. Niejednokrotnie salon lub jadalnia 
były tak zatłoczone, że przypominały raczej poczekalnię dworca kolejowego, a nie prywatne 
mieszkanie. Czekano na pojawienie się inżyniera cierpliwie, często na schodach, a nawet w 
bramie – całymi godzinami. Stefan nie mógł sprostać wszystkim prośbom, godziny ranne 
poświęcał zwykle na odtwarzanie losów poszukiwanych ludzi przy pomocy dostarczonej fotografii 
lub cząstki odzieży (...). Można śmiało stwierdzić, że jeśli doświadczeń takich dokonywał 
przeciętnie 5 dziennie (chociaż bywały dni, że przyjmował ponad 10 osób) to przez 
pięć lat okupacji wyniosło to wiele tysięcy. Nawet chwile spędzane w kawiarni przy ul. Brackiej 
6 przerywały wciąż osoby, które i tu odnajdywały go, błagając o wiadomości na temat 
zaginionych bliskich osób”45. 
Pokrzepienie ofiarowywane tym ludziom było często jedynie złudną nadzieją, rozmyślnym 
przemilczeniem tragedii i koszmaru. Adam Grzymała-Siedlecki pisał: „Czy widział co, czy 
nie widział? – Jeśli idzie o jego samego, to tylko połowę udręki przeżywał, jeśli nic nie wi- 
44 A. Szomański, Stefan Ossowiecki – u progu wielkiej tajemnicy (opr. na podstawie materiałów 
udostępnionych przez Zofię Ossowiecką), „Za i Przeciw” nr 34/1959, odc. 8, s. 7. 
45 Op. cit., „Za i Przeciw” nr 32/1959, odc. 6, s. 7.

27 
dział. Ale najczęściej, prawie zawsze – ku swojej niedoli – właśnie widział! (...) a wszystkie 
swoje widzenia musiał zatajać przed matkami, siostrami czy żonami – i tylko siebie, swoją 
litościwą wrażliwość obarczał zgrozą dojrzanych scen. I zdobywać się musiał na szczytne 
kłamstwo pocieszania. 
l nie było wypadku, by komuś odmówił swego miłosierdzia. Bez względu na stan swego 
zdrowia (miał już ponad 60 lat), bez względu na swe wyczerpanie, zarówno fizyczne, jak i 
duchowe, przyjmował każdego nieszczęśnika, leczył jego rozpacz, obdarowywał go złudą 
nadziei, choć na pewien czas odpędzał odeń zmorę przerażenia”46. 
Poprzednie mieszkanie Ossowieckich przy ul. Polnej 32 zostało – jak już wspominaliśmy – 
zniszczone w czasie bombardowania Warszawy we wrześniu 1939 roku. Mieszkanie przy 
Marszałkowskiej, mimo bliskiego sąsiedztwa gestapo i wielu innych urzędów okupacyjnych, 
było miejscem duchowego pokrzepienia nie tylko ze względu na niezwykłe zdolności gospodarza. 
Odbywały się tam w konspiracji koncerty utworów Chopina z udziałem tak wybitnych 
pianistów, jak Zbigniew Drzewiecki, Jan Ekier i Andrzej Wąsowski. 
Na temat udziału Ossowieckiego w działalności konspiracyjnej wiadomości są dość skąpe 
i nie zawsze pewne. Nie ulega wątpliwości, że utrzymywał bliższe kontakty z działaczami 
podziemia, a w pewnych przypadkach korzystano z jego pomocy. Opis jednego z takich 
przypadków wykorzystania zdolności jasnowidczych Ossowieckiego – w związku z dramatycznymi 
okolicznościami samobójczej śmierci prof. Hipolita Gliwica (1878–1943), wybitnego 
ekonomisty i działacza gospodarczego, byłego ministra przemysłu i handlu i wicemarszałka 
Senatu – przekazał nam jego syn dr Tadeusz Gliwic: 
„Moje spotkanie z Ossowieckim odbyło się w warunkach dla mnie bardzo tragicznych. Ojciec 
mój, współpracując w okresie okupacji z Delegaturą Rządu na Kraj47, został aresztowany 
przez Gestapo 9 kwietnia 1943 roku około południa i przewieziony na Aleję Szucha, gdzie – 
prawdopodobnie w nocy z 9 na 10 kwietnia – zażył truciznę, której działanie okazało się jednak 
bardzo opóźnione. Tymczasem niespodziewanie 10 kwietnia ok. godz. 10 rano został 
wypuszczony na wolność. Do domu dobrnął około południa i wkrótce potem stracił przytomność. 
Zmarł 10 kwietnia wieczorem w lecznicy Omega. 
Spotkanie z inż. Ossowieckim zaaranżował prof. Wolfke – przyjaciel Ojca i tak jak on zaangażowany 
w działalności konspiracyjnej. Chodziło o uzyskanie informacji o przebiegu 
przesłuchań. Ossowiecki wziął w rękę jakiś przedmiot należący do Ojca i zaczął mówić. Opisał 
celę, w której Ojca zamknięto, powiedział w jakiej pozycji Ojciec pisał gryps (doszedł do 
nas później, przyniesiony przez granatowego policjanta). Powiedział też, że Ojca aresztowano 
na skutek nieprawdziwego donosu i że sprawa się wyjaśniła, zaś Niemcy nic nie wiedzieli o 
rzeczywistej działalności Ojca. Dlatego właśnie został zwolniony. Ossowiecki opisał następnie 
drogę Ojca z Alei Szucha do domu przy ul. Lekarskiej 10, porę dnia i wygląd Ojca starającego 
się wejść do domu. Opis ten znalazł pełne potwierdzenie w relacji osób, które pomagały 
mu w tej tragicznej wędrówce, i z którymi udało mi się skomunikować. Dotarłem do 
nich na podstawie urywkowych relacji, jakie Ojciec zdążył przekazać Matce przed utratą 
przytomności. 
Po śmierci Ojca podjęte zostało przez władze podziemne śledztwo dotyczące przyczyn 
aresztowania i okoliczności jego śmierci. Z ramienia KG AK prowadził je Kazimierz Moczarski48. 
Doprowadziło ono do wykrycia donosiciela i jego egzekucji. Stwierdzenia Osso- 
46 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 293–294. 
47 Prof. Gliwic byt organizatorem i kierownikiem zespołu specjalistów „Kraj” związanego 
z Delegaturą Rządu na Kraj, opracowującego materiały dotyczące planów odbudowy i rozbudowy 
naszej gospodarki narodowej po wojnie. 
48 Kazimierz Moczarski (1907–1975) – prawnik i dziennikarz, działacz Stronnictwa De

28 
wieckiego na temat donosu znalazły więc również potwierdzenie”. 
Na temat Ossowieckiego krążyło w okupowanej Warszawie wiele opowieści, z których 
większość można zaliczyć do legend. Najczęściej dotyczyły one rzekomych przepowiedni 
jasnowidza na temat rychłych klęsk armii niemieckiej i zamachów na Hitlera. Z reguły okazywały 
się one zwykłymi plotkami, tworzącymi się i rozpowszechnianymi spontanicznie, ku 
pokrzepieniu serc. Niektóre z nich, w wersji odpowiednio uzupełnionej post factum, przetrwały 
wojnę. Należy do nich rzekome przepowiedzenie śmierci Hitlera w oblężonym Berlinie 
(oczywiście ze wszystkimi szczegółami), za co miał być aresztowany przez gestapo i zamordowany. 
W początkach 1971 roku, w związku z publikacją na łamach „Tygodnika Demokratycznego” 
Faktów i legendy o Ossowieckim S. Jacyny, pojawiła się wielce kontrowersyjna sprawa 
„żelaznego listu” z podpisem Hitlera, który jakoby posiadał Ossowiecki. Relację na ten temat 
przekazał Jacynie cytowany już w rozdziale 2 Aleksander Mieszczanowski – w okresie okupacji 
wspólnik handlowy inżyniera jasnowidza. W skrócie sprawa rzekomego „glejtu” przedstawiała 
się następująco: w październiku 1939 roku zjawił się u Ossowieckich starszy pan w 
mundurze pułkownika Wehrmachtu. Okazało się, że jest to milioner z Berlina, któremu jasnowidz 
przed kilku laty wskazał mordercę jego nieletniej córki. Osierocony ojciec w dowód 
wdzięczności przywiózł Ossowieckiemu dokument, który „miał się przydać nie tylko jasnowidzowi, 
lecz i jego rodzinie, przyjaciołom i wielu innym Polakom”, których obecny pułkownik 
„szanował i którym współczuł”. Było to, zdobyte z wielkim trudem, pismo opatrzone 
podpisem rzekomo samego Hitlera stwierdzające, że osoba Ossowieckiego jest nietykalna. 
Ossowiecki nie chciał przyjąć dokumentu, ale milioner przekonał go argumentem: „ – To tak, 
jakbym ja panu ułatwił, dajmy na to, ucieczkę z więzienia. Nie tylko panu. Czy pan mnie rozumie? 
Mówię w tej chwili niejako Niemiec, lecz jako człowiek...” 
Mieszczanowski wspomina dalej: 
„Dokument ten pozwolił uczynić wiele dobrego wielu ludziom, chroniąc ich przed barbarzyństwem 
okupanta. (...) Oto przykład: Jest łapanka, wygarniają ludzi z tramwaju. Mnie ze 
Stefanem także. Ryki i krzyki żandarmów. Po okazaniu tego świstka Ossowiecki zawsze bywał 
wypuszczany. Wiele razy wraz z nim udawało mu się wyciągnąć i innych ludzi. Sytuację 
Stefana ułatwiał mu fakt, że mówił on znakomicie po niemiecku. Słyszałem o wypadku, kiedy 
przy pomocy tego podpisu zastopował rewizję w konspiracyjnym lokalu AK, ratując życie 
wielu ludziom. Gestapowcy tak zdębieli na widok podpisu fürera, że się cofnęli, co wystarczyło 
do ucieczki poszukiwanych i zatarcia śladów”49. 
Historia nader efektowna, ale budząca różne wątpliwości. A. Mieszczanowski twierdzi, że 
był świadkiem posługiwania się „glejtem”, lecz nie jest w stanie wymienić nikogo, kto by 
mokratycznego, współzałożyciel w 1936 Klubu „Maurycy Mochnacki”, współorganizator w 
1937 Klubu Demokratycznego w Warszawie. Uczestnik kampanii wrześniowej, od pocz. 
okupacji w konspiracyjnym ruchu SD, od 1940 – referent w Podwydziale P. Wydz. Informacji 
BIP Komendy Gl. ZWZ-AK. Jednocześnie działał w KWP m. st. Warszawy, od listopada 
1943 jako kierownik działu dochodzeniowo-śledczego w wydz. dywersji osobowej, kierując 
dochodzeniami w ok. 60 sprawach dot. zdrajców i konfidentów. W powstaniu warszawskim 
w łączności radiowej i prasie powstańczej, po jego upadku kontynuował działalność konspiracyjną, 
m.in. jako szef BIP Kom. Gł. AK. W sierpniu 1945 aresztowany i skazany na l0 lat 
więzienia, a nast. w 1952 na karę śmierci, zmienioną w 1953 r. na dożywotnie więzienie. W 
1956 zwolniony i zrehabilitowany. Członek CK SD, nast. Rady Nacz. wiceprzew. CSP SD, 
współzałożyciel „Kuriera Polskiego” (wg A.K. Kunerta: Słownika biograficznego konspiracji 
warszawskiej 1939 –44, PAX, Warszawa 1987, s. 116–118). 
49 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 3/1971, odc. 28.

29 
znał treść tego dokumentu. Sam nie był też obecny w czasie wizyty milionera, lecz „słyszał o 
tym z ust absolutnie wiarygodnych”. Co więcej – rodzina Ossowieckiego, m.in. jego pasierb 
Marian J. Świda, kategorycznie zaprzecza istnieniu „żelaznego listu”. Fakt tragicznej śmierci 
jasnowidza w Alei Szucha i okoliczności, w jakich nastąpiła (wątpliwe aby policjanci Geibla 
nie honorowali takiego dokumentu) przemawia za tym, aby zaliczyć sprawę „glejtu” do legend. 
Być może zresztą powstała ona przez nieporozumienie – Ossowiecki mógł otrzymać od 
owego pułkownika Wehrmachtu pisemne potwierdzenie trafności swojej wizji, z przeznaczeniem 
do gromadzonego archiwum, z podpisem nie Hitlera, lecz świadka, tj. ojca zamordowanej, 
a może wyższego urzędnika policji kryminalnej. 
Czy Ossowiecki miał wizję własnej śmierci? Istnieją relacje zdające się to potwierdzać. 
Anna Miernowska opisuje swoje ostatnie z nim spotkanie w kościele Zbawiciela w Warszawie 
– na pogrzebie księdza prałata Maksymiliana Gierwatowskiego w końcu czerwca lub na 
początku lipca 1944 roku: 
,,Wyszliśmy razem z kościoła. Rozmawialiśmy chwilę w pośpiechu. Oboje byliśmy zdenerwowani. 
Zbliżał się front, w mieście czuło się wzrastające napięcie. 
– Co teraz będzie? Co robić? Nie wiadomo co się z nami stanie? – pytałam pana Stefana. 
(...)
– Ty jeszcze będziesz miała wszystko – powiedział Ossowiecki – Tobie nic się nie stanie. 
Ale ja... mnie wezmą na gestapo i tam zginę. Niemcy mnie zamordują... 
Ossowiecki był bardzo smutny, a ja wstrząśnięta. (...) 
– Trzeba zaraz wyjechać, papo, z Warszawy, zaraz wyjechać. 
– Nie, to nic nie pomoże, nie mogę – powiedział pan Stefan. – Przyjdź do mnie, mam ci 
dużo do powiedzenia... 
Niestety, żyłam w takim pośpiechu, że nie zdążyłam tego zrobić”50. Ze wspomnień żony 
Ossowieckiego dowiadujemy się, że l sierpnia 1944 roku o godz. 10 rano jasnowidz wpadł do 
salonu malarskiego znajomego plastyka Stanisława Dybowskiego przy ul. Marszałkowskiej 
21 ogromnie podniecony i wstrząśnięty. 
– Jestem bardzo zdenerwowany – mówił podniesionym głosem. – Dzisiejszej nocy widziałem 
okropne rzeczy nad Warszawą i sobą. Widzę, że zginę strasznie, ale miałem życie tak 
piękne...51 
Oczywiście, jako blisko związany z działaczami Polski Podziemnej, Ossowiecki musiał 
wiedzieć o przygotowywanym powstaniu, a o godz. 10 decyzja dotycząca momentu wybuchu 
już zapadła i rozpoczynało się przekazywanie rozkazów o koncentracji poszczególnych oddziałów. 
Mieszkając zaś tak blisko Alei Szucha mógł zdawać sobie sprawę z niebezpiczeństwa 
jakie mu grozi. Niemniej, jeśli relacja jest wierna, słowa jego trudno uznać tylko za wyraz 
pesymizmu. 
Stefan Ossowiecki został zamordowany w Alei Szucha prawdopodobnie 5 lub 6 sierpnia 
1944 roku. Prawdopodobnie, gdyż brak naocznych świadków momentu śmierci. Nie ma nikogo, 
kto by stwierdził, że widział jego zwłoki. 
Zofia Ossowiecka długo łudziła się, że mężowi jej udało się uniknąć śmierci. Po wojnie 
krążyły wieści, że został przetransportowany do obozu zagłady w Stutthofie lub wywieziony 
do Niemiec i – jeśli ocalał – wróci do kraju z zagranicy, albo po latach ujawni swoje istnienie 
gdzieś w szerokim świecie. Dopiero około roku 1970, po cyklu Jerzego Jacyny drukowanym 
w ,,Tygodniku Demokratycznym”, sprawa ta wyjaśniła się niemal do końca. 
Istnieją dwie wersje okoliczności aresztowania Ossowieckiego: według jednej, został zabrany 
3 sierpnia z domu na ul. Marszałkowskiej 17 wraz z innymi mężczyznami tam miesz- 
50 Op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 15/1971, odc. 40. 
51 A. Szomański, op. cit., „Za i Przeciw” nr 32/1959, odc. 6, s. 7.

30 
kającymi i poprowadzony do katowni na Alei Szucha, gdzie widziano go poniewieranego 
przez hitlerowskich oprawców, po czym słuch o nim zaginął: według drugiej – zabrany wraz 
z grupą zakładników z okolic kościoła Zbawiciela i rozstrzelany na terenie byłego GISZu. 
Wersja pierwsza opiera się m.in. na relacjach krewnych i sąsiadów mieszkających w tym czasie 
przy ul. Marszałkowskiej 15 i wypędzonych z płonących domów wraz z innymi okolicznymi 
mieszkańcami. Drugą wersję aresztowania potwierdził najlepszy z możliwych świadków 
– Zofia Ossowiecka. Oto relacja Anny Miernowskiej z rozmowy z wdową po zamordowanym 
inżynierze jasnowidzu: 
„Z panią Zofią spotkałam się w Łodzi w kwietniu lub maju 1945 r. Opowiedziała mi wtedy, 
że 2 sierpnia mieszkańcy domu przy ul. Marszałkowskiej 17 schronili się do piwnic. Na 
podwórze przybiegł jakiś żołnierz niemiecki, który szukał swojej dziewczyny. Od niego dowiedziano 
się, że piwnice mają być zalane, a dom spalony. Radził wszystkim wyjść. Na ulicy 
otoczyli lokatorów tego domu Niemcy. Panu Stefanowi, wraz z rodziną, kazano iść w kierunku 
Placu Zbawiciela. Znaleźli się oni w domu parafialnym. Proboszcz radził, aby przeszli na 
drugą stronę ulicy. (...) Byli jednak bardzo zmęczeni, nie chcieli iść dalej. Przeszedł sam tylko 
służący Ossowieckiego – Stanisław. W nocy Stanisław wrócił i chciał dostać się do p. Ossowieckiego. 
Może czuł grożące niebezpieczeństwo? Nie dopuszczono go jednak. O świcie 
Niemcy wypędzili kobiety w Aleję Szucha, a mężczyznom kazali położyć się na Placu Zbawiciela. 
Pani Zofia, oglądając się, widziała leżącego pana Stefana, który unosił głowę, usiłował 
zobaczyć co się dzieje. Tak się rozstali...”52 
Relacja ta pokrywa się w dużym stopniu z informacjami podanymi przez Mariana Świdę w 
chicagowskim wydaniu Świata mego ducha53. Zasadnicza różnica dotyczy tylko daty podpalenia 
domu przy ul. Marszałkowskiej – nie 2, lecz 3 sierpnia 1944 r. 
Za głos rozstrzygający wątpliwości dotyczące śmierci jasnowidza należy chyba uznać relację 
Kazimiery Reychowej, opublikowaną w marcu 1971 roku na łamach „Tygodnika Demokratycznego”. 
W rozmowie z Jerzym Jacyną p. Reychowa podała wiele nie znanych dotychczas 
szczegółów i sprostowała błędy występujące w publikowanych dotąd wersjach: 
,,Stefana Ossowieckiego znałam dobrze z terenu towarzyskiego od roku 1930. Mój nieżyjący 
już mąż był w tym czasie współwłaścicielem browarów firmy Haberbusch i Schille w 
Warszawie. (...) W 1944 roku (...) mieszkałam (...) przy ul. Flory 3 naprzeciw ul. Bagatela. 5 
sierpnia (...) Niemcy – po zajęciu części tej dzielnicy – aresztowali wszystkich mieszkańców 
naszego domu. Zabrano wszystkich z mieszkań: mężczyzn, kobiety, starców i dzieci, nawet 
chorych powyciągano z łóżek i zabrano. Nasz dom i sąsiednie kamienice zostały podpalone 
miotaczami ognia, a nas wszystkich popędzono w Aleję Szucha, tam, gdzie mieściła się 
główna siedziba gestapo. Ustawiono nas wszystkich na ulicy między ul. Litewską a Koszykową, 
po czym w brutalny sposób oddzielono mężczyzn od kobiet i dzieci. Nie wiedzieliśmy, 
co ma oznaczać ta segregacja, myśleliśmy, że może mężczyzn wezmą do jakichś robót, ale 
stało się o wiele tragiczniej. 
W pewnym momencie zauważyłam na brzegu kolumny męskiej Stefana Ossowieckiego. 
Trzymał w ręku niedużą walizeczkę. Dałam mu znak wzrokiem, że go poznałam. Ku mojemu 
najwyższemu zdumieniu Stefan z bardzo spokojnym wyrazem twarzy oddzielił się od grupy 
mężczyzn i przeszedłszy przez ulicę, podszedł do mnie. W ogólnym rozgardiaszu i przy odgłosach 
toczących się wokół walk, Niemcy chwilowo nie zauważyli ruchu Ossowieckiego. 
Stefan podszedł do mnie i nie pytany, popatrzywszy mi przeciągle w oczy, powiedział: „Z 
panią będzie wszystko dobrze, pani z tego wyjdzie żywa”. Zapytałam go wówczas, znając 
jego właściwości parapsychiczne, czy wie co stanie się z nim samym? Ossowiecki spojrzał na 
52 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 15/1971, odc. 40. 
53 S. Ossowiecki, op. cit., s. 353.

31 
mnie smutno, gestem rezygnacji machnął ręką i powiedział: „O sobie wolę nie mówić...”. 
Następnie chciał mi oddać swoją walizkę, ale w tej samej chwili zauważyli Niemcy Ossowieckiego 
w kolumnie kobiecej. Jeden z hitlerowców wyskoczył z czołgu, brutalnie pchnął 
Stefana tak, że się on przewrócił, potem podniósł się i trzymając kurczowo swoją walizkę, 
powlókł się chwiejnym krokiem z powrotem do kolumny męskiej (...). 
W Alei Szucha staliśmy tak kilka godzin. (...) Wokół słychać było odgłosy walk. W tym 
właśnie czasie (ok. godz. 18 – przyp. KB) Niemcy sformowali mężczyzn czwórkami i popędzili 
na tyły wypalonych budynków, tam gdzie była kiedyś Podchorążówka. W 10 minut później 
usłyszeliśmy strzały z broni maszynowej i przeraźliwe krzyki rannych, których dobijano 
pojedynczymi strzałami. Po tej masakrze Niemcy podpalili stosy ciał rozstrzelanych mężczyzn, 
oblawszy je uprzednio ropą naftową. Wraz z Ossowieckim zginął m.in. p. Bieliński z 
naszej kamienicy i dozorca z naszego domu – to pamiętam dokładnie. Gestapowcy palili też 
jakieś własne papiery. Popiół pokrywał ulice, jak śnieg”54. 
,,Zginę tak, że mojego ciała nikt nie odnajdzie” – miał podobno powiedzieć jasnowidz A. 
Mieszczanowskiemu na wiosnę 1944 roku... 
Kazimiera Reychowa stała się później jedną z zakładniczek przywiązanych do czołgów jako 
„żywa tarcza” dla hitlerowców, próbujących dotrzeć z odsieczą do stacji telefonów przy 
ul. Pięknej. Zgodnie z przepowiednią wyszła cało z opresji i przedostała się na stronę powstańczą, 
gdzie włączyła się do akcji w oddziale AK. 
Jaka była zawartość walizeczki Ossowieckiego? Znajdowały się w niej, m.in. nie wydane 
drukiem teksty odczytów: Losy i przyszłość Anglii oraz Kryzys psychiki i przyszłość świata, 
wygłoszonych w 1935 roku w Poznaniu, Lwowie i Bydgoszczy, maszynopis (ok. 360 stron) 
książki pt. Nieśmiertelność, podejmującej temat życia pozagrobowego i pisanej podobno w 
stanie „nadświadomości”, a także scenariusz filmu pt. Oczy, które wszystko widzą, napisany 
latem 1939 roku w Juracie, dla wytwórni Paramount. 
Stefan Ossowiecki był ostatnim z wielkich mediów i sensytywów okresu międzywojennego. 
Czy to tylko przypadek, że trzy największe polskie fenomeny psi o międzynarodowej 
sławie – Stefan Ossowiecki, Teofil Modrzejewski i Rafał Schermann – będący niemal rówieśnikami, 
zakończyli życie w tych właśnie latach obłędnego naporu sił zła, przemocy i zbrodni?... 
54 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 9/1971, odc. 34.

32 
CZĘŚĆ DRUGA 
Fenomen 
Niezwykłe talenty jasnowidcze Stefana Ossowieckiego opisane zostały w niezliczonych 
sprawozdaniach z eksperymentów i wspomnieniach naocznych świadków lub osób im bliskich. 
Wartość dokumentalna tych materiałów jest, niestety, bardzo nierówna. Obok protokołów 
z doświadczeń przeprowadzanych przy udziale przedstawicieli ówczesnego świata naukowego, 
jak również znanych osobistości z kręgów politycznych, wojskowych i artystycznych, 
których podpisy można z pewnością uznać za pewnego rodzaju gwarancję rzetelności sprawozdania, 
informacje o niezwykłych osiągnięciach Ossowieckiego zawarte są w jego własnych 
wspomnieniach w książce Swiat mego ducha oraz relacjach przyjaciół i znajomych 
jasnowidza. Te ostatnie rzadko odwołują się do konkretnych materiałów faktograficznych, 
opierając się z reguły na wierze w niezawodność własnej lub cudzej pamięci. A przecież – jak 
uczy doświadczenie – z tą niezawodnością nie jest najlepiej. Nawet te wydarzenia, które wywarły 
na nas bardzo silne wrażenie i utrwaliły się mocno w pamięci, z biegiem lat tracą na 
ostrości, a nierzadko istotne ich szczegóły ulegają zatarciu. Co gorsza, luki tworzące się we 
wspomnieniach, wypełniane są produktami wyobraźni niewiele mającymi wspólnego z zatartymi 
spostrzeżeniami. Nie jest to bynajmniej świadome przeinaczanie faktów. Próbując 
sobie przypomnieć zapomniane szczegóły wydarzeń, nieświadomie tworzymy w wyobraźni 
różne warianty sytuacyjne, a jeśli który z nich dobrze wypełnia – jak nam się zdaje – jakąś 
lukę w pamięci, zaczynamy traktować hipotetyczną wersję sytuacji jako przypomnienie. Nie 
trzeba chyba wyjaśniać, jak bardzo tego rodzaju paramnezje (rzekome przypomnienia) mogą 
zmienić w naszej pamięci obraz wydarzeń, których byliśmy świadkami. 
Jeszcze mniejszą wartość dokumentalną mają wspomnienia, których autorzy dają się ponieść 
ambicjom literackim czy dziennikarskiemu temperamentowi i ubarwiają relacje odtwarzanymi 
z pamięci dialogami oraz opisami zachowania się i wyglądu współuczestników wydarzeń. 
Jeśli nawet przyjąć, że przebieg wydarzeń w ogólnym zarysie odpowiada prawdzie 
należy podejrzewać iż opis wielu, nieraz ważnych, szczegółów akcji jest w większym stopniu 
wytworem fantazji niż sfabularyzowanym zapisem rzeczywiście poczynionych niegdyś spostrzeżeń. 
Tak oto na przekazany naszym czasom obraz fenomenu, jakim był niewątpliwie Ossowiecki, 
składają się nie tylko rzetelnie udokumentowane dowody jego przedziwnych uzdolnień, 
ale również, a może w jeszcze większym stopniu, swoista legenda, tworząca się już 
zresztą za jego życia. Dlatego też, prezentując obszerne fragmenty relacji ilustrując konkretnymi 
przykładami różne przejawy tych zdolności, nie ograniczyliśmy wyboru do protokołowanych 
doświadczeń i skrupulatnie zapisywanych (stenografowanych?) wypowiedzi jasnowidza. 
Niezwykle cenne, choć z pewnością obarczone nieuniknionym subiektywizmem i naturalnym 
dążeniem do pochwalenia się sukcesami, jest to, co pisze o sobie sam Ossowiecki. 
Oddajemy też raz po raz głos naocznym świadkom, i to nie tylko tak znanym z wnikliwego 
spojrzenia, jak Adam Grzymała-Siedlecki i Witold Doroszewski. Jakże niepełny byłby bowiem 
wizerunek tego ,,przybysza z czwartego wymiaru”, przez ćwierć wieku fascynującego

33 
nie tylko warszawską ,,publikę”, bez owych barwnych, pasjonujących, a czasem i owianych 
grozą opowieści o ,,cudownych” właściwościach inżyniera-jasnowidza, chociaż już dziś nie 
jesteśmy w stanie stwierdzić, w jakim stopniu sensacyjne opisy odpowiadają rzeczywistemu 
przebiegowi wydarzeń. 
Wspomniana obfitość relacji różnie oczywiście rozkłada się w czasie. Najwięcej dobrze 
udokumentowanych eksperymentów przypada na lata dwudzieste, a zwłaszcza pierwszą ich 
połowę. Przeprowadzali je m.in. tak znani badacze zjawisk paranormalnych, jak prof. Richet, 
dr Geley, dr Schrenck-Notzing i dr Dingwall, zaś w początkach lat trzydziestych dr E.Osty – 
dyrektor Międzynarodowego Instytutu Metapsychicznego po śmierci dr Geleya. Działalność 
Ossowieckiego w okresie okupacji hitlerowskiej znamy przede wszystkim z relacji najbliższej 
rodziny, przyjaciół, znajomych oraz osób którym próbował pomóc swymi umiejętnościami 
psychometrycznymi. Najbardziej skąpe wiadomości dotyczą przejawów jego zdolności paranormalnych 
przed przyjazdem do Polski – w czasie studiów w Petersburgu, praktyki w Niemczech 
i pracy inżyniera-przemysłowca w Rosji. Opieramy się tu głównie na wspomnieniach 
samego Ossowieckiego, gdyż niemal zupełnie brakuje relacji naocznych świadków doświadczeń 
przeprowadzanych przed 1918 rokiem. A szkoda – okres ten bowiem miał z pewnością 
bardzo ważne znaczenie w rozwoju zadziwiających uzdolnień Ossowieckiego i rzetelna znajomość 
przebiegu ewolucji, jakiej te uzdolnienia podlegały, pozwoliłaby rzucić sporo światła 
na ich ,,mechanizm psychologiczny”. Niestety, informacje o tym okresie zawarte w książce 
Świat mego ducha i wizje przyszłości są ogólnikowe i poza stwierdzeniem, że metodę „przejścia 
granicy świadomości” drogą autosugestii wskazał mu żydowski jasnowidz Wróbel, skazani 
jesteśmy w istocie na domysły. 
W ewolucji tej, jak wynika z autobiografii jasnowidza, można wyodrębnić co najmniej 
cztery stadia: telepatyczne, medialne, telekinetyczne i jasnowidcze. Nie stanowią one wyraźnie 
rozgraniczonych faz rozwoju jego dyspozycji parapsychologicznych, zachodząc w znacznej 
mierze na siebie, Ossowiecki podaje jednak przybliżone daty (lata) ich pojawienia się i 
zaniku. 
Pierwsze przejawy zdolności paranormalnych zaobserwowano, gdy Stefan miał lat czternaście, 
a więc w tym samym czasie, gdy na seansach spirytystów petersburskich rozpoczynał 
swe występy piętnastoletni Jasio Guzik – pierwsze polskie medium telekinezyjne i materializacyjne 
o międzynarodowej sławie. U Ossowieckiego były to jednak uzdolnienia telepatyczne, 
które dopiero po kilku latach, gdy był studentem Instytutu Technologicznego, przekształciły 
się w zdolności madialne. Wspomina on: 
„(...) wówczas najróżnorodniejsze zjawiska z tej dziedziny działy się w mojej obecności. 
Wielu z. moich kolegów, jak np. inż. R.Kaszuba, inż. Arlitowicz i inni byli świadkami tych 
zjawisk. Na tych seansach przy pełnym oświetleniu, jak również w ciemności ruszały się 
przedmioty. Na przykład ołówek w obecności inż. Arlitowicza, w chwili kiedy siedziałem 
przy stole, pisał po grecku, w języku, który był mi nie znany. Takich doświadczeń było bardzo 
wiele”55. 
Brak szerszego opisu innych zjawisk medialnych uniemożliwia, niestety, stwierdzenie, co 
Ossowiecki nazywa mediumizmem. Pisze bowiem następnie, że w okresie, gdy kończył studia 
w Instytucie Technologicznym, a więc około roku 1899, zdolności te zaczęły się przejawiać 
w zupełnie innych formach – telekinezyjnych, dodając, że samym wysiłkiem woli mógł 
przenosić odległe przedmioty. Przecież również „samodzielnie” piszący ołówek zaliczają 
czołowi parapsychologowie do przejawów telekinezy. Można tylko przypuszczać, że do mediumicznych 
zalicza Ossowiecki paranormalne zjawiska fizyczne powstające spontanicznie w 
55 S. Ossowiecki, Świat mego ducha i wizje przyszłości, wyd. II – Astral Editorial OfTice, 
Chicago 1976, s. 70.

34 
czasie transu medium, w przeciwieństwie do świadomych aktów woli charakterystycznych 
dla planowanych działań telekinetycznych. 
Okres „telekinetyczny” trwał u Ossowieckiego do 1919 roku, a więc zdolności te utrzymywały 
się u niego przez pewien czas już po przyjeździe do Polski, aby następnie zaniknąć 
zupełnie. Rok ten otwiera jednocześnie kolejny, najdłuższy, najświetniejszy i, niestety, ostatni 
okres rozwoju jego fenomenalnych uzdolnień, bowiem wówczas dopiero, jak pisze: zdolności 
telekinetyczne przekształciły się u niego w dar jasnowidzenia. Ze stwierdzenia tego wynika 
również, że rady i wskazania Wróbla zaowocowały dopiero po ponad dwudziestu latach. 
Zdolności jasnowidcze nie ujawniły się u Ossowieckiego od razu w pełnej, psychometrycznej 
postaci, tak później dla niego charakterystycznej. Rozwijały się stopniowo, przejawiając 
się w różnych formach, zależnie od okoliczności i potrzeb chwili. Najwcześniejsze 
relacje dotyczą przejawów tzw. auroskopii – przewidywań rychłej śmierci z barwy „eterycznej 
otoczki” dostrzeganej przez jasnowidza. W początkach lat dwudziestych szereg niezwykłych 
eksperymentów protokołowanych i nadzorowanych komisyjnie, to klasyczne doświadczenia 
zaliczane do kryptoskopii – odczytywania zakrytych tekstów i rysunków. W tym czasie 
sensacją w kręgach warszawskiego „towarzystwa” stały się również pierwsze „eksterioryzacje” 
Ossowieckiego, zaś kilka lat później słynne „retrokognicje” w podziemiach Zamku 
Królewskiego w Warszawie. Rozkwit wizjonerskich zdolności psychometrycznych przypada 
na lata trzydzieste i utrzymywał się prawdopodobnie w czasie wojny, aż do ostatnich miesięcy 
życia. Dokładniejsza jednak analiza wypowiedzi Ossowieckiego, relacjonującego swe doznania, 
skłania do wniosku, że nie ma żadnych istotnych różnic w mechanizmie paranormalnego 
poznania w kryptoskopii, psychometrii, auroskopii, retrokognicji czy nawet eksterioryzacji 
i terminologiczne zróżnicowanie dotyczy tylko przedmiotu poznania. Co więcej, ten 
mechanizm zdaje się działać również w niektórych zjawiskach zaliczanych do telepatii, przynajmniej 
u ludzi o podobnych uzdolnieniach jak Ossowiecki. 
Próbami wyjaśnienia zasad działania tego mechanizmu zajmiemy się szerzej w czwartej 
części tej książki. Tu ograniczymy się tylko do stwierdzenia, że we wszystkich wymienionych 
tu przypadkach Ossowiecki wprowadzał się w pewnego rodzaju trans, w którym drogą autosugestii 
wywoływał w swej wyobraźni obrazy wiążące się początkowo tylko pośrednio, później 
– w miarę pogłębiania się transu – coraz ściślej z zadanym tematem. Zgodność tych halucynacji 
z rzeczywistymi faktami była oczywiście miarą trafności paranormalnego postrzegania, 
nie zawsze jednak można było to stwierdzić w sposób jednoznaczny, zwłaszcza w przypadku 
retrokognicji (jak np. w wizjach młodości Kopernika). 
Tu nasuwa się jeszcze jedna istotna uwaga. Przedstawione przykładowo w tej części książki 
relacje mogą wywołać u Czytelnika wrażenie, że działalność Ossowieckiego jako jasnowidza 
była nieprzerwanym pasmem tryumfów. Jest to nieporozumienie wywołane faktem, że 
we wspomnieniach zarówno samego Ossowieckiego, jak i świadków jego osiągnięć parapsychologicznych 
utrwalone zostało przede wszystkim to, co było niecodzienne, zaskakujące, 
sensacyjne, słowem: budzące emocje – a więc sukcesy jasnowidza. Stąd też bardzo rzadko w 
tych relacjach znaleźć można opisy niepowodzeń, chociaż – jak stwierdzają znani badacze 
zjawisk paranormalnych56 – „żaden jasnowidz nie jest nieomylny”. I Ossowiecki popełniał 
nieraz bardzo poważne pomyłki. Niestety, bywało i tak, że wersja wydarzeń utrwalona w legendzie 
utrzymywała się uparcie, mimo sprostowań samego Ossowieckiego i publikacji relacji 
zgodnych z rzeczywistością. 
O tym wszystkim prosimy pamiętać w czasie czytania następnych stu stron tej książki. 
56 Opinię taką wyraził m.in. dyrektor Instytutu Metapsychicznego w Paryżu, dr Eugene 
Osty w swej pracy La Connaissance supranormale (Paryż 1923).

35 
l. Eksperymenty z dziedziny kryptoskopii 
Prezentację zadziwiających uzdolnień Ossowieckiego zaczynamy od kryptoskopii – „jasnowidzenia” 
pisma, rysunków lub przedmiotów zakrytych, niedostępnych poznaniu wzrokowemu. 
Wiele doświadczeń tego rodzaju, przeprowadzonych w latach dwudziestych i trzydziestych, 
nierzadko przez czołowych badaczy zjawisk paranormalnych, było przygotowanych 
i kontrolowanych komisyjnie, a opisy ich znaleźć można w publikacjach paryskiego 
Instytutu Metapsychicznego i brytyjskiego Towarzystwa Badań Psychicznych. Są to więc 
zdolności jasnowidcze naszego bohatera najlepiej sprawdzone i przebadane. Należy tu jednak 
zastrzec, że dokumentacja ta, jeśli nawet sporządzali ją tak wybitni uczeni jak Richet, nie jest 
dostatecznie dokładna, aby odpowiadała w pełni rygorystycznym wymaganiom, stawianym 
dziś tego rodzaju badaniom. 
Nie znaczy to, że istnieją jakieś konkretne fakty podważające wiarygodność opublikowanych 
wyników tych eksperymentów. Badacze starali się w maksymalnym stopniu stworzyć 
warunki uniemożliwiające Ossowieckiemu poznanie treści testów z pomocą normalnej percepcji 
zmysłowej. Testy sporządzane były podczas nieobecności jasnowidza, nierzadko w 
innych miastach, odległych o kilkaset kilometrów (np. w Hiszpanii). Seanse odbywały się w 
świetle dziennym, zaś przez cały czas eksperymentu czujnie obserwowano Ossowieckiego. 
On sam w czasie transu nigdy nie patrzył na zapieczętowaną kopertę, którą trzymał w zaciśniętej 
dłoni, często poza plecami. Po spisaniu wypowiedzi jasnowidza dotyczących testu 
uczestnicy doświadczenia odpieczętowywali komisyjnie kopertę i porównywali test z treścią 
„widzenia” transowego. Powtarzalność eksperymentów, różnorodne ich formy, przy zadziwiającej 
trafności wizji, mogła przekonać najbardziej zagorzałych sceptyków. Nie dziwmy się 
więc opinii prof. Charlesa Richeta o Ossowieckim zawartej w Traité de Metapsychique: „Dla 
mnie, jak również i dla Geleya, pewność, że nie zachodzi tu żadne oszustwo, jest tak wielka, 
jaka byłaby potrzebna do zasądzenia człowieka na śmierć”. 
Ossowiecki zetknął się z prof. Richetem po raz pierwszy w czasie wojny w Moskwie, kiedy 
jeszcze nie przejawiał zdolności jasnowidczych. Drugie spotkanie, na którym Ossowiecki 
był powtórnie przedstawiony profesorowi przez księcia Lubomirskiego, nastąpiło w Warszawie, 
w Klubie Myśliwskim, 25 kwietnia 1921 roku, na przyjęciu zorganizowanym na cześć 
francuskiego uczonego. Tam też poznał dr Geleya, który bardzo zainteresował się uzdolnieniami 
jasnowidza i przeprowadził z nim wiele eksperymentów w latach 1921–1924. 
W czasie przyjęcia przeprowadził z Ossowieckim doświadczenie inż. Geo-Lange – specjalista 
w dziedzinie ,,sztuk magicznych”. Oto relacja dr Geleya: 
„Pan M. Geo-Lange siedział naprzeciwko mnie, daleko od St. Ossowieckiego. Pan Geo- 
Lange napisał po angielsku: I consider you are wonderful, włożył do koperty, zapieczętował 
ją i oddał w ręce p. Ossowieckiego, na którego wszystkie oczy były zwrócone. Po kilku 
chwilach p. Ossowiecki powiedział: To jest napisane po angielsku. Niestety, nie znam tego 
języka. Pan Lange zakrzyknął: To nadzywczajne! 
Pan Ossowiecki mówi dalej: Widzę jedną odosobnioną literę, a potem słówo z ośmiu liter, 
które zaczyna się na c.o.n.s., potem jedno słowo w rodzaju vendret (a to było,,wonderful”) i 
jeszcze your a...57. 
A oto opis pierwszego doświadczenia przeprowadzonego w Warszawie, w kwietniu 1921 
roku, przez prof. Charlesa Richeta: 
„Zaprosiłem go – relacjonuje profesor – do Hotelu Europejskiego, by przeprowadzić z nim 
57 S. Ossowiecki, op. cit., s. 177, 258.

36 
doświadczenie bez świadków. Zgodził się chętnie. Zachowując wszelkie środki ostrożności, 
aby nie mógł zobaczyć, co piszę, skreśliłem na arkusiku papieru następujące zdanie: Nigdy 
morze nie wydaje się tak wielkie, jak wówczas, gdy jest spokojne. Jego gniewy je zmniejszają. 
Arkusik włożyłem zaraz do koperty, którą zakleiłem. 
Pan Ossowiecki, mnąc kopertę w ręce, rzekł: Widzę mnóstwo wody. (Ja na to: Doskonale). 
To coś trudnego, to nie zapytanie. Jakaś pańska myśl własna. (Doskonale, świetnie). 
Morze nie jest nigdy takie wielkie jak... nie mogę skleić... (Doskonale, zdumiewające ). Morze 
jest tak wielkie, że mimo jego ruchów... 
Doświadczenie to udało się, nie tylko dlatego, że pan Ossowiecki wyczuł nakreśloną przeze 
mnie myśl o wielkości morza, lecz dlatego również, że dodał owe zdumiewające słowa: 
Jakaś własna myśl pańska. Istotnie, owo zdanie o morzu napisałem poprzednio w nie wydanej 
dotychczas pracy (w zbiorku luźno rzuconych myśli.) 
Ponadto pan Ossowiecki odczytał bez błędu, również przez zaklejoną kopertę, nakreśloną 
przeze mnie liczbę czterocyfrową. (Prawdopodobieństwo przypadku = l : 10 000)”58. 
Opisując to doświadczenie Ossowiecki dodaje: „...przeszkadzało mi bardzo, że prof. Richet, 
jako badacz, nie spuszczał ze mnie ani na chwilę swego spojrzenia, co nie pozwalało mi 
być całkiem sobą”59. 
Pierwszą większą serię doświadczeń przeprowadził we wrześniu 1921 roku, z ramienia paryskiego 
Instytutu Metapsychicznego, dr Geley, przyjeżdżając w tym celu do Warszawy. 
Niektóre testy przygotował Geley lub jego współpracownicy, inne – znajomi Ossowieckiego, 
których doktor nie znał. Na dziesięć doświadczeń osiem było w pełni udanych, jedno częściowo 
udane i jedno nieudane60. Trafność ,,spostrzeżeń” dotyczyła treści testu, a nie wierności 
obrazów czy dosłowności tekstu. Oto opisy trzech z tych doświadczeń, różniących się 
formą testu. 
Doświadczenie II. (4 września 1921 r. w mieszkaniu księcia Lubomirskiego godz. 6 ppoł.). 
„Po seansie materializacyjnym z medium Guzikiem wręczyłem p. O. paczkę listów. Wybrał 
kopertę, o której wiem, że pochodziła od p. Sudra. Bezwzględnie nie wiedziałem, co zawiera. 
Niżej podaję zestawienie napisu ukrytego w kopercie, otworzonej niezwłocznie po ukończeniu 
doświadczenia, ze słowami p. O., notowanymi w miarę ich wypowiadania. 
List zapieczętowany: Człowiek jest trzciną tylko, najwątlejszą w przyrodzie, ale trzciną 
myślącą (w j. fr. pensant). Pascal. 
Słowa p. O.: dotyczy to ludzkości, a raczej człowieka. To najgłupsza istota, coś z człowieka. 
Intuicyjnie wyczuwam głupotę. To przysłowie. Myśl jednej z najwybitniejszych jednostek w 
wiekach minionych. Rzekłbym: Pascal. Człowiek jest słaby, wątła trzcina... ale... słabość i 
także trzcina najwięcej zamyślona... (w j. f r. pensif)” 61. 
Doświadczenie III. (21 września, również w mieszkaniu księcia Lubomirskiego). W warunkach 
jak przy doświadczeniu II. 
„Arkusik do odczytania: l) Krajobraz wschodni. 2) Rysunek przedstawiający rybę. 3) 
Dźwięk dzwonów. 4) Zapach mimozy. 5) Niech żyje Polska! 
Słowa p. O.: To coś dłuższego. To pisał mężczyzna. Chaos, coś tak chaotycznego, że zo- 
58 Op. cit., s. 287–288. 
59 Op. cit., s. 178. 
60 Niestety, nie wiadomo, co powiedział Ossowiecki ani co było w kopercie. Dr Bergeret 
przeszedł z jasnowidzem do sąsiedniego pokoju i tam wręczył mu zapieczętowaną kopertę, 
nie mówiąc co zawiera, a następnie ogólnikowo oświadczył, że Ossowiecki odczytał błędnie, 
(op. cit., s. 248). 
61 Op. cit., s. 243–244.

37 
rientować się nie mogę! Cztery, pięć myśli... Istny garus myślowy. Coś dużego. Coś co pływa. 
Widzę pracę nad rybą, przypominającą karasia. To nie pismo, ale tu jest ryba. Co może być 
wspólnego między rybą a Polską? Nie mogę tego zrozumieć. To okrzyk: Niech Żyje Polska! 
Czuję nawet zapach rozkoszny... cudny zapach... (p. Ossowiecki zdaje się upajać odurzającą 
wonią). Jest tu też coś z przyrody. Jest coś jeszcze, są jakieś trzy rzeczy w tym garusie. Widzę 
rybę, narysuję ją. (rysuje). Po co zapach? Po co Polska? Jest tam numeracja l, 2, 3, 4, 5. Coś 
z natury... Już nic nie widzę...
1 B. Rysunek Ossowieckiego 
1 A. Rysunek Geleya 
Ostatecznie na pięć rzuconych na arkusik myśli p. Ossowiecki odczytał trzy, które oznaczone 
były numerami 2, 4, 5. Myśli nr 3 wcale nie zauważył. Myśl nr l odczytał bardzo niedokładnie. 
Natomiast był nieprzeparcie opanowany myślą o rybie, ciekawe jednak, że wykonany 
przez niego rysunek nie jest do mojego podobny”62. 
Doświadczenie X. (28 i 30 września). 
„Zaprojektował je i urzeczywistnił hr. Guy de Bourg de Bozas. Kazał sporządzić rurkę 
ołowianą o ściankach grubości 3 cm. Poprosił naszego przyjaciela, p. Stanisława Jelskiego i 
jedną z pań znajomych, która tego samego dnia wyjeżdżała z Warszawy, aby włożyli do rurki 
kartkę z napisem nie znanej nikomu z nas treści. Autor pomysłu wręczył mi rurkę, po uprzednim 
zalutowaniu jej otworu. 
Pierwsza próba odbyła się 28 września w restauracji, po obfitym posiłku. 
Wówczas p. Ossowiecki rzekł: 
To pisała kobieta. Jest tu coś, co dotyczy natury... coś w związku z człowiekiem i uczuciem. 
Coś w ośrodku stworzenia. Napisane w niezwykłych warunkach. 
Zapytałem Jasnowidza, czy można odpiłować rurkę? – Nie – odparł. – Poczekajmy... to 
mnie nie zadowala. Chcę odbyć drugi seans. 
Odbył się on zatem u księcia Lubomirskiego w dniu 30 września o godzinie 18. w obecności 
hrabiego i hrabiny Tarnowskich, mojej, komendanta Stabile, lekarza wojskowego z Misji 
Francuskiej – majora Camus, p. Stanisława Jelskiego, księcia Stefana Lubomirskiego. 
Z trudem i wysiłkiem z początku, następnie, jak gdyby z większą łatwością, p. Ossowiecki 
mówił: 
Tworzenie... wielka twórczość... przyroda... (długa cisza). 
Wchodzi w grę człowiek-potęga. Naród ma poczucie, że to jest jeden z największych ludzi 
wieku... 
Nie mogę zrozumieć... Widzę dwie rzeczy... napis... Nakreślony przez kobietę napis. Jest i 
rysunek. 
62 Op. cit., s. 245–246.

38 
Rysunek wyobraża człowieka o bujnych wąsach i krzaczastych brwiach. Brak mu nosa. 
Ubrany w mundur wojskowy. 
Podobny do Piłsudskiego. 
Napis w języku francuskim brzmi: Ten człowiek nie lęka się niczego... w polityce, ni w jakiejkolwiek 
dziedzinie... jak rycerz... 
Odpiłowano niezwłocznie rurkę w obecności uczestników. Rozwinąłem wyjęty z niej arkusik. 
Zawierał schematyczną sylwetkę Marszałka Piłsudskiego, z bujnymi wąsami, krzaczastymi 
brwiami, bez nosa, w mundurze wojskowym. 
Pod rysunkiem widniał napis: Rycerz bez trwogi i bez skazy” 63. 
2. Rysunek umieszczony w rurce ołowianej 
Kolejna seria doświadczeń przeprowadzona została przez prof. Richeta i dr Geleya w Warszawie 
w kwietniu i maju 1922 roku. Oto eksperyment z 19 kwietnia, Richet pisze: 
„Udaję się na przeciwległy koniec pokoju (mierzącego 6 m długości). W środku pokoju 
znajduje się dr Geley. Odwracam się do p. Ossowieckiego plecami i wiecznym piórem kreślę 
na arkusiku pierwszy rysunek, jaki mi na myśl przychodzi, bez wyboru (prymitywny, niesymetryczny 
krzyż – w środku cztery kółeczka nierównej wielkości, rozłożone w taki sposób, iż 
gdyby połączyć je kreskami, utworzyłyby w przybliżeniu kwadrat). Żadne zjawisko poprzedzające 
nie mogło przywołać lego rysunku na myśl. P. Ossowiecki z miejsca, w którym się 
znajdował, mógł co najwyżej zorientować się, iż nakreślenie zajęło mi około 25 sekund. Nie 
odwracając się, złożyłem ów arkusik we czworo (a rysunek był naszkicowany na jednej z 
ćwiartek, nie został więc przełamany). W tym samym ciągle oddaleniu (...) włożyłem ów we 
czworo złożony arkusik do koperty gumowanej, którą starannie zapieczętowałem i podałem 
p. Ossowieckiemu. Po upływie około minuty, zmiąwszy ją w dłoni, oświadczył, iż jest tam 
narysowany krzyż. Doskonale – rzekłem. On zaś dodał: Krzyż o ostrych zakończeniach z 
gwiazdami. Odrysuję go. Wykonał rysunek niezwłocznie. Otworzywszy nie uszkodzoną kopertę, 
stwierdziłem identyczność obu rysunków”64. 
63 Op.cit., s. 251–254. 
64 Op. cit., s. 261–262.

39 
3 A. Rysunek Richeta 3 B. Rysunek Ossowieckiego 
W czerwcu 1923 roku Ossowiecki przebywał w Paryżu na zaproszenie Międzynarodowego 
Instytutu Metapsychicznego, gdzie przeprowadzono z nim szereg doświadczeń, potwierdzających 
jego zdumiewające uzdolnienia. Oto skrócony opis eksperymentu z 15 czerwca, 
sporządzony przez członka Instytutu, dr Stephens Chauvet: 
„Pan d'Anglars (jeden z asystentów – przyp. KB) na żądanie i w nieobecności p. O. nakreślił 
parę słów na swym bilecie wizytowym, który następnie wsunął do koperty. Po krótkiej 
chwili p. Ossowiecki wypowiedział napisane zdanie: Gdzie znajdować się będę za rok? 
Powodzenie to ożywiło go, podnieciło i kazało zapomnieć o znużeniu. Poprosił p. d'Anglars 
o napisanie jeszcze innego zdania oraz o rysunek na kawałku papieru, który należało 
włożyć do koperty. Pan d'Anglars (...) wykonał polecenie. (...) Zaledwie dotknąwszy wręczonej 
mu koperty, p. O. zwrócił się do p. d'Anglars z okrzykiem: 
Widzę... Ale czy to możliwe?... Widzę to samo zdanie, co przed chwilą: Gdzie znajdować 
się będę za rok? Tak, to samo... Czy to możliwe? 
Pan d'Anglars, ochłonąwszy z ogarniającego go zmieszania i zdumienia, odpowiedział: 
Istotnie, to zdanie znajduje się tam. (...) 
Po tym drobnym wydarzeniu p. O. prowadził doświadczenie w dalszym ciągu i po paru 
sekundach oświadczył: 
Widzę pierwszy rysunek, jaki pan zamierzał nakreślić, a następnie go zaniechał... Są to 
trójkąty... sploty trójkątów. Wykonał pan inny rysunek, dziwaczny. Głowę ludzką, dziwna to 
głowa. Jest tam kapelusz... Nie, to nie kapelusz, a raczej coś w rodzaju kaszkietu, lecz kaszkiet 
nie taki, jak wszystkie. Przypomina to nieco kapelusz tyrolski. Zrobione to, ot... w ten sposób. 
Pan O. wziął ołówek do ręki i bez wahania wyrysował głowę, następnie kapelusz (...)”65. 
4 A. Rysunek d' Anglars 4 B. Rysunek Ossowieckiego 
W sierpniu i wrześniu 1923 roku obradował w Warszawie Międzynarodowy Kongres Me- 
65 Op. cit., s. 238–239.

40 
tapsychiczny. Z tej okazji znani badacze zjawisk paranormalnych przeprowadzili kilka doświadczeń 
z Ossowieckim. Z inicjatywy brytyjskiego Towarzystwa Badań Psychicznych 
(SPR) przygotowany został test mający posłużyć do przeprowadzenia doświadczenia „krzyżowego”. 
Dokument ten przywiózł do Warszawy przedstawiciel SPR na kongresie – E. J. 
Dingwall, który był współautorem testu. Użyty on został do doświadczenia z polskim jasnowidzem, 
które stało się sensacją kongresu i – jak zdaje się wynikać ze sprawozdania dr Geleya 
– do „eksperymentu krzyżowego” we właściwym znaczeniu tego terminu nie doszło. 
„By w miarę możliwości wyeliminować zjawisko odczytywania myśli – pisze Geley – p. 
Dingwall odmówił przyjęcia czynnego udziału w doświaczeniu, dokument zaś, po zapieczętowaniu, 
wręczył doktorowi von Schrenck-Notzingowi, który udał się z prof. Sudre i ze mną 
do mieszkania p. Ossowieckiego w dniu 30 sierpnia 1923 r. o godz. 9 w. (...) 
Trzymając dokument w zaciśniętych mocno dłoniach. O. skoncentrował się i zaczął chodzić 
po pokoju. Nie traciliśmy go ani na chwilę z oczu. Wreszcie przemówił urywanymi zdaniami, 
wśród długich przerw, ja zaś notowałem po kolei jego słowa: 
Wyczuwam restaurację... Hotel Europejski... To nie pan pisał (miał na myśli dr von 
Schrenck-Notzinga). To ktoś inny... Człowiek, którego mógłbym określić... List, który trzymam, 
jest zamknięty w kilku kopertach... To list – i nie list zarazem... Widzę cos zielonkawego... 
z tektury... (...) 
Nie mogę zrozumieć. Widzę czerwień... coś czerwonego... barwy. Nie wiem dlaczego widzę 
buteleczkę... (...) W liście znajduje się rysunek, wykonany przez kogoś, kto nie jest artystą. 
Razem z tą butelką jest coś czerwonego... Przypuszczalnie trzecia koperta czerwona... W rogu 
arkusza jest wyrysowany kwadrat. Rysunek butelki wykonany bardzo nieumiejętnie. Widzę! 
Widzę! 
W tej chwili chwyta pióro i rysuje (kontur sztandaru i z lewej strony kontur butelki. U dołu 
na prawo data). 
Przed datą 1923 jest coś napisane. Również na odwrocie coś. Czego nie mogę przeczytać. 
(...)
Przed rokiem data, czy nazwa jakiegoś miasta... Charakter pisma kobiecy raczej niż męski... 
Dr von Schrenck-Notzing zapytuje: W jakim języku? O. odpowiada: Po francusku – i 
dodaje: Butelka jest nieco pochylona. Bez korka... Narysowana kilkoma cienkimi kreskami. 
Pakiecik sporządzony zostal w taki sposób: 1) na zewnątrz szara koperta... 2) koperta ciemna, 
zielonkawa... 3) koperta czerwona. Dalej – biały arkusik papieru, złożony we dwoje, z rysunkiem 
wewnątrz. 
Nie bacząc na ogarniającą nas niecierpliwość, postanawiamy zwrócić p. Dingwallowi dokument 
nie naruszony i nie rozpieczętowany”66. 
Zreferowanie przebiegu doświadczenia i otwarcie kopert nastąpiło 1 września na kongresie, 
w auli Uniwesytetu Warszawskiego. Kolory kopert i wygląd arkusika papieru z rysunkiem 
odpowiadały całkowicie temu, co mówił Ossowiecki. Rysunek przedstawiał kontur 
sztandaru i butelki, nieco pochylonej. Na prawo u dołu znajdował się napis: „Aug.22.1923” 
66 Op.cit., s. 216–217.

41 
5 A. Rysunek Dingwalla 5 B. Rysunek Ossowieckiego 
Na odwrocie rysunku napisano po francusku zdanie: ,,Winnice Renu, Mozeli i Burgundii 
dają wyśmienite wino”. Tego zdania, podobnie jak początku daty, Ossowiecki nie zdołał 
,,odczytać”. 
Podobnych eksperymentów z rozpoznawaniem rysunków przeprowadzono z Ossowieckim 
w latach dwudziestych i trzydziestych bardzo wiele, m.in. w warszawskim Towarzystwie 
Psychofizycznym. Wierność, z jaką jasnowidz potrafił naszkicować kopię rysunku ukrytego 
w zaklejonej kopercie, była często zadziwiająca. Oto przykładowo rysunek prezesa tego towarzystwa, 
Prospera Szmurły, zaś na rys. 6B – szkic Ossowieckiego z jego podpisem67. 
6A. Rysunek Szmurły 
6B. Rysunek Ossowieckieg. 
Proces stopniowego rozpoznawania testu ilustruje dobrze doświadczenie przeprowadzone 
67 Op.cit., s. 171–172.

42 
w sierpniu i wrześniu 1933 roku w Warszawie z inicjatywy pracownika naukowego SPR, 
Theodora Bestermana68. Testem był uproszczony rysunek butelki do atramentu z napisem 
SWAN INK (rys. A), podkreślony niebieskim (SWAN) i czerwonym (INK) atramentem. 
7 A. Rysunek oryginalny 
Kartkę złożoną we czworo umieszczono w trzech kopertach, opatrzonych niewidocznymi 
znakami, uniemożliwiającymi otwarcie kopert bez ich naruszenia. Test sporządził Besterman 
w Londynie i przesłał do Warszawy na ręce prof. Alfonsa Gravier – prezesa polskiego 
Towarzystwa Badań Psychicznych. SPR i Bestermana mieli reprezentować w Warszawie: 
lord Charles Hope i dwoje członków brytyjskiego Towarzystwa. Przeprowadzono trzy seanse, 
dwa pierwsze bez udziału gości brytyjskich. 
W czasie seansu pierwszego (8 sierpnia) Ossowiecki biorąc list do ręki twierdził, że widzi 
Bestermana jak wycina ilustrację z czasopisma angielskiego oraz cztery koperty jedna w drugiej. 
Podczas drugiego seansu (9 sierpnia) mówił: 
To nie jest ilustracja wycięta z pisma. Jest to rysunek zrobiony na dużym kawałku papieru. 
Rysunek ma wymiary 5 na 6 cm. Są trzy koperty: jedna zewnętrzna, następna czarna, trzecia 
kolorowa – ale ani żółta ani niebieska, ani czerwona; myślę, że jest ona różowa, ale nie widzę 
dobrze (koperta ta była czerwonawo-pomarańczowa – przyp. KB). Oprócz rysunku jest również 
coś napisane. Rysunek przedstawia coś w rodzaju kubka, zamkniętego korkiem i jest coś 
napisane, nie na kubku lecz koło niego. Widzę W, widzę duże I, widzę również S i coś czerwonego, 
i coś niebieskiego. To sprawia, że mylę to coś z literami. 
Trzeci, ostatni seans, odbył się 29 września, po przybyciu z Londynu przedstawicieli SPR. 
Oto obszerne fragmenty wypowiedzi Ossowieckiego po ponownym wręczeniu mu, nadal nie 
rozpieczętowanego, listu Bestermana przez lorda Hope: 
„(...) Besterman bierze czarny ołówek (w rzeczywistości pióro – przyp. KB). To jest rysunek. 
On rysuje, a następnie pisze po angielsku: niestety, nie znam tego języka. Widzę niektóre 
litery. Jest właśnie godz. 4 (było ok. godz. 4.30 – KB). Jest obecnie sam. (...) Dajcie mi ołó- 
68 Theodore Besterman – znany ang. badacz zjawisk paranormalnych, pracownik naukowy 
bryt. Towarzystwa Badań Psychicznych (Society for Psychical Research). Wraz z prof. W. F. 
Barretem (fizykiem, czł. Królewskiej Akademii Nauk) wykazał w 1926 r., że ruchy różdżki 
powodowane są ruchami mimowolnymi mięśni różdżkarza. W badaniach telepatii i jasnowidztwa 
stosował rygorystyczne procedury, uniemożliwiające badanym wpływanie na wyniki 
i wykluczające możliwości fałszerstwa.

43 
wek”. 
29.9.1933 
7B. Pierwszy rysunek Ossowieckiego 
Ossowiecki rysuje (rys. B). Na temat linii po obydwu stronach butelki mówi: Tam jest 
coś napisane, zaś wskazując na linię lewą: Coś czerwonego (w rzeczywistości lewa linia była 
niebieska, czerwona zaś – prawa – przyp. KB). 
(...) Rysunek przedstawia butelkę. Nie – on wygląda tak. 
7C. Drugi rysunek Ossowieckiego 
Ossowiecki znów rysuje (rys.C) 
(...) Widzę – są dwa wyrazy, każda litera jest duża i każda jest osobno. To jest po angielsku. 
Na lewo jest SWA, jak również czwarta litera, której nie rozumiem – jakieś N, ale nie 
jestem pewien. Następna na prawo jest IN. Nie, rysunek jest trochę inny. 
7D. Trzeci, ostateczny rysunek Ossowieckiego 
Ossowiecki ponownie zaczyna rysować (rys.D).

44 
Tak, to jest dobrze: widzę teraz bardzo dobrze. Stół, biurko, kopertę czarną, różow69. 
Powtarzalność doświadczeń, tak rzadka w parapsychologii, oraz zadziwiająca trafność 
„spostrzeżeń” Ossowieckiego stwarzały dogodne warunku do weryfikacji hipotez dotyczących 
mechanizmu jasnowidzenia. Brano wówczas pod uwagę przede wszystkim trzy możliwości 
zdobywania informacji przez jasnowidza (jeśli wykluczy się oszustwo): l. drogą telepatyczną 
od uczestników eksperymentu, zwłaszcza twórców testu, 2. poprzez paranormalną 
wrażliwość zmysłową (dotykową?), 3. dzięki swoistej zdolności duszy (świadomości) do 
działania poza obrębem ciała i korzystania z „powszechnego rezerwuaru świadomości”. 
Oczywiście ta trzecia hipoteza, której zwolennikiem był m.in. sam Ossowiecki, jako nie znajdująca 
podstaw w naukach przyrodniczych, nie nadawała się do empirycznej weryfikacji pozytywnej 
(potwierdzającej). Hipotezę nadwrażliwości zmysłowej próbowano sprawdzać różnymi 
sposobami „ekranowania” testów (np. ołowianą rurką) jednakże spory wokół niej pozostały 
nie rozstrzygnięte aż do naszych czasów. 
Wyeliminowanie telepatii nie było wcale sprawą prostą, jeśli przyjąć, że łączność taka może 
być nawiązana na odległość setek kilometrów i to w sposób nieświadomy, a 
,,spostrzeżenia” jasnowidza są odbiciem rzeczywistych spostrzeżeń ludzi przygotowujących 
test. Niemniej, obok doświadczeń wyraźnie przemawiających za tą hipotezą były również i 
takie, które jej przeczyły. Oto opis eksperymentu, mającego na celu wyłączenie możliwości 
telepatii, przeprowadzonego w 1932 r. przez wiceprezesa Towarzystwa Psychofizycznego – 
Stefana Rzewuskiego: 
,,Przygotowałem (...) dwie serie kartek po 30 sztuk, jednakowych w każdej serii co do 
wymiarów i gatunku papieru. Kartki użyte do doświadczeń miały być wylosowane z obu serii 
na chybił trafił. Na każdej kartce, przed przybyciem do p. Ossowieckiego, napisałem atramentem 
równanie, zawierające po trzy liczby i ujęte w formę jednego z czterech działań 
arytmetycznych: np. 3 – 8 = 5, 12 – 9 = 7, 4 x 2 = 10, 0 : 5 = 6 itp. Rezultat działań, jak się 
później okaże, w zasadzie musiał być błędny, a wypisałem ów rzekomy rezultat, zakrywszy 
na kartce lewy człon równania. 
(...) Wszystkie kartki były podcyfrowane moimi inicjałami. Każdą z dwóch serii przyniosłem 
do p. Ossowieckiego w osobnej zaklejonej kopercie. O zamierzonych doświadczeniach 
nie wiedział nikt – nawet sam inż. Ossowiecki, do którego przybyłem w innej zupełnie sprawie. 
(...) zakomunikowałem mu tylko, że projektowane doświadczenie stanowi pewną modyfikację 
dotychczas z nim dokonywanych i że chodzi tu jedynie o podanie treści kartki w zamkniętej 
kopercie. (...) Otworzywszy kopertę z pierwszej serii kartek na chybił trafił wyjmuję 
– nie patrząc – jedną z nich i, trzymając ukrytą w zaciśniętej ręce, wkładam ją do osobnej 
koperty (...). 
W tych warunkach nie miałem pojęcia, co się na kartce znajdowało (...) Ossowiecki wziął 
kopertę i siedząc trzymał ją w lewej ręce bądź z przodu, bądź poza sobą, bądź też opierając 
rękę na nodze, wpatrzony gdzieś przez cały czas przed siebie. Po chwili zadzwonił na służącą 
i wydał jej polecenie dotyczące przybyłej podczas mojej wizyty pani, prosząc, aby zechciała 
zaczekać. Po upływie 2,5 minuty od momentu wręczenia mu koperty p. Ossowiecki zaczął z 
przerwami mówić, co następuje: 
Widzę jakieś cyfry. Widzę – siódemka, dwa zera, nie, to ósemka. I to nie matematyk pisał: 
jakieś dziwne, to nie matematyk. 
W tym momencie p. Ossowiecki bierze ode mnie papier, na którym notowałem, i pisze na 
nim, a raczej rysuje wielkimi cyframi: siódemkę, znak mnożenia przez osiem, równa się 
sześć. Całe doświadczenie trwało 4,5 minuty. Odebrawszy nie naruszoną kopertę z rąk p. 
Ossowieckiego, otworzyłem ją i rozwinąwszy wyjętą własnoręcznie kartkę, stwierdziłem, że 
69 S. Ossowiecki, op. cit., s. 305–318.

45 
jest na niej napisane moją ręką: 7 x 8 == 6 oraz że na właściwym miejscu znajdują się 
umieszczone przeze mnie inicjały”70. 
Przeciw hipotezie telepatycznego odbioru informacji w doświadczeniach z odczytywaniem 
,,zakrytego pisma” przemawia także następujący eksperyment, przeprowadzony w 1922 r. w 
Warszawie przez prof. Richet: 
,,(...) napisałem na skrawku papieru – oczywiście tak, by nikt dostrzec i odczytać nie mógł 
– słowo TOI (ty). Skrawek ów zmiąłem, skręciłem w kulkę, którą pan Ossowiecki ukrył w 
zagłębieniu swej dłoni, spoczywającej w mojej. 
Po upływie czterech minut oświadczył: To cyfra. Ja milczałem. Coś bardzo krótkiego. Milczałem 
w dalszym ciągu. To słowo. Nie poruszałem się i nie odezwałem. Jasnowidzący dodał 
wówczas: Widzę literę ,,t”. I nawet określił bliżej: Na poprzecznej kresce T znajdują się dwie 
kreseczki. Było to ściśle zgodne z prawdą, nakreśliłem je bowiem, by ułatwić odczytanie litery 
T. Rzekłem: Bardzo dobrze. Na to pan Ossowiecki: Jest tam cyfra zero. Bardzo dobrze. 
Dodał jeszcze: Jest tam jedynka. I szeptem dodał: To nie jest MOI (ja). Udałem, iż nie słyszę. 
Proszę o arkusik papieru... chciałbym to napisać. Napisał ,,TOI”. 
Wówczas dopiero rozprostowałem skręconą w kulkę, bardzo pomiętą kartkę, którą pan 
Ossowiecki trzymał w zagłębieniu dłoni. 
(Prof. Richet dokonuje obliczeń prawdopodobieństwa przypadku). 
By przypadkiem odczytać TOI musiałby pan Ossowiecki poddać się 675000 doświadczeń”
71. 
Jednym z najciekawszych eksperymentów „kryptoskopijnych” – notabene zdającym się 
przemawiać przeciw trzem wspomnianym hipotezom – było ostatnie doświadczenie, przeprowadzone 
przez dr Geleya przed jego tragiczną śmiercią w katastrofie lotniczej w czasie 
odlotu z Warszawy. Odbyło się ono w czerwcu i lipcu 1924 roku. Oto fragmenty protokołu: 
,,Koperta przygotowana. Na ćwiartce białego papieru napisałem niewidocznym atramentem 
następujące zdanie: Nie ma ani filozofii, ani ateizmu, ani materializmu, jest to kwestia 
faktów... Pasteur. (...) Złożyłem papier w ten sposób, aby napis znajdował się całkowicie w 
środku. (...) wsunąłem napisaną kartkę między dwa kawałki szarego papieru. Wszystko to 
włożyłem do koperty, noszącej inicjały I.M.I. Zaklejam kopertę i kładę na niej swoją osobistą 
pieczątkę lakową. Poza tym zaklejam dziesięcioma małymi kawałkami papieru kopertę po 
lewej stronie. Kawałki tego papieru były naklejone asymetrycznie i między nimi narysowałem 
niewidocznym atramentem linie. (...) Po skończonym doświadczeniu wystarczy sprawdzić, 
czy asymetryczne linie, narysowane niewidocznym atramentem, będą się ze sobą łączyły 
i zgadzały (...). 
Pan Ossowiecki nic nie podejrzewa i nic zgoła wiedzieć nie może (...). 
Doświadczenie odbyło się dnia 22 czerwca o godz. 17.30 u pana Ossowieckiego. Po 10 
minutach pan Ossowiecki, trzymając kopertę, zaczął mówić: To jest coś kolorowego, jest nawet 
kilka kolorów. Mam wrażenie, że to druga koperta kolorowa. Została ona specjalnie 
przygotowana. Nie ma właściwego kształtu koperty. Posiada formę papieru zwykłego złożonego 
we dwoje. Brzegi są nierówne. Wewnątrz jest biały papier, złożony we dwoje. Druga 
koperta ma dziwny kolor, ciemnoszary, zielonkawy, khaki (...). 
Jest coś, co mi przeszkadza. To nie jest zwykłe pismo, to jest coś... Nie widzę nic. Tak jakby 
tam nic nie było... (...) 
(Wszystkie te szczegóły są ścisłe. W tej chwili musimy wyjść z powodu wizyty. Przerywam 
doświadczenie, biorę list i kładę go do kieszeni). 
Dwa dni potem Ossowiecki podczas obiadu mówi mi znienacka: 
70 Op.cit., s. 110–111. 
71 Op.cit., s. 270–271.

46 
Nie widziałem nic napisanego na tym papierze, zamkniętym w tej nieprzejrzystej kopercie. 
To jest jakby papier czysty, ale mam wrażenie, iż było coś na nim napisane niewidzialnym 
atramentem (...). 
Doświadczenie to zostało podjęte dopiero 6 lipca o godz. 16. (...) Ossowiecki mówi: 
To nie jest rysunek. To są dwie albo trzy linie pisma... (...) 
O. robi wysiłek, podnosi list do czoła. Zapytuję: Czy fortepian ci nie przeszkadza? (ktoś 
grał na fortepianie, obok w salonie – przyp. KB) O. odpowiada: Wprost przeciwnie... Widzę 
gest, który robiłeś pisząc i robiąc wykrzyknik. Ale nie widzę, co jest napisane... Nigdy nie 
miałem takiej trudności. To za trudne. To nie twoja myśl . To jest zapożyczone od jakiegoś 
pisarza. Jakaś cytata wzięta z książki. (...) Bóg... cos o Bogu. To jest bardzo chrześcijańskie, 
bardzo wielkie... Stworzenie... 
W tym momencie, widząc, że jest zmęczony długością seansu (więcej niż godzina) i czując, 
że wkracza na złe tory, wprowadzony w błąd myślą o Bogu, mówię: Nie, kierujesz się nie 
intuicją, tylko myślą, rozumujesz i gubisz się jedynie. Zobacz podpis. 
O. odpowiada: Masz rację. Ale nie widzę, nie mogę dojść do tego, aby zobaczyć. Czuję 
jednak, że nie chodzi o autora żyjącego. To jest krótkie nazwisko 6 liter. 
Mówię: Prawie. 
O. podejmuje: 5 – nie, 7, tak 7 liter. Odpowiadam: Tak. O. mówi dalej: 7 liter, tak, na 
pewno, pierwsza jest, „R” (Nie odpowiadam) Widzę jak piszesz, ale nie mogę pochwycić sensu 
twoich ruchów... (...) 
7 lipca, godz. 16.00. Mimo dłuższych wysiłków (przeszło godzinnych) O. nie może przeczytać 
listu. Powtarza ciągle, że widzi mnie piszącego i książkę, z której została wzięta cytata. 
Nie potrafi jednak uchwycić niewidzialnego napisu i jego znaczenia. Ma tylko stanowcze 
przekonanie, że jest to rzecz o Bogu i że są tu dwie myśli. Nic więcej Ossowiecki powiedzieć 
nie mógł. 
Przechodzę do sąsiedniego pokoju i piszę na kawałku papieru: Nie chodzi o ideizm, czy 
ateizm, ani spirytualizm; jest to kwestia faktów. Pasteur. Składam papier we czworo, kładę go 
do koperty, którą pieczętuję i wracam, oddając to O. Bardzo szybko, trzymając ten nowy list 
w lewej ręce za plecami, mówi: 
Jest słowo ateizm... Nie chodzi o ateizm, czy Boga... (robi wrażenie, że czyta w przestrzeni, 
trzymając ciągle list za plecami i wywołuje każde słowo. Traci ślad i chwyta go znowu. Nie 
chodzi o ateizm, czy też o Boga, spirytualizm czy materializm... Nie ma tam słowa Bóg, lecz 
jest słowo deizm... Odpowiadam: Bardzo dobrze. Ale Ossowiecki, wyczerpany, nie mógł tego 
dokończyć”72. 
Trudności, jakie napotykał Ossowiecki w czasie prób „odczytania” niewidocznego napisu 
są wielce zastanawiające. W przypadku łączności telepatycznej między jasnowidzem i eksperymentatorem 
nie powinno być przeszkód w odbiorze treści zdania. Dlaczego również superwrażliwość 
zmysłowa (hipoteza Richeta) miałaby zawodzić przy braku bodźców optycznych? 
Także „świadomości działającej poza ciałem” trzeba byłoby przypisać dziwnie ograniczoną 
zdolność percepcji... 
Negatywne wyniki weryfikacji trzech parapsychologicznych hipotez nie oznaczają bynajmniej, 
że przeprowadzone doświadczenia poszerzają tylko krąg zagadek. Rzucają one bowiem 
pewne światło na proces rozpoznawania testu i pewne prawidłowości w nim występujące. 
Na te prawidłowości zwraca uwagę również Ossowiecki, opisując na prośbę Richeta i 
Geleya, jakich wrażeń doznaje w czasie odczytywania ,,pisma zakrytego”. Ossowiecki zaznacza 
przy tym, że odczytując pismo przez zaklejone koperty, odnajdując zagubione przedmioty 
lub też odtwarzając zdarzenia „psychometrycznie”, doznaje zawsze mniej więcej jednako- 
72 Op.cit., s. 152–156.

47 
wych odczuć. 
Swe doznania transowe jasnowidz opisuje następująco: „Od pierwszej chwili przestaję rozumować 
i możliwie najintensywniej skupiam cały psychiczny wysiłek w kierunku odczuć 
duchowych. (...) Oczywiście tracę przy tym pewną cząstkę energii wewnętrznej. Temperaturę 
mam wówczas podwyższoną, serce bije nierówno. (...) zjawiają się jak gdyby prądy elektryczne, 
przebiegające w ciągu pewnego czasu w moich kończynach. Trwa to przez chwilę, 
po czym ogarnia mnie prawdziwe jasnowidzenie i tworzą się wówczas obrazy, najczęściej 
wizje przeszłości. Widzę osobę, która redagowała dany dokument i wiem, co napisała. Widzę 
dany przedmiot w chwili, gdy ginie i wszelkie szczegóły towarzyszące temu zdarzeniu. To 
znów, trzymając jakikolwiek przedmiot w ręce, wyczuwam jego dzieje. Wizja to mglista i 
trzeba niezmiernie wytężonego wysiłku, by dostrzec niektóre momenty i sceny we wszystkich 
szczegółach. 
Do wywołania stanu jasnowidzenia wystarczy niekiedy parę minut, niekiedy zaś oczekiwać 
nań muszę przez długie godziny. Zależy to w znacznej mierze od otoczenia, gdyż niedowierzanie, 
sceptycyzm, a nawet zbyt silnie skupiona na mojej osobie uwaga, utrudniają, a 
nawet uniemożliwiają mi odczytanie dokumentu lub pojawienie się odczucia”73. 
Wydaje się, iż właśnie halucynacje quasi wzrokowe, tworzące niejako scenerię wydarzeń 
przebiegających w wyobraźni jasnowidza, stanowią nader istotny składnik procesu paranormalnego 
poznania i mogą mieć kluczowe znaczenie dla wyjaśnienia jego zagadki. Dlatego też 
poświęcimy tu nieco więcej miejsca jeszcze trzem eksperymentom, z których relacje rzucają 
nieco światła na te doznania, a są chyba w pełni wiarygodne. 
Pierwsza z tych relacji pochodzi od samego Ossowieckiego, ale jest jednocześnie udokumentowana 
protokołem z eksperymentu. Odbył się on w grudniu 1920 roku z inicjatywy ówczesnego 
Naczelnika Państwa – Józefa Piłsudskiego. Ossowiecki pisze: 
,,Pewnego dnia gen. Sosnkowski74, będąc u mnie w mieszkaniu przy ul. Trębackiej, powiedział, 
że bardzo mu zależy, ażebym zrobił doświadczenie z zapieczętowanym listem, który 
otrzymał od Naczelnika Państwa, Józefa Piłsudskiego z życzeniem Marszałka, abym odczytał, 
nie otwierając koperty. Zgodziłem się chętnie. 
Naznaczyliśmy dzień spotkania wieczorem o godz. 8-ej w mieszkaniu siostry mojej – generałowej 
Jacynowej (...). 
Wziąłem do rąk list Marszałka. Po krótkiej chwili przeniosłem się do Belwederu. Zobaczyłem 
tam Marszałka. Oparty był o jakiś sprzęt. Przy oknie ujrzałem stojącego wojskowego. 
Jak się potem okazało był to właśnie gen. Sosnkowski. Marszałek pisał liczby, pochylony nad 
blatem biurka. Musiałem z całym napięciem woli skupić swoją energię, aby móc dojrzeć dokładnie, 
jakie mianowicie pisał liczby. Widziałem – 2–4–5–7, a między nimi były litery L. 
Powiedziałem głośno wobec wszystkich, co widzę. Gen. Sosnkowski odniósł się do wyniku 
tego doświadczenia dosyć sceptycznie, gdyż, jak się okazało, Marszałek wówczas nadmienił 
mu, że lubi poezje Krasińskiego; stąd generał przypuszczał, że list Marszałka będzie zawierał 
raczej poezje niż liczby. Ta uwaga generała ogromnie mnie zbiła z tropu. Blisko godzinę 
się męczyłem aż znowu z niezbitą pewnością ujrzałem, że list zawierał tylko liczby i 
litery. Prosiłem więc generała, aby niezwłocznie zatelefonował do Belwederu, celem spraw- 
73 Op.cit., s. 279–280. 
74 Kazimierz Sosnkowski (1885–1969) – genarał broni, bliski współpracownik Piłsudskiego, 
jeden z przywódców Organizacji Bojowej PPS, założyciel ZWC i współorganizator 
Związku Strzeleckiego, szef sztabu I Brygady, współorganizator Wojska Polskiego, w latach 
1921–1924 minister spraw wojskowych, 1927–1939 inspektor armii, w kampanii wrześniowej 
dowódca Frontu Południowego. Po śmierci gen. Sikorskiego – naczelny wódz Polskich 
Sił Zbrojnych na Zachodzie.

48 
dzenia mego widzenia. Nie potrzebuję dodawać, jak dalece mi zależało, aby to właśnie doświadczenie 
było udane. 
Marszałek sam podszedł do telefonu i jakiejże doznałem radości, gdy potwierdził, że istotnie 
zapieczętowany list zawierał wymienione przeze mnie liczby i litery. Była to mianowicie 
formułka wyjścia szachowego, ulubionej gry Marszałka. Naczelnik Państwa polecił, aby zapieczętowaną 
przez niego osobiście sygnetem kopertę dostarczyć mu nazajutrz do Belwederu, 
aby ją własnoręcznie mógł otworzyć. Zrobił to podobno w czasie obiadu”75. 
Z eksperymentu sporządzono protokół, podpisany przez wszystkich świadków: generałową 
Jacynową, księżną Woroniecką, p. Neumana, gen. Sosnkowskiego, gen. Jacynę, adiutanta 
generalnego Naczelnika Państwa, por. Szaszkiewicza, adiutanta gen. Jacyny, oraz adiutanta i 
sekretarza Naczelnika Państwa, por. Świrskiego. Zaznaczono w nim m.in., że inż. Ossowiecki 
narysował plan apartamentu Naczelnika Państwa w Belwederze, w którym nigdy nie był, opisał 
meble i rozkład ich i dał opis stołu, z którego Marszałek Piłsudski wziął kartkę papieru 
listowego76. 
Drugim przykładem, wskazującym, że kryptoskopia Ossowieckiego polegała nie na 
przenikaniu „wewnętrznym wzrokiem” osłon kryjących testy, lecz na odtwarzaniu w wyobraźni 
miejsca i osób związanych z tworzeniem tych testów, jest przebieg doświadczenia 
przeprowadzonego 15 maja 1926 roku w Warszawie przez członków ówczesnego Towarzystwa 
Psychofizycznego. Odbyło się ono w mieszkaniu inżyniera-jasnowidza, a wzięli w nim 
udział: prezes Towarzystwa, Prosper Szmurło, jego członkowie – Jerzy Proniewski i Stanisław 
Rzewuski – oraz krewny Ossowieckiego, Olgierd Missuna. 
Członkowie towarzystwa przynieśli cztery klisze fotograficzne, naświetlone, lecz jeszcze 
nie wywołane. Dwóch zdjęć dokonał J. Proniewski, dwóch innych M. Bakierowski, nieobecny 
przy eksperymencie. Klisze, opakowane czerwonym i czarnym papierem, zamknięte były 
w oddzielnych pudełkach. Ossowiecki wybrał losowo jedno z pudełek i, po kilku minutach 
milczenia, wprowadziwszy się w trans, zaczął relacjonować swe wizje: 
„Zadanie ciężkie. Nie lubię robić doświadczeń z przedmiotami o charakterze druku. Ta 
fotografia była zrobiona w zamkniętym lokalu. Widzę bogato umeblowany salonik, dużo dzieł 
sztuki, portrety w ramach, ale nie mogę zrozumieć, co to może mieć wspólnego z zamkiem na 
górze? 
W momencie, kiedy fotografia była zdjęta, widzę trzy osoby... jakąś panią... i dwóch panów. 
Nie ma tam światła. Widzę jak gdyby przez mglę... Widzę młodego człowieka... wysokiego 
wzrostu, mizerny... długa twarz. Drugi małego wzrostu, z okrągłą twarzą. Jeden robi wrażenie 
solidnego, drugi delikatniejszy, słabszy... w mundurze wojskowym. 
Jakie może mieć znaczenie ten zamek i ta góra? Co ma jedno do drugiego? Ja je ciągle 
widzę. Śliczny pokój – portrety, biurko, widzę rzeźbę i znów ten sam zamek. Głowa mnie boli. 
Szkoda, że wszystkie szkła (klisze szklane – przyp. KB) są razem. Plączą się inne rzeczy przed 
moimi oczami”77. 
Trans Ossowieckiego trwał 28 minut. Po wywołaniu kliszy ukazał się negatyw zdjęcia 
przedstawiającego obraz na ścianie. Dzieło artysty malarza Łaszenki przedstawiało górę, a na 
niej zamek. 
Następnego dnia Szmurło zatelefonował do Bakierowskiego, który był autorem zdjęcia. 
Obraz był jego własnością i znajdował się w jego mieszkaniu. Przy robieniu zdjęcia Bakierowskiemu 
(był on niskiego wzrostu) pomagał jego młodszy brat (wojskowy, w mundurze, 
75 S. Ossowiecki, op. cit., s. 91– 92. 
76 L. Szczepański, Okultyzm – fakty i złudzenia, Natura i Kultura, Kraków 1937, tom I – 
Mediumizm wspólczesny i wielkie media polskie, s. 149. 
77 S. Ossowiecki, op. cit., s. 145.

