Coterel 

Cywilizacje starożytne

WSTĘP 

W ciągu ostatniego ćwierćwiecza nastąpiły znaczne zmiany w poglądach na najdawniejsze dzieje cywilizacji. 
Archeolodzy i historycy zajmujący się starożytnością zwrócili uwagę na możliwości odkrywania ogólnych procesów 
powstawania, rozwoju i upadku cywilizacji. To nowe podejście, zmierzające do określenia mechanizmów funkcjonowania 
cywilizacji, nie umniejsza w naszych oczach wartości badań bardziej szczegółowych, lecz raczej uzmysławia ów podstawowy 
fakt, że najstarsze cywilizacje były dziełem naszych własnych przodków. Historia rodzaju ludzkiego jest - jak to podkreśla 
Colin Renfrew - przede wszystkim historią świata cywilizowanego, a nie człowieka jako organizmu. Najbardziej uderzające 
zmiany w życiu istot ludzkich następowały na obszarach cywilizacji Starego świata - w Sumerze i Egipcie ok. 3000 r. p.n.e., w 
dolinie Indusu po roku 2700 p.n.e., w dolinie Rzeki Żółtej przed rokiem 1500 p.n.e. i na Krecie ok. 2000 r. p.n.e.; a także na 
obszarze Nowego świata - w Meksyku ok. 1000 r. p.n.e. i w Peru ok. 900 r. p.n.e.
Książka ta jest przewodnikiem po owych pierwszych cywilizacjach, po ich początkach, kolejach rozwoju i zmierzchu. 
Koniec epoki starożytnych cywilizacji przypada na różne czasy w zależności od regionu, jednak wszędzie zbiega się z 
załamaniem określonych układów historycznych.
Naszym celem jest przedstawienie szerokiej panoramy historii starożytnej poprzez śledzenie dziejów pierwszych 
cywilizacji. Książka ta, obejmująca niezwykle szeroki zakres działalności człowieka, może mieć jedynie charakter wstępu. 
Mamy jednak nadzieję, że Czytelnicy znajdą w niej zarówno ogólny przegląd problematyki, jak i wskazówki ułatwiające dalsze 
studiowanie zagadnień bardziej szczegółowych. Każdy ze współautorów tego tomu wyraża takie właśnie życzenie.


PREHISTORIA

Wiek kuli ziemskiej 
Uświadomienie sobie przez współczesną naukę zarówno istnienia prehistorii jak i ogromnego wieku geologicznego 
kuli ziemskiej jest właściwie wynikiem badań ostatnich dwustu lat. Jakkolwiek już chiński matematyk i astronom z VIII wieku I 
Sing doszedł do wniosku, że świat liczy sobie kilka milionów lat, to jednak dopiero tysiąc lat później pogląd taki został 
zaakceptowany w Europie. W 1650 roku arcybiskup James Ussher z Armagh wyliczył na podstawie Starego Testamentu, że 
świat powstał w roku 4004 p.n.e. Dr John Lightfoot, rektor Collegium św. Katarzyny w Cambńdge, uściślił tę datę 
oświadczając, że świat został stworzony 23 października 4004 roku p.n.e. o godzinie dziewiątej rano.
Obliczenia te, przyznające naszej planecie jedynie 6000 lat istnienia, zostały opublikowane na marginesie 
obowiązującego angielskiego przekładu Biblii. Mimo to poglądy Usshera i Lightfoota zaczynały wywoływać sprzeciw, 
zwłaszcza w XVIII wieku, kiedy na szerszą skalę zainteresowano się skamielinami i kiedy coraz bardziej zdawano sobie sprawę 
ze złożoności geologicznej budowy Ziemi. Skamieliny uznano wówczas za szczątki wymarłych gatunków zwierząt, a niektórzy 
badacze wyrażali opinie, że są to ślady organizmów, które zatonęły w czasie biblijnego potopu. Z biegiem czasu, w wyniku 
znacznego rozwoju nauk o Ziemi, odnaleziono więcej skamielin, a także odkryto przedmioty kamienne, które zidentyfikowano 
jako narzędzia ludzkie, powstałe w okresie poprzedzającym używanie metali.
Udokumentowana została kolejność zalegania skamielin i na tej podstawie zaproponowano datowanie w oparciu o 
analizę warstw zawierających skamieliny. Jednak opozycja wobec tej idei była tak silna, że wielką popularność zdobył pogląd o 
istnieniu serii katastrof, które niszczyły życie zwierzęce i roślinne na Ziemi; w ten sposób miały powstać skamieliny. Po każdej 
klęsce Bóg ponownie zaopatrywał Ziemię w nowe gatunki. Noe zbudował arkę, ażeby uratować się z ostatniej katastrofy.
Ogromny wiek kuli ziemskiej został powszechnie uznany za fakt na początku XIX wieku. W 1830 roku Charles Lyell 
opublikował Zasady geologii, które wywarły znaczący wpływ na myśl naukową tego okresu. Świadectwami długiego 
rodowodu człowieka były też znaleziska siekier krzemiennych, towarzyszących szczątkom wymarłych ssaków. Takie zabytki 
odkrył po raz pierwszy francuski celnik Jacques Boucher de Crevecoeur de Perthes z Abeyille. Z całym przekonaniem 
twierdził, że znaleziska te datują się z bardzo odległej przeszłości. Dziś wiemy, że wspomniane zabytki rzeczywiście pochodzą 
ze starszej epoki kamienia w Europie, a od tego czasu poznano i przebadano więcej stanowisk z tego okresu na świecie. 
24 listopada 1859 roku Karol Darwin opublikował O pochodzeniu gatunków, a pierwsze wydanie tego dzieła zostało 
rozkupione już w pierwszym dniu sprzedaży. Darwin stawiał tezę, że rozmaitość gatunków jest wynikiem ewolucji. 
Zaproponował przy tym teorię doboru naturalnego. Zgodnie z zasadami owego doboru, żywe organizmy miały 
przystosowywać się do zmiennych warunków środowiskowych w ciągu wielu pokoleń. Darwin uznał, że w wyniku procesu 
ewolucji gatunek może zmienić się - i w rezultacie cechy dziedziczone po przodkach ulegają zupełnej zmianie u ich 
ewolucyjnych następców. 