49 
wysokiego wzrostu, z długą twarzą), zaś matka wchodziła kilka razy do salonu. Również opis 
mieszkania przez Ossowieckiego odpowiadał w pełni wyglądowi mieszkania M. Bakierowskiego. 
Ani M. Bakierowskiego, ani też jego brata jasnowidz nie znał. 
Trzeci przykład, jeszcze wyraźniej ukazujący sposób, w jaki Ossowiecki dochodził do 
„odczytywania” pisma zakrytego, zaczerpnęliśmy z książki Adama Grzymały-Siedleckiego. 
Przedmiotem eksperymentu był rysunek pięciokąta wykonany w Madrycie przez nie znaną 
jasnowidzowi osobę i przesłany do Warszawy. Jak pisze Grzymała-Siedlecki: „odgadujący 
Ossowiecki w pierwszej fazie dochodzenia oświadczył: w żadnym razie nie jest to ani jakiś 
wyraz, ani zespół wyrazów, następnie zaś – jest to jakaś figura geometryczna – wreszcie narysował 
czworokąt, nie „dopatrzył” piątej linii. Rzecz jasna, że mimo tej piątej kreski – w rocznikach 
naukowych uznano eksperyment za ekstrafenomenalny. Dopytywałem go, jakim biegiem 
intuicji doszedł do tego rozwiązania. Słów jego odpowiedzi dziś już – po 25 bodaj latach 
– nie pamiętam ściśle, zdaje mi się jednak, że w pełni mogę odpowiadać za ścisłość ich 
sensu. Zeznanie brzmiało: „Trzymając ową z Madrytu przesyłkę, starałem się dotrzeć do widzenia 
osoby, od której ona pochodzi; znalazłem się w jakimś obszernym pokoju, przyciemnionym 
grubymi w oknach firankami; pośród ciężkich staroświeckich mebli widziałem stół czy 
biurko z ciemnego drzewa; pochylona nad nim osoba kreśliła na kartce to, co mi dano potem 
do odgadnięcia; po sposobie prowadzenia piórem łatwo wywnioskowałem, że to nie są wyrazy, 
nawet nie litery. Wpatrzyłem się baczniej – stwierdziłem, że jest to jakiś rysunek – niejako 
samo mi się we mnie obliczyło, że rysująca ręka poprzestała na kilku tylko kreskach; po sposobie 
kreślenia widziałem, że to nie może być nic innego, jak tylko jakaś figura geometryczna. 
Wydawało mi się, że 4 razy, nie więcej, pociągnięto po papierze”78. 
Zatem wizje zdarzeń, związanych z powstawaniem testu, występowały bardzo często w jasnowidczych 
doznaniach Ossowieckiego, a być może nawet należałoby je uznać za prawidłowość. 
Hipoteza taka jest bardzo kusząca. Niestety, istnieją relacje z doświadczeń, których 
wyniki niezbyt chcą się zmieścić w tym modelu jasnowidzenia. Oto przykład, którego wiarygodność 
potwierdzona jest świadectwem prof. Witolda Doroszewskiego. W lutym 1938 roku 
był on świadkiem następującego eksperymentu przeprowadzonego w mieszkaniu Ossowieckiego, 
w obecności kilku profesorów Uniwersytetu Warszawskiego: jasnowidzowi dano do 
ręki mandarynkę i spytano ile w niej jest pestek? ,,Ossowiecki przez chwilą miął ją w garści, 
mówiąc w tym czasie, z jakiego kraju została importowana – tego w owej chwili nikt nie 
mógł sprawdzić – co do pestek zaś powiedział, że jest ich w tej mandarynce od trzydziestu do 
trzydziestu trzech. Po obraniu mandarynki okazało się, że było w niej pestek trzydzieści jeden. 
Na drugi dzień – pisze prof. Doroszewski – kupiłem kilo mandarynek i przeliczyłem 
liczbę pestek w każdej. Okazało się, że liczba ta wahała się od szesnastu do trzydziestu sześciu...”
79 
Oczywiście w tym przypadku Ossowiecki nie mógł być „świadkiem” tworzenia się testu 
(mandarynki). „Rentgenowskie” wizjonerstwo nie wchodzi chyba także w rachubę, a przynajmniej 
niczego na ten temat nie znajdujemy w relacjach jasnowidza. Brak też dowodów, że 
Ossowiecki posiadał jakieś szczególne zdolności radiestezyjne, które umożliwiłyby mu podświadome 
policzenie pestek we wnętrzu mandarynki, chociaż widzenie „aury” mogłoby za 
takimi uzdolnieniami przemawiać. 
Czyżby pozostawało uznać wynik tego doświadczenia za przypadek, zwłaszcza że jedno- 
78 A. Grzymała-Siedlecki: Niepospolici ludzie w dniu swoim powszednim, WL, Kraków 
1961, s. 282. 
79 Z listu prof. Doroszewskiego do „Tygodnika Demokratycznego” zamieszczonego w cyklu 
J. Jacyny, Fakty i legenda o Ossowieckim, „Tygodnik Demokratyczny” nr 19/1971, odc. 
44.

50 
razowa próba uniemożliwia ocenę matematyczną tego rodzaju wyczynów jasnowidza? Wrócimy 
jeszcze do tej sprawy. 
Zgodne z tym, co zapowiedzieliśmy we wstępie do tego rozdziału, po tych możliwie serio 
potraktowanych sprawozdaniach z eksperymentów – dwa obszerne fragmenty wspomnień 
,,lżejszego gatunku”. Autorem pierwszego jest Jerzy Jacyna, drugiego Antoni Plater-Zyberk. 
Jerzy Jacyna poznał inżyniera-jasnowidza w 1933 roku u siostry Stefana, Wiktorii, wdowy 
po gen. Jacynie, która mieszkała w Warszawie przy ul. Ossolińskich. Tam też, tyle że parę lat 
później, miało miejsce zdarzenie, które przedstawia autor w swych wspomnieniach z czasów 
młodości: 
,,Był to chyba rok 1935 – pisze Jacyna – Miałem za sobą już dwa lata studiów, a więc powoli 
pomnażałem się w latach i mądrości. Owa mądrość – dziś, z perspektywy lat – budzi we 
mnie dużą wątpliwość. Nie ukrywając grzechu – byłem raz po raz zakochany. Tym razem był 
to przypadek ciężki. Choroba przebiegała z komplikacjami. Nastroje się zmieniały, a zazdrość 
paliła, jak rozpalone żelazo. Nie pomogły zimne kąpiele, ani stosowanie znanej metody wybijania 
klina klinem. 
Pewnego razu, wbrew mojej woli, rodzinka wysłała mnie w tym stanie, wraz z moją siostrą 
do pani Wiktorii na Ossolińskich. (...) W czasie (...) wizyty nie byłem w buntowniczym nastroju 
– byłem zakochany, a więc smutny i milczący. Ossowiecki odgadł mój nastrój natychmiast. 
Przypuszczam, że z równym powodzeniem – widząc moją minę – odgadłby to samo 
nawet przygodny konduktor tramwajowy. Ale to co się stało potem – już wykroczyło poza 
ramy zwykłych moich wyobrażeń. 
Przy ogólnym zainteresowaniu moim stanem psychicznym, Ossowiecki zwrócił nagle na 
mnie szczególną uwagę. Zapytał wręcz, czy pozwolę mu wykonać ze mną eksperyment i czy 
może to zrobić w obecności świadków. (...) Czułem się jak na fotelu dentystycznym. Z jednej 
strony – niepewność losów mojej miłości dokuczała mi jak bolący ząb, z drugiej – bałem się 
śmieszności. Wreszcie jednak chęć usłyszenia prawdy zwyciężyła. (...) 
Alea iacta est! Kości zostały rzucone! Przed rozpoczęciem seansu prosiłem tylko o nie 
wymienianie żadnych nazwisk (...) 
Otrzymałem kilka kopert i papier. (...) Początkowo chciałem napisać: Czy ona mnie kocha? 
Potem chciałem dodać do tego pytanie następne: I co z tego wymknie? Nagle zupełnie 
nieoczekiwanie i prawie podświadomie napisałem po łacinie: Non omnis moriar (Nie wszystek 
umrę). Przypomniał mi się zresztą wówczas nie Horacy lecz Prus, a ściślej – cytat z Lalki. 
Tego nie zgadnie – pomyślałem złośliwie – i żeby zupełnie wprowadzić w błąd Ossowieckiego, 
u dołu dopisałem wzór chemiczny wody – H2O. 
Ten mój naiwny elaborat złożyłem chyba z pięć razy i włożyłem do koperty, zgodnie z 
zaleceniem. (...) Inż. Ossowiecki wziął kopertę z moich rąk i od razu założył ręce do tyłu. To 
zakładanie rąk do tyłu – to był jego ulubiony gest. (...) Mniej więcej po pięciu minutach milczenia 
zaczął mówić: 
– Napisałeś nie to, co początkowo myślałeś. Myślałeś o bardzo młodej, pięknej brunetce. 
Interesuje ciebie, czy ona darzy cię uczuciem i czym to uczucie się skończy? To jest twoja koleżanka 
ze studiów, ma ciemne oczy i ciemne włosy. Bardzo ładna... (...) W tym liście nie ma 
ani słowa o miłości, choć ona odgrywa tu główną rolę. Widzę natomiast cyfrę 2 i znak 0 oraz 
literę H. Już mam – to jest woda, wzór wody! (chwila milczenia). Jest również mowa o śmierci. 
Obcy wyraz – na końcu litera r. (znów milczenie). Ale co to ma wspólnego z Prusem? Nie 
rozumiem dlaczego r ? Pierwsze słowo zdania to francuskie non, a w środku jest wyraz złożony 
z pięciu liter... Tak, już wiem – to napisane po łacinie: Non omnis moriar... Ale to nie koniec 
tego, co widzę... Widzę jakąś kłótnię w polu między tobą a tą dziewczyną. Dziewczyna 
szybko biegnie, za nią biegnie mężczyzna. Słyszę gwizd pociągu, widzę tory kolejowe. Dziewczyna 
pada, mężczyzna też pada. Nie – raczej pochyla się nad nią. Na szczęście nic złego się 
nie stało...

51 
W tym momencie usłyszałem wymowny szept mojej siostry: 
– Ładnych rzeczy dowiaduję się o tym gagatku. Co on wyrabiał z tą idiotką? Chciał ją zamordować, 
czy co? Ossowiecki kontynuował: 
– Masz w kieszeni marynarki fotografię tej kobiety. Na fotografii z odwrotnej strony jest 
coś napisane. To pisała ona. Nie mogę odczytać. To jest chyba zatarte lub zamazane, lub zakreślone... 
Ten tekst to deklaracja miłości, jakieś banalne słowa... 
Ossowiecki nagle roześmiał się i zwrócił się do mnie: 
– Pokaż no mi tę fotografię, jeśli oczywiście nie jest to zbyt wielka tajemnica. 
Podałem mu zdjęcie i od razu się potwierdziło, że wszystko, co mówił odpowiada prawdzie, 
i z fotografią, i z zawartością koperty. Nie zgadzało się tylko z rzucaniem się pod pociąg. 
Ossowiecki przerwał mi: 
– Nie mówiłem o rzucaniu się pod pociąg. Mówiłem, że upadła. A ty swoją drogą – myśl, 
co mówisz. 
W imię prawdy muszę stwierdzić, że w czasie całego seansu nie pamiętałem i nie myślałem 
o fotografii, którą miałem w kieszeni. Oczywiście, po tym, jak Ossowiecki zaczął mówić 
o fotografii, zdałem sobie sprawę, że chyba mam ją przy sobie. Ale czy na fotografii był jakiś 
podpis – tego absolutnie nie pamiętałem. Tym bardziej nie pamiętałem, że napis ten sam zakreśliłem 
atramentem po jakimś konflikcie z dziewczyną. Zdałem sobie z tego sprawę dopiero 
po wyjęciu fotografii z kieszeni”80. 
Wspomnienia Jacyny, będące swobodną, sfabularyzowaną relacją z odległych w czasie 
zdarzeń, nie mają, niestety, wartości dokumentalnej, jednak zawarty w nich opis zachowania 
się Ossowieckiego i sposób przeprowadzania doświadczeń odpowiadają w zasadzie innym, 
lepiej udokumentowanym relacjom z tego rodzaju eksperymentów. Opowieści Platera budzą 
pod tym względem nieporównanie więcej wątpliwości. Co prawda znajdujemy w nich sporo 
realiów związanych z miejscem i czasem zdarzeń, zaś swoisty koloryt i styl życia środowisk 
wśród których obracał się autor, a które od blisko półwiecza pozostają już tylko kategorią 
historyczną, nadają tym wspomnieniom wartość pewnego rodzaju dokumentu. Niemniej 
umiejętności graniczące z wszechwiedzą, jakie Plater przypisuje Ossowieckiemu wykraczają 
daleko poza wszystko to, co wiemy o wyczynach inżyniera-jasnowidza. 
Plater poznał Ossowieckiego wiosną 1923 roku w Warszawie przez swego wuja, Zygmunta. 
Zarówno osobowość jasnowidza, jak i niezwykły splot okoliczności – aż czterokrotne 
przypadkowe spotkanie tego samego dnia w różnych punktach miasta – wywarły na młodym 
Platerze, wówczas studencie pierwszego roku ekonomii na Uniwersytecie Poznańskim, 
ogromne – jak wspomina – wrażenie. 
Wspomnienia z eksperymentów przeprowadzanych w towarzyskim gronie, których fragmenty 
przytaczamy niżej, związane są z pobytem Ossowieckiego w Poznaniu w lecie 1934 
roku. Opisane przez Platera doświadczenia przeprowadzone były podczas kolacji w sali dansingowej 
,,Simu” przy ul. Podgórnej, a oprócz autora wspomnień uczestniczyły w nich: jego 
siostra, Teresa Górska, oraz kuzynka, Maria Niemojowska z córkami – Elą i Antoniną, nazywaną 
w rodzinie Tutą. 
W czasie towarzyskiej rozmowy Plater podsunął Ossowieckiemu portmonetkę należącą do 
Eli Niemojowskiej. Na pytanie co zawiera, jasnowidz odpowiedział: 
– ,,Wewnątrz jest cały szereg przedmiotów, są pieniądze w bilonie srebrnym i w niklu (tu 
inżynier wymienił ilość złotych z groszami, której już nie pamiętam). Poza tym bilonem jest 
tam jakiś biały kartonik... z jakimś napisem... nie mogą odczytać... ale dotyczy to jakiejś bliskiej 
pani osoby... koleżanki czy przyjaciółki... Jest tam jeszcze jakiś krążek...tak... krążek z 
80 J. Jacyna, Fakty i legenda o Ossowieckim, „Tygodnik Demokratyczny” nr 34/1970, odc. 
7.

52 
dziurkami... nie z metalu... nie z drzewa... Co to jest za materiał?... Psia krew!... nie wiem. 
Ach! Przepraszam panie, ale mnie to zirytowało, że nie wiem. No, w każdym razie, jakiś krążek 
z dziurkami... z jakiejś masy, ale to nie jest materiał sztuczny. 
– No, teraz się panu inżynierowi nie udało – wykrzyknęła Ela – bo w portmonetce jest tylko 
banknot pięćdziesięciozłotowy i nie ma tam żadnego kartonika białego ani żadnego krążka!
Ossowiecki spojrzał na Elę z uśmiechem. 
– Panno Elu – podjął po chwili. – Banknot pięćdziesięciozłotowy był w portmonetce rzeczywiście 
dziś rano, gdy pani z siostrą przyjechała do Poznania rannym pociągiem, ale pozwolę 
sobie przypomnieć szereg faktów. Obie panie wyszły z dworca głównego i przez ulicę 
Wjazdową, Gwarną i 27 Grudnia przyszły pieszo na plac Wolności. Na placu, na szerokim 
chodniku przed kawiarnią „Esplanada”, spotkały panie pannę... Dukę Plater-Zyberk... Jakież 
to ona ma imię?... ach tak, Karolina, idącą z Kociem Czartoryskim. Oni obecnie trochę sympatyzują 
ze sobą, ale oboje zaangażowani są sercowo gdzie indziej... ale oni się pokochają i z 
nich będzie para małżeńska... Panie bardzo się ucieszyły z tego spotkania, bo panna Duka to 
bliska kuzynka pań i bardzo panie ją lubią, a jej towarzysz jest również sympatyczny. Kocio 
Czartoryski, dowiedziawszy się, że panie są głodne, zaproponował, aby usiąść na tarasie kawiarni 
i zjeść razem śniadanie. Panie chętnie się na to zgodziły, ale pani, panno Elu, chciała 
sobie przedtem kupić papierosy, więc podeszła pani do okna kiosku w rogu budynku i tam 
kupiła pani pudełko papierosów „Dames”, a że miała pani w portmonetce tylko ten banknot 
pięćdziesięciozłotowy, więc pani nim właśnie zapłaciła, otrzymując resztę w bilonie. Pod 
koniec śniadania z chlebem, masłem, kawą i ciastkami, Kocio Czartoryski chciał uregulować 
cały rachunek, ale panie się temu sprzeciwiły, wobec czego Kocio zapłacił tylko za Dukę i za 
siebie, a pani, panno Elu, zapłaciła za swoje i siostry śniadanie z tego bilonu. 
– Rzeczywiście tak było – zgodziła się Ela. – Jednak po zapłaceniu za papierosy i śniadanie 
powinno być w portmonetce więcej pieniędzy niż pan inżynier powiedział. To się nie 
zgadza! 
– Ależ z pani niewierny Tomasz! Niech no pani mi powie czy po pożegnaniu się z Duką i 
Kociem, Ossowiecki poszedł na plac Wolności do firmy „Stefan Kałamajski”, czy też panna 
Ela poszła tam z siostrą i kupiła sobie jedwabne pończoszki? Co? 
– Ach, zupełnie o tym zapomniałam. Tak było naprawdę! – potwierdziła Ela. 
– A widzi pani! A teraz proszę policzyć, ile pani zapłaciła w sumie za papierosy, śniadanie 
i pończoszki. Proszę to odjąć od 50 złotych. No i co pani wyszło? Ta ilość złotych i groszy, 
którą przedtem wymieniłem. Prawda? 
– Tak – potwierdziła zmieszana Ela. 
– No, to teraz – przerwałem – otwórzmy komisyjnie portmonetkę. 
I co się okazało? Portmonetka zawierała: bilon o sumie złotych i groszy dokładnie zgodnej 
z wymienioną przez Ossowieckiego, biały kartonik – bilet wizytowy przyjaciółki Eli oraz 
guzik z rogu z czterema dziurkami”81. 
Oczywiście, podobnie jak trudno uwierzyć autorowi na słowo, że wszystkie opisane tu 
zdarzenia przebiegały dokładnie tak jak je opisał, trudno również udowodnić, że nie miały 
one miejsca. Między wiarygodnymi faktami a legendą nie przebiega bowiem żadna ostra granica. 
81 A. Plater-Zyberk, Spotkania z Ossowieckim, „Tygodnik Demokratyczny” nr 16– 
18//1972, odc. 10–12.

53 
2. Wizje psychometryczne 
Chociaż doświadczenia z rozpoznawaniem treści rysunków i napisów są najlepiej udokumentowane 
i najbardziej cenne poznawczo, największą sławę w okresie międzywojennym i 
latach okupacji hitlerowskiej przyniosło Ossowieckiemu nie eksperymentalne, lecz praktyczne, 
społeczno-użytkowe i humanitarne wykorzystanie jego umiejętności „psychometrycznych”. 
One też – obok opowieści o „podróżach astralnych” i „aurowizyjnych” przepowiedniach 
śmierci – stanowią najczęściej temat legend o inżynierze-jasnowidzu. 
Nazwę „psychometria”, oznaczającą w terminologii parapsychologicznej zdolności wyczuwania 
śladów pozostawionych przez psychikę ludzką w materii martwej (P. Lebiedziński), 
obejmuje się zazwyczaj całą grupę zjawisk psi, w których proces poznania uzależniony jest 
od dotykowego kontaktu z przedmiotem, na którym znajdują się owe ślady. Paranormalna 
wrażliwość „psychometry” na te ślady umożliwia mu wywołanie w swym umyśle wyobrażenia 
osoby, do której przedmiot należał (ściślej: był przez nią dostatecznie często dotykany), 
czynności związanych z tym przedmiotem, a niekiedy także wydarzeń w ogóle z nim nie 
związanych lecz z osobą jej użytkownika – wizji losów tego człowieka, miejsca pobytu, stanu 
psychicznego i fizycznego. Te uzdolnienia, i to w stopniu stanowiącym szczytową postać 
jasnowidzenia, rozwinął u siebie właśnie Ossowiecki. Oto jak opisuje on sposób wprowadzania 
się w trans, umożliwiający mu „przekraczanie granicy świadomości”: 
„Przede wszystkim usiłuję odtworzyć w mojej wyobraźni jakiś przedmiot, a gdy go już 
mam przed sobą takim, jakim on jest w naturze, to przez to świadomość moja podlega autosugestii, 
znieczula się. Przez cały czas staram się przedmiot ów mieć przed oczami, i kiedy 
już widzę przedmiot lub krajobraz, albo człowieka, na którym mi zależy, wówczas zaczynają 
znikać formy przedmiotu, jakie miałem przed oczami i wtedy odczuwam wielkie zadowolenie 
psychiczne, posuwając się coraz dalej w kosmos. 
Olbrzymie horyzonty i wizje powstają przed oczyma: wystarczy mi wziąć jakiś przedmiot, 
a w tej samej chwili przenosi on mnie do tych miejsc, do których skierowałem całą uwagę, a 
których on właśnie dotykał. Podczas takich momentów tracę uczucie czasu i przestrzeni, temperatura 
się podwyższa, serce szybciej bije i patrząc mam wrażenie, że jestem już na owym 
miejscu. Im więcej wkładam sił, aby dojrzeć, tym lepiej widzę rzeczywistość, która mnie otacza. 
(...) W momencie przejścia granicy świadomości, przebywając już w świadomości Ducha 
Jedynego i mając przedmiot z miejsca, dokąd chciałbym się przenieść, posługuję się tym 
przedmiotem, jak nicią Ariadny. Nasycony atomami eteru, w który już wkroczyłem (gdyż 
wszystko jest tym eterem przesiąknięte), mam ów przedmiot za przewodnika w bezczasowo 
przestrzennej sferze. Ukazuje mi on rychło wszystkie okoliczności, jakie mu towarzyszyły, a 
które mniemam, choć niedostępne dla wzroku normalnego, są w tym eterze na zawsze odbite 
w postaci miejscowości, osób, przedmiotów, czynności i ruchów. Jest to sprawa trudna w 
ogóle do wyjaśnienia. Nie sposób bowiem narzędziami zmysłów, przestrzeni i czasu wyrażać 
rzeczy pozazmysłowe, bezprzestrzenne i bezczasowe, jasnowidzenia, jawiące się w wiecznej 
teraźniejszości”82. 
To, co pisze Ossowiecki należy traktować przede wszystkim jako opis jego doznań transowych. 
Są to oczywiście spostrzeżenia subiektywne, ilustrujące procesy przebiegające w 
wyobraźni jasnowidza. Rzucają one pewne światło na psychologiczny mechanizm tworzenia 
się „psychometrycznych” wizji, nie należy jednak przeceniać poznawczej wartości prób wy- 
82 S. Ossowiecki, op. cit., s. 55, 38. 
83 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 19/1971, odc. 44.

54 
jaśnienia przez Ossowieckiego samego zjawiska jasnowidzenia z pomocą wyznawanych 
przez niego poglądów na materię i ducha, jakkolwiek niektóre z nich mogą okazać się użyteczne 
lub zbieżne z niektórymi obecnie wysuwanymi hipotezami. 
Po tym dość istotnym zastrzeżeniu należy zwrócić uwagę na jeszcze jeden nader ważny 
fakt: przedstawione w poprzednim rozdziale przykłady doświadczeń, w których Ossowiecki 
„odgaduje” treść odręcznych napisów i rysunków są w rzeczy samej przykładami doświadczeń 
„psychometrycznych”. Metoda, jaką dochodzi on do poznania zawartości ołowianej rurki 
czy zalakowanej koperty, jest identyczna z tą, dzięki której w umyśle jasnowidza powstaje 
wyobrażenie określonych osób i zdarzeń pod wpływem przedmiotu kontaktowego. Co więcej, 
tym samym sposobem Ossowiecki przenosi się duchem w odległe czasy i do dalekich, nie 
znanych mu miejsc. Różnice między kryptoskopią a psychometrycznymi wizjami aktualnych 
i przeszłych zdarzeń są więc w przypadku Ossowieckiego czysto umowne – dotyczą przedmiotu 
i celu poznania, a nie drogi do niego wiodącej. 
Wizjonerstwo „psychometryczne” to nie tylko najbardziej tajemnicza, ale też niezwykle 
fascynująca dziedzina zjawisk psi. Jemu też poświęcamy w tej książce najwięcej miejsca – w 
nim bowiem zawarte jest to, co stanowi o wyjątkowej pozycji Ossowieckiego w dziejach tzw. 
mediumizmu psychicznego. Publikujemy tu oczywiście tylko niektóre, najciekawsze naszym 
zdaniem relacje, wybrane spośród bardzo bogatego materiału na ten temat, i to zarówno takie, 
które zdają się budzić zaufanie rzetelnością sprawozdawczą, jak i takie, które prawdopodobnie 
w niemałej mierze wzbogaciła fantazja autorów. 
Wiele z opisywanych wyczynów inżyniera-jasnowidza jest tak zadziwiających, że należałoby 
– kierując się nawet umiarkowanym sceptycyzmem – uznać je za nieprawdopodobne. A 
przecież i tu nie brak relacji, które w pełni zasługują na wiarygodność. Przykładem może tu 
być opis zdarzeń, których świadkiem był znakomity językoznawca, profesor Uniwersytetu 
Warszawskiego Witold Doroszewski (1899–1976). Relację, którą przytaczamy niemal bez 
skrótów, nadesłał profesor do redakcji „Tygodnika Demokratycznego” w nawiązaniu do publikowanego 
wówczas w tym piśmie cyklu Jerzego Jacyny Fakty i legenda o Ossowieckim. 
Profesor, prosząc o potraktowanie jego tekstu jako dokumentu, pisze: 
„Rok akademicki 1936/37 spędziłem w Stanach Zjednoczonych, gdzie inaugurowałem 
katedrę języka polskiego na Uniwersytecie Wisconsin. Wróciłem do Warszawy we wrześniu 
1937 roku (dlaczego o tym wspominam, okaże się za chwilę.) W pierwszych dniach lutego 
1938 roku zatelefonował do mnie prof. UW Jan Łukasiewicz i zawiadomił, że w najbliższy 
piątek odbędzie się u Ossowieckiego o godz. 19 zebranie kilku profesorów Uniwersytetu 
Warszawskiego, więc daje mi o tym znać, bo wie, że mnie ta sprawa interesuje. 
W ten sam piątek miała się odbyć o godzinie dziesiątej przed południem operacja mojego 
kolegi, nauczyciela ze Szkoły Górskiego, Władysława Konecznego. Był on ciężko chory na 
płuca i lekarze orzekli, że uratować go może tylko zabieg operacyjny zwany terakoplastyką, 
którego wykonanie u nas było wówczas niemożliwe. Chory został więc skierowany do szpitala 
w Rohrbach koło Heidelbergu, w którym znany chirurg (nazwiska nie pamiętam) podejmował 
się dokonania wymienionego zabiegu. 
W ów piątek przed południem spotkałem na Krakowskim Przedmieściu panią E. B., która 
dowiedziawszy się, że mam być tego dnia u Ossowieckiego, obiecała mi przynieść jakieś 
przedmioty należące do p. Konecznego i prosiła, żebym spytał Ossowieckiego, jakie są szansę 
pomyślnego wyniku operacji? Przyniosła mi mydelniczkę i grzebyczek (miała klucz od 
mieszkania państwa Konecznych, który jej zostawiła, przed wyjazdem wraz z mężem, żona 
chorego – dr Halina Koneczna, wówczas docent, później profesor Uniwersytetu Warszawskiego, 
zmarła w roku 1961). 
O godzinie siódmej wszedłem do mieszkania p. Ossowieckiego (o ile mnie pamięć nie 
myli, mieszkał gdzieś w okolicy Polnej). Byli tam obecni m.in.: prof. Łukasiewicz, prof. Krokiewicz, 
prof. Kamieński. Zwróciłem się do gospodarza z prośbą, czy nie mógłby poświęcić

55 
mi chwilę uwagi, bo chciałbym go o coś zapytać. Uprzejmie wskazał mi miejsce na kanapie i 
usiadł obok mnie, uważnie na mnie patrząc. Dałem mu do ręki ową mydelniczkę i grzebyczek 
i spytałem, czy mógłby powiedzieć, jaki jest los właściciela tych przedmiotów? 
Dziwnym trafem odnalazłem kilka dni temu, szukając innego tekstu, rodzaj protokołu 
mojej ówczesnej rozmowy z Ossowieckim. Zapisywał ktoś, kto usiadł na krześle obok mnie. 
Część odpowiedzi zapisałem ja sam natychmiast po ukończeniu rozmowy. Oto tekst odpowiedzi 
Ossowieckiego, który w tej chwili przepisuję z ówczesnych notatek: 
– To nie jest pańska własność ani z domu pana – powiedział Ossowiecki zwracając się do 
mnie. Ktoś panu dał to, pewna kobieta, byś pan przyniósł i dał mnie. Coś jest z tym człowiekiem... 
choroba... jakaś niepewność w stosunku (?). Całe nieszczęście, że to jest rzecz, której 
on bardzo mało używał, a więc nie wiąże się ona z tym człowiekiem... to bardzo trudne... 
(Okazało się potem, że istotnie ową mydelniczką i grzebyczkiem p. Koneczny nie posługiwał 
się od paru lat). 
– Ja widzę ten pokój – mówił dalej Ossowiecki. – Dość skromny, lecz nie widzę tego 
człowieka. On nie ma nic wspólnego z tym mieszkaniem, on jest bardzo daleko stąd i bardzo 
był chory niedawno. Tracę się w poszukiwaniach, nie wiem, czy żyje. To jest gdzieś poza 
granicami Polski, może w Rosji Sowieckiej? On z tamtych stron. Widzę wodę, oceany, lecz 
nie tego człowieka. Dużo lat upłynęło, to dość dawno było... Nie, to nie jest w Rosji, to inne 
państwo... (Źródłem skojarzenia z tak zwaną wówczas Rosją Sowiecką i z oceanem mogłem 
być ja, bo w Rosji długo byłem, kilka zaś miesięcy przed lutym 1938 roku przepłynąłem 
Atlantyk statkiem, wracając do Polski). 
A tymczasem Ossowiecki kontynuował: 
– On był żonaty... to siostra żony, w domu rodzinnym. Nie mogę tego człowieka widzieć, 
nie ma kontaktu. Tam trzy osoby mieszkają, skąd to wzięto. To pamiątka jego, nim on wyjechał... 
Tu Ossowiecki poprosił mnie o wyraźniejsze sformułowanie pytania. Powiedziałem: 
– Chodzi mi o to, by pan powiedział, jaki jest stan zdrowia kogoś, kto był dziś o godzinie 
dziesiątej rano operowany? 
Oto odpowiedź Ossowieckiego: 
– To była operacja przepony... Nie, to była operacja płuc... Ale jemu już robili operację 
raz... (Okazało się później, że p. Konecznemu robiono kiedyś operację przepony brzusznej, o 
czym nie wiedziałem)... A ta druga skończy się tragicznie. On nie pożyje długo. Ten człowiek 
jest już na drodze do odejścia w zaświaty. To nie jest stary człowiek, 50 – 48 lat... (chory miał 
wtedy lat czterdzieści parę). A oto dalsze słowa Ossowieckiego: 
– Wyżej średniego wzrostu... A teraz on leży. Ma takie długie palce (tak było istotnie). W 
tym momencie Ossowiecki dłonią prawej ręki, mając palce opuszczone ku dołowi, przygładził 
włosy – ruchem bardzo charakterystycznym dla p. Konecznego. Zrobiło to na mnie wrażenie. 
– Był moment – mówił dalej Ossowiecki – kiedy zupełnie operacji nie chcieli robić. Jeszcze 
dziś nie chcieli... I on jest żonaty... Ma jedno czy dwoje dzieci... (Nieścisłe! Pp. Koneczni 
dzieci nie mieli. P. Koneczna miała raz poronienie). Cytuję dalsze słowa Ossowieckiego: 
– Ja jej nie widzę przy nim... Ach! Nie, jest! Jest dość pełna... To jest na drugim piętrze, 
kamienne schody, długie korytarze... (Pomyślałem wtedy, że to jest naturalne dla szpitala). A 
tymczasem Ossowiecki mówił dalej: 
– U niego takie szklane oczy. I troszeczkę, jakby siwizny. Ach, jak on źle wygląda! Ostatnią 
operację, przedostatnią – cztery lata temu miał, operował jego dość gruby mężczyzna, 
niewielkiego wzrostu, w okularach... Nie wytrzyma tej choroby. Jedno płuco zupełnie puste. 
Ale coś tam jemu jeszcze robili. Jakieś pieniądze zbierali. Bo to operacja, której nie robią 
tutaj zupełnie, dlatego jego posłali... Tak około 800 złotych niech pan to zapisze. To jest nieszczęście 
całe, że jemu trzeba jechać do Mentony. Taka rozpacz, taka ciężka atmosfera. Jest

56 
jakiś pan, młody, sympatyczny... (Był to dr Skorupka, który został przez nas delegowany, 
żeby pomógł żonie chorego w obcym mieście). 
– Oni mieszkają w tamtej stronie gdzieś – kontynuował Ossowiecki. – Plac Narutowicza... 
(Pp. Koneczni mieszkali przy ul. Klonowej. Pan Koneczny zmarł 18 czy 19 lutego 1938 roku. 
Zbiórkę pieniędzy zrobiliśmy dla pokrycia kosztów przewiezienia zwłok do Warszawy: te 
koszty wyniosły 800 marek. Wprawdzie marek, a nie złotych, ale liczba była tą, którą wymienił 
Ossowiecki). 
W zachowaniu się Ossowieckiego nie było nic z pozy. Wyglądał na sympatycznego bon 
vivant...”83 
Również pod koniec lat dwudziestych Ossowiecki eksperymentował w gronie pracowników 
naukowych Uniwersytetu Warszawskiego. W swej książce opisuje on m.in. następujące 
doświadczenie zorganizowane w mieszkaniu znanego antropologa prof. K.Stołychwy, w którym 
uczestniczył znakomity psycholog, prof. Władysław Witwicki i docent dr Artur Chojecki. 
Ossowiecki posłużył się tu psychometrią w celu identyfikacji przedmiotu, którego dotknął 
eksperymentator. 
„Rozrzucono na stole 60 kartek formatu 7 x 6 cm. Na dwóch takich kartkach prof. Witwicki 
i dr Chojecki mieli się podpisać i nakreślić jakąkolwiek liczbę. Wyszedłem do sąsiedniego 
pokoju i byłem przez cały czas obserwowany przez pp. Stołychwów. Po zmieszaniu kartek 
niemożliwym było dla nikogo w zwykły sposób znalezienie swojej kartki. Zostałem zaproszony 
do pokoju, dotknąłem tylko ręki i ubrania prof. Witwickiego, a było to dla mnie już 
wystarczające do znalezienia kartki, na której z drugiej strony była napisana cyfra i jego nazwisko, 
tzn. tej kartki, którą on najdłużej miał w rękach. Przez 6–8 minut szukałem w powietrzu 
najsubtelniejszego prądu, jaki może tylko istnieć w przestworzu. Cisza była w pokoju. 
Odczułem wreszcie lekki prąd – w tym kierunku wyciągnąłem ręce. 
Tu jest ta kartka, na pewno ona. Pierwsza liczba 2, druga 7 – kartka pańska, panie profesorze. 
Proszę ją wziąć. 
Profesor wziął kartkę. Była to ta sama, bo na drugiej stronie figurowało nazwisko prof. 
Witwickiego i liczba 27. Podczas tego, kiedy mam już kierunek w ręce, łatwo mi przenieść 
się trochę wstecz i schwycić moment, kiedy profesor pisał liczbę 27. To samo zrobiłem z 
prof. Chojeckim”84. 
Jeszcze dwa eksperymenty ,,profesorskie” z dziedziny psychometrii, również trochę nietypowe. 
Prof. Antoni Ponikowski85 przeprowadził 11 maja 1924 r. w swym mieszkaniu w Warszawie 
przy Alejach Ujazdowskich następujące doświadczenie: Na bilecie wizytowym napisał 
kilka słów ołówkiem i w zaklejonej kopercie wręczył Ossowieckiemu. Koperta została przeszyta 
nitką w kilkunastu miejscach przez żonę profesora i Ossowieckiego. A oto jego słowa: 
„To nie jest rysunek, bo tak mi łatwiej. Nie wiem dlaczego jestem w Poznaniu. Nie, w 
Warszawie. Aleja Róż... Jestem... jestem... Poczekajcie. Kobieta, nie ksiądz. Kobieta w sukni 
czarnej z przepaską fioletowo-czerwoną... Zatrzymuje się przed domem nr 6. Tam mieszkają 
Potuliccy, Grzybowscy, Załęscy. II piętro z prawej strony”, (chwila milczenia). 
„To biskup, sympatyczna twarz. Jego imię Adolf. On był tu niedawno. Wy (zwraca się do 
84 S. Ossowiecki, op. cit., s. 169– 170. 
85 Antoni Ponikowski (1878–1949) – inżynier-geodeta, profesor Politechniki Warszawskiej, 
rektor w latach 1921 –1923, 1945 – 1946, polityk i działacz społeczny związany pocz. z 
Narodową Demokracją (do 1911), a następnie Chrześcijańską Demokracją. W latach 1917– 
1918 min. oświaty i premier (1918) w rządach Rady Regencyjnej; 
w Polsce Niepodległej współorganizator szkolnictwa, 1921–22 premier i min. oświaty i 
kultury.

57 
Ponikowskich) widzieliście się z nim. Dlaczego panu przyszła myśl, aby napisać jego nazwisko? 
Czy on nie jest w Poznaniu? Niewielkiego wzrostu. Lat 42–43. Jest przedstawicielem 
jakiejś organizacji... Dalbor... nie, 6 czy 7 liter. Jasno go widzę – nie znam go. Czapeczka 
(piuska) fioletowa, fioletowy pas. Lat 43–44. Pan napisał jego imię: Adolf. On nie jest biskupem 
wojskowym. Nie. Pan napisał więcej: imię, nazwisko, numer domu (pauza). 
On ma coś do czynienia z organizacjami naukowymi, przy bibliotekach, archiwach. Nazwisko 
chyba żmudzkie. Jakby Dokurek. Nie, niewyraźnie... Widzę go, on tam mieszka, ma 
jeden pokój w tym mieszkaniu”86. 
Prof. Ponikowski napisał na karcie wizytowej: „Ks. biskup Adolf Szelążek, Aleja Róż 6”, 
przy czym nazwisko – bardzo niewyraźnie. Biskup bywał w biurze Departamentu Wyznań 
Ministerstwa Oświecenia, znajdującym się naprzeciwko mieszkania Ponikowskich. W swoim 
mieszkaniu miał dużą bibliotekę. 
Przedmiotem doświadczenia, przeprowadzonego 12 listopada 1932 roku w mieszkaniu 
prof. A. Gravier, inżyniera-architekta, wykładowcy Politechniki Warszawskiej i Wyższej 
Szkoły Architektonicznej była moneta – pamiątka z seansu z Janem Guzikiem. Oto skrót 
sprawozdania profesora: 
,,Pan Ossowiecki bierze monetę do ręki, patrzy przez chwilę przed siebie, jakby w próżnię, 
nie przerywając rozmowy (...) przy czym orzeka: 
Dużo ludzi miało tę monetę w rękach, trudno mi będzie o niej mówić! 
Proszę pana Ossowieckiego, by wymienił ostatnie dzieje tej monety, zanim dostała się do 
mnie. Pan Ossowiecki mówi dalej: 
Ta moneta była długo w ziemi wraz z innymi. A po chwili: Ależ to bardzo ciekawe, niesamowite. 
Widzę, że ta moneta była przyniesiona panu na seansie metapsychicznym, w drugiej 
jego części, po przerwie (...) Ależ to bardzo ciekawe, niesłychanie ciekawe. Tę monetę przyniósł 
fantom. 
W dalszym ciągu pan Ossowiecki opisuje dokładnie wygląd zjawy i kim ona była, mianowicie 
rzekomo ciotką moją. Mówi, że była bardzo dobrą, bardzo miłą osobą o znanym nazwisku. 
Rzeczywiście zjawa owa manifestowała się często u mnie za życia medium Guzika. Moneta 
była mi dana na moje życzenie posiadania pamiątki i została wzięta z mego ogrodu, 
gdzie była zakopana w ziemi”87. 
Bardzo interesujące było również doświadczenie przeprowadzone w 1928 roku w Krakowie 
z dramaturgiem Karolem Hubertem Rostworowskim. Wspomina o nim w artykule redaktor 
„Kuriera Ilustrowanego” Szczerbiński: 
„O psychologicznych zdolnościach świadczyło (...) doświadczenie, dokonane z rodzinnymi 
pierścieniami, które zdjął z palca i wręczył Ossowieckiemu znakomity poeta, Karol Hubert 
Rostworowski. Ossowiecki powiedział o każdym pierścieniu trafnie kilka szczegółów, odnoszących 
się do poprzednich właścicieli, przy czym jednak charakterystyczne było, że pomieszał 
historię, i szczegóły odnoszące się do jednego, łączył z drugim pierścieniem”. 
Ossowiecki dokonuje w swej książce sprostowania tej informacji w nader ważnym szczególe: 
była to jedna obrączka zrobiona z dwóch pierścionków, które nosili rodzice Rostworowskiego88. 
A oto fragment relacji literata, Stanisława Szpotańskiego, zamieszczonej w miesięczniku 
,,Świat” z 16 maja 1931 r.: 
„Chcę zasięgnąć wiadomości o człowieku, o którym nic a nic nie wiem. Biorę wykrojony 
skrawek z jego odzieży i przyjeżdżam do Ossowieckiego. Ossowiecki trzyma to w ręku dłu- 
86 S. Ossowiecki, op. cit., s. 186–187. 
87 Op. cit., s. 208–209. 
88 Op. cit., s. 166–167.

58 
go. Widzę, że się biedzi i męczy i wreszcie mówi: To nie należy do niego. On tego nigdy nie 
nosił. Ja nic przy tym nie czuję. – Ależ zapewniam pana, że tu nie może być omyłki – oświadczam. 
– To należało do jego ubrania. – Nie – odpowiada Ossowiecki – na pewno nie. 
Wracam do domu, gdzie wszyscy, tak jak i ja, byli przekonani, że nie ma omyłki. I co się 
okazuje? Był to istotnie kawałek podszewki, danej mi przez pomyłkę z mojego starego paltota”
89. 
Świadectwem fenomenalnych uzdolnień Ossowieckiego, które również może zasługiwać 
na zaufanie, jest relacja z pomocy, jaką udzielił władzom śledczym w poszukiwaniach zaginionego 
znanego warszawskiego adwokata. Autorem relacji był wysoko ceniony przez te 
władze detektyw, P. Bachrach, biorący bezpośredni udział w poszukiwaniach. Oto jej pełny 
tekst: 
„Zimą 1931 r. o godz. 7 rano zbudził mnie ostry dzwonek telefoniczny. Przy telefonie – 
znajomy mój, zastępca sędziego śledczego – pan S., który prosił, abym w sprawie nie 
cierpiącej zwłoki przyjechał natychmiast na ulicę Świętokrzyską. Nie potrzebuję dodawać, że 
już po pół godzinie byłem na miejscu. W mieszkaniu znanego adwokata, p. X., zastałem 
zrozpaczoną żonę i córkę. Jak się dowiedziałem, adwokat X, w stanie silnego zdenerwowania, 
wyszedł poprzedniego dnia rano z domu i więcej nie powrócił. 
Przede wszystkim zapytałem, czy niewiadomy jest powód jego nagłego zniknięcia? Podejrzewałem, 
że idzie o jakąś kobietę, lecz zapewniono mnie, że to jest wykluczone. Jednakże w 
toku dalszych pytań ustaliłem, że zaginiony adwokat lubił uprawiać gry hazardowe i że to z 
tego powodu znajdował się w trudnościach finansowych. Zaginiony miał rozległe stosunki, 
był dobrym znajomym obecnego szefa bezpieczeństwa, który, dowiedziawszy się o zniknięciu 
swego znajomego, polecił w policji wodnej w sposób dyskretny poszukiwać zwłok topielca 
w Wiśle. Albowiem szło o to, aby wiadomość o jego zniknięciu nie dostała się do prasy. Ja 
osobiście nie wierzyłem, żeby zaginiony popełnił samobójstwo i chociaż o godzinie 10–ej 
rano nadszedł pocztą list do żony, w którym zaginiony pisał, że odbiera sobie życie, motywując 
krok ten lekkomyślnością, mimo to trwałem nadal w przekonaniu, że nie dokonał jeszcze 
szaleńczego czynu. 
Dowiedziawszy się, że zaginiony jest również znajomym inżyniera Stefana Ossowieckiego, 
znanego w całej Polsce i za granicą, który już kilka razy wyświadczył mi usługi i w którego 
zdolności święcie wierzę, postanowiłem udać się do niego o pomoc. Wziąwszy zatem piżamę 
zaginionego adwokata, udaliśmy się wraz z zastępcą sędziego śledczego na ulicę Polną 
do mieszkania inżyniera. 
Inż. Ossowiecki nie pozwolił mi mówić, o co właściwie idzie, i, wziąwszy piżamę, po 
krótkim namyśle rozpoczął: 
„Zaginiony wyszedł z domu wczoraj rano, miał przy sobie parę złotych. Poszedł do pewnych 
państwa w pobliżu ulicy Marszałkowskiej i chciał tam pożyczyć pieniędzy. Wyszedł od 
nich w stanie silnego zdenerwowania. Kilka godzin kręcił się bez celu po mieście. Po południu 
udał się na jedną z bocznych ulic do Nowego Światu. Jest tam stary dom. Na II piętrze w 
oficynie zamieszkuje kobieta, lat około 40, wysokiego wzrostu, blondynka. Jest to kobieta z 
przeszłością. Do niej udał się zaginiony. Od przedpokoju, wprost drzwi wejściowych znajduje 
się mały pokoik, stoi tam kozetka. Zaginiony siedział w tym pokoiku z właścicielką mieszkania. 
Otrzymał od niej jakieś pieniądze i po kilku godzinach opuścił jej mieszkanie. Około 
godz. 11 w nocy widzę go w barze naprzeciwko Dworca Głównego. Je parówki i stoi przed 
nim szklanka piwa. Około północy wyszedł na peron – kapelusz nasunięty na czoło i kołnierz 
od palta podniesiony do góry. Wsiadł do pociągu dalekobieżnego. Siedzi w przedziale 3 klasy. 
W tym przedziale siedzą także: jakiś ksiądz i dwie panie... Widzę zaginionego w pociągu, 
89 Op. cit., s. 96.

59 
ale nie dojechał do krańcowej stacji, lecz wysiadł po drodze. Wyszedł na stacji, gdzie znajduje 
się długi most kolejowy. Jest ciemno, zaginiony toczy ze sobą walkę wewnętrzną. Chce 
rozstać się z życiem. Nie ma odwagi. Idzie koło mostu, rzuca się do wody, leży na ziemi, ale 
jeszcze żyje, będzie żył”. 
Zapytałem sławnego człowieka czy nie mógłby mi powiedzieć nazwy stacji, na której wysiadł 
zaginiony. Lecz mimo wysiłku z jego strony nie mógł tego powiedzieć. Wobec tego, że 
pociąg do Gdańska, w pobliżu którego znajduje się znany dom gry, odchodzi z Warszawy o 
godz. 11.55 w nocy, przypuszczam, że zaginiony, jako gracz, chciał jeszcze raz spróbować 
szczęścia i życie swe postawił na ostatnią kartę. Sprzeczne to było z oświadczeniem słynnego 
jasnowidza, że zaginiony wysiadł w drodze. 
Przede wszystkim postanowiłem za wszelką cenę odszukać owo mieszkanie w pobliżu 
Nowego Światu, gdzie rzekomo zamieszkiwać miała owa blondynka z przeszłością, gdy 
stwierdzone zostało, że zaginiony rzeczywiście po wyjściu z domu udał się na ulicę Mazowiecką 
do swych krewnych, chcąc zaciągnąć pożyczkę. Z powodu choroby krewnego, pieniędzy 
nie otrzymał. Było w zupełności tak, jak p. Ossowiecki powiedział. Wobec tego, że 
zaginiony był radcą prawnym jednego z banków, po wyjściu z mieszkania inż. Ossowieckiego 
pojechałem do owego banku i tam udało mi się ustalić, że zaginiony otrzymywał często 
telefony od jakiejś kobiety i również bardzo często do niej telefonował. Kolega zaginionego, 
który razem z nim zajmował gabinet, przypomniał sobie numer telefonu, pod który często 
dzwonił zaginiony. Nie było zatem trudności ustalić w biurze numerów, kto jest właścicielem 
owego telefonu. Okazało się, że właścicielką numeru telefonu jest kobieta około lat 40, zamieszkała 
przy ul. Traugutta, w starym domu, na drugim piętrze w oficynie, że na wprost 
drzwi wejściowych znajdował się mały pokoik, stoi tam kozetka. Badana przeze mnie właścicielka 
mieszkania przyznała się, że zaginiony był u niej, pożyczył od niej pieniądze i wyjechał, 
ale nie wie dokąd. Wierząc już zupełnie p. inż. Ossowieckiemu, gdyż wszystko co do 
joty się sprawdzało, postanowiłem tegoż samego wieczora wyjechać w kierunku Gdańska, co 
też i uczyniłem. 
Przekonawszy się, że przepowiednia inż. Ossowieckiego sprawdziła się w zupełności, że 
nie mając pojęcia, jak również nie znając i nie widząc nigdy na oczy właścicielki mieszkania 
przy ul. Traugutta, podał mi najdokładniej jej rysopis oraz dał szczegółowy rozkład mieszkania 
i nawet pokoju, w którym siedział zaginiony adwokat – postanowiłem iść dalej w kierunku 
wskazanym przez p. Stefana Ossowieckiego. W drodze do Gdańska dopytywałem się 
służby kolejowej w pobliżu jakiej stacji znajduje się długi most kolejowy? Odpowiedziano 
mi, że z wyjątkiem Tczewa taki most znajduje się na stacji kolejowej koło Grudziądza. Postanowiłem 
wysiąść w Grudziądzu i spróbować szczęścia. A może tu go znajdę? Nic nie ryzykowałem, 
gdyż w razie nieodnalezienia, mogłem innym pociągiem pojechać dalej. 
Nadzwyczajnie pomyślnie i tu przepowiednia p. inż. Stefana Ossowieckiego w zupełności 
się sprawdziła. Znalazłem go w Grudziądzu, już był przywieziony do Hotelu Polskiego na 
Rynku. Okazało się, że p. X rzeczywiście chciał popełnić samobójstwo. W tym celu po wyjściu 
z pociągu udał się pieszo do mostu kolejowego, długo chodził koło mostu, wreszcie się 
rzucił, ale tak szczęśliwie dla siebie, iż, padając zaczepił o lód, przy czym zemdlał i dopiero 
po dłuższym czasie przyszedł do przytomności. Przywieziono go do hotelu, położono do łóżka, 
miał odmrożone nogi. Tu też i odnalazłem go. 
Szczerze przyznaję się, że cudowne odnalezienie zawdzięczam tylko p. Ossowieckiemu, 
którego dar dla mnie, jako dla laika, jest zupełnie niezrozumiały. Podziwiam go! Jest to drugi 
seans, który miałem z p. Ossowieckim. W czasie pierwszego wskazał kobietę, którą znaleziono 
pokrajaną w walizce. Było to wiele lat temu. Nie miałem słów podziwu dla jego niezwy

60 
kłych zdolności i winienem mu dużo wdzięczności za pomoc, jaką mi po raz drugi okazał”90. 
Innym, równie ,,klasycznym” przykładem psychometrycznego odkrywania prawdy przez 
Ossowieckiego było odnalezienie zaginionych dokumentów kasowych Koła Inżynierii Lądowej 
Studentów Politechniki Warszawskiej. W kole tym, wkrótce po wyborze nowego zarządu 
i przejęciu przez niego ksiąg i kasy, wszystkie dokumenty zniknęły i nie udało się ich odnaleźć. 
A oto dalszy przebieg wydarzeń, opisany w protokole, podpisanym przez prezesa Koła, 
A. Chmieleńskiego, i dwóch członków komisji – S. Borowskiego i W. Ostrowskiego: 
„Dnia 13 stycznia 1932 r. w Kole Inżynierii Lądowej zginęły dokumenty kasowe (książka 
kasowa, książka buchalterii amerykańskiej oraz kwitariusz wpływowy). Ponieważ poszukiwania 
nasze nie dały pożądanego rezultatu, a na odnalezieniu dokumentów ze zrozumiałych 
powodów wyjątkowo nam zależało, postanowiliśmy zwrócić się o pomoc do inż. Stefana 
Ossowieckiego. 
Inż. Ossowiecki przyjął mnie bardzo życzliwie (...) prosił jednakże o dostarczenie mu listów 
tych osób, które albo miały do czynienia z wyżej wspomnianymi dokumentami kasowymi, 
albo były przez nas podejrzewane o ich ukradzenie. Zaopatrzyłem się zatem w pismo 
b. skarbnika, b. prezesa oraz buchaltera (...) Inż. Ossowiecki wziął po kolei każde pismo do 
ręki i opisał szczegółowo wygląd oraz charaktery wymienionych wyżej osób, co, z niewielkimi 
odchyleniami, zgadzało się z rzeczywistością. Następnie opisał pobieżnie lokal Koła, 
jego położenie oraz te sprzęty w nim się znajdujące, które były w bezpośrednim związku z 
ukradzionymi dokumentami (...) Następnie objaśnił, że w jednym ze stołów, w nie zamkniętej 
lewej szufladzie znajdowały się dokumenty. W tym miejscu zatrzymał się w objaśnieniach i 
ze zdziwieniem stwierdził, że widzi dokumenty w szufladzie. W związku z tym objaśniłem, 
że są tam już nowe księgi kasowe, które on widzi. Następnie inż. Ossowiecki stwierdził, że 
ukradzione dokumenty na pewno nie są wyniesione poza gmach główny Politechniki, natomiast 
wskazał, abyśmy poszukali z tyłu za biblioteką w naszym lokalu. 
Na drugi dzień poprosiłem kolegów, Sławosza Borowskiego oraz Wiktora Ostrowskiego, i 
wraz z nimi poddałem lokal Koła, a w szczególności szafy biblioteki, dokładnym oględzinom, 
które dały rezultat całkowicie dodatni. Znaleźliśmy, jak inż. Ossowiecki powiedział, zarzucone 
za szafy obie księgi kasowe, brakowało jednak kwitariusza oraz ostatnich stron w obu 
księgach, które były wyszarpane. Jak mnie objaśnił inż. Ossowiecki, były one wyniesione w 
kieszeniach i wyrzucone w ustępie. 
Inż. Ossowiecki, zapytany, jaki był cel niszczenia dokumentów oraz kto tego dokonał, nie 
chciał dać konkretnej odpowiedzi, przypuszczając jednak, że był to akt zemsty, natomiast co 
do osoby przestępcy zachował całkowitą dyskrecję, nie chcąc przyczynić się do złamania mu 
życia’’91. 
Historia odnalezienia w 1921 roku broszki Alicji Glass, żony b.sędziego Sądu Najwyższego, 
była pierwszym – jak pisze Ossowiecki – głośnym doświadczeniem w Warszawie. Później 
robił on jeszcze wiele podobnych eksperymentów, również uwieńczonych sukcesami, 
jednak przytaczamy przypadek ten ze względu na to, iż jest jednym z nielicznych zapisany 
„na świeżo”, a nie po wielu latach. Alice z de Bondy de Glass przekazała opis doświadczenia 
w liście do Międzynarodowego Instytutu Metapsychicznego w Paryżu, adresowanym do dr 
Geleya. Oto tekst listu, z niedużymi skrótami, w tłumaczeniu z języka francuskiego: 
„W poniedziałek rano 6 czerwca zgubiłam broszkę na ulicy. Tego samego dnia po południu 
odwiedziłam matkę pana Ossowieckiego. Towarzyszył mi brat mój, inż. Bondy, naoczny 
świadek tego, co zamierzam opowiadać. 
Nagle wszedł pan Ossowiecki, a brat mój, będący z nim w przyjaźni, przedstawił mi go 
90 Op. cit., s. 126–130. 
91 Op. cit., s. 102–103.

61 
natychmiast. (...) P. Ossowiecki opowiadać nam zaczął niezmiernie ciekawe rzeczy (...) Gdy 
nastała chwila milczenia, zwróciłam się do niego: Wie pan, zgubiłam dziś broszkę. Czy mógłby 
pan powiedzieć cośkolwiek o tym? Ale jeśli czuje się pan zmęczony lub nie usposobiony, 
proszę się nie trudzić. – Nie, nie – odrzekł – mogę powiedzieć. Zostawiła ją pani w domu w 
pudełku. Jest to broszka złota, okrągła, z kamieniem pośrodku (...). 
Nie – zaprzeczyłam – nie o to mi chodzi. (...) Pan Ossowiecki z precyzyjną dokładnością 
opisał moją drugą broszkę (...) Przykro mi – odparł – iż nie odgadłem. Czuję się znużony – 
Więc dobrze, nie mówmy już o tym. – O, co to, to nie. Spróbuję skupić myśli. Chciałbym tylko 
mieć pod ręką konkretny jakiś przedmiot, który był w związku z zgubioną broszka. – Była ona 
tu przypięta, do tej sukni. 
Pan Ossowiecki położył rękę w miejscu przeze mnie wskazanym i rzekł po kilku sekundach: 
Tak, widzę ją dobrze... podłużnego kształtu, złota, bardzo lekka, antyk; (...) Jest ozdobiona 
czymś w kształcie uszu, składa się z dwóch części, zachodzących na siebie, jak palce splecione. 
(...) Zgubiła ją pani gdzieś bardzo daleko stąd (istotnie, znajdowałam się wówczas w odległości 
czterech kilometrów). Skromnie ubrany, nieduży mężczyzna, brunet, o czarnych maleńkich, 
strzyżonych wąsach, schyla się, by ją podnieść. Będzie bardzo trudno ją odzyskać. 
Niech pani spróbuje dać ogłoszenie w gazetach” (...). 
Następnego dnia wieczorem zjawił się u mnie brat, wołając od progu: Cud, cud prawdziwy! 
Znalazła się twoja broszka! Telefonował do mnie pan Ossowiecki, prosił żebyś była jutro 
o godz. 5 ppoł. u generałowej Jacynowej. Będzie tam również on i sam broszkę ci zwróci. 
(...) Pan Ossowiecki opowiedział z prostotą, jak się rzecz miała: Nazajutrz spotkałem tego 
pana. Niski brunet z maleńkimi strzyżonymi wąsikami, poznałem go od razu. Rozmówiłem się 
z nim, a wieczorem już otrzymałem od niego broszkę, którą też pani zwracam”92. 
Doświadczenia z odnajdywaniem zagubionych przedmiotów, zwykle cennych i drogich 
sercu właściciela, odbywały się niejako z potrzeby chwili, nie będąc uprzednio zaplanowanym, 
opracowanym w szczegółach naukowym eksperymentem. Emocje towarzyszące poszukiwaniom 
nie pozwalały przeważnie na systematyczne protokołowanie czy stenografowanie 
wypowiedzi jasnowidza podczas transu. Czasem ktoś lepiej zorientowany sporządzał notatki 
na gorąco, wiedząc jaką mogą mieć wartość, i że późniejsze rekonstrukcje dalekie będą od 
dokładności i rzetelności naukowej. Atmosfera ekscytacji prowadzić mogła często do nieporozumień 
i mylnych interpretacji wizji Ossowieckiego lub opacznego wypełniania jego poleceń. 
Sam Ossowiecki twierdził, że przeszkadza mu zarówno zbyt wielki sceptycyzm jak i 
nadmiernie napięta i skupiona na jego osobie uwaga obecnych przy doświadczeniu. Pisał: ,, 
Bardzo często w czasie eksperymentów proszę otoczenie, aby nie myślało o danej sprawie i 
nie robiło żadnych przypuszczeń, gdyż wtedy łatwo mogę skierować się na fałszywe szlaki i 
pójść drogą czyjejś myśli. Wówczas zacinam się i nie mogę przejść granicy mojej świadomości. 
(...) Najłatwiej jest mi robić doświadczenia pod nieobecność tych ludzi, którzy zwracają 
się do mnie i o coś proszą, gdyż oni najczęściej mają własne mniemania w danej sprawie i 
przypuszczeniami swymi mogą mi przeszkadzać”93. 
Z tym zjawiskiem wiążą się niektóre nietrafne „spostrzeżenia” Ossowieckiego, opisane z 
zacięciem humorysty przez Józefa Marcinkowskiego vel Akhara Jussufa Mustafę. Ten zawodowy 
wróżbita i jasnowidz przytacza dwie zabawne „wpadki” inżyniera, kiedy to ponoć z 
kolei on sam mógł zabłysnąć i oczyścić z zarzutu osoby, na które Ossowiecki nierozważnym 
słowem miał jakoby rzucić podejrzenie w czasie transu. W jednym przypadku, gdy zginęła 
cenna bransoletka, za sprawczynię kradzieży uznano służącą, która rzekomo ukryła swój łup 
92 Op. cit., s. 88–90. 
93 Op. cit., s. 95.

62 
w poduszce. Bezwzględni „państwo” skwapliwie rzucili się rozpruwać poduchy i znęcać nad 
„Bogu ducha winnym” garkotłukiem, żeby przyznał się do winy. Prawda, była inna – bransoletkę 
zastawiła w lombardzie czy też sprzedała... sama jej właścicielka w tajemnicy przed 
mężem, bo potrzebowała pieniędzy dla kochanka. O winie służącej przekonani byli zdradzany 
mąż i teściowa, i to właśnie oni szczególnie zawzięcie wyciągali zeznania od domniemanej 
złodziejki94. 
W drugim „nie trafionym” przez Ossowieckiego przypadku chodziło o zniknięcie pokaźniej 
sumy pieniędzy (w tym dolarów) ukrytej w skrytce znajdującej się pod fotelem (rzecz 
działa się w czasie okupacji). Poszkodowany – starszy pan, nb. adwokat, zwrócił się do 
Ossowieckiego. Inżynier miał wizję mężczyzny o takim a takim wyglądzie, który to osobnik 
skradzioną walutę schował w glinianym garnuszku na półce w swojej kuchni. Ossowiecki 
rzekomo dokładnie określił, które to z kolei naczynie w rzędzie innych. Adwokatowi rysopis 
skojarzył się natychmiast z postacią dozorcy, który czasami sprzątał jego mieszkanie. W towarzystwie 
zaprzyjaźnionego policjanta wpadł bezzwłocznie do mieszkania stróża i wskazał 
w kuchni odpowiedni garnuszek. Niestety, funkcjonariusz, święcie przekonany, że Ossowiecki 
nigdy się nie myli, zanurzył rękę w śmietanie. Przerażony cieć zaklinał się, że nie ma nic 
wspólnego z tą kradzieżą. Wezwano Mustafę – Marcinkowskiego, aby naprawił błąd słynnego 
kolegi. Jasnowidz, siedząc w salonie adwokata, przypadkowo sięgnął pod swój fotel i odnalazł 
zgubę. Adwokat nabył po prostu dwa bliźniacze fotele nie wiedząc, że skrytki są w 
obydwu. Dozorca sprzątając poprzestawiał meble i zamienił fotele miejscami95. 
Zwróćmy uwagę, że w żadnym z tych przypadków Ossowiecki nie stwierdził autorytatywnie, 
że przestępcą jest ten a ten dozorca czy pomoc domowa. Mówił np. szatyn z wąsami, 
młoda dziewczyna itp. Z konkretną osobą rysopis zestawiał poszkodowany. Dopasowywał 
osobę do opisu będąc przy tym w stanie znacznego wzburzenia i niepokoju. Świadome czy 
podświadome podejrzenie i niechęć do owych osób rzutowały na wizję Ossowieckiego. Czy 
możemy więc surowo winić niedysponowanego jasnowidza za „sprzężenie zwrotne”? Przytoczone 
opowieści nie mają oczywiście żadnej wartości naukowej czy dokumentalnej. Spisane 
po latach, odpowiednio podkoloryzowane – spreparowane zostały dla efektu literackiego. 
Marcinkowski znał wizje Ossowieckiego z relacji osób trzecich, a nawet gdyby słyszał jego 
wypowiedź na własne uszy, czy po kilkudziesięciu latach przekazałby ją wiernie i obiektywnie? 
Fakt, że przytacza w swej książce tylko przypadki klęsk ,,konkurenta”, mówi sam za 
siebie.Nam przykłady te służą raczej prezentacji pewnego mechanizmu psychologicznego, 
który dość często występował w „praktyce jasnowidczej”. 
W kolejnym przypadku, który chcemy pokrótce przedstawić, zjawisko narzucania „własnego 
poglądu na sprawę” raczej nie zachodziło. Tym razem tropem, którym poszedł Ossowiecki 
była po prostu logika; prawidłowe skojarzenie przez jasnowidza faktów, nie budzących 
najmniejszych podejrzeń u ofiary kradzieży. Ofiarą tą był Rudolf Wegner, a rzecz działa 
się na początku wojny, kiedy to, w związku z przyłączeniem Wielkopolski do Rzeszy, likwidowano 
wszystkie polskie księgarnie i wydawnictwa, zamykano szkoły i kościoły w Poznaniu 
oraz masowo wysiedlano ludność do Generalnej Guberni. Do końca stycznia 1940 roku 
prawie wszystkie księgarnie przestały istnieć, konfiskowano Polakom całe mienie i bez najmniejszego 
odszkodowania przejmowano całe przedsiębiorstwa. Rudolf Wegner był znanym i 
zasłużonym księgarzem-wydawcą. W roku 1917 założył we Lwowie spółkę udziałową, w 
roku 1920 przeniósł firmę do Poznania jako ,,Wydawnictwo Polskie R. Wegnera, spółka z 
ogr. odp.”, której był dyrektorem. Wydawnictwo szybko się rozbudowało, miało na swoim 
94 A. J. Mustafa, Pamiętnik jasnowidza, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 
1976, s. 113–117. 
95 Op.cit., s. 149–151.

63 
koncie cenne serie oraz luksusowe edycje bibliofilskie. Wegner przed wojną prowadził ożywione 
kontakty handlowe z firmami niemieckimi i zapewne dlatego, gdy otrzymał nakaz wysiedlenia, 
zezwolono mu część nakładów wydawnictwa przewieźć do Warszawy. Dyrektor 
wraz z rodziną postanowił jechać pociągiem, książki zaś wyekspediować samochodem ciężarowym 
ze swoim zaufanym kierowcą. Przed wyprawieniem w drogę zaopatrzonego w odpowiednie 
dokumenty kierowcy, Wegner wręczył mu metalową kasetkę, zawierającą złoto, biżuterię 
i dolary – cały majątek, z poleceniem, aby ukrył ją wśród bagaży i przewiózł do Warszawy, 
obiecując za to sowitą zapłatę. W razie szczegółowej rewizji i konfiskaty cennej 
szkatułki kierowca zobowiązał się twierdzić, że o niczym nie wiedział. Po przyjeździe do 
Warszawy szofer miał się niezwłocznie skontaktować z dyrektorem. Nazajutrz kierowca zjawił 
się w umówionym miejscu blady i przerażony, głosząc hiobową wieść, że kasetkę zabrali 
Niemcy, a jego samego o mało nie zabili. Wegner był zrozpaczony; niepokoił się losem książek 
– czy je również zarekwirowano, i czy interesowano się również jego osobą. Na szczęście 
książki dojechały bez strat i nikt nie pytał o dyrektora wydawnictwa. Tego samego dnia 
wpadł do Wegnerów ich stary znajomy, inż. Stefan Ossowiecki, i oczywiście po wysłuchaniu 
przykrej nowiny zaofiarował swoją pomoc. Świadkiem tego spotkania był red. Jerzy Ossoliński, 
który ponad ćwierć wieku później opowiedział tę sensacyjną historię Jerzemu Jacynie: 
„Ossowiecki zamyślił się (...) nagle zapytał: 
– A gdzie ten szofer? 
– Kierowca mieszka na Pradze. 
– A mógłbym ja jego zobaczyć? 
– Dziś byłoby to trudne. 
(...) Ossowiecki zamknął oczy i milczał. 
– A w jakim stanie przyjechały książki? – zapytał. 
– W dobrym stanie. 
– Znaczy się, jeżeli ja dobrze zrozumiał, Niemcy zabrali szkatułkę z klejnotami i nic więcej 
w książkach nie szukali. To nonsens! Dawajcie mi jakiś przedmiot tego szofera!” 
Na szczęście kierowca zapomniał szalika. A oto fragmenty wizji Ossowieckiego wg relacji 
zamieszczonej w „Tygodniku Demokratycznym”: 
„(...) W szoferce siedzi człowiek około czterdziestki, brunet, w cyklistówce... A na szyi ma 
szalik (...) On był w tym szaliku wtedy... (...) Teraz widzę granicę... Wojskowi niemieccy 
zatrzymują wóz... Oglądają papiery, kiwają głowami. Jeden z żołnierzy obchodzi samochód 
dookoła, zerka do środka, stuka w skrzynię... Macha ręką... Jakiś starszy włazi do szoferki, 
podnosi wieko siedzenia... Też macha ręką. Oddaje kierowcy papiery, daje znak do odjazdu. 
Kierowca uśmiecha się (...) Niemcy zostają daleko w tyle... Widzę jakąś rzekę. Most na rzece. 
Samochód wjeżdża na ten most. W oddali widać miasteczko. To już jest po tej stronie granicy. 
Zaraz za mostem samochód się zatrzymuje. Szofer uchyla drzwiczki z lewej, potem z 
prawej strony, rozgląda się uważnie po okolicy... Schodzi na ziemię... (...) Most i rzeczka zasnuwają 
się mgłą... O, teraz widzę zupełnie wyraźnie! Szofer szybko unosi brezent plandeki, 
wskakuje do środka... Zaraz wyskakuje. Coś niesie pod kurtką... Idzie w stronę rzeki... rozgląda 
się, nasłuchuje... Nagle szybko ześlizguje się pod most. Jest nad lustrem spokojnej wody. 
Włazi na jakiś słupek, jakby pal. Wyjmuje spod kurtki blaszany przedmiot owinięty w 
szmatę. Tak, to jest szkatułka z drogocennościami. Szofer ukrywa szkatułkę w zagłębieniu na 
pierwszym przęśle z lewej strony, jak jechać do Poznania... Zeskakuje na dół, zbiera chrust, 
gałęzie... włazi z powrotem (...) Wpycha chrust do dziury z kasetą... Zeskakuje... Nasłuchuje 
uważnie... Potem wychodzi z ulgą na nasyp... (...) zapuszcza motor i rusza w kierunku Warszawy”
96. 
96 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 6/1971, odc. 31.

64 
Państwo Wegnerowie zapewne z opisu domyślili się, o który most, na której rzece chodzi. 
Udali się samochodem nad Bzurę pod Łowiczem i tam, pod mostem, we wskazanym wgłębieniu 
odnaleźli swój skarb. Oczywiście zwolnili z pracy nieuczciwego kierowcę, nie oddając 
go w ręce policji. Była przecież okupacja. 
Może prawda była mniej efektowna, a jasnowidz mniej nieomylny, ale tak to bywa ze zdarzeniami 
opowiadanymi po latach. Nie można mieć pretensji do legendy, że jest zbyt piękna. 
Bardzo ciekawym doświadczeniem psychometrycznym, na szczęście lepiej udokumentowanym, 
było wykrycie przez Ossowieckiego sabotażysty w fabryce Wedla. Przytaczamy je 
według relacji dr Felicjana Pintowskiego – dyrektora działu sprzedaży fabryki E. Wedel, 
prawnika z wykształcenia, znanego ze świetnych posunięć organizacyjnych – bez którego 
prywatnych zainteresowań parapsychologią sprawa ciągnęłaby się znacznie dłużej. 
Jesienią 1930 roku zauważono, że jakaś tajemnicza osoba złośliwie zanieczyszcza masy 
czekoladowe rozmaitymi – przeważnie metalowymi – drobnymi przedmiotami, bardzo trudnymi 
do wykrycia, przez co często zdarzało się produkować tabliczki czekolady „nadziewane” 
kawałkami metalu sprasowanego przez maszynę rozcierającą masę. Zdarzały się też 
sznurki i drewienka. 
Nie było to, rzecz jasna, bezpieczne i miłe dla konsumentów, a przedsiębiorstwo, znane 
dotychczas z najwyższej jakości swoich wyrobów, narażało na utratę klientów w kraju i zagranicą, 
czyli katastrofę finansową i kompromitację. Nie było wiadomo czy jest to zemsta, 
szaleństwo maniaka, czy podstęp konkurencji. Wszelkie wysiłki w celu wykrycia sabotażystów 
spełzły na niczym. Dyrektor i właściciel fabryki, Jan Wedel, był przygnębiony i bezradny, 
gdy tymczasem mnożyły się reklamacje. Wreszcie dr Pintowski podsunął mu myśl zwrócenia 
się do jasnowidza. 
„Inż. Ossowiecki, który panu Wedlowi nie był osobiście znany, przyjął nas obydwóch bardzo 
sympatycznie – pisze Felicjan Pintowski (...) – prosił o przyniesienie mu kawałka metalu 
znalezionego w czekoladzie. Ponieważ p. Wedel był już na to przygotowany, wręczył mu 
mały, długi na jakieś 5 cm, a szeroki na 3–4 mm kawałek płasko zwalcowanego gwoździa (...) 
Inż. Ossowiecki trzymał ten przedmiot w ręku, i prosząc żebyśmy na niego nie zwracali uwagi 
i zajęli się w tym czasie np. rozmową – zatopił się w myślach. Po jakiejś minucie rzekł 
jakby wpół do siebie: „Widzę jakąś dużą salę. W niej maszynę z błyszczącymi częściami; coś 
jakby wałki stalowe czy coś podobnego. Obok maszyny są drzwi, za drzwiami schody. Tymi 
schodami schodzi ów pracownik z góry. On nie pracuje przy tej maszynie. On pracuje gdzie 
indziej. Wyjmuje z kieszeni ten kawałek metalu, gwoździk, wrzuca go do maszyny i odchodzi. 
Idzie schodami na górę.” 
Następnie rozmowa potoczyła się na temat, jak wskazać owego osobnika. Ossowiecki zaproponował 
specer po fabryce, na co p. Wedel chętnie się zgodził. Ustalono dzień i porę, w 
której inż. Ossowiecki przybył i, oprowadzany przez p. Wedla, chodził po fabryce tak, jakby 
w niej bywał codziennie. Nie okazywał żadnego wahania, w którym kierunku należy się udać, 
ażeby dojść do żądanego oddziału produkcji. W trakcie zwiedzania fabryki (...) wskazał nam 
schody, którymi ów pracownik miał schodzić do tajemniczej maszyny, ażeby wrzucać gwoździe 
do czekolady. Sam do nich trafił, gdyż p. Wedlowi nie przyszło nawet na myśl pokazanie 
mu tych schodów, jako że były to schody zapasowe, nigdy normalnie nie używane i właściwie 
stale zamknięte. Niemniej prowadziły z pięter na parter wprost do konszowni, gdzie 
istotnie, zaraz obok drzwi na klatkę schodową, stała duża czteronaczyniowa konsza płaska, to 
jest mieszadło, wzgl. emulgator masy czekoladowej. 
Schodami zapasowymi nie szliśmy, jedynie inż. Ossowiecki wskazał nam, skąd dany 
osobnik schodził do konszowni. Okazało się, że z oddziału tzw. miękkich cukierków. Poszliśmy 
tam innymi schodami, umawiając się, że inżynier będzie prowadził z poszczególnymi 
pracownikami tego oddziału swobodną rozmowę, a nam wskaże przestępcę, pytając go o czasokres 
pracy w jego zawodzie.

65 
Tak się też stało. Nikt w całej fabryce nie wiedział z kim chodzimy i w jakim celu, a wątpliwe, 
by ktoś miał znać inżyniera Ossowieckiego, który wprawdzie reprezentował bardzo 
charaktertystyczną sylwetkę, lecz nie mniej nie był znany robotnikom. 
W pewnym momencie inż. Ossowiecki w rozmowie z jednym młodym subiektem cukierniczym 
zadał mu pytanie umówione. Po chwili odciągnął nas na bok i prosił p. Wedla, żeby 
tego człowieka nie zwalniać z pracy, gdyż już on tego więcej czynić nie będzie. Na pewne 
zdziwienie p. Wedla wyjaśnił inżynier, że czuł wyraźnie owo ,,cofnięcie się” tego pracownika 
w zamiarze szkodzenia fabryce. Wysunął przypuszczenie, że pomimo wszystko osobnik ów 
odczuł koncentrację uwagi myślowej inżyniera na nim i wewnętrznie bardzo się zaniepokoił. 
Pan Wedel obiecał temu pracownikowi nie zrobić żadnej krzywdy, aczkolwiek widać było 
na nim objawy pewnego rozczarowania: wiadomo, obawiał się, że taka obietnica może go 
kosztować dalsze ryzyko wypuszczania na rynek czekolady z gwoździami”97. 
Trudno dziwić się dyrektorowi Janowi Wedlowi, bo poza zadziwiającą pewnością w poruszaniu 
się jasnowidza po nieznanej mu fabryce, nie było żadnych namacalnych dowodów, że 
wizja Ossowieckiego odpowiadała rzeczywistości i że ów subiekt jest właśnie sabotażystą. 
Może był to zbieg okoliczności, ale dr Pintowski pisze: „Tymczasem wszystko sprawdziło 
się: wypadków z gwoździami itp. więcej nie notowaliśmy”. 
Przytoczona historia wydarzyła się w roku 1931, dr Pintowski, bodaj że dwukrotnie, opisywał 
ją98 prostując liczne błędy i zmyślenia pokutujące w legendzie o tym „jak to Ossowiecki 
uratował honor polskiej czekolady”. Interesująca wydaje się tu również sprawa z pozoru 
drugorzędna –jaką siłą jasnowidz zmusił winowajcę, aby ten zaniechał swojego procederu? 
Nie tylko ludzie interesu zwracali się w tamtym czasie do Ossowieckiego; legenda głosi, 
że oprócz całej ,,śmietanki towarzyskiej” pomocy u jasnowidza szukały nawet koronowane 
głowy. 
Sprawa z czekoladą Wedla należy do jak najbardziej niekonwencjonalnych i ma z pewnością 
znacznie większy ciężar gatunkowy, niż jakaś tam broszka roztargnionej damy. Dla 
Ossowieckiego jednak, dążącego drogą ćwiczeń do rozwoju swych jasnowidczych zdolności, 
ważny był nie tyle przedmiot doświadczenia, ile stopień trudności i sposób rozwiązania zagadki. 
Pośród banalnych kradzieży i zgub lat trzydziestych trafiła się nawet tak z pozoru pospolita 
sprawa, jak poszukiwanie psa radcy poselstwa republiki Chile. Zdarzyło się to Ossowieckiemu 
chyba jeden jedyny raz, i to nie dlatego aby był wrogiem psów i nie współczuł 
właścicielom zgub, ale – jak sam twierdził – ,,(...) obawiałem się, że sprawa się rozniesie i 
pójdzie fama, że Ossowiecki zeszedł już całkiem na psy. Ryzyko było tym większe, że psy w 
Warszawie ginęły i ginąć będą zawsze, a gdy się wieść rozniesie, że ja odnajduję psy mym 
darem jasnowidzenia, spadnę do roli zwykłego poszukiwacza psów!”. Jasnowidz uległ jednak 
i, posługując się obrożą, wywołał w swej wyobraźni wizję drogi, jaką przebył pies oraz domu, 
do którego trafił, a skąd po dwóch dniach został wypuszczony. Niestety, właściciel psa i jego 
przyjaciel, opisujący tę historię, spóźnili się; tego samego dnia, gdy poszli jego tropem, na 
rogu Hożej i Kruczej, gdzie ślad się urwał, rano psa przejechał autobus99. 
„Mnóstwo doświadczeń robiłem w związku z poszukiwaniem zaginionych ludzip – pisał 
Ossowiecki w latach trzydziestych. – Charakter tych doświadczeń jest jak najbardziej poufny. 
Mam cały szereg protokołów i listów dziękczynnych, ale w takich wypadkach zawsze proszono 
mnie o dyskrecję”. Oczywiście, tym trudniej zweryfikować trafność wyników do- 
97 S. Ossowiecki, op. cit., s. 302–304. 
98 Przykładem takiej legendy i jej sprostowania są wspomnienia dziennikarza i literata, 
Wiesława Wernica (1906–1986), i listy dr F. Pintowskiego opublikowane na łamach „Tygodnika 
Demokratycznego” w ww. cyklu J. Jacyny w nr 8, 16 i 21/1971. 
99 S. Ossowieckiego, op. cit., s. 320–321.

66 
świadczeń tego typu; archiwum jasnowidza uległo zniszczeniu w czasie wojny, dziś możemy 
polegać jedynie na relacjach, które po wyzwoleniu świadkowie przekazywali p. Zofii Ossowieckiej. 
Jednym z niewielu doświadczeń o tego rodzaju poufnym charakterze zamieszczonych w 
Świecie mego ducha było wskazanie miejsca pobytu i stanu psychicznego syna majora X. 
Chłopiec opuścił dom rodziców, pozostawiając list z prośbą, aby go nie szukać. Ossowiecki 
przytacza relację majora, wykreśliwszy dla dyskrecji rok wydarzenia: 
„(...) p. Ossowiecki, trzymając ten list w ręce, powiedział nam, że widzi obecnie syna w 
Warszawie (...) jak w poniedziałek i wtorek całymi nocami chodził on po mieście, nie mogąc 
znaleźć noclegu i bez grosza pieniędzy w kieszeni (...) widzi syna (...) chodzącego to w okolicy 
Kolonii Staszica, to pod mostem Poniatowskiego, to na Filtrowej, to na Powązkach; widzi, 
że nogi całe ma poodparzane, gdyż przez kilka dni z rzędu nie zdejmował wcale butów. We 
wtorek spotkał jakiegoś młodzieńca w dużych okularach, który mu pożyczył pieniędzy, zaś 
jakiś drugi dał mu list i ułatwił wyjazd z Warszawy do miejscowości fabrycznej. Był moment 
w tych kilkudniowych przejściach tego młodego chłopca, że chciał sobie życie odebrać – zastrzelić 
się, ale teraz jest daleki od tej myśli. Chłopiec lada dzień musi powrócić do domu. 
Po kilku dniach syn nasz powrócił i opowiadaniem swym o tym, co porabiał przez te parę 
dni, potwierdził w najdrobniejszych detalach wszystko, co nam inż. Stefan Ossowiecki mówił. 
Zrobiło to na nas wielkie wrażenie”100. 
Gdy nadeszły lata wojny i okupacji, tragiczna rzeczywistość przyniosła i narzuciła Ossowieckiemu 
nowe, zwielokrotnione i trudniejsze zadania; zrozpaczeni, pełni niepewności ludzie 
poszukiwali swoich bliskich – żywych czy umarłych. Jasnowidz nigdy nie odmawiał 
pomocy, ale jakże często wizja nie pozostawiała już nadziei. 
W roku 1947 Maria Bołtuć, wdowa po generale, przesłała Zofii Ossowieckiej list zawierający 
tę oto relację: 
„Było to 24 września 1939 roku. Przemęczeni i do ostatka wyczerpani długim oblężeniem 
Warszawy, wszyscy łaknęli jakichkolwiek wiadomości o swoich ukochanych mężach, ojcach 
i synach, walczących na froncie. Miałam wówczas mętne wiadomości, że mój mąż – generał 
brygady WP Mikołaj Bołtuć101 dowódca grupy operacyjnej armii gen. Bortnowskiego – brał 
udział w bitwie pod Kutnem, później widziano go w Modlinie i stamtąd szedł przez Palmiry, 
niosąc amunicję do Warszawy. Na tym urywały się wszelkie wiadomości. 
Trawiona wielkim niepokojem i złymi przeczuciami udałam się do inż. Ossowieckiego, jako 
do kolegi szkolnego mego ojca, o pomoc i radę. Przyniosłam czapkę i fotografię mego 
męża. Inżynier zamknął się ze mną w małym pokoiku (było to w jego biurze przy ul. Brackiej) 
i pomimo huku bomb i strzałów armatnich, nie bojąc się niebezpieczeństwa (wszyscy 
uciekli do piwnic), spokojnie wprowadził się w stan koncentracji i zaczął po chwili mówić, 
jaki obraz ma przed oczyma: 
O brzasku mąż mój idzie z dużym oddziałem. Koło niego – oficerowie, których szczegółowo 
i tak charakterystycznie opisywał Ossowiecki, że mogłam poznać ich z sylwetek, jak na 
przykład kpt. Kwiatkowskiego, mjr. Kunca i innych. Widział, jak mój mąż trafiony kulą w 
szyję pada do rowu, jak stara się podnieść, ale krew upływa z wielką szybkością. Powiedział 
też, żebym prędzej szła przez Żoliborz szosą i szukała mego męża za mostkiem, przed małymi 
domami, że bardzo potrzebuje pomocy. Ojcu mojemu zaś powiedział, że stan męża jest 
100 Op.cit., s. 121–122. 
101 Mikołaj Bołtuć (1893–1939) – generał brygady, w I wojnie światowej oficer armii rosyjskiej, 
od 1919 w WP, m.in. dow. 31 pp., oficer sztabu w GISZ, dow. brygady KOP, 19 DP 
i 4 DP. We wrześniu 1939 dow. Grupy Operacyjnej „Wschód” w armii „Pomorze”. Poległ w 
Łomiankach k. Warszawy.

67 
bardzo ciężki i beznadziejny. 
Już następnego dnia, chociaż kapitulacja nie była jeszcze podpisana, otrzymałam przepustkę 
od prezydenta Starzyńskiego wraz z butelką jakiegoś nadzwyczajnego koniaku na wzmocnienie 
i wyruszyłam na poszukiwanie, idąc za wskazówkami inż. Ossowieckiego. 
Niestety, męża już nie zastałam żywego. Rzeczywiście został on ranny w szyję i z upływu 
krwi skonał bardzo szybko. Na grobach sąsiednich wyczytałam nazwiska oficerów, których 
widział inż. Ossowiecki w swojej wizji obok mego męża”102. 
W „praktyce jasnowidczej” Ossowieckiego w tamtych latach nie brak było też przypadków 
wskazywania miejsca zakopania zwłok określonej osoby w zbiorowej mogile. Dowodem 
potwierdzenia się wizji z zadziwiającą dokładnością może być relacja Jerzego Olewińskiego, 
zawarta w liście do Zofii Ossowieckiej, datowanym 27 sierpnia 1946 r.: 
„(...) 22 września 1939 roku, w szarży kawalerii na Palmiry pod Warszawą, poległ mój 
brat – podchorąży Janusz Olewiński. O śmierci jego dowiedzieliśmy się przypadkowo w lecie 
1940 roku, przy czym po ekshumacji z pola walki, ciało jego zostało złożone wiosną 940 roku 
we wspólnej mogile, w której złożono ok. 700 kawalerzystów na cmentarzu parafialnym w 
Kiełpinie, gminie Łomianki (koło Bielan warszawskich). Zgodnie z wolą brata postanowiłem 
ciało jego przewieźć do grobu rodzinnego w Radomiu. Mając możliwości uzyskania pozwolenia 
na ekshumację, na własną rękę usiłowałem ustalić, w którym odcinku przeszło 200- 
metrowej mogiły może spoczywać ciało mego brata. Informacje jakie otrzymałem od ludzi, 
którzy zajmowali się ekshumacją ciał z pola walki, były tak sprzeczne, że nie było nadziei 
pozytywnego wyniku. 
W tym stanie rzeczy wraz z matką swą, Hanną z Jaworzyńskich, udałem się do inż. Ossowieckiego 
o pomoc. Po otrzymaniu ode mnie fotografii i listu brata, inż. Ossowiecki nakreślił 
szczegółowy plan cmentarza i mogiły, zaznaczając, w którym miejscu leży ciało mego brata. 
Poza tym podał bezpośrednio przyczynę śmierci (wyrwana prawa część z brzucha i pachwiny) 
oraz ostatnie jego chwile, z czego wynikało, że brat konał przeszło godzinę, bez żadnej 
pomocy. 
Muszę nadmienić, iż w planie cmentarza nakreślił inż. Ossowiecki takie szczegóły (jak np. 
dzwonnicę), o których istnieniu oboje z matką nie wiedzieliśmy. Na gorące prośby nasze, w 
ekshumacji, która miała miejsce we wrześniu 1940 r. wziął osobiście udział inż. Ossowiecki. 
Przed rozkopaniem mogiły, zgodnie z życzeniem Ossowieckiego, pozostawiliśmy go samego. 
Po parokrotnym przejściu wzdłuż mogiły zatrzymał się w jednym miejscu oświadczając, 
że tu leży ciało mego brata, przy czym nadmienił, że ciała leżą w kilku warstwach w 
straszliwym nieporządku. Miejsce to odpowiadało nakreślonemu na planie przez inż. Ossowieckiego. 
Natychmiast ludzie przystąpili do rozkopywania w tym miejscu mogiły, a ich pracą kierował 
bezpośrednio inż. Ossowiecki. Rzeczywiście ciała leżały w kilku warstwach w wielkim 
nieładzie. Po odłożeniu paru ciał inż. Ossowiecki oświadczył, że najbliższe zwłoki będą ciałem 
mego brata i kazał je wyjąć z mogiły. Po wyjęciu i obmyciu zwłok, wraz z matką i siostrą, 
rozpoznałem zwłoki brata, przy czym znakami rozpoznawczymi były: ogólna budowa 
ciała, stopień wojskowy, złota korona na zębie oraz części jego garderoby. Obecny przy ekshumacji 
lekarz stwierdził ranę brzucha i prawej pachwiny”103. 
Z relacji tej nie sposób zorientować się czy wypełnienie zadania sprawiło Ossowieckiemu 
dużą trudność. Słynny w okresie powojennym inny polski jasnowidz, ks. Czesław Klimuszko 
opisuje podobny przypadek odnalezienia zwłok w zbiorowej mogile, podkreślając, że wymagało 
to od Ossowieckiego ogromnego wysiłku: 
102 S. Ossowiecki, op. cit., s. 328–329. 
103 Op. cit., s. 332–333.

68 
„Opowiadała mi osobiście żona (...) S. Ossowieckiego (...). Pewna zamożna rodzina prosiła 
usilnie wizjonera o wskazanie jej, w którym z dwu wspólnych grobów żołnierskich z 
pierwszej wojny światowej, znajduje się poległy syn, oficer. Ossowiecki udał się na miejsce 
bliźniaczych grobów. Tam się wysilał do najwyższych granic swych parapsychicznych możliwości 
i nic konkretnego nie uchwycił z upragnionej informacji. Dopiero po 20 minutach 
szalonego napięcia nerwów i wszystkich władz psychicznych, nagle poszukiwany oficer ukazał 
się mu w jednym zbiorowym grobie, w którym po odkopaniu rodzice poznali swego syna. 
Ale Ossowiecki w momencie pokazania grobu swą ręką zemdlał, runął na ziemię i przez pewien 
czas leżał półprzytomny. Grób żołnierza wskazał, ale jakim kosztem!”104. 
Bywały w czasie wojny sytuacje, że Ossowiecki musiał ukrywać część prawdy o tym, co 
zobaczył, aby koszmarnym obrazem nie pogłębiać bólu ludzi, zwracających się do niego z 
prośbą o wiadomości o swych bliskich. Pewnego razu, w czasie jakiegoś spotkania w większym 
gronie spytali go o losy zaginionego chłopca jego rodzice. Jasnowidz wpadł w trans, ale 
nic nie mówił, a po jakimś czasie jakby obudził się ze snu z wyrazem zmęczenia na twarzy i 
powiedział, że nic nie widzi, że nie mógł złapać kontaktu z zaginionym. Powiedział tylko 
tyle, że syn tych ludzi został wywieziony do kamieniołomów, gdzie ciężko pracuje. Kiedy 
rodzice zaginionego odeszli Ossowiecki powiedział: 
„Proszę tego nigdy nie powtarzać tym nieszczęsnym rodzicom. To co widziałem było 
wstrząsające. Tego nie da się wyrazić słowami. To było piekło... Widziałem śmierć ich syna... 
Umęczony do ostateczności młody człowiek dźwigał dużą bryłę kamienia. Dźwigając ten 
ciężar – chłopiec upadł nagle. Natychmiast przyskoczył do leżącego SS-man i zaczął go kopać, 
a potem poszczuł psem. Chłopiec zasłaniał się od psa rękami, chroniąc przede wszystkim 
twarz. Wtedy SS-man roześmiał się i psa odwołał, ale krzyknął do leżącej na ziemi swej ofiary: 
Nie boisz się psa, ty polska świnio, to ja ci sprawię kamienną łaźnię! To ciebie orzeźwi! I 
wtedy – powiedział Ossowiecki – ujrzałem egzekucję. SS-man zaczął w chłopca rzucać kamieniami, 
zanosząc się od śmiechu. Chłopiec usiłował poderwać się i uciekać, ale grad kamieni 
spadł na jego pokrwawione już nogi i ręce. Kamienowany zaczął krzyczeć, wijąc się z 
bólu. Ponieważ oprawca celowo nie trafiał swej ofiary w głowę, egzekucja trwała bardzo długo. 
Kiedy chłopiec mdlał z bólu, SS-man kazał go polewać wodą, cucić i dalej kontynuował 
swoją piekielną zabawę... 
– Nie mogłem tego powiedzieć rodzicom zabitego i wy tego im nigdy nie mówcie – zakończył 
Ossowiecki, zwracając się do obecnych”105. 
Trudno stwierdzić, czy dramatyczne wizje psychometryczne czasu wojny miały wyższy 
procent trafnych wyników, niż poszukiwania zaginionych przed wojną. Niektórzy przyjaciele 
jasnowidza wspominają, że twierdził, iż jego zdolności w tym czasie uległy spotęgowaniu. 
Jeśli tak było istotnie, być może rolę wzmacniającą pełniło tu emocjonalne zaangażowanie 
jasnowidza, a ponadto, jak sądzą niektórzy badacze zjawisk paranormalnych, w bardzo dramatycznych 
momentach zagrożenia życia układ nerwowy człowieka wysyła „sygnały śmierci”, 
a także pozostawia po sobie jakieś szczególnego rodzaju „ślady” w otaczającej materii. 
Jeśliby tak było naprawdę – czy znajdzie się jasnowidz, który potrafi odtworzyć ostatnie 
chwile życia Stefana Ossowieckiego? 
Na zakończenie dwie opowieści, do których nie zdołaliśmy znaleźć żadnej dokumentacji, a 
i sam Ossowiecki w swej książce o tych przypadkach nie wspomina. Dotyczą psychometrycznych 
wizji zbrodni. Treść pierwszej z tych „czarnych opowieści” przekazała Jerzemu 
Jacynie w 1971 r. znana w okresie międzywojennym pisarka i działaczka towarzystw metap- 
104 C. Klimuszko, Moje widzenie świata, Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy, Poznań 
1978, s. 52. 
105 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 1/1971, odc. 26.

69 
sychicznych – Maria Szpyrkówna”106. Oto jej relacja, z niewielkimi skrótami: 
„Było to w roku 1924 (...) U Ossowieckiego bywałam w owym czasie często, chociażby z 
tego tytułu, że pełniłam wtedy funkcję sekretarki Towarzystwa Metapsychicznego. Tego dnia, 
a raczej wieczoru, Stefan był wyjątkowo niespokojny, nawet wzburzony. Rzadko go widziałem 
w takim stanie. Wyczuwało się, że spotkała go jakaś przykrość. Indagowany przez nas, 
odpowiedział: 
– To bardzo smutna i tragiczna historia. Mam ją ciągle przed oczyma. Nie można znieść 
tego widoku, Z wrażenia mało nie zemdlałem w czasie seansu... 
– Co się stało? Kiedy to było? Jesteś bardzo blady – zapytaliśmy z niepokojem. 
– Tak, to było dla mnie wstrząsające. Nie mogę o tym zapomnieć. Straszne, do czego może 
dojść istota ludzka w swojej zbrodniczości... w swej nienormalności – poprawił się Ossowiecki 
(...). 
Okazało się, że tego dnia w godzinach porannych zgłosiło się do Ossowieckiego trzech 
Żydów, tzw. starozakonnych, mieszkańców małego kresowego miasteczka, zapomnianego 
przez Boga i ludzi. Przyjechali w specjalnej misji od tamtejszego rabina. Rabin ów, zamożny 
i uchodzący za cudotwórcę, miał siedmioro dzieci. Szczególnie był dumny ze swej 14-letniej 
córki, Rebeki, wyglądającej na 18 lat. Córka ta znakomicie mówiła po polsku, śliczna, zgrabna 
i mądra była uczennicą czwartej klasy gimnazjum w sąsiednim miasteczku powiatowym. 
Ale któregoś dnia, a właściwie wieczoru, stało się nieszczęście. Rebeka nie wróciła do 
domu (...) w piątek wieczorem wyszła od swojej koleżanki, córki aptekarza, z którą odrabiała 
lekcje i (...) nie doszła do domu. Zarządzono poszukiwania. Nie dały one rezultatu. (...) Wtedy 
ktoś wpadł na pomysł, ażeby zwrócić się do Ossowieckiego w tej sprawie. Zrozpaczony 
ojciec z nadzieją w sercu zgodził się z tą propozycją”. 
A oto relacja transowa Ossowieckiego. 
– ,,Widzę wyraźnie... Mały, parterowy domek. W ogródku malwy. Otwierają się drzwi. 
Wychodzi z nich szczupła dziewczynka, brunetka. Niesie teczkę w ręce. Żegna się z koleżanką. 
Mówią ze sobą, śmiejąc się, o lekcjach... Zapada zmierzch... Maleńka brunetka z teczką w 
ręce śpieszy do domu. Jest coraz ciemniej. Krajobraz zasnuwają mgły wieczorne (...). 
Za tym dzieckiem posuwa się cicho w mroku jakaś postać... To straszny człowiek... Niesie 
w ręce walizkę... W tej walizce jest sznur, siekiera, łom żelazny... Raczej kawał żelaza... Jest 
nie w walizce, lecz w jego kieszeni... Ten człowiek, mężczyzna lat około 40-tu, ma złe zamiary... 
Bardzo złe zamiary... Przyśpiesza kroku, równa się z dziewczynką, wzdycha jęcząc. Zapytuje 
bardzo grzecznie, czy nie mogłaby mu ponieść trochę walizki... Mówi, że jest bardzo 
zmęczony i chory... Utyka na nogę... Śpieszy na pociąg, a z walizką trudno mu szybciej iść... 
Dziewczynka, w pierwszej chwili trochę przestraszona, uspokaja się, bierze walizkę od 
mężczyzny. Mężczyzna uśmiecha się przyjaźnie, mówi, że zapłaci za odniesienie walizki na 
stację... Dziewczynka zgadza się. Idą razem, dziewczynka na przedzie, a utykający mężczyzna 
– z tyłu... Wchodzą do jakiegoś lasku... chyba obok cmentarza. A może to jest cmentarz? 
Tak, widzę płyty grobowe... ,,Tędy jest krótsza droga – mówi dziecko. – A to bardzo dobrze, 
bo już ciemno i ludzi nie widać wokoło – potakuje mężczyzna. – Tak – wyjaśnia dziecko – o 
tej porze ludzie boją się cmentarza. Ja też się boję. Bez pana nie poszłabym za nic na świecie. 
Mężczyzna śmieje się dobrodusznie: – Ze mną możesz się nie bać, bądź zupełnie spokojna... 
(...).– 
To straszne, co teraz widzę... Mężczyzna cicho podchodzi do dziecka, sięga ręką do kie- 
106 Maria Szpyrkówna (1893–1977) – powieściopisarka, poetka, publicystka i reportażystka, 
redaktor „Przeglądu Metapsychicznego” i działaczka (m.in. wiceprezes) Polskiego Towarzystwa 
Metapsychicznego, gen. sekretarz Związku Towarzystw Metapsychologicznych w 
Warszawie.

70 
szeni palta... wyjmuje żelazo, uderza dziewczynkę z tyłu po głowie... Dziecko osuwa się bezwładnie 
na trawę. To potworne, co on robi! Z jękiem rzuca się na zemdloną ofiarę, rwie na 
niej sukienkę, śpieszy się gorączkowo, ciągnie w krzaki... Gwałci ją! Nie mogę dłużej na to 
patrzeć! 
Ossowiecki obudził się z transu zupełnie oszołomiony. Poprosił o kawę. Tego dnia nie 
chciał już z nami rozmawiać o tej makabrycznej wizji. 
Później dowiedzieliśmy się, że Ossowiecki zupełnie ściśle opisał wysłannikom rabina 
miejsce zamordowania jego córki oraz miejsce zakopania ciała przez zbrodniarza. Powiedział 
również, że to miejsce łatwo będzie rozpoznać, gdyż spod ziemi wystaje tam rąbek czerwonej 
spódniczki ofiary. Podał również dokładny rysopis mordercy. Powiedział, że wsiadł do pociągu 
i wyjechał gdzieś na południe. Na podstawie tych informacji dokonano wizji lokalnej na 
miejscu tragedii. Wszystko było tak, jak widział to w swym transie jasnowidz. Warto również 
dodać, że wkrótce potem morderca został ujęty 200 km od miejsca zbrodni”107. 
Tragiczna historia korali zawarta była w liście przesłanym do „Tygodnika Demokratycznego” 
w związku z publikacją wspomnień J. Jacyny przez jednego z czytelników. „Opisane 
zdarzenie miało miejsce w mieszkaniu państwa K. w Warszawie. Świadkiem zdarzenia – pisze 
czytelnik – była moja żona, przyjaciółka z lat dziecinnych p. Lu K. i jej rodziny, a także 
rodziny jej męża – Mikołaja, częściej ode mnie bywająca w ich domach. Mnie studia naukowe 
i praca zawodowa w latach 1928–1933 nie pozwalały na zbyt częste składanie wizyt. Nie 
miałem przyjemności zetknąć się z Ossowieckim, ale moja żona często spotykała go u państwa 
K. i od niej dotarło do mnie dużo wiadomości o Ossowieckim i jego rodzinie. Z opowieści 
mojej żony wynika, że Ossowiecki był bardzo miły, pogodny, wesoły, wymowny, lubił 
dobrze zjeść, dobrze wypić, zawsze adorował piękne panie. Nie lubił, jeśli ktoś dla zaspokojenia 
tylko swej ciekawości nagabywał go o ujawnienie uzdolnień parapsychicznych. Dlatego 
właśnie u państwa K. nigdy nie rozmawiano z nim na ten temat i traktowano go jedynie jako 
miłego współbiesiadnika. 
Pewnego dnia pani Lu K. wyszła do gości, mając na szyi olbrzymi łańcuch przepięknych 
korali. Ossowiecki widząc po raz pierwszy te korale, zachwycił się nimi i machinalnie dotknął 
ich ręką. Chwilę je przytrzymał, zamyślił się i powiedział: 
– Ależ one mają ciekawą historię! 
Pani domu zapytała, jaką? Ossowiecki powiedział: 
– Nie wiem, czy wolno mi o tym mówić, gdyż to dotyczy rodziny całego rodu pani męża... 
Urocza pani domu z zakłopotaniem spojrzała na męża. Na Mikołaja skierował także swój 
wzrok Ossowiecki: 
– Mów – powiedział pan domu. 
A oto zdumiewająca i wstrząsająca wizja Ossowieckiego: 
– Widzę duży dwór... Przed gankiem konie zaprzągnięte do bryczki. Czekają na gospodarzy... 
To są twoi pradziadkowie – powiedział Ossowiecki patrząc na Mikołaja K. – Widzę ich 
wyraźnie. Są jeszcze młodzi. Ona bardzo ładna... w jasnej sukni, szerokim kapeluszu z woalką. 
Szykują się do wyjazdu. Mają zamiar jechać do kościoła...Jest niedzielny piękny poranek: 
wesoły, słoneczny, barwny. 
A tymczasem po olbrzymim hallu wejściowym gonią się dwaj chłopcy w wieku 10 i 12 
lat... To twoi dziadkowie. 
Ossowiecki na chwilę przerywa, przykrywa oczy dłonią. Potem mówi dalej: 
– Jeden z tych chłopców w przelocie chwyta wiszącą na ścianie strzelbę i goniąc brata 
krzyczy ze śmiechem: „Stój, bo strzelę do ciebie!” 
– W tym momencie – mówi Ossowiecki – otwierają się drzwi prowadzące z wnętrza domu 
107 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 14/1971, odc. 39.

71 
do hallu i ukazują się w nich matka i ojciec bawiących się dzieci. Nie zwracając uwagi na 
synów rodzice szybko idą w stronę ganku. Śpieszą się do kościoła. Nagle pada strzał! Matka 
chłopców, ta piękna młoda kobieta, chwieje się na nogach i pada na posadzkę. Do ciężko rannej 
nadbiegają domownicy... To już właściwie agonia... Ostatnim wysiłkiem woli umierająca 
kobieta zwraca się do syna, z którego ręki ginie: 
– Nie płacz, nie martw się, nie rób sobie żadnych wyrzutów. To był przypadek, wiem o 
tym. Nie mam żadnego żalu, syneczku. Żyj i bądź szczęśliwy. Jesteś zupełnie niewinny... 
Matka wyciąga rękę do płaczącego syna i mówi: 
– Na dowód, że ciebie bezgranicznie kocham i nie mam ci nic do przebaczenia – daję ci te 
korale, które mam na sobie. Weź je. Kiedy będziesz się żenić – dasz je swej żonie... 
Następnie Ossowiecki zaczął opowiadać dalszą historię losów tych nieszczęsnych korali, 
które w różnych okolicznościach, opisywanych przez jasnowidza, przechodziły z rąk do rąk. 
Z ręki dziada do ręki jego żony, z ręki jego żony do siostrzenicy, od siostrzenicy do stryjecznej 
siostry, i właśnie od niej trafiły do pani Lu K. 
Ossowiecki umilkł. W salonie zaległa cisza. Mikołaj K. i wszyscy obecni byli pod silnym 
wrażeniem niesamowitej wizji Ossowieckiego. Pani Lu, opanowawszy wzruszenie, zapytała 
po chwili męża: 
– Czy to wszystko prawda? 
– Tak – odpowiedział pan Mikołaj. – Nigdy ci o tym nie mówiłem. To jest bolesna tajemnica 
naszego rodu, o której opowiadał mi ojciec, ale bez tych wszystkich szczegółów, które 
ujawnił dopiero Stefan. Trzeba wiedzieć, że o tej tragedii nigdy z nikim nie rozmawiałem. I 
podkreślam, żadnych szczegółów nie znałem”108. 
3. Ukazywanie się w „astralu” 
Najbardziej chyba niewiarygodnym, a przecież potwierdzonym przez naocznych świadków, 
przejawem „nadprzyrodzonych” zdolności Ossowieckiego były jego eksperymenty „bilokacyjne” 
– pojawianie się w dwóch miejscach jednocześnie, stanowiące wyższą postać 
„eksterioryzacji”, czyli przenoszenia się świadomości poza ciało. Okultyści ,,wyjaśniają” to 
wyłanianiem się astrosomu (astralnego ciała człowieka) z ciała fizycznego podczas głębokiego 
transu (snu medialnego). Podobnie próbuje Ossowiecki tłumaczyć towarzyszące jego doświadczeniom 
zjawiska, nazywając je ,,ukazywaniem się w astralu”, przy nietraceniu kontaktu 
z ciałem fizycznym. W swej książce z 1933 r. stwierdza, że przeprowadził w Polsce 
siedem tego rodzaju eksperymentów. Tu ograniczymy się do dwóch przykładów, o różnej 
wartości dokumentalnej. 
Pierwszy – to doświadczenie przeprowadzone na początku lat dwudziestych w Warszawie 
w obecności dr Geleya. Jego przebieg podajemy w dwóch relacjach: Ossowieckiego i „nawiedzonej 
astralnie” Anny Jackowskiej. Oto relacja Ossowieckiego: 
„Dla zrobienia tego eksperymentu wybrałem p. Jerzową Leszczyńską, artystkę Teatru Polskiego, 
obecnie panią Jackowską. Zaprosiłem się do p. Leszczyńskiej na wieczór i przez cały 
czas wpatrywałem się w szczegóły mieszkania, wchłaniając, o ile tylko mogłem, otaczającą 
mnie atmosferę. Zaznaczyć muszę, że nie uprzedziłem wcale p. Leszczyńskiej, że zamierzam 
zrobić z nią doświadczenie. Między godz. 10 a 11 wieczorem powróciłem do domu, gdzie 
mnie już czekał prof. Geley i pani W. Na stole zauważyłem przygotowaną szpryckę z kamforą, 
co muszę przyznać, nie zrobiło na mnie przyjemnego wrażenia. Mieszkałem wtedy przy 
108 Op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 12/1971, odc. 37.

72 
ul. Trębackiej 11, pani Leszczyńska przy ul. Smolnej 34. 
Usiadłem wygodnie w głębokim fotelu i zacząłem sugestionować swoją świadomość, 
trzymając przed oczami kryształową kulę. W tej chwili z całej mocy starałem się odtworzyć 
wnętrze mieszkania p. L. oraz jego właścicielkę. Zrobiłem to z takim wysiłkiem, że zupełnie 
traciłem świadomość swego ja i w tej samej chwili już byłem w pokoju p. L. 
Pani Leszczyńska zaczęła krzyczeć: Ossowiecki! Ossowiecki! Ossowiecki! Krzyknęła, o ile 
pamiętam, trzy razy, zerwała się ze snu, oprzytomniała i zapaliła elektryczność. Trwało to 
kilka dobrych chwil. Cała moja postać jak gdyby płynęła w powietrzu, nie czułem rąk ni nóg. 
Ani słowem nie mogłem przemówić, a strach śmierci mnie ogarnął na myśl, jak ja powrócę i 
czy w ogóle powrócę. Zupełnie wyraźnie, wyraźniej niżby to było w rzeczywistości, widziałem 
p. L. i cały jej pokój. Po chwili z wolna zacząłem się budzić. Geley miał już szpryckę z 
kamforą w ręce, gdyż serce moje przestawało bić. Ocknąłem się nareszcie i zacząłem mu 
opowiadać wszystko, co widziałem i odczuwałem. 
Zatelefonowaliśmy nazajutrz rano do pani L. Pan Geley zaprosił ją i mnie na godz. 12 do 
restauracji. Pani Leszczyńska była pod wielkim wrażeniem nieoczekiwanego zjawiska. Opowiedziała 
w szczegółach wszystko, jak było, a co zgadzało się najzupełniej z moją relacją, 
jaką zdałem prof. Geley bezpośrednio po eksperymencie. 
Pojechaliśmy zaraz do mieszkania pani. L., gdzie wskazałem najdokładniej, przez jaką 
ścianę tu wchodziłem, gdzie stałem, co również odpowiadało rzeczywistości. 
Doświadczenie to przypłaciłem dwutygodniową chorobą, bo wskutek wyjścia w astralu 
straciłem dużo fosforu, bolały mnie kości i głowa, cierpiałem również na serce”109. 
A oto zeznanie Anny Jackowskiej: 
,,W roku 1921 czy 1922 (nie jestem pewna daty) na herbacie u nas na Smolnej opowiadał 
Ossowiecki przedziwne historie swojego rozdwojenia i zjawiania się u kogoś o naznaczonej 
godzinie. Ponieważ absolutnie w to nie wierzyłam, twierdziłam, że ze mną nie udałoby się 
takie doświadczenie, zapowiedział, że dziś w nocy zjawi się w oknie mojego pokoju, budząc 
mnie. 
Zapomniałam o tej rozmowie i najspokojniej zasnęłam. Nagle (później zobaczyłam, że 
było po pierwszej w nocy) obudziło mnie coś, niesamowite uczucie, obecność jakby kogoś i 
blask w oknie, a noc była bezksiężycowa. Zwróciłam głowę ku oknu i z przerażeniem zobaczyłam 
Ossowieckiego, siedzącego jakby w fotelu, głowa naturalnej wielkości, patrzącego ku 
mnie w natężeniu. Okropnie się zlękłam, zdrętwiałam, a nie mogąc wytrzymać tego widoku, 
ukryłam głowę w poduszkę. Wszystko musiało trwać krótko, z wolna zwróciłam znowu oczy 
ku oknu, widziadło bladło. Wyraźnie widziałam u Ossowieckiego bolesny wyraz, a nawet 
jakby lęk. 
Postanowiłam nie dzwonić pierwsza, a czekać co powie sam Ossowiecki. Zadzwonił rano, 
mówiąc, że nigdy już takiej próby ze sobą nie zrobi; twierdził, że bardzo się męczył i z trudem, 
i bólem wrócił z tej wędrówki do siebie. Ciekawe, że nie znając mego pokoju, najdokładniej 
go opisał – jeszcze ciekawsze, że drobiazgowo opowiedział, co się ze mną działo: 
mój lęk, chowanie się itd.”110. 
Między obu relacjami istnieją pewne, dość istotne, niestety, rozbieżności. Jeśli Ossowiecki 
opowiadał przy herbacie o swych rozdwojeniach i Leszczyńska była uprzedzona o projektowanych 
nocnych „odwiedzinach” zmienia to znacznie sytuację i – zważywszy częściową niezgodność 
opisu – można podejrzewać np., że wizja Leszczyńskiej była halucynacją lub majakiem 
sennym o zasugerowanej treści. 
W niektórych publikacjach można znaleźć wzmianki o pojawianiu się „sobowtóra” Osso- 
109 S. Ossowiecki, op. cit., s. 197–199. 
110 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 283.

73 
wieckiego za granicą, w biały dzień, w miejscach publicznych, a nawet o fizycznych, materialnych 
śladach tej obecności. Przykładem może tu być relacja Antoniego Platera-Zyberka z 
rozmowy jaką miał on z inżynierem jasnowidzem wiosną 1923 roku w Warszawie, a ściślej – 
opowieść Ossowieckiego w wersji zapamiętanej przez autora wspomnień. Plater pyta: 
„– Słyszałem, panie inżynierze, że pan sam ze sobą przeprowadzał – na wzór jogów indyjskich 
– ćwiczenia z rozdwojeniem jaźni. Czy to prawda? 
– Tak, przeprowadzałem ten eksperyment trzykrotnie. Byłem rok temu bardzo zajęty pracą 
w moim biurze technicznym. Miałem w tym czasie bardzo trudne i terminowe prace (...) Jednocześnie 
otrzymałem z Wiednia zaproszenie na kilkudniowy międzynarodowy zjazd. Przestudiowałem 
program zjazdu i skonstatowałem, że najciekawsze dla mnie referaty odbędą się 
drugiego dnia zjazdu. Muszę tam być – powiedziałem sobie – lecz z drugiej strony zdawałem 
sobie sprawę, że nie powinienem nawet na jeden dzień opuszczać mojej pracy w Warszawie. 
Mam dwóch przyjaciół – adwokata i lekarza. Zatelefonowałem do nich, prosząc by danego 
dnia poświęcili mi całe popołudnie i przyjechali do mego mieszkania. Obaj mi obiecali i stawili 
się u mnie w umówionym dniu około godziny 14-tej. Wtajemniczywszy ich w moje kłopoty, 
oświadczyłem, że chcę w ich obecności zapaść w sen kataleptyczny i w tym śnie przenieść 
się duchowo na ów zjazd w Wiedniu, ażeby usłyszeć interesujące mnie referaty. 
Po wyjaśnieniu moim przyjaciołom celu tego eksperymentu – opowiadał inż. Ossowiecki – 
poprosiłem ich, by pozostawali przy mnie przez cały czas, aż do momentu mego 
,,przebudzenia się”, czyli powrotu do pełni życia. Przeszliśmy wówczas do mego gabinetu; 
położyłem się na kanapie, a moi przyjaciele zasiedli obok mnie w fotelach. W kompletnej 
ciszy zacząłem się skupiać i natężać wolę. Osiągnąwszy już maksimum natężenia powoli 
osłabiłem tętno i oddech. Z późniejszych relacji wiem, iż po pewnym czasie obecny lekarz 
stwierdził, że tętno ustało jakby zupełnie, jak również i oddech. Leżałem na kanapie sztywny 
i prawie zimny. 
W takim stanie i bez ruchu leżałem do godziny 19-ej. 
A tymczasem... Byłem w Wiedniu na zjeździe, słuchałem referatów, a podpis mój figurował 
na liście obecności. Architekci polscy, którzy również byli na owym zjeździe, wierzyć 
później nie chcieli, że tam nie byłem, skoro mnie tam widzieli, i że tego dnia ciało moje, pod 
nadzorem moich dwóch przyjaciół, całe to popołudnie leżało na kanapie w moim mieszkaniu 
w Warszawie. 
Takie rozdwojenie przeprowadziłem potem jeszcze dwukrotnie – mówił dalej Ossowiecki. 
– Za trzecim razem było ze mną źle: gdy chciałem powrócić, nagle odczułem jakieś silne 
przeszkody. Widziałem ciało moje leżące na kanapie w moim mieszkaniu w Warszawie, widziałem 
moich dwóch przyjaciół, siedziących przy mnie w fotelach i... nie mogłem wrócić. 
Zaczął mnie opanowywać wielki niepokój, ale przemogłem tę wielką trwogę: natężyłem całą 
moją siłę ducha i wtedy zacząłem wracać do pełni życia. Powrócił mi normalny oddech i tętno, 
a potem ocknąłem się i otworzyłem oczy – byłem tylko skrajnie wyczerpany: fizycznie, 
nerwowo i duchowo! Gdy już mogłem mówić, poprosiłem mego przyjaciela, lekarza, by mi 
dał jakieś środki wzmacniające serce i uspokajające nerwowo. Po paru godzinach powróciłem 
już zupełnie do normalnego stanu i wtedy opowiedziałem moim przyjaciołom, jakie przeszedłem 
duchowe katusze. Dałem wówczas sobie samemu i moim świadkom słowo honoru, że 
już więcej tego eksperymentu robić nie będę”111. 
Czyżby więc Ossowiecki złamał słowo (wspomina o siedmiu doświadczeniach) czy też 
Platera zawiodła pamięć! Musimy zaznaczyć, że nie udało nam się, niestety, znaleźć wiarygodnej 
dokumentacji na temat wiedeńskiej „eksterioryzacji”, a i Ossowiecki nie pisze nic w 
swej książce o tego rodzaju niezwykłym doświadczeniu, z czego wynika, że trzeba je chyba 
111 A. Plater-Zyberk, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 12–13/1972, odc. 6–7.

74 
raczej zaliczyć do legend. 
Nie znaczy to jednak, iż w ogóle sprawę „eksterioryzacji” Ossowieckiego należy ,,między 
bajki włożyć”. Niektóre współczesne eksperymenty zdają się wskazywać, że jest to odmienna 
od psychometrycznej postać transu, w którym pojawia się zdolność jasnowidzenia aktualnych 
zdarzeń, połączona czasami ze zdolnością zdalnego przekazywani sugestii (patrz rozdz. 6, 
części czwartej). Co więcej – nie ma pewności czy doznania eksterioryzujących są jakąś doskonalszą 
formą paranormalnego poznania od „zwykłych” wizji jasnowidczych. Doświadczenia 
psychometryczne przeprowadzane z Ossowieckim, w których przenosił się w swej wyobraźni 
do odległych miejsc, relacjonując, co dzieje się tam w tej właśnie chwili, przynosiły 
niejednokrotnie zadziwiające bogactwo trafnych spostrzeżeń. A przecież jego zdaniem była to 
najłatwiejsza, najbardziej lubiana przez niego postać jasnowidzenia. Oto przykład takiego 
„nieastralnego” eksperymentu: 
„Dnia 9 listopada 1931 r. w Warszawie inżynier Stefan Ossowiecki będąc z nami w restauracji 
i posługując się swoim nadprzyrodzonym darem jasnowidztwa, przeniósł się podczas 
rozmowy na Łotwę do Rygi, do nieznanego mu mieszkania rodziców baronowej Lueder, państwa 
Bluhmenów, przy Muehlenstr 58 i z całą dokładnością je opisał, jak gdyby się w nim 
znajdował. Nie było szczegółu, który zostałby pominięty. Położenie i wygląd zewnętrzny 
domu przed laty i teraz, rozkład mieszkania, ilość pokoi, a nawet najdrobniejsze przedmioty 
w nich się znajdujące. Poza tym p. Ossowiecki przeprowadził szczegółową charakterystykę 
zupełnie mu nie znanych, a zamieszkujących tam osób, nie pominął nawet starej służącej, 
chodzącej zwykle w miękkich pantoflach, oraz wiernego psa. 
Powiedział, między innymi, że pani Bluhmenowa cierpi na nerki i czując się tego dnia 
wieczorem niedobrze, wstała wcześniej od kolacji udając się na spoczynek oraz że u p. Bluhmena 
był jakiś pan chory na nogę, który kulał. Jedyny szczegół, któremu pani Lueder zaprzeczyła, 
było twierdzenie p. Ossowieckiego, jakoby w pokoju jej wisiał nad łóżkiem haftowany 
dywanik. Nie mogąc tych trzech ostatnich faktów od razu potwierdzić, porozumiano się 
z Rygą listownie i skonstatowano, że: l) zgodnie z orzeczeniem p. Ossowieckiego, w dniu 9 
listopada pani Bluhmenowa poczuła się wieczorem chora i wstała od kolacji aby się położyć; 
2) pan, który kulał, był tegoż popołudnia u p. Bluhmena; 3) w pokoju pani Lueder po jej wyjeździe 
z Rygi zamieszkała nauczycielka, Francuzka, która wspomniany dywanik zawiesiła 
nad łóżkiem, o czym p. Lueder nie wiedziała. 
Prawdziwość niniejszego protokołu własnoręcznie stwierdzamy. 
/–/ ze Skibińskich Zofia Świdowa 
/–/ z Bluhmenów Maria Lueder 
/–/ dr Stanisław Gurzyński”112 
Dodajmy tu, że Ossowiecki, opisując owo przeniesienie się wyobraźnią do Rygi, zaznacza: 
„Z prawdziwą przyjemnością zgodziłem się na to i bardzo prędko zrobiłem zwykły pierwszy 
wysiłek. Odtworzyłem sobie mianowicie przedmiot w przestrzeni, zmatowałem swoją świadomość 
i z najdzwyczajną szybkością przeniosłem się do mieszkania jej (p. Lueder – przyp. 
KB) rodziców. Po 5 minutach już mogłem mówić” Jest to więc sposób nieporównanie ekonomiczniejszy 
od odwiedzin w „astralu”... 
112 S. Ossowiecki, op. cit., s. 98–99.

75 
4. Podróże w przeszłość 
Wśród eksperymentów przeprowadzonych przez Ossowieckiego nie brak doświadczeń 
polegających na odtwarzaniu zdarzeń przeszłych, nie tylko bliskich w czasie, ale i bardzo 
odległych. Istnieją nawet wzmianki o „przenoszeniu się” jasnowidza w zamierzchłą prehistorię. 
W latach 1935–1944, a więc także w okresie okupacji, prof. Stanisław Poniatowski113 
przeprowadzał z Ossowieckim doświadczenia stanowiące próbę uzupełnienia luk w wiedzy 
dotyczącej naszych praprzodków. Przyniosły one podobno wiele interesujących, nie znanych 
nauce wiadomości, zwłaszcza na temat warunków życia i zwyczajów społeczności zamieszkujących 
ziemie dzisiejszej Polski przed tysiącami lat, wymagających oczywiście weryfikacji 
w toku badań archeologicznych. Protokoły z tych eksperymentów ocalały i znajdują się w 
posiadaniu rodziny Ossowieckiego114, ale, niestety, nie udało nam się do nich dotrzeć. Nie 
dysponujemy m.in. materiałami na temat doświadczenia, w którym posłużono się naczyniem 
glinianym, pochodzącym z wykopalisk archeologicznych w Biskupinie, a które miało znacznie 
wzbogacić wiedzę o tej prasłowiańskiej osadzie. Nie wiemy również czy taka ocena wartości 
informacji zawartych w wizjach dotyczących Biskupina pochodzi z kręgu specjalistów z 
dziedziny prehistorii, czy raczej wyraża opinię badaczy fenomenów psi. A byłoby sprawą 
nader istotną, gdyby się udało wykazać w sposób jednoznaczny, że stwierdzenia Ossowieckiego 
znalazły następnie potwierdzenie w odkryciach archeologicznych. 
Nie jest to, niestety, jedyny przypadek trudności, jakie napotykamy przy próbie weryfikacji 
„retrokognicji” Ossowieckiego. Podobnie ma się sprawa z niemal wszystkimi doświadczeniami, 
którymi zajmujemy się w tym rozdziale. A szkoda, gdyż eksperymenty tego rodzaju 
należą do najbardziej niezwykłych przejawów jasnowidzenia, a jednocześnie budzących najwięcej 
kontrowersji. Oto przykłady takich psychometrycznych „wypraw w przeszłość”: 
l listopada 1925 roku dr Antoni Czubryński wręczył Ossowieckiemu kawałek zasuszonego 
błota owinięty w szmatę. „Miejsce zburzone gwałtownie – stwierdził jasnowidz. – Pod tym 
budynkiem są piwnice, gdzie schowano wiele rzeczy. Był tam złożony oręż. Niżej jest coś 
ukryte z prawej strony, nie wiadomo co. Nie jest to dom wielopiętrowy, lecz jednopiętrowy, 
biały, znajduje się w dzielnicy oddzielonej. Odbywały się tam zebrania, w których uczestniczyli 
mężczyźni i kobiety. To coś w rodzaju kościoła, wszyscy jakby śpiewają”115. Błoto 
pochodziło z podziemi świątyni Mitry pod kościołem św. Praksedy w Rzymie. 
Następne tego rodzaju doświadczenie przeprowadzone przez A. Czubryńskiego 3 stycznia 
1926 roku przyniosło bardziej konkretne, szczegółowsze informacje. Ossowiecki otrzymał do 
ręki, owinięty w szmatę, kamień (marmur) pochodzący z ruin świątyni Kastora i Polluksa. 
Inżynier-jasnowidz powiedział m.in.: ,,Olbrzymi gmach, kolumny... od sześciu do ośmiu... u 
góry trójkąt. (...) Kawałki, które trzymam, pochodzą z kolumny, nie z fundamentów. Rzeźba 
na cokole, stojące figury na krańcach. Alegoryczne zwierzęta, nie widzę wyraźnie, ale zdaje 
się, jak gdyby byk, wielkie nozdrza rozwarte. Grupa pod nim, człowiek leżący, o silnej muskulaturze, 
trzyma tego byka. We wnętrzu jakby kolumny wpuszczone w ściany. (...) Nad 
ołtarzem kopuła, od tej kopuły inne. Naczynia kamienne tak wielkie, iż pomieściłyby kilku 
ludzi. Nic z tego nie zostało. Cokół ołtarza ma rzeźbę przedstawiającą kobietę z dzbanem na 
głowie. Okna olbrzymie (...) Ze dwadzieścia schodów prowadzi do głównego ołtarza. Z lewej 
113 Stanisław Poniatowski (1884 – 1945) – etnograf i antropolog, prof. UW, zwolennik 
szkoły kulturo-historycznej. Aresztowany w 1944 r. przez gestapo, zmarł w obozie koncentracyjnym 
w Litomierzycach. 
114 S. Ossowiecki, op. cit., s. 339. 
115 Op. cit., s. 173.

76 
strony stoją mężczyźni, ubrani w szare szaty, czy też białe. Ciągle się kłaniają. Ręce mają na 
piersiach złożone, ale nie skrzyżowane. (...) Niosą do urny jakby baranka owiniętego w białe 
szaty”116. Zamiast komentarza proponujemy porównanie tego opisu z rekonstrukcją świątyni 
Kastora i Polluksa na Forum Romanum. 
Przedmiotem wywołującym wizję w trzecim doświadczeniu zorganizowanym przez dr 
Czubryńskiego wespół z dr Feliksem Gałęzowskim prawdopodobnie 14 stycznia 1926 r. był 
ukryty w paczce kawałek lawy (skorupy wulkanicznej) z wnętrza krateru Wezuwiusza. A oto 
słowa Ossowieckiego: „Zaczynam widzieć jakieś rośliny. Widzę wodę, dużo wody, brzeg 
jasny, daleko w południowych krajach. To nie rzeka, lecz woda bez końca. Masa białych kamieni, 
białe budynki z kolumnami na brzegu. Widzę nadzwyczajne ruiny, jak gdyby zasypane 
gliną czy ziemią. Jakieś miasto, którego już nie ma. Jakie to ciekawe... Miasto, jak przez 
straszne kataklizmy zasypane, dużo ziemi, fontanny, kwadratowe domy. Dużo roślin... To też 
jest roślina, zasypana jakąś piaszczystą masą. To jest to, czym zostało zasypane miasto. Ciągle 
to samo widzę, wszystko szare, szare i białe”117. Czubryński w protokole zaznacza, że 
spodziewał się opisu zjawiska natury geologicznej, wybuchu wulkanu lub wnętrza ziemi, a 
nie skutków erupcji sprzed osiemnastu wieków, gdyż lawa pochodziła z 1924 r. 
Jeśli Ossowiecki rzeczywiście nie domyślał się, co kryła paczka, byłby to może dowód, że 
przedmiot trzymany w ręce przez jasnowidza tylko bardzo ogólnie kierunkuje wizję. Nie 
można też wykluczyć telepatycznego odbioru pewnych informacji naprowadzających. Chociaż 
bowiem Czubryński był świadom, iż nie lawa, lecz popioły i tuf zasypały Herkulanum i 
Pompeje, Wezuwiusz podświadomie mógł kojarzyć mu się silniej z zagładą tych miast niż z 
procesami zachodzącymi we wnętrzu ziemi. 
W eksperymentach tych nie podjęto prób zapobiegania telepatycznemu przekazowi informacji, 
skupiając uwagę wyłącznie na hipotezie superwrażliwości wzrokowej i dotykowej (z 
negatywnym wynikiem badań). O tym, że Czubryński zdawał sobie sprawę z tego mankamentu 
świadczy jego sprawozadanie z doświadczeń przeprowadzanych z medium jasnowidzącym, 
Sabirą Churamowiczówną (narodowości tatarskiej), w których starał się utrudniać 
przekaz telepatyczny. Niektóre z tych eksperymentów są szczególnie interesujące, gdyż posłużono 
się w nich tymi samymi przedmiotami „psychometrycznymi”, które użyto w doświadczeniach 
z Ossowieckim. 
Kawałki marmuru ze świątyni Kastora i Polluksa, umieszczone w blaszanym pudełku, 
wręczył Sabirze l lutego 1926 r. dr T. Sokołowski. Nie znał on zawartości pudełka, otrzymanego 
od Czubryńskiego, który celowo nie brał udziału w doświadczeniu. Churamowiczówna 
powiedziała: „Nic wspólnego z przyrodą. Przywiezione z daleka. To jest szarej barwy, blisko 
leżało wody, odłamki od jakiejś świątyni. Przywiezione z podróży naukowej”118. 
Podobnie za pośrednictwem dr Sokołowskiego podano tego samego dnia Churamowiczównie 
zalepiony w gazecie kawałek skorupy wulkanicznej z wnętrza Wezuwiusza. Oto 
słowa Sabiry: „Kolor ciemny, z jakiegoś wykopaliska, z daleka przywieziony. Ruiny. Z nich 
wzięty. Wprost tak to leżało. Ni to pałac, ni świątynia. Dawna starożytna rzecz. Dawno już 
przywieziony. To kiedyś stało w ogrodzie dużym. Kolumny, schody. (...)”119. Opis jest oczywiście 
błędny, bardzo ogólnikowy i nie kojarzący się choćby z pośrednimi skutkami działalności 
wulkanu, jak to było w doświadczeniu z Ossowieckim. Ciekawe jest jednak pewne 
ogólne podobieństwo trafnych i mylnych „spostrzeżeń”, obserwowane również we współcze- 
116 Op. cit., s. 175. 
117 Op. cit., s. 176. 
118 A. Czubryński, Medialność p. Sabiry Churamowiczówny, „Zagadnienia Metapsychiczne”, 
nr 13 16/1927, s. 42. 
119 Op. cit., s. 43.

77 
snych eksperymentach z jasnowidzącymi (patrz rozdz. 3, część 4 – Klimuszko i inni). 
Innego rodzaju wątpliwości budzi podobne „retrokognicyjne” doświadczenie z Ossowieckim. 
przeprowadzone w 1935 r. przez inż. Witolda Balcera. Odbyło się ono w dwóch etapach, 
przedzielonych ponad miesięczną przerwą. Pierwszego wieczoru dano Ossowieckiemu do 
ręki blaszane pudełko zawinięte w papier. Zawierało ono stopę mumii przywiezioną z Egiptu 
przed kilku laty. „Widzę blaszane, błyszczące pudełko – powiedział Ossowiecki. – Wewnątrz 
jest coś brunatnego, zawiniętego w biały papier i watę. Coś jakby drzewo lub kamień. To nie 
jest drzewo i nie kamień, jest to jakaś skamieniałość. To jest coś bardzo starego i pochodzi 
sprzed kilku tysięcy lat, sprzed narodzenia Chrystusa. To zostało wykopane z ziemi przez 
jakąś ekspedycję naukową. Widzę ludzi w białych płóciennych hełmach, kierujących owymi 
robotami. Naokoło piasek i skały. To jest w jakimś gorącym kraju. Ten przedmiot był częścią 
jakiegoś większego przedmiotu i służył, czy też był związany z jakimś kultem, czy też obrządkiem 
religijnym, weselem czy pogrzebem. Tak, to było związane z pogrzebem. Ale co to 
jest właściwie? To jest jakby jakaś figura czy bóstwo... Nie rozumiem. Widzę jakieś ognie, 
jakby pochodnie, jakichś dziwnych ludzi, którzy się przed tym kłaniają czy modlą. Co to jest? 
Ten przedmiot ma jakieś żółte włókna, sęki, a w niektórych miejscach jakby był owinięty 
paskami z materii”. 
Po chwili skupienia inż. Ossowiecki łapie się nagle ręką za stopę i woła: „Już widzę, co to 
jest, to jest przecież skamieniała stopa ludzka”. 
Nie można tu wykluczyć telepatycznego ,,naprowadzenia”, gdyż inż. Balcer wiedział, że 
pudełko zawiera zabalsamowaną stopę mumii. Niemniej fakt, że nie otwierał przed eksperymentem 
pudełka, przygotowanego przez nieobecną na seansie osobę, i nie wiedział nic o wacie 
i bibułce, zdaje się przemawiać przeciw tej hipotezie. 
Tego wieczoru pudełko zostało rozpakowane i Ossowiecki naocznie zapoznał się z jego 
zawartością. Zmniejsza to znacznie wartość następnego eksperymentu jako dowodu zdolności 
retrokognicyjnych inżyniera-jasnowidza. A było to jedno z najbardziej niezwykłych i widowiskowych 
doświadczeń. Ossowiecki opisał ze szczegółami wygląd i życiorys młodej Egipcjanki, 
córki jakiegoś wysokiego dygnitarza, pałac, w którym mieszkała z mężem i jej śmierć 
przy porodzie, a także przebieg balsamowania jej zwłok i uroczystego pogrzebu: „(...) Jacyś 
ludzie ubrani w długie szaroczame szaty idą w rzędach po sześciu i podskakują. Męża i ojca 
nie ma na pogrzebie, nie idą za trumną, zostali w domu i klęczą na podłodze z głowami pochylonymi 
do ziemi, przykryci całunem. Trumnę wiezie czwórka białych wołów. Woły garbate 
z szarymi grzbietami. Na rogi włożono im złocone futerały. Grzbiety okryte czerwonymi 
kapami. Przy każdym z nich idzie mężczyzna o długich włosach i prowadzi go. Trumna czy 
też karawan wygląda jak długa czarna skrzynia okuta złotem. Na niej jakieś hieroglify, jakby 
opisujące życie zmarłej. Widzę w oddali piramidę. Kondukt przechodzi koło niej, idzie dalej, 
dalej”120. 
Niestety, nie mamy żadnych podstaw, aby twierdzić, że wizje owe były czymś więcej niż 
tworami wyobraźni pobudzonej autosugestią. Przemawia za tym również przebieg doświadczenia 
przeprowadzonego przez dr Czubryńskiego l listopada 1925 roku. Wręczył on Ossowieckiemu 
szary, dość duży kamień. Zaprotokołowana relacja z wizji brzmiała: 
„Jak ja to dobrze widzę! Jakie to ciekawe! Olbrzymie skały i wielkie przepaście. Wielkie, 
nadzwyczajne łąki, jakby rosła na nich jakaś niezwykła, żółta trawa. Co to takiego? Płaszczyzny, 
na których nie ma kamieni. O fioletowym odcieniu, skały, skały i znów płaszczyzny. 
Jakieś dziwne drzewa, długie, jakby cyprysy, czarne, twarde o gałęziach splątanych u góry. 
Cała puszcza dziwnych drzew. Jest tu jak gdyby jakiś ruch. Coś się rusza, coś przeźroczystego, 
postacie podobne do form ludzkich, ale zupełnie przeźroczyste. Nie mogę przeniknąć w 
120 S. Ossowiecki, op. cit., s. 324–325.

78 
ich świat. Olbrzymie przestrzenie... Jakie to wszystko cudowne. Teraz powracam do tych 
wielkich olbrzymów. Zetknęli się jakby giganci o barwach rdzawożelazistych. W przestrzeni 
leci odłam ze straszną szybkością. Jakby kawałek jakiegoś globu się oderwał, leci i rozprasza 
się na drobne kawałki. Pada na rozmaite strony. Otwory robią się w ziemi, lecące kamienie 
zarywają się w ziemię”121. 
Tajemniczy kamień był meteorytem. Opisując to doświadczenie Ossowiecki dodaje: „Żaden 
seans tak mnie duchowo i fizycznie nie wyczerpał (...) Straciłem podczas tego doświadczenia 
dużo energii, co wyraziło się ogromnym spadkiem temperatury. Przeżyłem wspaniałe 
chwile, których nie da się z niczym porównać”. Jeśli nawet odrzucimy możliwość, że inżynier 
chemik mógł rozpoznać pochodzenie kamienia lub telepatycznie odebrał informacje od swego 
„zadaniodawcy”, nie ulega wątpliwości, że trafność jasnowidczego poznania pociągnęła za 
sobą wizję odpowiadającą co prawda ówczesnym hipotezom, że planetoidy i meteoryty są 
szczątkami rozbitej planety i przekonaniom Ossowieckiego o życiu na innych globach, lecz 
daleką od rzeczywistości. Granica między paranormalnym postrzeganiem a imaginacją jest 
bowiem bardzo płynna. 
Czyżby więc wszystkie doświadczenia z przenoszeniem się jasnowidza w odległą przeszłość, 
od których oczekiwano rozwiązania pasjonujących zagadek historycznych, cechował 
nadmierny optymizm i ze wspomnianych wyżej powodów nie były w stanie spełnić pokładanych 
w nich nadziei? 
Wiosną 1925 roku Prosper Szmurło, prezes Towarzystwa Psychofizycznego w Warszawie, 
dowiedział się, że podczas prac konserwatorskich na Zamku Królewskim odkryto pomieszczenia 
doskonale nadające się do przeprowadzenia doświadczenia – od wielu lat zamurowany 
loch, do którego po otwarciu zwiedzający nie mieli wstępu. Szmurło zwrócił się do kierownictwa 
robót w gmachach reprezentacyjnych i uzyskał zgodę prof. Kazimierza Skórewicza122 
na zbadanie lochu przez jasnowidza. 27 maja 1925 roku P. Szmurło wraz z sekretarzem Towarzystwa 
Psychofizycznego, Stefanem Rzewuskim, udał się do Ossowieckiego i zabrał go 
na zamek, gdzie oczekiwali na nich inni członkowie Towarzystwa: admirał W. Kłoczkowski, 
J. Bakierowski W. Reych. Prof. Skórewicz zaprowadził gości do owego lochu, mieszczącego 
się pod rozebraną posadzką jednej z komnat. Goście zeszli na dół po drabinie, w świetle 
elektrycznej latarki oczom ich ukazały się 
121 Op.cit., s. 174. 
122 Kazimierz Skórewicz (1866–1950) – architekt, współtwórca Wydziału Architektury 
Politechniki Warszawskiej, budowniczy gmachów Sejmu i Senatu, jeden z najwybitniejszych 
konserwatorów zabytków, m.in. Zamku Królewskiego w Warszawie.

79 
8.Zamek Królewski w Warszawie w okresie międzywojennym. Dawna Baszta Grodzka, w 
której przeprowadzono eksperyment z Ossowieckim, oznaczona krzyżykiem na zakreskowanym 
dachu (po prawej stronie, między zamkiem a pałacem Pod Blachą). 
ściany z nie otynkowanych dużych cegieł, częściowo pokryte warstwą gliny z piaskiem. 
Ossowiecki przyklęknął pod ścianą i opierając się dłonią na jednej z cegieł mówił: 
„– To więzienie, na pewno więzienie. Tu na ścianach biedni skazańcy gwoździami lub 
ostrymi kamieniami rysowali herby i szubienice”. 
Rzeczywiście do wysokości wzrostu człowieka cegły pokrywały mniej lub bardziej wyraźne 
znaki – herby, litery i szubienice. Po dziesięciu minutach skupienia Ossowiecki przerwał 
milczenie: „– Widzę już, widzę ludzi... było ich dwóch... Jeden łysy z długą brodą w 
ubraniu z czerwonym kołnierzem i takimiż wyłogami na rękawach... To on wyżłobił ów znak 
– szubienicę (Ossowiecki opiera rękę na rysunku). Tu było wejście, drzwi wysoko, a stamtąd 
(wskazuje ręką) spuszczano więźniów... Przyprowadzali ich żołnierze w pancerzach z długimi 
pikami w jakichś dziwnych hełmach... Na górze było okrągło (sklepienie). Jak tam czarno... 
jakby zakopcone... Widzę też podłużne otwory w murze, umożliwiające dopływ powietrza. 
Jakieś sztaby żelazne... Tutaj (wskazuje ręką) było coś w rodzaju niszy, w której siedział 
strażnik... Tam (wskazuje) widzę dużo zbrojnych z pikami. Jakieś stopnie (po sprawdzeniu 
okazało się, że były tam stopnie). Tędy spuszczano jedzenie. Stali przy murze, czekali... 
(chwila namysłu). Było to bardzo, bardzo dawno. Tyle wrażeń, obrazów, trudno mi wszystko 
wypowiedzieć. Tu leżał jeden tylko w koszuli i spodniach, bez butów... Czasem wielu ich 
leżało, sześć do ośmiu osób. Tam dalej (wskazuje ręką) jakieś długie, niskie przejście... loch, 
trzeba prawie pełznąć na brzuchu... a tam woda...”123. 
Z protokołu podpisanego przez świadków doświadczenia wynika, iż rzeczywiście w miejscu 
wskazanym przez Ossowieckiego znajdowało się wąskie przejście wychodzące do muru. 
Prof. Skórewicz powiedział, że w owych czasach, o których opowiadał jasnowidz, była tam 
woda – przepływała tamtędy Wisła. 
„Widzę mnicha w czarnym płaszczu, z odkrytą szyją. Mam wrażenie, że żegnał on i błogo- 
123 P. Szmurło, Psychometria i archeologia, „Zagadnienia Metapsychiczne” nr 11– 
12/1926, s.131.

80 
sławił skazańców wyprowadzanych stamtąd na śmierć”. 
Protokół stwierdza, że we wskazanym miejscu były jak gdyby zamurowane drzwi i stamtąd 
prowadził długi korytarz na lewo wychodzący do pokoju obok ciemnicy. 
„A tu za ścianą jeszcze może coś znajdziecie – mówił dalej Ossowiecki. – Widzę coś metalowego, 
błyszczącego, zdaje się, że hełm. I jeszcze coś... jakby dukaty w garnku. Nie mogę 
więcej, jestem zmęczony”. 
Eksperyment dobiegł końca. 
Uczestnicy doświadczenia udali się następnie do mieszkania prof. Skórewicza na zamku w 
celu odczytania i podpisania notatek, które przekazane zostały do archiwum warszawskiego 
oddziału Towarzystwa Psychofizycznego. Już w mieszkaniu prof. Skórewicza Ossowiecki 
uzupełnił swoją relację kilkoma niewielkimi szczegółami oraz narysował tarczę ze złotym 
ornamentem (czy też inkrustacją), jaką widział u opisywanych żołnierzy. Według słów profesora, 
Ossowiecki opisał Zamek Królewski takim, jakim był przy końcu XIV wieku, za czasów 
Książąt Mazowieckich, gdy większość obecnych zabudowań jeszcze nie istniała. Loch, w 
którym przeprowadzono eksperyment, znajdował się pod dawną Basztą Grodzką124. Więziono 
w nim szlachtę skazaną na tzw. ,,wieżę”. Wisła, która później zmieniła koryto, przepływała 
wówczas przy samych murach zamkowych, właśnie tam, gdzie wskazał Ossowiecki. Prawdopodobnie 
w tym miejscu istniało w murach jakieś tajne przejście od koryta Wisły. Baszta oddzielona 
była od właściwego zamku Książąt Mazowieckich podwórkiem, na którym zwykle 
przebywała uzbrojona straż ,,widziana” przez Ossowieckiego. Na mur obronny, łączący 
basztę z zamkiem, musiały prowadzić stopnie, o których wspomniał jasnowidz. Trafność wizji 
była niewątpliwa. Nie można jednak wykluczyć, iż owe historyczne informacje Ossowiecki 
odebrał telepatycznie od prof Skórewicza, a plastyczna wizja dopełniona została przez wyobraźnię 
inżyniera. 
Nie wszystkie eksperymenty były tak udane, czasem jasnowidz bywał niedysponowany i 
nie widział niczego, czasem wizja okazywała się niezgodna z rzeczywistością, czasem interpretacja 
była fałszywa. Gdy nie wpadał na właściwy trop być może ponosiła go fantazja lub 
nieświadomie czerpał informacje z niewłaściwego źródła wiedzy, które w danej chwili biło 
silniej niż poszukiwane i ,,zagłuszało” oddziaływanie tego ostatniego. W przypadku poważnych 
eksperymentów należałoby raczej wykluczyć możliwość, że Ossowiecki fantazjował na 
zamówienie lub starał się ukryć swoją złą formę. Zabawiać się w Cygankę mógł wobec egzaltowanych 
pań, ale nie w obliczu autorytetów naukowych i przy rozstrzyganiu istotnych 
problemów historycznych. 
Takim nieudanym doświadczeniem była zagadka szkieletu znajdującego się przed wojną w 
zbiorach Muzeum Archeologicznego w Warszawie. Szkielet ów odziany był w rycerską kolczugę 
i średniowieczny szyszak, kości dłoni trzymały jabłko i berło – insygnia książęcej władzy. 
Eksponat ten dostarczył do muzeum pewien obszarnik polski, który mieszkał niegdyś na 
Ukrainie i wykopał szczątki wojownika w jakimś stepowym kurhanie nad Dnieprem. Nie 
było wątpliwości, iż są to szczątki jakiegoś ruskiego księcia, znawcy nie mogli jednak ustalić 
tożsamości księcia i dokładnego okresu, z którego szkielet pochodzi. Zwrócono się więc o 
pomoc do inżyniera Ossowieckiego. A oto wizja, jaką miał on podobno po obejrzeniu tajemniczego 
eksponatu: 
„Widzę wielki gród na szerokim stepie... Rycerska drużyna wybiera się na wojnę... tłumy 
ludzi... Płacz kobiet zagłusza szczęk oręża. Rycerz słusznego wzrostu o długich czarnych 
włosach, opadających mu na ramiona spod szyszaku... żegna się ze swoją żoną... Kobieta pła- 
124 Opisywany tu loch więzienny ocalał, mimo wysadzenia Zamku Królewskiego przez hitlerowców 
po powstaniu warszawskim i jest obecnie udostępniony publiczności. Na ścianach 
widoczne są opisane przez P. Szmurło rysunki.

81 
cze. Jest piękna, jasnowłosa, tulą się do niej dziatki... (chwila milczenia)... Jak okiem sięgnąć 
rozciąga się step... Na horyzoncie czarne chmury... Sępy latają w powietrzu... Wietrzą 
śmierć... Po niebie migają błyskawice... Słychać cwał koni... Zbliża się nieprzyjaciel. Zaczyna 
się okrutna bitwa... Bitwa trwa już godzinę... Trup ściele się gęsto. Aż nagle – tak, widzę wyraźnie, 
nasz dzielny rycerz spada z rumaka przeszyty wrażą dzidą...”125. 
W tak dramatycznych okolicznościach i pełnej grozy, acz malowniczej, scenerii miał zginąć 
„bohater” eksperymentu. Tymczasem po kilku latach zagadka szkieletu została rozwiązana 
w całkiem inny sposób, a i prawda o śmierci księcia była odmienna. Jak pisze J. Jacyna, w 
czasie okupacji hitlerowskiej pewna studentka archeologii na tajnym uniwersytecie pisała 
pracę magisterską. Szczegółowo przestudiowała w tym celu m.in. Kroniki Nestora126 i znalazła 
w nich wzmiankę o ruskim księciu, który panował tylko 3 dni. Historyczne zapiski pozwoliły 
zidentyfikować wspomniany szkielet. Kroniki Nestora podają, iż po objęciu władzy 
przez owego księcia zbuntował się przeciwko niemu rodzony brat. W trzecim dniu panowania 
dopadł go w jakimś maleńkim gródku i skrytobójczo zabił. Po dokonaniu morderstwa uciekł 
wraz z bandą daleko w stepy. Ciało księcia złożono do grobu wraz z insygniami tuż obok 
miejsca zbrodni. Po dziesięciu wiekach doczesne szczątki i insygnia trafiły do warszawskiego 
muzeum. Ossowiecki widział może kogoś innego, bo nasz młody książę, według Nestora, nie 
zginął w boju i nie miał żony. 
Mijało się z celem dawanie Ossowieckiemu do rozwikłania historycznych zagadek i żądanie 
traktowania wyników doświadczeń jako podstawy naukowej, ale czasem wizja mogła stać 
się inspiracją do innego kierunku badań, być materiałem do wysunięcia śmiałej hipotezy czy 
też przyjęcia jeszcze jednej wersji zdarzeń. „Niewykluczone”– słowo to mogłoby stać się 
mottem wszelkich tego typu eksperymentów. 
I w ten sposób doszliśmy do najbardziej chyba „filmowej” a zarazem kontrowersyjnej wizji, 
która miała służyć dobru nauki i historii. 
W roku 1936 Jeremi Wasiutyński – z wykształcenia astronom – pisząc obszerną biografię 
Mikołaja Kopernika zwrócił się do Stefana Ossowieckiego z prośbą o wyjaśnienie szeregu 
wątpliwości związanych z życiem wielkiego astronoma, a zwłaszcza z losami książek będących 
własnością Kopernika. W efekcie otrzymał Wasiutyński materiał o walorach niezłego 
filmowego scenariusza, trudny jednak do zweryfikowania. Sam Wasiutyński napisał: „Relacja 
Ossowieckiego nasunęła mi nowe sugestie przy pisaniu o Koperniku, które mogłem następnie 
sprawdzić”. Nie wydaje się jednak, aby sprawdzenie wszystkiego było możliwe. Doświadczenie 
przeprowadzone zostało w październiku 1936 roku i opisane w książce Kopernik – 
twórca nowego nieba127. Obiektem eksperymentu były – wypożyczone z Uppsali, a wywiezione 
tam w czasie „potopu” – Tabulae Alphonsi i Tabulae directionum profectionumque 
Regiomontana (tablice astronomiczne), które towarzyszyły Kopernikowi od czasów krakowskich 
aż do śmierci. Wasiutyński poinformował jasnowidza, że owe tablice były kiedyś w 
posiadaniu Kopernika; okazały się one bardzo wdzięcznym przedmiotem doświadczenia, 
wywołały bowiem wizję o rzadkim bogactwie zdarzeń i plastyczności. Oddajmy głos Ossowieckiemu: 
„Widzę murowany dom... jednopiętrowy: parter i piętro... taki ciemny jakiś. Wąska ulica... 
i jeżeli wyjść z prawej strony... jest potem jeszcze kilka domów, a dalej ulica, która idzie w 
dół... i tam jest taki kanał, po którym płyną barki... wiozą drzewo, kamienie, naftę (sic!) i jest 
125 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 7/1971, odc. 32. 
126 Kroniki Nestora – najstarszy opis dziejów Rusi, którego współautorem był mnich 
klasztoru Peczerskiego w Kijowie, Nestor (ok.1053–1113). 
127 J. Wasiutyński, Kopernik – twórca nowego nieba, wyd. J. Przeworskiego, Warszawa 
1938, Przypisy.

82 
balustrada metalowa, gdzie bardzo często Kopernik – jeszcze bardzo młody – nachylony patrzał 
na tę robotę... Niewielkiego wzrostu, chudziutki chłopczyk... Matka chuda szalenie, 
sympatyczna... a ojciec – mruk, przychodził tylko na obiad. Matka: bardzo dużo pracowała... 
sympatyczna, przystojna... Ojciec – mruk, gbur, brzydki... Był pies – Kopernik wybiegał z 
nim, nie lubił bawić się z innymi dziećmi, tylko z małą dziewczynką, blondyneczką, z domu 
obok... Na parterze mieszkał ktoś inny... Gimnazjum było gdzieś daleko... Matka nadzwyczajna... 
Ona idzie z nim... Dom trzypiętrowy, w dziedzińcu... z tyłu ogród, z początku równy, 
a potem górka i w dół... Na dole droga, która prowadzi... tam kościół jest... I matka idzie naprzód 
razem z nim do kościoła ... To powszechna szkoła... Powraca... Spotyka go ksiądz, 
obejmuje go i razem idą – i jeszcze jakiś chłopczyk. Wychodzą z ogrodu... [ksiądz to prawdopodobnie 
Łukasz Waczenrode (1447–1512) późniejszy biskup warmiński, brat matki Kopernika, 
a chłopczyk to brat Kopernika – Andrzej (ok. 1470–1518) – przyp. KB]. 
„... Ojciec przychodzi, nakłada okulary... On (Kopernik) podobny do matki, do ojca zupełnie 
niepodobny. Matka była dla niego wszystkim, ona jego prowadzi przez życie... Jak gdyby 
była siostrzyczka... Ach! Ta dziewczynka – blondyneczka, to jego siostra, ona nie z tego domu 
obok – ona mieszka tam w tym samym domu...” 
A oto kolejny seans, przeprowadzony z pomocą tych samych książek: 
„Już jestem. Widzę ten sam dom... Widzę Kopernika w wieku 8–9 lat... Widzę matkę – taka 
chudziutka, szczuplutka szatynka... Kopernik bardzo podobny do niej... zupełnie taka sama 
twarz. Ojciec gruby, bardzo nierasowy, dosyć pełny, krzepki, średniego wzrostu... Na chwilę 
przyszedł i gdzieś wyszedł... 
... Boże, jakie to ciekawe... można dojść do końca, ale ja przelecę... Ojciec Kopernika 
umarł wcześnie. Kopernik miał wtedy 13–14 lat – to już taki chłopiec wysoki – taki zgrabny, 
szczupły... lat 14–15 – ojca nie ma... Matka jeszcze żyje, ale chora... Siostra przy nich, młodsza 
od Kopernika o 2–3 lata – taka żywa, rozbawiona, blondyneczka. 
... Ja widzę śmierć ojca... Widzę, jak go wynoszą z domu... Cmentarz jest obok kościoła... 
On pochowany na cmentarzu nie pod kościołem... – O, teraz widzę... mnóstwo ludzi, pełno, 
mnóstwo ludzi, widocznie był bardzo lubiany, szanowany... 
...Ot, już ja widzę jego życie dalej... On ma już 18–19 lat i matki już nie ma... Oni nie byli 
biedni... to ich własny dom... On wyjeżdża wielką karetą w cztery konie – rodzaj omnibusu... 
On miał jeszcze przyjaciela wielkiego w swoim wieku i z tym chłopcem jedzie razem... (Andrzej 
Kopernik?). Siostra umarła, kiedy Kopernika nie było... 
... On jest już we Włoszech. Nie! Matka żyje jeszcze, bo on otrzymuje wiadomości o chorobie 
matki... Dom, gdzie on mieszka stoi nie w centrum, ale na przedmieściu... Zetknął się z 
jakąś dziewczyną – brunetka, żywa... To był pierwszy fizyczny romans... On na dwóch fakultetach... 
w dwóch uczelniach równocześnie... Z rana chodzi do jednej, wieczorem do drugiej... 
w zupełnie innym kierunku... Tu spotkał kolegów, nie był sam...”128. 
W wizjach tych, obok obrazów i stwierdzeń, które noszą wiele cech prawdopodobieństwa, 
nie brak całkowicie mylnych, z pewnością nie odpowiadających rzeczywistości. I tak np. w 
chwili śmierci ojca (1483) Mikołaj miał 10 lat a nie 14, był też najmłodszym dzieckiem w 
rodzinie Koperników, a więc jego dwie siostry były starsze od niego. Brat Andrzej, z którym 
pojechał na studia do Krakowa, był od niego starszy o 3–4 lata. Żadna z sióstr nie zmarła w 
tym czasie. Starsza – Barbara została przeoryszą w klasztorze Benedyktynek w Chełmnie i 
żyła jeszcze w 1512 r., młodsza – Katarzyna wyszła za mąż za Bartłomieja Gertnera i miała 
pięcioro dzieci. 
Następnie J. Wasiutyński wręczył Ossowieckiemu egzemplarz Ephemerides XV annorum 
zaznaczając, że książka ta miała styczność z Kopernikiem, ale zawiera notatki innego czło- 
128 Op. cit., s. 604–605.

83 
wieka, na którego charakterystyce Wasiutyńskiemu zależy. Zatrzymajmy się przez chwilę nad 
tą sprawą, aby później nie przerywać komentarzami stenogramu wypowiedzi transowych 
Ossowieckiego. W popularnonaukowej biografii astronoma Stanisław Grzybowski pisze: 
„Tajemniczą i fascynującą zarazem postacią jest w kręgu Kopernika Hildebrand Ferber, 
astrolog i alchemik, dziwak skłonny do ulegania zabobonom, niezwykłym nawet jak na wiek 
XVI. Pochodził z patrycjuszowskiej rodziny gdańskiej. Brat jego Eberhard był burmistrzem, 
drugi – Maurycy – miał się stać jednym z następców Waczenrodego w Warmii. 
Bracia Ferberowie studiowali we Włocławku; wysłano ich tam, aby nauczyli się dobrze języka 
polskiego. Hildebrand opanował go tak, że po polsku zanotował nawet w ciężkich 
chwilach życia prośbę: Boże, pomagaj!. Notatka ta, umieszczona na marginesie jednej z książek, 
która czas jakiś była własnością Kopernika, narobiła wiele hałasu, gdyż przypisano ją 
niesłusznie naszemu astronomowi. 
Jeszcze bardziej frapująca jest jednak historia tej książki; kolejność chronologiczna notatek 
na marginesie sugeruje bliską zażyłość Hildebranda z Mikołajem, lecz równocześnie w żaden 
sposób nie można sobie wytłumaczyć dziwnego przechodzenia książki z rąk do rąk. 
Jeden z biografów Kopernika w rozpaczy zwrócił się nawet do słynnego w okresie międzywojennym 
jasnowidza, inż. Stefana Ossowieckiego, który w czasie seansu orzekł, że Hildebrand 
ukradł tę książkę Mikołajowi. Choć podobna metoda badań historycznych dziś zdaje 
się nam raczej humorystyczna, samo przypuszczenie nie jest pozbawione cech prawdopodobieństwa. 
Hildebrand mógł stykać się często z Kopernikiem, ale poza wspomnianą książką 
nie ma na to dowodów. Być może jednak, że i on był jednym z wtajemniczonych (w koncepcje 
astronomiczne Kopernika – przyp. KB)”129. 
Powróćmy do eksperymentu:. „Wejście w trans – pisze Wasiutyński – było tym razem dla 
Ossowieckiego trudne, ale seans można zaliczyć do najbardziej udanych. 
– Ciekawa rzecz – ja widzę Kraków, bardzo dobrze widzę Kraków. Niedaleko od kościoła 
Mariackiego – widzę Katedrę Mariacką bardzo dobrze – tam jakiś plac... W jednej z bocznych 
ulic na II piętrze... skromne, bardzo skromne mieszkanie... Ja widzę Kopernika... bardzo 
dobrze... Wygląda na lat 23–24... tak... tak... tak... a może młodszy? On miał już tę książkę 
tam... ja go bardzo dobrze widzę młodszym...” 
(Ossowiecki zwraca się do Wasiutyńskiego: „Pan myśli inaczej, ale to było tak, jak ja mówię”). 
„...Cały czas przy nim jakiś młody człowiek – starszy od niego, dużo starszy – ale młody... 
Kopernik od niego przepisuje... z tego żółtawego kratkowanego papieru, który on przyniósł... 
Tamten pan – to krzepki, mocny mężczyzna – mądra przyjemna twarz – szlachetny typ uczonego... 
Pogrążeni są w czytaniu i robią notatki z tych papierów, które tamten przyniósł Kopernikowi... 
On nie nauczyciel ani uczeń... Kopernik go słucha, a ten go przekonywa, coś mu 
wmawia – to ktoś wtajemniczony... O! Teraz Kopernik trzyma ołówek (sic!) w ustach... Teraz 
wskoczyła do pokoju kobieta, bardzo ładna, brunetka, Kopernik wita się serdecznie, daje jej 
coś–jakiś list... Bardzo serdeczny stosunek ich łączy... Kobieta w ciemnej sukni, jakby w krynolinie, 
na szyi i na rękawach koronki i tutaj takie... (Ossowiecki pokazuje bufy na ramionach)... 
Teraz wszedł ktoś, ktoś stary, tak lat 60, chudy wysoki... obejmuje Kopernika bardzo 
poufale... Są we trójkę... tamta wyszła... 
... Teraz już wieczór... idą w kierunku kościoła z tym wysokim... Tamten już wyszedł i 
wziął ze sobą wszystkie papiery... Kopernik ukląkł przed ołtarzem z prawej strony... Szybko 
idzie ten film... 
... Od tej książki coś złego emanuje... jakieś niedobre fluidy... Coś tam jest takiego... coś 
tam jest... Wyjazd jego stamtąd... – on wyjeżdża... O, teraz pierwsze moje zetknięcie, że tak 
129 S. Grzybowski, Mikołaj Kopernik, Książka i Wiedza, Warszawa 1973, s. 123–124.

84 
powiem, z Polską... bo ten wysoki uczył go po polsku... ten wysoki jest Polak... on pisze i 
pokazuje mu słowa... Kopernik już mówi po polsku... bo to jest przed wyjazdem jego z Krakowa, 
to nie na początku... Ten wysoki i ta kobieta, bardzo ładna, młoda, odprowadzają go... 
Omnibus – taka wielka kareta – kobieta siada z nim razem...”. 
Oczywiście w wieku 23–24 lat Kopernik przebywał nie w Krakowie lecz w Bolonii, gdzie 
studiował w latach 1496–1500. Starszym mężczyzną mógł być jego przyjaciel Fabian Luzjański 
(1470–1523), późniejszy biskup warmiński, lub – jeśli uznać za błędne określenie „młody 
człowiek” i ,,Polak” – Domenico Maria Novara (1454–1504), astronom włoski, nauczyciel 
Kopernika. 
Przyjazd do Torunia Ossowiecki opisuje tak: 
„... Ojca już nie ma. Matka, brat, siostra... Siostra leży w łóżku, ciężko chora... (Nagła 
zmiana nastroju). 
... Straszna radość... straszna radość... Znów widzę ten dom... i potem od tego domu dalej 
widzę ten kanał i przechodzą barki... On okropnie lubił wieczorami tam chodzić... On razem z 
tą panną... To jakby jego narzeczona... Wielka miłość... Tam takie kamienne schody... siedzą 
we dwoje nad wodą... Dużo ludzi... 
... Ta książka jest razem z nim... Ona oprawiona w Krakowie, on dużo książek oprawił tam 
i przywiózł całą walizkę... One były nie takie, jak teraz, ale ciemnożółte, brudnożółte... 
... No, aleja przeskakuję... 
... Matka go odprowadza, matka – i brat... Brat mniejszego wzrostu, jeszcze chudszy, ale 
ładniejszy... żywszy, weselszy. A ten (Kopernik) – taki ponury, ciągle pracuje, liczy w nocy... 
Ale jemu nie dają pracować w domu... Mieszkanie takie ciemne, on uciekał stamtąd... On 
chodził do tej panny, która mieszkała w hoteliku i tam spędzali czas razem. Bardzo intymny 
stosunek ich łączy... Ona bardzo go kocha – żywa, pełna werwy...”130 
Jak widzimy Ossowiecki, sam skłonny do lirycznych nastrojów, mocno podkreśla wątek 
uczuciowy w życiu astronoma. W dalszym ciągu swoich badań w rok po pierwszym seansie 
Wasiutyński wręczył jasnowidzowi egzemplarz komedii Morosophus z dedykacją autora – 
Wilhelma Gnapheusa dla Jerzego Joachima Retyka, prosząc o informacje na temat byłych 
właścicieli książki. Ossowiecki książki tej nie oglądał, lecz jak zaznacza Wasiutyński „mógł 
podejrzewać, że sprawa związana jest z Kopernikiem”. 
Nie wiemy, czy Ossowiecki znał dobrze biografię Kopernika z jakichś lektur. Z przytoczonych 
wyżej przykładowo błędów wynika, że raczej nie znał. 
Przypomnijmy tu, dla oceny trafności wizji Ossowieckiego, że Retyk był jedynym 
uczniem Kopernika, astronomem, astrologiem, matematykiem i lekarzem, Gnapheus, holenderskim 
protestantem, który schronił się przed prześladowaniami w Elblągu, zaś Morosophus 
czyli głupi mędrzec to tytuł niesławnej pamięci farsy ośmieszającej Kopernika, wystawionej 
w Elblągu przez Gnapheusa. 
Oto słowa Ossowieckiego: 
„... Widzę już. Już widzę. Już dobrnąłem do tego miejsca... Miasto – dziwne jakieś... Wąskie 
bardzo ulice... Widzę: baszta ciemna, która wychodzi trochę nad wodę... i woda dosyć 
wąska... Tam stoją jakby barki... kipi... ciągną. I potem jest jakaś dziwna baszta, która jak 
gdyby na ukos trochę zbudowana i od tej baszty... jest zaułek na lewo... i tutaj jest ten dom. 
Dom dwupiętrowy... Boże drogi, znów jestem z Kopernikiem! Tylko inne zupełnie miasto niż 
to, które kiedyś widziałem. Z pokojów widać – z tamtej strony – Wisłę, jak bym powiedział. 
To jest Toruń!” (do Wasiutyńskiego ) „A pan myśli inaczej?” 
– ... Jedna rzecz, co mi przeszkadza: ja jestem i tam i – czy to możliwe – że w Rzymie? W 
Rzymie nigdy nie byłem. Plączą się dwa miasta... Nie mogę zrozumieć, dlaczego... 
130 J. Wasiutyński, op. cit., s. 606–607.

85 
– ... Teraz rozumiem... bo to przyszło do Polski z Rzymu i to przyszło z biblioteki – nawet 
powiedziałbym – Watykańskiej. (Wasiutyński pisze w odsyłaczu: Jest w istocie prawdopodobne, 
że część książek i papierów Retyka, zakupionych od Othona w Heidelbergu przez Pitiscusa 
i in. dostała się wraz: z biblioteką palatyńską, zrabowaną w czasie wojny 30-letniej, do 
Biblioteki Watykańskiej). 
... On jest niewielkiego wzrostu (Kopernik), szczupły, bardzo zrównoważony. Ruchy jego 
– takie spokojne... I rękę trzyma lewą na piersiach. (Ossowiecki naśladuje rzekomy gest Kopernika, 
przykładając kilkakrotnie rękę do piersi). 
... Mówiąc, trochę oczy spuszcza... Ten starszy pan, z którym on teraz siedzi – typ raczej 
Włocha, czarny, siwawy... Kopernik trzyma go za ręce i patrzy mu w oczy... i prosi go o coś... 
mówi mu o tej książce... 
Ta książka była w ręku Kopernika. On ją otrzymał, jako prezent... i mnie zaniosła daleko 
wstecz w jego życie... 
(Ossowiecki twierdził potem, że scena rozmowy Kopernika z nieznajomym odbyła się we 
Fromborku, a wizja Torunia tylko się nałożyła na nią). 
... Widzę znowu dobrze Kopernika i widzę nawet w rozmowie z tym panem... jak gdyby 
jakieś niezadowolenie. To jakby go męczy, jakby mu było przykro. Jest to ktoś, kto, jakby 
miał napisać odpowiedź... bo to jest pismo nieżyczliwe... poemat satyryczny... jak gdyby na 
śmiech wystawiający Kopernika... jakby krytyka jego poglądów... Ta książka była w rękach 
Kopernika – twierdzę to wyraźnie. Odczuwam oburzenie Kopernika, ale to jest tak wielkiego 
ducha człowiek, że mu przykro za tego, kto to wydrukował, a potem jakby wielki żal do niego... 
I teraz widzę: on wezwał tego pana... i zaczął mu to objaśniać... Kiedy tamten zapalił się 
gorąco, Kopernik wziął go łagodnie za ręce – o, ten moment widzę bardzo dobrze – wielce 
wyrozumiale – i oddał książkę temu panu... 
Ten kto pisał to (dedykację), to jest młody człowiek – lat około 30-tu, wysoki, chudy, 
przystojny – sympatyczna twarz. Uduchowiona twarz... Ale to w jakimś innym mieście... to i 
w Rzymie było...131 
W związku ze sprawą kradzieży, w czasie eksperymentu z egzemplarzem Ephemerides XV 
annorum, Ossowiecki na życzenie Wasiutyńskiego przesunął się w czasie daleko naprzód: 
„... Ciekawa rzecz... ta książka znikła... Ta książka znikła i jeszcze jedna książka znikła... I 
on (Kopernik) nie może jej znaleźć – i ta książka również ukradziona u niego przez kogoś, 
kto był u niego... 
...Ten pan w płaszczu, wysokiego wzrostu, taka nieprzyjemna twarz... Niby to on jest Kopernikowi 
bardzo oddany... Kopernik z naiwnością zawierza mu... A on wyniósł książki pod 
płaszczem... 
(W istocie znane są dwie książki z notatkami zarówno Kopernika, jak i H. Ferbera. Obie 
znajdują się w Uppsali, ale do Warszawy sprowadziłem tylko jedną. O tamtej drugiej ani nie 
mówiłem Ossowieckiemu, ani nawet nie myślałem o niej. To, co Ossowiecki powiedział o 
rzekomej kradzieży przez Hildebranda – było dla mnie zupełną niespodzianką). 
– Teraz ta książka (prawdopodobnie ta, którą przedstawił Ossowieckiemu Wasiutyński – 
przyp. KB) została wywieziona... Ten, co ją skradł, dał ją jakiemuś młodemu panu... Ja idę za 
książką... – Książka jest w jakimś niemieckim mieście – w intymnym odosobnieniu kilka 
osób tę książkę studiuje... Dziwne typy... jest tam i przyjemna jakaś twarz... ale to nie są 
Niemcy... Ale książka ukradziona... i z tej książki ktoś wypisuje dane do jakiegoś dzieła... 
Nastrój zwycięstwa... śmieją się... Ot teraz ja tracę się trochę... zaraz... zaraz... 
... On już jest samotny, Kopernikp – ani brata, ani siostry, ani matki... on ma tylko jakiegoś... 
131 Op. cit., s. 602–604.

86 
... Gubię się, wracam do tamtych ludzi (...) Ta książka służy tym panom jako podręcznik 
do jakiejś roboty... O, teraz widzę tego pana starszego... i ten młody też jest przy nim... Nawet 
na tej książce są notatki napisane przez tego starszego... (...) I widzę – książka leży między 
innymi książkami zupełnie innego charakteru – nieoprawne... Widzę też tam aparaty, jak 
gdyby astronomiczne... 
... A ja mam wrażenie, że ta książka powraca do Kopernika... W jaki sposób ona powraca?... 
Znaleźli ją ludzie, którzy przypadkowo ją zobaczyli i postarali się oddać... Ale ja zmęczony... 
bardzo zmęczony...”. 
Po seansie Ossowiecki oświadczył jednak mimo zmęczenia: „Ja dziś bardzo dobrze usposobiony, 
nie można lepiej widzieć”132. 
Rzeczywiście, książki, które przeszły przez ręce Kopernika szczególnie silnie podziałały 
na wyobraźnię jasnowidza. Nie było to jedyne doświadczenie związane z astronomią. Oprócz 
wymienionego wcześniej eksperymentu z kamieniem meteorycznym (1925), podobne doświadczenie 
miało miejsce w Obserwatorium Astronomicznym w Warszawie w kwietniu 
1935 r., kiedy to prof. dr Michał Kamieński zaprosił Ossowieckiego aby zademonstrować mu 
kawałki meteorytu, który spadł pod Łowiczem 12 marca 1935 r. Jak pisał w 1947 r. prof. 
Kamieński: ,,Inż. Ossowiecki przyszedł w tenże wieczór i mimo niedyspozycji (grypa), trzymając 
mateoryt w ręku, rozwinął szereg pięknych i ciekawych wizji, towarzyszących spadkowi 
meteorytu. (...) Pomijam tutaj liczne doświadczenia, czynione w okresie 1935–1944 r. 
których byłem wielokrotnie świadkiem. Zainteresowanie nimi było bardzo wielkie; brała w 
nich udział elita wiedzy umysłowej Warszawy. Pamiętam jedno doświadczenie, zdaje się w 
1937 r., na którym było obecnych aż jedenastu profesorów Uniwersytetu i Politechniki Warszawskiej, 
między którymi wyliczę: profesorów fizyki – C. Białobrzeskiego i Mieczysława 
Wolfkego, etnologii – S. Poniatowskiego, matematyki – S. Mazurkiewicza, filozofii i log. 
mat. – I. Łukasiewicza, anatomii – E. Lotha, astronomii – M. Kamieńskiego133. 
A oto sprawa nadal otwarta: 
Na terenie obecnego Parku Kultury i Wypoczynku w Warszawie, rozciągającego się m.in. 
od Alei Jerozolimskich po ul. Książęcą były niegdyś ogrody księcia eks-podkomorzego – 
Kazimierza Poniatowskiego (1721–1800) najstarszego brata króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. 
Książe był wielkim oryginałem, fantazja jego objawiała się m.in. w realizowaniu 
różnych niebanalnych architektonicznych przedsięwzięć, np. drążeniu podziemnych korytarzy 
na terenię swej posiadłości. Jeden z ogrodów księcia założony, wg projektu Szymona 
Bogumiła Zuga, wzdłuż wąwozu przekształconego następnie w ul. Książęcą urozmaicony był 
(podobnie jak inne ogrody księcia) sztucznymi grotami, kaskadami, stawem, stylowymi budynkami, 
takimi jak np. meczet stojący w pobliżu Nowego Światu. W ciągu dwunastu lat 
ogrody Kazimierza Poniatowskiego pochłonęły astronomiczną sumę 200 000 dukatów. Była 
tam nawet ogromna ananasiarnia. Po śmierci księcia posiadłość kilkakrotnie zmieniała właścicieli. 
W roku 1841 przy ul. Książęcej zbudowano szpital św. Łazarza istniejący do 1944 
roku. Są zapiski historyczne, głoszące, że pod terenem szpitala znajdują się wielkie podziemne 
sale z posągami. Zainteresowani tym archeolodzy zwrócili się do Ossowieckiego, który 
rozczarował uczonych kategorycznym stwierdzeniem: „Nie widzę żadnych sal ani żadnych 
posągów...134. Być może współczesne poszukiwania wyjaśnią tę sprawę – prowadzone są prace 
konserwatorskie ,,elizeum” i podziemnych korytarzy. 
Możliwe jest zresztą jeszcze inne wyjaśnienie. Podobną do poszukiwanych podziemną salę 
z posągami odkryto w 1961 roku, jednak nie w parku przy ul. Książęcej, lecz w skarpie ogro- 
132 Op. cit., s. 607–608. 
133 S. Ossowiecki,op. cit., s. 338–339. 
134 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 7/1971, odc. 32.

87 
dów Zamku Królewskiego. Pochodząca z XVIII wieku piwnica, zwana „Lożą Masońską” nie 
oznaczona była na żadnym z zachowanych planów zamku. Czyżby dawne zapiski były nieścisłe 
i w rzeczywistości chodziło o tę właśnie tajemniczą salę, czy też może podobne podziemne 
sale powstały wcześniej lub później z inicjatywy brata króla, na terenie jego warszawskiej 
posiadłości? 
Czy Ossowiecki rzeczywiście odbywał ,,podróże” transowe w przeszłość, czy raczej korzystał 
z zasobów wiedzy zawartej w mózgach uczestników doświadczeń – pozostaje sprawą 
otwartą. Za hipotezą telepatyczną lub może raczej „sięganiem do pamięci żywej” zdają się 
przemawiać przypadki zadziwiająco trafnego odtworzenia przeszłości ludzi, którzy eksperymentowali 
z jasnowidzem. 
W kwietniu 1928 roku obiektem takiego doświadczenia stał się Harrington Emerson 
(1852–1931), amerykański naukowiec, współtwórca nauki organizacji i kierownictwa, przybyły 
do Warszawy na Zjazd Organizacji Pracy. Doświadczenie odbyło się w Hotelu Europejskim, 
w obecności b. prezydenta m.st. Warszawy, inż. Piotra Drzewieckiego i prof Kanegissera 
z USA. Rozpoczęło się ono eksperymentem kryptoskopijnym, podobnym do tych, jakie 
opisujemy w rozdz. l tej części. W drugiej części spotkania, w obecności tych samych świadków, 
Ossowiecki opisał całe dotychczasowe życie Emersona. Z wielką dokładnością opowiedział 
jak ożenił się on młodo, stracił dwoje małych dzieci, chłopca i dziewczynkę, że wkrótce 
rozwiódł się i kto był przyczyną rozwodu. Stwierdził, że Emerson pierwszą żonę przywiózł z 
innego państwa, że była młoda i ładna. Opisał jak Emerson rozpoczął swoją karierę życiową 
mając wykształcenie prawnicze, lecz później zmienił całkowicie zajęcie. Dom Emersona został 
opisany jako trzypiętrowy budynek znajdujący się poza centrum Nowego Jorku, z pięknym 
widokiem na wodę, otoczony parkiem. Zarówno przy opisie topografii terenu jak i 
mieszkania, mebli w kilku pokojach, portretów i książek, Emerson potwierdził dokładność 
wizji. Ossowiecki oznajmił, że Emerson miał syna inżyniera–lotnika i trzy córki z drugiej 
żony, dwie zamężne. Określił dokładnie charakter i usposobienie tej żony, powiedział, że 
Emerson przywiózł ją z bardzo daleka do Nowego Jorku, gdzie jej w chwili obecnej nie ma, 
lecz że wkrótce znów ją zobaczy. Opisał wreszcie dokładnie rozejście się Emersona z bratem, 
z którym przez długi czas był w bardzo serdecznych stosunkach. 
Ossowiecki wspomina, że po tym eksperymencie przez dwie godziny nie mógł przyjść do 
siebie. „Wciąż snuły mi się wizje oceanu, Ameryki, wysokich domów i całej rodziny Emersona. 
To mnie tak wyczerpało, że musiałem wziąć samochód i pojechać do Wilanowa, aby 
trochę oprzytomnieć. Zapomniałem wtedy, na jakiej ulicy mieszkam i jaki jest numer domu. 
Powoli wracałem do równowagi duchowej – o godzinie 2 w nocy byłem w domu”. Po wyjeździe 
z Polski, Emerson z pokładu transatlantyku „Berangeria” przesłał do Ossowieckiego list, 
którym dokumentuje przebieg eksperymentu. Stwierdza on m.in., że całość opisu, zarówno 
pod względem kolejności i dokładności wydarzeń w przeszłości i teraźniejszości, jak identyczności 
postaci była najzupełniej zgodna z istotnym stanem rzeczy. 
„Ogólne ujęcie wyżej wspomnianych doświadczeń – pisze on w liście – było nadzwyczajne 
i czasem tylko nieokreślone w specyficznych detalach. Widocznym było, że wszedł Pan na 
drogę mego życia i czyta moje myśli tak jasno, jak większość ludzi słyszy muzykę lub widzi 
kinematograf. Daleko jaśniej niż kiedy człowiek rozróżnia smaki lub zapachy. Spotkanie 
moje z Panem było dla mnie wielką przyjemnością. Dzięki Panu miałem możność widzieć 
najpiękniejszy, najpoważniejszy i najciekawszy eksperyment w moim życiu”135. 
135 S. Ossowiecki, op. cit., s. 105–108.

88 
5. Aureola nadchodzącej śmierci 
Wśród przejawów paranormalnych właściwości psychicznych Ossowieckiego, budzących 
najwięcej emocji, szczególne miejsce należy się widzeniu „aury”. Owa dziwna zdolność niezawodnego 
– jak głosiła fama – przewidywania rychłej śmierci człowieka, nad którym jasnowidz 
dostrzegał białą świetlistą aureolę – stanowi i dziś nieodłączny składnik legendy Ossowieckiego. 
Niestety, chociaż wzmianki o „aurze” zwiastującej nadchodzącą śmierć przewijają się w 
wielu wspomnieniach przyjaciół i znajomych jasnowidza, ta dziedzina jego działalności metapsychicznej 
pozbawiona jest niemal całkowicie jakiejś rzetelniejszej, metodycznej dokumentacji. 
Również sam Ossowiecki daje w swej książce dość skąpe informacje na ten temat, 
ograniczając się do bardzo skrótowego opisu zjawiska i próby fizykalnego, psychofizjologicznego 
i metafizycznego, niezbyt przekonywającego wyjaśnienia. I nam więc pozostaje 
ograniczyć się do tych materiałów. 
Ossowiecki twierdzi, że „aurę” tworzą fotony emitowane przez atomy ciała ludzkiego, a 
zwłaszcza systemu nerwowego.,,Powstaje ona przy każdym zaburzeniu w ruchu elektronów, 
a zaburzenia te są wywoływane przez najróżniejsze nastroje psychiki ludzkiej, zwłaszcza przy 
największym i najsilniejszym duchowym napięciu, w chwili przekroczenia granicy świadomości 
i wkraczania do nadświadomości, czyli świadomości Ducha Jedynego. Każde usposobienie 
ma swój kolor aury i jawi się, jako zaburzenie elektronów, z których wydzielają się 
fotony w kolorach, jakie są uzależnione od danego usposobienia. 
Przy koncentracjach myśli – aura zielona. I rzeczywiście spostrzegamy w życiu codziennym, 
że najbardziej uspokajająco na system nerwowy, czyli na psychikę człowieka, działa 
kolor zielony, a mianowicie łąki, pola, ogrody w zieleni. Do gry, wymagającej skupienia lub 
koncentracji myśli – sukna zielone na stołach, bilardach itp. W chwilach zmęczenia człowiek 
intuicyjnie pragnie przebywać wśród zieleni. 
Przy usposobieniu twórczym – aura błękitna (np. niebo błękitne), gdyż błękit usposabia 
człowieka do twórczych nastrojów, do poezji, sztuki itp. 
Przy usposobieniu mistycznym, okultystycznym – aura fioletowa; fiolety nosi kler i 
wszystko co wiąże się z mistyką, dziwnie harmonizuje z kolorem fioletowym. 
Przy usposobieniu erotycznym, miłości gorącej, namiętnej – aura czerwona: malowanie 
ust kobiecych ołówkiem czerwonym dla budzenia nieświadomie żądz w mężczyźnie, latarnie 
czerwone w portowych miastach itp. Tam gdzie budzą się zmysły żywiołowe: czerwone 
sztandary socjalistyczne i komunistyczne, czerwone płachty w rękach matadorów podczas 
walk byków w Hiszpanii. 
Aura żółta – choroby i wreszcie biała – śmierć. (...) Nie bez przyczyny widzimy na obrazach 
i malowidłach z życia Chrystusa, Mojżesza i wielu świętych promienie w kształcie 
otoczki. Ta forma okrągła jest projekcją promieniowania aury, idącej od pleców ku głowie. 
Jest ona biała, gdyż Chrystus, Mojżesz i Apostołowie Ducha Jedynego znajdowali się często 
w psychice nadświadomości boskiej. Byli oni już za życia nieśmiertelni, tak jak ludzie, którzy 
odchodzą z tego świata i którzy też mają aurę białą, ponieważ nieśmiertelność ich okazuje się 
w chwili odejścia, w momencie wyzwalania się duszy. (...) 
Jestem głęboko przekonany, że ludzie współcześni widywali aurę nad głowami Apostołów 
Ducha Jedynego. Ja widuję ją, więc wierzę, że i oni mogli też ją oglądać. Aura ta idzie jak 
gdyby z pleców do góry; 
kolor jej jest mieniący. 
Ciało ludzkie nie składa się z pierwiastków promieniotwórczych; nie ma w nim radu ani 
polonu. Fotonowe promieniowanie ma charakter świetlny (...) każda długość fali odpowiada 
pewnej barwie: oko nasze reaguje normalnie na fale określonej długości. Moja możność re

89 
agowania na fale sięga poza granice normalnego widzenia, dlatego też widuję aurę. (...) Dodam 
jeszcze, że obecność aury to zjawisko bardzo rzadkie, gdyż bywa ona widziana tylko w 
zupełnie wyjątkowych warunkach, w chwilach największego psychicznego napięcia. Nigdy 
nie można jej widzieć przy świetle słońca lub elektryczności. (...) 
Będąc studentem Instytutu Technologicznego już ją spostrzegałem i na razie nie mogłem 
zrozumieć istoty rzeczy, a nawet sądziłem, że to nic innego jak defekt wzroku. Zwracałem się 
nawet do kilku okulistów w Moskwie. Jeden z bardzo znanych lekarzy, prof. Gilius, orzekł, 
że mam chorobę Daltona. Zacząłem się nawet leczyć. Byłem przerażony; miałem jednak 
przeczucie, że oni wszyscy się mylą i zaniechałem kuracji. Zupełnie przypadkowo zauważyłem, 
że kiedy zobaczę wyłaniającą się z kogoś białą aurę, to w ten sam dzień, najpóźniej nazajutrz 
człowiek ów umiera; sprawdzałem to często i zawsze rezultat był taki sam. Zrozumiałem 
wtedy, że aura biała jest wyjściem ciała eterycznego, które przykrywa wyjście ciała 
astralnego”136. 
Konkretnych opisów zdarzeń poprzedzonych widzeniem aury przez Ossowieckiego – zawierających 
choćby tylko podstawowe dane: kto, gdzie, kiedy – znaleźliśmy niewiele, a właściwie 
żadnego, który by spełniał wszystkie trzy wymagania. Choćby najbardziej wiarygodni 
świadkowie nie zwalniają przecież od weryfikacji faktów, która niestety w tych warunkach i 
to po latach staje się bardzo trudna. 
Ossowiecki opisuje tylko jeden przypadek, i to bardzo krótko: 
„Pewnego dnia jechałem windą w hotelu Bristol z hr. Zygmuntem Wielopolskim. Hrabia 
wita się ze mną i z radością oznajmia, że w tych dniach wyjeżdża do Londynu jako minister 
pełnomocny. Był on w pełnym rozkwicie lat i dobrym humorze. Ku wielkiemu memu przerażeniu 
zobaczyłem nad jego głową białą aurę. Rozstałem się z Wielopolskim, ale będąc pod 
wrażeniem widzianego zjawiska, przynajmniej dziesięciu osobom opowiedziałem o bliskim 
końcu życia tego człowieka. Rzeczywiście tego samego dnia, między godz. 9 a 10 hr. Wielopolski 
zmarł. To samo było z hr. A.Potulickim, z Wołowiczem, z mecenasem Ejsmondem i 
wielu, wielu innymi”137. 
O przepowiedzeniu śmierci Wielopolskiego, jako szeroko komentowanym wydarzeniu 
wspomina też Grzymała-Siedlecki, przytaczając równie interesujące zdarzenie, którego 
świadkiem był Paderewski: 
„Było to w pierwszych tygodniach jego premierostwa, w styczniu 1919 roku. Któregoś 
dnia na rozmowę z nim w pałacu Radziwiłłowskim zgłosił się Ossowiecki. Wyznaczono mu 
czas bezpośrednio następujący po konferencji z kimś, kto otrzymał nominację na jedną z placówek 
zagranicznych. Konferencja skończona, nominat wychodzi z gabinetu Paderewskiego 
i, witając się z Ossowieckim, który już czeka na swoją kolej, powiadamia go o swojej nowej 
godności. Żegnają się, sekretarz prezydialny wzywa Ossowieckiego: Pan prezydent (premiera 
tytułowano wówczas: prezydent ministrów – przyp. KB) prosi pana. – Wszedł do gabinetu – 
opowiada Paderewski – wszedł zmieszany tak, że aż go zapytałem: 
– Co się z panem dzieje? 
– Na miłosierdzie boskie, na co wy go wysyłacie za granicę na tę placówkę, przecież on 
tam nie zdoła dojechać. 
– Dlaczego? 
– Jego dni policzone. 
Przejęło mnie to, ale szybko otrząsnąłem się z wrażenia: jakiś Ossowieckiego popis jasnowidzki, 
przecież tamten nie zdradza żadnej choroby, gdzie mu do śmierci? W dwa tygodnie 
136 Op. cit., s. 58–62. 
137 Op. cit., s. 62–63.

90 
później ten zdrowy człowiek umarł”138. 
Trzeci przykład, zawarty we wspomnieniach Antoniego Plater-Zyberka, 
będący przekazem relacji ciotecznego brata autora – Remigiusza Grocholskiego (1888– 
1965), rotmistrza 12 Pułku Ułanów, skłonny jestem raczej zaliczyć do „legendy” opartej co 
prawda na jakichś rzeczywistych zdarzeniach lecz ubarwionych literacko. 
Pewnego dnia hr. Grocholski, odnoszący się sceptycznie do opowieści na temat „aury”, 
zaproszony został przez inżyniera-jasnowidza do jego mieszkania. 
„Ossowiecki przyjął go w swoim gabinecie. 
– Panie rotmistrzu, nadszedł czas, w którym mogę pana przekonać, że moje widzenie 
owych świateł nie jest żadnym czczym wymysłem, ale prawdą. Wczoraj, po pracy w biurze, 
wyszedłem się przejść po Alejach Ujazdowskich i w ciągu godzinnego spaceru alejami i 
przez Łazienki spotkałem kolejno trzech znanych mi panów, u których spostrzegłem takie 
światła – aureole nad głową. O, widzi pan, tam na moim biurku leżą trzy zaklejone koperty 
oznaczone z wierzchu literami: A, B i C. W kopertach są imiona i nazwiska tych trzech panów, 
których spotkałem z aureolą nad głową – oni trzej umrą w ciągu najbliższych 2–3 dni. 
Pana, oznaczonego literą „A” – ciągnął dalej Ossowiecki – znam bardzo dobrze i przyjaźnię 
się z nim. Jest to człowiek głęboko religijny i mający silny, męski charakter. Poszedłem do 
niego zaraz wczoraj po spacerze i powiedziałem mu wręcz, że może umrzeć w tych dniach. 
Podziękował mi bardzo i przygotował się na śmierć. Pana oznaczonego literą „B” znam mniej 
blisko, ale znam za to od dawna jego żonę i wiem, że ma silny charakter. Spotkałem się więc 
z nią zaraz wczoraj i ostrzegłem ją o moim przeczuciu co do rychłej śmierci jej męża. On też 
już dzisiaj rano, ostrzeżony przez żonę, przygotowywał się na śmierć. Pana oznaczonego literą 
„C” znam tylko ze spotkań towarzyskich. Odszukałem jego adres w książce telefonicznej i 
umówiwszy się z nim, poszedłem do jego mieszkania. Gdy mu powiedziałem, jaki jest powód 
mojej wizyty, wyśmiał mnie i niezbyt grzecznie wyprosił, mówiąc: Ja takich bzdur nie mam 
zamiaru słuchać. 
A teraz, panie rotmistrzu, proszę o zabranie ze sobą tych trzech zaklejonych kopert i danie 
mi słowa honoru, że pan je otworzy dopiero wtedy, gdy do pana zatelefonuję i powiem którą 
kopertę może pan otworzyć (...). 
Grocholski, po powrocie do swego mieszkania, zamknął koperty w swoim biurku na klucz. 
Minęła doba. Dzwoni telefon. 
– Tu inżynier Ossowiecki. Panie rotmistrzu, czy słyszał pan już o wypadku śmiertelnym, 
który zdarzył się dziś rano w Alejach Jerozolimskich? Tramwaj całym rozpędem wpadł na 
skręcający nieprawidłowo samochód osobowy, z którego z taką siłą wyrzuciło pasażera, że 
ten, uderzywszy głową o krawężnik chodnika zabił się na miejscu. (...) Panie rotmistrzu, proszę 
otworzyć kopertę z literą „A”. 
W kopercie „A”, na kartce papieru było napisane imię i nazwisko pana zabitego w tym 
dniu w wypadku samochodowym. (...) Minęła druga doba. Koło godziny 18 dzwoni telefon. 
– Tu Ossowiecki. Panie rotmistrzu, czy ma pan już wieczorną gazetę dzisiejszą? 
– Mam (...). 
– To niech pan przeczyta dwa pierwsze nekrologi: dziś w nocy zmarli pan z koperty „B” 
na atak serca, a pan z koperty ,,C” na apopleksję”139. 
Wątpliwości, jakie budzi w nas powyższa relacja, wynikają nie tylko z „teatralności” wydarzeń, 
ale przede wszystkim stąd, że niektóre istotne ich elementy nie odpowiadają temu, co 
wiemy o Ossowieckim. Nie wydaje się, aby jasnowidz skłonny był zawiadamiać kogoś o czekającej 
go wkrótce śmierci. Był człowiekiem o wysokim poczuciu odpowiedzialności i chyba 
138 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 291. 
139 A. Plater-Zyberk, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 7–8/1972, odc.1–2.

91 
zdawał sobie sprawę z niebezpieczeństwa sugestii. Nie jesteśmy też pewni, czy rzeczywiście 
zapowiedzi śmierci dotyczyły czysto losowych wypadków (jak w przypadku pana „A”). Nie 
tylko kłóci się to ze współczesnymi hipotezami na temat „aury” (patrz rozdz. 7 cz. IV), ale 
zdaje się sugerować istnienie fatum. 
Tymczasem już w czasie pisania tej książki otrzymaliśmy jeszcze jedną podobną relację, 
stanowiącą być może inną wersję wydarzenia opisanego przez Platera. Wspomina dr Tadeusz 
Gliwic: 
„Ojciec mój, Hipolit Gliwic, był pod wielkim wrażeniem sprawdzenia się zapowiedzi 
Ossowieckiego dotyczącej śmierci jednego z jego znajomych. Pana tego (nazwiska nie pamiętam) 
spotkał Ossowiecki w budynku Prudentialu (mieściło się tam biuro Ojca) i zauważył 
nad nim aureolę oznaczającą – jak tłumaczył memu Ojcu – bliską śmierć tego człowieka. Ten 
pan umrze w ciągu najdalej trzech dni – stwierdził bardzo przejęty swą wizją. 
Tymczasem Ojciec mój umówił się z tym znajomym na obiad w Hotelu Europejskim właśnie 
za trzy dni i, nie bardzo wierząc przepowiedni, powiedział o tym Ossowieckiemu. 
Zapowiedziany obiad odbył się bez przeszkód, w pogodnej atmosferze. Gość ojca wyszedł 
z restauracji, wsiadł do taksówki i pojechał w kierunku placu Zamkowego. Na rogu Krakowskiego 
Przedmieścia i Trębackiej taksówka wpadła między dwa tramwaje i została zgnieciona. 
Szyba boczna przecięła szyjną aortę pasażera, który zmarł z upływu krwi przed przybyciem 
pogotowia. 
Ojciec rozmawiał później na ten temat z Ossowieckim, który twierdził, że jeśli aureola denata 
byłaby bardziej zwarta i nie taka biała, to wypadek zakończyłby się jedynie poranieniem, 
a nie śmiercią. Na kontrargument, że kolor i kształt aureoli nie mógł mieć wpływu na przebieg 
wypadku, odpowiedział: Gdyby aureola nie zapowiadała śmierci, szyba spadłaby pod 
innym kątem, kalecząc tylko ofiarę wypadku. 
Daty tego wydarzenia nie pamiętam, miało ono miejsce w drugiej połowie lat trzydziestych”. 
A więc mamy jak gdyby potwierdzenie przepowiedni wydarzenia losowego, i to ze źródła, 
które można uznać za wiarygodne. Czy jednak rzeczywiście jeśliby udało się znaleźć pełną 
dokumentację tego rodzaju przypadków, skazani jesteśmy na wniosek, że o losach ludzkich 
decyduje przeznaczenie? Bo jeśli Ossowiecki przeczuł bliską śmierć, to „gdzieś musiało być 
ustalone”, kiedy i w jaki sposób ona nastąpi... Istnieją jednak co najmniej trzy możliwości 
parapsychologicznego wyjaśnienia zagadki bez uciekania się do hipotezy, że istnieje fatum. 
Pierwsza – najmniej prawdopodobna – zakłada, że Ossowiecki miał taką zdolność telepatycznego, 
choć może bezwiednego przekazywania ludziom sugestii, że przyczynił się sam do 
spowodowania wypadku i takiego zachowania się ofiary, które doprowadziło do jej śmierci. 
Druga możliwość – zupełnie nieprawdopodobna w opisanym przypadku, choć w pewnych 
szczególnych okolicznościach godna uwagi – to zdolność podświadomego poddania analizie 
informacji o faktach warunkujących taki, a nie inny przebieg zdarzeń prowadzących do 
śmiertelnego zagrożenia. Wreszcie trzecia – jak się wydaje najprawdopodobniejsza – opiera 
się na hipotezie, że ofiara wypadku znajdowała się w stanie sprzyjającym śmiertelnemu zagrożeniu. 
Swym nieświadomym oddziaływaniem telepatycznym mogła w momencie krytycznym 
osłabić u kierowcy zdolność panowania nad pojazdem. Ten stan przyszłego pasażera – 
samobójcy ujawnił się Ossowieckiemu w postaci wizji białej aury. Inaczej mówiąc: denat 
„wykorzystał” okoliczności. Czy tak było rzeczywiście? – trudno orzec. 
„Aura” jako zwiastun zbliżającej się śmierci występuje bardzo często w opowieściach o 
Ossowieckim. Wynika to chyba z typowego dla tworzenia się legendy zapotrzebowania na 
elementy dramatyzmu. Niemal klasyczny przykład takiej opowieści przytacza w swych 
wspomnieniach J.Jacyna. Historię tę usłyszał od swego kolegi, któremu z kolei opowiadał 
jego ojciec przed wojną, pochodzi więc – można rzec – z trzeciej lub czwartej ręki: 
„Działo się to przed I wojną światową w Petersburgu w okresie karnawału. Ossowiecki

92 
miał wówczas trzydzieści parę lat, a ze względu na swoje zdolności parapsychiczne był rozchwytywany 
towarzysko. Salony hrabiny S. rozbrzmiewały tej nocy muzyką, brzękiem 
kryształów, wesołym gwarem. Pani domu przedstawiła młodego inżyniera wielu swoim znajomym, 
którzy dotychczas nie znali go jeszcze. Do takich należeli m.in. państwo N. prześliczna 
pani Anna, kobieta dwudziestokilkuletnia i jej mąż – przystojny rotmistrz gwardii. Z 
twarzy młodych małżonków biło tyle radości życia, że hrabina S. była wstrząśnięta, kiedy po 
odejściu młodej pary, Ossowiecki nagle spoważniał i powiedział: 
– To straszne, co ja widział. Jeszcze tej nocy oni życie swoje zakończą i osierocą dziecko. 
Według relacji mego kolegi – dalsze wypadki potoczyły się szybko. Koło północy przystojny 
rotmistrz zasiadł w gronie wesołych kompanów do kart. W godzinę potem był zupełnie 
zgrany. Przegrał trzy swoje majątki w kurskiej gubernii, pałacyk w Petersburgu i stadninę 
końską pod miastem. Jako ostatnią stawkę zaproponował sanie, stangreta i parę koni, czekających 
na niego w wozowni. Stawki tej nie przyjęto. Młody człowiek poczuł się dotknięty, zerwał 
się z miejsca, krzyknął coś o sekundantach, zlekceważył z sarkastycznym uśmiechem 
ostrzeżenie Ossowieckiego, zabrał żonę i dziecko, zbudził stangreta i ruszył w drogę. Nim 
zdumieni przyjaciele zdołali go powstrzymać – sanie zniknęły w śnieżnej zamieci. Goście 
wrócili do salonów, komentując dziwne zachowanie się rotmistrza. Hrabina S. była ciągle pod 
wrażeniem słów Ossowieckiego. Podzieliła się swą troską z kilkoma osobami. Postanowiono 
z samego rana posłać kogoś do pałacyku rotmistrza w Petersburgu, a gdyby go tam nie zastano 
– do jego stadniny pod miastem. Do godziny 12 następnego dnia nie natrafiono nigdzie na 
zaginionych. Okazało się tylko, że rotmistrz tej nocy kazał stangretowi zostać w mieście, a 
sam silnie zdenerwowany – wraz ze śpiącymi żoną i synem – pomknął gdzieś cwałem w kierunku 
północnym, w stronę wielkich jezior. Ze względu na wciąż wzmagającą się zamieć i 
trzaskający mróz, mógł oczywiście zabłądzić. 
Epilog tej smutnej sprawy był taki: Pod wieczór następnego dnia konni wyznaczeni do poszukiwań 
natrafili w odległości 30 km na północ od miasta na wystający ze śniegu koński łeb. 
Po rozkopaniu śniegu znaleziono zasypane sanie, a w nich dwa trupy: rotmistrza i jego pięknej 
żony. Ich 6-letni syn, opatulony kożuchami i rozgrzany ciałami rodziców – nie zamarzł. 
Nad jego płową główką Ossowiecki nie widział aureoli śmierci...”140 
6. Czy Ossowiecki „widział” przyszłość? 
Chociaż w opowieściach o Ossowieckim raz po raz można napotkać opisy jego zadziwiająco 
trafnych proroctw, wśród jako tako udokumentowanych relacji niewiele znajdzie się na 
to dowodów. Sam Ossowiecki wielokrotnie zastrzegał, że nie podejmuje się przepowiadania 
przyszłych zdarzeń. Twierdził, że w sprzyjających warunkach może „widzieć” nawet bardzo 
odległą przeszłość, lecz, niestety, choćby nie wiadomo jak się wysilał, nie potrafi dojrzeć, co 
stanie się za sekundę w przyszłości141. 
Zdarzało się jednak – co prawda bardzo rzadko – że miewał jak gdyby krótkotrwałe rozbłyski 
proroczego wizjonerstwa. Jako przykład może tu posłużyć doświadczenie przeprowadzone 
w 1927 roku ze znanym w okresie międzywojennym tenorem D. Smirnowem. 
„Po jednym z koncertów – pisze Ossowiecki – p. A. Jaroszewicz wydał kolację na jego 
cześć. Nastrój był bardzo wesoły. W czasie kolacji Smirnow zwrócił się do mnie z prośbą, 
abym powiedział, co go czeka w najbliższym czasie. 
140 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 16/1971, odc. 41. 
141 A. Grzymała-Siedlecki, op. cit., s. 292.

93 
Po kilku minutach skupienia, będąc w bardzo dobrym usposobieniu, z łatwością przeniosłem 
się w jego świat i powiedziałem mu: 
Rozwiedziesz się ze swoją żoną. Będziesz zaproszony na kilka koncertów do Ameryki, tam 
spotkasz kobietę, Rosjankę, w której się zakochasz i wkrótce potem poślubisz. Imię jej będzie 
Lidia. Smirnow energicznie zaprzeczył, twierdząc, że to niemożliwe, gdyż do Ameryki się nie 
wybiera i nie ma zamiaru powtórnie się żenić. 
Dwa lata później, w roku 1929, znów przyjechał do Warszawy. Moja przepowiednia, jak 
się okazało, spełniła się. Był on bowiem w Ameryce, gdzie przez kilka miesięcy śpiewał, poznał 
tam Rosjankę imieniem Lidia, zakochał się w niej, wskutek czego rozwiódł się z pierwszą 
żoną i ożenił się po raz drugi”. 
A oto krótki protokół p. A. Jaroszewicza: 
„Potwierdzam, że wszystko, co napisał p. St. Ossowiecki o Smirnowie i swojej przepowiedni, 
że śpiewak rozwiedzie się z żoną, że powtórnie się ożeni z Rosjanką, która będzie 
miała na imię Lidia i którą pozna w Ameryce, najdokładniej się sprawdziło”142. 
Można oczywiście podejrzewać, że potwierdzenie przepowiedni było spowodowane sugestią 
w niej zawartą, wspomożoną splotem przypadków (ten splot musiałby być rzeczywiście 
niezwykły), nie mówiąc już o tym, że opis kłóci się z przytoczonym poprzednio stwierdzeniem. 
Innego rodzaju przejawem prekognicji (jasnowidzenia przyszłych zdarzeń) były wizje pojawiające 
się spontanicznie, zupełnie niespodziewanie, w chwilach relaksu lub w czasie transu 
psychometrycznego przeprowadzanego bez zamiaru dostrzeżenia zdarzeń przyszłych. Oto 
tego rodzaju przypadek opisany przez Ossowieckiego i potwierdzony relacją świadków: 
„Było to w roku 1923, w końcu czerwca. Pracując u siebie w gabinecie i będąc trochę 
zmęczony, oparłem się wygodnie w fotelu i przeniosłem się oczami Ducha, rzucając swój 
wzrok widzenia w przestrzeń. Patrząc na Wisłę zauważyłem w pewnej chwili w pobliżu mostu 
Poniatowskiego, od strony Pragi, kilku tonących mężczyzn. Zdawałem sobie sprawę, że 
widzę fakt, który ma tu dopiero nastąpić. Wrażenie, jak gdyby prądy zmienne Wisły porwały 
kilku ludzi, zaciekle broniących się przed wirem. 
Chcąc za wszelką cenę uprzedzić ten straszny wypadek, natychmiast wybiegłem z domu, 
wziąłem dorożkę (a mieszkałem wówczas przy ul.Trębackiej 11) i pojechałem na brzeg Wisły. 
Tutaj, nie tracąc ani chwili czasu, wskoczyłem do łodzi i kazałem się wieźć w kierunku 
kąpiących się ludzi, od których dzieliła mnie znaczna odległość. Kiedy już się do nich zbliżyłem, 
kazałem przewoźnikowi wjechać między kąpiących się, ale już tonących ludzi. Były 
to już ich ostatnie wysiłki, twarze mieli wykrzywione. Przewoźnik nie chciał się do nich 
przybliżyć, bojąc się, aby nie przewrócili łodzi i nie wciągnęli nas w odmęty rzeki. Dopiero 
suty napiwek skłonił go do skierowania łodzi ku tonącym. Przy pewnym wysiłku udało mi się 
wyratować trzech, jak się okazało, żołnierzy 30 pułku. Wciągnęliśmy ich do łódki, gdyż byli 
już bardzo słabi. Chciałem uratować czwartego, ale niestety, był on od nas za daleko. Podczas 
gdy ratowałem tych trzech, zniknął on pod wodą. Długo nie mogłem zapomnieć strasznych 
jego oczu, w których już się odbijała nadchodząca śmierć”. 
Z kolei relacja sędziego Warszawskiego Sądu Okręgowego, Zenona Koziełła, naocznego 
świadka powyższego wydarzenia: 
„W roku 1923, w gorący dzień przy końcu czerwca, około godziny 5–6 po południu siedzieliśmy 
na brzegu Wisły z prawej strony mostu Poniatowskiego. Po stronie Pragi kąpała się 
grupa mężczyzn, jak się później okazało, żołnierzy. Wesołe ich okrzyki dochodziły przez 
rzekę do nas. W pewnym momencie ujrzeliśmy podchodzącego nerwowo szybkim krokiem 
do brzegu dość tęgiego mężczyznę, którym był znany nam z widzenia p. Stefan Ossowiecki. 
142 S. Ossowiecki, op. cit., s. 200.

94 
Mieliśmy wrażenie, że Pan Ossowiecki bardzo się spieszy, bo tylko co przyjechał na brzeg 
rzeki dorożką i wskoczył do jednej z najbliżej znajdujących się łódek (most nie był wtedy 
odbudowany), po czym natychmiast odpłynął, kierując się ku drugiemu brzegowi, gdzie kąpali 
się żołnierze. W tym samym momencie zauważyliśmy wśród kąpiących się jakieś zamieszanie 
i najwyraźniej widać było, że kilku z nich natrafiło na głębinę i zaczyna tonąć. Właśnie 
na tę chwilę podpłynął pan Ossowiecki i z pomocą przewoźnika uratował życie trzem tonącym; 
czwarty, niestety, poszedł na dno. Świadkami tego szczęśliwego uratowania byli: moja 
żona, hr. Antoni Jundziłł i ja. 
Kiedy w jakiś czas potem poznaliśmy pana Ossowieckiego i przypomniałem mu o jego roli 
w ratowaniu tonących, opowiedział nam, że miał wizję, że znalazł się wtedy na brzegu Wisły 
i wsiadł do łódki pod jakimś wewnętrznym nakazem, który go zmusił do porzucenia pracy, 
jaką był zajęty u siebie i udania się natychmiast na brzeg Wisły, by nieść pomoc tonącym”143. 
Należy żałować, że relacje dotyczące tak interesującego przypadku prekognicji spisane zostały 
dopiero w kilka lat po tych wydarzeniach (na co m.in. wskazuje wzmianka na temat odbudowy 
mostu Poniatowskiego), co zmniejsza ich wartość choćby tylko z uwagi na zawodność 
pamięci. Nie jest też jasne, czy w czasie wizji jasnowidczej Ossowieckiego żołnierze 
byli już na plaży. Miejsce, gdzie rozegrały się wypadki, znane było jeszcze w pierwszych 
latach po wojnie z niebezpiecznych wirów i częstych utonięć (sam byłem świadkiem takiego 
wypadku – KB), nie jest więc wykluczone, że kąpiący się żołnierze zdawali sobie z tego 
sprawę i popisywali się odwagą (co sam często robiłem jako kilkunastoletni chłopak ) – a to 
dopuszcza możliwość, że nie zachodziło zjawisko prekognicji, lecz telepatycznego odbioru 
ukrytych obaw żołnierzy. 
Również wspomnienia przyjaciół i znajomych Ossowieckiego zawierają sprzeczne relacje 
na temat jego zdolności przewidywania przyszłych zdarzeń. Spotykamy więc zarówno opisy 
sytuacji, w których jasnowidz kategorycznie odrzucał prośby o proroctwa dotyczące czyichś 
losów, jak i przykłady konkretnych wieszczych zapowiedzi. Trudno co prawda stwierdzić czy 
te ostatnie były traktowane przez Ossowieckiego serio, a nie stanowiły tylko pewnej formy 
epatowania młodych rozmówców. Faktem jest, że dwa znane nam „z pierwszej ręki” konkretne 
przypadki takich proroctw nie świadczą bynajmniej o talentach wieszczych inżyniera. Proroctwa 
dotyczyły dat śmierci, które okazały się mylne. 
Oto relacja red. Stanisława Krupy, znanego dziennikarza „Kuriera Polskiego”: „Po ucieczce 
z obozu i zmianie nazwiska, od 1943 roku zamieszkiwałem przy ul. Bagatela 14 u wdowy 
po dr płk. Ładzie, komendancie Szpitala im. J. Piłsudskiego, który zginął w 1939 r. Podkochiwałem 
się wówczas w córce doktora – Zosi, a ona też darzyła mnie sympatią. Na przełomie 
1943–44 roku zwróciła się ona do bywającego u nich inż. Ossowieckiego, prosząc go, 
aby powiedział czy coś nie zagraża memu życiu. Ossowiecki, na podstawie mego zdjęcia, 
stwierdził, że nic mi się nie stanie do końca wojny i dożyję 64 lat, kiedy to zginę tragicznie, 
prawdopodobnie pod Moskwą. Nigdy większej wagi do tej przepowiedni nie przywiązywałem, 
ale ciągle o tym pamiętałem. Fatalny rok minął szczęśliwie, muszę jednak przyznać się, 
że w tym roku unikałem chodzenia do kina Moskwa czy restauracji o tej nazwie, a do Leningradu 
wolałem jechać pociągiem niż lecieć samolotem przez Moskwę”. 
Nie sprawdziła się również przepowiednia dotycząca roku śmierci red. Jerzego Jacyny. 
Według tego co nam opowiadał, i co zrelacjonował w swych wspomnieniach, Ossowiecki 
przepowiedział mu, że umrze w 63 lata po nim144. W rzeczywistości J. Jacyna zmarł 29 maja 
1971 roku na zawał serca. Gdy na kilka dni przed śmiercią odwiedziłem go w Szpitalu Elżbietanek 
w Warszawie, mówił mi, że jest pewny powrotu do zdrowia, gdyż Ossowiecki prze- 
143 Op.cit., s. 195–197. 
144 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 33/1970, odc. 6.

95 
powiedział, że dożyje roku dwutysięcznego. Niestety, wiara ta mogła mieć negatywny wpływ 
na przebieg leczenia – wbrew poleceniom lekarzy wstawał bowiem nieustannie z łóżka, 
twierdząc, że potrafi „przechodzić” zawał. 
Jeśli Ossowiecki rzeczywiście mówił niechętnie na temat swych przeczuć i wizji, dotyczących 
przyszłych losów konkretnych ludzi, gdyż nie był pewny swych uzdolnień wieszczych, 
jeszcze większą powściągliwość wykazywał podobno, gdy pytano go o sprawy polityczne – o 
przyszłość Polski, Europy, świata. Nie należy też dać się zwieść tytułowi jego książki {Świat 
mego ducha i wizje przyszlosci). Nie odnosi się on z pewnością do paru przypadków prekognicji, 
które przytaczamy na początku tego rozdziału. Jeśli zaś dotyczy historiozoficznofilozoficznych 
koncepcji, zaprezentowanych w pierwszej części książki Ossowieckiego nie 
mają one wiele wspólnego z jasnowidzeniem. Bardzo rzadko też można tam znaleźć jakąś 
konkretniejszą prognozę polityczną, a jeśli niektóre z nich w pewnym stopniu okazały się 
trafne (np. dotyczące wyzwolenia się Indii i Egiptu), świadczy to w tym przypadku o niezłym 
wyczuciu aktualnych tendencji społeczno-politycznych, chociaż – prawdę mówiąc – więcej 
można tam znaleźć przewidywań błędnych. 
Niemniej, we wspomnieniach przyjaciół i znajomych jasnowidza nie brak relacji na temat 
jego wizjonerstwa politycznego, zwłaszcza w przededniu wojny i w okresie okupacji hitlerowskiej. 
Dotyczyły one niemal z reguły przyszłych losów Polski i Warszawy. Niestety, są to 
wspomnienia spisywane już po wojnie i potwierdzające post factum trafność proroctw Ossowieckiego. 
Opowieści te, jeśli dotyczyły okresu przedwojennego, stanowią na ogół zaprzeczenie 
opublikowanych w lipcu i sierpniu 1939 roku w niektórych gazetach wiadomości, że 
Ossowiecki wykluczał możliwość wybuchu wojny polsko-niemieckiej. Do najciekawszych 
tego rodzaju materiałów należy relacja pisarza – Janusza Teodora Dybowskiego (1909–1977) 
– zawarta w jego pamiętnikach. Pisze on, że powróciwszy 20 sierpnia 1939 roku z urlopu do 
Poznania, przeglądając gazety z ostatnich tygodni, przeczytał wywiad udzielony przez Ossowieckiego 
„Dziennikowi Poznańskiemu”, w czasie wizyty jasnowidza u hr. Mycielskiego, w 
jego majątku w Kobylepolu. 
W wywiadzie tym Ossowiecki oświadczył kategorycznie, że wojny nie będzie. 
„W chwili, gdy czytałem ze zdziwieniem tę wiadomość – wspomina Dybowski – zapukała 
do pokoju moja gospodyni. 
– Proszę pana, pan hrabia Mycielski przyjechał – zaanonsowała z przejęciem. Wyszedłem 
witać gościa. 
– Cieszę się z pana wizyty, jak równeż z nowin ujawnionych w Kobylepolu przez Ossowieckiego. 
Właśnie o tym czytałem – rzekłem, wskazując gazetę. 
– I ja z tym do pana przyjechałem odparł gość, jakoś zgnębiony. – Chciałem, aby pan poznał 
Ossowieckiego, przysyłałem dwa razy auto, ale... 
– Dopiero wczoraj wróciłem. Żałuję powiedziałem. 
Mycielski ciężko usiadł na wskazane mu krzesło. 
– Z tym do pana przyjechałem – powtórzył zdławionym głosem. Potężną jego postacią 
wstrząsnęło coś, jak gdyby szloch. 
– Hrabio, co się stało! – spytałem bardzo zaniepokojony. 
– Nieszczęście – odparł głuchym głosem. – Zaraz opowiem... Wie pan, że jestem skromnym 
rolnikiem. Gdy rozeszło się, że u mnie gości Ossowiecki, wszyscy chcieli go widzieć. 
Na kolację powitalną zaprosiłem tylko 80 osób. Po deserze panie obskoczyły inżyniera 
Ossowieckiego pytając jedna przez drugą: 
– Mistrzu, co będzie z wojną, kiedy wybuchnie?! 
– Wojny nie będzie – oświadczył im. – Proszę nie siać paniki. Była już druga w nocy, 
gdy 
odprowadzałem mego gościa do jego pokoju. W bibliotece usiedliśmy na chwilę na cygaro. 
Ossowiecki puścił kilka kłębów dymu, zasłonił nagle ręką oczy, ale dostrzegłem, że po

96 
jego twarzy spływają łzy. 
– Mistrzu, co się stało, na Boga? – spytałem. Ossowiecki blady spojrzał mi w oczy. 
– Nieszczęście... Jesteśmy w przededniu wojny, już tylko dzielą nas od niej dni... 
– Ale przecież pan mówił przed chwilą... 
– A cóż ja mogłem powiedzieć? – odparł inżynier. – Był u mnie pół roku temu RydzŚmigły 
i wziął słowo honoru, że o tym nikomu publicznie nie powiem. 
– Jak daleko dojdą Niemcy? – zapytałem. 
– Cała Polska zajęta, gruzy, krew, mord! Idą dalej w głąb Rosji. Daleko, daleko... 
– Do Uralu? 
Ossowiecki zastanowił się chwilę: 
– Do Kaukazu – odparł. 
– A co z Polską? 
– Będzie, będzie jeszcze większa niż jest teraz, ale za jaką cenę! Jezus Maria, za jaką cenę! 
Tu mistrz Ossowiecki rozpłakał się, jak dziecko. Mówię o tym panu, choć nikomu tego nie 
wolno mi powtórzyć. Mówię dlatego, że pan jest pisarzem. Trzeba o tym kiedyś powiedzieć, 
napisać, gdy nas nie będzie – ciągnął mój gość. – Przecież Ossowiecki nie może z tym pozostać, 
że kłamał... 
– No, jeśli Rydz-Śmigły o tym wie... – wtrąciłem. 
– Nic nie wiadomo, nic nie wiadomo. Ja wiem jedno – mówił Staś Mycielski – coś mnie 
gnało z tym do pana...”145 
O tym, że Ossowiecki przewidywał wybuch wojny i klęskę Polski pisze również w swych 
wspomnieniach o jasnowidzu Jerzy Jacyna: 
„Pamiętam rozmowy na temat możliwości wojny, prowadzone niejednokrotnie w domu 
siostry Ossowieckiego – generałowej Jacynowej (...) Wizja Ossowieckiego nie pasowała zupełnie 
do ówczesnych moich wyobrażeń o przyszłości. Prognoza jasnowidza była bowiem 
mniej więcej taka: dojdzie do wojny. Polska będzie pobita, zginą miliony ludzi. Warszawa 
będzie zburzona dwukrotnie – na początku i przy końcu wojny, wojna będzie trwała lata i 
ogarnie cały świat, a głównym zwycięzcą będzie Rosja. No i wreszcie powstanie nowa Polska, 
zupełnie inna niż była dotychczas. Ta wizja uległa wzbogaceniu i pewnym modyfikacjom 
w ciągu paru ostatnich lat przed wojną, niemniej ogólny jej kształt i konkluzja były jednoznaczne: 
klęska i odrodzenie się Polski”146. 
Jeśli informacje o wypowiedziach Ossowieckiego dotyczących wybuchu wojny są często 
sprzeczne, a wspomnienia pisane po wojnie – w dużym stopniu ubarwione legendą, relacje o 
jego przepowiedniach zagłady Warszawy możemy chyba uznać w pełni za wiarygodne. 
Grzymała-Siedlecki datuje pojawienie się tych apokaliptycznych proroctw nie na okres 
przedwojenny lecz lata 1942–1943, co wydaje się znacznie prawdopodobniejsze. Plater- 
Zyberk przytacza relację o przepowiedni z początków okupacji: 
„Już po wojnie we Wrocławiu pani Zofia Jerzowa Lubieniecka, która z całą swoją rodziną 
utrzymywała stały kontakt z inż. Ossowieckim, opowiedziała mi o swoim z nim pierwszym 
spotkaniu w zbombardowanej Warszawie, po kampanii 1939 roku. Gdy pani Lubieniecka ze 
zgrozą mówiła o zniszczeniach w mieście, Ossowiecki nagle złapał się za głowę. . 
Po chwili zaczął mówić: 
– Widzę straszne rzeczy... Teraźniejsze zniszczenia to jeszcze nic w porównaniu z tym, co 
się z Warszawą stanie jeszcze... Widzę Warszawę kompletnie w gruzach i spaloną... bez lu- 
145 J. T. Dybowski, Życie bez liberii, II nagroda w konkursie na wspomnienia inteligenta, 
zorganizowanym przez redakcję „Po prostu” i Pracownię Socjologiczną PAN, Warszawa– 
Łódź 1957r. 
146 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 52/1970, odc. 25.

97 
dzi... zielska porastają Warszawę... zające biegają po mieście...”147 
Trudno dziś orzec, czy wizje zniszczenia Warszawy powstawały u Ossowieckiego w transie 
jasnowidczym, czy może były produktem gorzkiej świadomości, czego należy spodziewać 
się po Hitlerze. Wiara w jego nieuniknioną klęskę nie wykluczała przecież pesymistycznej 
oceny sytuacji i szans pomocy sojuszników. Niewykluczone zresztą, że na treść wizji transowych 
miała w tym przypadku istotny wpływ zdolność podświadomego prognozowania politycznego. 
Jeszcze chyba trudniej o jednoznaczną odpowiedź na pytanie, czy Ossowiecki dostrzegł 
swą „nadświadomą” wyobraźnią własną śmierć. Z relacji osób mu bliskich wynika, że nie 
tylko w ostatnich tygodniach przed powstaniem miewał jakieś wizje tragicznego finału swego 
życia. 
„Mówiła mi Matka – pisze pasierb Ossowieckiego, Marian Świda – że wkrótce po zajęciu 
Warszawy przez Niemców, gdy weszła któregoś wieczoru do jego gabinetu, siedział w fotelu 
pogrążony w głębokiej zadumie. 
– O czym myślisz, Stefanku? – zapytała. 
– Zosiu... ja miałem wizję: Niemcy mnie rozstrzelają...”148 
Na wiosnę 1944 roku w rozmowie z Aleksandrem Mieszczanowskimp – miał mu się zwierzyć; 
„Ja zginę tak, że nikt nie znajdzie mego trupa. Wkrótce to będzie...”149 
5 sierpnia 1944 roku, w Alei Szucha, prawdopodobnie na kilka godzin przed śmiercią, jak 
wynika z relacji Kazimiery Reych, zdawał sobie chyba w pełni sprawę, że to koniec, gdy powiedział: 
„O sobie wolę nie mówić...” 
Nie zapominajmy jednak, że w tamtych strasznych czasach przeczucie własnej śmierci nie 
odstępowało wielu ludzi. A chociaż nie byli obdarzeni „wewnętrznym wzrokiem” pozwalającym 
widzieć poprzez czas i przestrzeń, nader często, niestety, sprawdzały się przeczucia. W 
warunkach śmiertelnego zagrożenia o przeżyciu decyduje bowiem nie tylko przypadek, ale 
również w pewnej mierze postawa obronna – wiara we własne siły i aktywne szukanie sposobu 
uniknięcia śmierci. I odwrotnie – przekonanie o jej nieuchronności prowadzi do rezygnacji 
i biernego poddania się losowi. 
Istnieje zresztą jeszcze inny – parapsychologiczny aspekt wątpliwości dotyczących jasnowidczych 
przewidywań własnej śmierci. Otóż jest niemal regułą, że największe fenomeny psi 
– telepaci, jasnowidzący i różdżkarze – tracili swój dar, gdy chodziło o sprawy o wielkiej 
wadze, dotyczące ich samych. Przypomnijmy tu, że Ossowiecki nie przewidział, że zostanie 
porzucony przez pierwszą żonę... 
Tak czy inaczej – pozostaje zagadką, dlaczego nie uczynił nic, aby uratować życie, a co 
najmniej zebraną dokumentację swych osiągnięć i przygotowane do druku prace literackie. 
Dlaczego nie opuścił Warszawy przed powstaniem, nie ukrył gdzieś w bezpiecznym miejscu 
pisarskiego dorobku? Czyżby jednak nie przeczuwał, co go czeka lub nie ufał swym proroczym 
wizjom?... 
147 A. Plater-Zyberk, op, cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 22/1972, odc.16. 
148 S. Ossowiecki, op. cit., s. 355. 
149 J. Jacyna:,op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 4/1971, odc.29.

98 
7. Niezwykłe moce 
Stefan Ossowiecki przeszedł do historii jako fenomen jasnowidztwa. Wśród opisanych 
przez niego doświadczeń i relacji świadków, nierzadko zasługujących na pełne zaufanie, 
znajdują się jednak i takie, które z jasnowidztwem nie mają wiele, albo zgoła nic, wspólnego. 
Wynika z nich, że Ossowiecki posiadał wszechstronne uzdolnienia paranormalne – parapsychiczne 
i parafizyczne – z tym, że niektóre z nich wystąpiły u niego tylko okresowo lub były 
wykorzystywane rzadko i nie rozwijane w sposób systematyczny. Wydaje się, że co najmniej 
znaczną część tego rodzaju eksperymentów dokonywał on po prostu dla sprawdzenia, czy 
określony rodzaj uzdolnień posiada i nieobcej mu chęci popisania się nimi w towarzystwie. 
Nigdy, niestety, o ile nam wiadomo, nie były one przeprowadzane w warunkach laboratoryjnych, 
bardzo rzadko w obecności wybitnych uczonych i specjalistów – parapsychologów. Tak 
było z opisywanymi już w rozdziale 3 „eksterioryzacjami”, tak było z demonstracjami telekinezy, 
a także chyba z najbardziej niezwykłą i rzadką zdolnością zdalnego myślowego przekazywania 
sugestii. 
Do tych okresowo przejawianych zdolności należała również telepatia. Ossowiecki pisze, 
że zdolności tego rodzaju wystąpiły u niego gdy miał 14 lat, a w kilka lat później właściwość 
ta przekształciła się w zdolności medialne. Brak, niestety, wszelkich informacji, w jaki sposób 
owa telepatia się przejawiała i jakie przeprowadzano eksperymenty, choćby tylko w gronie 
rodzinnym. 
W czasach międzywojennych w doświadczeniach telepatycznych często organizowanych 
przez stowarzyszenia metapsychiczne, Ossowiecki udziału nie brał, a przynajmniej nic na ten 
temat nie wspomina. Jedyny przykład eksperymentu, którego wynik skłonny jest przypisać 
telepatii, przeprowadził z nim Leon Petrażycki (1867–1931), wybitny prawnik, filozof i socjolog, 
profesor Uniwersytetu Warszawskiego. Inna sprawa, że doświadczenie, w którym 
Ossowiecki rozpoznał rysunek drzewa i podpis „Brzoza”, przygotowany przez Petrażyckiego, 
nie różni się od podobnych doświadczeń zaliczanych do kryptoskopii150. 
Zdarzały się jednak doświadczenia, które należy chyba zaliczyć do telepatycznych. Jedno z 
nich opisuje Ossowiecki w swej książce. Jego partnerem był tu marszałek Piłsudski, który – 
zdaniem inżyniera-jasnowidza – obdarzony był również zdolnościami parapsychicznymi. 
Oddajmy głos Ossowieckiemu: 
„Przybył (...) do mnie p. Prystor151 z zawiadomieniem, że tego dnia o godz. 6 zamierza 
odwiedzić mnie Marszałek Piłsudski. O oznaczonej porze istotnie Marszałek przybył. Zaproponował 
mi, abyśmy zrobili wspólnie następujące doświadczenie: Punktualnie o północy 
mieliśmy obaj możliwie jak najbardziej skupić się i jak najsilniej skoncentrować, każdy u 
siebie w domu. W tym stanie głębokiego skupienia, w ciągu pierwszych 8 minut miałem wypowiedzieć 
zdanie, z myślą, aby Marszałek je usłyszał. Po 10-minutowej przerwie znów 
miałem się skupić przez 8 minut, aby usłyszeć słowa nadane przez Marszałka. 
Stosownie do umowy, już przed godziną 12 położyłem się, wziąwszy notes i ołówek. W 
chwili, kiedy już zacząłem widzieć Marszałka telepatycznie, do pokoju weszła niespodzianie 
moja żona. Nie uprzedzona o niczym, wzruszyła ramionami i powiedziała głośno: Znów nie 
śpisz, znowu jakieś doświadczenia? Czy nie szkoda elektryczności? Wówczas, żeby cośkol- 
150 S. Ossowiecki, op. cit., s. 94–95. 
151 Aleksander Prystor (1874–1941) – jeden z najbliższych współpracowników Piłsudskiego 
od czasów Organizacji Bojowej PPS, więzień caratu. Po powrocie do kraju w 1918 r. pełnił 
różne wysokie funkcje wojskowe i polityczne, m.in. w latach 1931–33 premier, 1935–38 
marszałek Senatu, jeden z przywódców „grupy pułkowników”.

99 
wiek odpowiedzieć, rzuciłem bez myśli następujące zdanie: Nie wiem dlaczego lewa ręka tak 
silnie mnie boli? Przytaczam odpowiedź żony, gdyż i te słowa zostały usłyszane przez Marszałka. 
Jeżeli będziemy nadal mieszkali w tej wilgotnej jamie, oboje stracimy zdrowie. 
Mieszkaliśmy wówczas na parterze przy ul. Pięknej 5 i rzeczywiście było tam trochę wilgoci. 
Zmartwiłem się serdecznie, gdyż powyższa rozmowa zajęła czas, przeznaczony przez 
Marszałka na doświadczenie. Przypuszczałem, że eksperyment nasz chybił. Nazajutrz z rana 
odwiedził mnie płk Wieniawa-Długoszowski152 i oświadczył, żebym przybył na ul. Kanonię 
do pana ministra Patka153 gdzie miałem spotkać się z Marszałkiem. O oznaczonej godzinie 
udałem się tam. Marszałek przyjął mnie uprzejmie i rzekł: Słyszalem, słyszałem, lewa ręka 
silnie boli, a potem jakąś odpowiedz innej osoby i wyraz jama”154. 
Czy Ossowiecki był tak silnym „nadajnikiem”, czy może Piłsudski tak czułym „odbiornikiem”? 
– nikt tego dziś nie stwierdzi. 
O przejawach swych zdolności medialnych pisze Ossowiecki również bardzo niewiele155. 
Można się domyślać, że na seansach z udziałem młodego Ossowieckiego występowały 
zjawiska mediumizmu fizycznego, tłumaczone najczęściej przez parapsychologów jako 
spontaniczne, nieświadome przejawy telekinezy. Manifestowania się zjaw i innych form 
„materializacji” chyba raczej nie było, gdyż z pewnością byłby się nimi inżynier-jasnowidz 
pochwalił, tak jak późniejszymi przejawami telekinezy, wywołanymi już świadomie „mocą 
ducha”: 
„Gdy byłem na ostatnim kursie Instytutu Technologicznego zdolności te (medialne – przyp. 
KB) zaczęły się przejawiać w zupełnie innych formach – telekinezyjnych (samym wysiłkiem 
woli mogłem przenosić odległe przedmioty). Okres ten w moim życiu był najciekawszy, 
zdolności tego rodzaju coraz mocniej się rozwijały. Związywano mnie sznurami i nakładano 
długą koszulę z długimi rękawami, które były wiązane z tylu. Leżałem na ziemi, nie mogąc 
się ruszyć, gdyż nogi w kostkach były także związane mocno i w takim stanie, skrępowany, 
mogłem poruszać najcięższe przedmioty. Zrywałem ubrania, przesuwałem figury marmurowe 
lub inne ciężkie przedmioty, zdejmowałem obrazy ze ścian. Wszystkie te przedmioty mogłem 
poruszać bardzo szybko, bo w ciągu pół lub jednej minuty od chwili natężenia woli już przyciągałem 
je ku sobie. Ten okres trwał jeszcze w 1919 roku. Ze świadków tych doświadczeń w 
Warszawie pozostało jeszcze (w 1933 r. – przyp. KB) sporo osób, a mianowicie: Karol 
Zdziechowski, Konstanty Biskupski, płk Tadusz Żółkiewski, hr. Emeryk Czapski, poseł na 
Sejm p. Chludziński i wielu, wielu innych. 
Ostatnie doświadczenia z przyciąganiem ku sobie przedmiotów robiłem w mieszkaniu pani 
Olesza wobec całego szeregu osób. Będąc związany przesunąłem z miejsca bardzo ciężką 
palmę, a w obecności także kilku osób, między którymi byli: Konstanty Biskupski, Dominik 
Łempicki i płk Żółkiewski, będąc mocno związany i leżąc na podłodze, ściągnąłem z kominka 
w przeciągu 1,5 minuty ogromny zegar, złożony z różnych części. Przyciągnąłem go wtedy 
do siebie z odległości trzech, a może więcej metrów; stał zaś on na wysokości l metra, i 
stamtąd bardzo zręcznie i sprawnie wraz ze wszystkimi swymi częściami spłynął jak gdyby 
do mego boku. Takich doświadczeń robiłem setki w Rosji; byłem ogólnie znany i podziwiany 
152 Bolesław Wieniawa-Długoszowski (1881–1942) – generał brygady, legionista, adiutant 
Piłsudskiego, dowódca 2 dyw. kawalerii. 
153 Stanisław Patek (1866–1945) – prawnik, obrońca w procesach politycznych przed sądami 
carskimi, związany z PPS. Organizator sądownictwa w Polsce Niepodległej, uczestnik 
Paryskiej Konferencji Pokojowej, w latach 1919–1920 – min. spraw zagranicznych. 
154 S. Ossowiecki, op. cit., s. 93–94. 
155 Op. cit., s. 70.

100 
z tego powodu”156. 
Podobny eksperyment telekinetyczny z 1913 r., w czasie którego Ossowiecki „przesunął” 
ciężki fortepian, opisuje Jerzy Jacyna w oparciu o relacje naocznego świadka, znanego prawnika, 
Olgierda Missuny, syna siostry Stefana, Wandy, który jako mały chłopiec był obecny na 
seansie...157. Pokaz telekinezy opisuje w swych wspomnieniach również Antoni Plater- 
Zyberk. Odbył się on tym razem już w Warszawie, prawdopodobnie w 1919 roku, w pałacyku 
Róży Zamojskiej przy alei Róż 12. 
„Ciotka nasza – opowiada Plater – bardzo się zainteresowała osobą inż. Ossowieckiego i 
zapragnęła poznać go osobiście. W tym celu poleciła Remigiuszowi Grocholskiemu, by w jej 
imieniu zaprosił Ossowieckiego na obiad. 
W obiedzie wzięła udział pani domu, rtm. Grocholski, jego młodszy brat Henryk i jeszcze 
parę osób z rodziny. Inż. Ossowiecki bardzo był ożywiony i opowiadał szalenie ciekawe fakty 
ze swego życia, związane z jego nadnaturalnymi zdolnościami. Słysząc to rtm. Grocholski 
zapytał go, czy nie zechciałby po obiedzie wykonać w salonie jakąś czynność sprzeczną z 
prawami fizyki. 
– Bardzo chętnie – odpowiedział inżynier. – Jestem dziś w dobrym usposobieniu, czuję się 
silny, pokażę państwu coś! 
Wszyscy wstali od stołu i przeszli do salonu. Ten, znany mi dobrze, salon miał około 8 
metrów długości, przy oknach od strony ulicy stał fortepian, a w przeciwległym rogu pokoju, 
za ukośnie ustawioną kanapą, stał na wysokim postumencie bardzo duży chiński wazon z 
wizerunkiem czerwonego smoka. 
Inżynier, wszedłszy do salonu, rozejrzał się po nim i zwracając się do Grocholskiego powiedział: 
– Może mnie pan rotmistrz skrępować, jak pan tylko chce, a ja przeniosę państwu ten wazon 
z rogu pokoju. 
Bracia Grocholscy zakrzątnęli się, by zdobyć sznury do wieszania bielizny. Poprosili inżyniera, 
by położył się na dywanie, a wówczas związali mu ręce, obie nogi i połączyli ręce i 
nogi trzecim sznurem. Zapytali go jeszcze, czy pozwala zawinąć się w dywan. 
– Dobrze, zawińcie mnie panowie, a potem proszę zgasić światło w salonie. Wszyscy państwo 
wyjdą na chwilę do przyległego pokoju jadalnego. Zaraz państwa zawołam, to będzie 
krótko trwało, bo mi przecież w tym dywanie będzie duszno! 
Bracia Grocholscy zawinęli Ossowieckiego i zawiązali jeszcze dywan sznurem, po czym 
zgaszono światło i wszyscy wyszli z pokoju. Rtm. Grocholski patrzył na sekundnik zegarka; 
po 20 sekundach wszyscy usłyszeli głos inżyniera, wołający ich z powrotem do salonu. 
Weszli, zapalili światło i przede wszystkim rzucili się bracia Grocholscy, by rozwinąć dywan 
i rozwiązać Ossowieckiego, który nieco był blady i spocony na twarzy. Wówczas dopiero 
obecni spojrzeli w róg pokoju: postument za kanapą był pusty! 
Gdzież się podział wazon chiński? Wazon stał na fortepianie, około 6 metrów od postumentu...”
158 
W swej książce Ossowiecki zamieścił krótki opis techniki, jaką stosował aby wywołać 
zjawiska telekinetyczne i warunków niezbędnych do ich wystąpienia: 
„Siedząc lub stojąc, byłem bezsilny. Musiałem dla dokonywania tych doświadczeń leżeć, 
mając oparcie całego ciała na podłodze, kanapie lub łóżku. Robiłem w tych chwilach olbrzymi 
wysiłek woli, nadzwyczajnego skupienia. Równoważnikiem energii, którą wkładałem, 
wprowadzając siebie w stan prawie kataleptyczny, była energia kosmiczna, która wypełnia 
156 Op. cit., s. 70–71. 
157 J. Jacyna, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 50/1970, odc. 23. 
158 A. Plater-Zyberk, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 8–9/1972, odc. 2–3.

101 
mnie wówczas i przez nią właśnie przesuwałem lub podnosiłem przedmioty. Ten wysiłek 
mógł trwać tylko jedną chwilę, o ile zaś przeciągał się dłużej, traciłem siłę i przedmiot upadał. 
Warunkiem koniecznym, by doświadczenie mogło się udać, musiała być kompletna cisza; 
nikt w chwili eksperymentu nie powinien był się poruszać. Zadaniem moim wówczas było 
jednym potężnym wysiłkiem unieść lub przesunąć ku sobie dany przedmiot. Kosztowało to 
dużo wysiłku; byłem po nim tak wyczerpany, że leżałem prawie nieprzytomny”159. 
Można żałować, że tego rodzaju niewiarygodne wyczyny przyszłego jasnowidza nie były 
przedmiotem badań naukowców – zwłaszcza fizyków, fizjologów i psychologów – a w okresie 
gdy Ossowieckim interesowali się Richet i Geley, jego zdolności telekinezyjne już zanikły. 
Aż dziwne jednak, że nie wykazali oni zainteresowania i nie przeprowadzili serii naukowo 
kontrolowanych doświadczeń dotyczących innego przejawu sił duchowych Ossowieckiego 
– telepatycznego sterowania zachowaniem się ludzi. Opisy tego rodzaju pokazów – przeprowadzanych 
niemal z reguły w czasie towarzyskich przyjęć – zdalnego myślowego przekazywania 
sugestii, można znaleźć nie tylko w Świecie mego ducha, ale również w różnych 
materiałach pamiętnikarskich. Nie bez znaczenia jest również to, że nierzadko świadkami 
tych doświadczeń były znane osobistości m.in. ze świata artystycznego. 
Ossowiecki tak opisuje eksperyment przeprowadzony w 1930 roku w Warszawie, w 
mieszkaniu Stanisława i Zofii Meyerów przy alei Róż 10, gdzie bywał również i eksperymentował 
z jasnowidzem znakomity pianista – Artur Rubinstein: 
„Było kilka osób, a między nimi: kompozytor Karol Szymanowski, prorektor Konserwatorium, 
pianista prof. Zbigniew Drzewiecki, reżyser Ryszard Ordyński i Juliusz Osterwa, znany 
artysta dramatyczny. Miałem bardzo ciekawe zadanie do wykonania. Trzeba było mianowicie 
o godz. 8, w ciągu 8 minut ściągnąć znakomitego pianistę, Mikołaja Orłowa, który był tego 
wieczora zaproszony na Pragę, zdaje się do dr Jastrzębskiego. 
Zrobiłem wielki wysiłek woli. Osterwa trzymał przez cały czas zegarek, a ja mówiłem co 
widzę. Widziałem Orłowa jak wychodził i wsiadał do samochodu, a wówczas złączyłem się z 
nim. Orłow czuł się zmęczony i chciał koniecznie jechać do domu. Nareszcie zwyciężyłem. 
Dochodziła już ósma minuta, wszyscy rzuciliśmy się ku schodom. Ja i Osterwa, z zegarkiem 
w ręce, staliśmy na schodach. Jakież było nasze zdumienie, gdy śpiesząc się, prawie biegnąc, 
wpadł do mieszkania Orłow i opowiedział, jak wychodząc z domu pp. Jastrzębskich, bardzo 
zmęczony, zamierzał wrócić do domu, ale sam nie wie co się stało, bo jakaś siła gwałtowna 
ciągnęła go do mieszkania pp. Meyerów. W obecnej chwili jest już spokojny. Doświadczenie 
się udało”160. 
Bardzo podobną historię ze ściągnięciem, tym razem w Poznaniu na dansing, pewnego 
rotmistrza 17 pułku ułanów opisuje również Antoni Plater161. 
Jeszcze bardziej skomplikowaną formę miało doświadczenie z Różą Przybylską. Oto 
przekazana nam relacja Marii Gluth-Nowowiejskiej, świadka eksperymentu: 
„Pewnego wieczoru w 1938 roku znalazłam się na przyjęciu, w którym uczestniczył również 
inżynier Stefan Ossowiecki. Posadzono go obok mojej bliskiej znajomej, Róży Przybylskiej, 
żony nie żyjącego już w tym czasie wybitnego architekta. Inżynier Ossowiecki był 
człowiekiem czarującym, wyrobionym towarzysko. Prowadził z sąsiadką interesującą rozmowę, 
częstując ją ciągle nowymi potrawami. Kiedy zaproponował jeszcze spróbowanie sałatki 
jarzynowej, Róża podziękowała stanowczo, wyjaśniając, że nie jest już w stanie zjeść 
cokolwiek więcej. Kiedy nalegania nie przyniosły rezultatu, inżynier Ossowiecki nachylił się 
nad swoją sąsiadką i szepnął jej do do ucha: 
159 S. Ossowiecki, op. cit., s. 71–72. 
160 Op. cit., s. 137–138. 
161 A. Plater-Zyberk, op. cit., „Tygodnik Demokratyczny” nr 15–16/1972, odc. 9–10.

102 
– Proszę wziąć choć troszkę tej pysznej sałatki i pomyśleć o czymś, co bardzo by pani 
chciała, żeby się spełniło. Może się spełni... 
Róża Przybylska wiedziała kogo ma obok siebie, potraktowała jednak tę propozycję z 
przymrużeniem oka, jako żart pragnącego postawić na swoim mężczyzny. 
Kiedy jadła wymuszone danie pomyślała jednak, że gdyby miała o czymś pomarzyć, to jedynie, 
by przyjechał do niej syn Wojtek. Wiedziała, że jest to mrzonka. Wojtek odbywał właśnie 
służbę w szkole podchorążych na dalekim Polesiu. Miał okres intensywnych zajęć. Przerwanie 
ich było niemożliwe. 
Następnego dnia wracała do domu późnym wieczorem. Ze zdziwieniem spostrzegła światło 
we wszystkich oknach ich dużego mieszkania. 
– Cóż to za dziwna iluminacja? – pomyślała. 
Kiedy otworzyła drzwi, z wrażenia ugięły się pod nią nogi. W progu powitał ją syn, który 
przed godziną przyjechał z dalekiego Polesia. Opowieściom nie było końca. 
– Zupełnie nie rozumiem, co się stało – relacjonował Wojtek. Wczoraj wieczorem owładnęło 
mną nagłe pragnienie odwiedzenia domu. Zdawałem sobie sprawę z nierealności zamierzenia. 
Na podchorążówce czas wypełniony był pracą, przygotowywaliśmy się do egzaminów, 
zaliczaliśmy ćwiczenia praktyczne. Staranie o przepustkę w tym gorącym okresie groziło 
awanturą i paką. A jednak nie mogłem dać sobie rady, coś pchało mnie z ogromną siłą ku 
awanturze. 
Skoro świt stanąłem do raportu u komendanta szkoły. Należał on do wyjątkowych służbistów. 
Był zwolennikiem twardej szkoły życia, ścisłego przestrzegania regulaminów i porządku 
określanego jako wyjątkowy dryl. 
Wiedziałem o tym wszystkim, a mimo to stanąłem przed komendantem z niedorzeczną, 
niczym nie uzasadnioną, prośbą. Nie miałem nawet pojęcia, co powiedzieć, trzasnąłem więc 
kopytami i wybełkotałem, że okropnie się niepokoję, co się dzieje w domu i bardzo proszę o 
przepustkę na trzy dni. Muszę pojechać i sprawdzić. 
Pułkownik popatrzył na mnie uważnie, pomyślał chwilę i... zgodził się. Zdawało mi się, że 
śnię, ale to była prawda. Zamiast do paki poszedłem na dworzec. 
Historia matki i syna żywo komentowana była w ówczesnej Warszawie. Nikt nie miał 
wątpliwości, że biegiem wydarzeń pokierował Stefan Ossowiecki. Odczytał pragnienie Róży 
Przybylskiej i wysłał na odległość polecenie jej synowi. Wojtek polecenie wykonał. Ale na 
tym nie kończyło się działanie Ossowieckiego. Będąc ciałem w Warszawie, musiał jednocześnie 
znaleźć się w szkole podchorążych na Polesiu. Musiał zorientować się w panujących tam 
stosunkach i „kazać” komendantowi szkoły spełnić prośbę młodzieńca. W przeciwnym przypadku 
Wojtek nigdy nie otrzymałby przepustki. 
W tym wydarzeniu inżynier Ossowiecki był więc i odbiornikiem i nadajnikiem: potrafił 
odczytać czyjeś myśli i narzucić innym swoją wolę. 
Jeżeli relacje te są, choćby tylko w ograniczonym stopniu, zgodne z rzeczywistym przebiegiem 
wydarzeń, doświadczenia tego rodzaju mogłyby rzucić nowe interesujące światło 
również na samo zjawisko telepatii. Czyżby w pewnych warunkach (jakich?) aktywność 
nadawcy i jego „moc psi” miała istotniejsze znaczenie niż wrażliwość telepatyczna odbiorcy i 
wzajemne dostrojenie duchowe? Jest to z pewnością temat dla badaczy psi niebagatelny.

103 
CZĘŚĆ TRZECIA 
Czas wielkich mediów 
Epoka, w której żył i działał Stefan Ossowiecki, odeszła w przeszłość, stając się dla wielu 
czytelników tej książki już tylko pojęciem historycznym. A było to w dziejach metapsychiki 
półwiecze niezwykle bogate w wydarzenia, w pełni zasługujące na miano „czasu wielkich 
mediów”. 
Gdy Ossowiecki był dzieckiem, dobiegał już końca spirytystyczny okres zainteresowania 
zjawiskami paranormalnymi. Żyły jeszcze co prawda, siostry Fox162, które swymi kontaktami 
ze światem pozagrobowym, nawiązanymi w 1848 roku, zapoczątkowały epidemię seansów 
spirytystycznych, ale stuki, trzaski i wędrujące talerzyki zdążyły już spowszednieć, a do salonów 
arystokracji i mieszczaństwa zawitały media telekinetyczne i materializacyjne, wywołujące 
zjawiska świetlne, ruchy przedmiotów i budzące dreszcz emocji tajemnicze zjawy. Nie 
tylko zresztą do salonów. W początkach lat siedemdziesiątych XIX wieku wielkie wrażenie 
wśród „okultystów” i ostre spory w świecie naukowym wzbudziły doświadczenia przeprowadzane 
przez Williama Crookesa163 z pierwszymi wielkimi mediami fizycznymi – Danielem 
Dunglasem Home164 i Florencją Cook165. Notabene sprawa fotografowanej wielokrotnie przez 
słynnego fizyka zjawy budzi do dnia dzisiejszego kontrowersje. Tymi fenomenami interesowano 
się też wówczas żywo w Rosji, i to nie tylko spirytyści, lecz tak wybitni przedstawiciele 
nauki jak Dymitr Mendelejew (1834–1907) i Ilia Miecznikow (1845–1916). 
Lata młodzieńcze Ossowieckiego przypadają na okres, w którym doświadczenia z mediami 
podejmują czołowi pionierzy badań metapsychicznych: znakomity fizjolog i lekarz francuski, 
członek paryskiej Akademii Nauk, późniejszy laureat Nagrody Nobla – Charles Richet 
(1850–1935) – i polski psychofizjolog, Julian Ochorowicz (1850–1917). Ochorowicz zresztą 
162 Siostry Fox – trzy córki amerykańskiego farmera Foxa – Margaret, Kate i Leach. Od 
1848 w ich obecności manifestowały się, w postaci stuków i szmerów, rzekome duchy. Seanse, 
organizowane z ich udziałem, od 1849 zapoczątkowały ruch spirytystyczny. 
163 William Crookes (1832–1919) – wybitny ang. fizyk i chemik, odkrywca talu i uranu X 
(toru 234), badacz zjawisk towarzyszących przepływowi prądu elektrycznego w rozrzedzonych 
gazach. W 1870 roku, poproszony przez Towarzystwo Dialektyczne o przeprowadzenie 
badań, mających wyjaśnić mechanizm niektórych zjawisk paranormalnych, zainteresował się 
metapsychiką. 
164 Daniel Dunglas Home (1833–1918), najsłynniejsze medium fizyczne połowy XIX w. 
Produkował chłodne podmuchy, efekty dźwiękowe i zapachowe, a także telekinetyczne i 
materializacyjne. Świadkiem jego wyczynów był m.in. Zygmunt Krasiński. 
165 Florencja Cook – słynne angielskie medium materializacyjne, kilkunastoletnia pensjonarka; 
w latach 1871–1874 w czasie seansów przeprowadzanych z nią m.in. przez prof. Crookesa 
pojawiała się zjawa kobiety, podobnej do medium i nazywającej siebie „Katie King”. 
Crookesowi nie udało się, mimo różnych doświadczeń (m.in. metodami fizykalnymi) wyjaśnić 
zjawiska, ani też zdobyć dowodów oszustwa.

104 
od wielu lat zajmował się hipnotyzmem, a jego książka O sugestii myślowej166, jak nazywano 
wówczas telepatię, zawiera po raz pierwszy chyba sformułowaną hipotezę elektromagnetycznego 
promieniowania mózgu. W tym czasie rozwija także swoją działalność brytyjskie Towarzystwo 
Badań Psychicznych (Society for Psychical Research), którego ambicje naukowe i 
krytyczny stosunek do spirytyzmu oraz udział w jego pracach uczonych o światowej sławie 
sprawiły, że już wówczas uznawane było za najpoważniejszy ośrodek badań zjawisk paranormalnych. 
Jak to też zwykle bywa, rosnącej fali zainteresowania fenomenami metapsychicznymi towarzyszył 
urodzaj na media. Działało tu swoiste prawo popytu i podaży, z tym zastrzeżeniem, 
że zawodowe media, występujące w celach zarobkowych, nie cieszyły się zaufaniem naukowców. 
Najsłynniejsze w owym czasie medium fizyczne, włoska chłopka, Eusapia Palladino167 
(1854–1918), chociaż publicznie przyłapano ją na oszustwie dopiero w roku 1909, 
budziła już wiele lat wcześniej podejrzenia, iż pomaga sobie trikami. Przeprowadzone w latach 
pięćdziesiętych naszego stulecia próby premiowania pieniężnego w eksperymentach telepatycznych168 
potwierdzają zresztą w pełni słuszność przekonania, że bodźce materialne nie 
przyczyniają się do rozwoju paranormalnych uzdolnień i skłaniają raczej do oszukańczych 
praktyk. 
Istotny wpływ na występujące okresowo zjawisko ujawniania się uzdolnień medialnych 
mają przede wszystkim czynniki psychologiczno-społeczne: wieści o „nadnaturalnych” właściwościach 
mediów tworzą atmosferę podniecenia, sprzyjającą zarówno zwracaniu baczniejszej 
uwagi na rzeczywiste czy rzekome przejawy zdolności paranormalnych, jak i poszerzaniu 
się kręgu ludzi podejmujących próby osiągania stanów medialnych, wśród których mogą być 
i osoby posiadające tego rodzaju predyspozycje. Okresowo podnosząca się fala zainteresowania 
zjawiskami paranormalnymi związana jest z kolei ze wspomnianym we wstępie wzrostem 
napięć społecznych, najczęściej o podłożu ekonomicznym, politycznym lub religijnym. 
l. Spirytyści i eksperymentatorzy 
Cofnijmy się raz jeszcze do czasów młodości Stefana Ossowieckiego. Dla ukazania Czytelnikom 
atmosfery tamtych lat poświęcimy nieco miejsca jego równieśnikowi – pierwszemu 
polskiemu medium fizycznemu o europejskiej sławie – Janowi Guzikowi (1876–1928). 
Pochodził z rodziny chłopsko-rzemieślniczej. Jego ojciec miał gospodarstwo i warsztat 
tkacki we wsi Rączna niedaleko Krakowa, gdzie Jan przyszedł na świat. Około roku 1880 
Guzikowie przenieśli się do Warszawy, ale wkrótce rodzina się rozpadła: ojciec wrócił do 
Krakowa, matka z synkiem pozostała, zamieszkawszy w małym domku przy ul. Wolskiej. 
Tam po raz pierwszy przyszłe medium zetknęło się ze spirytyzmem. Chłopiec miał 10 lat, gdy 
właściciel domku – rzeźbiarz Sitek – zapalony spirytysta, zaczął zapraszać go na seanse. Za- 
166 Główne dzieło Juliana Ochorowicza De la suggestion mentale, napisane po francusku, 
ukazało się w Paryżu w 1887 r. z przedmową Ch. Richeta. 
167 Eusapia Palladino (1854–1918) – najgłośniejsze medium fizyczne przełomu XIX i XX 
w., włoska chłopka: produkowała zjawiska telekinetyczne, efekty dźwiękowe, dotknięcia 
„duchów”. Nie brak dowodów, iż pomagała sobie oszukańczymi sztuczkami, choć zdaniem 
wielu badaczy potrafiła przejawiać również rzeczywiste umiejętności medialne. 
168 Angielski badacz S.G. Soal eksperymentował w latach 1955–1956 z dwoma kilkunastoletnimi 
chłopcami z Walii stosując metodę pieniężnego premiowania wysokich wyników 
w przekazach telepatycznych. Przyłapano ich na posługiwaniu się umówioną sygnalizacją.

105 
intrygowany zjawiskami występującymi w obecności Jasia, Sitek próbował zainteresować 
nim Ochorowicza, lecz negatywne wyniki trzech seansów zniechęciły badacza. 
Pierwsze wyraźne przejawy zdolności telekinetycznych zaobserwowano podobno u Guzika 
po wypadku, jaki przeżył w wieku chłopięcym pracując w garbarni Jana Osońskiego. 
Ciężkie dębowe drzwi spadły niespodziewanie na Jasia. Przez dwa dni był nieprzytomny i co 
prawda po paru tygodniach wrócił do pracy, jednak uskarżał się na bóle głowy, mdłości i zawroty. 
Wkrótce potem zaczęły występować w obecności Guzika dziwne zjawiska. W warsztacie, 
gdzie pracował, „skóry, noże i inne narzędzia rymarskie zrywały się z miejsc i fruwały 
w powietrzu”. W mieszkaniu tłukły się szklanki, przewracały stoły i krzesła. Poskarżono się 
nawet proboszczowi i zameldowano w cyrkule... 
Guzik sypiał wraz z innymi praktykantami w izbie przylegającej do pokoju majstra. Po 
zgaszeniu światła, a zwłaszcza gdy Guzik spał, w izbie czeladniczej działy się ponoć dziwne 
zjawiska – coś stukało, przesuwało krzesła, ściągało z chłopców kołdry. Osoński tłumaczył to 
sobie figlami praktykantów, później, gdy dowiedział się od Ochorowicza, że sprawcą zjawisk 
może być Guzik, polecił mu wracać na noc do domu. Chłopiec uczył się nadal garbarstwa, 
lecz jednocześnie zdobywał coraz większy rozgłos w kołach spirytystów. Chłopcem zajął się 
Witold Chłopicki, późniejszy wydawca dwutygodnika „Dziwy życia”. 
Praktykę zawodową odbył Guzik w fabryce garbarskiej J. Peterki przy ul. Obozowej 43 w 
Warszawie. Otrzymywał już wtedy niewielkie honoraria za „seansowanie”. 
Zwrotnym momentem w karierze medium stało się jednak przede wszystkim zaproszenie 
go w 1891 roku do Petersburga przez radcę stanu Aleksandra Aksakowa (1832–1903) – czołową 
postać spirytyzmu rosyjskiego. Demonstrował tam zjawiska telekinezy i materializacji, 
nie tylko zresztą w kręgach spirytystów, ale także przed uczonymi i lekarzami. Wyniki doświadczeń 
musiały być zachęcające, gdyż zapraszano Guzika do Rosji jeszcze kilkakrotnie, 
aż do pierwszej wojny światowej. Sukcesy na tym polu, a niepowodzenia w garbarstwie 
(spółka rzemieślnicza, założona z dwoma kolegami w Szczekocinach zbankrutowała) sprawiły, 
że po roku 1896 rozstał się ostatecznie z pracą w rzemiośle, występując na seansach 
jako zawodowe medium. Powodzenie miał coraz większe – „seansował” (tak nazywano 
wówczas uczestnictwo w seansach) codziennie, nierzadko 2–3 razy na dobę. Cieszył się sympatią, 
był skromny, słowny, zadowalał się niewysokim honorarium za swe występy, w przeciwieństwie 
do Eustapii Palladino, A przecież często występował w salonach arystokracji i 
plutokracji, nawet na dworze carskim. 
Jego zachowanie i zewnętrzny wygląd bynajmniej nie wskazywały na szczególne przymioty 
parapsychiczne. Niewysokiego wzrostu, szczupły, niemal wątłej budowy, skromny, 
bezpretensjonalny w kontaktach towarzyskich, raczej nieśmiały i milczący – jak wspomina 
Ludwik Szczepański – „wydawał się na pierwszy rzut oka niezbyt umysłowo rozwinięty i 
mało inteligentny (...). Na pozór nie interesowało go nic, poza sprawami materialnymi, i poza 
rodziną (był bardzo przykładnym mężem i ojcem) (...) Ale kto dobrze obserwował Guzika i 
przyjrzał mu się, gdy tenże rozruszał się trochę pod wpływem alkoholu (Guzik przed seansem 
lubił zawsze dobrze zjeść i napić się wódki), miarkował, że był to człowiek obdarzony wielkim, 
choć chłopskim sprytem, że umiał doskonale obserwować i korzystać ze swych spostrzeżeń 
– umiał też zachować zawsze niezłomny spokój”169. 
Repertuar zjawisk produkowanych przez Guzika był bogaty, lecz ich zestaw i kolejność na 
ogół nie ulegały zmianom, podlegając tylko ograniczeniu jeśli medium było niedysponowane. 
Seanse odbywały się w ciemności, rzadziej w przyćmionym czerwonym świetle. Za plecami 
medium w części pokoju oddzielonej kotarą pozostawiano na stoliku papier, ołówek i dzwo- 
169 L. Szczepański, Okultyzm – fakty i złudzenia, Natura i Kultura, Kraków 1937, tom I, s. 
99–100.

106 
nek, na podłodze instrumenty muzyczne (gitara, dzwonki, pozytywka itp.), naczynie z sadzą 
oraz białe prześcieradło. Efekty telekinetyczne polegały na poruszaniu tymi przedmiotami – 
dzwonieniu, pobrzękiwaniu strun, uruchamianiu pozytywki, zawiązywaniu węzełków na 
chustkach, lewitacji przedmiotów i prześcieradła, przybierającego dziwne kształty, a także 
tzw. piśmie bezpośrednim („samodzielnym” poruszaniu się ołówka, kreślącego znaki na papierze). 
Rzadziej występowały zjawiska materializacyjne: światła, zimne powiewy, dotknięcia 
czegoś mokrego, czy nawet przebiegającego „szczura”, odciski w sadzy, wreszcie – widoczne 
w przyćmionym świetle lub błysku magnezji – różnego rodzaju zjawy: niekształtnego 
słupa stojącego za medium, zwierząt (łasiczki, psa), „małpoluda”, a także twarzy ludzkich. 
Początkowo zjawy ludzkie łudząco przypominały medium i były nieme, od 1906 roku zaczęły 
mówić (posądzano nawet Guzika o brzuchomówstwo), w latach 1908–1912 przybierać postać 
ludzi zmarłych, bliskich seansującym. W najaktywniejszym medialnie okresie fantomy produkowane 
przez Guzika pojawiały się już nie tylko pojedynczo, ale po kilka naraz, rozmawiały, 
kłóciły się ze sobą. 
Na ogół jednak zjawiska występujące na seansach bywały mniej efektowne, chociaż całkowite 
„niewypały” – ponoć bardzo rzadkie, co niektórzy badacze przypisywali zręcznemu 
„pomaganiu” sobie medium, gdy zawodziły „siły metapsychiczne”. Jak taki seans przebiegał, 
zilustruje najlepiej dziennikarska relacja, zamieszczona w jednej z petersburskich gazet, 
prawdopodobnie w 1913 roku . Oto obszerne fragmenty tego reportażu, którego autor z pewnością 
nie należał do bezkrytycznych entuzjastów mediumizmu. 
„Newski Prospekt... Godzina dziewiąta wieczorem (...) W środku pokoju duży okrągły 
drewniany stół, wokół niego wiedeńskie krzesła. Okna szczelnie zakryte portierami. Spirytyści, 
ludzie subtelni, przygotowali dla oczekiwanego ducha osobny gabinet – oddzielony portierami 
kąt. Stoi tam stolik z papierem, ołówkiem i dzwonkiem. Na podłodze dzwoneczki, 
gitara i białe prześcieradło (...). 
Plecami do portiery, kryjącej gabinet ducha, siedzi medium. (...) Gaśnie światło, świeci 
tylko jedna słaba czerwona lampka elektryczna. Przewodniczący nakręca katarynkę (pozytywkę? 
– KB). W pokoju ciemno – ledwo rozróżniamy kontury sąsiadów. Płyną minuty, pięć, 
dziesięć... Milknie muzyka katarynki... Ktoś ziewa... (...). 
Słychać gdzieś jakiś chrobot. Przewodniczący doktor B. donośnym głosem oświadcza: 
– Duchu, jeśli przybyłeś, dziękujemy ci! Pamiętaj ustalone znaki. Pukaj! Jeden raz – nie... 
dwa razy – tak... trzy razy – chcesz rozmawiać... pięć razy – koniec seansu. 
– Idzie chłód – słychać głosy siedzących. 
– Śpiewajmy – proponuje przewodniczący i oto wszyscy zaczynają śpiewać: Kol sławien, 
Kol sławien przechodzi w kołysankę i Tiomnym lesom. 
W tym czasie słychać znów jakiś chrobot (...). 
– Ktoś mnie dotknął – oświadcza siedząca obok medium dama. 
– Proszę się nie bać – uspokaja przewodniczący. 
– Dotknął mnie, delikatnie. 
– Oj... oj!... – krzyczy nieswoim głosem dama. 
– Nie bójcie się... Nie krzyczcie... Nie przerywajcie łańcucha... – denerwują się spirytyści. 
Słychać dźwięki dzwonka i gitary. 
Znów pojawia się śpiew na melodię Tiomnym lesom. Spirytyści śpiewają: – Ukaż się... 
Ukaż się... Ukaż się... Daj nam światło! 
Powtarza się to kilka razy. Ktoś dostrzega światło. Słychać szelest papieru i chrobotanie. 
– Pisze! 
Z hałasem pada papier i ołówek. Dźwięczą struny gitary. 
Znów rozlega się przejmujący krzyk. Zdenerwowana dama oświadcza, że coś mokrego 
chwyciło ją za policzek. Przewodniczący uspokaja spirytystów: 
– Duchu, prosimy cię abyś był delikatniejszy!...

107 
Jeden ze spirytystów proponuje przerwać seans, gdyż jak widać – duch jest nieżyczliwy. 
Ktoś inny protestuje. Na propozycję, aby duch podał swoje imię, duch nie odpowiada. Spirytyści 
podejrzewają, że to duch zwierzęcia. 
Seans zostaje przerwany. Zapala się światło. Medium idzie zapalić. Na kartce, podpisanej 
przed seansem przez jednego ze spirytystów, nagryzmolono raczej niż napisano coś niezrozumiałego. 
Czytelna jest tylko ostatnia litera – „y”. Po różnych domysłach przyjęto, że napisano 
słowo „zimy”, jednak co to znaczy – nikt nie wie. 
Spirytyści piją herbatę i mówią, że dzisiejszy seans nieszczególnie udany...''170 
Udany w pełni był za to seans w Carskim Siole, z udziałem cara Mikołaja II i... ducha 
Aleksandra III. Oto jak Guzik wspomina ten wieczór: 
„Książę Kurakin powiadomił mnie, że jutro rano mam jechać do Carskiego Sioła, gdzie 
będą czekały konie. Istotnie, lokaj odprowadził mnie na dworcu do karety, w której przyjechałem 
do pałacu. Tam mnie spotkano i bez jakichkolwiek rewizji odprowadzono na górę, 
gdzie, w jednym z salonów czekało kilka nieznanych osób, wśród których zobaczyłem księcia 
Kurakina. Po krótkiej pogawędce, wszedł do pokoju cesarz. Ze wszystkimi uprzejmie się 
przywitał i zapytał mnie czy seanse mnie nie wyczerpują (wizytę w Carskim Siole poprzedziło 
kilka udanych seansów u wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza – przyp. KB.). Odpowiedziałem, 
że, o ile prowadzone są prawidłowo, to nie. Zatem zwracając się do księcia 
Kurakina cesarz powiedział: 
– Proszę księcia, ponieważ pan jest obeznany z porządkiem seansów, proszę wziąć batutę 
w swoje ręce i kazać nam siadać, gdzie się należy. 
Wkrótce zgaszono światło. Po prawej ręce miałem księcia Kurakina, po lewej – cesarza. 
Byłem nieco podniecony nerwowo, toteż nie mogłem wpaść w trans i dlatego w pierwszej 
części seansu były tylko dotykania, pukania, poruszania przedmiotami, a także jakieś stąpania 
po posadzce, stłumione dywanem. 
W czasie przerwy wyszliśmy do sąsiedniej sali, gdzie cesarz częstował papierosami, a następnie 
zajęliśmy miejsca jak poprzednio. Niezwykle proste zachowanie się cesarza uspokoiło 
mnie i wkrótce zapadłem w trans. Po obudzeniu czułem się bardzo zmęczony, ale wyczuwałem, 
że seans się udał, gdyż wszyscy byli bardzo podnieceni i opowiadali wzajem o swych 
wrażeniach. 
Cesarz jednak był jakiś zasmucony. Mówił mniej, wkrótce uścisnął mi ręce, podziękował, 
pożegnał się z obecnymi i wyszedł. 
Książę Kurakin odprowadził mnie do dworca i wręczył 300 rubli jako honorarium. Zapytałem 
księcia dlaczego cesarz był taki smutny. Na to Kurakin mi powiedział, że pod koniec 
seansu podeszła do cesarza jakaś duża postać, wyłączyła go z koła i odprowadziwszy do okna 
o czymś w ciągu 5–10 minut z nim rozmawiała. Następnie cesarz wrócił na swoje miejsce i 
powiedział głośno: 
– To był mój ojciec. Smutne rzeczy mi opowiadał... 
Więcej nie powiedział nic i milczał do samego końca seansu. 
To było moje pierwsze i ostatnie widzenie się z cesarzem. 
Za seanse z wielkim księciem Mikołajem Mikołajewiczem otrzymałem 200 rubli i 
szpilkę złotą z kamieniem – do krawata”171. 
Jan Guzik, chociaż bardzo często występował na seansach w kółkach spirystycznych, sam 
nie był spirytystą. Na pytanie Ludwika Szczepańskiego, jak tłumaczy dziwne zjawiska wy- 
170 Tekst tłumaczony z wycinka prasowego, udostępnionego nam przez rodzinę Jana Guzika. 
Nazwy czasopisma nie udało się ustalić. 
171 J. Drużyna, Śp. Guzik (wspomnienie pośmiertne), „Zagadnienia Metapsychiczne” nr 
19–20/1928, s. 78– 81.

108 
stępujące w jego obecności, odpowiedział po dłuższym ociąganiu, że jakaś siła wyłania się z 
niego i nabiera kształtu widzialnego172. Można przypuszczać, że szukanie wyjaśnień raczej w 
siłach natury niż w świecie pozagrobowym było w dużym stopniu spowodowane tym, że Guzik 
w swej karierze medium stykał się wielokrotnie z wybitnymi uczonymi o zdecydowanym 
światopoglądzie przyrodniczym i uznawał ich autorytet w tej materii, chociaż nie miał zbytniego 
szczęścia do werdyktów profesorskich dotyczących jego uzdolnień paranormalnych. 
W 1921 roku kierownik słynnego Instytutu Metapsychicznego – dr Gustaw Geley (1868– 
1924) – sprowadził Guzika do Paryża, gdzie odbył z nim wiele protokołowanych seansów, na 
których występowały m.in. „zjawy zwierzęce”. Również prof. Richet przeprowadził około 
dziesięciu seansów, nie stwierdzając oszustwa, lecz wyrażając ubolewania, że doświadczenia 
muszą odbywać się w zupełnej lub prawie zupełnej ciemności i nie można robić zdjęć fotograficznych. 
W 1923 roku Guzik zaproszony został do Paryża po raz drugi. Tym razem badała go komisja 
złożona z czterech profesorów Sorbony. Po dziesięciu, przeważnie nieudanych, seansach 
ogłosiła ona orzeczenie zarzucając medium, iż stosuje oszukańcze sztuczki. Okazało się jednak, 
że są to domniemania i brak konkretnych dowodów oszustwa. W rezultacie wokół werdyktu 
wywiązała się ostra polemika, w której w obronie Guzika stanęły 34 znane osobistości 
Paryża. Znamienne jest, że te różnice zdań dotyczące jego zdolności telekinetycznych i materializacyjnych 
bynajmniej nie zaszkodziły karierze medium, przeciwnie – właśnie one dopiero 
przyniosły mu światową sławę. 
Niestety, podejrzenia profesorów nie były bezpodstawne. Również kilku innych eksperymentatorów 
zagranicznych w czasie seansów w Warszawie i Berlinie zaobserwowało, że Guzik 
nogami dotyka uczestników doświadczeń. W grudniu 1924 roku w Towarzystwie Metapsychicznym 
w Krakowie, dokonując niespodziewanych zdjęć z czterech aparatów fotograficznych, 
stwierdzono, że medium imitowało zjawę posługując się uwolnioną spod kontroli 
ręką. Zdaniem jednak wielu badaczy prowadzących od lat eksperymenty mediumiczne, jak na 
przykład monachijski lekarz neurolog – Albert von Schrenck-Notzing (1862–1929) – przyłapanie 
na oszustwie nie dyskwalifikowało całkowicie Guzika. Twierdzili oni, że jest to medium 
dużej mocy i o obszernej skali zjawisk173 tyle, że zarabiając na życie „seansowaniem” 
w kółkach spirytystów, żądnych wrażeń, a nie prawdy, przywykł do „pomagania sobie” bez 
skrupułów. Do końca życia (zmarł w 1928 roku na gruźlicę i pochowany został na Cmentarzu 
Bródnowskim w Warszawie) nie stracił na popularności, występując na seansach do ostatnich 
swych dni. 
Czy Ossowiecki zetknął się z Guzikiem już w czasie jego sukcesów petersburskich? Nie 
znalazłem żadnych relacji na ten temat, z pewnością jednak musiał co najmniej słyszeć o fenomenie 
warszawskim, zaliczanym do ówczesnej „wielkiej czwórki” mediów materializacyjnych. 
Znamienne jest też, że w tym samym czasie, gdy dużo się mówiło i pisało o Guziku w 
polskich i rosyjskich kołach spirytystycznych i metapsychicznych, również u Ossowieckiego 
poczynały ujawniać się zdolności telekinezyjne. Byli niemal w tym samym wieku i relacje o 
wyczynach młodego medium mogły działać pobudzająco na wyobraźnię przyszłego jasnowidza. 
Kilka lat później pojawiają się zresztą kolejne wielkie media fizyczne. W 1905 roku prof. 
Richet odkrywa zadziwiające zdolności materializacyjne u Marty Beraud, występującej w 
sprawozdaniach z doświadczeń pod pseudonimem „Ewa C.”. W latach 1905–1915 eksperymentowali 
z nią m.in. także G. Geley, A. Schrenck-Notzing, badaczka francuska – Julietta 
172 L. Szczepański, op. cit., tom I, s. 99. 
173 Op. cit., s. 96.

109 
Bisson – fizjolog Courtier, fizyk W.J. Crawford174 i K. Flammarion175. Ewa C. zasłynęła 
zwłaszcza produkowaniem zjawisk tzw. ektoplastii – wydzielaniem tajemniczej substancji 
organicznej (ektoplazmy), która przybierała czasem formę widmowych rąk i twarzy ludzkich, 
a nawet całych postaci, przypominających płaskie dwuwymiarowe twory. Sprawozdania z 
tych doświadczeń stanowiły nie lada sensację, przyjmowaną w wielu środowiskach naukowych 
z wielkim sceptyzmem, a nawet szyderstwem. 
A przecież – jak wynika ze sprawozdań – w przypadku Ewy C. kontrola bywała nierzadko 
bardzo ścisła i surowa. Przed seansem medium rozbierało się do naga i było dokładnie badane 
(niekiedy również ginekologicznie) czy czegoś nie ukrywa, a następnie ubierane w trykot 
zszywany nićmi na ciele. Eksperymentowano przy czerwonym oświetleniu i to coraz jaśniejszym 
(do 100 świec), i dokonywano wielu zdjęć przy świetle magnezjowym z kilku aparatów. 
Ewa nie wchodziła w trans samorzutnie, lecz trzeba ją było hipnotyzować. 
Oto fragment relacji J. Bisson, dotyczącej jednego z bardziej kameralnych doświadczeń: 
„Dziesiątego września (1911) Ewa zaproponowała mi, ażebym z nią sama robiła eksperymenty, 
ponieważ czuje się doskonale. Uśpiłam ją o godz. 8.45. Natychmiast po zapadnięciu w 
hipnozę zaczęło się charakterystyczne rzężenie i dziwnie zmaterializowany kształt ukazał się 
na lewym ramieniu medium, jeszcze zanim zawarła zasłonę (w czasie doświadczeń medium 
sadzano na stołku za czarną zasłoną, rozchylaną po wystąpieniu zjawisk – przyp. KB). (...) 
Materia oddzieliła się od ramienia Ewy i biała plama poruszała się po czarnym tle gabinetu. 
Przez ten czas trzymałam ręce Ewy. 
Później rozchyliła Ewa firankę bardzo szeroko i ujrzałam w głębi gabinetu jakieś 50 cm od 
głowy Ewy coś jakby twarz, która się na mnie patrzyła. Liczę 70 sekund – zjawa się nie porusza. 
Ręce Ewy ciągle w moich rękach. 
Ewa, widocznie przyciągnięta widziadłem, wyprostowuje ramię (z moją ręką) w kierunku 
zjawy, która zniknęła, wydaje gwałtowny krzyk i popada w omdlenie (...) Zsunęłam więc 
zasłonę, stale trzymając ręce Ewy, i pozwoliłam jej wypocząć. 
Powoli otwiera się na nowo zasłona i spostrzegam na nowo głowę w tyle gabinetu obok 
głowy Ewy. Zjawa nie rusza się przez 10 sekund. Później zmalała i znikła powoli. 
Nagle Ewa żąda ode mnie, abym szybko rozpruła szwy; zdziera z siebie trykot i siedzi 
przede mną całkiem naga. 
Zaczęła się teraz seria nadzwyczajnych zjawisk. Na nagiej piersi zjawiła się płaska, duża, 
ciemnoszara plama, biała na zewnętrznych brzegach, trwała jakiś czas i zniknęła w okolicy 
pępka. Widziałam dokładnie jak tam została wchłonięta. 
Zasłona była znów jakiś czas zasunięta, przy czym jej rąk nie puszczałam. U otworu firanki 
ukazała się na nowo biała plama, przeniosła się na jej ciało, a była tego samego kształtu co 
poprzednio, tylko trochę większa. Liczę przy otwartej zasłonie do 22 sekund, nagle materia 
kurczy się na jej ciele, pod kątem prostym do osi ciała, i tworzy szeroką wstęgę od biodra do 
biodra, rozszerzającą się pod pępkiem. I to zjawisko zwija się i znika w pochwie. Medium 
rozwiera na moje życzenie uda i widzę jak materia przybiera dość dziwaczny kształt orchidei 
i powoli się zmniejszając wchodzi do pochwy. Podczas całego tego procesu trzymam jej ręce. 
Ewa teraz oświadczyła: Poczekaj trochę, spróbujemy ułatwić jej przejście. Podnosi się, 
wstępuje na fotel, siada na poręczy, podczas gdy jej nogi spoczywają na siedzeniu. Rozwiera 
nogi. Przed moimi oczyma, przy otwartej zasłonie, wychodzi z jej pochwy masa o kształcie 
174 W.J. Crawford – wykładowca mechaniki na Uniwerstytecie w Belfaście, badacz zjawisk 
mediumizmu fizycznego metodami fizykalnymi, zwłaszcza lewitacji, spirytysta. Próbował 
wyjaśnić zjawiska telekinetyczne działaniem „dźwigni” ektoplazmatycznych. 
175 C. Flammarion (1842–1925) – fr. astronom i popularyzator nauki. Badacz zjawisk metapsychicznych.

110 
dużej kuli i średnicy około 20 cm i sadowi się z wielką szybkością na górnej części jej uda. 
Rozpoznaję w tej masie niezbyt jeszcze wyraźną twarz, której oczy na mnie spoglądają. Gdy 
jeszcze bardziej się schylam, aby lepiej widzieć, podnosi się głowa przed moimi oczyma i 
ulatuje nagle od medium w cienie gabinetu, niedostępna moim oczom. Znowu medium popada 
w omdlenie...”176 
Trudno się dziwić, że opisy tego rodzaju zjawisk, jakby przeniesionych do rzeczywistości 
z jakichś chorobliwych majaków czy surrealistycznych wizji malarskich, były dla trzeźwych, 
stojących twardo na gruncie realizmu przyrodoznawczego, naukowców już same w sobie dowodem, 
że są to twory wyobraźni lub kuglarskie sztuczki. I chociaż Ewy C. nigdy nie przyłapano 
na próbach „pomagania sobie” jakimiś iluzjonistycznymi efektami „materializacyjnymi” 
(produkowała ona wyłącznie zjawiska materializacyjne a nie telekinezyjne), próby stwierdzenia, 
czy ektoplazma rzeczywiście istnieje, przez naukowe komisje o sceptycznym nastawieniu 
dały wyniki bądź negatywne, bądź niejednoznaczne. 
Dla badaczy przekonanych o materialnej, psychofizjologicznej naturze fenomenu, dowodem 
jego realności były zarówno dokonywane w czasie seansu zdjęcia, jak i trudności techniczne 
imitowania tak dziwnych zjawisk. Co więcej, w 1912 roku dr Schrenck-Notzing zakomunikował, 
że stwierdził mikroskopowo organiczną naturę wydzieliny określanej jako 
ektoplazma, zaś w 1916 roku najwybitniejszemu obok Ochorowicza polskiemu badaczowi 
zjawisk paranormalnych z pozycji przyrodniczej – inż. Piotrowi Lebiedzińskiemu177 (1860– 
1934) – udało się wraz z dr W. Dąbrowskim przeprowadzić analizę chemiczną próbki takiej 
wydzieliny, pobranej od medium materializacyjnego – Stanisławy Popielskiej178. Niestety, nie 
spowodowało to oczekiwanego przełomu w badaniach tych fenomenów. 
Obok Marty Beraud na miano wielkiego medium fizycznego tamtych lat zasługuje z pewnością 
Stanisława Tomczykówna. Podobnie jak Ewa C., przejawiała ona swe zdolności telekinetyczne 
i materializacyjne w stanie hipnozy, a eksperymentowali z nią w latach 1908– 
1912 Ochorowicz i Lebiedziński, a także m.in. Ch. Richet, psycholog Teodor Flournoy i 
Maria Skłodowska-Curie, zaś w latach 1913–1914 Schrenck-Notzing. Zdolności 
paranormalne pojawiły się u Tomczykówny prawdopodobnie po wstrząsie nerwowym, jaki u 
niej wystąpił po aresztowaniu w czasie demonstracji ulicznej w 1905 roku w Warszawie. 
Pierwsze eksperymenty przeprowadzał z nią Lebiedziński i on to zainteresował fenomenem 
Ochorowicza. W swym domu w Wiśle, w toku wielu eksperymentów Ochorowicz potrafił tak 
wyszkolić medium, że produkowało określone zjawiska po zapowiedzeniu i niejako na 
zamówienie, co stwarzało warunki dla rzadkiej w tego rodzaju doświadczeniach 
nieprzypadkowości i powtarzalności. Nigdy też nie eksperymentowano w ciemności, lecz 
przy świetle czerwonej lampy, a nawet świetle dziennym. 
Tomczykówna przejawiała głównie zdolności telekinezyjne: poruszanie lub zatrzymywanie 
przedmiotów bez ich dotykania. Potrafiła na przykład przez zbliżenie dłoni podnieść i 
utrzymać w powietrzu lekki przedmiot, zatrzymać ruch wahadła zegara ściennego, ,,zmusić” 
kulkę ruletki, aby wpadła w wyznaczoną przegródkę. Tego rodzaju doświadczenia były prze- 
176 J. Bisson, Les phenomenes dits de materialisation, Paryż 1913, tłum. wg L. Szczepańskiego, 
op, cit., s. 85–86. 
177 Piotr Lebiedziński (1860–1934) – inż. chemik, pionier polskiego przemysłu fotograficznego, 
współpracownik Ochorowicza, współzałożyciel polskiego Towarzystwa Badań 
Psychicznych (1914), kier. jego wydz. naukowego i prezes honorowy. 
178 Stanisława Popielska – polskie medium materializacyjne, produkujące „ektoplazmę”, 
odkryte przez P. Lebiedzińskiego i A. Graviera w 1911 r. Eksperymentował z nią również A. 
Schrenck-Notzing. W 1932 przyłapana w paryskim Instytucie Metapsychicznym na oszustwie 
(rzekoma telekineza).

111 
prowadzane w 1909 roku również w Warszawie, w Muzeum Przemysłu, w obecności komisji, 
w której skład wchodzili przyrodnicy: J. Sosnowski, S. Kalinowski, B. Zatorski, J. Leski i L. 
Kiślański. 
W czasie transu hipnotycznego występowało u Tomczykówny rozszczepienie osobowości: 
po zapadnięciu w stan hipnozy nazywała siebie „Drugą” lub „Stasią”, zaś osobowość produkująca 
paranormalne zjawiska to była „Mała Stasia” – prawdopodobnie personifikacja dziecięcych 
podświadomych wspomnień czy marzeń medium. „Mała Stasia” przejawiała dziecięcy 
upór, złośliwość i skłonność do oszukiwania. Później pojawił się jeszcze ,,Wojtek”, który 
– jak wyjaśniła Tomczykówna – miał posiadać wielką siłę i poruszać ciężkimi przedmiotami. 
Właśnie przeprowadzając dłuższe rozmowy z tymi wtórnymi osobowościami Ochorowicz 
potrafił wpływać na przebieg doświadczeń, korzystając umiejętnie z pomocy tych osobowości. 
Trzeba tu wyjaśnić, że Tomczykówna nie była spirytystką i traktowała te osobowości 
jako „sobowtóry”. Z uwagi na to, że przejawiana niezależność mediumicznych „dwójników” 
utrudniała badania, Ochorowicz w późniejszym okresie eksperymentowania z Tomczykówną 
nauczył ją wywoływać zjawiska bez „pomocy” tych ,,sobowtórów”. 
W czasie niektórych doświadczeń występowały również zjawiska materializacyjne. Obserwowano 
lub fotografowano tajemnicze ,,nitki fluidalne”. Wydobywały się one jakby z palców 
medium i przejawiały zdolność oddziaływania mechanicznego. Ich działaniem Ochorowicz 
tłumaczył fenomeny telekinezy. Tę przybierającą postać nitek „substancję” nazwano 
później na propozycje Richeta „ektoplazmą”. 
„Fantastyczną przygodą mediumiczną” było dla Ochorowicza sfotografowania się „Małej 
Stasi”. Pewnego wieczoru, po serii zjawisk telekinetycznych, „sobowtór” zasygnalizował 
(Ochorowicz recytował alfabet, a medium stukaniem wskazywało litery tworzące zdania), że 
chce się sfotografować. Zgodnie z poleceniem ustawiono aparat z otwartym obiektywem w 
ciemnym pokoju, który opuszczono i zamknięto na klucz. Tomczykówna i Ochorowicz czekali 
w sąsiednim pokoju. Nagle w szparze progu pojawił się błysk i rozległo się pukanie sygnalizujące, 
że można wywołać płytę. Zdjęcie ukazywało dziewczynę zupełnie niepodobną 
do medium. Ochorowicz był przekonany, że nie wchodzi tu w rachubę żadna oszukańcza 
sztuczka, choć fizykalna strona zjawiska pozostała dla niego całkowitą zagadką. 
Równie niezrozumiałe były dla Ochorowicza wyniki innych eksperymentów, zaliczanych 
do tzw. ideoplastii fotograficznej, przeprowadzonych dwa i pół roku później. Oto jak opisuje 
je Ludwik Szczepański: 
„We wrześniu 1911 r. po dłuższej przerwie (z powodu wyczerpania medium) podjęte na 
nowo doświadczenia wydały zaraz na pierwszym seansie przedziwny rezultat. 
Ochorowicz powiedział do zahipnotyzowanego medium: „Chciałbym dowiedzieć się, czy 
twój dwójnik (dubel) mógłby swą rękę przecisnąć przez mały otwór, zmaterializować ją i 
oświetlić celem radiografii? Włożę kawałek błony filmowej do flaszki, a twój dwójnik niech 
spróbuje zradiografować swą rękę!”. 
Medium zgodziło się, ale radziło utrudnić dwójnikowi zadanie. Niech Ochorowicz otwór 
flaszki zakryje swoją ręką. 
Ochorowicz odciął z nowej rolki dużego formatu spory kawałek błony filmowej (13 x 18 
cm) i ten kawałek, który się zaraz zwinął w rurkę, włożył do flaszki. Usiadł, oparłszy flaszkę 
na kolanie, i trzymał ją jedną ręką, drugą zaś ręką zakrywał otwór szyjki. Medium siadło obok 
niego i ręce swoje położyło na flaszce. (Wszystko to, ponieważ chodziło o fotografię, działo 
się w ciemności). Po krótkim czasie miało medium wrażenie, że flaszka się rozszerza, ręce 
medium zdrętwiały i wreszcie medium z przeraźliwym krzykiem upadło wstecz, doznając 
skurczu „wszystkich mięśni”. 
Ochorowicz nie wypuścił z rąk butelki i wziął się do wywoływania filmu (musiał rozbić 
butelkę, aby go wydobyć). Obraz ukazał się bardzo szybko, był wyraźny i kontrastowy – i 
przedstwiał rękę! Ręka ta była większa od ręki medium, i większa od ręki samego Ochorowi

112 
cza. Kciuk położony został na palcu wskazującym, aby się mógł pomieścić na filmie! (...). 
Tym dziwom nie było jednak jeszcze końca. Medium kilkakrotnie radiografowało swoje 
wyobrażenia – np. wyobrażenie księżyca – na płycie. Ochorowicz zażądał raz, aby medium 
zradiografowało rękę swoją z naparstkiem na palcu. Medium się zgodziło, ale zaproponowało, 
aby Ochorowicz nałożył naparstek na własny palec, a „ten naparstek przejdzie może na 
moją rękę”. Ochorowicz, wzruszając ramionami, nałożył istotnie naparstek na swój palec, tak 
jak medium sobie życzyło, a potem otworzył świeżą paczkę klisz, wyjął jedną, opatrzył ją 
znakiem i położył na kolanach medium. Prawą swoją ręką trzymał lewą rękę medium w odległości 
40 cm ponad kliszą. Czerwona lampka stała na stole, oddalonym o metr. Niedługo 
trwała ta ekspozycja (jeśli można użyć tego określenia), bo medium uczuło rychło silny ból w 
lewej ręce, co świadczyło, że mediumiczny efekt nastąpił. 
Na kliszy ukazał się w wywoływaczu obraz ręki, trochę mniejszej niż ręka medium, z wyjątkiem 
trzeciego palca, który wydaje się dłuższy: przedłuża go bowiem naparstek, ten naparstek, 
który Ochorowicz miał na swoim palcu!”179. 
Przedstawione wyżej doświadczenia przeprowadzał Ochorowicz, niestety, samotnie, bez 
udziału współpracowników czy świadków, nie udało się też powtórzyć i potwierdzić komisyjnie 
opisanych zjawisk. Wiarygodność sprawozdań wynika więc wyłącznie z zaufania, jakie 
można mieć do rzetelności naukowej, krytycyzmu i trzeźwości w ocenie obserwowanych 
zjawisk, jaka zawsze cechowała tego wybitnego psychologa i filozofa – badacza, odkrywcy i 
wynalazcy – pioniera pozytywizmu w Polsce. 
Ochorowiczowi nie było dane zetknąć się z Ossowieckim i badać jego niezwykłe uzdolnienia 
– w owym czasie właśnie telekizyjne, a więc stanowiące przedmiot szczególnych zainteresowań 
nestora polskiej parapsychologii. Zmarł w listopadzie 1917 roku w Warszawie, 
na rok przed przyjazdem tam przyszłego słynnego jasnowidza. Nie doczekał też pojawienia 
się jeszcze jednego fenomenu, najciekawszego spośród wielkich mediów fizycznych. 
2. Mistrz „materializacji” 
Pod koniec 1918 roku w jednym z seansów z udziałem Guzika, zorganizowanych w Warszawie 
przez znanego lekarza i badacza hipnotyzmu, Tadeusza Sokołowskiego, uczestniczył 
wraz z przyjaciółmi dziennikarz i poeta Teofil Modrzejewski (1873–1943). Po wyjściu Guzika, 
uczestnicy seansu postanowili sprawdzić, czy nie pojawią się jakieś zjawiska paranormalne 
bez udziału medium. Po zgaszeniu światła, ku ogólnemu zdziwieniu, w pobliżu miejsca, 
gdzie siedział Modrzejewski wystąpiły zjawiska świetlne. Początkowo podejrzewano, że powoduje 
je młoda dziewczyna, siedziąca obok poety, dalsze doświadczenia wykazały jednak, 
iż zdolności medialne przejawia Modrzejewski, który zresztą wcale tego nie podejrzewał. 
Tak oto rozpoczął się jeden z najbardziej zagadkowych rozdziałów w dziejach parapsychologii. 
Najbardziej zagadkowych – bowiem przy najdalej posuniętym sceptycyzmie i nieufności 
do mediów nie można znaleźć żadnych konkretnych podstaw, aby podejrzewać Modrzejewskiego 
o mistyfikacje, a świadków jego wyczynów o naiwność. I nie tylko dlatego, że 
nigdy przez nikogo nie został przyłapany na jakiejkolwiek próbie oszustwa. Rzecz w tym 
również, iż trudno podważyć wiarygodność relacji. W przeciwieństwie bowiem do doświadczeń 
z Ewą C. i Tomczykówną, przeprowadzanych najczęściej przez badaczy sam na sam z 
medium, zjawiska produkowane przez Modrzejewskiego, choć eksperymenty odbywały się w 
warunkach kameralnych, obserwowało wielu ludzi, nierzadko znanych osobistości ze świata 
179 L. Szczepański, op. cit., s. 70–71.

113 
nauki, kultury, życia gospodarczego i polityki. M.in. uczestnikami seansów byli: prof. Ch. 
Richet, prof. Tadeusz Urbański, prof. Adam Żółkiewski, prof. Henry Breuil, dr Gustaw Geley, 
inż M. Geo Lange, C. Flammarion, E. Fielding (sekretarz SPR), marsz. Józef Piłsudski, 
gen. Włodzimierz Zagórski, gen. Mariusz Zaruski, płk Józef Beck, płk Norbert Okołowicz, 
Stanisław Niemojewski, Tadeusz Boy-Żeleński, Stanisław Ignacy Witkiewicz, Juliusz Osterwa, 
Arnold Szyfman, książę Stefan Lubomirski. Trudno uwierzyć, aby wszyscy oni ulegli 
złudzeniom i świadomie lub nieświadomie w swych relacjach pisali nieprawdę, zaś „dowody 
rzeczowe” – zdjęcia i foremki parafinowe – były fałszerstwem. 
A jednak... Wbrew tym, zda się przekonywającym, argumentom wystarczy przeczytać 
sprawozdanie z seansów z Frankiem Kluskim (pod takim pseudonimem krył się Modrzejewski, 
występując jako medium) aby stwierdzić, że... trudno uwierzyć. 
Sięgnijmy do wydanych przez Książnicę-Atlas w 1926 roku Wspomnień z seansów z medium 
Frankiem Kluskim Norberta Okołowicza – zawierających bogaty zbiór protokołów z 
seansów przeprowadzonych w Warszawie. W sprawozdaniu z 7 stycznia 1925 czytamy: 
„Obecni pp. Franek Kluski (medium), l) gen. Zaruski Mariusz, 2) Romiszewska Maria, 3) 
ppłk Okołowicz Norbert, 4) Zaruska Izabella, 5) Wnorowska Maria, 6) por. Modrzejewski Jan 
(...). 
Kontrolę medium przeprowadzili gen. Zaruski i por. Modrzejewski; Kierował seansem 
ppłk N. Okołowicz. 
Medium przez cały czas trwania seansu pogrążone było w głębokim transie i nie wykonywało 
ani jednego ruchu. Trzykrotnie tylko występowały lekkie drgania całego ciała w chwili 
wzmożenia się objawów. Drganiom tym starali się zapobiec uczestnicy równoczesnym i głębokim 
oddychaniem, pod wpływem którego medium uspokajało się prawie natychmiast. 
Seans rozpoczęto zgaszeniem światła o godz. 2050, a przerwano obudzeniem medium i rozerwaniem 
łańcucha rąk o godz. 21 55. Jedyne drzwi wejściowe były zamknięte na klucz, a 
okno szczelnie zasłonięte. 
Po zajęciu miejsc, zastosowaniu kontroli i zgaszeniu światła, nastąpiła chwila oczekiwania. 
Po kilku minutach ukazały się nad medium mgliste i słabe światełka. Na środku pokoju słychać 
kroki jakiejś ciemnej postaci. Uczestniczka 5 twierdzi, że dotyka jej dłoń i gładzi po 
czole i włosach. 
Obok medium nieokreślone szelesty (...). 
Raptem szmery przenoszą się do środka seansujących. Ekran fosforyzujący (służący do 
oświetlania się zjaw, a zarazem i kontroli) unosi się nagle w górę, przesuwa ponad głowami 
uczestników i oświetla postać smukłego oficera (o ciemnej cerze z małymi wąsikami) w 
czapce i mundurze ze świecącymi guzikami. Zjawa salutuje bardzo uprzejmie uczestniczkę 4, 
a potem uczestnika 3. Osoby często bywające na seansach z Kluskim poznają w tej postaci 
dość często ukazującą się zjawę por. Topór-Kisielnickiego. Postać ta, pocałowawszy w rękę 
uczestniczkę 4 (która, jak twierdzi, znała go za życia) ukazała się wszystkim kolejno, po 
czym zniknęła, odstawiwszy poprzednio ekran na stół. Osoby, którym postać ta ukazała się 
zupełnie dokładnie, zgodnie twierdziły, że rysy jej, jakkolwiek wyraziste, robiły wrażenie 
martwych; jedynie ruchy całej postaci były nacechowane pewną żywością (...). 
Po chwili ciszy na środku pokoju rozlegają się ciche kroki. Obok uczestnika 3 ukazuje się 
postać starszej kobiety niskiego wzrostu, z siwymi włosami, zaczesanymi do góry. Postać ta 
ściska serdecznie i całuje uczestnika 3, potem innym uczestnikom robi na czole znak krzyża, 
a uczestniczce 5 szepcze wyraźnie: Bóg pocieszy. Zaraz potem ukazuje się w świetle ekranu 
smagła i wysoka postać Włocha, Cesare Battisti, poznana przez uczestników l, 3, 4 i 5. Postać 
ta, jak zwykle ukazała się wyraźnie, stukając w gwiazdkę na kołnierzu (włoskiego) munduru, 
a gdy wszyscy głośno powiedzieli: Evviva 1'Italia, odstawiła szybko ekran na stół i kilkakrotnie 
klasnęła w dłonie, potem przesuwając się obok uczestniczki 5 szepnęła głośno: brava 
Polacca.

114 
Nastąpiła chwila spokoju (względnego), przerywana szmerami w różnych miejscach gabinetu. 
Obok uczestniczki 5 ukazuje się w świetle ekranu postać starszego człowieka. Postać ta 
jest dość niewyraźna i robi wrażenie bladej i mglistej. Znika za chwilę i potem znów ukazuje 
się w tym samym miejscu; trudno jest rozróżnić rysy. Następuje stukanie: uczestnik l zaczyna 
wymawiać litery alfabetu, składa się wyraz ojciec. Uczestniczka 2 twierdzi, że to zjawa ojca 
uczestniczki 5, która (...) temu przeczy. Uczestnicy głośno dzielą się wrażeniami. Zjawa 
uspokaja się i znika. 
Uczestniczce 2 ukazuje się raptem postać starszej kobiety w białym koronkowym szalu na 
głowie, w której wymieniona poznaje zjawę swojej teściowej (Heleny de Gaité). Zjawa (mało 
widoczna dla innych) mówi wyraźnym szeptem po francusku: oui – c 'est moi – je suis heureuse, 
na zapytanie uczestniczki 2, czy czuje się szczęśliwa. 
Po zniknięciu tej postaci ukazuje się w tym samym miejscu co i poprzednia zjawa, postać 
starszego mężczyzny z czarną bródką i szpakowatą, dość bujną fryzurą. Ukazuje się wyraźnie 
i kilkakrotnie uczestniczce 2 i przez chwilę uczestnikowi 3, który odnosi wrażenie, że postać 
ta jest wysoko zapięta pod szyję, po czym obserwuje dość nieśmiałe zachowanie się tej zjawy, 
która, nie poznana, niknie ostatecznie, odłożywszy poprzednio ekran na stół. 
Szmery i mgławice przenoszą się na środek pokoju. Następuje chwila oczekiwania. Raptem 
ukazują się dwa duże światełka, wydzielające fosforyzujące dymy. Na środku pokoju 
ukazuje się postać męska, oświetlająca się własnym światłem, emanowanym z obu dłoni, które 
przybliża do twarzy. Światło to wydaje równocześnie silny zapach ozonu i jakby ambry i 
mięty. 
Zjawa, w której część uczestników poznała, często ukazującą się na seansach z Kluskim, 
postać arcykapłana assyryjskiego, oświetlała się kilkakrotnie na środku pokoju, potem nad 
uczestnikiem 3 uczyniła znaki świetlanego trójkąta, a na koniec takie same znaki nad uczestniczką 
5 – a potem zniknęła, jakby rozpływając się w obłokach własnych emanacji świetlnych. 
Obecni stwierdzili, że światła wydzielane przez tę zjawę przewyższały kilkakrotnie siłą 
natężenia światło wydzielane przez sztuczny ekran”180. 
Seansów o podobnym przebiegu było wiele, głównie w Warszawie, ale także w Paryżu, 
Florencji, Mediolanie i Wiedniu. Na 14 seansów odbytych w 1920 roku w Instytucie Metapsychicznym 
w Paryżu tylko 3 zakończyły się niepowodzeniem, tzn. nie wystąpiły oczekiwane 
zjawiska. Świadkami fenomenów produkowanych przez Modrzejewskiego było ponad 350 
osób, w tym 6 profesorów wyższych uczelni, 20 doktorów medycyny, 3 doktorów chemii, 3 
doktorów filozofii i 11 inżynierów181. 
Obok zjawisk świetlnych (świetlistych kuleczek przypominających bańki mydlane, większych 
tworów o kształtach trójkątnych i eliptycznych), zimnych powiewów, wrażeń dotykowych 
i węchowych, około 650 razy manifestowały się na tych seansach przedziwne zjawy 
zwierząt i ludzi, przy czym naliczono tu blisko 250 zróżnicowanych widziadeł. Obecność swą 
owe zjawy manifestowały nie tylko wizualnie, ale również poprzez dotknięcia niewidzialnych 
rąk męskich, kobiecych i dziecięcych, delikatnego ocierania się zwierząt czy liźnięcia psiego 
języka. Nierzadko widziano niezwykłe mgławicowe twory, wybiegające z ciała medium i 
kończące się niekiedy w odległości kilku metrów od niego wierną kopią jego ręki. Ręka taka 
mogła wykonywać konkretne czynności, na przykład gasić czerwoną żarówkę, przekręcając 
wyłącznik, pisać na maszynie lub ołówkiem. 
180 N. Okołowicz, Wspomnienia z seansów z medium Frankiem Kluskim, Książnica Atlas, 
Warszawa 1926, s. 226–230. 
181 R. Bugaj, Teofil Modrzejewski – medium malerializacyjne, „Trzecie Oko” nr 2, 1985, s. 
20.

115 
Do zjawisk podobnej kategorii należą „eksterioryzacje” Modrzejewskiego. Przejawiały się 
one nie tylko w postaci ,,sobowtóra”, ukazującego się w pobliżu medium, ale również krótkotrwałych 
„odwiedzin” przyjaciół i bliskich znajomych przez mglistą i zwiewną zjawę Modrzejewskiego 
w ich domach. Wydaje się wielce prawdopodobne, że właśnie te zjawiska zachęciły 
Ossowieckiego do przeprowadzania analogicznych doświadczeń. 
Znaczny procent zjaw na seansach z Modrzejewskim to ciemne postacie, przejawiające 
jednak naturalną żywotność i ciepło ciała. Kolejną, bardziej rozwiniętą fazę materializacji 
stanowiło pojawienie się fragmentów ciał (np. głowy, torsu, rąk) i całych postaci, oświetlających 
się na życzenie uczestników seansu ekranem fosforyzującym. Twory te ewoluowały na 
oczach widzów, przekształcając i doskonaląc swe członki (czasami początkowo zjawy przypominały 
twory z tektury i szmat przybierając stopniowo postać żywego ciała). Podobnie 
rzecz się miała z ubraniami zjaw. Nierzadko w fazie wstępnej przypominało ono ubranie medium, 
a później stopniowo przeobrażało się odpowiednio do manifestującej się osobowości 
(np. mundury wojskowe, suknie kobiece). Często stroje te były również przetwarzanymi elementami 
strojów uczestników seansu. 
Uzdolnienia i zachowanie się zjaw odpowiadały ich wyglądowi – oficerowie byli szarmanccy, 
arcykapłan był pełen dostojeństwa i emanowało z niego bardzo silne własne światło, 
człowiek pierwotny przesuwał ciężkie meble i unosił w górę krzesła z seansującymi. Niektóre 
widma wdawały się w dysputy z uczestnikami zebrań. Ciekawe spostrzeżenia poczynił tu 
Andrzej Niemojewski182. Dla eksperymentu podjął on rozmowę ze zjawą na temat ze swej 
specjalności i wypowiadała się ona ze znawstwem w sprawach, w których orientował się tylko 
sam. Wskazywało to, że informacje „posiadane” przez widmo musiały pochodzić od samego 
pisarza. ,,Miałem wrażenie, że rozmawiałem sam z sobą – stwierdza Niemojewski – ale 
z jakimś innym sobą. Słowem, że świadomość moja rozmawiała z moją podświadomością”
183. 
Zachowanie się zjaw, w czasie pierwszej meterializacji nacechowane nieporadnością i jakby 
dezorientacją, podczas następnych seansów stawało się pewniejsze i swobodne, jak gdyby 
„widmo” oswajało się z nową formą egzystencji. Popełniały też one typowo ludzkie pomyłki. 
Oto przypadek opisany przez dr Geleya z 1924 roku: 
„Ukazuje się istota nowa, równie doskonale zmaterializowana jak poprzednie. Idzie 
wpierw do pana Przybylskiego. Ten ostatni czuje się całowany, ściskany niewidzialnymi ramionami. 
Przy świetle ekranu twierdzi, że poznaje swego syna (zmarłego w czasie wojny 
1920 r. – przyp. KB). Istota całuje go w czoło, w policzki i po rękach; jeszcze raz się pokazuje. 
Potem idzie do pani Przybylskiej, która wydaje okrzyk i okazuje takie wzruszenie, że 
zjawa na chwilę znika. Potem pojawia się na nowo. Rozeznaję twarz wyrostka blondyna bez 
zarostu. Twarz jest zupełnie żywa. Zjawa wraca do pana Przybylskiego i dość długo przy nim 
pozostaje. Słyszę niewyraźny szept. Potem ekran zostaje odstawiony na stół. W protokole z 
seansu odbytego 11 dni później Geley opisuje ponowne pojawienie się tej zjawy, która podeszła 
do miejsca gdzie poprzednio siedział Przybylski. Siedział tam teraz Geley i zjawa pocałowała 
go w rękę przez pomyłkę, a później uświadamiając sobie to wyszeptała z żalem: Nie 
ma ojca...184 
Czy owe zjawy były rzeczywiście zmaterializowanymi tworami myśli medium i uczestników 
seansów (materializacją wyobrażeń), jak przypuszczało wielu badaczy, czy też może 
pewną postacią zbiorowej halucynacji (hipnotycznej?)? Trudno dziś, tylko na podstawie rela- 
182 Andrzej Niemojewski (1864–1921) – poeta, dramaturg i publicysta, redaktor „Myśli 
Niepodległej”, religioznawca i wolnomyśliciel. Interesował się astralistyką i kabalistyką. 
183 A. Niemojewski, Dawność a Mickiewicz, Gebethner i Wolff, Warszawa 1921, s. 139. 
184 N. Okołowicz, op. cit., s. 203, 211.

116 
cji nie zawsze dostatecznie ścisłych, rozstrzygnąć tę kwestię. Niewiele wnoszą tu zdjęcia z 
seansów z Modrzejewskim, zresztą jest ich mało (15 zdjęć, w tym 2 nieudane) i z reguły nie 
ma na nich w pełni ukształtowanych zjaw (z wyjątkiem „ptaka” siedzącego na ramieniu medium). 
Pozostaje wreszcie, nie poparta co prawda żadnymi konkretnymi dowodami, możliwość 
jakichś mistrzowskich sztuczek magicznych, chociaż niełatwo sobie wyobrazić kto, po 
co i w jaki sposób miałby organizować taki wspaniały teatr iluzji. 
Co więcej – istnieją wielce zagadkowe dowody rzeczowe materialności i... dematerializacji 
zjaw, z którymi najbardziej podejrzliwi i uparci sceptycy niezbyt wiedzą co począć. Produkcja 
owych dowodów była w zasadzie prosta. W pobliżu medium stawiano naczynie z roztopioną 
parafiną, pokrywającą powierzchnię gorącej wody. Gdy zjawa w pełni się zmaterializuje 
uczestnicy seansu proszą ją, aby zanurzyła rękę, nogę, czasami również twarz lub inną 
część ciała kilkakrotnie w parafinie. Na ich powierzchni pozostaje wówczas 2–3 mm warstwa 
parafiny, która szybko tężeje w temperaturze pokojowej lub w zimniej wodzie (w specjalnie 
przygotowanym drugim naczyniu). Po zdematerializowaniu się zjaw pozostaje cienka parafinowa 
foremka tej właśnie części ciała. Do foremki można następnie wlać gips i otrzymać 
odlew (dwa takie odlewy z resztkami parafinowej foremki widziałem jeszcze w początkach 
lat czterdziestych w Warszawie – KB). 
Wydobycie dłoni czy stopy z takiej parafinowej foremki bez jej zniszczenia jest niemożliwe. 
Nierzadko zresztą odlewy przedstawiają zgięte lub splecione palce, których rozprostowanie 
we wnętrzu foremki należy zdecydowanie wykluczyć. Jeśli założyć, że jest to produkt 
oszukańczych sztuczek, jego technologia jest, zdaniem ekspertów-odlewników, całkowitą 
zagadką185. Przeprowadzane próby wytwarzania takich foremek sztucznie dały bardzo mizerne 
rezultaty, nie dając się porównać z osiągnięciami Modrzejewskiego. Trzeba tu zaznaczyć, 
iż Richet i Geley, w celu wykluczenia możliwości, że foremki były wcześniej przygotowane i 
przyniesione z zewnątrz, kilkakrotnie dodali potajemnie do roztopionej parafiny znakujących 
substancji chemicznych (barwniki, cholesterol) – uzyskując pewność, że foremki powstały w 
czasie seansu z Modrzejewskim. I jeszcze jedno – otrzymane w ten sposób odlewy, których w 
czasie samych tylko eksperymentów przeprowadzonych w Międzynarodowym Instytucie 
Metapsychicznym w Paryżu wytworzyło się dziewięć, zazwyczaj nie przypominały w niczym 
analogicznych części ciała medium. Często były to ręce i nogi dziecięce, twarze ludzi młodych, 
w przypadku zaś niewątpliwych kopii rąk Modrzejewskiego bywały znacznie pomniejszone 
lub powiększone. Ciekawe, że Modrzejewski odczuwał wrażenie oparzenia (dość szybko 
ustępujące) i to niezależnie od tego, czy odlewy były kopiami jego rąk, czy też dzieci lub 
kobiet. 
Tym, co mogło przemawiać również za uczciwością Modrzejewskiego w jego produkcjach 
medialnych, były dolegliwości fizyczne jakich doznawał po seansach, zwłaszcza tych, w których 
zjawy nosiły na sobie ślady chorób, zranień czy oparzeń. Oddajmy tu zresztą głos Tadeuszowi 
Boyowi-Żeleńskiemu (relacja dotyczy seansu odbytego 3 lipca 1924 r.): 
(Po seansie) „Uprzejma gospodyni domu oraz śliczna synowa częstują nas kawą, czekoladkami. 
Same nie bywają na seansach: nie lubią tego. Wraca do salonu kolega mój, obdarzony 
tym zdumiewającym darem; przykro na niego patrzeć; oczy wpół błędne, twarz obrzękła. 
Kaszle, w chustce pełno krwi. (Nie jest to, objaśnia mnie jeden z obecnych lekarzy, poważny 
krwotok, ale raczej wynik chwilowego przekrwienia). Kto by go widział w tym stanie, temu z 
pewnością w głowie nie powstałaby myśl, aby ten człowiek zapraszał nas po to, aby urządzać 
naszym kosztem jakąś mistyfikację. Nie można ani chwili wątpić: jesteśmy w obliczu cudownej 
właściwości”186. 
185 Op. cit., s. 439– 443. 
186 Op. cit., s. 177.

117 
Pierwsze przejawy niezwykłych zdolności medialnych wystąpiły u Modrzejewskiego już 
w wieku dziecięcym, osiągając maksimum gdy miał 6 lat. Później zanikły, pojawiając się 
ponownie z nieco mniejszym nasileniem w okresie dojrzewania, ale w pełni rozwinęły się 
dopiero, gdy przekroczył wiek 45 lat. Utrzymywały się one przez ponad sześć lat – do marca 
1925 roku. Brak, niestety, informacji czy pojawiały się jeszcze w ostatnich kilkunastu latach 
jego życia (zmarł 21 stycznia 1943 r. na gruźlicę i pochowany został na Cmentarzu Powązkowskim 
w Warszawie). 
W przeciwieństwie do wielu mediów owych czasów, Modrzejewski był człowiekiem wykształconym, 
literatem, utalentowanym felietonistą, satyrykiem i poetą estradowym. Co 
prawda głównym źródłem utrzymania była dla niego praca w bankach warszawskich, lecz 
jednocześnie współpracował z wieloma czasopismami (m.in. „Kurierem Polskim”, „Kurierem 
Porannym” i „Tygodnikiem Ilustrowanym”), a także kabaretami „Momus” i „Czarny Kot”. 
Pisał przeważnie nocą, kiedy to wyraźnie się ożywiał. Podobno wystarczyły mu 3 godziny 
snu na dobę. Systematyczne eksperymenty rozpoczął po demobilizacji (brał udział w wojnie 
jako ochotnik), w listopadzie 1920 roku. 
Ossowiecki poznał Modrzejewskiego w pierwszych latach po swym przyjeździe do Polski. 
Jak można wnioskować z niektórych relacji, między tymi dwoma niezwykłymi ludźmi wytworzyły 
się szybko więzi przyjaźni i duchowego porozumienia. W tym czasie u Ossowieckiego 
nastąpił już zanik zdolności telekinezyjnych i coraz pełniej ujawniały się jego talenty 
jasnowidcze. W seansach z Modrzejewskim uczestniczył nie tylko sam inżynier-jasnowidz, 
ale również jego pierwsza żona Alietta. Była też ona świadkiem „materializacji” zjaw, o których 
pisze: 
„Objawy te zrobiły na mnie wrażenie b. silne; jakby trupy ożywione i chodzące”. 
A oto relacja – lub raczej refleksja – Stefana Ossowieckiego: 
„Objawy te (...) głęboko przekonały mnie, że osobowość trwa poza śmiercią ciała i w 
trwaniu Ja świadomego po śmierci. Uwierzyłem w nieśmiertelność duszy i reinkarnację, czyli 
w kolejność jej cielesnych istnień na ziemi. Wierzę, że świat psychizmu, czyli świat nadświadomy 
wkrótce zwycięży. To ten świat, do którego ewolucyjnie duch wszystkiego, co żyje, 
wejdzie; tam zwycięstwo Chrześcijaństwa w pełni, tamten świat bez porównania potężniejszy 
od świata, w którym dotychczas obraca się myśl ludzka. Przez takie wielkie media, jakim jest 
p. Kluski, powinno się uzyskać ten poważny wstęp dla poszukiwań prawdy, w nim jest bogate 
i szerokie pole do niezmiernych odkryć, z których ludzkość powinna skorzystać. Newton powiedział: 
Nierozsądkiem jest wierzyć, że znamy wszystko, a mądrością jest ciągle badać”187. 
Teofil Modrzejewski był ostatnim wielkim medium fizycznym naszego stulecia. Wraz z 
jego odejściem kończy się okres rozkwitu mediumizmu materializacyjnego związanego z 
ostatnią wysoką falą spirytyzmu, jaka przechodziła wówczas przez świat. Niezależnie bowiem 
od tego, że czołowe media fizyczne tamtych czasów nie przyznawały się do spirytyzmu, 
ich uzdolnienia rozwijały się w klimacie stwarzanym przez ruch spirytystyczny i manifestowały 
się w postaci produkowania zjawisk odpowiadających ówczesnym wyobrażeniom, 
o kontaktach z duchami. Znamienne, że po drugiej wojnie światowej nie słyszy się już o tej 
klasy mediach materializacyjnych. Być może, jeśli się jeszcze pojawią, będą produkować 
zjawy już nie ludzi zmarłych, lecz kosmitów przybyłych w latających spodkach... 
187 Op. cit., s. 568.

118 
3. Telepaci i jasnowidzący 
Historia mediumizmu psychicznego nie jest już tak wyraźnie związana ze spirytyzmem, 
jak mediumizmu fizycznego, chociaż od chwili jego narodzin w 1848 roku pozostaje w dużej 
mierze pod jego wpływem. Do mediów psychicznych można przecież zaliczyć Sybille greckie 
i rzymskie, wielu proroków Starego Testamentu i niektórych świętych Kościoła katolickiego. 
Przejawy tego rodzaju mediumizmu o zabarwieniu spirytystycznym (jeszcze przed 
pojawieniem się tego ruchu) występowały u Swedenborga188 i rosyjskich nawiedzonych. 
Nie można też powiedzieć, żeby spirytystyczne wyobrażenia o świecie pozagrobowym 
przyczyniły się w jakiś, choćby pośredni, sposób do rozwoju zdolności telepatycznych i jasnowidczych, 
nie mówiąc już o tak ,,przyziemnej” dziedzinie „psi” jak różdżkarstwo. Media 
nawiązujące ,,kontakt psychiczny” z duchami zmarłych, przemawiające ich głosami lub przekazujące 
wieści spoza grobu ruchami talerzyka lub ekierki, chociaż wprawiały w zachwyt 
spirytystów, dla psychologów i psychiatrów były co najwyżej interesującymi przypadkami 
rozszczepienia osobowości. Zresztą także co trzeźwiejsi entuzjaści kontaktów z zaświatami 
nie ukrywali rozczarowania, gdy duch Mickiewicza mówił grafomańskim wierszem, a wywody 
Ochorowicza zza grobu okazywały się bełkotliwą bzdurą189. 
Nieco więcej kłopotów mieli uczeni i lekarze próbujący wyjaśnić zagadkę mediów, które 
opowiadały w transie o swych ,,poprzednich wcieleniach”, co przez teozofów190 uznane zostało 
za dowód reinkarnacji. W czasach młodości Ossowieckiego, wielkiego rozgłosu, i to nie 
tylko wśród okultystów, nabrały wizje transowe Katarzyny Elzy Müller (1861–1929), szwajcarskiego 
medium ,,seansującego” pod pseudonimem „Helena Smith”. Traktując swe medialne 
fantazje i halucynacje jako reminiscencje rzeczywistych przeżyć, była przekonana, że dusza 
jej gościła kolejno w ciałach: Simandiny – jedenastej żony indyjskiego księcia Siwruki – 
mieszkanki planety Mars, Marii Antoniny i Wiktora Hugo. Zadziwiające zwłaszcza wydawały 
się realia dotyczące XIV-wiecznych Indii i losów owej księżnej, spalonej po śmierci 
męża na stosie, oraz biegłość z jaką medium, wcielając się z kolei w Marsjankę, posługiwało 
się „marsjańskim językiem”. W 1894 roku Heleną Smith zainteresował się znany badacz zjawisk 
paranormalnych – astronom i psycholog – prof. Teodor Flournoy i przez pięć lat przeprowadzał 
z nią seanse, a jednocześnie szukał prawdziwych źródeł jej wiedzy i „pozaziemskiego” 
języka. Szybko też okazało się, że ów „język marsjański” to przetworzony dziwacznie 
język francuski, a skonstruowała go Müller nieświadomie, traktując jako przypomnienie. 
Nieco później odnalazł Flournoy w genewskiej bibliotece publicznej czytane przez nią książki 
o Indiach XIV wieku i księciu Siwruce, które „przypomniały” medium XIV-wieczne wcielenie. 
Po opublikowaniu przez uczonego książki o jej fantazjach medialnych Helena Smith, 
rozgoryczona, zaprzestała uczestniczenia w seansach i zerwała wszelkie kontakty tak z uczonymi 
jak i spirytystami, zaś od 1904 roku, pod wpływem głosu wewnętrznego, który oznajmił 
jej, że jest reinkarnowaną Marią, siostrą biblijnej Marty, oraz z polecenia ,,ducha opiekuńczego” 
zaczęła malować sceny z życia Chrystusa, stając się malarką transową. Nie uwierzyła też 
188 Emanuel Swedenborg (1688–1772) – wybitny szwedzki uczony i wynalazca, uczeń 
Newtona i Halleya, członek Akademii Nauk w Uppsali. W 1743 r. doznał „olśnienia”, działając 
jako prorok i jasnowidz, kontaktujący się z duchami zmarłych i aniołami. 
189 W publikacji tego rodzaju tworów wyobraźni mediów spirytystycznych specjalizowało 
się wydawane we Lwowie pismo „Światło zagrobowe”, założone przez znaną działaczkę spirytystyczną 
i medium – Malwinę Gromadzińską. 
190 Teozofia – ruch religijno-mistyczny, nawiązujący do koncepcji filozoficznych i wierzeń 
Wschodu, m.in. osiągania jedności z Bogiem poprzez łańcuch reinkarnacji.

119 
nigdy, że jej rzekome przypomnienia są produktem podświadomych marzeń. 
Zainteresowanie uczonych i lekarzy mediumizmem psychicznym dotyczyło jednak tylko 
marginesowo światopoglądowego sporu nauki ze spirytyzmem i teozofią. W centrum tych 
zainteresowań znajdowała się sprawa postrzegania pozazmysłowego (ESP), którego istnienie 
wymagało empirycznego potwierdzenia, a nie odwoływania się do pośrednictwa duchów. 
Badania dotyczyły przede wszystkim przypadków telepatii i jasnowidzenia, a chociaż w eksperymentach 
brały niekiedy udział również media uprawiające spirytystyczne „seansowanie”, 
nie miało to większego znaczenia dla oceny, czy wynik doświadczenia można uważać za znaczący, 
czy też było ono nieudane. 
Za jedno z ciekawszych przejawów ESP uznano w początkach naszego stulecia tzw. korespondencję 
krzyżową (cross–correspondence), choć spirytyści doszukiwali się w niej dowodu 
odbierania komunikatów jednego ducha przez kilka mediów. Korespondencją krzyżową 
(zwaną również składaną) nazywano przypadki korespondowania ze sobą tekstów komunikatów 
przekazywanych w transie przez media, oddalone nierzadko od siebie o tysiące kilometrów. 
Każdy komunikat z osobna zawiera słowa i zdania pozornie nie mające ze sobą 
związku, jednak łącznie takie komunikaty różnych mediów nabierają sensu, stanowiąc jakby 
nawiązanie do jakiejś jednej wspólnej myśli. 
Takich przypadków od 1901 roku zanotowano wiele; przez kilka lat były one przedmiotem 
żywego zainteresowania brytyjskiego Towarzystwa Badań Psychicznych. Liczne przejawy 
,,korespondencji krzyżowej” obserwowano zwłaszcza u trzech mediów: Leonory Piper, słynnego 
zawodowego medium z Bostonu, Małgorzaty Verral, wykładowczyni języków klasycznych 
w Newnham College w Anglii oraz pani Holland (pseudonim) – siostry pisarza R. Kiplinga, 
mieszkającej w Kalkucie w Indiach. Oto przykład: 16 kwietnia 1907 roku Holland w 
czasie transu przekazała pismem automatycznym następujące słowa: „Maurice, Moris, Mors. 
A wtem cień śmierci opadł na jego członki”. 17 kwietnia pani Piper, podczas seansu, wypowiadała 
słowo: „Sanatos”, które zaraz poprawiła na „Tanatos”. 23 kwietnia jeszcze raz je poprawiła 
na ,,Thanatos”, zaś 7 maja trzykrotnie powtórzyła: „Chcę powiedzieć Thanatos”. 
Tymczasem 29 kwietnia pani Verral w trakcie seansu napisała: „Ogrzewałam obie dłonie 
przed płomieniem życia, który gaśnie. Jestem gotowa do odejścia”. A dalej, po greckiej literze 
delta: „Manibus date lilia plenis („Eneida” – proroctwo o bliskiej śmierci). Odejdź, odejdź 
pallida mors”191. „Thanatos” po grecku i „mors” po łacinie znaczą „śmierć”. 
I jeszcze jeden przykład: tym razem „korespondencja” dotyczyła treści zapieczętowanego 
listu złożonego w 1904 roku przez badacza tych zjawisk Piddingtona w biurze Towarzystwa 
Badań Psychicznych w Londynie. List zawierał zdania, w których występowała „siódemka” i 
miał być „odczytany” przez jasnowidzące medium po śmierci Piddingtona. Jednak jeszcze 
przed jego śmiercią w 1908 roku wywiązała się korespondencja krzyżowa między pięcioma 
seansującymi mediami. Pani Verral napisała: 20 kwietnia – „siedem pagórków Rzymu”, 27 
kwietnia – szereg liczb, w których siódemka miała istotne znaczenie, 11 maja „siedmioramienny 
świecznik jest obrazem, siedem kościołów, siedem świec złączonych w jednym świetle 
i siedem kolorów w tęczy. Niektóre mistyczne siódemki, wszyscy będą służyli, jest nas 
siedmiu. F.W.H. Myers” (rzekomy duch inspirujący) oraz narysowała liść akacji z siedmioma 
listkami. Pani Piper: 8 maja powiedziała – „Jest nas siedmioro, tic, tic, tic”. 12 maja napisała: 
– „Jest nas siedmiu z dalekich stron, to fakt; siedmiu nas jest; 7”. Trzeba dodać, że w liście 
Piddington napisał m.in. zadanie: „Jest nas siedmioro”. 11 maja inne medium – pani Frith – 
pisała o mistycznej siódemce, zaś 14 lipca pani Holland w Indiach miała sen zawierający aluzje 
do listu, o którego istnieniu nie wiedziała. Wreszcie 24 lipca piąte medium – pani Home – 
191 T. Felsztyn, Poza czasem i przestrzeni, Biblioteka Polska, Veritas Fundation Press, 
Londyn 1960, s. 82– 83.

120 
napisała: „Siedem razy siedem, siedemdziesiąt siedem, prześlij innym moje słowa”. Na powtarzanie 
się cyfry 7 w komunikatach pięciu mediów zwrócono uwagę w SPR, co skłoniło 
Piddingtona do ujawnienia treści listu zdeponowanego w sejfie Towarzystwa192. 
Pisząc o doświadczeniach „krzyżowych” trzeba na zakończenie wspomnieć, że w 1923 roku 
w czasie II Międzynarodowego Kongresu Badań Psychicznych odbywającego się w Warszawie, 
z inicjatywy przedstawiciela SPR – Dingwalla – oraz dr Schrenck-Notzinga i dr Geleya 
zaplanowano taki eksperyment z udziałem inż. Ossowieckiego. (patrz cz. II rozdz. l). 
Przypadki korespondencji krzyżowej, jakkolwiek nierzadko wykazujące zadziwiającą 
zbieżność treści, zdającą się wskazywać na telepatyczną łączność między mediami, budziły 
nieufność sceptyków zbyt szerokim marginesem swobody interpretacyjnej. Większą więc 
popularnością wśród badaczy ESP cieszyły się doświadczenia z ustalonym z góry podziałem 
ról nadawcy i odbiorcy oraz konkretnym przedmiotem przekazu. 
W latach 1910–1929 serie eksperymentów tego rodzaju przeprowadzał profesor Uniwersytetu 
Oksfordzkiego – Gilbert Murray (1866–1957) – przy czym odbiorcą przekazów telepatycznych 
był on sam, zaś rolę nadawcy pełnili często członkowie jego rodziny. Doświadczenia 
miały zazwyczaj następujący przebieg: jeden z uczestników eksperymentu proponował 
temat, który zapisywano, w tym czasie Murray przebywał w innym zamkniętym pokoju, a 
następnie na wezwanie wracał i próbował podać treść „przekazu”. Sprawozdania z tych doświadczeń 
zawierają opisy zadziwiająco wiernych odgadnięć. Oto dwa przykłady z seansu 
odbytego 22 stycznia 1928 roku. Nadawca – Joan Allen – oświadczyła, że będzie myślała o 
„kapłanie, który chodzi wzdłuż brzegu morza, tuż po wizycie u Agamemnona i po odrzuceniu 
jego prośby”. Murray po powrocie wyrecytował po grecku odpowiedni tekst z Illiady. Z kolei 
nadawca – syn Murraya – postanowił myśleć o zdarzeniu, o którym nie wiedział ojciec. W 
czasie przejażdżki motocyklowej ze swym przyjacielem obok zakładu dla psychiczne chorych 
zauważyli szczekającego na nich człowieka. Prof. Murray, nieco zmieszany, stwierdził, że 
treścią przekazu jest jakaś śmieszna i dziwna scena. Zwracając się do syna powiedział: 
,,Jesteś na motocyklu i coś dziwnego się dzieje. Czyżby motocykl nawalił?... Jest tam jakieś 
zamieszanie. Ktoś na czworakach szczeka jak pies”193. 
Niestety, towarzyski charakter tych eksperymentów i brak testowego, opartego o naukowe 
metody, sprawdzenia zdolności telepatycznych Murraya, poważnie obniża wartość relacji. 
Inną, często stosowaną w latach dwudziestych i trzydziestych, metodą doświadczalnego 
stwierdzania łączności telepatycznej były przekazy rysunkowe. Nadawca rysował w możliwie 
uproszczonej formie jakiś przedmiot, zwierzę czy symbol, a w tym samym czasie odbiorca 
również szkicował to, co podsuwała mu wyobraźnia. Podobieństwo obu rysunków mogło być 
uznane za dowód łączności telepatycznej między nadawcą i odbiorcą. 
Do najsłynniejszych eksperymentów tego rodzaju należały doświadczenia przeprowadzane 
w 1928 roku przez amerykańskiego pisarza Uptona Sinclaira (1878–1968). Rolę odbiorcy 
pełniła żona pisarza, nadawcą był jego szwagier, a później i sam Sinclair. W swej książce 
Mental Radio, wydanej w 1930 roku, opisuje on 290 prób myślowego przekazywania rysunków, 
nierzadko na odległość 25–30 mil. Znamienne jest, iż z reguły pani Sinclair odtwarzała, 
nieraz zadziwiająco prawidłowo, cechy graficzne „nadawanego” rysunku, błędnie odgadując 
temat. Na przykład: nadawca narysował kapelusz tyrolski z piórkiem – odbiorczyni półmisek 
z przykrywką o bardzo podobnym kształcie, piórko umieszczając obok na podobieństwo 
drzewka. Wulkan narysowany przez nadawcę w postaci dwóch kresek (stoki góry) i kłębka 
(dym), odtworzony został też z pomocą dwóch kresek i kłębka linii jako... czarny żuk (w 
mniemaniu pani Sinclair), zaś zgięta w łuk wędka przybrała postać kwiatu na długiej łodydze 
192 L. Szczepański, op. cit., tom II, Spirytyzm współczesny, s. 83–84. 
193 T. Felsztyn, op. cit., s. 74.

121 
podobnie wygiętej lecz w przeciwnym niż u nadawcy kierunku. 
Zdolności medialne pani Sinclair ujawniły się w czasie, gdy przeżywała ciężką depresję i 
szukała oparcia psychicznego w okultyzmie. Gdy stan jej zdrowia polepszył się i eksperymentowała 
z prof. W. McDougallem – osiągała znacznie gorsze wyniki. W 1934 roku, kiedy 
to mąż jej kandydował na gubernatora Kalifornii, ostatecznie zrezygnowano z doświadczeń. 
W tym samym roku, w którym Sinclair przeprowadzał swe słynne doświadczenia, w Europie 
odbył się jeden z największych międzynarodowych eksperymentów telepatycznych. Z 
inicjatywy greckiego Towarzystwa Badań Psychicznych przeprowadzono serię seansów łączności 
telepatycznej między Atenami i Paryżem, Atenami i Warszawą oraz Atenami i Wiedniem. 
Przedmiotem przekazu były rysunki, figury geometryczne, litery oraz żywe obrazy i 
inscenizowane zdarzenia. Seanse łączności między Atenami i Warszawą odbywały się od 25 
października 1928 r. do 29 maja 1929 r., raz w tygodniu. O oznaczonej godzinie przez 5 minut 
ateńska grupa telepatyczna „nadawała”, zaś warszawska „odbierała” przekazywane obrazy, 
rysując na kartach to, co „ujrzała” w wyobraźni. Po krótkiej przerwie następowała zmiana 
ról: Warszawa nadawała – Ateny odbierały. Grupą grecką kierował ówczesny prezes Greckiego 
Towarzystwa Badań Psychicznych, gen. dr med. Angeles Tanagras, grupą polską – prezes 
Warszawskiego Towarzystwa Psychofizycznego – Prosper Szmurło. Ogółem w 30 posiedzeniach 
przeprowadzono 118 doświadczeń zbiorowych, w tym 78 z rysunkami. Przeciętnie 
w posiedzeniach brało udział 9 osób (w Warszawie 3–16, w Atenach 4–14 osób). W eksperymencie 
wzięło udział 98 osób (44 w Warszawie)194. 
9. Przykłady trafnych przekazów telepatycznych w czasie seansów łączności miedzy Atenami 
i Warszawy w latach 1928 - 29 
194 P. Szmurło, O próbach telepatii miedzy Atenami i Warszawą, S. Rzewuski, Wyniki 
zbiorowych doświadczeń telepatycznych miedzy Atenami a Warszawą, „Zagadnienia Metapsychiczne” 
nr 23– 24 /1929, s. 21–51.

122 
I tu również, podobnie jak w eksperymentach Sinclaira, nie brak było przypadków niezwykle 
wiernego odtwarzania przez odbiorców tego, co przekazywali nadawcy (patrz rys. 9). 
Polacy odnieśli w tych doświadczeniach sporo sukcesów – niektóre z rysunków i znaków 
były trafnie zidentyfikowane nawet przez 2–3 odbiorców. Ossowiecki w tej międzynarodowej 
próbie łączności telepatycznej czynnego udziału nie brał195. 
W tym okresie zresztą zajmował się on głównie psychometrią, a przejawy telepatii odgrywały 
u niego rolę marginesową. 
Zdolności psychometryczne, nawet dla zupełnego laika w dziedzinie parapsychologii, należą 
do innej, wyższej kategorii paranormalnego poznania, a także samego jasnowidztwa 
(wyższej np. niż auroskopia). Wybitnie uzdolnieni „psychometrzy” należeli zawsze i należą 
nadal do rzadkości. W czasach Ossowieckięgo, któremu w tej dziedzinie jasnowidztwa nikt 
zresztą dotąd nie dorównał, do takich wybitniejszych mediów-„psychometrów” zaliczana 
była, wspomniana już w związku z korespondencją krzyżową, Leonora Piper. Na jej niezwykłe 
zdolności zwrócił uwagę znakomity uczony, amerykański filozof i psycholog – William 
James (1842–1910) – zaś po zaproszeniu jej do Anglii eksperymentował z nią fizyk z Uniwersytetu 
w Liverpool – Sir Oliver Lodge. Oto opis jednego z takich doświadczeń zaczerpnięty 
z książki znanego psychologa H.J. Eysencka Sens i nonsens w psychologii. 
„Lodge przeprowadził z panią Piper następujący eksperyment. Napisał mianowicie do 
swego wuja, prosząc go o jakąś pamiątkę po jego bracie bliźniaku, który umarł przed dwudziestu 
laty. Wuj przysłał stary zegarek. Lodge wręczył go pani Piper, kiedy znajdowała się w 
transie. Pani Piper odpowiedziała niemal natychmiast, że zegarek należał do jego wuja, po 
czym, jąkając się, wykrztusiła w końcu imię Jerry. Lodge zachęcił wuja Jerryego do przywołania 
wydarzeń z lat chłopięcych, o których żyjący brat mógłby pamiętać. Wiele z nich 
wymieniła pani Piper, a więc historię o pływaniu w zatoce morskiej, w której o mało się nie 
utopili, o zabiciu kota na polu pana Smitha, o posiadaniu jakiegoś długiego kawałka dziwnej 
skóry, podobnej do skóry węża. Wuj, z którym Lodge był w stałym kontakcie listownym, nie 
pamiętał wprawdzie wszystkich tych szczegółów, ale inny brat, Frank, potwierdził prawdziwość 
wszystkich wymienionych przez panią Piper wydarzeń. 
Lodge wysłał specjalnego człowieka do wioski, w której kiedyś mieszkał wuj Jerry, aby 
dowiedział się różnych szczegółów z życia nieboszczyka od starych ludzi, którzy go znali. 
Okazało się, że ludzie ci nie pamiętali prawie żadnych szczegółów odgadniętych przez panią 
Piper. Warto zaznaczyć, że sam Lodge o dzieciństwie swego wuja nic nie mógł powiedzieć, 
póki nie zbadał, czy twierdzenia medium odpowiadały prawdzie”196. 
Dodajmy, że zarówno James jak i Lodge byli początkowo bardzo sceptycznie nastawieni 
do „jasnowidczych” zdolności mediów i starali się bardzo skrupulatnie kontrolować, czy Leonora 
Piper nie korzysta z jakichś ukrytych „normalnych” źródeł informacji. W ogóle w historii 
mediumizmu bostońska jasnowidząca uważana jest za najdokładniej zbadane medium i 
chociaż udało się wykazać, że niejednokrotnie popełniała błędy i opowiadała zmyślone historie, 
nie znaleziono dowodów aby świadomie oszukiwała. 
W Polsce okresu międzywojennego, obok Stefana Ossowieckiego najwybitniejszym jasnowidzem-
psychometrą był wspomniany już „psychografolog” – Rafał Schermann (1879– 
1941). Czynnikiem wywołującym u Schermanna wizje jasnowidcze było pismo. W czasach 
195 Uczestnikami eksperymentu ze strony polskiej byli m.in. (w kolejności największej 
liczby trafień): P. Szmurło, J. Szmurło (żona P. Szmurły), S. Rzewuski, O. Czyżewska, L. 
Romułt, Z. Kałłowa, H. Rzewuska, J. Bakierowski, J. Niemojewska, J. Domańska, L. Niemojewski, 
W. Zambrzycki i M. Słobódzki. 
196 H.J. Eysenck, Sens i nonsens w psychologii, PWN, Warszawa 1965, s.124.

123 
młodzieńczych interesował się grafologią, lecz wkrótce ujawniły się u niego zdolności intuicyjnego 
określania cech charakterologicznych autora pisma, z czego z kolei rozwinęły się 
talenty psychometryczne i retrokognicyjne. Sławę przyniosły mu niezwykle trafne 
,,diagnozy” dotyczące trudnych problemów życiowych i rady wskazujące drogę ich rozwiązania, 
udział w wykrywaniu przestępców, wyczuwanie chorób i zamiarów samobójczych. 
Proces paranormalnego poznania – jak wynika ze zwierzeń Schermanna – przebiegał u 
niego następująco: zazwyczaj decydujące było pierwsze wrażenie wywarte na nim przez pismo. 
Tworzyła się wówczas wizja autora pisma, z której wyłaniały się obrazy szczegółowe, 
przypominające film lub zdjęcia błyskowe. Potrafił także rekonstruować pismo i podpisy 
osób nieznanych na podstawie wrażenia, jakie na nim wywierali. 
Niejednokrotnie demonstrował swe zdolności również w celach naukowoeksperymentalnych. 
Na przykład w 1918 roku profesor prawa na Uniwersytecie Wiedeńskim 
dr E. v. Liszt przedłożył Schermannowi podpis (ściślej – jego część, uniemożliwiającą prawidłowe 
odczytanie nazwiska) wielokrotnego mordercy F. Schneidera, straconego przed dwudziestu 
sześciu laty. „Psychografolog”, nie wiedząc o kogo chodzi, określił bardzo dokładnie 
wygląd i charakter zbrodniarza i jego żony, która brała udział w mordach, opisał sposób 
uśmiercania ofiar i zachowanie się zbrodniczej pary przed sądem. 
Na 208 doświadczeń przeprowadzonych z Schermannem przez prof. O. Fischera w Pradze 
– 71 procent ocen pisma uznano jako trafne, 20 procent jako niepewne, zaś tylko 9 procent za 
błędne. 
Schermann urodził się w Krakowie, gdzie ukończył I Szkołę Realną. Po krótkim pobycie 
w Stanach Zjednoczonych, od 1910 roku pracował w Wiedniu jako urzędnik towarzystwa 
ubezpieczeń, zaś po wojnie przeniósł się do Berlina, zdobywszy już sławę grafologajasnowidza. 
Był pochodzenia żydowskiego i po dojściu Hitlera do władzy opuścił Niemcy, 
aby po krótkim pobycie w Pradze wrócić ostatecznie do Krakowa. Tu zastała go wojna. Został 
wywieziony przez hitlerowców do obozu koncentracyjnego, gdzie go zamordowano w 
1941 roku. Pozostawił po sobie, podobnie jak Ossowiecki, książkę, w której opisuje swe doświadczenia 
psychografologiczne197. 
Wróćmy jednak do czasów, w których Amerykanie bardziej przejmowali się parapsychologią 
niż hitleryzmem. Chociaż testy rysunkowe były dla wielu badaczy fenomenów ESP 
niewątpliwym potwierdzeniem istnienia telepatii i jasnowidztwa, nie mogły stanowić jednoznacznego, 
naukowego dowodu, gdyż – tak jak i w innych doświadczeniach parapsychologicznych 
– nie zapewniały powtarzalności wyników i opierały się o intuicyjne odrzucenie 
możliwości, że podobieństwo rysunków jest przypadkowe. 
Trudności te próbowano pokonać poprzez takie uproszczenie i standaryzację doświadczeń, 
aby można było, stosując ten sam miernik ilościowy, określać z matematyczną ścisłością 
prawdopodobieństwo przypadkowego otrzymania osiągniętego wyniku eksperymentu. Pionierem 
tego rodzaju badań ESP, obejmujących zresztą nie tylko telepatię ale i przejawy jasnowidzenia, 
był w latach trzydziestych amerykański biolog i psycholog, dr Joseph Banks 
Rhine z Uniwersytetu Duke w Durham. Opracował on własną, upowszechnioną później technikę 
testowania, polegającą na wielokrotnym powtarzaniu tzw. prób prostych – odgadywaniu 
znaków (krzyż, koło, kwadrat, fala i gwiazda) na specjalnych kartach, zwanych kartami Zenera. 
197 R. Schermann, Die Schrift lögt nicht, Brücken Verlag 1928.

124 
W eksperymentach telepatycznych nadawca wpatrywał się w wylosowaną kartę myśląc o 
wydrukowanym na niej znaku, zaś odbiorca próbował wyobrazić sobie, co widzi nadawca lub 
po prostu zgadywał. Badanie zdolności jasnowidzenia (kryptoskopii) polegało na odgadywaniu 
znaków na kartach wylosowanych lecz zakrytych. Stosunek liczby trafień do liczby prób 
prostych pozwalał ocenić matematycznie, czy za otrzymany wynik doświadczenia odpowiedzialny 
jest tylko „zbieg okoliczności”, czy też działa tu jakiś czynnik nieprzypadkowy. 
W eksperymentach Rhine'a nie brały udziału znane media, lecz osoby wyselekcjonowane 
drogą testowania, a więc i pod tym względem doświadczenia te stanowiły zapowiedź „nowej 
epoki” w badaniach parapsychologicznych. Nie znaczy to, że ci wyselekcjonowani ,,telepaci” 
i „jasnowidze”, usiłujący w powtarzanych tysiące razy owych „próbach prostych” odgadywać 
nudne znaki, nie osiągali wyników równie bulwersujących naukowców jak „cuda” mediumizmu 
fizycznego. „Gwiazda” Rhine'a czasów przedwojennych, student teologii – Hubert E. 
Pearce – podczas 37 seansów przeprowadzonych między sierpniem 1933 r. a marcem 1934 r. 
na ogółem 1850 prób prostych miał 558 trafień. Szansa, iż taki wynik powstał przypadkowo, 
jest mniejsza niż l : 1022. 
l : 10000000000000000000000 
Oczywiście tego rodzaju fenomeny nie zyskały takiej sławy, jak Eusapia Palladino, Franek 
Kluski, pani Piper czy Ossowiecki, i to nie tylko dlatego, że ich niezwykłe osiągnięcia mogły 
być w pełni ocenione tylko przez specjalistów, zaś same eksperymenty zbyt szablonowe i 
nieefektowne. Rzecz w tym, iż mimo nadziei na rychłe zdobycie rozstrzygających dowodów 
istnienia ESP, jaką wzbudziły te badania, przypadki odnalezienia ludzi przejawiających wybitne 
zdolności paranormalne były bardzo rzadkie, a ich dyspozycje wąsko ograniczone i z 
reguły krótkotrwałe. 
Zresztą owe nadzieje też okazały się przedwczesne. Prawda, że nowe standardowe i statystyczne 
metody doświadczeń nie spotykały się już z taką niechęcią i krytyką jak badania Richeta 
i Ochorowicza. Nie przekonały jednak upartych sceptyków, próbujących podważyć 
wiarygodność osiągnięć, wskazując na niedostateczną kontrolę (możliwość oszustw), nie dość 
krytyczną ocenę wyników, krótkotrwałość sukcesów, a nawet usiłujących kwestionować 
przydatność czy wręcz sugerować zawodność... rachunku prawdopodobieństwa. 
„Amerykańskie nowinki” dotarły do Polski już w połowie lat trzydziestych. Co prawda 
czołowi polscy pionierzy przyrodniczych badań zjawisk paranormalnych – Ochorowicz, 
Abramowski198 i Lebiedziński – już nie żyli, lecz statystyczne metody Rhine'a wywarły silne 
wrażenie na młodym, trzydziestoparoletnim naukowcu i wynalazcy, Stefanie Manczarskim 
(1899–1979). Ten wybitnie uzdolniony fizyk-radioelektryk (w 1922 r. skonstruował pierwszy 
polski radioodbiornik lampowy) i wieloletni ekspert Ministerstwa Poczt i Telegrafów, interesował 
się od czasów młodzieńczych parapsychologią, uczestnicząc w latach dwudziestych w 
badaniach mediumizmu, prowadzonych przez Mariusza Zaruskiego. Obok radiotechniki terenem 
jego naukowych penetracji – a badania jego nierzadko miały charakter pionierski – była 
już wówczas geofizyka, biofizyka i fizjologia. Szukając też dróg udoskonalenia technik testowania 
(m.in. opracował nowy, własny rodzaj kart testowych) próbował jednocześnie znaleźć 
fizykalne i fizjologiczne uwarunkowania obserwowanych zjawisk, coraz śmielej zapuszczając 
się w głąb nie zbadanych jeszcze terenów pogranicza nauk. W roku 1939 i latach 
198 Edward Abramowski (1868–1918) – wybitny polski psycholog i socjolog, członek II 
Proletariatu i współzałożyciel PPS, profesor UW. Prowadził m.in. badania nad pamięcią i 
podświadomością. Interesował się również przejawami telepatii i jej i prawdopodobnym mechanizmem 
psychofizjologicznym. {Badania doświadczalne nad pamięcią – 1911– 1912, 
Telepatia doświadczalna jako zjawisko kryptomnezji– 1912, Źródła podświadomości i jej 
przejawy – 1914).

125 
czterdziestych powstały też zasadnicze zręby jego elektromagnetycznej teorii łączności telepatycznej. 
Nie wiemy dokładnie, kiedy i w jakich okolicznościach Manczarski poznał Ossowieckiego. 
Był niewątpliwie zafascynowany niezwykłymi zdolnościami inżyniera-jasnowidza i nie 
tylko uczestniczył w niektórych eksperymentach ale i próbował szukać wyjaśnień, skąd się 
biorą informacje tworzące wizje psychometryczne, konstruując swą hipotezę „śladów” 
(omówimy ją szerzej w czwartej części niniejszej pracy). Ostatnie eksperymenty z tej dziedziny 
przeprowadził tuż przed wybuchem Powstania Warszawskiego, a więc na kilka dni 
przed śmiercią jasnowidza. 
Postać profesora Manczarskiego, jego ponad półwiekowa działalność badawcza i wynalazcza 
na jakże mrocznym jeszcze i niepewnym terenie parapsychologii, jest jakby łącznikiem 
między trzema różnymi okresami rozwoju badań zjawisk paranormalnych. Zaczynał przecież 
od współuczestnictwa w seansach spirytystycznych pod koniec epoki wielkich mediów, 
współdziałał twórczo w torowaniu dróg nowym, statystycznym metodom eksperymentowania, 
jego powojenne prace teoretyczne i eksperymenty wnosiły niezbędny, matematyczny i 
fizykalny pierwiastek w tworzenie metodologicznych podstaw i przyrodniczych koncepcji 
psychotroniki. W istocie jednak był zawsze indywidualnością wyrastającą ponad aktualne 
trendy i spory światopoglądowe, podobnie jak Ossowiecki, którego osobowość i fenomenalne 
umiejętności były i pozostają nadal jedną z najprzedziwniejszych, fascynujących zagadek 
naszego wieku.

126 
CZĘŚĆ CZWARTA 
W poszukiwaniu nowych dróg 
Trudno dziś po czterdziestu pięciu latach od śmierci Ossowieckiego zweryfikować to, co 
pisano i mówiono o nim. Nawet protokoły z eksperymentów, podpisane przez znane osobistości, 
a czasem i wybitnych uczonych, nie dają jednoznacznej odpowiedzi, czy zachowano 
wszystkie rygory naukowe. Niemniej, w oparciu o aktualny stan naszej wiedzy przyrodniczej, 
a także uwzględniając postęp, jaki w ostatnich latach dokonał się w niektórych dziedzinach 
badań zjawisk paranormalnych, można by podjąć próbę określenia, co w opisywanych niezwykłych 
umiejętnościach Ossowieckiego ma realne podłoże, co budzi wątpliwości i zdaje 
się polegać na nieporozumieniu, a co należałoby między bajki włożyć. Odwołam się tu nie 
tyle do opinii ,,autorytetów” parapsychologicznych, co raczej do doświadczeń przeprowadzanych 
w ostatnich czterdziestu latach, a także do badań i hipotez uczonych, szukających przyrodniczego 
wyjaśnienia fenomenów tzw. spostrzegania pozazmysłowego. Pozwolę sobie na 
przedstawienie również własnych doświadczeń, które – chociaż ich naukowa wartość dowodowa 
jest znikoma – mogą w pewnym stopniu posłużyć za ilustrację aktualnych kierunków 
badań i trudności napotykanych w tym zakresie. 
Z protokołów i relacji, których obszerne fragmenty przytaczamy w drugiej części tej 
książki, zdaje się wynikać, że Stefan Ossowiecki był fenomenem nie mającym poprzedników, 
ani – jak dotąd – następców, zdolnych sięgnąć takich jak on wyżyn paranormalnego poznania. 
Należy on niewątpliwie do najbardziej zagadkowych postaci czasów międzywojennych, budzących 
ciągle jeszcze ciekawość nie tylko pisarzy, historyków i parapsychologów, ale również 
naukowców starszego i młodszego pokolenia – fizyków, biologów i psychologówp – 
szukających w oparciu o najnowsze zdobycze wiedzy przyrodniczej klucza do wyjaśnienia 
uzdolnień jakie on posiadał. Chociaż bowiem wraz ze śmiercią Ossowieckiego dobiegła końca 
epoka Richeta i Ochorowicza, jednak już w tym czasie rozpoczynała się nowa, którą otwierały 
badania Rhine'a, Wasiljewa i Manczarskiego. W okresie powojennym pojawiły się nie 
tylko nowe „talenty” telepatyczne, jasnowidcze i telekinezyjne, ale przede wszystkim nowe 
narzędzia i metody eksperymentowania, nowe sposoby testowania i rozwijania zdolności paranormalnych, 
nowe przyrodnicze koncepcje badawcze, których wyrazicielem od lat siedemdziesiątych 
stała się psychotronika. 
Tym powojennym badaniom uzdolnień, które w tak zadziwiającym stopniu przejawiał 
Ossowiecki, poświęcona jest niniejsza, czwarta część tej książki. Oczywiście, nie ma tu miejsca 
na szersze zapoznanie czytelników ze wszystkim tym, co w ostatnich czterdziestu latach 
wydarzyło się w dziedzinie, już nawet nie parapsychologii i psychotroniki, ale choćby tylko 
badań nad tzw. spostrzeganiem pozazmysłowym (ESP). Ograniczymy się więc tu do niektórych, 
możliwie dobrze charakteryzujących powojenne tendencje doświadczeń, odkryć, spostrzeżeń 
i hipotez w badaniach ESP oraz przypuszczeń, jakie można z nich wysunąć na temat 
jasnowidczych talentów „przybysza z czwartego wymiaru”. 
Trudno przewidzieć, w jakim stopniu kolejna fala zainteresowania ESP przyczyni się do 
oczyszczenia problematyki paranormalnego poznania z mitów i uprzedzeń. Obiecujące wydają 
się próby stworzenia warunków powtarzalności wyników poprzez badanie zjawisk w ich 
najprostszej postaci, a także doświadczalnego potwierdzenia tezy, że uzdolnienia psi nie mają 
charakteru elitarnego i mogą być rozwijane drogą odpowiednich ćwiczeń niemal u każdego

127 
człowieka. 
Nie znaczy to, że zagadka jasnowidczego przekraczania barier czasu i przestrzeni znalazła 
się nagle w centrum zainteresowania uczonych. Badaniami wiążącymi się z problematyką 
psychotroniczną zajmują się stosunkowo nieliczne grupy pracowników naukowych, zaś koncentrują 
się one najczęściej wokół wpływu czynników psychologicznych i fizycznych na wyniki 
doświadczeń, na ocenach prawodopodobieństwa przypadku, a także poszukiwaniach źródeł 
i nośników informacji odbieranych przez „telepatów” i ,,jasnowidzów”. Cel, jaki stawiają 
przed sobą ci badacze ogranicza się z reguły do wyjaśnienia fizycznego, fizjologicznego czy 
psychologicznego mechanizmu interakcji między żywymi organizmami i materią nieożywioną, 
i to w możliwie prostej, elementarnej, energetycznej i informacyjnej ich postaci. 
Znacznie ambitniejsze, lecz nie zawsze realne, zadania stawiają przed sobą badacze skupieni 
w stowarzyszeniach parapsychologicznych i psychotronicznych. Podejmowanie szerokiej, 
różnorodnej problematyki, obejmującej niemal wszystkie dziedziny zjawisk paranormalnych, 
wielka inwencja i pasja poznawcza często niestety nie idą w parze z odpowiednim 
przygotowaniem naukowym i umiejętnością właściwej interpretacji zaobserwowanych faktów. 
Niemniej i tu w ostatnich latach można odnotować bardzo interesujące osiągnięcia, rzucające 
sporo nowego światła m.in. zjawiska zaliczane tradycyjnie do jasnowidztwa. 
Oprócz tych dwóch, zbieżnych zresztą w znacznej mierze, kierunków poznawczych zainteresowań 
omawianymi tu zjawiskami, istnieje jeszcze trzeci, pozostający niemal całkowicie 
poza nurtem rozwoju współczesnej nauki i technik badawczych. Związany jest on ściśle z 
ruchami społecznymi szukającymi antidotum przeciw cywilizacyjnym stresom poprzez „doskonalenie 
ducha” drogą wskazywaną przez starożytne doktryny filozoficzno-religijne 
Wschodu, a zwłaszcza ezoteryczną wiedzę staroindyjską. Wielostopniowy system ćwiczeń 
fizycznych i duchowych zmierza do osiągnięcia najwyższego celu, jakim jest samowyzwolenie 
(samadhi) – stan nadświadomości i najwyższej integracji osobowości. Stanowi nadświadomości, 
przybierającemu postać ekstazy, mogą towarzyszyć wizje jasnowidcze, trzeba jednak 
zaznaczyć, że we wschodnich systemach doskonalenia duchowego i fizycznego rozwijanie 
paranormalnych zdolności nie jest właściwym celem ćwiczeń. Władza ducha nad ciałem, 
„wejście w siebie” i wyzwalająca się w ekstazie zdolność osiągania „nadludzkiej wiedzy” 
służą w jodze izolacji od rzeczywistości, zaś w zeń – biernemu zestrojeniu się z naturą. 
Oczywiście, w naszym kręgu kulturowym i cywilizacyjnym trudno byłoby przestrzegać 
rygorystycznie wskazań systemów wschodnich i nierzadko chodzi tylko o wykorzystanie ich 
zdobyczy w celach bardziej utylitarnych – leczniczych (zwłaszcza w psychoterapii), regeneracyjnych, 
higienicznych (np. usuwania źródeł napięć psychicznych), zwiększania sprawności 
fizycznej i umysłowej, a także osiągania ,,dziwnych” stanów świadomości i rozwoju zdolności 
jasnowidczych. 
Skuteczność wschodnich metod „oddziaływania ducha na ciało” nie mogła też pozostać 
nie dostrzeżona przez psychologów, fizjologów i lekarzy. Tu więc w sposób nieunikniony 
powstał pewien obszar praktycznego współdziałania naukowców, psychotroników-amatorów 
i ezoteryków, niezależnie od dzielących ich różnic w widzeniu świata i celach poznawczych. 
Tak oto z jednej strony – wykorzystuje się możliwości przyśpieszania treningu jogi środkami 
technicznymi, stosowanymi w nowoczesnej psychologii i psychotronice, z drugiej zaś – szeroko 
korzysta się z metod wschodnich (zwłaszcza ćwiczeń medytacyjnych) do wywoływania 
stanów „nadświadomości”. 
Praktyczne efekty tego współdziałania są z pewnością godne bacznej uwagi, nie należy 
jednak sądzić, że w niedalekiej przyszłości funkcję guru przejmie komputer lub też starożytne 
koncepcje doskonałości duchowej zaakceptowane zostaną przez współczesną naukę. Jest to 
zresztą tylko jedna z wielu ścieżek, wiodących w głąb tajemniczego obszaru „psi”, a przewodnikiem 
gwarantującym, że nie dajemy się zwodzić „błędnym ognikom”, może być tylko 
rzetelna wiedza przyrodnicza.

128 
l. Doświadczenia telepatyczne 
Przykłady zadziwiających zdolności jasnowidczych, obserwowanych wielokrotnie u 
Ossowieckiego, podobnie jak niektóre serie trafień o niezwykle małym prawdopodobieństwie 
przypadkowego powstania wyniku, zdarzające się w standardowych doświadczeniach z odgadywaniem 
znaków na kartach Rhine'a-Zenera, zdaniem nie tylko parapsychologów, ale także 
wielu uczonych, początkowo bardzo sceptycznie odnoszących się do badań psi, przemawiają 
za realnością zjawisk ,,spostrzegania pozazmysłowego”. Zwłaszcza zjawisko telepatii, jakkolwiek 
jego powtarzalność jest bardzo ograniczona, a przeprowadzane eksperymenty nie 
dają wyników tak jednoznacznych i bezspornych jak w przypadku hipnozy czy wrażliwości 
dermooptycznej199, uznawane jest w świecie naukowym dość powszechnie za możliwe, tj. nie 
pozostające w sprzeczności z naukowym obrazem przyrody, jakkolwiek jego psychofizjologicznego 
mechanizmu nie udało się dotąd w sposób zadowalający wyjaśnić. 
Tymczasem raz po raz pojawiają się doniesienia o udanych eksperymentach tego rodzaju. 
W rozdziale poświęconym parapsychologicznym doświadczeniom w czasach Ossowieckiego 
pisaliśmy o słynnej próbie łączności telepatycznej Warszawa–Ateny. W okresie powojennym 
wielki rozgłos zyskały próby przekazu telepatycznego między Moskwą i Nowosybirskiem, 
przeprowadzone w kwietniu 1966 roku, w których nadawcą był biofizyk Jurij Kamieński, zaś 
odbiorcą jego przyjaciel, aktor Karol Nikołajew. Zadziwiająco trafny opis przez Nikołajewa 
wylosowanych przedmiotów, które w Moskwie brał do ręki Kamieński, skłoniło eksperymentatorów 
do sprawdzenia, czy łączności nie można potwierdzić elektrofizjologicznymi 
metodami. W marcu 1967 roku przeprowadzono tego rodzaju próbę łączności między Moskwą 
i Leningradem, rejestrując za pomocą elektroencefalografu zmiany rytmów mózgowych 
Kamieńskiego i Nikołajewa, związane ze stanami pobudzenia i odprężenia emocjonalnego. Z 
opublikowanych relacji wynika, że odbiorca dostosowywał z opóźnieniem 3-sekundowym 
dominującą częstotliwość wahań biopotencjałów swej kory mózgowej do częstotliwości alfa 
(ok. 10 Hz), dominującej u nadawcy. 
Transmisję telepatyczną na rekordową odległość blisko czterystu tysięcy kilometrów przeprowadzili 
w lutym 1971 roku Amerykanie, przy okazji lotu statku Apollo 14 na Księżyc. 
Nadawca, pilot ładownika LM – Eddgar Mitchell – w czterech okresach, przeznaczonych na 
odpoczynek, w ustalonych godzinach, skupiał uwagę na symbolach wylosowanych kart Zenera, 
zaś w tym samym czasie kilku odbiorców na terenie USA próbowało wyobrazić sobie, 
jakie znaki ogląda Mitchell. Wyniki odbiegające od normy statystycznej osiągnęły dwie osoby; 
najwięcej znaków (51) na 200 prób odgadł znany sensytyw Olaf Johnson z Chicago. 
Liczba prób była, niestety, zbyt mała, aby można było uznać wynik za dowód nawiązania 
łączności telepatycznej Księżyc–Ziemia, podobnie jak w amerykańskich i radzieckich próbach 
telepatycznego przekazu informacji z zanurzonych łodzi podwodnych. nie potwierdzonych 
zresztą oficjalnie. 
Eksperymenty z odgadywaniem prostych standardowych znaków na kartach Zenera 
umożliwiają matematyczne stwierdzenie – jeśli liczba prób jest dostatecznie duża – jakie jest 
prawdopodobieństwo przypadkowego powstania otrzymanego wyniku, a więc, gdy to prawdopodobieństwo 
jest bardzo małe – niemal pewność, że istnieje jakieś powiązanie informa- 
199 Zdolność rozpoznawania barw, rysunków i tekstów z pomocą receptorów skórnych, bez 
pomocy wzroku. O badaniach tych zdolności piszę w rozdz. następnym (patrz również przypis 
8).

129 
cyjne między nadawcą i odbiorcą. Niestety, monotonia takich doświadczeń i abstrakcyjność 
znaków nie sprzyjają zaangażowaniu emocjonalnemu, które – jak zdaje się wynikać z innego 
typu eksperymentów – odgrywa ważną rolę w łączności określanej jako telepatyczna. Stąd już 
w latach szcześćdziesiątych niektórzy badacze ESP zrezygnowali z prób prostych, szukając 
nowych, bardziej efektywnych, chociaż trudniejszych do matematycznej weryfikacji, metod 
eksperymentowania. 
Jako przykład mogą tu posłużyć badania prowadzone w latach 1964–1972 w laboratorium 
snu utworzonym w Centrum Medycznym im. Majmonidesa w Nowym Jorku. Dwaj psychologowie 
– Stanley Krippner i Montaque Ullman – wychodząc z założenia, że przedmiot przekazu 
powinien pobudzać emocjonalnie nadawcę oraz, że zdolności telepatyczne i jasnowidcze 
„zwykli” ludzie przejawiają najczęściej podczas marzeń sennych, opracowali nową metodę 
doświadczalnego stwierdzenia łączności telepatycznej. Nadawca „przekazu” skupiał przez 
całą noc uwagę na jednym obrazie (najczęściej reprodukcji dzieła znanego malarza), zaś odbiorca, 
śpiący w innym budynku, był budzony w chwili, gdy jego elektroencefalogram wskazywał 
na wychodzenie z paradoksalnej fazy snu200, kiedy to najlepiej pamięta się treść marzeń 
sennych. Jedna seria badań obejmowała osiem nocy, w których nadawca otrzymywał wybrane 
losowo obrazy. Reprodukcje tych obrazów oraz relacje ze snów spisane w tych ośmiu nocach 
otrzymywało ośmiu psychologów nie poinformowanych, który obraz „przekazywany” 
był jakiejś nocy. Psychologowie próbowali powiązać treść poszczególnych obrazów z treścią 
snów w określonych nocach. Podstawą do oceny prawdopodobieństwa wystąpienia zjawiska 
łączności telepatycznej była liczba psychologów trafnie wiążących sen z obrazem. Wyniki 
doświadczeń, zdaniem eksperymentatorów, potwierdzają występowanie odbioru telepatycznego 
podczas marzeń sennych, czego dowodem jest 5–7 prawidłowych wskazań psychologów 
w większości doświadczeń201. 
Innego rodzaju metodę eksperymentowania zw. remote viewing, zastosowali znani amerykańscy 
fizycy, a zarazem badacze zjawisk paranormalnych – Harold Puthoff i Russel Targ202. 
Wybrali oni ponad sto miejsc w San Francisco, w których znajdują się charakterystyczne 
obiekty architektoniczne i użytkowe. Każdy z tych obiektów dzieli od laboratorium 30 minut 
jazdy samochodem. Miejsca i nazwy obiektów, wypisane na osobnych kartkach umieszczone 
były w zapieczętowanych kopertach. Eksperyment rozpoczynało wylosowanie jednej z kopert 
i odjazd grupy eksperymentatorów do wyznaczonego miejsca. Tam pozostawali oni przez 15 
minut, przyglądając się wybranemu obiektowi. W tym samym czasie w laboratorium Instytutu 
Stanforda inny eksperymentator obserwował osobę, która próbowała wyobrazić sobie 
miejsce pobytu grupy. Wypowiedzi badanych zapisane na taśmie magnetofonowej oraz sporządzone 
przez nich rysunki były konfrontowane ze zdjęciami obiektów przez grupę niezależnych 
sędziów, w podobny sposób, jak w doświadczeniach Krippnera i Ullmana. 
W następnym eksperymencie, przygotowywanym jeszcze staranniej, zwiększono odległość 
do setek i tysięcy km. Puthoff i Targ doszli do wniosku, że zjawisko „remote viewing” nie 
tylko istnieje, ale jego efektywność zdaje się nie zależeć od odległości, a w istotny sposób od 
200 W czasie naturalnego, 5–8-godzinnego snu człowieka występują cyklicznie powtarzające 
się fazy: wolnofalowap – charakteryzująca się w EEG względnie regularnymi wolnymi 
oscylacjami prądów czynnościowych kory mózgowej, oraz paradoksalna – charakteryzująca 
się desynchronizacją, przypominającą zapis EEG podczas czuwania i szybkimi ruchami gałek 
ocznych pod powiekami. W fazie paradoksalnej występują marzenia senne. 
201 K. Boruń, S. Manczarski, Tajemnice parapsychologii, wyd. II, Iskry, Warszawa 1982, 
s. 276–277. 
202 Puthoff i Targ badali m.in. słynnego „telekinetyka” Uri Gellera i „eksteriorystę” Ingo 
Swanna (patrz: K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 235, 246).

130 
wiary wizjonerów w swe uzdolnienia oraz odpowiedniego treningu. Zdolności te prawdopodobnie 
potencjalnie posiadają wszyscy ludzie203. 
Oczywiście w tego rodzaju eksperymentach trudno w sposób jednoznaczny dowieść, że 
występuje w nich zjawisko łączności telepatycznej i zawsze istnieje znaczny margines swobody 
interpretacyjnej, a jeśli do tego eksperymentatorzy popełnią jakieś błędy metodyczne 
(co zdarza się, niestety, dość często) nie należy się dziwić, że nie przekonują zatwardziałych 
sceptyków. W tej sytuacji znacznie większą wartość dowodową mają wyniki doświadczeń, w 
których bada się metodami fizykalnymi, i to w sposób możliwie mierzalny, wpływ zmian 
stanów emocjonalnych nadawcy na niektóre parametry fizjologiczne odbiorcy (np. przewodność 
elektryczną biosubstancji, częstotliwość biorytmów, ciśnienie krwi), czego przykładem 
jest wspomniany eksperyment elektroencefalograficzny z Kamieńskim i Nikołajewem. 
Nie znaczy to, że przekaz emocji w czasie eksperymentów telepatycznych zawsze się 
udaje. Jego wystąpienie zależy przecież również od bardzo wielu czynników, m.in. od zdolności 
„dostrojenia” uczuciowego nadawcy i odbiorcy, warunków eksperymentalnych i wrażliwości 
„telepatów” na zachowanie się otoczenia. Niemniej, doświadczenia tego rodzaju, realizowane 
nawet z pomocą dość prostych środków technicznych i to z przypadkowymi 
uczestnikami, bywają czasem bardzo interesujące. 
Jako przykład niech posłuży eksperyment przeprowadzony przeze mnie 21 kwietnia 1980 
roku, w Klubie MPiK w Warszawie na Mokotowie. 
Doświadczenie miało tylko ilustrować przedstawione w prelekcji metody badania tego rodzaju 
zjawisk i bynajmniej nie oczekiwałem jakichś znaczących wyników, zwłaszcza w nie 
sprzyjających warunkach dość dusznej sali, wypełnionej publicznością. Spośród tej właśnie 
publiczności zgłosiło się pięć par bliskich sobie ludzi, z których wybrałem dwie, badając ich 
zdolności do szybkiej zmiany stanu emocjonalnego i wywoływania u siebie plastycznych 
wyobrażeń o określonym zabarwieniu uczuciowym. Obiektywnym miernikiem tych zdolności 
był prosty przyrząd mierzący przewodność elektryczną skóry, zmiany bowiem tej przewodności 
są dobrym wskaźnikiem, czy badany znajduje się w stanie odprężenia (zmniejszenie 
przewodności) czy pobudzenia (zwiększenie przewodności). Na podobnej zasadzie działa 
zresztą tzw. wykrywacz kłamstwa. 
Eksperyment telepatyczny z obiema parami przebiegał w dwóch etapach. W pierwszym 
sadzałem kolejno obie pary w fotelach, zwróconych oparciami do siebie, tak iż nadawca i 
odbiorca nie widzieli się wzajemnie i nie mogli się ze sobą komunikować. Nadawca otrzymywał 
ode mnie na piśmie polecenia wywoływania w myślach wyobrażeń powodujących 
odprężenie bądź pobudzenie. Stan emocjonalny odbiorcy sygnalizowany był dźwiękowo 
przez wspomniany wyżej przyrząd (wysoki ton – pobudzenie, niski – relaks). Otóż, o ile jedna 
z par wykazywała zdolności dość przeciętne, z jakimi spotykałem się w wielu eksperymentach 
(było sporo trafień, ale nie brakło też błędnych odczuć), o tyle druga para zaskoczyła 
zarówno mnie jak i publiczność pełną, wręcz niezawodną zgodnością reakcji odbiorcy (młoda 
kobieta) na moje polecenie przekazywane nadawcy (młody mężczyzna). Z tak pełnym „zgraniem” 
spotkałem się, muszę przyznać, po raz pierwszy. W drugim doświadczeniu, polegającym 
na tym, iż nadawca patrzy na wybraną losowo reprodukcję obrazu, zaś odbiorca, znajdujący 
się w innym, zamkniętym pokoju, mówi towarzyszącemu mu sekretarzowi, co „widzi” 
(oczy ma zasłonięte lub zamknięte) obie pary nie różniły się już tak wyraźnie wynikami, jakkolwiek 
i tu kobieta odbierająca przekaz podała więcej elementów zbieżnych z oglądaną 
przez nadawcę reprodukcją. 
Muszę tu zaznaczyć, że w przeprowadzanych przeze mnie tą metodą wielu doświadcze- 
203 A. K. Wróblewski, Prawda i mity w fizyce, Ossolineum, Wrocław 1982, s. 129–131, M. 
Iłowiecki, Z tamtej strony lustra, Alfa, Warszawa 1987, s. 16–22.

131 
niach był znaczny procent nieudanych całkowicie lub takich, w których co prawda liczba 
trafnych reakcji była większa niż wynikało z rachunku prawdopodobieństwa, lecz liczba prób 
zbyt mała, aby uznać wynik za znaczący. Jako pewnego rodzaju ciekawostkę (która, być może, 
w toku dalszych, metodyczniej przeprowadzanych eksperymentów może prowadzić do 
interesujących spostrzężeń) chciałbym tu przytoczyć eksperyment przeprowadzony przeze 
mnie z pewną niemłodą już parą małżeńską. Żona miała pełnić rolę nadawcy, mąż – odbiorcy 
uczuć. Otóż po niemal każdym przekazaniu żonie polecenia wyobrażenia sobie sytuacji powodującej 
stan odprężenia, przewodność elektryczna skóry męża wzrastała, zaś spadała, gdy 
żona wyobrażała sobie jakieś zdarzenie nieprzyjemne (budzące napięcie). Mąż reagował więc 
jakby na przekór temu, co czuła żona. No cóż – bywają i takie przejawy telepatii... 
Zdaniem wielu badaczy ESP przekazywanie uczuć jest znacznie powszechniejszym zjawiskiem 
niż telepatyczna transmisja myśli i prawdopodobnie stanowi zanikającą postać ostrzegawczego 
systemu bioinformacyjnego odziedziczonego po naszych zwierzęcych przodkach. 
Znacznie trudniej wytłumaczyć, w jaki sposób mógłby przebiegać proces ,,odczytywania” 
cudzych myśli, i jest to jeden z koronnych argumentów sceptyków przeciw możliwości ich 
przekazu telepatycznego. Twierdzą oni, że przekaz myśli wymaga relacji izomorficznej między 
określonymi procesami psychofizjologicznymi, przebiegającymi w mózgach nadawcy i 
odbiorcy, gdy w rzeczywistości procesy kojarzeniowe, którymi tłumaczymy zjawisko myślenia, 
mają zbyt indywidualny charakter, aby ich odbicie w przesłanych sygnałach (niezależnie 
od tego co jest ich materialnym nośnikiem) było zrozumiałe dla innego mózgu. Dlatego łączność 
radiowa czy telewizyjna nie może być modelem łączności myślowej między mózgami. 
Argumenty te byłyby słuszne, gdyby telepatia miała polegać na wiernym odczytywaniu 
myśli. Tymczasem, jak wskazują wyniki choćby najbardziej udanych eksperymentów, przekaz 
telepatyczny nigdy nie jest wierny i można mówić tylko o większym lub mniejszym podobieństwie 
biegu myśli, przy czym bardzo często związek między postrzeżeniami i wyobrażeniami 
nadawcy, a wyobrażeniami powstającymi w mózgu odbiorcy jest symboliczny, znaczeniowy 
lub czynnościowy. Jeśli chcielibyśmy szukać analogii technicznej, to bliższy rzeczywistości 
niż nadajnik i odbiornik radiowy byłby zestaw dwóch komputerów o ograniczonej 
kompatybilności (zamienności). „Komputer” pełniący rolę nadawcy, dokonując określonej 
operacji (np. zapisu obrazu w swej pamięci), wysyła sygnały do ,,komputera”-odbiorcy o 
czynnościach przez siebie wykonywanych, zaś ten – analizując te sygnały – próbuje określić, 
której z zapisanych już w jego pamięci operacji mogą one odpowiadać. 
Ludzkie mózgi nie są komputerami identycznej konstrukcji, a programy i zasób zapisanych 
w ich pamięci informacji też różnią się znacznie. Możliwości nawiązania łączności i 
prawidłowego skojarzenia sygnałów z określonymi informacjami zmagazynowanymi w pamięci 
są tu bardzo ograniczone. Łatwiejsza łączność i wierniejszy przekaz występuje między 
,,komputerami” podobnej konstrukcji, podobnie zaprogramowanymi, o podobnych zasobach 
informacji, a więc między ludźmi spokrewnionymi (zwłaszcza między bliźniętami oraz rodzicami 
i dziećmi)204 lub też – chyba w jeszcze większym stopniu – ludźmi bliskimi sobie duchowo 
(przyjaciółmi, współtwórcami, osobami eksperymentującymi wspólnie od lat). Arcyważne 
jest bowiem podobieństwo skojarzeń. Przypuszczenie, że sygnały telepatyczne tylko 
inicjują u odbiorcy podobny jak w mózgu nadawcy ciąg asocjacji jest też jak najbardziej 
zgodne ze spostrzeżeniami dokonywanymi przez niemal wszystkich badaczy w toku selekcji 
kandydatów na ,,telepatów” i przeprowadzanych doświadczeń, zarówno ze znanymi mediami 
jak i „zwykłymi” ludźmi. Co więcej, prawidłowości tu występujące pozwalają sądzić, że cały 
proces odbioru sygnałów telepatycznych przebiega poza zasięgiem świadomości i to, co do- 
204 W eksperymentach przeprowadzanych przeze mnie wyniki par: matka–syn, ojciec–córka 
były z reguły znacznie lepsze niż par: matka–córka, ojciec–syn.

132 
znaje odbiorca, przypomina raczej swobodną grę wyobraźni niż percepcję konkretnych obrazów 
i słów. 
Tak pojmowana telepatia nie ma oczywiście wiele wspólnego z utartymi wyobrażeniami o 
czytaniu myśli, a nawet być może konieczna jest generalna rewizja poglądów na zjawiska 
zaliczane do tzw. spostrzegania pozazmysłowego. Między doznaniami „telepatów” i „jasnowidzów” 
nie ma bowiem, jak się wydaje, żadnych istotnych różnic. Stąd niektórzy badacze 
skłonni są wątpić w ogóle w istnienie telepatii, rozumianej jak pozazmysłowa łączność między 
mózgami, i traktują tę zdolność jako pewną odmianę jasnowidztwa (np. przenikania czy 
zespalania się świadomości jasnowidza ze świadomością innego człowieka), zaś inni próbują 
przypisać telepatii kluczową rolę we wszystkich zjawiskach jasnowidzenia. 
2. Karty zakryte 
O ile z możliwością łączności telepatycznej godzi się dziś już wielu naukowców, nieufnie 
odnoszących się do parapsychologii, o tyle wszelkie doniesienia o przejawach zdolności jasnowidczych 
przyjmowane są przez nich ze zdecydowanym sceptycyzmem. W przeciwieństwie 
bowiem do telepatii, jasnowidzenie – ich zdaniem – nie mieści się w naukowym, przyrodniczym 
obrazie świata i uznanie jego realności oznaczałoby zejście na pseudonaukowe, 
okultystyczne pozycje. 
Niemniej, wśród badaczy próbujących doświadczalnie stwierdzić występowanie zjawiska 
jasnowidzenia, można spotkać znanych uczonych, cenionych za osiągnięcia zawodowe w 
swej specjalności naukowej. Wielu z nich zwalcza z pasją pseudonaukowe ,,teorie” spirytystów 
i okultystów, próbując konstruować fizykalne i psychofizjologiczne hipotezy zjawisk 
zaliczanych do jasnowidztwa. Jest to niepomiernie trudniejsze niż w przypadku telepatii i 
trzeba stwierdzić, że próby te, jak dotąd, nie przyniosły zadowalających wyników. 
W czasach Ossowieckiego – o czym już wspomnieliśmy w części drugiej tej książki – 
szczególnie ożywione dyskusje (Ch. Richet, W. Biechtieriew, P. Lebiedziński, G. Geley, E. 
Osty, A. Gravier, W. Witwicki, L. Petrażycki) wywoływały dwie hipotezy: telepatycznego 
przepływu informacji i paranormalnej wrażliwości zmysłowej. Spory te toczyły się po wojnie 
również i u nas (S. Manczarski, F. Chmielewski, S. Grabiec), przy czym niektóre wątpliwości 
można już dziś uznać za rozstrzygnięte. Dotyczy to przede wszystkim prób wyjaśnienia zdolności 
kryptoskopijnych paranormalną wrażliwością skórną. 
Powrót do hipotezy Richeta wiązał się z zainteresowaniem, jakie wzbudziło odkrycie zjawiska 
dermooptycznego postrzegania. W 1962 roku, w Niżnym Tagile (ZSRR), tamtejsi neurolodzy 
i psycholodzy stwierdzili u mieszkanki tego miasta, Rozy Kuleszowej, zdolność rozróżniania 
kolorów oraz rozpoznawania rysunków i liter palcami, bez pomocy wzroku. Umiejętność 
taką, osiąganą drogą długotrwałych ćwiczeń, udało się też rozwinąć u innych ludzi 
(również niewidomych)205. Doświadczenia tego rodzaju podjęto wkrótce również w innych 
krajach – m.in. w USA, Francji, Bułgarii, a także, od 1973 r. w Polsce206. Owa wrażliwość 
205 A. Bernat i L.E. Stefański, Widzenie skórne, Polski Związek Niewidomych, Warszawa 
1980. 
206 Badania nad skórnym rozróżnianiem kolorów i rysunków zainicjował w Polsce Lech 
Emfazy Stefański. W pocz. 1973 r. odkrył on i rozwinął drogą ćwiczeń zdolności dermooptyczne 
w b. wysokim stopniu u swej córki, Bogny. Od listopada 1973 do lipca 1974 r. przeprowadziłem 
osobiście z Bogną serię doświadczeń, potwierdzających jej umiejętności, a wyniki 
tych eksperymentów były m.in. referowane na posiedzeniach naukowych Polskiego Towarzystwa 
Cybernetycznego w Warszawie (patrz: K. Boruń, Niektóre własciwości dermoop

133 
skórna na bodźce, zaliczane dotąd do optycznych, występuje również poprzez grube szyby, 
warstwę wody, a także cienkie warstwy papieru. Budziło to nadzieję wyjaśnienia zjawiska 
kryptoskopii paranormalną wrażliwością, zbliżoną do wrażliwości dermooptycznej i radiestezyjnej. 
Swego czasu i ja skłaniałem się do tego poglądu. Podobieństwo tych zjawisk jest jednak 
pozorne. Skórne rozpoznawanie barw, figur geometrycznych i tekstów polegap – jak zdaje się 
wynikać z wielu eksperymentów – na wyczuwaniu bardzo nieznacznych różnic w intensywności 
utraty ciepła emitowanego poprzez skórę, występujących w pobliżu powierzchni różniących 
się barwą, a więc zakresem pochłaniania i odbijania różnych długości fal światła widzialnego. 
Przesuwając palcem, czołem czy czubkiem nosa nad polami o różnej zdolności 
odbijania i pochłaniania promieniowania, dokonujemy, z pomocą receptorów termicznych, 
analizy badanej powierzchni, wykrywając granice obszarów o różnych barwach i kojarząc 
odczucia temperaturowe (czy skojarzone z nimi inne wrażenia dotykowe) z określonymi kolorami. 
Podobnie tłumaczyć można reakcje radiestetów, którzy, przechodząc nad obszarami o 
różnych właściwościach energetycznych (termodynamicznych, elektrostatycznych, magnetycznych, 
elektromagnetycznych, akustycznych czy chemicznych) reagują na zmiany pola 
skurczami mięśni. Ich wskaźnikiem są ruchy różdżki lub wahadełka. 
Sposób, w jaki jasnowidz rozpoznaje pismo, obrazy czy przedmioty w czasie eksperymentów, 
zdaje się nie mieć nic wspólnego z analizą i syntezą bodźców zmysłowych. Koperta 
z ukrytą w niej barwną wycinanką, położona na piersiach medium znajdującego się w transie 
hipnotycznym 207, rysunek w ołowianej rurce, trzymanej w dłoni przez Ossowieckiego, czy 
wreszcie nie wywołane klisze fotograficzne były rozpoznawane, co prawda stopniowo, metodą 
samokontrolowanych prób i błędów, ale jak gdyby całościowo, w serii natychmiastowych 
aktów poznawczych. Zresztą z tego, co mówił Ossowiecki o swych odczuciach w czasie rozpoznawania 
zakrytych tekstów, rysunków i zdjęć, wynika jednoznacznie, iż proces poznania 
polegał niemal z reguły na wywoływaniu w umyśle jasnowidza wizji przygotowywania testu 
lub oglądania go przez osoby postronne, a więc na odtwarzaniu w wyobraźni scen, w których 
obiekt rozpoznania odgrywał ważną rolę, ale bynajmniej nie był jedynym elementem wizji. 
Znacznie trudniej rozstrzygnąć sprawę roli telepatii w spostrzeganiu jasnowidczym, 
zwłaszcza jeśli nie próbuje się sprowadzać jej do ,,czytania myśli”, lecz tylko do łączności 
informacyjnej. Jak wynika z przytoczonych w tej książce przykładów, nie brak doświadczeń 
zdających się potwierdzać możliwość takiej łączności, ale nie brak również i takich, które 
zdają się ją wykluczać. Niemniej wielu badaczy nadal próbuje ,,podeprzeć” telepatią swe teorie 
jasnowidzenia. Zresztą i metody eksperymentowania, stosowane w badaniach zjawisk zaliczanych 
do jasnowidzenia, zwłaszcza w jego najprostszej postaci ,,odczytywania” kart zakrytych, 
przypominają bardzo te, które stosuje się w doświadczeniach telepatycznych tak, iż 
opisane w tym rozdziale eksperymenty są w swej technice zmodyfikowanymi eksperymentami 
przedstawionymi w poprzednim rozdziale. Różnica sprowadza się w istocie do tego, że nie 
ma w nich człowieka-nadawcy. 
W doświadczeniach przeprowadzanych metodą prób prostych w USA (J. Rhine) i W. 
Brytanii (S. Soal), a także w okresie powojennym w Polsce (S. Manczarski) równie interesujące 
wyniki jak w przypadku telepatii przyniosły eksperymenty z tzw. odczytywaniem kart 
zakrytych, stanowiącym „wydestylowaną” postać jasnowidzenia. Odbywały się one najczęściej 
w ten sposób, że eksperymentator wylosowywał kartę i kładł ją na stole, nie odwracając 
tycznego odbioru informacji, Materiały III Krajowego Sympozjum Biocybernetyki, Biomatematyki 
i Biotechniki, Warszawa 1974.) 
207 L.E. Stefański, M. Komar, Od magii do psychotroniki, Wiedza Powszechna, Warszawa 
1980, s. 297–298.

134 
rewersem do góry, tak, iż ani on, ani zgadujący nie widział symbolu, zaś po zanotowaniu 
znaku „spostrzeżonego” przez zgadującego, losował i kładł następną kartę itd. Po zakończeniu 
serii, porównywano zapisy ze znakami na kolejno kładzionych kartach i obliczano prawdopodobieństwo 
przypadku. Często funkcję losującego i rejestratora spełniały urządzenia 
działające samoczynnie, a rozpoznający sygnalizował jaki znak „widzi” naciskając odpowiednio 
oznaczony przycisk. Za trudniejsze doświadczenia tego rodzaju uznawano odgadywanie 
przez badanego sekwencji kart w talii potasowanej przez eksperymentatora lub automat, 
lecz nie wykładanych kolejno. 
Mogłoby wydawać się, że eksperymenty przeprowadzane metodami zapewniającymi ilościową, 
pozbawioną wszelkiej dowolności ocenę wyników, przy rzetelnym przestrzeganiu 
zasad kontroli stosowanych w badaniach naukowych, dostarczą jednoznacznych dowodów za 
lub przeciw istnieniu uzdolnień jasnowidczych. Niestety, tak się nie stało. Niektóre z osób 
badanych (Hubert Pearce, Basil Shackleton, Gloria Stewart) co prawda osiągnęły w niektórych 
seriach prób prostych taką liczbę trafień, że szansa przypadkowego powstania owego 
wyniku jest niezwykle mała, prawie zerowa, ale, jak wykazali krytycy tych doświadczeń, i tu 
nie ustrzeżono się od uchybień, nie pozwalających traktować tych wyników jako rozstrzygającego 
dowodu208. Sam wynik bowiem, nawet jeśli nie popełniono błędów w zapisie lub go 
nie sfałszowano, jeśli wykluczono zmysłowe dostrzeżenie symbolu na karcie oraz zastosowano 
odpowiednie środki zabezpieczające przed oszustwem ze strony badanych, a także samych 
eksperymentatorów, nie przesądza jakie czynniki o nim zadecydowały. Przykładowo – talia 
kart może mieć tendencję do tworzenia przy tasowaniu pewnych nielosowych sekwencji, zaś 
odgadujący, nieświadomie, preferować niektóre znaki i kolejności, co w efekcie może powodować 
znaczące odchylenia od wyniku przypadkowego. 
Znamienne jest również, że czołowi badacze zjawisk ESP doszli do odmiennych wniosków, 
dotyczących związku między uzdolnieniami telepatycznymi a jasnowidczymi. Z badań 
Rhine'a, Woodruffa i Pratta wynika, że podobnie wysoki procent trafień osiągały niektóre 
osoby w doświadczeniach jasnowidczych jak telepatycznych i że eksperymenty możliwe są 
również na wielkie, liczone w tysiącach kilometrów odległości. Z kolei Soalowi nie udało się 
osiągnąć znaczących wyników w próbach jasnowidzenia, przeprowadzanych ze słynnym „telepatą” 
Shackletonem. Doświadczenia prowadzone w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych 
przez Manczarskiego doprowadziły go do wniosku, że najwięcej trafnych odgadnięć kart 
zakrytych spotykamy wówczas, gdy znajdują się one blisko odgadującego i wyniki pogarszają 
się wraz z odległością, podobnie jak w przypadku telepatii. Zaobserwował on ponadto, 
że w doświadczeniach z kartami zakrytymi większość wyników trafnych to odczyty opóźnione 
lub wyprzedzające209. 
W rozpoznawaniu kart zakrytych wyniki doświadczenia mogą być ocenione łatwo w sposób 
obiektywny. Znacznie trudniej o obiektywną miarę trafności „postrzegania”, gdy testami 
są przedmioty ukryte w pudełkach lub reprodukcje obrazów i rysunki w kopertach. Można co 
prawda porównywać zbiór cech przedmiotu (lub elementów występujących w obrazie) ze 
zbiorem zawartym w opisie podanym przez rozpoznającego i oceniać trafność, zależnie od 
tego, w jakim stopniu te zbiory się pokrywają, jednak bardzo trudno tu ustrzec się subiektywności, 
nawet jeśli oceny dokonują psychologowie nie uczestniczący w doświadczeniu – podobną 
metodą do tej, jaką stosowali Krippner, Ullman, Puthoff i Targ. 
Z obserwacji badaczy tych zjawisk wynika, że rezultaty doświadczeń zależą w dużej mierze 
od tego, czy badana osoba znajduje się w stanie zmienionej świadomości, a co najmniej 
208 C.E.M. Hansel, Spostrzeganie pozazmysłowe, PWN, Warszawa 1969, s. 120–236. 
209 S. Manczarski, Nowe możliwości oddziaływania na zmysły i pamięć człowieka, Materiały 
Konferencji nt. Dziś i jutro teletransmisji, Warszawa 1963, s. l.

135 
osiągnęła stan, w którym występuje znaczne ograniczenie uwagi skierowanej na zewnętrzne 
bodźce i rozluźnienie, zmniejszenie wewnętrznego rozproszenia, a w konsekwencji skupienie 
uwagi „do wewnątrz”. Nierzadko też próbuje się poprawić wyniki, przeprowadzając eksperymenty 
w czasie stanów zmienionej świadomości, występujących we śnie, w hipnozie, pod 
wpływem niektórych środków farmakologicznych i narkotyków, podczas medytacji i treningu 
autogennego210, a także przebywania w komorach ciszy lub komorach działania bodźcami 
czuciowymi. 
Ten kierunek badań dobrze ilustruje seria radzieckich doświadczeń przeprowadzonych w 
1946 roku przez Leonida Wasiljewa, wespół z biologiem-statystykiem Tierientiewem i lekarzem- 
terapeutą Pierichaniancem. 
Rozpoznającą była młoda pracownica naukowa, fizjolog, nie przejawiająca dotąd żadnych 
uzdolnień paranormalnych. Dla wzmożenia tych zdolności poprzez zmianę stanu świadomości, 
zastosowano ekstrakt z peyotlu. Kaktus ten zawiera bowiem dużą ilość meskaliny, zwiększającej 
bardzo pobudliwość kory mózgowej, zwłaszcza ośrodków wzrokowych. 
„Po upływie dwóch godzin od zażycia ekstraktu – pisze Wasiljew – przy zamkniętych 
oczach, w polu wiedzenia badanej zaczęły powstawać, zmieniające się jak w kalejdoskopie, 
nadzwyczaj wyraziste i barwne obrazy. Wprowadziły ją one w stan pełnego zachwytu. W 
czasie takiego oddziaływania wyciągu z peyotlu przeprowadzono doświadczenia nad spostrzeganiem, 
które zwykło się określać jako pozazmyslowe. 
Do dziesięciu czarnych plastykowych pudełek z zakrętkami włożono różne drobne przedmioty 
(do każdego po jednym). Przedmioty były dokładnie obłożone, z góry i z dołu, białą 
watą. Spośród obecnych nikt nie wiedział, jakie przedmioty włożono do pudełek. W czasie 
doświadczenia pudełka znajdowały się w sąsiednim pomieszczeniu. Jedno z nich, wzięte na 
chybił trafił, podawano badanej, polecając jej nazywać pojawiające się na zasadzie wolnych 
skojarzeń obrazy, po czym spróbować odgadnąć przedmiot znajdujący się w pudełku. 
Wszystkie słowa, wypowiadane przez badaną, zapisywał protokolant. Po każdym doświadczeniu 
(seria zawierała 10 doświadczeń, gdyż przygotowywano 10 pudełek) jeden z eksperymentatorów 
wychodził do sąsiedniego pomieszczenia, odkręcał pokrywkę pudełka i przez 
drzwi podawał protokolantowi numer ukrytego przedmiotu (według uprzednio sporządzonego 
spisu przedmiotów)”211. 
A oto przykładowo wyniki serii z 19 maja, trwającej 12 minut. (P – przedmiot w pudełku, 
W – wypowiedź badanej) l. P: znaczek pocztowy jednorublowy, przedstawiający gmach centrali 
telegraficznej w Moskwie, W: Dom z kamienia. Jak potrafiliście schować tutaj dom? 2. 
P: trzy gałązki korala czerwonego, W: Czerwona plama. 3. P: miedziana kopiejka z 1940 r. 
W: Wszystko co chcecie: kolumienka, niebieski naszyjnik, rączka. 4. P: zeschły kwiat żółtej 
mimozy. W: Czerwona plamka świetlna. Zielony stół, okrągły stół, miękki. 5. P: kompas 
(brelok). W: Żółte, owalne, twarde, pomarańczowe, dźwięczy. 6. P: nafta w probóweczce 
zatkanej korkiem. W: Nie ma niczego. 7. P: świeży liść trzykrotki. W: Coś długiego, żmija, 
kółko niebieskie. Zimno. Dosyć! 8. P: mała żabka zakonserwowana w spirytusie. W: Biała 
wata, tak, wata, coś żywego. 9. P: ametyst. W: Chusteczka (badana zaczyna śpiewać). 10. P: 
puste pudełko, zawierające jedynie watę. W: Białe nakrycie. Oj, znudziło mi się, tam żyją, 
miękki człowiek. 
Wasiljew zaznacza, że wyniki dwóch serii kontrolnych z tą samą osobą, bez zastosowania 
peyotlu, były znacznie gorsze. 
210 Opracowana przez J.H. Schultza metoda psychoterapii łącząca stan relaksu z oddziaływaniem 
autosugestywnym. 
211 L. Wasiljew, Tajemnicze zjawiska psychiki człowieka, Iskry, Warszawa 1970, s. 150– 
152.

136 
Sprawa sztucznych „wzmacniaczy” zdolności paranormalnych pozostaje jednak nadal 
otwarta i nierzadko budzi kontrowersje wśród badaczy zjawisk psi. O ile bowiem stany zmienionej 
świadomości, występujące w czasie marzeń sennych, w hipnozie czy medytacjach, już 
od samej psychofizjologicznej strony przypominają w znacznym stopniu trans medialny (odcięcie 
od bodźców zewnętrznych, zwrot uwagi do wewnątrz, rozluźnienie i wolny bieg skojarzeń) 
o tyle środki narkotyczne, a także działanie bodźcami fizycznymi lub całkowite odcięcie 
od nich, co prawda wywołuje halucynacje, ale ich treść nie ma najczęściej wiele wspólnego z 
doznaniami psi. Jeśli rzeczywiście w pewnych przypadkach udało się eksperymentatorom 
wzmocnić tą drogą efekty doświadczeń, jestem skłonny raczej przypisać to odprężającemu a 
nie halucynogennemu działaniu owych „wzmacniczy”. 
Z moich własnych doświadczeń wynika bowiem, że podobne do opisanych wyżej wyników 
można otrzymać w pewnych sprzyjających lecz całkowicie naturalnych, „normalnych” 
warunkach, i to z osobami nie odznaczającymi się dotąd wybitnymi zdolnościami jasnowidczymi. 
Przykładem może tu być seria doświadczeń przeprowadzona 11 marca 1982 roku w 
Domu Pracy Twórczej ZLP w Oborach pod Warszawą. Doświadczenia, traktowane przez 
uczestników jako towarzyska zabawa, polegały na próbach rozpoznawania trzech przedmiotów 
umieszczonych w identycznych paczkach oraz trzech ilustracji w zaklejonych szarych 
kopertach. Paczki i koperty ułożone losowo na okrągłym stole zostały ponumerowane, a 
uczestnicy eksperymentu (3 osoby), zmieniając miejsca przy stole, trzymali kolejno dłonie 
nad testami przez l minutę, próbując wyobrazić sobie, co znajduje się w paczkach i co przedstawiają 
ilustracje w kopertach, notując następnie swoje „spostrzeżenia”. Doświadczenie to 
poprzedziły próby rozpoznawania zakrytych kart Zenera – z wynikiem zgodnym z rachunkiem 
prawdopodobieństwa, a więc nie wykazującym zdolności „jasnowidczych” u żadnego z 
uczestników. Również rozpoznawanie ilustracji nie przyniosło wyników, które można by 
uznać za znaczące (w jednym tylko przypadku „spostrzeżenie” było bliskie treści testu, lecz 
bardzo ogólnikowe: „To się dzieje w mieście” - gdy rysunek przedstawiał pałac. W rozpoznawaniu 
przedmiotów, na ogólną liczbę dziewięciu wypowiedzi, dwie były dość trafne. P: 
Szczotka do szorowania. W: Coś drewnianego i jakaś trawa. P: Odłamek bardzo grubej szyby. 
W: Szkło, kilka płytek szklanych. Najlepsze wyniki miała znana poetka M.B.. 
Tego rodzaju, względnie udane, eksperymenty nie zdarzają się jednak często. W rozpoznawaniu 
zakrytych przedmiotów liczba relacji zawierających prawidłowe określenia niektórych 
cech tych przedmiotów niemal nigdy nie przekracza 10 procent i bardzo rzadko bywają 
tak trafne jak w opisanym wyżej doświadczeniu. Niemniej sam fakt, że w eksperymentach 
przeprowadzanych ze ,,zwykłymi” ludźmi, bez udziału znanych „mediów” czy wyselekcjonowanych, 
nowo odkrytych ,,talentów” można osiągnąć znaczące wyniki, pozwala przypuszczać, 
że potencjalne zdolności telepatyczne i jasnowidcze są być może zjawiskiem powszechnym. 
Hipoteza ta wydała mi się bardzo pociągająca i postanowiłem poszukać argumentów za 
lub przeciw niej. W celu sprawdzenia, czy w grupach o przypadkowym składzie można zaobserwować 
przejawy paranormalnego poznania, przeprowadziłem w latach 1980–1985 ponad 
pięćdziesiąt zbiorowych doświadczeń sondażowych – początkowo z dziedziny telepatii, a 
następnie również kryptoskopii i prekognicji. Nie miały one ambicji eksperymentu naukowego, 
służyły tylko wstępnej orientacji, czy w takich zbiorowych doświadczeniach można zaobserwować 
przejawy ESP, a jeśli tak jest rzeczywiście, sprawdzić przydatność zastosowania 
pewnej standardowej metody testowania własnego pomysłu. 
Ponad siedemdziesiąt procent doświadczeń dotyczyło kryptoskopii. Liczba osób biorących 
czynny udział w tych eksperymentach bywała bardzo zróżnicowana – od trzech, do ponad 
osiemdziesięciu, podobnie jak wiek (10–85 lat), skład społeczny i zawodowy, a także poziom 
wykształcenia i wyznawany światopogląd. 
Obiektem ,,rozpoznawania” były najczęściej reprodukcje obrazów słynnych malarzy, rza

137 
dziej przedmioty codziennego użytku, elementy urządzeń technicznych, rośliny, kości, dzieła 
sztuki itp. Standardową metodą, stosowaną niemal we wszystkich grupowych eksperymentach, 
były próby rozpoznawania ilustracji z albumu malarstwa, który – zapakowany w gruby 
papier – umieszczony był na stoliku, oddalonym 3–10 metrów od uczestników doświadczenia. 
Nie wiedzieli oni, jakich malarzy reprodukcje obrazów zawiera album (w kilkunastu 
przypadkach również eksperymentator tego nie wiedział). Wybór ilustracji (numeru reprodukcji 
lub strony albumu) przeznaczonej do rozpoznawania dokonywany był drogą losowania. 
Uczestnicy doświadczenia otrzymywali polecenie, aby wyobrazili sobie, że podchodzą do 
stolika, rozwijają opakowanie i otwierają album na stronie wylosowanej, a następnie aby zapisali 
na dostarczonych przez eksperymentatora kartkach swoje „spostrzeżenie”. Po zebraniu 
kartek następowało otwarcie albumu i porównanie zapisów z reprodukcją. Metoda ta wyklucza 
możliwość rozpoznania ilustracji na podstawie jakichś niewidocznych znaków z pomocą 
znanych zmysłów, a tym samym może ułatwić weryfikację niektórych hipotez dotyczących 
jasnowidzenia. 
W większości eksperymentów liczba trafnie „dostrzeżonych” konkretnych elementów obrazu 
była niewielka i występowały one w zapisach co najwyżej 10 procent uczestników. Często 
jednak zaznaczała się dość wyraźnie jak gdyby ujemna selekcja zbiorów – tzn. całkowity 
lub prawie całkowity brak w zapisach elementów z innych zbiorów niż ten, do którego można 
zaliczyć elementy rozpoznawanej reprodukcji obrazu. Na przykład, gdy wylosowano obraz 
przedstawiający kobietę i mężczyznę w lesie, w zanotowanych relacjach „jasnowidczych” 
występowały liście drzewa, deszcz, pola, kwiaty, trawy, droga wiejska, rzeka, ludzie, zwierzęta, 
zaś brak było zupełnie domów, ulic, pojazdów, maszyn, narzędzi. Ogólnie wyniki były 
bardzo zbliżone do wyników doświadczeń z telepatycznym rozpoznawaniem reprodukcji 
oglądanej przez nadawcę. 
Przypadki zadziwiająco trafnych relacji zdarzały się bardzo rzadko. Wśród nich najbardziej 
interesujący wydaje mi się eksperyment przeprowadzony 25 listopada 1982 roku w 
zamku w Nidzicy (woj. olsztyńskie). Wzięły w nim udział 24 osoby o dużej rozpiętości wieku 
od harcerzy do emerytów. Dla ułatwienia odprężenia i gry wyobraźni, w czasie eksperymentu 
zwykle ogranicza się oświetlenie sali, co w tym przypadku okazało się niemożliwe. Wobec 
tego wygaszono całkowicie oświetlenie elektryczne, stawiając jedyną dużą świecę na stoliku 
przy albumie z reprodukcjami. Po zebraniu kartek okazało się, że 5 osób wymieniło dwa 
główne elementy rozpoznawanego obrazu – drzewo i kobietę. 9 innych osób „dostrzegło” 
bądź drzewo, bądź kobietę, zaś jeszcze inne cztery napisały, że na obrazie jest postać człowieka, 
bez podania płci. Po otwarciu albumu (była to bogato ilustrowana książka Andrzeja 
Banacha Erotyzm po polsku) stwierdziliśmy, że na wylosowanej stronie znajduje się reprodukcja 
obrazu Jerzego Wardaka pt. Refleksje – przedstawiającego kobietę-drzewo212. 
Ciekawym spostrzeżeniem, dokonanym w toku omawianych eksperymentów, jest zaznaczający 
się dość wyraźnie podział na całe serie udanych i nieudanych doświadczeń. Do takiej 
serii udanej, obejmującej doświadczenia przeprowadzone od 23 do 29 listopada 1982 roku w 
woj. olsztyńskim i w Warszawie, należał eksperyment nidzicki. W przeciwieństwie do niej 
seria doświadczeń przeprowadzonych 17 i 18 stycznia 1983 roku nie przyniosła żadnych znaczących 
wyników, chociaż wydawać by się mogło, że powinno być odwrotnie. W pierwszej z 
nich bowiem uczestniczyły osoby niemal zupełnie przypadkowe – czytelnicy bibliotek publicznych 
i młodzież szkolna, w drugiej zaś – członkowie stowarzyszenia radiestetów. 
212 K. Boruń, Telepatia, kryptoskopia, prekognicja – eksperymenty grupowe, Materiały na 
II Ogólnopolskie Sympozjum Stowarzyszenia Radiestetów, Warszawa 1983, s. 123–128.

138 
3. Klimuszko i inni 
Chociaż okres powojenny cechuje wzrost zainteresowania możliwościami ujawniania się i 
rozwoju zdolności paranormalnych u „normalnych” ludzi i dążenie badaczy do sprowadzenia 
tych zjawisk do postaci umożliwiającej ich pomiar (czego rzecznikiem stała się psychotronika) 
nie znaczy to wcale, że w tym czasie nie pojawiły się „sensytywy” zaliczane przez parapsychologów 
do fenomenów psi. Holendrzy mieli słynnego Gerarda Croiset, Bułgarzy – Wangę 
Dimitrową, Amerykanie – mają Ingo Swanna, Gruzini – Dżunę Dawitaszwili, a następcą 
Ossowieckiego był w Polsce Czesław Andrzej Klimuszko, że wymienię tu tylko kilka bardziej 
znanych nazwisk jasnowidzów drugiej połowy XX wieku. 
Księdza Czesława Klimuszkę (o. Andrzeja) poznałem w początkach lat siedemdziesiątych 
na zebraniu sekcji bioelektroniki Polskiego Towarzystwa Przyrodników w Muzeum Techniki 
w Warszawie. Brałem też kilkakrotnie udział w eksperymentach, w których demonstrował on 
swe uzdolnienia „psychometryczne” (uczestniczyli w nich m.in. prof. Stefan Manczarski, doc. 
Stanisław Grabiec, doc. Roman Bugaj, dr Franciszek Chmielewski, Lech Emfazy Stefański i 
Wanda Konarzewska). 
Niestety, usystematyzowanych, planowych badań, opartych o specjalnie przygotowane testy, 
mimo tego rodzaju propozycji, wysuwanych m.in. przez sekcję psychocybernetyki PTC, 
nie udało się zorganizować aż do śmierci Klimuszki w 1980 roku. Doświadczenia przeprowadzane 
były najczęściej, podobnie jak to bywało z Ossowieckim, w warunkach domowych, na 
spotkaniach towarzyskich w gronie zaprzyjaźnionych osób, co z jednej strony obniżało ich 
wartość naukową, z drugiej jednak – miało dodatni wpływ na doznania transowe 
,,psychometry”. 
Klimuszko był duchownym katolickim, członkiem zakonu ojców franciszkanów, i stałym 
miejscem jego pobytu był niewielki klasztor w Elblągu. Niewysoki, szczupły, o twarzy pociągłej, 
można rzec – przeciętnej i spojrzeniu jakby trochę niepewnym, a jednocześnie przenikliwym, 
nie miał w sobie nic demonicznego, ani też nie przypominał w niczym znanego mi 
ze zdjęć Ossowieckiego. Ojciec Andrzej nie stronił od towarzystwa ludzi, których darzył zaufaniem 
i uznaniem, a koncentrowanie na sobie zainteresowania uczonych wyraźnie sprawiało 
mu przyjemność, ale chyba nie czuł się najlepiej w roli honorowego gościa i, jak sam 
pisze, odczuwał nieustanną obawę przed kompromitacją. 
Pierwsze przejawy zdolności paranormalnych zaobserwował Klimuszko u siebie w wieku 
młodzieńczym, gdy był uczniem gimnazjum we Lwowie. Zalicza je do telepatii i telepatycznego 
oddziaływania sugestywnego na innych ludzi. Jako przykład Klimuszko przytacza wizję 
śmierci swojej koleżanki, rzeczywiście zmarłej w tym czasie w miejscowości oddalonej od 
Lwowa o 600 km, oraz wpływ jaki udało mu się wywrzeć na egzaminatorze podczas matury. 
Wspomina też o dwóch przypadkach z okresu okupacji, gdy tego rodzaju oddziaływaniem 
obezwładnił hitlerowskich żandarmów213. 
Wizje jasnowidcze, podobne do psychometrycznych doznań Ossowieckiego, pojawiły się 
u Klimuszki po wstrząsie psychicznym w 1940 roku, kiedy to był świadkiem i ofiarą hitlerowskiego 
bestialstwa w miejscowości Wierzbica pod Radomiem214. 
W tym też czasie Klimuszko zauważył, że rolę czynnika aktywizującego „nadświadomość” 
i wywołującego wizję psychometryczną spełnia u niego najczęściej zdjęcie fotograficzne, 
podobnie jak u Ossowieckiego przedmiot należący do człowieka, którego losów doty- 
213 Cz.A. Klimuszko, Moje widzenie świata, Wielkopolskie Stowarzyszenie Różdżkarzy, 
Pomocnicze materiały szkoleniowe, Poznań 1978, s. 17. 
214 Op. cit., s. 14–15.

139 
czyła wizja. A oto jak opisuje on swe doznania związane z oglądaniem fotografii: ,,(...) na 
pierwszy rzut oka uwydatnia się dość wyraźnie na zdjęciu danego człowieka jego inteligencja, 
zdolności specjalizacyjne, cechy moralne, aktualny stan zdrowia, ślady ciężkich przeżyć z 
przeszłości. Niekiedy są zauważalne jego skłonności i predyspozycje psychiczne, zamiłowania 
i hobby. I na tym w zasadzie kończą się spostrzeżenia i możliwości czytania z samej fotografii. 
Ale równocześnie podczas czytania fotografii wyłania się jeszcze cały szereg innych 
zjawisk powiązanych z danym człowiekiem. Jego dom, rozkład mieszkania, osoby bliskie i 
wszelkie wydarzenia życiowe, jakie zaistnieją w przyszłości. Zjawiska te zachodzą niewątpliwie 
już poza zasięgiem informacyjnym samej fotografii, czyli nie dają się wyczytać z samego 
zdjęcia. Nawiązanie kontaktu z osobą zaginioną, obojętnie żywą czy umarłą, w oparciu 
jedynie o treści wyczytane z samej fotografii, byłoby rzeczą absolutnie niemożliwą. Tutaj 
muszą wkraczać z pomocą wyższe siły psychiczne, za pomocą których wzrok mego ducha 
sięga tam, dokąd wzrok zmysłowy nie sięga. (...) W tych przypadkach fotografia jest tylko 
bodźcem wprowadzającym w ruch owe energie, jest ona również. pomostem, łączącym mnie 
z człowiekiem oddalonym przestrzenią, czasem, a nawet śmiercią. Jest ona jakby kontaktową 
gałką, za pomocą której włącza się aparat psychotelewizyjny o niezmiernie szerokim zasięgu 
i różnorodności fal. (...) Jest ona jedynie stymulatorem wprawiającym w ruch nasz mechanizm 
telepatyczny. A że najczęściej w swoich praktykach posługuję się fotografią jako środkiem 
pomocniczym, to chyba tylko dlatego, iż ją, a nie inny przedmiot, obrałem. Ale i dla 
mnie fotografia nie zawsze jest potrzebna. Zresztą w poszukiwaniu człowieka gdzieś zaginionego 
fotografia przestaje być dla mnie odzwierciedleniem człowieka i streszczeniem jego 
losów w tym momencie, kiedy skieruję na nią swój wzrok. Patrząc na fotografię poszukiwanego 
nie wpatruję się w rysy jego twarzy, nie biorę ich wcale pod uwagę, dostrzegam najwyżej 
sam zarys twarzy, nawet sama fotografia schodzi mi z oczu. Mimo to, w tym momencie 
wyłania się w dali postać poszukiwanego i zaczynają się uwidaczniać miejsca jego pobytu 
oraz cała topografia okolicy i położenia”215. 
Poświęciłem nieco więcej miejsca spostrzeżeniom ks. Klimuszki, dotyczącym roli fotografii 
w jego wizjach psychometrycznych, gdyż wykazują duże podobieństwo do spostrzeżeń 
Ossowieckiego na temat jego doznań transowych. Zakres możliwości jasnowidczych księdza 
był co prawda znacznie węższy (niemal wyłącznie orzeczenia dotyczące stanu zdrowia, cech 
charakterologicznych, miejsca pobytu i losów życiowych ludzi na zdjęciach, w szczególności 
odnajdywania osób zaginionych), zaś procent trafnych „spostrzeżeń” chyba znacznie niższy 
niż u Ossowieckiego, niemniej można odnotować szereg rzeczywiście zadziwiających przejawów 
paranormalnego poznania. Oto kilka przykładów: 
Fragment sprawozdania z doświadczeń przeprowadzonych w Sekcji Bioelektroniki PTP w 
listopadzie 1963 roku, podpisanego przez przewodniczącego sekcji dr F. Chmielewskiego: 
„Profesor J. Szuleta okazał kolejno trzy zdjęcia. Dwie odpowiedzi były trafne, jedna tylko 
częściowo trafna. C. Klimuszko oświadczył o osobie pierwszej przedstawionej na fotografii: 
nie żyje, zginął w Powstaniu Warszawskim, leży jeszcze dotąd pod gruzami małego domku 
położonego między Cytadelą a mostem Śląsko-Dąbrowskim. 
Orzeczenie fotografii drugiej: nie żyje, został rozstrzelany w czasie powstania. O trzecim 
zdjęciu Klimuszko orzekł: chyba nie żyje, ale on był chory na serce. Przedstawiało ono 
zmarłego na zawał serca przed kilku laty KB – profesora UW. Należy zaznaczyć, że fotografia 
zmarłego była bardzo stara i niewyraźna, mogła utrudnić rozeznanie prawdziwego stanu 
rzeczy. 
Następnie C. Klimuszko oglądał fotografię pani J. T. przekonany, że ta osoba jest lekarzem. 
Czym się pani doktor zajmuje, gdyż widzę koło niej w dużej sali zioła, kwiaty, słoiki, 
215 Op. cit., s. 43, 44.

140 
probówki. Owa pani była wówczas rzeczywiście adiunktem przyrodników UW. Z kolei C. 
Klimuszko zaczął wyliczać szczegóły z prywatnego życia tejże osoby: Miała pani uszkodzoną 
prawą nogę w kostce, ale już jest dobrze; był to jakiś wypadek na rowerze. (...) Miała pani 
narzeczonego –ciągnął dalej – ale nie warto go żałować, ani o nim myśleć, to człowiek nieciekawy. 
Zresztą mieszka on pod Warszawą, ma żonę i dwoje dzieci. (...) Nie może pani przeboleć 
śmierci jedynej swojej siostry, była ona jakaś ułomna, zdaje mi się, że miała garb. O tak – 
brzmiała odpowiedź zainteresowanej – i wszystko inne, co słyszałam jest zgodne z prawdą”
216. 
Przypadek opisany przez ks. Klimuszkę: 
„Przyjechał do mnie spod Ornety, o ile dobrze pamiętam, młody, złamany nieszczęściem 
człowiek. Pokazał mi fotografię swojej jedenastoletniej córki, która w Nowy Rok poszła do 
swojej ciotki, mieszkającej w sąsiedniej wiosce. (...) Minęło pół roku od czasu zaginięcia 
małej. 
W trakcie wnikliwego wpatrzenia w fotografię zaginionej dziewczynki wyłonił się nagle 
przed moim okiem ducha wstrząsający tragizmem obraz, który opisałem następująco: Widzę 
(...) las, na skraju którego biegnie szosa ze wschodu na zachód, łącząca dwa małe osiedla. Na 
wschodzie rozciągają się pola, a na północy są niewielkie pagórki, na nich zaś gdzieniegdzie 
rozsiane gospodarskie budynki. Pośrodku tej konfiguracji terenowej znajduje się niewielka 
grupa olszyn, okalająca małe bajorko brudnej, cuchnącej wody. W tej właśnie wodzie jest 
zanurzony worek, w którym znajduje się posiekane ciało jego córki. Jest ono w pełnym rozkładzie, 
tylko wystaje jeszcze z wody sczerniała lewa ręka. 
Tym makabrycznym widokiem sam byłem wstrząśnięty. Dlatego prosiłem tego człowieka, 
aby po odnalezieniu zwłok córki we wskazanym miejscu przyjechał do mnie na mój koszt i 
potwierdził wizję. Na trzeci dzień zjawiły się u mnie dwie jego sąsiadki, które wyjaśniły, że 
zbolały ojciec nie ma sił przyjechać tutaj, gdyż jest zbyt mocno wstrząśnięty straszliwym odkryciem, 
często mdleje i płacze. Kazał mi donieść, że rzeczywiście, kawałki swej córki znalazł 
we wskazanym miejscu. Owe sąsiadki widziały to również”217. 
List Leokadii Buratta z Nowej Wsi Wielkiej (woj. bydgoskie) z dnia 26 stycznia 1967 roku 
do ks. Klimuszki: 
„Może pan sobie przypomina, kiedy w pierwszej połowie marca ubiegłego roku byłam u 
Pana, zasięgnąć rady w sprawie Heleny Matuszak. I Pan życzył sobie, żebym napisała gdy ją 
znajdą. Otóż wszystko tak było, jak Pan mówił. Zwłoki mojej siostry znaleziono przypadkowo 
l maja, w jeziorze, 5 m od brzegu, przy ujściu rowu, zahaczone swetrem w sitowiu, w tym 
miejscu, gdzie była przerębla. (...) A wszystko było jak Pan mówił: ,,Widzę ją w wodzie, w 
jakiejś bluzce (to był sweter), nie może wypłynąć, bo jest o coś zahaczona. Są tu jakieś pastwiska, 
w dali las, który jest nieco dalej. (...) Dla lepszego przypomnienia załączam komunikat 
Milicji Obywatelskiej oraz notatkę prasową o znalezieniu zaginionej”218. 
Relacja ks. Klimuszki dotycząca jego wizji w sprawie zaginionego 22 stycznia 1957 roku 
Bohdana Piaseckiego – syna przewodniczącego Stowarzyszenia PAX: 
„Zwrócono się wówczas do mnie z prośbą o wyjaśnienie, co się z nim stało i gdzie może 
przebywać. W pierwszym rzucie oka na fotografię nieszczęsnego chłopca ujrzałem całą tragedię. 
Chyba jego trupa mamy szukać – wyrzekłem stanowczo. – Od siedmiu dni on już nie 
żyje. Ma strzaskaną lewą skroń jakimś tępym żelazem. Leży w jakiejś łazience, bo nie widzę 
tam podłogi, tylko beton. Widzę u góry małe okienko, a po ścianach biegną żelazne rury”219. 
216 Op. cit., s. 23. 
217 Op. cit., s. 20–21. 
218 Op. cit., s. 34. 
219 Op. cit., s. 30.

141 
Zwłoki Bohdana Piaseckiego odnaleziono 8 grudnia 1958 roku, zamurowane w piwnicznym 
pomieszczeniu sanitarnym bloku przy ul. Świerczewskiego 82a w Warszawie. Opis pomieszczenia 
podany przez Klimuszkę był trafny, sposobu zadania śmierci w 50% trafny (uderzenie 
w głowę po lewej stronie tępym narzędziem, kłuta rana lewego płuca)220. 
Jasnowidz nie był w stanie podać miejsca zbrodni, wyglądu jej sprawców, ani okoliczności 
związanych z porwaniem i zabójstwem, tłumacząc to tym, że „fale (jego) biopola zaplątały 
się w ogromnej sieci fal myślowych tysięcy ludzi, którzy zwabieni obiecaną nagrodą, ogłoszoną 
w prasie, szukali miejsca pobytu Bohdana”. 
W czerwcu 1975 roku ks. Klimuszko podjął próbę wskazania miejsca, gdzie spoczywają 
zwłoki majora Henryka Dobrzańskiego „Hubala” – dowódcy pierwszego po kampanii wrześniowej 
oddziału partyzanckiego. Posługując się pośmiertną fotografią „Hubala” opisał prawidłowo 
topografię miejsca śmierci majora, mogiły nie był jednak w stanie ,,dostrzec”. 
Próby psychometrycznego poznania losów przedmiotów, a nie ludzi, podejmował się Klimuszko 
rzadko. Największy rozgłos zyskał eksperyment przeprowadzony 6 maja 1975 roku 
na zamku w Pieskowej Skale, zmierzający do wyjaśnienia, co się stało ze słynną Bursztynową 
Komnatą, wywiezioną przez Niemców w 1942 roku z Puszkina do Królewca. W doświadczeniu 
tym, jako obserwator, uczestniczył prof. Stefan Manczarski. Ks. Klimuszko, oglądając 
zdjęcia komnaty, oświadczył: 
„Bursztynowa Komnata nie istnieje! Ona została spalona! Na terenie jakiegoś zamczyska 
w Prusach. Te skrzynie nie zostały wywiezione w głąb Niemiec! Tak, ona nie istnieje. To jest 
moje przekonanie najgłębsze. Oczywiście, przysiąc nie mogę, tu trzeba zostawić pewien margines 
na pomyłkę, ale według mnie jest 99% pewności, że nie istnieje, że została spalona. 
Razem ze skrzyniami. Niemcy zapalili prawdopodobnie sami, widząc, że są w potrzasku, że 
nie zdołają łupu dalej przetransportować. Widzę koło tych skrzyń żołnierzy! Gdy wojska radzieckie 
wkraczały do Królewca, komnaty już tam nie było. Została wywieziona. Tu, bliżej 
już Gdańska, do majątku w Prusach, i tam zdeponowana, w piwnicy, w pakach, i tam spłonęła. 
Tego nie ma. Według mnie absolutnie nie ma. 
W majątku na północny wschód od Olsztyna... (Ogląda zdjęcie i schyla głowę. Milczenie 
pełne napięcia.) Nagle jeszcze raz wyrzuca z przekonaniem: Nie, ona nie istnieje!”221. 
Oczywiście, dopóki nie znajdzie się wiarygodny świadek losów Komnaty lub nie zostanie 
ona odnaleziona, nie jesteśmy w stanie stwierdzić, czy wizja Klimuszki odpowiadała prawdzie. 
Trudno określić ogólny procentowy stosunek trafnych i błędnych „spostrzeżeń” Klimuszki. 
O ile mi wiadomo, nikt, nawet on sam, statystyki takiej nie prowadził. Na naukowych posiedzeniach 
i spotkaniach towarzyskich procent ten bywał bardzo różny. Z dwóch posiedzeń z 
udziałem profesorów Uniwersytetu Łódzkiego jedno było bardzo udane (wg relacji Klimuszki 
w 95%), drugie tylko częściowo – wykorzystano tylko 3 z 12 przygotowanych testów (fotografia 
+ życiorys na piśmie) – przy czym jedno „odczytanie” było bardzo trafne, jedno prawidłowe 
w 30% i jedno całkowicie błędne (pierwszy eksperyment). Trafne za to były wypowie- 
220 „Oględziny sądowo-lekarskie i sekcja zwłok denata wykazały nóż-sztylet o ostrzu długości 
16 cm, tkwiący po lewej stronie klatki piersiowej, przechodzący przez mięśnie międzyżebrowe 
i całą grubość lewego płuca, szczelinowate pęknięcie kości ciemieniowej lewej, 
przechodzące przez łuskę kości skroniowej lewej na podstawę czaszki i rozluźnienie szwu 
wieńcowego lewego”, (z aktu oskarżenia przeciwko Ignacemu Ekerlingowi – wg książki P. 
Rainy Sprawa zabójstwa Bohdana Piaseckiego, Oficyna Poetów i Malarzy, Londyn 1988, za 
„Słowem Powszechnym” nr 245/1988 r.). 
221 J.Z. Lessmann, Najprawdopodobniej – spłonęła! „Przekrój” nr 1572 z 25 maja 1975 r., 
s. 10.

142 
dzi dotyczące przeszłości uczestników zebrania222. 
Nie można także uznać za udane – zwłaszcza w części programowanej – doświadczeń 
przeprowadzonych 15 listopada 1964 roku w Klubie Lekarza w Warszawie, gdyż nie powiodła 
się tam próba „odczytania” zdjęć przyniesionych przez uczestników spotkania. Trzeba 
jednak dodać, że w kilku przypadkach owe rzekomo błędne „spostrzeżenia” bardzo dobrze 
pasowały do osób, które poszczególne zdjęcia przyniosły na zebranie223. Z kolei orzeczenia, 
dotyczące osób na 5 zdjęciach przesłanych ks. Klimuszce przed zebraniem, w czterech przypadkach 
uznano za trafne, w piątym zaś tylko częściowo. 
Istnieją podstawy aby sądzić, że w mniejszym gronie, w bardziej kameralnej atmosferze i 
przy organizowaniu testów ad hoc, wyniki eksperymentów bywały z reguły znacznie lepsze 
niż w doświadczeniach publicznych i testach przygotowanych programowo przez osoby nie 
uczestniczące w zebraniu. 
W takich kameralnych ośmiu próbach odczytywania zdjęć przez Klimuszkę, w których 
uczestniczyłem – w czterech przypadkach „spostrzeżenia” uznaliśmy za trafne, w dwóch za 
częściowo trafne i w dwóch za całkowicie błędne (w tym z 2 testów przygotowanych przeze 
mnie, jeden ,,odczytany” był błędnie, zaś drugi – częściowo trafnie). 
Zdaniem ks. Klimuszki, czynnikami utrudniającymi jasnowidzenie są: nieprzychylne, zbyt 
jawnie sceptyczne nastawienie uczestników seansu, strach przed nieudanym wynikiem, próby 
rozumowej weryfikacji wyobrażeń, nieodpowiednie warunki (pora dnia, miejsce, pogoda 
itp.), niedyspozycja jasnowidza. Obok umiejętności psychicznego ,,wyłączania się” z otoczenia, 
przełamanie kryzysu ułatwia pobudzenie systemu nerwowego filiżanką kawy, kieliszkiem 
wina lub koniaku. Również sama fotografia powinna odpowiadać pewnym warunkom: 
być nie retuszowana, możliwie świeża (nie starsza niż sprzed 10 lat), nie noszona czas dłuższy 
przez inną osobę, ani przechowywana razem z fotografiami innych osób. Zdjęcia osób 
pijanych nie nadają się do eksperymentów psychometrycznych. 
Wizje jasnowidcze Klimuszki nie ograniczały się do czasu przeszłego i teraźniejszego. W 
przeciwieństwie do Ossowieckiego, który unikał zazwyczaj przepowiadania przyszłości (z 
wyjątkiem sygnalizowanej przez „aurę”), ojciec Andrzej chętnie mówił również o tym, co ma 
nastąpić. Przykładami tego rodzaju przepowiedni zajmiemy się jednak bliżej w rozdziale poświęconym 
wizjom prekognicyjnym. 
W tym samym, 1980 roku, w którym zmarł Czesław Klimuszko, zmarł również najsłynniejszy 
chyba po wojnie jasnowidz zachodnioeuropejski, Gerard Croiset. Był on Holendrem, 
urodzonym w Enschede, później stale mieszkającym w Utrechcie, ojcem pięciorga dzieci. 
Jego zdolności psychometryczne zwróciły uwagę dr W.C.H. Tenhaeffa – dyrektora Parapsychologicznego 
Instytutu Uniwersytetu w Utrechcie – który przeprowadził z Croisetem wiele 
eksperymentów i zgromadził bogatą dokumentację jego sukcesów, podobnie jak innych holenderskich 
,,sensytywów”. 
Podobnie jak do Klimuszki, także do Croiseta zwracały się setki ludzi o pomoc w odnalezieniu 
zaginionych bliskich, a także przedmiotów i dokumentów. Croiset nie brał też żadnych 
honorariów za swe usługi. W eksperymentach, mających na celu sprawdzenie zdolności jasnowidza, 
uczestniczyli badacze tych zjawisk z RFN, Austrii, USA, Francji, Szwajcarii i 
Włoch. Światową sławę przyniosły mu tu doświadczenia prekognicyjne, przeprowadzane 
nową, oryginalną metodą. 
W 1965 roku ukazała się książka Jacka Harrisona Pollacka poświęcona wyczynom Croiseta. 
Opisuje w niej wiele przypadków udziału holenderskiego jasnowidza w rozwiązywaniu 
zagadek kryminalnych – pomocy udzielanej władzom policyjnym w poszukiwaniu osób zagi- 
222 Cz.A. Klimuszko, op. cit., s. 19–20. 
223 Op. cit., s. 24–25.

143 
nionych (zwłaszcza dzieci), a także sprawców morderstw i kradzieży. Nie przytaczam ich, 
gdyż są to relacje bardzo podobne do zamieszczonych w tej książce przykładów tego typu 
spraw, w których wyjaśnieniu uczestniczyli Ossowiecki lub Klimuszko. 
Chciałbym tu jednak, gwoli rzetelności relacji, stwierdzić, że pomoc udzielana przez jasnowidzów 
władzom śledczym jest sprawą wysoce kontrowersyjną. 
W fachowym piśmie „International Criminal Police Review” ukazał się artykuł inspektora 
policji holenderskiej, dr F. Brinka, w którym omawia on wyniki badań testowych czterech 
jasnowidzów pod kątem wykorzystania ich zdolności w ściganiu przestępstw. Testami były 
fotografie ludzi i przedmiotów, pochodzące z akt policyjnych lub nie związanych z działalnością 
przestępczą, a także różnego pochodzenia przedmioty, mające spełniać rolę „materiału 
indukcyjnego”, wywołującego wizje psychometryczne. Brink pisze, że badania przeprowadzone 
w ciągu ponad jednego roku nie wykazały niczego, co można by uznać za rzeczywiście 
przydatne dla pracy policji. „Niezależnie od tego czy objawienia jasnowidzów były inspirowane 
przez jakieś rzeczy, czy transmitowane za pomocą indukcyjnego materiału, czy też 
przez fotografie, które w liczbie 24 dawano im w tym samym celu, wynik niezmiennie okazywał 
się żaden”. Oczywiście można podejrzewać, iż atmosfera w czasie przeprowadzanych 
prób nie sprzyjała ujawnieniu się zdolności jasnowidczych, niemniej artykuł i jego ton dowodzą, 
że współpraca „psychometrów” z organami śledczymi wcale nie przebiega tak gładko, 
jakby to wynikało z opisów książkowych i prasowych. 
Dotyczy to również relacji J.H. Pollacka o Croisecie. Znany sceptyk, tropiciel nieścisłości 
w sprawozdaniach z doświadczeń parapsychologicznych, C.E.M. Hansel, przesłał opis Pollacka 
dotyczący udziału jasnowidza w śledztwie związanym z napadem w pobliżu Wierden 
(Holandia) w grudniu 1946 roku do policji tego miasta, w celu sprawdzenia jego zgodności z 
danymi w rejestrach. Z odpowiedzi (podpisanej przez burmistrza Wierden) wynika, że relacja 
Pollacka zawiera wiele nieścisłości (oparł się on o akta Instytutu Parapsychologicznego) m.in. 
kryjących nietrafne „spostrzeżenia” jasnowidza i przesadnie przypisujących mu kluczową 
rolę w wykryciu napastnika224. 
Nie chcę przez to powiedzieć, że wszystkie relacje – w tym również zawarta w książce 
Ossowieckiego – dotyczące pomocy jasnowidzów w rozwiązywaniu zagadek kryminalnych 
mijają się częściowo lub całkowicie z prawdą. Są udokumentowane przypadki zadziwiająco 
trafnych wskazań „sensytywów”, zwłaszcza dotyczących miejsca, w których znajdowały się 
zwłoki poszukiwanych. Stanowią jednak niewielki procent sensacyjnych wiadomości o sukcesach 
jasnowidzów w dziedzinie kryminalistyki. Okazuje się bowiem, że w wielu przypadkach 
powstają nie tylko poważne trudności w odnalezieniu udokumentowanych materiałów, 
ale – jeśli taka dokumentacja istnieje – fakty w niej zawarte wykazują znaczną rozbieżność z 
opisywanymi w rzekomo ,,pewnych” relacjach. 
Najlepiej ilustrują to próby sprawdzenia w jakim stopniu, w konkretnych sprawach, jasnowidcze 
wskazania były pomocne w śledztwie przeprowadzone przez polskiego dziennikarza, 
Marka Rymuszkę. W latach 1982–1985 podjął on trud poszukiwania dowodów udziału znanych 
jasnowidzów i radiestetów w dochodzeniach prowadzonych przez milicję w niektórych 
sprawach kryminalnych na terenie Polski. Ogłosił też w tygodniku MO225 apel o informacje 
do tych prokuratorów, oficerów dochodzeniowych i innych pracowników aparatu ścigania, 
którzy w trakcie swej pracy zetknęli się z przypadkami stosowania takich niekonwencjonalnych 
metod. Z wielu rozmów, przeprowadzonych z oficerami śledczymi Urzędów Spraw 
Wewnętrznych różnych szczebli, z udostępnionych mu akt, a także z wyników eksperymentów, 
zorganizowanych z jego inicjatywy, Rymuszko – podchodzący do zjawisk paranormal- 
224 C.E.M. Hansel, op. cit., s. 302–308. 
225 „W Służbie Narodu”, nr 33/1984.

144 
nych bez uprzedzeń, z życzliwym dziennikarskim zainteresowaniem – mógł wyciągnąć nader 
istotne wnioski. Fama narosła wokół pomocy udzielanej milicji przez jasnowidzów okazała 
się dość odległa od prawdy. Chociaż bowiem nie brak przypadków zaskakująco trafnych spostrzeżeń, 
towarzyszyły im niemal z reguły wskazania niewątpliwie błędne, mogące skierować 
podejrzenie czy poszukiwania na fałszywy trop. Często informacje zawarte w wypowiedziach 
radiestetów i jasnowidzów były jak gdyby odbiciem wiadomości już zgromadzonych przez 
organa śledcze, co zdaje się przemawiać za telepatycznym odbiorem informacji. 
Przypadków trafnych wskazań, w których red. Rymuszce udało się znaleźć dostatecznie 
uwiarygodniającą dokumentację lub potwierdzenie organów milicji, było niewiele. Wszystkie 
dotyczą poszukiwania zwłok. Szczególnie niezwykłe umiejętności bezbłędnego wskazywania 
miejsca, gdzie znajdują się zwłoki poszukiwanego topielca, przejawia od lat rybak z Trzemeszna 
– Stefan Marciniak (z jego pomocy organa poszukiwawcze MO korzystały wielokrotnie). 
W dwóch przytoczonych przez Rymuszkę przypadkach trafnych wskazań udzielił 
Zbigniew Zbiegieni, w jednym – Feliks Haczewski – obaj znani teleradiesteci226. 
Marek Rymuszko napotkał trudności nie do pokonania, gdy próbował zweryfikować zapiski 
ks. Klimuszki dotyczące poszukiwania przez niego osób zaginionych. Oto co pisze na ten 
temat: 
„Jak się wydaje, nieżyjący już Czesław Klimuszko istotnie miał pod tym względem znaczące 
rezultaty, jednak dla ich uwierzytelnienia zabrakło dokumentacji, która umożliwiłaby 
oddzielenie bezspornych faktów od subiektywnych przekonań i wyobrażeń. Zmarły tragicznie 
w 1985 roku sekretarz Towarzystwa Psychotronicznego w Warszawie Jacek Papiewski, z 
którym się przyjaźniłem, twierdził, że istnieje co najmniej czterdzieści przykładów odnalezienia 
przez Czesława Klimuszkę osób zaginionych. Kiedy jednak na moją prośbę spróbował 
zgromadzić ich dokumentację, wyszło na jaw, że w gruncie rzeczy jej nie ma. Pozostały przekazy 
osób zainteresowanych, zazwyczaj nie znajdujące jednoznacznego potwierdzenia w aktach 
dochodzeń oraz śledztwa. 
Niektórzy utrzymują, że niemożność sprawdzenia tego typu relacji wynika z faktu, iż organa 
milicji, nawet jeśli korzystają z niekonwencjonalnych metod poszukiwawczych, bardzo 
niechętnie się do tego przyznają, w obawie przed kąśliwymi komentarzami, ośmieszeniem się 
itp. Sądzę, że w niejednym przypadku rzeczywiście tak się dzieje (wiem np. na pewno, że 
niektórzy oficerowie śledczy zwracali się na własną rękę do Czesława Klimuszki z prośbą o 
pomoc, jakkolwiek nigdy nie znalazło to odzwierciedlenia w aktach prowadzonych przez nich 
śledztw i dochodzeń). Z drugiej jednak strony wydaje się, że przyczynę braku takiego zapisu 
stanowi fakt, iż rezultaty tego typu przedsięwzięć były w ostatecznym rozrachunku zniechęcające”
227. 
Rozbieżność między famą a udokumentowanymi faktami, spotykana zresztą w niemal 
wszystkich dziedzinach parapsychologii i tak często podnoszona przez sceptyków, wynika nie 
tylko z nierzetelności przypadkowych sprawozdawców, ogarniętych euforią czy naturalnej 
tendencji ludzi obdarzonych ,,cudownymi” właściwościami do pokazywania swych sukcesów, 
a ukrywania klęsk. Często przyczyniają się do tego sami badacze, i to bynajmniej nie 
dlatego, aby im zależało na oszukiwaniu opinii publicznej. Rzecz w tym, iż przymykanie oczu 
na niepowodzenia i wyolbrzymianie osiągnięć jest nierzadko niezbędnym warunkiem pomyślnego 
przebiegu eksperymentów. Wydobycie i rozwinięcie uzdolnień paranormalnych 
może dokonać się tylko poprzez określone zmiany stanu świadomości, w których szczególną 
rolę odgrywa zazwyczaj autosugestia. Zadaniem eksperymentatora jest spotęgować te zdolno- 
226 M. Rymuszko, Nic o tym nie wiedząc, Ekspres Reporterów, KAW, Warszawa 1986, s. 
7–8,10, 23–28. 
227 Op. cit., s. 4–5.

145 
ści i przeciwdziałać wszystkiemu, co je osłabia. Konieczna tu jest bardzo subtelna gra. Badany 
fenomen nie tylko nie powinien zwątpić o swych uzdolnieniach, ale także nie może stracić 
zaufania do badacza. Musi więc być przez badacza chwalony i to nierzadko publicznie. Jednocześnie 
jednak mijanie się z prawdą i tendencyjna selekcja informacji może stać się niedźwiedzią 
przysługą dla chwalonego fenomenu psi. Chociaż bowiem ludzie ci pożądają pochwał 
i przesadne wyrazy uznania umacniają ich wiarę w siebie – nie wolno dopuszczać do 
świadomego czy nieświadomego kłamstwa i oszustwa. Przyłapanie bowiem publiczne nawet 
na drobnych fałszach, czy choćby lukach informacyjnych, powodowało u mediów niejednokrotnie 
zanik paranormalnych dyspozycji. 
Ograniczenie niekorzystnego wpływu czynników zewnętrznych (rygorów kontrolnych, 
krytycyzmu obserwatorów) na badanego, to zadanie niezwykle trudne. Najskuteczniejszym 
chyba sposobem izolacji od tych wpływów i spotęgowania wiary w swe zdolności paranormalne 
jest sugestia hipnotyczna. Badaniami odbioru telepatycznego w hipnozie zajmował się 
Ochorowicz, który ich wyniki zawarł w swym fundamentalnym dziele O sugestii myślowej. 
Dzisiejsze metody rozwijania zdolności jasnowidczych w hipnotycznym transie wiążą się z 
nazwiskami dwóch badaczy czeskich – Bretislava Kalki (1891–1967) i Milana Ryzla. Wychodząc 
z założenia Kafki, że wszyscy ludzie (lub prawie wszyscy) potencjalnie posiadają 
zdolności ESP i można je ujawnić (niekiedy i rozwinąć) odpowiednimi metodami w stanie 
hipnozy, dr Ryzl – biochemik z Instytutu Biologii Czechosłowackiej Akademii Nauk – opracował 
metodę treningu, która umożliwiła mu w latach 1950–1965, spośród 463 przebadanych 
osób „wytrenowanie” 57 tak, iż doświadczenia z nimi przeprowadzane mogą świadczyć dowodnie 
o zdolnościach telepatycznych i jasnowidczych228. 
W latach siedemdziesiątych, w oparciu o metodę Kafki i Ryzia, znany polski badacz zjawisk 
paranormalnych, Lech Emfazy Stefański, przeprowadził eksperymentalny trening 6 
osób, z których dwie zaczęły przejawiać w transie hipnotycznym wyraźne zdolności ESP. 
Bardzo znaczny stopień rozwoju uzdolnień jasnowidczych i to zarówno kryptoskopijnych jak 
i psychometrycznych nastąpił zwłaszcza u 27-letniej wówczas chemiczki i poetki, Anny Bernat. 
Brałem udział w kilku doświadczeniach z Anną (m.in. przygotowując lub losując testy), i 
moim zdaniem, w niektórych przypadkach, trafność jej „spostrzegania” nie była wcale gorsza 
niż Klimuszki. 
Szczególnie interesujące były eksperymenty, w których o tej samej osobie wypowiadali się 
oddzielnie i w różnym czasie Anna Bernat i ks. Klimuszko, nie mając ze sobą w tym czasie 
żadnego kontaktu, ani nie wiedząc o dublowaniu doświadczenia. Między „spostrzeżeniami” 
obojga występuje w znacznym stopniu podobieństwo, chociaż nie zawsze ogólniejsze konkluzje 
formułowane przez „psychometrów” były zgodne. Oto dwa przykłady takich wypowiedzi, 
spisanych, z niewielkimi skrótami, z taśmy magnetofonowej. Pierwszy z eksperymentów 
przeprowadzony był w październiku 1974 roku. Anna Bernat, trzymając w rękach 
fotografię mężczyzny, mówi w transie hipnotycznym: 
„On tego zdjęcia nie dotykał, a jeśli tak, to dwa lata temu. Ja go nie widzę. Chwilami wydaje 
mi się, że on nie żyje... ale to nie jest prawdą, bo silniejsze mam odczucie, że żyje. O ile 
to byłoby możliwe, żeby on wyjechał? – i to na przykład do Afryki, gdzieś w pasie równikowym... 
on tam żyje w jakimś szczepie. Od dwóch lat chyba. Pod zmienionym nazwiskiem... 
Tu to jeszcze coś widzę, a tam tylko jakieś drzewa, busz, egzotyka... Chłopak miał fantazję, 
po co z tego robić tragedię?... Może przypadła mu do gustu dziewczyna, ale innej rasy, jakby 
Indianka... Teraz mi się wydaje, że był jedynakiem”. 
W sześć dni później tę samą fotografię otrzymał Klimuszko i patrząc na nią powiedział: 
„Nie żyje. Zginął za jakąś wielką wodą, może za oceanem. Na zachodzie. Bardzo zdolny, 
228 L.E. Stefański, M. Komar, op. cit., s. 262–263, 276–282.

146 
ogromna żywotność. Chyba wcześnie stracił ojca. Widzę go za oceanem. Zginął w jakiejś 
przygodzie. On nie znał dobrze swojego nazwiska (?). Tak, to Południowa Ameryka. Zginął 
w jakiejś awanturze, przypadkiem, od strzelby myśliwskiej. Jedynak. Ojciec nie żyje, albo też 
nie mieli ze sobą nigdy duchowego kontaktu”229. 
Stopnia zgodności relacji z rzeczywistością nie udało się ustalić. 
A oto z kolei eksperyment ze stycznia 1975 roku. Podobieństwo wypowiedzi jest tu znacznie 
mniejsze, a sugestie dotyczące przyczyn samobójstwa odmienne. Testy były przyniesione 
przeze mnie. 
Klimuszko, oglądając fotografię, oświadczył: 
„Od siódmego roku życia coś niedobrego, w dziesiątym przechodził zapalenie opon mózgowych. 
Mania samobójcza od jedenastego roku życia... Coś ze szkołą się zepsuło, jakieś 
wagary... Z koleżkami jakaś bójka i to doprowadziło sprawę... Otoczony jakimiś wrogami, 
podejrzane towarzystwo. Rzucił się z piętra. Widzę okno... Ucieczka przed konsekwencjami. 
Psychiczne odchylenia daleko idące”. 
Anna Bernat otrzymała pochewkę z okularami należącymi do tej samej osoby: 
„Mężczyzna! Widzę... ale nie jestem pewna... To należy do mężczyzny. Chyba jakiegoś 
naukowca w okularach... Nie wiem... mnie się wydaje, że to jest przedmiot p. Borunia, bo 
kilka razy mignęła mi twarz p. Borunia (w czasie transu A. B. ma oczy zamknięte). Teraz 
bardzo wyraźnie jego widzę... Widzę kogoś szybkiego w ruchach... w okularach...”. 
L.E. Stefański pogłębia hipnozę i daje Annie Bernat do rąk okulary wyjęte z pochewki. 
Anna mówi: 
„Już widzę: ten przedmiot należy do chłopca, 21–22 lata... Żywy... gestykulacja... Sam w 
mieszkaniu... Widzę okno, powiewająca firanka... Jakby przeżywał jakąś tragedię... Nie żyje! 
Wyraźna postać z powietrza... jakaś, jakby cień, ale teraz ma twarz wyraźną... dla odmiany. 
To jest jakiś samobójca. Miał ogromne jakieś przeżycia... nie na tle uczuć własnych. Sprawy 
społeczne... polityczne... niby związane z uczelnią... Ale nie! Był bardzo aktywny, utożsamiający 
się ze społeczeństwem... Bardzo przystosowany, dobry chłopak... On miał jakieś 
przesłuchania... Był przesłuchiwany... bardzo drastycznie... Wszystko się w nim załamało”. 
Fotografia i okulary należały do studenta Politechniki Warszawskiej, który otruł się gazem 
w 1968 r. Wersja A. Bernat jest bliższa prawdy. 
Ciekawe, że w przypadkach, gdy wypowiedzi Klimuszki i Anny Bernat były wyraźnie 
zbieżne w szczegółach, nietrafne, niezgodne z rzeczywistością ,,spostrzeżenia” dotyczyły 
nierzadko tych samych faktów. Sugeruje to łączność telepatyczną między „psychometrami” i 
eksperymentatorami. 
4. Każdy może być jasnowidzem? 
Jednym z najtrudniejszych problemów, z jakimi borykają się badacze zjawisk paranormalnych 
od czasów Richeta i Ochorowicza jest stworzenie laboratoryjnych warunków powtarzalności 
tych zjawisk. Fenomenalnie uzdolnieni telepaci, jasnowidze i telekinetycy, i to gotowi 
poddać się rygorom naukowego eksperymentu, zdarzają się bardzo rzadko, a ich stosunkowo 
wysoka dyspozycyjność miewa też kaprysy. Gdyby jeszcze procent ludzi przejawiających 
talenty psi, choćby na niezbyt wysokim lecz wyrównanym poziomie był dostatecznie duży, 
można by – przeprowadzając wiele różnych doświadczeńp – zdobyć statystyczne oparcie dla 
wykrywanych prawidłowości i weryfikować hipotezy. Niestety, spontaniczne ujawnienie się 
229 Op. cit., s. 305–306.

147 
uzdolnień psi nie jest zjawiskiem często spotykanym, a plony poszukiwań i selekcji bywają z 
reguły dość mizerne. 
W tej sytuacji szczególnego znaczenia nabierało przypuszczenie, że zdolności paranormalne, 
a wśród nich również jasnowidcze, nie są rzadkim, wręcz wyjątkowym darem natury, lecz 
powszechną atawistyczną predyspozycją, zablokowaną rozwojem cywilizacyjnym, premiującym 
umiejętność logicznego myślenia, kosztem wyobraźni i intuicji. A jeśli rzeczywiście tak 
jestp – owe niezwykłe uzdolnienia mogą być odblokowane i rozwinięte drogą odpowiednich 
ćwiczeń. 
Do niedawna cel taki wydawał się w praktyce nie do osiągnięcia. Co prawda „samowyzwolenie” 
i występujący w nim stan „nadświadomości”, umożliwiający jakoby osiągnięcie 
nadludzkiej wiedzy, a więc i zdolności jasnowidzenia, jest najwyższym stopniem integracji 
osobowości w systemach jogi i zen, zaś na owe szczyty doskonałości duchowej może wstąpić 
każdy, ale jest to droga długa, wymagająca ascezy, wyrzeczeń i wielkiej wytrwałości. Raczej 
– dla wybrańców niebios niż zwykłych zjadaczy chleba. 
Z pewnych skąpych bardzo wynurzeń Ossowieckiego wynika, że korzystał on ze wskazań 
systemów wschodnich w rozwijaniu swych sił duchowych (w czym miał również, swój udział 
jego żydowski mistrz Wróbel), ale, jak wiadomo, nie dotyczyło to ćwiczeń wymagających 
ascezy i wyrzeczeń. Jeśli zaś chodzi o współczesnych uczniów Patańdżalego230, to w klasycznej 
jodze zdolności jasnowidcze są tylko ,,produktem ubocznym” i wykorzystywanie ich 
praktyczne jest niegodne jogina. 
Stosowana już przez Ochorowicza, a udoskonalona przez Kafkę i Ryzla metoda ujawniania 
i pogłębiania zdolności ESP poprzez trans hipnotyczny również nie nadaje się do stosowania 
w szerszym zakresie. Jej efekty bywają co prawda wielce obiecujące, ale dotyczą indywidualnych 
przypadków wyselekcjonowanych fenomenów i w dużej mierze zależą od 
umiejętności eksperymentatorów. 
W ostatnich latach zdają się jednak otwierać nowe możliwości rozwijania uzdolnień psi u 
„zwykłych śmiertelników”. Wiążą się one z nazwiskami dwóch eksperymentatorów – José 
Silvy i Roberta Monroe. O tym ostatnim piszę szerzej w rozdziale 6, poświęconym eksterioryzacji. 
Tu chciałbym przekazać nieco informacji o systemie Kontroli Umysłu opracowanym 
przez amerykańskiego badacza, Silvę, i stosowaniu tej metody w Polsce. 
Kursy organizowane przez Instituto de Superacion Humana w Meksyku to szkoła „wchodzenia 
na poziom działania nadświadomego”. Służy temu specjalny system oddychania, relaksacji 
fizycznej i umysłowej oraz ćwiczeń wyobraźni i autosugestii, zwany ,,systemem autoindukcji”
231. Po opanowaniu umiejętności osiągania „poziomu działania nadświadomego” 
230 Patańdżali – starożytny ind. filozof i teoretyk jogi. Przypisuje mu się autorstwo Jogasutry 
(prawdopodobnie ok. poł. II. w. p.n.e.). 
231 Dla lepszego zilustrowania jak takie ćwiczenia przebiegają – niewielki fragment instrukcji 
dotyczących przygotowań i wstępnej fazy osiągania poziomu „nadświadomości” (wg 
tekstów uzupełniających Kursu Doskonalenia Umysłu): „Usiądź wygodnie, stopy spoczywają 
na ziemi, szyja prosta, wzrok skierowany lekko w górę. W miejscu, gdzie pada twoje spojrzenie, 
staraj się zobaczyć duży trójkąt. Wrysuj weń koło. Nie mrugając powiekami, pozostajesz 
tak nieruchomo przez pewien czas. Kiedy twoje powieki czują się już zmęczone, zamknij 
oczy, aby odpoczywały. (...) Mając wciąż oczy zamknięte, weź głęboki wdech i wdychając 
powietrze powtórz trzy razy w myśli słowo trzy, równocześnie widząc w wyobraźni cyfrę 3. 
Uwagę poświęcasz odprężeniu twego ciała: zaczynając od głowy a kończąc na stopach. Po 
chwili czujesz całkowite odprężenie fizyczne. Utrzymując oczy zamknięte, weź głęboki 
wdech i wydychając powietrze powtórz trzy razy w myśli słowo dwa, równocześnie widząc w 
wyobraźni cyfrę 2. Uwagę poświęcasz odprężeniu twego umysłu. Aby uzyskać najlepszy

148 
pojawiają się u ćwiczących również zdolności jasnowidcze. 
W Polsce tego rodzaju ćwiczenia, wzorowane na systemie Silvy, prowadzi od 1980 roku 
Lech Emfazy Stefański – wówczas prezes warszawskiego Stowarzyszenia Radiestetów, a 
następnie Polskiego Towarzystwa Psychotronicznego. Zagadnieniami ESP interesuje się on 
od wielu lat i to głównie od strony eksperymentalnej. M.in. w latach siedemdziesiątych przeprowadzał 
systematyczne doświadczenia z telepatią i jasnowidzeniem w stanie hipnozy, o 
których wspominam w rozdziale poprzednim. 
A oto rozmowa, jaką w listopadzie 1986 roku z Lechem Emfazym Stefańskim przeprowadziła 
Katarzyna Boruń-Jagodzińska: 
K.B.-J.: W jaki sposób można nauczyć kogoś jasnowidzenia? Zdaje się to kłócić z rozpowszechnionymi 
wyobrażeniami o umiejętnościach jasnowidczych. Jak takie ćwiczenia się 
odbywają? 
L.E.S.: Kurs trwa sześć dni i składa się z codziennych spotkań czterogodzinnych. W 
pierwszych czterech dniach uczestnicy poznają i opanowują procedurę, dzięki której absolwent 
kursu nabywa umiejętności wchodzenia w zmieniony stan świadomości – na tzw. poziom 
działania nadświadomego. Człowiek znajdujący się w tym stanie może świadomie panować 
nad tymi funkcjami swego organizmu i psychiki, które w zwykłym stanie świadomości 
są niezależne od jego świadomej woli. Metoda kontroli umysłu, na której kurs bazuje, pozwala 
na zastosowane nabytych umiejętności w różnych celach praktycznych: do uzyskiwania 
szybkiego i gruntownego odpoczynku, do nie odczuwania bólu, do wzmacniania zdolności 
zapamiętywania i przypominania sobie, do szybkiego zasypiania nawet w nie sprzyjających 
warunkach i budzenia się o ściśle oznaczonej porze bez pomocy budzika, a także pozbywania 
się niepożądanych nawyków. Można również programować swoje marzenia senne. Liczne 
osoby, które przeszły ten kurs, bawią się potem, programując swoje marzenia senne tak, aby 
były kolorowe, dobrze pamiętane, a nawet na ściśle określony temat. Bawią się w domowe 
nocne kino. (...) Nabyta na kursie umiejętność wchodzenia w ten zmieniony stan świadomości, 
który nazywamy „poziomem działania nadświadomego” pozwala na uzyskanie kontaktu z 
głębszymi warstwami własnej osobowości, od których uzależnione są różne funkcje fizjologiczne 
i psychiczne człowieka. 
K.B.-J.: Czy zaraz po osiągnięciu tego poziomu pojawiają się zdolności paranormalnego 
poznania? 
L.E.S.: Czwartego dnia kursu uczestnicy ze zdumieniem i radością odkrywają w sobie, 
tkwiące dotychczas potencjalnie i nieujawnione, zdolności jasnowidcze. Prawie każdy z nich 
wykonuje z powodzeniem zadanie polegające na określeniu rysopisu i stanu zdrowia osoby 
nieznanej, wyłącznie na podstawie jej danych personalnych. Co więcej, w bardzo licznych 
skutek, znajdź się w jakiejś uspokajającej scenerii. Na przykład: na spacerze po lesie lub 
brzegiem morza. 
Weź głęboki wdech i wydychając powietrze powtórz trzy razy słowo „jeden”, równocześnie 
widząc w wyobraźni cyfrę l. Teraz twój umysł wkracza na poziom nadświadomości. Zachowując 
dyscyplinę umysłu będziesz mógł osiągać jeszcze wyższe stany nadświadomości. 
Możesz dojść do nich licząc od 10 do l; 10 z głębokim wdechem, 9 z wydechem itd. 
Aby powrócić do poziomu świadomości zewnętrznej wystarczy policzyć w myśli od jednego 
do pięciu. Mówisz sobie: Będę liczył od 1 do 5: w momencie gdy doliczę do 5, otworzę 
oczy - i będę przebudzony, pełen energii, wypoczęty. Zaczynasz liczyć w myśli: 1,2, 3 – i 
wtedy jeszcze raz programujesz się mówiąc, że kiedy doliczysz do pięciu otworzysz oczy i 
będziesz przebudzony, pełen energii, wypoczęty: Będę się czuł, jakbym przespał wiele godzin: 
4, 5. Wtedy otworzysz oczy i już z otwartymi oczami powiesz sobie: Jestem całkowicie przebudzony, 
pełen energi, wypoczęty.

149 
przypadkach, bo w ponad pięćdziesięciu procentach, osoba wykonująca ćwiczenie mówi o 
takich sprawach, o których nie wie siedzący obok niej zadaniodawca (tzn. człowiek, który 
podał dane personalne). Bardzo często mówi również o miejscu zamieszkania, opisuje jakieś 
tam szczegóły wnętrza pokoju, czasami coś o rodzinie, o charakterze, o miejscu pracy. W 
bardzo wielu przypadkach opis wyglądu czy stanu zdrowia zawiera szczegóły nieznane zadaniodawcy, 
które potem, po sprawdzeniu, okazują się prawdziwe. Pierwszy taki jaskrawy 
przypadek dotyczył pewnego młodego człowieka, który dał ćwiczącemu dane swojej babci. 
Ćwiczący określił najzupełniej prawidłowo wygląd zewnętrzny, a wyobrażając sobie narządy 
wewnętrzne tej starszej pani powiedział, że ma ona po jednej stronie, tam, gdzie powinien być 
jajnik, czarne miejsce. Wysnuł z tego wniosek, że widocznie operacyjnie ten jajnik usunięto. 
Po zakończeniu ćwiczenia wnuczek, który był zadaniodawcą, powiedział, że jest to trafne, ale 
nie do końca prawdziwe, ponieważ babcia miała operację usunięcia obu jajników. Po dwóch 
dniach, gdy wnuczek znalazł się u babci i opowiedział o wykonanym ćwiczeniu, babcia zaprotestowała, 
powiedziała: „ojciec źle cię poinformował, mój drogi, miałam operację tylko po 
jednej stronie.”(...). 
K.B.-J.: Jaki jest procent udanych doświadczeń po ukończeniu kursu? 
L.E.S.: Bardzo duży. Średnio w trzydziestoosobowej grupie dwie osoby nie uzyskują pozytywnych 
wyników. Czasami zdarza się jedna osoba (albo ani jedna), a czasami zdarzają się 
trzy lub nawet cztery osoby (to bardzo rzadko). (...) Spośród takiej trzydziestoosobowej grupy 
średnio 10 osób ma wyniki tak znakomite, że po takim ćwiczeniu są wyraźnie oszołomione 
własnym sukcesem. Pozostałe osoby mają wyniki średnie czy też dobre. Trzeba tu dodać, że 
wyniki uzyskiwane przez osoby ćwiczące są w dużym stopniu uzależnione od zadań, jakie 
otrzymują. Jeśli zadanie jest wdzięczne to i uzyskany pozytywny wynik jest efektowny. Będzie 
tak na przykład, gdy dane personalne osoby, która ma być rozpoznana i zbadana na odległość 
w wyobraźni, dotyczą człowieka, który nie ma jednej nogi i jednego oka, i gdy osoba 
ćwicząca na to wpadnie. 
K.B.-J.: Czy wyniki w takim ćwiczeniu i w ogóle budzenie i rozwijanie zdolności psi są 
bardzo zależne od nastawienia psychicznego osoby ćwiczącej? 
L.E.S.: Na to pytanie odpowiedź może brzmieć tylko TAK z wykrzyknikiem! (...) Gdy 
mamy do wykonania ćwiczenie, którego jedynym celem jest rozwijanie zdolności parapsychologicznych, 
wtedy u ćwiczącego jest motywacja słaba. Natomiast jeśli takie ćwiczenie ma 
jednocześnie jakiś cel praktyczny – motywacja jest bardzo silna, a co za tym idzie, uzyskiwane 
rezultaty bywają często znacznie lepsze niż w ćwiczeniach typu laboratoryjnego (...). 
K.B.-J.: Czy często w ciągu tych kilkunastu lat eksperymentował Pan z osobami przejawiającymi 
wybitne uzdolnienia jasnowidcze? 
L.E.S.: Spontanicznie występujące wielkie zdolności parapsychologiczne są rzadkością. 
Do takich rzadkich fenomenów należał w latach międzywojennych Stefan Ossowiecki, a w 
latach powojennych ksiądz Czesław Andrzej Klimuszko. Ossowieckiego nie znałem, bo kiedy 
był on sławnym jasnowidzem – ja byłem dzieckiem, natomiast księdza Klimuszkę znałem 
doskonale i nieraz miałem okazję podziwiać jego rzeczywiście nieprawdopodobne zdolności. 
Szczególną okazją do tego były spotkania z ludźmi, którzy zjechali nie tylko z różnych krajów 
Europy, ale z różnych kontynentów świata na II Międzynarodowy Kongres Badań Psychotronicznych, 
który odbył się w Monte Carlo w 1975 roku. Wśród polskich uczestników 
kongresu był też księdz Klimuszko. Podchodziły do niego zupełnie nie znane mu osoby z 
Ameryki Południowej, Australii, Japonii. Wręczano mu fotografie, a on natychmiast, bez 
najmniejszego wahania, mówił, jakie są cechy osobowościowe człowieka przedstawionego na 
fotografii, określał bezbłędnie stan jego zdrowia, mówił nie tylko o chorobach, ale również o 
dotychczasowym przebiegu leczenia. Z satysfakcją obserwowałem na przykład, jak zdumienie 
rozszerzało oczy człowiekowi z Ameryki Południowej, gdy na widok podanej przez niego 
fotografii młodej dziewczyny, ks. Klimuszko zaczął mówić: „O, biedactwo, to ona na serce

150 
już drugi raz w szpitalu”... 
K.B.-J.: Czy zjawiska tego nie można wytłumaczyć telepatią? Nadawcą byłby w tym przypadku 
właściciel fotografii – „zadaniodawca”. Czy jest pan pewny, że była to zdolność, którą 
nazywamy „jasnowidzeniem”? 
L.E.S.: W tamtych warunkach, oczywiście, nie było możliwości sprawdzenia, skąd pochodzą 
tego rodzaju informacje. Wiadomo to jednak z innych doświadczeń, tych najbardziej 
istotnych, kiedy zwracały się do ks. Klimuszki osoby, które nie wiedziały czegoś, a chciały 
się dowiedzieć, a – jak to wiemy z licznych przypadków – rezultaty bywały pozytywne. W 
bliskim mi kręgu zdarzył się taki przypadek... 
K.B.-J.: Osoby zaginionej? 
L.E.S.: Nie o zaginioną osobę tym razem chodziło, lecz o fałszywą diagnozę lekarską. 
Mojemu szkolnemu koledze groziła amputacja nogi, ks. Klimuszko, do którego przesłałem 
fotografię chorego, powiedział z całą pewnością, że nie jest to złośliwy nowotwór, ani żadna 
choroba nowotworowa. Nie doszło do operacji. Okazało się, że był to wbity pod skórę odłamek 
szkła, który spowodował opuchnięcie, wyglądające podobnie jak narośl nowotworowa. 
Minęło dziesięć lat i człowiek chodzi na własnej nodze (...). 
K.B.-J.: Co można osiągnąć w dziedzinie poznania jasnowidczego podczas tygodniowego 
kursu doskonalenia umysłu? Jest to okres bardzo krótki... 
L.E.S.: Czy można zostać jasnowidzem? Tłumaczę wszystkim uczestnikom wszystkich 
kursów: „Proszę państwa, otrzymaliście państwo do rąk wspaniałe narzędzie. Możecie teraz, 
posługując się nim, rozwijać swoje zdolności parapsychiczne dalej, a do jakiego stopnia – jest 
to zależne wyłącznie od państwa. Każde z was może teraz zostać jasnowidzem. Podaję przykład 
Jacka Papiewskiego, który w ciągu paru lat „jasnowidczych zabaw”, w wolnych chwilach, 
rozwinął swoje zdolności parapsychiczne do takich rozmiarów, że w ostatnich latach 
życia dał wiele udanych pokazów jasnowidzenia. Publicznie wchodził w zmieniony stan 
świadomości za pomocą procedury Doskonalenia Umysłu i publicznie demonstrował jasnowidzenie. 
Był jedynym jasnowidzem w Polsce w latach powojennych, który odważył się na 
coś podobnego. Przyznam się, że poza Ossowieckim oraz Gerardem Croisetem, paragnostą 
holenderskim, nie przypominam sobie, by któryś z jasnowidzów decydował się pokazywać 
swe zdolności na publicznych pokazach. Jacek Papiewski robił to wielokrotnie przy pełnej 
sali. 
Nie jest on zresztą jedyną osobą, która rozwinęła u siebie zdolności jasnowidcze metodą 
Doskonalenia Umysłu. Mamy w Warszawie Grupę Wizjonerów, kierowaną przez aktorkę, 
panią Helenę Wildę-Kowalską. W skład tej grupy weszli jako pierwsi dwaj młodzi ludzie, 
Jerzy Gajewski i Jerzy Walczak, a potem jeszcze parę osób. Wszystkie one przeszły kurs i 
postanowiły rozwijać swoje zdolności parapsychiczne. W tej chwili nasza Grupa Wizjonerów 
ma już poza sobą wiele interesujących osiągnięć w dziedzinie poszukiwania osób zaginionych. 
W jednym przypadku, gdy zgłosiła się kobieta, której mąż wyszedł z domu i nie wrócił, 
nasi wizjonerzy orzekli jednogłośnie z całą pewnością, że człowiek ten żyje. Opisali też swoje 
wizje na temat tego, co ten człowiek aktualnie może robić. Ponieważ zaginiony człowiek odnalazł 
się, można było uzyskać potwierdzenie trafności tego, co orzekli. W innym przypadku 
w Warszawie wyszła z domu kobieta i zaginęła bez wieści. Tym razem nasza Grupa Wizjonerów 
orzekła, że kobieta nie żyje, a zwłoki jej leżą w Puszczy Kampinoskiej, nad strumieniem, 
w pobliżu mostku. Rodzina nie chciała wierzyć, nie chciała nawet rozpocząć poszukiwań na 
własną rękę. Dopiero gdy przypadkowo natrafiono na zwłoki kobiety leżące koło mostku na 
rzeczce przepływającej przez Kampinos, okazało się, że nasi wizjonerzy mieli rację. W trzecim 
przypadku zaginął w Warszawie człowiek, a nasi wizjonerzy orzekli, że nie żyje. Wszyscy 
mieli wizje związane z Wisłą, a jeden z panów opisał pogrzeb tego zaginionego człowieka 
jako NN. Wkrótce sprawa się wyjaśniła i orzeczenie naszej Grupy Wizjonerów uzyskało 
pełne potwierdzenie: człowiek ten utopił się w Wiśle, woda zaniosła ciało aż do Nowego

151 
Dworu, gdzie je wyłowiono, a ponieważ nie było dokumentów, pochowano w Nowym Dworze 
jako NN. Warto tu dodać, że nasza Grupa Wizjonerów pracuje zespołowo i właśnie dlatego 
uzyskuje tak celne wyniki. Ekspertyza jest zazwyczaj syntetycznym opracowaniem wypowiedzi 
dostarczonych przez członków Grupy. Ale bywa i tak, że jej członkowie wchodzą w 
„trans” razem i porozumiewają się ze sobą w jego trakcie. Jest to nowość wprowadzona przez 
panią Helenę Wildę. 
K. B.-J.: Jakie przeszkody muszą pokonać uczestnicy kursu, aby osiągnąć podobne wyniki 
jak warszawscy „wizjonerzy”? 
L.E.S.: Uczestnikom kursu, jako początkującym paragnostom, z reguły sprawia wiele 
trudności interpretacja tego, co odbierają. Nie znają jeszcze „języka” swojej własnej wyobraźni. 
Poza tym w ćwiczeniach kontrolnych często zdarzają się – charakterystyczne dla 
paranormalnego odbioru informacji – błędy w określeniu strony, tzn. mylenie strony prawej z 
lewą (tzw. zjawisko zwierciadlane). Niekiedy obserwujemy też „przesunięcie w czasie”. Na 
przykład pewien ćwiczący opisał ramię osoby „badanej” jako grubo obandażowane i unieruchomione, 
czyli tak, jak wyglądało podczas wojny we wrześniu 1939 roku. Obecnie jest w 
tym miejscu tylko duża i głęboka blizna. 
Umiejętność interpretowania swoich własnych wyobrażeń nabywa się poprzez długotrwałą 
praktykę. Od początkujących paragnostów oczekiwać jej nie możemy. Na przykład osoba 
ćwicząca opisała kobietę „badaną” jako siedzącą na podwiniętych nogach, których „nie chce 
pokazać, jakby się ich wstydziła”. Jak się potem okazało, kobieta ta miała nogi amputowane. 
Inny przykład: ćwicząca opisała krwinki osoby „badanej” jako niebieskie, ale nie potrafiła 
powiedzieć co to może znaczyć. Później okazało się, że osoba ta jest ciężko chora na białaczkę. 
W innym przypadku czarna plamka uporczywie ukazująca się we wnętrzu klatki piersiowej 
badanego, okazała się w rzeczywistości wszczepionym rozrusznikiem serca. Pewna kobieta 
wykonująca ćwiczenia miała wyobrażenie człowieka badanego, które zmieniało się co 
chwila. Był on na przemian, raz brudnym i nie ogolonym abnegatem, to znów wymuskanym 
elegantem. Zaryzykowała przypuszczenie, że ma on „rozdwojenie jaźni”. Po zakończeniu 
ćwiczenia partnerka wyjaśniła, że „badany” przebywa od kilku lat w zakładzie psychiatrycznym 
jako schizofrenik. 
K. B.-J.: Czy jest jakaś podstawowa zasada, według której odbywa się paranormalny odbiór 
informacji, ćwiczony na kursie? 
L.E.S.: Taką zasadą jest to, że należy bazować na indywidualnych właściwościach swojej 
wyobraźni (...). 
Każdy dorosły człowiek wie, jak funkcjonuje jego własna wyobraźnia w zwykłym stanie 
świadomości, w normalnym stanie czuwania. Ale dopiero podczas kursu Doskonalenia Umysłu 
poznaje się swoją wyobraźnię, działającą w zmienionym stanie świadomości, który uzyskujemy 
przechodząc wytrenowaną na kursie procedurę. Korzystamy wówczas z pracy prawej 
półkuli mózgu. Ta nasza „druga wyobraźnia” działa inaczej niż „pierwsza” – ta zwykła. 
Dla „drugiej wyobraźni” charakterystyczny jest język symboliczny podobnie jak dla marzeń 
sennych. Informacje o tym, że ,,badany” na odległość, nieznany człowiek ma chorą wątrobę, 
może pojawić się w świadomości badającego na przykład w postaci symbolu: nienaturalnej 
barwy, gorąca, mrowienia w palcach. Jeden z ćwiczących, po usłyszeniu danych personalnych 
pewnej kobiety, „zobaczył” w wyobraźni róg stołu z leżącą tam książką obłożoną w 
gruby szary papier. Po zakończeniu ćwiczenia, będąc już w zwykłym stanie świadomości, 
pomyślał: „tak przecież wyglądają książki wypożyczone w publicznych bibliotekach, nieznana 
mi kobieta jest zapewne bibliotekarką”. I tak było w rzeczywistości. 
Tak wygląda doskonalenie umysłu jak gdyby „z lotu ptaka”, nie wchodząc w szczegóły. 
Kurs Doskonalenia Umysłu wprowadza uczestników na drogę rozwoju duchowego. Każdy 
może potem po tej drodze kroczyć dalej samodzielnie, jeśli oczywiście ma dobrą wolę. 
,,Droga duchowego rozwoju” to brzmi dumnie i ezoterycznie, ale można na nią spojrzeć rów

152 
nież z innego punktu widzenia, jak najbardziej racjonalistycznego. Droga duchowego rozwoju 
– to droga prowadząca do pełnego zdrowia psychicznego. Ćwiczenia medytacyjne usuwają 
wszelkiego rodzaju napięcia psychiczne – powoli, systematycznie „wymiatają” wszelkiego 
rodzaju stresy. Jest to przecież nic innego jak autoterapia psychiczna. Człowiek wysoce rozwinięty 
duchowo to człowiek bardzo zdrowy psychicznie – można postawić taki znak równości.
K.B.-J.: Czy mogłoby to być zatem ratunkiem dla osób zagrożonych lekomanią, młodzieży 
zagrożonej narkomanią? Czy można drogą autoterapii przezwyciężać nałogi? 
L.E.S.: Owszem, ale pod warunkiem dobrej woli ze strony biorących udział w ćwiczeniach. 
W przypadku narkomanii nie jest to, niestety, sprawa prosta232. 
5. Miraże i pułapki prekognicji 
W przeciwnieństwie do okresu międzywojennego, w którym poza zawodowymi „wróżami” 
i astrologami nie było słynnych jasnowidzów-prekognistów, a najwybitniejsi 
„.psychometrzy”, jak Ossowiecki i Schermann, niechętnie mówili o przyszłości, po wojnie 
wyraźnie zwiększył się urodzaj na „sensytywy” przejawiające rzeczywiste czy rzekome zdolności 
wieszcze. Należała do nich zmarła w 1985 roku, bułgarska niewidoma-jasnowidząca 
Wanga Dimitrowa, z górskiego miasteczka Petricz. Jej zdolności przejawiały się przede 
wszystkim w stawianiu trafnych diagnoz chorobowych oraz przewidywaniu losów ludzkich, a 
zwłaszcza dat śmierci, i to nawet dwadzieścia lat naprzód. M.in. według relacji świadków 
przewidziała daty śmierci swego ojca, brata i męża. „W 1944 roku, wraz z naszym drugim 
bratem Wasilim, byłem w partyzantce – relacjonuje brat Wangi. – Gdy przyszliśmy pożegnać 
Wangę przed wyruszeniem w góry rozpłakała się, mówiąc do niego: „Umrzesz w dniu swoich 
dwudziestych trzecich urodzin”. Brat roześmiał się, nie wierząc jej. Miała rację. Po sześciu 
miesiącach zginął w ataku na wioskę Fukso, gdzie wysadzali most. Rozstrzelali go SS-mani 8 
października 1944 roku. Tego dnia kończył 23 lata”233. 
Zdolnościami Wangi zajmowała się grupa badaczy z Instytutu Sugestologii w Sofii, kierowanego 
przez lekarza-psychoterapeutę i pioniera psychotroniki w Bułgarii – dr Georgija 
Łozanowa. Zdaniem badaczy tylko około 20% wizji Dimitrowej było nietrafnych, przy czym 
wiązało się to z występującą co pewien czas parodniową utratą daru jasnowidzenia, czego 
sama nie uświadamiała sobie. 
Jaki był procent trafnych „widzeń przyszłości” u Czesława Klimuszki, nie jesteśmy w stanie 
stwierdzić. Ani on sam, ani nikt z naszych polskich psychotroników tego rodzaju statystyki 
nie prowadził. Nie byłem też świadkiem żadnego doświadczenia prekognicyjnego z Klimuszką, 
i ograniczę się tu tylko do relacji zawartych w jego książce Moje widzenie świata. 
Znajdujemy tam kilka przykładów różnego rodzaju przejawów jasnowidzenia skierowanego 
w przyszłość. Wspomina on m.in. o swych przepowiedniach w czasie jakiejś konferencji w 
Olsztynie w czerwcu 1948 roku: 
„Po omówieniu spraw urzędowych zaczęto mnie zasypywać pytaniami na różne aktualne 
tematy. Jeden z księży zapytał o losy Kościoła w Polsce na najbliższą przyszłość. Wśród 
wielu rzeczy, jakie wówczas wypowiedziałem, najważniejsza była jedna, a mianowicie – dokładna 
przepowiednia śmierci kardynała A. Hlonda, prymasa Polski. Dosłownie powiedzia- 
232 K. Boruń-Jagodzińska, Jak zostać jasnowidzem? (Rozmowa z L.E. Stefańskim) „Tygodnik 
Demokratyczny”, nr 9–10/1988. 
233 Wanga Dimitrowa – jasnowidząca Bułgarka, „Trzecie Oko” nr 7/1985, s. 29.

153 
łem tak: »Widzę niespodziewaną śmierć kardynała Hlonda 24 października. Przyczyną jego 
śmierci będą płuca, chyba grypę zaziębi. Po nim zaraz pójdzie do grobu drugi dygnitarz kościelny, 
mniejszego kalibru, co w stylistycznie poprawnej formie tak brzmieć powinno: Zaraz 
po śmierci kardynała Hlonda umrze nagle drugi dostojnik duchowny, nieco niższy w hierarchii 
kościelnej«. Przepowiednia za cztery miesiące spełniła się we wszystkich szczegółach. 
Kardynał zmarł (22 października 1948 r. – przyp. KB.) na zapalenie płuc po operacji wyrostka 
robaczkowego. Biskup Łukomski, wracając z pogrzebu kardynała Hlonda zginął w wypadku 
samochodowym”234. A oto list p. Jadwigi Marks z Chojnic, datowany 26 VI 1967 r.: 
„Nie wiem, czy przypomina Pan sobie nasz wypadek w Londynie. Na kilka dni przed naszym 
wyjazdem do Anglii gościliśmy Pana w Chojnicach. Ostrzegał nas Pan o wypadku, jaki 
nas czeka w Londynie. Sprawdziło się. Mieliśmy wypadek samochodowy w Londynie. Najwięcej 
obrażeń odniosła moja siostra, która przeleżała kilka dni w szpitalu. Po wypadku 
sprawa została skierowana do sądu o odszkodowanie. (...) Chciałabym się dowiedzieć, czy 
warto robić starania za pośrednictwem adwokata w Polsce. Nie wiem jak dalej postąpić”235. 
Na temat przepowiedni Klimuszki krążyły w naszym kraju różne, nierzadko katastroficzne 
legendy. On sam pisze: ,,Widzeń swoich o charakterze ogólnoludzkim, ani też żadnych przepowiedni 
nie podaję, chociażby dlatego, aby nie były fałszywie interpretowane. Na marginesie 
zaznaczam, że widziałem tragiczne losy trzech narodów. Jeżeli chodzi o nasz naród, to 
mogę nadmienić, że gdybym miał żyć jeszcze lat 50 i miał do wyboru stały pobyt dla siebie w 
dowolnym kraju na świecie wybrałbym bez wahania jedynie Polskę, pomimo jej nieszczęśliwego 
położenia geograficznego. Nad Polską bowiem nie widzę ciężkich chmur, lecz promienne 
blaski przyszłości”236. 
Po przykładach prekognicji – można powiedzieć – tradycyjnego typu, zajmiemy się teraz 
eksperymentami przeprowadzanymi przez znanych badaczy tych zjawisk. 
W najbardziej uproszczonej postaci (co nie znaczy, że proces poznania przebiega tu w sposób 
prosty) jasnowidzenie przyszłych zdarzeń zdaje się występować w zjawisku tzw. odczytów 
wyprzedzających, pojawiających się spontanicznie w czasie doświadczeń telepatycznych 
i jasnowidczych z kartami Zenera. To, bardzo rzadko występujące, zjawisko (obserwowane 
m.in. przez Soala i Manczarskiego) polega na tym, że odbiorca odgaduje znaki z wyprzedzeniem 
o jedną lub dwie próby naprzód, tj. zanim nadawca dokona wyboru karty. Zdarzające się 
dłuższe serie takich odczytów wyprzedzających, wskazujące na statystyczną nieprzypadkowość 
wyników, próbowano tłumaczyć bądź podświadomym nadawaniem nie tego znaku, na 
który nadawca patrzył lub bezwiednym odwróceniem ról nadawcy i odbiorcy (jeśli nadawca 
nie losował, lecz wybierał znak), bądź zdolnościami kryptoskopijnymi (jeśli karty brano kolejno 
ze stosu). Czy zjawiska takie zachodzą w przypadku losowania kart przez nadawcę lub 
automat? – nie udało mi się stwierdzić. Zresztą i w przypadku odpowiedzi twierdzącej nie 
byłaby ona rozstrzygającym dowodem prekognicji, gdyż wybór dokonywany rzekomo w sposób 
losowy przez człowieka może być tłumaczony telepatycznym wpływem odbiorcy na losującego 
podświadomie wykorzystującego swe zdolności kryptoskopijne, zaś na działanie 
automatu – zdolnościami telekinetycznymi odbiorcy. Oczywiście takie „wyjaśnienia” wydają 
się bardzo naciągnięte, ale przytaczam je tu jako przykład, że i w oparciu o parapsychologiczne 
hipotezy można obejść kłopotliwy problem prekognicji. 
Jeszcze trudniej znaleźć zadowalające wytłumaczenie (czy jak niektórzy sądzą w ogóle jakieś 
logiczne wytłumaczenie) wyników doświadczeń, w których występują psychometryczne 
wizje przyszłości. Z tego rodzaju wyczynów, jak już wspomniałem, zasłynął holenderski ja- 
234 Cz.A. Klimuszko, op. cit., s. 63. 
235 Op. cit., s. 62. 
236 Op. cit., s. 50.

154 
snowidz, Gerard Croiset. Już w latach pięćdziesiątych dr Tenhaeff, wraz z innym znanym 
parapsychologiem prof. Hansem Benderem, przeprowadzając eksperymenty z Croisetem, 
zauważyli, iż potrafi on wywoływać u siebie na żądanie wizje dotyczące konkretnych miejsc i 
ludzi tam się znajdujących, na podstawie adresu i planu tych miejsc. W toku przeprowadzanych 
doświadczeń okazało się, że owe wizje mogą dotyczyć nie tylko tego, kto jest w owych 
miejscach w tej chwili, lecz również tego, kto będzie tam w przyszłości, w konkretnym dniu 
w okresie najbliższego tygodnia. Croiset potrafił opisać wygląd, charakter i inne swoiste cechy, 
a także zachowanie się i wykonywane czynności osób, które znajdą się w tym dniu w 
oznaczonym miejscu (np. będą siedziały na określonym krześle, w określonej sali). 
Próby identyfikacji przyszłych niewiadomych uczestników doświadczeń dokonywane były 
na różną odległość. M.in. w 1968 roku amerykański psychoanalityk i parapsycholog, J. 
Eisenbud, zorganizował tego rodzaju eksperyment z losowo wybranym krzesłem w Denver 
(USA), przy czym Croiset znajdował się w Utrechcie (Holandia)237. 
Jeszcze bardziej niezwykły wydaje się wynik amerykańsko-radzieckiego doświadczenia 
przeprowadzonego z udziałem słynnej gruzińskiej uzdrowicielki – Dżuny Dawitaszwili – w 
1984 roku, jakkolwiek sami badacze zastrzegają, że dwie udane próby nie wystarczą do statystycznej 
oceny zjawiska. Odbyło się ono w mieszkaniu Dżuny w Moskwie (do 1980 r. mieszkała 
w Tbilisi), a wzięli w nim udział m.in. Amerykanie – fizyk dr Russel Targ i biofizyk dr 
Scott Hill. Eksperymenty moskiewskie stanowiły kontynuację doświadczeń prekognicyjnych, 
przeprowadzonych przez Targa i Puthoffa w Stanach Zjednoczonych, opartych na podobnych 
testach jak opisano w rozdziale l tej części. Tak, jak w doświadczeniach telepatycznych, „odbiorca” 
próbował opisać miejsce pobytu „nadawcy”, ale... na kilka godzin lub dni naprzód, tj. 
jeszcze przed losowaniem gdzie ma pojechać „nadawca”. Przeprowadzone w USA eksperymenty 
przyniosły wyniki tak zachęcające, że postanowiono podjąć próbę prekognicji na odległość 
16 tysięcy kilometrów. 
Przed wyjazdem Targa z San Francisco, osoba nie biorąca udziału w dalszym przebiegu 
doświadczenia wybrała 10 celów w okolicy tego miasta i oznaczyła je na mapie. Zdjęcia tych 
miejsc zrobione zostały przez postronną osobę, zaś odbitki w dwóch egzemplarzach włożone 
do nieprzezroczystych, ponumerowanych kopert. Jeden z kompletów pozostał w San Francisco, 
drugi zabrał ze sobą Targ. W ustalonym w programie eksperymentu dniu i godzinie 
współpracownik Targa – parapsycholog o zdolnościach medialnych – Keith Harary miał wybrać 
losowo jedną z liczb (l–10) i po otwarciu odpowiedniej koperty pojechać w określone 
miejsce, aby przez 30 minut, spacerując, skupiać uwagę na obiektach architektonicznych. Kto 
będzie „odbiorcą” w ZSRR – nie wiedziano. 
W wyznaczonym dniu, na sześć godzin przed wylosowaniem przez Harary'ego, dr Targ 
polecił Dżunie, aby ,,odnalazła” Keitha w miejscu, w którym znajdzie się za sześć godzin i 
opisała co widzi. A oto relacja dr Hilla z dalszego przebiegu doświadczenia: 
,,Zdaje się, że Dżuna odbiera coraz więcej szczegółów. Zaczęła także coś szybko szkicować. 
– Widzę prostokątny plac na końcu ulicy lub drogi – mówiła. – Widzę okrągłe formy, 
długi rząd niskich budynków ze szpiczastymi dachami i profil zwierzęcia z oczami i szpiczastymi 
uszami. Zaczęła następnie rysować drogę, ogrodzenie i zwierzę. Ani Dżuna nie była 
nigdy w życiu w San Francisco, ani nie widziałem w jej mieszkaniu książek czy fotosów z 
Ameryki. Przeszły mnie ciarki, gdy naszkicowała drewniane dachy o wiktoriańskich kształtach, 
ponieważ – o ile wiemp – w San Francisco jest tylko jeden plac, gdzie stoją tego rodzaju 
domy. Moje zdumienie wzrosło jeszcze bardziej, gdy Targ zadzwonił na drugi dzień z naszego 
hotelu do Harary'ego. Dowiedział się cyfry, którą Harry otrzymał z generatora (liczb loso- 
237 H. Bender, Unser sechster Sinn. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Hamburg 1972, s. 91– 
95.

155 
wychp – przyp. KB.), a następnie otworzył w Moskwie odpowiednią kopertę. „Celem” był 
rzeczywiście motel zbudowany z drewna, ze sklepami, kawiarniami, na którego końcu stoi 
mała karuzela z różnymi drewnianymi konikami o szklanych oczach i szpiczastych 
uszach...”238 
Po dwóch dniach przeprowadzono kolejny eksperyment z udziałem Dżuny. Tym razem 
była to tzw. ślepa próba. Polegała ona na tym, że kalifornijski komputer nie tylko dokonał 
wyboru celu bez udziału Harary'ego, ale w ogóle nie powiadomił nikogo, która z kopert została 
wylosowana. Dżuna podała szereg informacji dotyczących „celu”, które wraz z informacjami 
o dziesięciu miejscach, których zdjęcia znajdowały się w zaklejonych kopertach, przekazano 
komputerowi. Dokonał on oceny wyników doświadczenia podając jednak tylko sumę 
trafień – uznaną przez eksperymentatorów za wysoką. Jeśli nie był to przypadek, można by 
wysnuć stąd wniosek, że w jasnowidzeniu łączność telepatyczna nie odrywa żadnej roli. 
Nie mniej trudne do wyjaśnienia są wyniki niektórych doświadczeń przeprowadzonych w 
latach 1969–1970 we wspomnianym już laboratorium snu, kierowanym przez dr Stanleya 
Krippnera. Badania dotyczyły m.in. przejawów zdolności prekognicyjnych we śnie u młodego 
„sensytywa” angielskiego Malcolma Bessenta. Próbował on śnić o tym, co będzie treścią 
testowego eksperymentu w dniu następnym, jeszcze zanim program doświadczenia był wylosowany. 
I rzeczywiście – w wielu przypadkach zbieżność relacji Malcolma ze swych marzeń 
sennych z tematem wylosowanego później doświadczenia była zadziwiająca. Na przykład 13 
września 1970 roku Bessent śnił o bardzo niebieskim niebie i znajomym psychologu eksperymentującym 
z ptakami. Wylosowane doświadczenie testowe polegało na słuchaniu śpiewu 
ptaków i oglądaniu przezroczy przedstawiających ptaki239. Innym razem, gdy śnił on o lodzie 
i pokoju pokrytym bielą, następnego dnia – zgodnie z wylosowanym programem – wprowadzono 
go do pokoju, w którym rzeczywiście podłoga pokryta była białym papierem imitującym 
śnieg i oglądał wizerunek Eskimosa, a za jego plecami padały na ziemię kostki lodu. 
Oczywiście można próbować wyjaśnić uderzającą zbieżność elementów snu i testu splotem 
czynników przypadkowych i nieprzypadkowych. Eksperymentatorzy znający treść testów 
mogli być źródłem telepatycznych informacji, a przy dość ograniczonej liczbie testów i losowanych 
kopert prawdopodobieństwo trafienia może być znaczne. Jeśli zaś testy przygotowywano 
i losowano już po obudzeniu badanego, nie można z kolei wykluczyć możliwości przekazania 
przez niego drogą telepatyczną odpowiedniej sugestii eksperymentatorom. Taki probabilistyczny 
model dobrze co prawda pasuje do rzadkości osiągania trafnych prekognicji 
nawet przez bardzo utalentowanych jasnowidzów, jednak przy dużej liczbie testów i komputerowym 
losowaniu prawdopodobieństwo ich byłoby bliskie zeru, zwłaszcza w eksperymentach 
ze „zwykłymi” ludźmi. 
Takich właśnie doświadczeń grupowych, traktowanych jako wstępne próby sondażowe, 
przeprowadziłem w latach 1982–1986 kilkanaście. Testy i metody eksperymentalne były podobne 
jak w doświadczeniach z kryptoskopią, co ułatwiło porównanie wyników. Efekt prekognicji 
zapewniało przesunięcie losowania testów po próbach ich odgadnięcia, tak jak w eksperymentach 
Targa i Krippnera. Poprzedzające właściwe doświadczenia, próby odgadywania 
znaków na kartach Zenera przed ich wylosowaniem we wszystkich eksperymentach grupowych 
dały wyniki zgodne z rachunkiem prawdopodobieństwa – a więc nie wykazujące przejawów 
prekognicji. Próby przewidywania, jaki przedmiot zostanie wylosowany także ani razu 
nie przyniosły wyników, które można by uznać za znaczące. Wyobrażenie sobie przez 
uczestników doświadczenia przyszłego losowania numeru strony albumu i wylosowanej re- 
238 S. Hill, Telepatia w czasie, „Trzecie Oko” nr 9/1985, s. 5–7. 
239 S. Krippner, Song of the Siren, Harper Colophon Books, New York Hagerstown, San 
Francisco, Lodon 1975, s. 61–62.

156 
produkcji obrazu dawało z reguły wynik negatywny. Tą metodą nie da się więc przewidzieć 
numerów totolotka. Bardzo rzadko występowała tak znamienna dla doświadczeń z kryptoskopią 
ogólna zbieżność tematyczna relacji. 
Tylko jeden raz, w czasie eksperymentu przeprowadzonego 16 marca 1982 roku w lokalu 
Klubu MPiK w Warszawie na Mokotowie i to tylko w jednym przypadku (Szymon Kuliński) 
relacja dotycząca reprodukcji była trafna (przewidywanie wylosowanego numeru ilustracji – 
błędne). Oto pełny tekst tego zapisu dokonanego przed wylosowaniem ilustracji: „dwoje ludzi, 
fryzjer, sztuczne oddychanie, woda, gałąź, pochylenie”. Po wylosowaniu strony i otwarciu 
albumu okazało się, że jest to ilustracja J. Rosena do Ogniem i mieczem wyobrażająca 
Zagłobę obcinającego szablą włosy Helenie na pniu pod drzewem. Jeśli potraktować „sztuczne 
oddychanie” jako symbol ratowania – trafność wydaje się zadziwiająca. Niestety, taki pojedynczy 
przypadek nie może być dowodem realności prekognicji, ani nawet przemawiać za 
jej występowaniem u „zwykłych” ludzi, gdyż Sz. Kuliński ćwiczył jogę...240 
Istnieje jednak dziedzina zjawisk, gdzie z przejawami jak gdyby zdolności prekognicyjnych 
i to u ludzi „przeciętnych”, nie obdarzonych charyzmą jasnowidzenia, ani nawet nie 
próbujących doskonalić swych duchowych sił, spotykamy się wcale nie tak znów rzadko. 
Mam tu na myśli przeczucia i „sny prorocze”. Co więcej – w tej dziedzinie możliwość przewidywania 
przyszłości, zwłaszcza w jej probabilistycznej postaci, wydaje się realną i nie kolidującą 
z naukowym obrazem psychiki człowieka. 
Już Arystoteles (384–322 p.n.e.) tworząc swą teorię snów wieszczych zauważył, że mogą 
być one albo przyczyną wydarzeń, które zapowiadały (np. skłaniając do postępowania prowadzącego 
do potwierdzenia się proroctwa), albo sygnałem – zapowiedzią wydarzeń, wynikającą 
z niedostrzegalnych na jawie, lecz nabierających wyrazistości w snach drobnych 
zmian, albo też całkowicie przypadkową koincydencją w czasie241. Nietrudno dostrzec, że 
spostrzeżenie Arystotelesa nie tylko jest nadal aktualne, ale może odnosić się do niemal każdej 
postaci prekognicji, chociaż nie wszystkie, rzecz jasna, są równie prawdopodobne dla 
różnych przypadków. Jeśli przyjąć, że w przytoczonych tu relacjach o wyczynach Wangi, 
Dżuny, Klimuszki i Croiseta nie ma istotnych nieścisłości, poszukując wytłumaczenia przejawów 
prekognicji, w rzadkich tylko sytuacjach skłonni jesteśmy uznać sprawdzenie się proroctwa 
za przypadek (przypadkowy zbieg okoliczności) lub skutek oddziaływania sugestią 
(np. zawartą w zapowiedzi śmierci). Takie wytłumaczenie jest bowiem w wielu przypadkach 
nieprzekonujące, a czasem wręcz kłóci się z faktami (np. w doświadczeniach Targa z Dżuną 
czy moim z Sz. Kulińskim). Pozostaje wówczas szukać wyjaśnienia w działaniu jakichś 
ukrytych, nieznanych czynników, których istota najczęściej, niestety, wydaje się zupełnie 
niezrozumiała. 
Czy jednak rzeczywiście nauka jest tu bezradna, jak twierdzą okultyści? Nawet jeśli trudno 
o hipotezę wyjaśniającą w zadowalający sposób wszystkie dziwne fakty, wydaje się, że, 
przynajmniej wobec niektórych, może mniej efektownych, ale za to częściej spotykanych 
zjawisk, takich właśnie jak przeczucia i sny prorocze, nie jesteśmy bynajmniej bezradni, a być 
może właśnie na tej drodze uda się znaleźć jakiś klucz również do najbardziej zagadkowych 
przejawów prekognicji. 
Przeczucia i niezwykłe przejawy intuicji, zdaniem wielu badaczy zjawisk paranormalnych, 
to nierozwinięta lub też może zanikająca, szczątkowa postać jasnowidztwa. Psychologowie 
tłumaczą ją nieświadomym odbiorem bodźców i procesami przetwarzania informacji, prze- 
240 K. Boruń, Telepatia, kryptoskopia, prekognicja – eksperymenty grupowe, op. cit., s. 
126–127. 
241 A. Krawczuk, Sennik Artemidora, Ossolineum, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 
1972, s. 154–155.

157 
biegającymi nieświadomie (w podświadomości) i ujawniającymi się w postaci wyobrażeń o 
niezbyt jasnej treści, lecz silnym zabarwieniu emocjonalnym. Parapsychologowie i psychotronicy 
poszerzają tu potok odbieranych nieświadomie informacji o przekazy telepatyczne i 
„odczytywanie” śladów pozostawionych w materii przez zdarzenia. 
W podobny sposób psychologowie i psychotronicy próbują opisać mechanizm powstawania 
snów proroczych. Oczywiście niejeden sen, który skłonni bylibyśmy uznać za wieszczy, 
w rzeczywistości należy do dziesiątków tysięcy ,,zwykłych” snów, tyle że przypadkowo, 
zgodnie z rachunkiem prawdopodobieństwa, niektóre jego elementy odpowiadają temu, co 
wydarzy się w dniach następnych. Zdarza się też, że zasugerowani rzekomo proroczym snem 
stwarzamy nieświadomie warunki sprzyjające spełnieniu się proroctwa, albo doszukujemy się 
tego w przypadkowych incydentach, wyolbrzymiając ich wagę. Nie brak jednak dowodów, że 
w treści marzeń sennych znajdują również odbicie procesy, które można określić jako podświadome 
prognozowanie w oparciu o informacje zarówno zgromadzone już w pamięci 
świadomej i nieświadomej, jak i docierające do mózgu w czasie snu. Pisałem o tym szerzej w 
Tajemnicach parapsychologii242, ograniczę się więc tu tylko do próby pokazania przypuszczalnego 
mechanizmu powstawania snów prekognicyjnych na trzech przykładach, w tym 
dwóch z własnego doświadczenia. 
W okresie gdy jeszcze nie było kłopotów z paliwem i jeździłem codziennie swoim trabantem, 
stwierdziłem, iż pewna charakterystyczna forma i treść marzenia sennego, w którym 
występował motyw jakichś kłopotów z samochodem, poprzedzała niemal z reguły pojawiające 
się następnego dnia niedomagania i awarie w mechanizmach pojazdu. Jakkolwiek nigdy 
się nie zdarzyło, abym wnioskując z treści snu, mógł dokładnie zlokalizować przyszłe uszkodzenie, 
niemniej w ogólnym zarysie byłem w stanie określić grupę mechanizmów (silnik, 
układ elektryczny koła), w której należy spodziewać się niedomagania lub awarii. Przez pewien 
okres po nabyciu nowego samochodu, a także gdy zmuszony byłem ograniczyć częstość 
jazd, motoryzacyjne sny wieszcze niemal zupełnie zanikły. 
Myślę, że przykład ten dobrze ilustruje ogólną zasadę tworzenia się snów wieszczych. Jeżdżąc 
od lat, systematycznie, codziennie tym samym samochodem jesteśmy wsłuchani w 
działanie jego mechanizmów. Niemal każdą poważniejszą awarię – jeśli nie ma ona charakteru 
losowego – poprzedzają jakieś niewielkie odchylenia od „normy”. Zanim je sobie uświadomimy 
– sygnały o nich docierają do naszej podświadomości i w czasie snu wpływają kierunkująco 
na proces swobodnego biegu kojarzeń, stanowiących o treści marzeń sennych. 
W podobny sposób treść marzeń sennych może zawierać zapowiedź zbliżającej się choroby. 
Radziecki badacz tych zależności, lekarz W.N. Kasatkin, przeanalizował blisko 10 tysięcy 
przypadków, stwierdzając wyraźne prawidłowości pojawiania się sygnałów choroby w wizji 
sennej. Treść snów związana była bezpośrednio lub tylko symbolicznie z miejscem czy objawami 
schorzenia, zanim lekarze zdołali wykryć pierwsze jego symptomy. Rzecz jasna okres 
dzielący sen wieszczy i wystąpienie pierwszych wyraźnych objawów choroby bywa bardzo 
różny: kilku czy kilkunastogodzinny – poprzedza zachorowanie na anginę, na grypę, katar, 
ostry nieżyt żołądka z toksyczną infekcją, ostre zapalenie wyrostka robaczkowego czy ból 
zębów; kilkudniowy – ostrą dezynterię, psychozę infekcyjną, tygodniowy – tyfus brzuszny, 
tyfus plamisty, wirusowe zapalenie wątroby, miesięczny lub paromiesięczny – chroniczny 
nieżyt żołądka, gruźlicę płuc, nadciśnienie. Na wiele miesięcy przed ujawnieniem się choroby 
można znaleźć w snach sygnały guza mózgu, guza kręgosłupa, tętniaka mózgu243. 
Sny wieszcze mogą zapowiadać wydarzenia dotyczące nie tylko nas samych, ale i innych 
ludzi, a nawet całych grup społecznych i narodów. Sądzę, że wcale nie są tu konieczne zdol- 
242 K. Boruń, S. Manczarski, Tajemnice parapsychologii, op. cit. ,s. 291–297. 
243 W.N. Kasatkin, Teoria snowidienia, Izd. Medicina, Leningrad 1972.

158 
ności jasnowidcze czy choćby telepatyczne. Może tu bowiem zachodzić analogiczny proces 
nieświadomego odbioru i kojarzenia informacji oraz podświadomego prognozowania, jak we 
wspomnianych wyżej snach „samochodowych” czy zapowiadających zbliżającą się chorobę. 
Doświadczyłem sam wielokrotnie „prekognicji politycznych” zawartych mniej lub bardziej 
symbolicznie w treści marzeń sennych. Dotyczyły one najczęściej wydarzeń krajowych (np. 
ucieczki Stanisława Mikołajczyka, zajść w marcu 1968 r., ogłoszenia stanu wojennego 13 
grudnia 1981 r.), rzadziej – międzynarodowych (np. śmierci Patryka Lumumby). 
Te „prekognicje polityczne” mają, w moim przypadku, swego rodzaju sygnum – wplątaną 
w treść snu scenerię, czy choćby tylko atmosferę Powstania Warszawskiego. Widać szczególnie 
silnie skojarzył się w moim umyśle pewien typ napięć politycznych z doznaniami 
emocjonalnymi tamtych dni. Ciekawe, że i tu, podobnie jak w snach „samochodowych”, nigdy 
nie udaje się dokładnie przewidzieć, gdzie i co nastąpi, chociaż trafność wyczucia, że „coś 
nastąpi” jest wysoka (80–90 proc.) i nierzadko w przybliżeniu udaje się określić obszar wydarzeń. 
Ten typ prekognicji jest w moim przypadku zrozumiały; wieloletnia praca dziennikarska, 
nieustanne bliskie „ocieranie się” o politykę, z obowiązku, jak i zainteresowań „trzymanie 
ręki na pulsie” wydarzeń – sprawiały, że nie tylko świadomie, ale i podświadomie „prognozowałem”. 
Oczywiście nie mam zamiaru kategorycznie przeczyć, iż w pewnych przypadkach 
wspomagać te procesy może telepatia, ale wcale to nie znaczy, że w „snach wieszczych” jest 
ona jedynym czy podstawowym czynnikiem kształtującym treść wyobrażeń. 
Czy jednak wizje przeżywane we śnie mają coś wspólnego z doznaniami transowymi 
Ossowieckiego, Klimuszki i jasnowidzących w stanie hipnozy? Wiemy dziś, że hipnoza i 
autohipnoza nie jest snem, a faza paradoksalna snu, w czasie której występują marzenia senne, 
ma podobny elektroencefalogram jak stan czuwania. Niemniej, zdają się istnieć pewne 
analogie między zmienionym stanem świadomości we śnie i w transie jasnowidczym. W jednym 
i drugim przypadku jest to tworzenie się wyobrażeń drogą względnie swobodnego biegu 
skojarzeń. Ograniczeniem tej swobody i czynnikiem kierunkującym jest zasób informacji, nie 
zawsze zresztą odbieranych świadomie, oraz cel wyznaczony sobie samemu lub przez hipnotyzera. 
Wizja senna czy transowa może być produktem procesu podświadomego rozwiązywania 
problemów, analogicznego do intuicji twórczej. Prekognicja we śnie czy na jawie byłaby 
w tym ujęciu swoistą formą prognozowania myślowego, a trafność przepowiedni uzależniona 
z jednej strony – od zasobu odebranych danych i prawidłowego ich przetworzenia, z 
drugiej zaś – od złożoności i szybkości zmian czynników warunkujących prawdopodobieństwo 
takiego, a nie innego toku wydarzeń. 
Fakt, że zdolności jasnowidcze u ludzi przeciętnych pojawiają się prawie wyłącznie we 
śnie, gdy u Ossowieckiego występowały na jawie i w sposób niemal spontaniczny, może wynikać 
po prostu stąd, że myślowe prognozowanie świadome obarczone jest ogromnym balastem 
schematów rozumowania i stereotypowych rozwiązań problemów, uniemożliwiających 
swobodne stosowanie metody prób i błędów oraz obiektywną analizę faktów i wniosków. Te 
opory i bariery zanikają we śnie (wszystko jest wówczas możliwe), a także u fenomenów jasnowidczych 
w transie. 
Oczywiście naszkicowana tu psychologiczna teoria nie wyjaśnia przypadków prekognicji 
zdarzeń losowych. Próby wyjaśnienia takich rzadkich zdarzeń oddziaływaniem sugestią na 
losującego, bądź nawet wpływem telekinetycznym jasnowidza na sam proces losowania, wydają 
mi się naciągnięte. Być może godne baczniejszej uwagi są pewne bardzo ogólne teorie 
koincydencji, wskazujące na możliwość, że dwa zjawiska, następujące jedno po drugim, choć 
nie powiązane przyczynowo bezpośrednio ze sobą, mogą być następstwami czy wręcz składnikami 
innego zjawiska i pozostawać do niego w tej samej relacji, co może stwarzać wrażenie, 
że jedno jest przyczyną drugiego, gdy w rzeczywistości nie ma między nimi żadnej deterministycznej 
zależności.

159 
6. Eksterioryzacja czy halucynacje jasnowidcze? 
,,Było to późną nocą. Leżałem w łóżku przed zaśnięciem. Moja żona spała już przy mnie. 
W głowie powstało wibrowanie i stan ten rozprzestrzenił się na całe ciało. Wszystko wyglądało 
tak samo. Leżąc, próbowałem zdecydować się na inną metodę analizy zjawiska. Zacząłem 
myśleć jak miło byłoby wziąć szybowiec i polatać po południu (moje ówczesne hobby). 
Nie dostrzegając konsekwencji – nie wiedziałem, że mogą być jakieś konsekwencje – poczułem 
przyjemność unoszenia się, szybowania. 
Po chwili byłem pewien, że coś naciska na mój bark. Lekko zdziwiony obróciłem się do 
tyłu i do góry, aby zbadać przyczynę. Moje ręce napotkały gładką ścianę. Poruszałem rękami 
wzdłuż ściany tak daleko, jak mogłem sięgnąć i wszędzie była gładka powierzchnia. (...) Natychmiast 
wywnioskowałem, że zasnąwszy wypadłem z łóżka (...). 
Spojrzałem znów. Coś się nie zgadzało. Ściana nie miała okien, ani nie stały przy niej żadne 
meble. Żadnych drzwi. To nie była ściana w mojej sypialni. Ale była mi ona w jakiś sposób 
znajoma. Natychmiast ją rozpoznałem. To nie była żadna ściana – to był sufit! Płynąłem 
pod sufitem, kołysząc się przy każdym ruchu. Obróciłem się w powietrzu, zaskoczony przestraszyłem 
się i spojrzałem ku dołowi. Tam w dole, w mroku, było łóżko. Leżały na nim dwie 
postacie. Po prawej stronie była moja żona. Obok niej ktoś leżał. Oboje zdawali się spać. 
Dziwny sen – pomyślałem. Zdziwiłem się i zainteresowałem: Kim może być człowiek, 
którego widzę śpiącego u boku mojej żony? Przyjrzałem się dokładniej i doznałem szoku. To 
ja byłem tym kimś w łóżku. 
Moja reakcja była niemal natychmiastowa. Tu byłem ja, a tam było moje ciało. Umierałem 
– to była śmierć, a ja nie chciałem umierać. (...) Zdesperowany znurkowałem do mojego ciała. 
Poczułem łóżko i kołdrę. Kiedy otworzyłem oczy, patrzyłem na pokój z prespektywy łóżka”
244. 
To nie jest fragment opowiadania science fiction, lecz relacja z pierwszych, przeprowadzonych 
w marcu 1958 roku, eksperymentów eksterioryzacyjnych znanego amerykańskiego 
badacza tych zjawisk – Roberta A. Monroe. Była to zresztą zaledwie wstępna próba „wyjścia 
poza ciało”, po której nastąpiły coraz śmielsze i fantastyczniejsze. Oto fragment sprawozdania 
z 10 marca 1958 r.: 
,,(...) Jeszcze raz popłynąłem ku górze z zamiarem odwiedzenia dr Bradshawa (zaprzyjaźnionego 
psychologa – przyp. KB) i jego żony. Wiedząc, że dr Bradshaw jest przeziębiony i 
przebywa w łóżku, myślałem, że będę miał okazję odwiedzić go w sypialni. W pokoju tym 
nigdy nie byłem i jeśli mógłbym go potem opisać, mogłoby to potwierdzić moją wizytę. 
Znów poczułem wirowanie powietrza i nurkowanie w tunelu oraz wrażenie wchodzenia na 
zbocze (doktor i jego żona mieszkają na wzgórzu, około 5 mil od mego biura) (...). 
Po pewnym czasie podróż w górę wzgórza stała się trudniejsza i miałem uczucie, że 
opuszcza mnie energia. Czułem, że nie dam sobie rady. W tym momencie stała się rzecz zabawna. 
Odczułem jakby ktoś podjął mnie pod ramiona i uniósł. Ogarnęła mnie fala siły 
wznoszącej i pomknąłem szybko na wzgórze. 
Natknąłem się tam na dr Bradshawa z żoną. Byli oni poza domem i przez moment odczułem 
zakłopotanie, że ich spotkałem zanim dostałem się do wnętrza domu. Było to niezrozumiałe 
– dr Bradshaw powinien być w łóżku. 
244 R.A. Monroe, Eksterioryzacja, Towarzystwo Psychotroniczne, Materiały szkoleniowe, 
Warszawa 1986, s. 22–23.

160 
Dr Bradshaw miał na sobie jasne ubranie, na głowie kapelusz, a jego żona – ciemny 
płaszcz. Reszta jej ubrania była także w tej tonacji. Szli w moim kierunku, więc zatrzymałem 
się. Wydawali się być w dobrych nastrojach. Przeszli obok, nie spostrzegając mnie, podążając 
w kierunku małego budynku podobnego do garażu. Pływałem przed nimi i próbowałem 
zwrócić ich uwagę na siebie, ale bez rezultatu. W pewnej chwili dr Bradshaw nie odwracając 
głowy powiedział (wydało mi się, że do mnie): A więc widzę, że nie potrzebujesz już pomocy. 
Myśląc, że nawiązałem kontakt, zanurkowałem w ziemię (?) i wróciłem do biura, obróciłem 
się w ciele i otworzyłem oczy. Wszystko było tak jak pozostawiłem. Wibracje wciąż trwały, 
ale czułem, że mam dosyć wrażeń jak na jeden dzień. 
Po doświadczeniu, tego wieczoru zadzwoniliśmy do dr Bradshawa i jego żony. Nie mówiłem 
niczego, poza pytaniem gdzie byli pomiędzy godziną czwartą a piątą tego popołudnia 
(...). Rozmawiając z panią Bradshaw zadałem to pytanie. Stwierdziła, że około czwartej dwadzieścia 
pięć wyszli z domu w kierunku garażu. Ona miała zamiar udać się na pocztę, a dr 
Bradshaw, stwierdziwszy, że być może świeże powietrze dobrze mu zrobi, ubrał się i poszedł 
na spacer. Na poczcie była już za dwadzieścia minut piąta. Od ich domu na pocztę jest około 
15 minut jazdy (wróciłem z wizyty u nich dokładnie o godz. 4.27). Zapytałem jak byli ubrani. 
Pani Bradshaw miała czarne spodnie i czerwony sweter, przykryty czarną kurtką od samochodu, 
a dr Bradshaw – jasny kapelusz i jasną marynarkę. Jednakże nie „widział mnie, ani nie 
wyczuwał mojej obecności. Nie przypominał też sobie, aby mówił coś do mnie”245. 
Ale i ta relacja, bardzo ważna dla naszych rozważań o paranormalnym poznaniu, dotyczy 
tylko pierwszego etapu dziwnych przeżyć Monroe po osiągnięciu ,,drugiego stanu” świadomości. 
Z jego doświadczeń zdaje się bowiem wynikać, że uwolniona z więzi materialnych 
dusza (czy też, jak twierdzą eksterioryści ich „drugie ciało”) może przebywać w trzech różnych 
środowiskach (czy raczej światach), z których pierwszy tylko to nasz, przyrodzony, 
materialny świat. Przytoczone tu przykłady „eksterioryzacji” to właśnie wyprawa w jego teren.
Drugi obszar, który Monroe zdołał osiągnąć po dalszych ćwiczeniach był ,,środowiskiem 
niematerialnym, którego prawa ruchu i materii tylko luźno odpowiadają światowi fizycznemu”. 
Monroe pisze, że „obszar II jest stanem natury, w którym źródłem egzystencji wydaje 
się być myśl. Jest to witalna, twórcza siła tworząca energię, kształtująca „materię” w formy i 
utrzymująca kanały percepcji i komunikacji. (...) Czas, znany w pojęciu fizycznego świata, 
nie istnieje. Istnieją sekwencje wydarzeń dawnych i przyszłych, które nie są chronologicznie 
poukładane. Jedne i drugie istnieją obok „teraz”. Miary od mikrosekund do stuleci są nieużyteczne. 
(...) W obszarze II rzeczywistość składa się z najgłębszych pragnień i najbardziej 
ukrywanych lęków. Myśl jest działaniem, a żadne zewnętrzne warstwy nie skrywają tego 
wnętrza (...) poza tym nie istnieje nic”246. 
Opisy przeżyć Monroe w ,,obszarze II” są w porównaniu z relacjami z wypraw do „obszarów” 
I i III znacznie uboższe, a jeśli zawierają więcej konkretów, na ogół nie jest on zbyt 
pewny czy rzeczywiście przebywał w obszarze II a nie III, co tłumaczy tym, że jest to „środowisko” 
całkowicie nieprzyjazne dla świadomości, stwarza znacznie większy margines dla 
powstawania omyłek. W świecie tym Monroe dopatruje się pewnych elementów piekła i nieba, 
przy czym z tymi pierwszymi spotykał się nieporównanie częściej247. Oto próbka relacji z 
,,niebiańskich” przeżyć: 
„Dla mnie było to miejsce lub stan czystego pokoju. Jednak były tam wspaniałe, przeszywające 
na wskroś emocje. Było tak jakbyś unosił się w gorących, miękkich chmurach, gdzie 
245 Op. cit., s. 36–37. 
246 Op.cit., s. 57, 60. 
247 Op. cit., s. 94–95.

161 
nie było góry ani dołu, gdzie nie istniało nic, jako oddzielna cząstka materii. Gorąco jednak 
nie było dookoła ciebie, ono przenikało ciebie – było tobą (...). Chmura, w której się unosisz, 
przenikana jest promieniami światła, których kształty i barwy zmieniają się w ustawicznie (...) 
Odczuwasz i wpijasz się w wieczność błękitów, żółci, zieleni, czerwieni i cały komplet odcieni 
dopełniających. Wszystkie są znajome i przyjacielskie. Należysz do nich i one należą do 
ciebie. To jest Dom. 
Kiedy poruszasz się tak powoli i bez wysiłku poprzez chmurę, dookoła rozbrzmiewa muzyka. 
(...) Jest ona tam ciągle, a ty wibrujesz w harmonii z nią (...) Nie istnieje źródło skąd 
płynie ta muzyka. Ona istnieje dookoła, w tobie, jesteś jej częścią, a ona jest tobą (...). 
Najważniejsze jest to, że nie jesteś sam. Z tobą, obok ciebie, połączeni z tobą są inni. (...) 
Ty sam, jako część wszystkiego, jesteś jednocześnie mężczyzną i kobietą, pozytywem i negatywem, 
elektronem i protonem. Miłość kobiety i mężczyzny płynie do ciebie i od ciebie, 
uczucie pomiędzy dziećmi i rodzicami, idylla, ideał – wszystko współgra wokół ciebie, w 
tobie i poprzez ciebie. Jesteś w doskonałej równowadze, gdyż jesteś tam, gdzie być powinieneś. 
Jesteś w Domu. (...) Tutaj wiesz i łatwo akceptujesz istnienie Ojca. Twego prawdziwego 
Ojca. Tego Ojca, który jest Stwórcą wszystkiego, co jest lub było. Jesteś jedną z Jego niezliczonych 
postaci. Jak, czy dlaczego – nie wiesz. Nie jest to ważne. Jesteś szczęśliwy po prostu 
dlatego, że jesteś po jego Prawicy, gdzie jest twoje miejsce”248. 
Obszar III, do którego Monroe dostał się po dość skomplikowanych zabiegach poprzez 
dziwną ,,dziurę” o kształcie jego fizycznego ciała, jest jakby światem równoległym do naszego, 
zamieszkałym przez ludzi i w znacznym stopniu podobnym do naszego świata. Różni się 
tylko niższym od naszego poziomem rozwoju nauki i techniki oraz strukturą instytucji społecznych. 
„Można by przypuszczać – pisze Monroe – że obszar III jest niczym innym, jak 
częścią naszego świata nie znaną ani mnie, ani innym zainteresowanym. Z pozoru na to wygląda, 
jednakże dokładniejsze przyjrzenie się ukazuje, że nie może to być ani dawny, ani 
obecny fizyczno-materialny świat”249. Relacje Monroe z wypraw w głąb owego „obszaru” 
przypominają bardzo niektóre opisy „światów równoległych” w powieściach i opowiadaniach 
fantastyczno-naukowych i nie będziemy ich tu przytaczać. 
Więcej światła na przeżycia Monroe i innych „eksteriorystów” rzucić może stosowana 
przez nich technika ćwiczeń umożliwiających „wychodzenie poza ciało”. Według Monroe, 
kolejne procedury prowadzące do „eksterioryzacji” to: 
– relaks fizyczny i psychiczny (najefektywniej osiągany poprzez wywołanie i utrzymywanie 
stanu na pograniczu snu i czuwania lub autohipnozą), 
– skoncentrowanie uwagi na jednej sprawie lub przedmiocie, a następnie wyeliminowanie 
tego celu i wpatrywaniu się w ciemność przy zamkniętych oczach, 
– pogłębienie stanu relaksacji i wrażenia pustki, prowadzące do wyłączenia się kolejnych 
zmysłów, 
– oddychanie przez otwarte usta (w pozycji leżącej, z głową zwróconą ku północy) i 
koncentrowanie się na ciemności z przesuwaniem w wyobraźni punktu koncentracji aż 
za głowę i powyżej niej, 
– sięgnięcie po wibracje, które w postaci pulsującej rytmicznie i syczącej fali ognistych 
iskier docierają najpierw do głowy, a później przenikają całe ciało, 
– manipulacja wibracjami, kierunkowanie ich i przyspieszanie, 
– wyobrażenie sobie, że ciało staje się coraz lżejsze i płynie ku górze, co nieraz już przy 
pierwszej próbie prowadzi do przeżyć „eksterioryzacyjnych”. 
Przeszkodą wymagającą pokonania jest strach pojawiający się natychmiast po „odłączeniu 
248 Op. cit., s. 97–99. 
249 Op. cit., s. 74.

162 
się od ciała” związany z obawą, że się nie powróci i że oznacza to śmierć – co, zdaniem Monroe, 
jest nieuzasadnione. 
Początkowo nastawiony sceptycznie Monroe, w trakcie kolejnych „wypraw” uwierzył w 
realność przenoszenia się „drugim ciałem” w trzy opisane „obszary”, zakładając w 1973 roku 
w Charlottesville w Virginii instytucje pod nazwą Centrum do Badania Ciała Astralnego i 
Projekcji Astralnych. Niezależnie od oceny rzeczywistej wartości poznawczej tych jego „odkryć” 
i metafizycznych koncepcji, można powiedzieć, że zostało potwierdzone przynajmniej 
jedno z ,,ostrzeżeń Monroe”: „Po przekroczeniu tego punktu (oddzieleniu się od ciała fizycznego 
– przyp. KB) nie będziesz już mógł zawrócić. Zetkniesz się z rzeczywistością jakościowo 
zupełnie inną niż ta, w której żyjesz. Nie możesz w chwili tej przewidzieć, jaki to będzie 
miało wpływ na twoje codzienne życie, twoją przyszłość i cały twój światopogląd”250. 
Metoda Monroe nie jest oczywiście jedynym sposobem osiągania stanu „eksterioryzacji”
251, jednak urok jego książki, która może śmiało konkurować z parapsychologiczną literaturą 
SF, a jednocześnie rzeczowy, paranaukowy ton wywodów sprawiły, że należy ona obecnie 
do najczęściej stosowanych metod w treningach „wychodzenia poza ciało”. Z punktu widzenia 
nauk przyrodniczych twierdzenia Monroe na temat „drugiego ciała” i tzw. obszaru II i 
III nie mają jednak żadnej wartości odkrywczej, zaś analiza materiału, zgromadzonego w toku 
589 „eksterioryzacji”, przeprowadzona przez autora w jego książce niewiele nam daje pod 
względem poznawczym. Zwłaszcza, że Monroe w ogóle nie podejmuje próby innej interpretacji, 
niż oparta o założenie realności jego spostrzeżeń transowych. 
Znacznie bardziej wartościowe poznawczo mogą być doświadczenia przeprowadzane 
przez takich cenionych badaczy zjawisk paranormalnych jak Stanley Krippner i Russell Targ. 
Przeprowadzili oni szereg eksperymentów testowych m.in. ze słynnym „eksteriorystą” i telekinetykiem, 
a jednocześnie znanym malarzem amerykańskim – Ingo Swannem – który swe 
wizje transowe utrwala w malowanych obrazach (swego czasu słynne były obrazy z jego 
„eksterioryzacji” w okolice planety Jowisz). Szczególnie interesujące są badania przejawów 
„eksterioryzacji” w jej najprostszej postaci. W eksperymentach tych nad głową Swanna zawieszona 
była tablica, na której umieszczano rysunki z różnego rodzaju kompozycjami geometrycznymi, 
niewidoczne z dołu. Swann, „eksterioryzując” pod sufit, powinien zobaczyć te 
rysunki, po czym po ,,powrocie” rzeczywiście rysował ich kopie. 
Ale czy zgodność obu rysunków można uznać za dowód, że duch Swanna opuścił jego 
ciało i uniósł się w powietrze? Może chodzi tu po prostu o nieco inną postać kryptoskopii? 
Dotyczy to również doświadczeń, w których Swann ,,eksterioryzował” do zamkniętego pokoju 
i potrafił rozpoznać umieszczane tam obrazy w ośmiu przypadkach na osiem prób252. 
Ciekawe, że w czasie tych eksperymentów zaobserwowano zjawisko, zdające się świadczyć, 
że postrzeganie jasnowidcze podlega tym samym prawom percepcji wzrokowej jak widzenie 
normalne. W czasie jednej z ,,eksterioryzacji” Swann dostrzegł ,,literę arabską” i narysował ją 
„po powrocie”. W rzeczywistości była to odwrócona cyfra ,,5”, będąca przedmiotem tesu253. 
Czy poznanie jasnowidcze polega na przenoszeniu się „ducha” w czasie i przestrzeni, czy 
może raczej na – ukierunkowanej świadomością celu – „swobodnej” grze wyobraźni, której 
twory, formowane jakimś tajemniczym oddziaływaniem informacyjnym, w zadziwiający sposób 
wykazują, w mniejszym lub większym stopniu, zbieżność z rzeczywistością niedostępną 
naszym ,,zwykłym” zmysłom? Tak też chyba należy tłumaczyć fantastyczne – jeśli je brać 
250 Op. cit., s. 167. 
251 Metody te omawia szerzej Roman Bugaj w art. Techniki prowadzące do osiągnięcia 
stanów egzosomatycznych, „Trzecie Oko” nr 4 i 5/1986. 
252 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 278. 
253 Wg wywiadu z S. Krippnerem opublikowanego w „Psychology Today” w 1973 r.

163 
dosłownie – relacje na temat „wędrówek w astralu”, wysyłania swych „dwójników” (sobowtórów 
eterycznych) w odległe, niedostępne miejsca, cudownych umiejętności przenikania 
ścian i unoszenia się w powietrzu – a co więcej – manifestowania swej obecności w dwóch 
jednocześnie miejscach. Są to chyba nie tyle ,,wędrówki ciała eterycznego” czy „ektoplazmatycznego”, 
co przenoszenie się duchowe i wychodzenie „poza własne ciało” z pomocą 
bardzo pobudzonej wyobraźni po osiągnięciu odpowiedniego stopnia transu hipnotycznego 
czy autohipnotycznego przez człowieka, który to przeżywa i relacjonuje. Podobne przeżycia 
towarzyszą zresztą również narkozie, stanom przedśmiertelnym (opisywanym m.in. w książce 
R.A. Moody'ego Życie po życiu) i marzeniom sennym. Wrażenie wyjścia poza własne ciało i 
unoszenia się w powietrzu nie może być dowodem rzeczywistej „eksterioryzacji”. Dlaczego 
miałyby to być spostrzeżenia, a nie halucynacje o treści kształtowanej przez różnego rodzaju 
czynniki wewnętrzne i zewnętrzne? Psychofizjologia szuka przyczyn tego rodzaju odczuć 
m.in. w zaburzeniach czy wręcz utracie czucia somatycznego – w niedocieraniu do mózgu 
sygnałów płynących z powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Sygnały te, kojarzone z 
bodźcami odbieranymi przez zmysły i dotyczącymi świata zewnętrznego, stanowią prawdopodobnie 
o zdolności odróżniania własnego ciała od świata zewnętrznego i świadomości własnego 
istnienia. Odczucie pewnego rodzaju ,,obcości” własnego ciała, spowodowane zaburzeniami 
czucia somatycznego, skojarzone z zawartym w pamięci obrazem otoczenia (pokoju, 
łóżka, śpiących tam ludzi) może stać się przyczyną wyobrażenia przybierającego postać halucynacji 
unoszenia się pod sufitem. 
Potwierdzają to doświadczenia z wywoływaniem wrażenia „eksterioryzacji” i towarzyszących 
jej wizji „jasnowidczych” środkami fizycznymi, m.in. w komorach ciszy i basenach 
immersyjnych (imitujących nieważkość). Zespół badawczy, kierowany przez Stanleya Krippnera, 
przeprowadził bardzo interesujące doświadczenia umieszczając badane osoby na tzw. 
huśtawce czarownic254. Jest to niewielka platforma, do której przywiązuje się człowieka w 
taki sposób, aby nie mógł się poruszać, zatyka mu się uszy, zaś oczy zakrywa połówkami 
piłeczki pingpongowej. Traci on całkowicie orientację przestrzenną oraz wszelki kontakt 
zmysłowy z otoczeniem, co sprzyja szybkim zmianom świadomości i halucynacjom. U niektórych 
z badanych osób, w takich warunkach odcięcia od bodźców, powodujących zaburzenie 
czucia somatycznego, występowało wrażenie wychodzenia z ciała i docierania „uwolnioną 
świadomością” do odległych miejsc. Co więcej, chociaż sami badacze odnoszą się sceptycznie 
do relacji dotyczących ,,drugiego ciała”, stwierdzili oni w kilku przypadkach nie tylko 
wyraźne polepszenie się u „eksterioryzujących” wyników statystycznych odbioru przekazów 
telepatycznych, ale również pewne przejawy zdolności pozazmysłowego ,,spostrzegania” 
oddalonych przedmiotów i zdarzeń. 
Jak jednak wyjaśnić owe, opisywane przez Monroe i niektórych innych „eksteriorystów”, 
zadziwiająco trafne wizje odległych miejsc i wydarzeń tam zachodzących? Jeśli relacje takie 
są dobrze udokumentowane, a nie jest to tylko wtórny produkt rzekomych ,,przypomnień”, 
może rzeczywiście należałoby przyjąć, że ,,drugie ciało” tych ludzi naprawdę przenosiło się 
w te odległe miejsca? Czy jednak taka jest tylko alternatywa? Nie samo przecież wrażenie 
oddzielenia się od ciała, przechodzenia przez ściany i wizje odległych zdarzeń są tu istotne, 
lecz przede wszystkim ich trafność. A trafność taka cechowała nie tylko „eksterioryzacje” 
lecz również, a w przypadku Ossowieckiego nader często, ,,zwykłe” wizje jasnowidcze. Czyż 
więc nie słuszniej byłoby założyć, że „eksterioryzacja” w takich niezwykłych przypadkach 
jest ubraną w halucynacyjne wyobrażenia, pewną odmianą jasnowidzenia? Zresztą owe 
,,zwykłe” wizje Ossowieckiego różniły się tylko tym od „eksterioryzacyjnych”, że trans przebiegał 
przy zachowaniu pełnej świadomości wyobrażeniowego charakteru doznań i nie był 
254 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 279–280.

164 
tak wyczerpujący jak w przypadku ,,podróży astralnych”. 
Nie ma też żadnych materialnych dowodów, że jakaś postać „substancji” i „energii” 
opuszcza ciało „eksterioryzującego” i przenosi się w odległe lub niedostępne miejsca. Przeprowadzono 
co prawda próby oddziaływania fizycznego na przedmioty w czasie takich 
,,wypraw poza ciało”, ale brak dotąd przekonywających, jednoznacznych faktów mogących 
świadczyć, że takie oddziaływanie rzeczywiście występuje, a nie jest tylko przypadkową 
zbieżnością dwóch ciągów zdarzeń. I tak na przykład: Ingo Swann potrafił ponoć zakłócić 
działanie bardzo czułego detektora cząstek elementarnych, znajdującego się w zamkniętych, 
podziemnych pomieszczeniach Instytutu Stanford, lecz, niestety, warunki eksperymentu nie 
były w pełni kontrolowane, zaś następnego dnia nie udało się już Swannowi powtórzyć osiągniętego 
efektu255. 
Mimo tych zastrzeżeń – nie chciałbym zbyt kategorycznie zaprzeczać możliwości „manifestowania 
się” eksterioryzującego Ossowieckiego u odwiedzanych w „astralu” znajomych, 
zwłaszcza że były to „wizyty” zapowiedziane. Pewne doświadczenia współczesne zdają się 
przemawiać bowiem za możliwością przekazywania poleceń przez eksterioryzującego „wizytowanym” 
osobom. 
Na I Sympozjum Stowarzyszenia Radiestetów w Warszawie, we wrześniu 1981 r. dr 
Wiktor Bodnar referował bardzo ciekawe wyniki sondażowych doświadczeń, przeprowadzonych 
w tym stowarzyszeniu w trakcie treningu jogi holistycznej. W doświadczeniach brało 
udział ok. 20 osób, którym po ćwiczeniach hathajogi, pranajamy, medytacji, kontemplacji i 
relaksu podawano sugestie ciężaru, ciepła i bardzo głębokiego rozluźnienia. Kolejne ćwiczenia 
prowadziły – poprzez rozwijanie fantazji kierowanej i hiperwentylacyjne ćwiczenia oddechowe 
(głębokie i częste oddychanie przekraczające zapotrzebowanie na tlen) – do sugestii 
eksterioryzacyjnych: „wydłużania się” kończyn, możliwości przechodzenia przez ściany, sufity 
i podłogi, swobodnego „pływania” w powietrzu oraz odnajdywania i rozpoznawania 
przedmiotów ukrytych w sali. Ostatnia faza eksperymentów polegała na odwiedzaniu własnego 
mieszkania oraz mieszkań znajomych, a także znanych tylko prowadzącemu doświadczenia 
i zapamiętywaniu dostrzeżonych tam przedmiotów i ludzi. I tak np. grupa otrzymała polecenie 
ustalenia, gdzie jest, co robi i jak jest ubrana krewna prowadzącego ćwiczenia, zamieszkała 
w Krakowie pod wskazanym przez niego adresem. Większość osób twierdziła, że 
jest ona w domu, ogląda program telewizyjny, robiąc jednocześnie na drutach. Część „eksterioryzujących” 
powiedziała, że ubrana jest na brązowo, a część, że na niebiesko W rzeczywistości, 
jak się później okazało, osoba ta siedziała przed telewizorem i zszywała już zrobione 
na drutach części, zaś ubrana była w brązową spódnicę i niebieski sweter. W innym doświadczeniu, 
gdy „eksterioryzujący” próbowali wejść – na polecenie eksperymentatora – w kontakt 
ze znanym im instruktorem jogi i przekazać mu polecenie, aby zatelefonował do dr Bodnara, 
instruktor ten – jak później relacjonował – zorientował się, iż był przedmiotem eksperymentu, 
lecz nie wiedział jakiego, zaś następnego dnia myślał, aby zadzwonić do doktora, lecz zaniechał 
tego z braku motywacji. Zadzwonił jednak, wynajdując powód, do jednej z osób, które 
go „odwiedziły”. Trzeba dodać, iż pięć osób określiło prawidłowo, gdzie był i co robił instruktor, 
zaś trzy dokładnie opisały rozkład i wygląd mieszkania, w którym nigdy nie były256. 
Czy w tym świetle można wierzyć, że widziano Ossowieckiego w miejscu jego „odwiedzin 
astralnych”? Przyjmując nawet, iż eksterioryzacja jest niczym więcej jak spotęgowaną 
formą wizji jasnowidczej, przybierającej postaci złudzenia opuszczenia ciała i przenoszenia 
się duchem, nie wyklucza to kontaktu telepatycznego z odwiedzanymi osobami. Zważywszy 
255 Op. cit., s. 246. 
256 W. Bodnar, Eksterioryzacja – fakty i znaki zapytania, Materiały na I Sympozjum Stowarzyszenia 
Radiestetów, Warszawa 1981, s. 83–85.

165 
zaś, że takie „odwiedziny” następowały zwykle w nocy, łatwo o zatarcie się granicy między 
snem a jawą i powstanie halucynacji, że jasnowidz pojawił się rzeczywiście, zwłaszcza jeśli 
zapowiadał on swoją wizytę. Nie można też wykluczyć, że pod wpływem sugestii przekazanej 
telepatycznie osoby te widziały Ossowieckiego we śnie. Przytoczyliśmy co prawda w 
części II relację Antoniego Platera na temat pojawienia się „eksterioryzującego” inżyniera za 
granicą na zjeździe architektów w Wiedniu, a nawet rzekomym podpisaniu przez niego listy 
obecności – brak jednak wiarygodnej dokumentacji, dotyczącej tego rodzaju doświadczeń. 
Jeszcze większe wątpliwości budzą relacje Monroe z jego ,,wypraw” do „obszaru II” 
(świat kreowany myślą) i „obszaru III” (świat równoległy). To, co przeżywał on w „obszarze 
II” ma wiele wspólnych cech ze stanami ekstazy i „olśnienia” występującymi na wyższych 
szczeblach ćwiczeń medytacyjnych we wschodnich systemach „doskonalenia duchowego”, 
podczas których pojawia się nierzadko wrażenie swoistej „iluminacji” – zdobywania jakąś 
tajemniczą, nadprzyrodzoną drogą nieograniczonej wiedzy, niemożliwej do wyrażenia słownego. 
Towarzyszy temu „wyzwalanie się” z więzów czasu i przestrzeni i zespalanie z wszechświatem 
i Bogiem. 
„Wyjście poza czas” jest wrażeniem subiektywnym, spowodowanym prawdopodobnie 
ograniczonym dopływem bodźców stanowiących mierniki upływu czasu. Poczucie bowiem, 
iż czas płynie, wynika z uświadomienia sobie zdarzeń (choćby tylko wyobrażeń) wypełniających 
ten czas, których ciąg kojarzony jest w mózgu ze wskazaniami zegarów biologicznych 
(biofizycznych i biochemicznych procesów przebiegających w określonych rytmach) pozwalających 
nam ocenić upływ czasu w sposób względnie obiektywny. Spowodowane transem 
ograniczenia w dopływie tych sygnałów do mózgu sprawiają, że ocena ta może być utrudniona, 
a nawet błędna. 
Z kolei „wyjście poza przestrzeń”, w świat „innego wymiaru” można wyjaśnić zaburzeniami 
w działaniu mechanizmu orientacji przestrzennej. Polega ono przecież również na kojarzeniu 
bodźców – przede wszystkim odbieranych przez narządy wzroku, równowagi i napięć 
mięśniowych. Błędne informacje, płynące z tych narządów w czasie głębokiego transu lub 
snu, mogą odbić się nie tylko na postrzeżeniach ale i wyobrażeniach, które przybierają wówczas 
postać nadrealnych wizji. 
Realistyczne przygody Monroe w ,,świecie równoległym”, tak bardzo przypominają marzenia 
senne lub wizje w półśnie, wzbogacone później i uporządkowane logicznie w procesie 
,,przypominania” sobie ich treści, że nie ma chyba potrzeby szerzej ich tu omawiać. Wszystko 
co w nich jest zawarte nie wykracza poza zasoby pamięci „eksteriorysty”, a jeśliby nawet 
jakieś ,,spostrzeżenie”, dokonane w tym świecie pomogłoby Monroe rzucić nowe światło na 
jakieś problemy techniczne i dokonać wynalazku (jest on z zawodu elektronikiem), można to 
wytłumaczyć podświadomym myśleniem twórczym, którego rezultaty wpływają na treść wizji. 
Przykłady takich odkryć, dokonywanych we śnie (tj. zawartych w treści marzenia sennego) 
znane są przecież z historii nauki. 
7. Odkrycia, teorie i hipotezy fizykalne 
Wielu badaczy zjawisk ESP, szukających po wojnie nowych dróg przełamania impasu poznawczego, 
zdawało sobie sprawę, że same tylko proste próby testowe, oceniane metodami 
statystycznymi, podobnie jak choćby najwiarygodniejsze protokoły z seansów z wyselekcjonowanymi 
„mediami”, przeprowadzanych przy pełnej kontroli, nie wystarczą. Na to, aby powstały 
szanse postępu i rozstrzygnięcia kwestii spornych, konieczne są badania fizykalne, 
prowadzone z pomocą nowoczesnych, elektrofizjologicznych technik pomiarowych i stymulacyjnych, 
nierzadko sięgające do procesów biofizycznych i biochemicznych w ich elemen

166 
tarnej postaci. 
Znaczenie badań fizykalnych dla weryfikacji teorii i hipotez wysuwanych przez parapsychologów-
przyrodników było w pełni doceniane już w czasach Ochorowicza i Lebiedzińskiego. 
Sam Ochorowicz wystąpił – chyba jako pierwszy na świecie – z teorią elektromagnetycznych 
promieniowań mózgowych, próbując wyjaśnić nią zjawisko telepatii. Było to w rok po 
wytworzeniu przez Hertza, po raz pierwszy laboratoryjnie, fal elektromagnetycznych i na 
osiem lat przed pionierskimi próbami łączności radiotelegraficznej. 
Próby odbioru fal emitowanych przez mózg podjęte zostały dopiero jednak po śmierci 
Ochorowicza, w latach dwudziestych naszego wieku, przez włoskiego neurologa Ferdinando 
Cazzamalliego, wespół z współpracownikami Marconiego. W specjalnej, izolowanej kabinie, 
wyposażonej w czuły odbiornik radiowy, umieszczano osoby o dużej podatności na sugestie. 
W czasie silnego pobudzenia emocjonalnego wywoływanego sugestią hipnotyczną, w słuchawkach 
odbiornika pojawiały się dźwięki (łoskoty, trzaski, świsty, rzadziej melodyjne tony) 
zdające się świadczyć o tym, że mózg ludzki w czasie wzmożonej aktywności wysyła fale 
radiowe o długości metrowej, decymetrowej i centymetrowej. Niestety, próby powtórzenia 
tych doświadczeń, m.in. w leningradzkim Instytucie Mózgu, nie powiodły się i można sądzić, 
że dźwięki odbierane przez Cazzamalliego nie były emisją mózgu, lecz artefaktami związanymi 
z niedoskonałością ówczesnej techniki badawczej. 
Czy generowane przez biomaterię promieniowanie elektromagnetyczne może spełniać rolę 
nośnika informacji między różnymi organizmami i czy tu należy szukać przyrodniczego wyjaśnienia 
łączności telepatycznej? Wątpliwości budziło już od lat trzydziestych nie tylko to, 
że sygnały takie byłyby bardzo słabe i ginęłyby w różnego rodzaju szumach oraz że trudno 
było wyobrazić sobie, w jaki sposób są przekodowywane w mózgu. Przeciw hipotezie łączności 
elektromagnetycznej zdawały się przemawiać również sprzeczne wyniki doświadczeń z 
ekranowaniem ,,telepatów”. Pionier tych badań w ZSRR, leningradzki fizjolog, Leonid L. 
Wasiljew (1895–1963), przeprowadził wiele doświadczeń potwierdzających – jego zdaniem – 
istnienie łączności telepatycznej257, jednak nie stwierdził znaczącego pogarszania się wyników, 
gdy badany człowiek lub zwierzę (pies) zamknięci byli w komorze obitej blachą. Do 
podobnych wniosków doszedł również znany badacz fenomenów ESP i telekinezy – brytyjski 
matematyk i fizyk John G. Taylor. 
Nie wszyscy jednak naukowcy wiążący nadzieję wyjaśnienia oddziaływań bioinformacyjnych 
z hipotezą elektromagnetyczną skłonni byli uznać wyniki doświadczeń Wasiljewa i 
Taylora za rozstrzygające o jej losach. Stefan Manczarski, który od wielu lat prowadził badania 
wpływu promieniowań elektromagnetycznych na organizmy żywe oraz oddziaływań bioinformacyjnych, 
wystąpił z opartą na osiągnięciach biofizyki i cybernetyki oraz własnych 
doświadczeniach teorią, która kwestionuje słuszność zastrzeżeń wysuwanych przeciw hipotezie 
elektromagnetycznej. Zdaniem Manczarskiego, odbiór bardzo słabych sygnałów elektromagnetycznych 
przez organizmy żywe jest możliwy, gdyż układ nerwowy, a w szczególności 
mózg, pracuje na zasadach statystycznych (rejestruje sygnały powtarzane), zaś łączność odbywa 
się za pośrednictwem fal wielu długości – od milimetrowych do wielokilometrowych258. 
Jak wynika bowiem z jednego z podstawowych twierdzeń teorii informacji (tzw. 
wzoru Shannona) im szersze jest pasmo kanału przesyłowego i dłuższy czas przesyłania informacji, 
tym mniejszy może być stosunek poziomu sygnału do poziomu szumów tak, że przy 
przekazie widmowym i iteracyjnym możliwy jest odbiór sygnałów wiele tysięcy razy słab- 
257 L. Wasiljew, Wnuszienie na rasstojanii. Gosudarstwiennoje Izdatielstwo Politiczieskoj 
Litieratury, Moskwa 1962. 
258 S. Manczarski, Zastosowanie cybernetyki i radiofizyki w parapsychologii, „Przegląd 
Telekomunikacyjny” nr 11/1961.

167 
szych od szumów. Przeciw zarzutom, że hipoteza elektromagnetyczna nie tłumaczy, dlaczego 
żadne ekrany ani też odległość nie wpływają w sposób dostrzegalny na łączność telepatyczną, 
prof. Manczarski wysuwa kontrargumenty, iż widmowy charakter transmisji uniemożliwia 
całkowite zaekranowanie, zaś nieustanne fluktuacje, poprawa to znów pogarszanie się warunków 
łączności, utrudniają porównywanie ze sobą różnych serii doświadczeń. Według obliczeń 
Manczarskiego, pogarszanie się warunków w przypadku ekranowania i wzrostu odległości 
występuje, należy je jednak oceniać w sposób statystyczny. O wierności przekazu decydują 
ponadto zarówno warunki zewnętrzne jak i zdolności dostrojenia odbiornika do nadajnika. 
Z doświadczeń przeprowadzanych przez Manczarskiego wynikało, że przy myślowym 
przesyłaniu wyobrażeń prostych figur geometrycznych (znaków na kartach) zasięg telepatii u 
zwykłych ludzi nie przekracza zazwyczaj czterech metrów259. 
Za hipotezą elektromagnetycznego nośnika przekazu telepatycznego skłonnych byłoby 
opowiedzieć się wielu badaczy ESP, gdyż dobrze mieści się ona w przyrodniczym obrazie 
świata. Jeśli nie jest powszechnie uznawana, to tylko dlatego, że nie brak doświadczeń, których 
wyników nie jest ona w stanie wytłumaczyć i zawiera nadal wiele punktów spornych260. 
Dopiero zresztą w latach sześćdziesiątych udało się po raz pierwszy zaobserwować i zarejestrować 
pole elektromagnetyczne żywych organizmów, ich organów i komórek261, jeśli pominąć 
promieniowanie podczerwone, związane z ciepłotą ciała, któremu, jako nośnikowi informacji 
między organizmami, nie przypisywano większej roli. Przeszkodą nie do pokonania 
była bardzo długo słabość emisji i różnego rodzaju zakłóceniap – przy braku odpowiednio 
czułych przyrządów pomiarowych. 
Z badań ostatniego ćwierćwiecza wyłania się bardzo ciekawy obraz organizmu żywego jako 
źródła wielu rodzajów promieniowań będących nośnikiem nie tylko energii, ale przede 
wszystkim informacji o tym, co dzieje się w jego wnętrzu. Promieniowania termiczne o zakresie 
radiowym niosą informacje o temperaturze i biorytmice narządów wewnętrznych, fale 
o wysokich częstotliwościach, bliskich podczerwieni i nadfioletu, a także w zakresie widzialnym, 
występujące w postaci bardzo słabej luminescencji – o zachodzących w organizmie reakcjach 
biochemicznych. Do badania tej bioluminescencji konieczne są bardzo czułe detektory, 
przyrządy liczące pojedyncze fotony, które pojawiły się dopiero wraz z rozwojem techniki 
jądrowej. 
Okazało się, że promieniowanie elektromagnetyczne nie jest bynajmniej w organizmach 
żywych zjawiskiem rzadkim ani ubocznym. Emitują je kwasy nukleinowe ekto- i endoplazmy, 
szpik kostny, poszczególne komórki całych organów i powierzchni skóry. Wiele zdaje 
się przemawiać za tym, że określonym reakcjom enzymatycznym odpowiada promieniowanie 
o specyficznym widmie i rozkładzie energetycznym. Co więcej, znajdujemy coraz więcej 
dowodów, że występuje tu również zjawisko odwrotne – promieniowanie określonych częstotliwości 
powoduje określone zmiany właściwości białek, enzymów i toksyn, działając 
przyspieszająco lub hamująco na przebieg reakcji biokatalitycznych. Mimo więc nikłej energii 
tych promieniowań odgrywają one – jak sądzi wielu badaczy – bardzo doniosłą rolę w 
procesach życiowych, gdyż jako czynnik katalityczny mogą stanowić stymulator różnych 
procesów metabolicznych. 
Nie znaczy to, że owe oddziaływania dadzą się sprowadzić do prostych zależności między 
określonym widmem i rozkładem energetycznym promieniowania a określoną reakcją fizjo- 
259 S. Manczarski, Zagadnienie przenoszenia myśli w świetle badań radiotechnicznych, 
„Przegląd Telekomunikacyjny” nr 10–12/1946, 1– 3/1947, s. 33, 49. 
260 Jeszcze bardziej dyskusyjne są jednak hipotezy konkurencyjne, jak np. biograwitacyjna 
A. Dubrowa. 
261 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 196.

168 
logiczną. Są to bowiem procesy bardzo złożone, uwarunkowane różnymi czynnikami biofizycznymi 
i biochemicznymi, i to często wpływającymi na przebieg reakcji bardzo okrężnymi 
drogami. Przypadki prostych zależności, łatwych do zaobserwowania, należą tu raczej do 
rzadkości. Odkryciem, które zdaje się potwierdzać istnienie łączności elektoromagnetycznej 
między ustrojami żywymi jest tzw. efekt lustrzany. W latach 1973–1974 grupa nowosybirskich 
naukowców z Instytutu Biofizyki Akademii Nauk ZSRR, pod kierownictwem W. Kaznaczejewa, 
przeprowadziła serię doświadczeń, badając wzajemne oddziaływanie bliźniaczych 
kultur tkanek i kolonii bakterii. Kultury, umieszczone w kwarcowych kolbach, zatruwano 
lub zakażano wirusami. W tym samym laboratorium, również w kwarcowych kolbach 
umieszczone były kolonie bliźniacze. Otóż w owych kulturach bliźniaczych, choć nikt ich nie 
zatruwał ani nie zakażał, wystąpiły podobne objawy chorobowe jak u bliźniaków. Jeśli do 
doświadczenia używano kolb szklanych tego rodzaju „efekt lustrzany” nie występował262. 
Podobne zjawisko zdalnego oddziaływania zaobserwowano również między izolowanymi 
narządami. Dwa serca (np. kurze) utrzymywane sztucznie przy życiu i pulsujące w jednym 
rytmie, wpływały wzajemnie na siebie, chociaż nie było między nimi żadnego połączenia 
nerwowego, krwionośnego czy choćby przewodu elektrycznego. Zakłócanie częstotliwości 
skurczów jednego serca jakimś czynnikiem fizycznym lub chemicznym wywoływało analogiczne 
zmiany w pulsacji drugiego. Przedzielenie serc szklanym ekranem powodowało zanik 
oddziaływania. 
Doświadczenia tego rodzaju, powtórzone z takim samym wynikiem w kilku innych laboratoriach 
radzieckich i amerykańskich, zdają się wskazywać, że nośnikiem przekazu jest tu 
promieniowanie ultrafioletowe, które łatwo przenika powietrze i kwarc, zaś pochłania je 
szkło. Jest to jednak łączność na niewielką odległość. 
Biopole nie jest zresztą jednorodnej natury i oddziaływanie bioinformacyjne dokonuje się 
różnymi kanałami, za pośrednictwem wielu nośników. Z badań, prowadzonych w ostatnich 
latach na coraz szerszą skalę, wynika, że źródłem informacji o procesach przebiegających w 
organizmie są również zmiany występujące w polach elektrycznych i magnetycznych, a także 
sygnały akustyczne i zmiany w ośrodku gazowym otaczającym ciało263. Co prawda pola 
elektryczne o niskiej częstotliwości (do l kHz) związane z potencjałami elektrochemicznymi i 
pozwalające śledzić pracę serca, żołądka i innych organów, są osłonięte przez tkanki, a więc 
ich zdalna obserwacja jest bardzo utrudniona, ale dla pól magnetycznych i sygnałów akustycznych 
(zwłaszcza infradźwięków) nie stanowią one przeszkody. 
Informacje płynące z pól magnetycznych, których źródłem są prądy elektryczne towarzyszące 
procesom fizjologicznym, dotyczą m.in. czynności mózgu. Badania tu prowadzone być 
może pozwolą rzucić nieco światła na niektóre omawiane w tej książce zdolności „sensytywów”, 
nie mówiąc już o ich znaczeniu dla diagnostyki medycznej. 
Sygnały akustyczne płyną ze wszystkich punktów organizmu. Źródłem ich są drgania mechaniczne 
o różnej częstotliwości – od bardzo niskich do wysokich, tworzących szumy. Sygnały 
infradźwiękowe powstają podczas pracy narządów wewnętrznych (np. serca, płuc), 
skurczów i rozkurczów mięśni, ich mikrodrżenia, ruchów perystaltycznych itp. Komórki i 
molekuły są prawdopodobnie źródłem szumów. 
Właściwości fizyczne i chemiczne obłoku gazowego, otaczającego ciało, odzwierciedlają 
262 Dalsze badania prowadzone w ZSRR w latach 1975–1982 pozwoliły już rzucić sporo 
światła na fizykalne i fizjologiczne podłoże „efektu lustrzanego”. Wyniki doświadczeń referowano 
na V Międzynarodowej Konferencji Psychotronicznej w Bratysławie w 1983 r. 
(„Trzecie Oko” nr 4/1985, s. 3–5). 
263 Informacje nt. tych badań zawiera m.in. rozmowa z radzieckimi uczonymi, J.W. Guliajewem 
i E.E. Godikiem zamieszczona w czasopiśmie „Wiestnik AN SSSR” nr 8/1983.

169 
przebiegające w jego wnętrzu i na powierzchni procesy metaboliczne. 
Tak więc, jeśli przyjmiemy, co wydaje się niemal pewne, że choćby tylko niewielka część 
informacji zawartych w biopolu dociera do innych organizmów, mogą one – nie pojedynczo, 
ale właśnie jako zbiór – podlegać przetworzeniu w ich układach nerwowych, stając się podstawą 
łączności międzyosobniczej. Niestety, i tu nie znajdujemy zadowalającego wyjaśnienia 
transmisji telepatycznych odbieranych z odległości tysięcy kilometrów, i trzeba wyraźnie 
stwierdzić, że, jak dotąd, brak jakichkolwiek fizykalnych dowodów takiej łączności. 
Stwierdzenie, że przekaz bioinformacji z jednego organizmu do drugiego jest możliwy, 
choćby tylko na odległość paru metrów, pozwala jednak nieco inaczej spojrzeć na umiejętności 
diagnostyczne niektórych radiestetów i znachorów oraz na opowieści rodzinne o snach 
zapowiadających chorobę lub śmierć. Być może rzuca to również pewne światło na tego rodzaju 
wizje prorocze Ossowieckiego. Chociaż bowiem stawianiem diagnoz paramedycznych 
nigdy się on specjalnie nie zajmował, w jego psychometrycznych wizjach nie brak przecież 
informacji dotyczących stanu zdrowia i napięć psychicznych. Za przejaw tych uzdolnień 
można by też uznać słynne widzenie „aury”, oczywiście w tych przypadkach, gdy zapowiedziana 
śmierć była spowodowana mniej lub bardziej ukrytą chorobą. Zresztą opowieści o 
„aurze” zwiastującej przypadkową śmierć nie opierają się na rzetelnej dokumentacji i prawdopodobnie 
należy je zaliczyć do legend o Ossowieckim. 
Czy okres powojenny przyniósł jakieś naukowe, fizykalne i fizjologiczne rozwiązania zagadki 
„aury”? Jak wiadomo, od dawna utrzymuje się pogląd – wyrażany również przez 
Ossowieckiego – iż jest ona swoistą postacią tajemniczego promieniowania wysyłanego przez 
organizm, a przede wszystkim mózg każdego człowieka, lecz dostrzeganą tylko przez niektórych 
jasnowidzów wrażliwych na tę radiację. 
W latach sześćdziesiątych głośne stały się na całym świecie radzieckie doświadczenia z 
tajemniczym promieniowaniem – świetlistymi otoczkami ukazującymi się wokół palców 
ludzkich, dłoni, stóp, a także świeżych liści, w polu wysokiej częstotliwości. Odkrycia zjawiska 
dokonał w 1939 r. radziecki technik Siemion Kirlian, a jak się później okazało – miał on 
zapomnianego poprzednika z końca XIX w., polskiego lekarza i elektryka – Jakuba Jodko- 
Narkiewicza264. Czytając relacje Kirliana i przeprowadzając samemu podobne eksperymenty 
wielu badaczy było przekonanych, iż oznaczają one wynalezienie technicznego sposobu 
ujawniania legendarnej „aury”. Przypuszczenia te wydawały się tym bardziej uzasadnione, że 
zagadkowa aureola występowała w pełnej krasie wokół wszelkich ciał organicznych, zwłaszcza 
żywych, a jej wielkość i kolor na barwnych błonach fotograficznych wykazywały zmiany, 
zależnie od stanu zdrowia człowieka czy zaawansowania prosesu usychania rośliny. Przewidywano 
nawet rychłe zastosowanie efektu Kirliana jako nowej metody diagnostycznej. 
Szczególne podniecenie parapsychologów wzbudziło też odkrycie, że owo niezwykłe świecenie 
powodowała emisja cząstek naładowanych (głównie elektronów), co stwarzało podejrzenie, 
iż obserwujemy tu zjawisko gwałtownego wydzielania się bioplazmy, którą z kolei próbowano 
wiązać z „ektoplazmą” – tajemniczą substancją organiczną wydzielaną ponoć z ciał 
mediów w czasie transu. 
Wszystkie te nadzieje okazały się jednak przedwczesne. Działanie aparatu Kirliana, którego 
podstawowym elementem jest transformator Tesli, wytwarzający prądy zmienne o bardzo 
wysokiej częstotliwości i napięciu, polega nie na uwidacznianiu niewidzialnej w normalnych 
264 Jakub Jodko-Narkiewicz (l848–1904) – lekarz i wynalazca w dziedzinie elektro- i radiotechniki, 
konstruktor pierwszego nadajnika radiotelegraficznego (1892) oraz odkrywca 
zjawiska „elektrografii” (1889), próbujący zastosować je w fizjologii. Zwolennik hipotezy 
„siły życiowej” Reichenbacha, mimo sukcesów praktycznych, nie spotkał się z uznaniem 
świata naukowego.

170 
warunkach radiacji ciał żywych, lecz na wymuszonej emisji elektronów i osuszającym działaniu 
pola generowanego przez ten transformator. Wielkość i barwa świetlistej korony mogą 
być wskaźnikiem stanu zdrowia w tej mierze, w jakiej zaburzeniom tego stanu towarzyszą 
zmiany temperatury ciała, intensywności wydzielania potu, zmian jego składu chemicznego 
itp. Z takiego samego powodu również pobudzenie emocjonalne czy wysiłek fizyczny lub 
umysłowy powodują wzrost kirlianowskiej „aury” – podobnie jak omomierz wykaże wzrost 
elektrycznej przewodności skóry (tzw. efekt psychogalwaniczny – o którym wspomniałem 
już opisując eksperymenty telepatyczne)265. 
Oczywiście i bez pobudzenia działaniem pola wysokiej częstotliwości organizm żywy 
promieniuje i zmiany tego promieniowania mogą być wskaźnikiem stanu ciała i ducha. Ale 
stwierdzenie owo bynajmniej nie oznacza, że to, co można wyczytać w wielu nie tylko starszych, 
ale i nowszych publikacjach parapsychologicznych na temat „aur” znalazło fizykalne 
potwierdzenie. W porównaniu z tymi, nieraz kunsztownie skonstruowanymi ,,teoriami”, 
wnioski, do jakich prowadzą odkrycia ostatnich lat i postępy psychologii, mogą wydawać się 
bardzo prozaiczne. Rzecz w tym, iż już samo promieniowanie cieplne ciała, różnych jego 
obszarów czy organów, obserwowane na ekranach aparatury termograficznej, umożliwia dziś 
szybką lokalizację wielu schorzeń, ujawniających się w postaci miejscowego wzrostu promieniowania 
podczerwonego (cieplnego). Wcale to jednak nie oznacza, iż jasnowidz widzi 
owo promieniowanie jak kamera termograficzna. Można raczej przypuszczać – zważywszy 
wyobrażeniową formę przetwarzania odebranych sygnałów – iż sygnały te (zbiór bardzo słabych 
bodźców leżących poniżej progu odczuwania wrażeń zmysłowych) poddawane są analizie 
i prawidłowe wnioski wyciągane są w sposób nieświadomy, przypominający intuicyjną 
drogę rozwiązywania problemów. Dopiero końcowy rezultat tych operacji dociera do świadomości, 
w postaci określonego wyobrażenia, skojarzonego z analizowanymi nieświadomie 
bodźcami. To wyobrażenie niekoniecznie musi odpowiadać ,,gatunkowi” odbieranych informacji. 
Podobnie bardzo niewielkie różnice odczuć temperaturowych, występujące w dermooptycznym 
rozpoznawaniu kolorów, wywołują u znacznej liczby eksperymentujących, na 
skutek przypadkowego skojarzenia, wrażenia różnic nie termicznych lecz lepkości, wilgotności 
lub chropowatości powierzchni. 
Czym więc była „aura” widywana przez Ossowieckiego nad głowami ludzkimi? Wydaje 
się, że istnieją co najmniej dwie możliwości: albo rzeczywiście stan psychiczny człowieka, 
choroba i śmiertelne zagrożenie, znajdując odbicie w jakimś promieniowaniu mózgu (w korze 
istnieją obszary reprezentujące wszystkie organy i części ciała), odbierane były przez jasnowidza 
i przybierały w jego wyobraźni obraz świetlistej aureoli o różnych barwach, albo też 
była to swoista postać psychometrycznego jasnowidztwa, w której wizję zdarzeń zastępowała 
wizja „aury”. Faktem jest, że obiektywnego, fizykalnego potwierdzenia istnienia takiej aureoli 
nad głową ludzką, jak dotychczas, nie udało się zdobyć. Myślę zresztą, że między pierwszą 
i drugą hipotezą nie ma zasadniczej różnicy – a wynika to z psychofizjologicznego mechanizmu 
postrzegania i myślenia, a także pewnych własnych przypuszczeń dotyczących paranormalnego 
poznania, o czym będzie mowa w ostatnim rozdziale tej książki. 
Trafność wizji psychometrycznych Ossowieckiego była też przedmiotem badań fizykalnych 
Stefana Manczarskiego. Szukając materialnego podłoża zdolności wprowadzania się w 
trans jasnowidczy poprzez bezpośredni kontakt z przedmiotem należącym do osoby będącej 
obiektem paranormalnego poznania, wysunął on jeszcze w latach czterdziestych hipotezę 
przypisującą takiemu przedmiotowi rolę nośnika informacji o tej osobie, nazwaną przez niego 
„hipotezą śladu”. Punktem wyjścia było w niej przypuszczenie, że chodzi tu prawdopodobnie 
o chemiczne działanie na system nerwowy psychometry jakichś biosubstancji pozostawio- 
265 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 184–190.

171 
nych na powierzchni przedmiotu przez człowieka, który go dotykał i to możliwie często. 
Manczarski dokonał obliczeń ilości (masy) takich substancji śladowych niezbędnych do reakcji 
biologicznych, określenia ich składu chemicznego i oceny możliwości przedostania się ich 
przez skórę do systemu nerwowego. 
Jak wynika z przeprowadzonych przez niego pomiarów, masa substancji pozostawionych 
przez rękę na przedmiocie wynosi przeciętnie 10-5 g/cm2, co wystarcza do wywołania określonej 
reakcji biologicznej drogą katalityczną. Substancje zawarte w śladzie przenikają przez 
skórę do ustroju, działając jako katalizatory – stąd mogą oddziaływać już przy bardzo małym 
stężeniu. Organizm może już reagować na l 0-9 g substancji w l cm3 krwi. 
„Zakładam, że przez dotknięcie przedmiotu – pisze Manczarski w pracy pt. Hipoteza śladu 
– psychometra wchłania w siebie część substancji chemicznych zawartych w tym śladzie. Nie 
potrzebuje przy tym bynajmniej przejść do psychometry cała substancja, ani nawet znaczna 
jej część; wystarczy zupełnie, jeśli przejdą tylko katalizatory, które z miejscowego materiału 
wytworzą w ciele psychometry odpowiednie substancje. Przypuszczam, że w ten właśnie sposób 
przechodzą do ustroju psychometry jakieś nie znane nam bliżej katalizatory. Mogą to być 
nawet katalizatory wyższego rzędu, tworzące łańcuchy lub autokatalizatory. Do tego wszystkiego 
potrzebna jest oczywiście specjalna podatność i uzdolnienia psychometry. Po pewnym 
czasie, gdy ilość wprowadzonej substancji osiągnie już dostateczną wartość, zaczyna ona 
działać na system nerwowy psychometry. W ten sposób psychometra zaczyna myśleć identycznie 
jak osoba, która zostawiła swój ślad, i dzięki temu myśleniu jej kategoriami psychometra 
wczuwa się całkowicie w tę osobę”266. 
Przed samym Powstaniem Warszawskim Stefan Manczarski przeprowadził doświadczenie 
zdające się potwierdzać hipotezę śladów – przekazał Ossowieckiemu kulę metalową, poprzednio 
wyżarzoną i całkowicie aseptyczną. Jasnowidz stwierdził, iż nie wyczuwa na niej 
żadnych śladów. Nie można jednak wykluczyć, że Ossowiecki jako inżynier-chemik orientował 
się, jakim zabiegom została kula poddana, albo też odebrał telepatycznie tę wiadomość 
od Manczarskiego tak, iż eksperyment nie daje całkowicie jednoznacznego wyniku. 
Po wojnie prof. Manczarski pracował zresztą nadal nad tym zagadnieniem, badając różne 
inne czynniki mogące pozostawiać ślady na przedmiotach. Jego zainteresowanie budziły 
zwłaszcza fale uderzeniowe, pozostawiające na powierzchni przedmiotów ślad będący nieodwracalnym 
odkształceniem jej struktury molekularnej. Zdaniem Manczarskiego, osoby 
obdarzone paranormalną wrażliwością mogą reagować na ślady fal uderzeniowych podobnie 
jak na ślady chemiczne. M.in. uczony ten przeprowadził interesujące eksperymenty z odnajdywania 
spośród 10 blaszek jedynej, która poddana była działaniu magnetycznej fali uderzeniowej267. 
Prof. Manczarski, rzecz jasna, zdawał sobie sprawę, że hipoteza śladu wyjaśnia tylko niektóre 
właściwości psychometrii. Jest ona próbą wytłumaczenia przyrodniczego dlaczego 
przedmiot trzymany w ręku jasnowidza, ułatwia mu wczuwanie się w psychikę człowieka, 
który dotykał niegdyś tego przedmiotu. Nie wyjaśnia jednak, skąd psychometra czerpie informacje 
dotyczące losów tego człowieka. Tu Manczarski skłaniał się do poglądu, że ślady 
spełniają rolę czynnika ułatwiającego kontakt telepatyczny bądź bezpośrednio z obiektem 
paranormalnego poznania, bądź ze świadkami zdarzeń związanych z jego losami. Nie wykluczał 
jednak również, że w strukturze monekularnej przedmiotów mogą być w swoisty sposób, 
przypominający hologram, zapisane pewne informacje o zdarzeniach, w których ten przedmiot 
uczestniczył. 
Nasuwało się tu oczywiście od razu pytanie, w jaki sposób te zapisy można odczytać. 
266 L.E. Stefański, M. Komar, op. cit., s. 90–94. 
267 Op. cit., s. 94–96.

172 
Manczarski szukał klucza do rozwiązania tej zagadki w fizyce ciała stałego i zdobyczach radiofizyki 
w dziedzinie radiospektroskopii, rzucających nowe światło na absorbcję i emisję fal 
elektromagnetycznych przez różne ciała stałe, ciekłe i gazowe. Obecność substancji krystalicznych 
nie tylko w ciałach stałych, ale także w żywej tkance i różnorodne drgania ich siatki 
krystalicznej, powodujące wypromieniowywanie przez nie fal akustycznych i elektromagnetycznych 
w bardzo szerokim zakresie częstotliwości może – jego zdaniem – otworzyć drogę 
do wyjaśnienia zjawisk paranormalnych, w których ma miejsce przesyłanie informacji między 
przedmiotem a człowiekiem. 
Do tej kategorii fenomenów można zaliczyć nie tylko kontakt psychometry z nieznanym 
człowiekiem poprzez „ślad” na przedmiocie, lecz także odczytywanie kart zakrytych, nazywane 
kryptoskopią. A Manczarski był nie tylko pełnym inwencji eksperymentatorem i wnikliwym 
teoretykiem, ale również płodnym wynalazcą i inspiratorem zastosowań środków 
technicznych w badaniach zjawisk paranormalnych. Już w doświadczeniach telepatycznych 
próbował zwiększyć skuteczność transmisji i przebadać jej widmo, łącząc głowę nadawcy z 
głową odbiorcy zamkniętą pętlą z drutu izolowanego, tworzącą dwuprzewodową linię przesyłową 
(fider), do której załączano filtry o różnych częstotliwościach granicznych. Z doświadczeń 
tych zdaje się wynikać, że obcięcie fal o długości powyżej 15 000 m i poniżej l 0 
m nie powoduje dostrzegalnych różnic w przebiegu transmisji, zaś wycięcie widma w pozostałym 
obszarze zmniejsza skuteczność przekazu telepatycznego tym bardziej, im większa 
jest szerokość amputowanego zakresu268. Współpracujący z Manczarskim w tych badaniach 
inż. Krzysztof Jach skonstruował w latach 1958–1959 szerokopasmowy wzmacniacz, mający 
wzmacniać sygnały płynące przez fider. Eksperymenty przyniosły wyniki odbiegające od 
normy statystycznej, lecz nie dały podstawy do jednoznacznej, rozstrzygającej oceny skuteczności 
tej techniki. 
Również w badaniach przejawów jasnowidzenia, w szczególności rozpoznawania kart zakrytych, 
prof. Manczarski – w celu sprawdzenia swych hipotez – stworzył urządzenie, zwane 
„impulsatorem”, mogące wzmocnić emisję promieniowania elektromagnetycznego substancji 
krystalicznych269. Działanie impulsatora polega na gwałtownej zmianie pola magnetycznego, 
drogą rozładowania kondensatora przez uzwojenie pętli, w której wnętrzu umieszcza się 
„przedmiot zakryty” (np. kartę z rysunkiem) przeznaczony do rozpoznania. Strumień energii 
wytworzony na krótką chwilę w pętli dochodzi do 2,4 kW. Energia ta pobudza do drgań siatkę 
krystaliczną substancji wchodzących w skład obiektu, przy czym emisje różnych substancji 
różnić się mogą długością fali (np. papieru i farby, którą wydrukowano znak). 
Serię doświadczeń z impulsatorami Manczarskiego różnych typów przeprowadził w latach 
siedemdziesiątych Lech Emfazy Stefański. Osoby badane, będące w stanie relaksacji lub hipnozy, 
miały za zadanie rozpoznać proste znaki lub rysunki symboliczne umieszczone w polu 
impulsatora. W większości eksperymentów osoby te należały do ludzi wykazujących uzdolnienia 
ESP. 
Zgodnie z przewidywaniami Manczarskiego impulsator zdaje się powodować znaczne polepszenie 
wyników prób270. Czyżby więc rozpoznawanie zakrytych rysunków i przedmiotów 
przez Ossowieckiego i innych jasnowidzów polegało na odbiorze promieniowań emitowanych 
przez te obiekty, zaś impulsator wzmacnia ową radiację? 
Hipoteza takiej wzmocnionej emisji nie jest jednak jedynym wyjaśnieniem obserwowanych 
zjawisk, nie mówiąc już o tym, że trudno wyobrazić sobie mechanizm psychofizyczny 
paranormalnego postrzegania tą drogą. Wzmacnianie zdolności jasnowidczych przez impul- 
268 S. Manczarski, op. cit., s. 47–48. 
269 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 372–373. 
270 L.E. Stefański, M. Komar, op. cit., s. 308–314.

173 
sator można wytłumaczyć jeszcze inaczej: świadomość działania impulsatora może wzmacniać, 
drogą autosugestii, stan transu, niezbędnego do wystąpienia tych zdolności. Co prawda, 
w czasie prób kontrolnych z pozorowanym działaniem impulsatora trafność rozpoznawania 
była bardzo niewielka, lecz po pierwsze – jest wielce prawdopodobne, że osoby nadwrażliwe 
mogą postrzegać podświadomie zmiany pola magnetycznego i nie można ich oszukać (L.E. 
Stefański stwierdził, że niektóre osoby w stanie transu hipnotycznego odczuwają każdy impuls 
jako nieprzyjemny wstrząs), po drugie – działanie impulsatora może być podobne jak 
niektórych urządzeń do elektrohipnozy, tzn. wzmacniać trans, po trzecie – jeśli impulsator 
wywiera wpływ na osobę rozpoznającą to działa też na eksperymentatora i może wzmacniać 
zdolność przekazu telepatycznego między nimi, a eksperymentator na ogół wie, jaki przedmiot 
znajduje się w polu. 
Za tym, że impulsator może wzmacniać przede wszystkim wyobraźnię – czy to drogą sugestii 
czy oddziaływania fizycznego – a nie samą emisję promieniowania obiektu, zdają się 
pośrednio przemawiać wyniki moich własnych eksperymentów z rozpoznawaniem wybranych 
losowo reprodukcji z albumów malarstwa. W czasie doświadczenia książka pozostawała 
przecież zamknięta, zaś wiadomy był tylko wylosowany numer strony lub znacznie rzadziej – 
widoczna zakładka w miejscu, w którym w wyobraźni należało album otworzyć i ,,zobaczyć” 
ilustrację. Gdyby więc jasnowidzenie polegało na odbiorze jakiegoś promieniowania – dlaczego 
rozpoznanie dotyczyło tylko jednej reprodukcji, a nie kilkudziesięciu jednocześnie? 
Tak więc ani dokonane w ostatnim ćwierćwieczu, skądinąd bardzo ważne, odkrycia dotyczące 
bioinformacji, ani też urządzenia techniczne mające stworzyć warunki powtarzalności 
zjawisk paranormalnego poznania – i to zarówno jasnowidzenia, jak i telepatii – nie przyniosły 
rozstrzygnięć i ich przyrodnicze podłoże pozostaje nadal zagadką. 
Podejmując próbę konfrontacji zadziwiających, paranormalnych właściwości Ossowieckiego 
z aktualnym stanem wiedzy i badaniami prowadzonymi nad podobnymi fenomenami 
dziś, nie zająłem się – nie mniej interesującym jak jasnowidztwo – zjawiskiem telekinezy. 
Jest to jednak temat zbyt obszerny i kryjący równie wiele zagadek jak spostrzeganie pozazmysłowe, 
aby można go było rozwinąć w tej książce. Muszę jednak zaznaczyć, że od czasów 
Ossowieckiego i w tej dziedzinie udało się rzucić nieco światła na niektóre kwestie, co 
prawda nie tak znów zgodnie z wyobrażeniami entuzjastów, ale w sposób pozwalający z 
mniejszą kategorycznością kwestionować relacje badaczy tych zjawisk. Wiadomo już dziś, iż 
poruszanie lekkimi przedmiotami może wiązać się z indukowanym przez ciało medium polem 
elektrostatycznym271. Nadal jednak wiele wątpliwości budzą doniesienia (i zdjęcia) lewitacji, 
gięcia łyżeczek przez Uri Gellera i jego następców, a także produkowanie odlewów 
parafinowych i zjaw, chociaż rzeczywiście nie ma ani jednego dowodu, że Kluski ,,pomagał” 
sobie jakimiś kuglarskimi sztuczkami. 
Serię bardzo interesujących eksperymentów, potwierdzających realność zjawisk telekinetycznych, 
co najmniej w ich elektrokinetycznej postaci, przeprowadzili naukowcy radzieccy, 
którym udało się znaleźć i poddać fizykalnym badaniom kilka osób przejawiających takie 
umiejętności (m.in. N. Kułagina, A. Winogradowa. D. Dawitaszwili, B. Jermołajew). Jest to z 
pewnością obszar wymagający dalszych badań opartych o nowoczesne metody naukowe i 
narzędzia, prowadzonych zarówno przez psychologów i fizjologów, jak też fizyków, biofizyków 
i biochemików. 
271 K. Boruń, S. Manczarski, op. cit., s. 240–244.

174 
8.Konkluzji (na razie) nie będzie 
Fenomen jasnowidztwa należy do tych zjawisk paranormalnych, które dotychczas nie bardzo 
chciały poddać się przyrodniczej interpretacji. I chociaż trudno uznać, że wszystko, co na 
ten temat się mówi, pisze i... doświadcza jest mitem, pomyłką czy nieporozumieniem, z drugiej 
strony nie znajdujemy nigdzie jakiegoś przekonywającego – biologicznego czy fizykalnego 
– wyjaśnienia zagadki przedziwnych umiejętności Ossowieckiego i niektórych innych 
słynnych „psychometrów”. Z kolei akceptacja spirytystycznych i okultystycznych pseudonaukowych 
koncepcji, choćby najpiękniej były powiązane z filozofiami Dalekiego Wschodu, 
jest poznawczo jałowa i co najwyżej może ułatwiać osiąganie stanów sprzyjających rozwojowi 
własnych uzdolnień paranormalnych, co wcale nie jest dowodem słuszności tych „teorii”. 
Niestety, niemal wszystkie podejmowane dotąd próby przyrodniczego wyjaśnienia zjawisk 
zaliczanych do postrzegania pozazmysłowego, jak telepatia, janowidztwo psychometryczne i 
prekognicyjne, polegały na tworzeniu wycinkowych modeli, mających wyjaśnić mechanizm 
tylko niektórych paranormalnych właściwości. Są to z reguły modele uproszczone, o ograniczonym 
zastosowaniu, wymagające ciągłych korekt i dopasowywania do faktów, rzadko kiedy 
zadowalające samych twórców. Telepatię usiłuje się wyjaśnić łącznością elektromagnetyczną 
i dostrojeniem ,,nadajnika” do ,,odbiornika” (J. Ochorowicz, S. Manczarski), falami 
biograwitacyjnymi (A. Dubrow), bądź wreszcie działaniem jakiegoś nie odkrytego jeszcze 
biopola (L. Wasiljew). Żadna jednak z tych hipotez nie znalazła jednoznacznego i powtarzalnego 
potwierdzenia empirycznego. 
Fenomeny radiestezyjnej diagnostyki i auroskopii mają być efektem paranormalnej wrażliwości 
somatycznej. Wiele przejawów psychometrycznego jasnowidztwa próbuje się sprowadzić 
do telepatii lub istnienia tajemniczego pola informacyjnego, zaś prekognicję do jasnowidztwa 
(a więc często również do telepatii) oraz intuicji (podświadomego rozwiązywania 
problemów). O ile jednak przyrodniczy model telepatii oparty o teorię oddziaływań polowych 
(zwłaszcza elektromagnetycznych) jest dość zwarty i w zasadzie nie zawiera większych luk, o 
tyle konstruując model „czystego” jasnowidztwa, co krok napotykamy komplikacje i niezgodności 
teorii z doświadczeniem, nie mówiąc już o tym, że gdzie tylko może, wciska nam 
się rozwiązanie... telepatyczne. Chociaż bowiem, jak to pokazaliśmy na wielu przykładach, 
niektórzy badacze próbują zapobiec możliwości telepatycznego przekazu informacji – w 
praktyce jednak osiągnięcie pewności w tej kwestii nie jest możliwe. Nawet przecież w doświadczeniach 
z odczytywaniem zakrytego pisma i rysunków nie można wykluczyć, że jasnowidz 
wchodzi w kontakt telepatyczny z osobą, która przygotowywała test, choćby nawet 
była ona nieobecna w miejscu eksperymentu, podobnie jak w przypadku wizji odległych wydarzeń 
trudno odrzucić kategorycznie możliwość, że informacje czerpane są z mózgu naocznych 
świadków lub po prostu ludzi, którzy coś wiedzą na temat tych wydarzeń. 
Zdaje się nie ulegać wątpliwości, że Ossowiecki miał bardzo rozwiniętą zdolność przejmowania 
uczuć i myśli innych ludzi. Niestety, na temat jego umiejętności telepatycznych 
materiały są dość skąpe, a on sam twierdzi w swej książce, że w większym stopniu przejawiał 
je tylko we wczesnej młodości. Należy żałować, że w jego czasach nie stosowano metod i 
narzędzi pozwalających w sposób obiektywny, matematyczny i fizykalny, badać przebieg 
tych zjawisk. 
Wspominając o tym, nie chciałbym jednak sugerować Czytelnikowi, że kontakt telepatyczny 
jest w każdym przypadku psychometrii wyjaśnieniem zadowalającym. Nie można nim 
wytłumaczyć na przykład trafnego odgadnięcia liczby pestek w mandarynce, ani też trudności 
jakie napotykał jasnowidz przy próbach odczytania tekstu napisanego „atramentem sympatycznym”. 
Sam zresztą Ossowiecki kategorycznie zaprzeczał, aby jego wizje jasnowidcze

175 
miały coś wspólnego z telepatycznym odbiorem informacji. Chociaż odnoszę się sceptycznie 
do poglądów jasnowidzów na temat źródeł i mechanizmu fizjologicznego ich zdolności paranormalnych, 
gdyż subiektywne wrażenia w stanie transu mogą być i są często mylące, w tym 
przypadku jestem jednak skłonny uznać, że opinie Ossowieckiego zasługują na baczną uwagę. 
W wielu przypadkach bowiem hipoteza łączności telepatycznej nie wyjaśnia, a komplikuje 
zagadkę. Stosunkowo łatwo wyobrazić sobie odczytanie myśli osoby, z którą mamy 
bezpośrednio kontakt lub, w ostateczności, która jest co prawda daleko, ale myśli o danej 
sprawie w tej właśnie chwili. Jednak „wydobywanie” z zakamarków pamięci nieznanego 
człowieka – i to gdzieś w niewiadomym miejscu żyjącego –potrzebnych nam informacji wymagałoby 
udziału jakiegoś czynnika, wywołującego w korze mózgowej tego człowieka odpowiednie 
łańcuchy kojarzeniowe – co rzecz jasna rodzi nowe pytania, na które bynajmniej 
niełatwo znaleźć przekonywającą odpowiedź. 
Niemniej, zarówno w samej technice wprowadzania się w trans, jak i relacjach z wizji 
przekazywanych przez Ossowieckiego w czasie transu, występują pewne prawidłowości, 
zdające się wskazywać kierunek, w jakim należy szukać wyjaśnień fenomenu jasnowidztwa. 
Wróćmy jeszcze raz do zagadki, jaką rolę spełniają przedmioty materialne, wywołujące 
trans psychometryczny. Ossowiecki twierdził, że im dłużej przedmiot taki służył określonej 
osobie i był przez nią dotykany, zaś w mniejszym stopniu stykali się z nim inni ludzie, tym 
łatwiej przychodziło mu iść tropem tego człowieka w swej wizji. To samo zresztą mówił 
Klimuszko o fotografiach służących podobnym celom. 
Jak już próbowałem wykazać w poprzednim rozdziale, nie jest możliwe, aby jasnowidz 
„odczytywał” losy ludzi z właściwości chemicznych ich śladów, pozostawionych na tych 
przedmiotach. Wizje dotyczyły przecież niemal z reguły wydarzeń nie tylko z okresu, gdy 
przedmiot był w posiadaniu osób, których losy odsłaniał Ossowiecki, lecz również wydarzeń 
dziejących się w czasie, gdy uczestnicy nie stykali się już z przedmiotem. Brany do ręki przez 
Ossowieckiego przedmiot był więc nie zapisem zdarzeń, lecz chyba „przedmiotem kontaktowym”, 
łącznikiem ze źródłem (magazynem wiedzy?), kluczem otwierającym jakiś tajemniczy 
kanał wiodący do źródeł informacji, czy może raczej „ukierunkowywaczem” poszukiwań 
takich źródeł. Nie można również wykluczyć, iż przedmiot taki pełnił wyłącznie rolę czynnika 
ułatwiającego wchodzenie w trans i trzymanie przedmiotu w dłoni nie było niczym więcej 
niż czynnością, na którą uwarunkowana została psychika jasnowidza (podobnie jak zabiegi 
higieniczne przed snem stają się sygnałem wyzwalającym senność). Sądzę jednak, iż bardziej 
odpowiada faktom przypisanie mu funkcji stymulatora wyobraźni w określonym kierunku – 
np. wyobrażenia sobie człowieka posługującego się tym przedmiotem i jego dalszych losów. 
Znamienne tu jest, iż Ossowiecki potrzebował nierzadko dodatkowych wskazówek naprowadzających, 
by wizja nie błądziła po niepotrzebnych ubocznych wątkach i łatwiej było zidentyfikować 
właściwego użytkownika przedmiotu. Nie koliduje to zresztą z „hipotezą śladu” 
przypisującą przedmiotom rolę nośnika informacji o osobie, która miała z nim styczność. 
O ile paranormalne zdolności wykrywania źródła schorzeń czy przewidzenia nadchodzącej 
śmierci (jeśli nie jest ona następstwem przypadkowego splotu okoliczności) dają się jakoś 
pogodzić z przyrodniczym, naukowym obrazem świata, zaś wizje zdarzeń odległych w przestrzeni 
z trudem możemy jeszcze zmieścić w tym obrazie, zwłaszcza gdy przypisywać je będziemy 
łączności telepatycznej, o tyle jasnowidcze podróże w czasie, zwłaszcza tam, gdzie 
pamięć żyjących nie sięga, wydają się czystą fantazją. Można od biedy przyjąć mało prawdopodobną 
hipotezę, że dzieje przedmiotu nie tylko są w nim zapisane, ale mogą być też odczytane, 
i dlatego Ossowiecki, gdy znalazł się w nowo odkrytych podziemiach Zamku Królewskiego 
(patrz cz. II. rozdz. 4) zawarł w swej wizji elementy zdarzeń, które rozegrały się w 
Wieży Grodzkiej przed wiekami, a nie tylko przechwytywał myśli towarzyszącego mu historyka. 
Cóż jednak może powiedzieć jasnowidzowi o przeszłych zdarzeniach przedmiot, co 
prawda związany z bohaterami dramatu, lecz pochodzący z wcześniejszego okresu?

176 
Najwięcej wątpliwości budzą, rzecz jasna, wizje przyszłych zdarzeń, czyli zdolności prekognicyjne 
jasnowidzów. 
Znamienne jest zresztą, że w kręgach naukowców-badaczy zjawisk paranormalnych można 
często spotkać się ze stwierdzeniem, iż Ossowiecki nigdy przyszłości nie przepowiadał i 
wszystko, co na ten temat napisano, to tylko legendy i kaczki dziennikarskie. Myślę, że między 
tą opinią i opowieściami „naocznych świadków” prawda leży pośrodku. Ossowiecki z 
reguły odmawiał prośbom o przepowiednie dotyczące losów indywidualnych, jednak, jak 
świadczy sprawa Smirnowa, zdarzały się wyjątki. Pewną formą prekognicji było też przewidywanie 
śmierci na podstawie koloru „aury”. Brak, niestety, danych dotyczących stopnia 
trafności przepowiedni Ossowieckiego, a na relacjach nawet naocznych świadków nie można 
polegać, i to nie tylko dlatego, że najczęściej spisywano je po wielu latach, ale również dlatego, 
iż – jak już zaznaczyłem – naturalna skłonność do paramnezji i konfabulacji (wypełniania 
luk pamięci zmyśleniami, przyjmowanymi za przypomnienia) może bardzo zmienić treść 
zeznań. 
Dotyczy to również przepowiedni dotyczących losów Warszawy i Polski. Można przyjąć, 
iż Ossowiecki mógł przeczuwać zbliżające się kataklizmy i doznawać apokaliptycznych wizji, 
wcale to jednak nie oznacza, że ich prorocza treść nie została post factum wzbogacona 
przez świadków słów jasnowidza. Zadziwiająca trafność wieszczych zapowiedzi może budzić 
podejrzenia, że relacje nie były ścisłe. Taki wniosek sugerują również wyniki współczesnych 
badań i eksperymentów dotyczących prekognicji, w których przewidywania przyszłych zdarzeń 
nigdy dokładnie się nie potwierdziły. 
Łatwiej oczywiście o krytyczną analizę wysuwanych hipotez, niż o powstawanie nowych, 
zwłaszcza jeśli przestrzega się zasady, że powinny korespondować z aktualnym stanem rzetelnej 
przyrodniczej wiedzy i stosuje się wobec nich ostrą „brzytwę Ockhama”272. Nic więc 
dziwnego, że próby stworzenia jakiejś ogólniejszej teorii zjawisk ESP napotykają nadal trudności, 
zaś proponowane wyjaśnienia poszczególnych fenomenów pozostają często w sprzeczności 
ze sobą, co wymaga stosowania karkołomnych zabiegów uzupełniania ich nowymi hipotezami 
i „mnożenia bytów”. Na domiar złego nie jest wcale pewne, czy tłumaczenie każdego 
z tych zjawisk oddzielnie, w odmienny sposób, nie utrudnia zrozumienia istoty zagadnienia 
i prowadzi rzeczywiście do rozszerzenia obszaru poznania. 
Czy stać już dziś badaczy zjawisk psi, w oparciu o dotychczasową „wiedzę o przedmiocie”, 
na skonstruowanie ogólnej teorii? Wydaje się to wielce wątpliwe. Wbrew jednak tym 
wątpliwościom pozwolę sobie tu, aby nie pozostawiać u Czytelników tej książki uczucia niedosytu, 
przedstawić próbkę takiego, bardzo ogólnego, modelu powstawania wizji jasnowidczych. 
Zdaję sobie sprawę, że tak naprawdę bardzo niewiele ona wyjaśnia, a za to budzi dziesiątki 
nowych pytań, i może stanowić zaledwie jeszcze jedną propozycję ukazania w nowym 
świetle zagadki Ossowieckiego. Warto przy tym pamiętać, że każdy model „naukowy” czy 
,,nienaukowy” (np. fizykalny, psychotroniczny czy spirytystyczny), jest niczym więcej jak 
opisem zjawiska, ukazaniem określonych zależności i cech, a wyższość przyrodniczego opisu 
nad okultystycznym polega na tym, że koresponduje on z dotychczasową naszą wiedzą i lepiej 
mieści się w nowoczesnym obrazie świata. Jeśli zaś w niektórych elementach kłóci się z 
faktami – po prostu należy go skorygować. I tylko tak proszę traktować poniżej zaprezentowaną 
„teorię jasnowidzenia”. 
Organizm ludzki, chociaż stanowi zamkniętą całość, odrębną od innych organizmów żywych 
i całej przyrody nieożywionej, jednocześnie jest z nimi powiązany różnymi drogami 
272 Obowiązująca w nauce reguła metodologiczna, sformułowana przez Williama Ockhama 
(ok. 1300–1350), że nie należy mnożyć bytów bez potrzeby i wprowadzać ich tam, gdzie 
wyjaśnienie zjawisk do tego nie zmusza.

177 
przepływu substancji, energii i informacji. Jeśli zaś słuszne są przypuszczenia, poparte już 
pewnymi empirycznymi faktami, prócz systemu nerwowego i hormonalnego działają w organizmie 
jeszcze inne systemy łączności (m.in. elektromagnetyczny) i to być może na skalę 
międzykomórkową, zaś możliwości zapisu informacji w strukturach biologicznych są niewyobrażalnie 
wielkie. Dotyczy to nie tylko informacji zmagazynowanych w korze mózgowej – 
ich zasobów dostępnych świadomości i ukrytych w podświadomości – ale także i tych, które 
zawarte zostały w różnych innych strukturach żywego ustroju, nawet w pojedynczych komórkach. 
Organizm nosi w sobie swą historię – i tę zapisaną we wstęgach DNA w procesie filogenezy 
(ewolucji biologicznej), i programowo realizowaną w toku ontogenezy (rozwoju osobniczego) 
i tę wreszcie, która tworzy się na bieżąco od narodzin aż po śmierć osobniczą. Chodzi 
przy tym nie tylko o zapis dziejów organizmu w takim zlokalizowanym, wyspecjalizowanym 
ośrodku jak kora mózgowa, której przypada nader ważna życiowo rola w przechowywaniu i 
wykorzystywaniu informacji odbieranych kanałami zmysłowymi. I nie tylko – o geny będące 
przede wszystkim powielonymi w miliardach egzemplarzy magazynami programów budowy 
i reprodukcji organizmu. Chodzi o coś więcej – także o informację pojmowaną bardzo szeroko, 
w takim sensie, w jakim to pojęcie używane jest w cybernetyce ogólnej i teorii informacji 
Shannona. 
Rzecz w tym, iż przepływ informacji nie jest zjawiskiem obojętnym dla systemów, które w 
nim uczestniczą. Informacja to przecież – zgodnie z definicją cybernetyczną – stan wyróżniony, 
a więc taki, który został stwierdzony, uznany jako inny, a tym samym wywołujący określoną 
reakcję u odbiorcy, choćby w postaci spostrzeżenia. W tym znaczeniu odbiór informacji 
przez układ jest wywołaniem określonej zmiany w stanie tego układu, co z kolei należy uznać 
za pewnego rodzaju „zapisanie” tego stanu wyróżnionego (tj. informacji). 
Z pojedynczego przypadku zmiany trudno wnioskować co ją spowodowało. Jeśli jednak 
wiele komórek podlega podobnym zmianom po pojawieniu się określonego (tj. obserwowanego 
przez system) czynnika i takie zbieżności wielokrotnie się powtarzają, można mówić o 
skojarzeniu tego czynnika z określoną zmianą, czyli o zapamiętaniu. Trzeba podkreślić, że tak 
pojmowana ,,pamięć” jest pamięcią zbiorową wielu komórek i użytkowa wartość informacji 
w tej pamięci zawartej zależy od tego, w jakim stopniu możemy sięgnąć do tego zbioru. Taka 
,,pamięć zbiorowa” jest bowiem pamięcią statystyczną. Zarówno zapis, jak i jego wykorzystanie 
są niedoskonałe, lecz im więcej komórek uczestniczy w zapisie – tym jest on doskonalszy. 
Jeśli zaś istnieje łączność międzykomórkowa, można wysunąć hipotezę, że już na tym 
poziomie dokonuje się wstępna klasyfikacja i selekcja informacji, których wyniki mogą być 
następnie odbierane i analizowane przez wyspecjalizowane ośrodki centralnego układu nerwowego. 
W ten sposób w pamięci struktur korowych i podkorowych mózgu, a może i aparatu 
genetycznego, gromadzą się informacje o „dziejach systemu”, bo przecież każda stwierdzona 
(czyli skojarzona) zmiana dotyczy siłą rzeczy jego przeszłości. 
Nie należy jednak sądzić, iż zasoby informacji zgromadzone w ten sposób są najwyższej 
jakości – bez luk, przekłamań i pomyłek w adresie. Zresztą to, co w końcu przenika do świadomości, 
jest niczym innym jak pobudzeniem struktur neuronowych, stanowiących reprezentacje 
korowe określonych zespołów komórek – organów zmysłowych; narządów wewnętrznych, 
mięśni, obszarów powierzchni ciała itp. Jeśli zaś potrafimy rozróżnić i zlokalizować 
w organizmie źródła niektórych sygnałów, jest to rezultatem powiązań wytworzonych 
drogą doświadczeń życiowych, poprzez kojarzenie różnego rodzaju bodźców. Rezultat tych 
skojarzeń, przybierający postać wyobrażenia, bywa zresztą na ogół dość daleki od swego 
pierwotnego źródła. Na przykład wspomniany w rozdz. 5 sen, zapowiadający nieżyt żołądka, 
nie zawierał treści związanej z symptomami choroby, lecz tylko wyobrażenie... niesmacznego 
jedzenia. 
Dokonajmy teraz następnego kroku – przyjmijmy, że podobne właściwości (łączność mię

178 
dzykomórkową i pamięć zbiorową) posiada cała przyroda, wszystkie biocenozy, socjocenozy 
i kosmocenozy. Jesteśmy więc co prawda autonomicznymi organizmami, lecz jednocześnie 
powiązanymi niezliczonymi kanałami informacyjnymi z wszystkimi innymi organizmami 
żywymi i całą przyrodą nieożywioną. 
Ale chociaż tylko bardzo ograniczony potok informacji, najbardziej potrzebnych życiowo, 
dociera do naszej świadomości w postaci spostrzeżeń, inne, których oddziaływania jesteśmy 
nieświadomi, również wywierają wpływ na nasz organizm i mogą w pewnych warunkach 
współuczestniczyć w podświadomych procesach myślowych, stymulując lub kierunkując bieg 
skojarzeń (czyli powstawanie wyobrażeń). 
Czy łączność ta polega na „dostrojeniu się” odbiornika do nadajnika, tj. człowiekaodbiorcy 
do źródła sygnałów, wytwarzającego pole energetyczno-informacyjne o określonych 
rozpoznawalnych właściwościach? A może raczej na odbiorze potoków przemieszanych ze 
sobą emisji, a następnie klasyfikacji sygnałów i doborze – drogą prób i błędów – tych, które 
pasują do mozaiki informacyjnej? Sądzę, że brak jeszcze dostatecznych argumentów pozwalających 
rozstrzygnąć, która z tych hipotez jest słuszna, choć do mnie bardziej przemawia ta 
druga. Rzecz w tym, iż nie wydaje się, aby mogła to być sprawa prostego, jednokanałowego 
nawiązywania łączności (z kim?) i otrzymywania bieżących informacji o aktualnym stanie 
„źródła”. 
Tymczasem wyłania się już kolejny problem – trwałości zapisu informacji w pamięci. 
Wiemy z badań psychologicznych, że istnieją co najmniej trzy rodzaje pamięci – ultrakrótka, 
krótkotrwała (zw. pamięcią bezpośrednią) i długotrwała – związane prawdopodobnie z różnymi 
mechanizmami psychofizjologicznymi. Podział ten jednak dotyczy przypominania sobie 
zdarzeń, a więc sfery świadomości. Tymczasem nam chodzi nie tylko o pamięć, do której 
świadomość ma zawsze dostęp, lecz w ogóle o trwałość zapisu, wszystko jedno – świadomego 
czy nieświadomego, łącznie z „pamięcią zbiorową”. Oczywiście najbardziej trwały zapis 
może z czasem, stopniowo, ulegać zatarciu, przede wszystkim na skutek zmian w strukturze 
materialnej „magazynu” spowodowanych napływem nowych informacji. Myślę jednak, że 
słuszniej będzie mówić nie tyle o całkowitym zatarciu utrwalonych wiadomości, co o 
asymptotycznym ich zaniku. 
Inna sprawa, że możliwości korzystania z różnych rodzajów pamięci mogą być bardzo nierówne. 
Zwłaszcza dostęp do ,,pamięci zbiorowej” jest chyba szczególnie utrudniony i to zarówno 
z uwagi na ogrom zapisanych w ten sposób informacji, jak też skomplikowany problem 
przekodowywania i kojarzenia sygnałów, a w rezultacie ich kształtującego wpływu na 
wyobrażenia. Nie sądzę, aby w najbardziej nawet sprzyjających warunkach był to przekaz 
łatwo dostępny i wierny, a to, co dotrze z niego do świadomości, będzie siłą rzeczy miało 
kształt wyobrażeń, których tworzywem są przecież asocjacje między już utrwalonymi w pamięci 
postrzeżeniami i wyobrażeniami odbiorcy. Nie możemy przecież wyobrazić sobie czegoś 
zbudowanego z elementów dla nas całkowicie nieznanych. Niemniej, informacje zapisane 
w „pamięci zbiorowej” zarówno komórek naszego ciała jak i otaczającej nas materii żywej i 
nieożywionej, siłą swego istnienia wywierają wpływ na to, co się w nas, a tym samym i w 
naszym mózgu dzieje, uczestnicząc w naszych procesach myślowych – nieświadomych i 
świadomych. Ale to, że uczestniczą, wcale nie oznacza, że dominują. Dominują doznania 
świadome, świadome postrzeżenia i wyobrażenia, a ich podstawowych elementów dostarcza 
„zwykła”, świadoma pamięć. 
Te dwa światy doznań i pamięci – świadomy i nieświadomy nie dzieli bynajmniej nieprzekraczalna 
bariera. Przeciwnie – nieustannie oddziałują one na siebie wzajemnie, a w pewnych 
sytuacjach te interakcje zadziwiająco potęgują zdolności poznawcze człowieka. Rzecz w tym 
jednak, iż na co dzień nie jesteśmy w stanie zinterpretować inaczej swych doznań i myśli niż 
w kategoriach zasobów własnej, świadomej pamięci, zaś wszystko inne, co nie odpowiada 
tym stereotypom, traktujemy jako przypadkową dewiację, a w najlepszym razie jako przeczu

179 
cie. Można rzec: podświadomość do nas przemawia, ale my jej zrozumieć nie potrafimy. 
W okresach pełnej aktywności życiowej uwaga nasza jest zresztą tak bardzo skoncentrowana 
na bieżących postrzeżeniach i problemach wymagających rozwiązania, iż wyobrażenia, 
jakie tworzą się w naszym mózgu są ukierunkowywane i analizowane wyłącznie pod kątem 
aktualnych potrzeb i to w oparciu o wdrożone schematy myślenia. Dotyczy to w równej mierze 
refleksji na temat przeszłych zdarzeń, oceny aktualnej sytuacji, jak i przewidywanych 
następstw tych zdarzeń. Tylko w okresach pełnego relaksu, senności i marzeń sennych – kiedy 
bieg skojarzeń jest z pozoru całkowicie swobodny – pojawiają się ciągi wyobrażeń niezależne 
od naszej woli, przybierające nierzadko jakąś swoiście logiczną, chociaż czasem wręcz 
fantastyczną formę. Nie jesteśmy jednak w stanie ocenić, co w tych wizjach jest fragmentarycznym 
odbiciem odległej rzeczywistości, a co tworem przypadkowo skojarzonych strzępów 
wspomnień. 
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jeden, niezwykle istotny, a z reguły nie 
zauważany fakt. Otóż wszystkie nasze myśli, nawet jeśli wynikają z bieżących spostrzeżeń, 
przybierając postać wyobrażeń, są rezultatem prosesów kojarzeniowych, a więc muszą opierać 
się na już utrwalonych w pamięci informacjach, tzn. przeszłych spostrzeżeniach i wyobrażeniach. 
Nawet nasze przewidywania bazują na przeszłości. W tym aspekcie podział na przeszłość, 
teraźniejszość i przyszłość jest w istocie dla myślącego mózgu nieostry, gdyż wyobrażenie 
sobie minionych przeżyć nie różni się od wyobrażenia sobie ich dalszego ciągu, a więc 
przyszłych zdarzeń. Teraźniejszość zaś realizuje się poprzez proces konfrontacji już utrwalonych 
wyobrażeń z bieżącymi spostrzeżeniami, i podejmowanie działań opartych o prognozę 
ich skutków. Znamienne zresztą jak bardzo, w czasie przypominania sobie zdarzeń, skłonni 
jesteśmy wypełniać luki pamięci różnego rodzaju zmyśleniami, będącymi pewną formą przewidywania 
tego, co w tej luce mogło się wydarzyć (a więc swoistą prognozą). W okresie zaś 
zmian świadomości, charakterystycznych dla majaków przedsennych i sennych, odtwarzane 
fragmenty przeszłych wydarzeń są zawsze odczuwane jako doznania bieżące, a więc teraźniejszość. 
Można też sądzić, że podświadome procesy prognostyczne mogą w takich stanach 
przybierać kształt wizji odczuwanych jako aktualne przeżycia. 
W tym świetle wszelkie postacie jasnowidzenia, także wizje telepatyczne, byłyby niczym 
innym jak wyobrażeniami ukierunkowanymi przez informacje – bądź otrzymywane bezpośrednio 
drogą łączności pozazmysłowej z innymi ludźmi (telepatia), bądź czerpane z pamięci 
własnej i obcej w różnych jej formach (jasnowidzenia zdarzeń minionych), bądź będące wynikiem 
podświadomego prognozowania w oparciu o poprzednio wymienione źródła (jasnowidzenie 
przyszłości), bądź wreszcie – czerpane z podobnych źródeł – o aktualnym stanie 
tworów materialnych odległych w przestrzeni (eksterioryzacja). Przemawia za tym wizyjny 
charakter nie tylko doznań telepatycznych i psychometrycznych Ossowieckiego, ale także 
wrażeń odbieranych przez niego w czasie eksperymentów z kryptoskopią. Szedł on bowiem 
w swej wyobraźni niemal z reguły szlakiem wydarzeń związanych z przygotowaniem testu, a 
dopiero w końcowej fazie tego procesu „dostrzegał” rezultat tych przygotowań, tj. przedmiot 
stanowiący test. 
Chociaż na jakieś zasadnicze konkluzje jest jeszcze za wcześnie, na zakończenie spróbuję 
naszkicować pewne ogólniejsze wnioski, płynące z tych rozważań. I tak, myślę, że: 
l. Tzw. spostrzeganie pozazmysłowe (telepatia i jasnowidztwo) nie jest – jak się na ogół 
sądzi – nadnaturalną, niematerialną, rzadką i osobliwą drogą poznania, lecz tylko rozwinięciem 
(czy raczej zaktywizowaniem) i wykorzystaniem możliwości, jakie stwarza powszechna 
łączność w przyrodzie i „pamięć zbiorowa”. Do ujawnienia się zdolności telegnozyjnych konieczne 
jest osiągnięcie przez mózg pewnego swoistego zmienionego stanu świadomości, 
sprzyjającego tworzeniu się wyobrażeń o wysokiej plastyczności, ograniczeniu bodźców zakłócających 
bieg skojarzeń i – co nader ważne – odchodzeniu od stereotypów myślowych. 
Narzucają one bowiem ocenę „ważności” informacji i kierunkują wizje zgodnie ze schema

180 
tami rozumowania, użytecznymi co prawda w „normalnym” życiu, lecz nie uwzględniającymi 
działania czynników spoza pola świadomości (przeczuć, intuicyjnych rozwiązań problemów 
itp.). Taki stan świadomości występuje w paradoksalnej fazie snu, głębokim relaksie (np. 
przed zaśnięciem), w transie hipnotycznym i autohipnotycznym, a być może także w czasie 
pewnych zaburzeń psychoorganicznych (choroba psychiczna, stan przedśmiertny, narkoza). 
Zdolność wchodzenia w taki stan i wywoływania wizji o cechach jasnowidczych może być 
rozwijana i doskonalona drogą ćwiczeń (m.in. medytacji jogistycznej). 
2. Paranormalne poznanie dotyczące wydarzeń aktualnych, przeszłych i przyszłych ma podobny 
mechanizm psychofizyczny. Polega ono na tworzeniu w mózgu modeli sytuacji (wyobrażeń) 
w oparciu o informacje otrzymywane z różnych źródeł – od świadomego postrzegania 
zmysłowego i pamięci świadomej poprzez postrzeganie nieświadome klasycznymi kanałami 
zmysłowymi (podprogowo) i pozazmysłowymi, a także korzystanie z zasobów podświadomości, 
aż po wychwytywanie i selekcje sygnałów tworzących powszechną „pamięć zbiorową” 
przyrody. Przykładowo – na wizje Ossowieckiego, dotyczącą losów gen. Bołtucia, 
mogły złożyć się zarówno informacje otrzymane ustnie i telepatycznie od żony i przyjaciół 
generała, własna wiedza jasnowidza o sytuacji na frontach, jak i – w tym przypadku bardzo 
istotne – informacje osiągnięte poprzez dostęp jego umysłu do informacyjnego pola „pamięci 
zbiorowej”, w której zapisane zostały wydarzenia związane z losami Bołtucia. Wszystkie te 
informacje, po wyeliminowaniu sprzecznych, utworzyły względnie zwartą „mozaikę” kierunkującą 
wyobrażenia wydarzeń prowadzących do śmierci generała. 
3. Trafność wizji zależy zarówno od mnogości odbieranych informacji, ich komplementarności 
i niesprzeczności, jak i właściwej selekcji i klasyfikacji już odebranych informacji, 
umiejętności wytwarzania właściwych modeli i ich korygowania w oparciu o zgromadzone 
już bądź napływające, nowe informacje. W procesie poznania zmysłowego i świadomego 
korzystania z pamięci własnej i obcej (np. pisma) nasze wyobrażenia są świadomie korygowane 
– trafność spostrzeżeń aktualnych zdarzeń, dostępnych naszym zmysłom czy przyrządom 
jest wysoka, zaś trafność wyobrażeń przeszłości i przyszłości zależy od zasobu zgromadzonej 
wiedzy i do niej w zasadzie się ogranicza. 
Poznanie niedostępnych zmysłom, odległych w czasie i przestrzeni zdarzeń, określane jako 
jasnowidztwo, opiera się w ogromnym stopniu na nieświadomym postrzeganiu i podświadomych 
procesach myślowych. Dopiero ich produkt w postaci wyobrażeń (wizji transowych czy 
snów jasnowidczych) dociera do świadomości. 
Chociaż jednak podświadomość korzysta z niepomiernie bogatszych zasobów informacji 
własnej i obcej, złożoność procesów w niej zachodzących jest chyba bardzo wysoka, zaś selekcja 
informacji i korygowanie błędów jeszcze trudniejsze niż w procesach świadomych. 
Pomyłki nie są więc spowodowane li tylko „niedysponowaniem” czy złymi warunkami przepływu 
informacji, lecz stanowią nierozdzielny, naturalny składnik wizji. Błędy i przekłamania 
są tu wręcz nieuniknione i raczej należy podziwiać trafność niektórych „widzeń” Ossowieckiego 
niż traktować jego pomyłki jako argument podważający realność fenomenu. Jasnowidzący, 
w porównaniu z ludźmi przeciętnymi, popełniają mniej pomyłek, ale nie są od nich 
wolni. Gdy słyszę relacje o eksperymentach, w których telepata czy jasnowidz trafił we 
wszystkim „w dziesiątkę”, nie mam wątpliwości, że to mit, zła pamięć lub po prostu – oszustwo. 
Nie spotkałem ani jednego przypadku, aby przeczucia i sny jasnowidcze sprawdziły się 
rzeczywiście „w stu procentach”. 
Oczywiście, przedstawionych tu prób przyrodniczej interpretacji zjawisk zaliczanych do 
jasnowidztwa i wysuwania ogólniejszych wniosków proszę nie traktować jako powszechnie 
przyjętego naukowego podejścia do tych zagadnień. Jest to dziedzina nadal traktowana przez 
uczonych jako obszar nie leżący w ogóle (jak sądzą zagorzali sceptycy) lub leżący tylko warunkowo 
(jak twierdzą ostrożniejsi) w sferze zainteresowań współczesnej nauki. 
Zbyt wiele nagromadziło się jednak faktów, aby można było po prostu machnąć na nie rę

181 
ką. Ostatnie lata przyniosły i w tej dziedzinie sporo ciekawych doświadczeń i spostrzeżeń, 
które być może pozwolą rzucić nieco światła na podłoże przyrodnicze fenomenu jasnowidztwa. 
Zdają się one wskazywać na istnienie pewnego rodzaju „pola informacyjnego”, do którego 
dostęp decyduje o trafności wizji jasnowidczych273. 
Nie sądzę, aby można było szybko spodziewać się pełnego gruntownego wyjaśnienia, na 
czym w istocie polegają tego rodzaju umiejętności. Myślę też, iż rzetelnie prowadzone badania 
mogą przynieść wyniki rozczarowujące tych, którzy skłonni są widzieć w jasnowidztwie 
cudowną, nadprzyrodzoną zdolność przenikania poprzez wszystkie bariery przestrzeni i czasu. 
Być może wyjaśnienie wielu z obserwowanych zjawisk okaże się trywialnie proste, nadające 
się w pełni do wyjaśnienia w kategoriach psychologii i fizjologii, inne zaś okażą się złudzeniem 
lub nieporozumieniem interpretacyjnym. Nie można jednak wykluczyć, iż badania 
prowadzone w tej, tak niewdzięcznej empirycznie, a jednocześnie tak pasjonującej dziedzinie, 
otworzą rzeczywiście nowy szlak poznawczy, rozszerzający naszą wiedzę nie tylko o człowieku, 
ale i całej przyrodzie. 
Warszawa, 1986–1988 
273 L.E. Stefański, Postrzeganie pozazmysłowe, „Trzecie Oko” nr 2/1987, s. 7–11.

182