Początek ludzkości 
W 1871 roku Darwin opublikował swoje Pochodzenie człowieka (Descent of Man). W dziele swym mocno osadzał 
ludzkość w ewolucyjnym schemacie i sugerował tym samym, że mieliśmy małpiokształtnych przodków. Sugerował również, 
że kolebką rodzaju ludzkiego była Afryka. Jakkolwiek godne uwagi idee Darwina były kontrowersyjne, to jednak zgromadzone 
dowody naukowe stały się bazą dla powstania nowoczesnej biologii. Ewolucyjna teoria początku człowieka była 
przeciwieństwem fundamentalistycznej wersji stworzenia. W 1856 roku prehistoryczne szczątki człowieka znaleziono w dolinie 
rzeki Neander w Niemczech, a w 1868 dokonano dalszych odkryć w południowo-zachodniej Francji, w miejscowości Cro-
Magnon, w pobliżu Les Eyzies. W latach dziewięćdziesiątych XIX wieku szczątki jeszcze bardziej prymitywnych istot 
znaleziono na środkowej Jawie, potem w Chinach, w Czouk'outien, a w 1924 roku odkryto pierwszą czaszkę "małpoluda" w 
południowej Afryce. Wszystkie te znaleziska wzmocniły teorie o ewolucji człowieka i miały duży wpływ na dalszy rozwój 
badań. 
W świetle dzisiejszych badań można stwierdzić, że kolebka człowieka znajdowała się na terenie Afryki, a dokładniej w 
Wielkim Rowie Wschodnioafrykańskim. Na podstawie zachowanych fragmentów i szkieletów, pochodzących ze stanowisk w 
Etiopii, Kenii i Tanzanii, jasno wynika, że linia rodowa człowieka sięga ponad 4 miliony lat wstecz. Ponadto odkrycia te 
pokazują, że poza naszym rodzajem Homo istniały jeszcze inne gatunki człowiekowatych, które wygasły pomimo pełnej 
adaptacji. 
Obecne dane naukowe wskazują na to, iż niewielka istota człekopodobna (człowiekowata?), znana jako 
Ramapithecus, była wspólnym przodkiem wszystkich kopalnych gatunków człowieka i nas samych. Szczęki i zęby 
Ramapithecusa znaleziono na stanowiskach rozrzuconych od Chin do Kenii, przy czym największy ich zbiór pochodzi z 
Pakistanu. Te szczątki mają około 8 milionów lat, podczas gdy znaleziska afrykańskie są starsze; ich wiek ocenia się na ok. 14 
milionów lat. 
Przypuszcza się, że Ramapithecus miał sylwetkę wyprostowaną i chód dwunożny, jednakże ta istotna cecha adaptacji 
nie została jeszcze potwierdzona danymi w postaci szczątków kopalnych. Najnowsze poglądy przedstawiają Ramapithecusa 
jako pierwsze, decydujące stadium rozwoju istot ludzkich, w którym stworzenia człekopodobne dostosowały się do życia na 
otwartej przestrzeni oraz zmieniły swoją dietę i sposób poruszania się. Dalsze czynniki środowiskowe spowodowały kolejne 
zmiany ewolucyjne, które zaszły w ciągu ostatnich trzech milionów lat. Szczątki kopalne wskazują, iż zmiany te następowały 
tylko w Afryce, pomimo że Ramapithecus był gatunkiem szeroko rozprzestrzenionym w późnym okresie mioceńskim. 
Potrzebne są dalsze dane ażeby ustalić, jak dokonało się przejście do późniejszych gatunków. Pozwoliłoby to na wyrobienie 
sobie jaśniejszego poglądu na temat ich afrykańskiej genezy. W Afryce odkryto szczątki kopalne, które dowodzą, że najstarsza 
forma Homo, a mianowicie Homo habilis, żyła współcześnie z gatunkiem Australopithecus robustus. Niektórzy badacze są 
zdania, iż w tym czasie żył także trzeci gatunek hominidów - Australopithecus africanus. Dość powszechnie przyjmuje się, że 
oba gatunki australopiteka wymarły około miliona lat temu, i że pozostały przy życiu gatunek ówczesnych hominidów, Homo 
erectus, rozwijał się nadal na obszarze Starego świata, dając podstawę dla pojawienia się gatunku Homo sapiens. Zależności 
ewolucyjne pomiędzy Homo habilis, Homo erectus i Homo sapiens nie są zbyt jasne, jednak wielu badaczy mimo wszystko 
ustawia te trzy gatunki w jednym ciągu ewolucyjnym. Sprzeciwia się temu pogląd, że Homo habilis wymarł i że Homo erectus 
pochodzi z nie odkrytego jeszcze źródła azjatyckiego. 
Z zagadnieniem pochodzenia człowieka wiążą się ostatnie odkrycia z Hadar w Etiopii i z Laetoli w Tanzanii. Znaleziska 
te interpretowane są jako szczątki nie znanego dotąd gatunku naszych przodków Australopithecus afarensis, będącego 
ogniwem pośrednim między Ramapithecusem i późniejszymi hominidami. Te szczątki kopalne datowane są na ok. 3-4 
milionów lat, a więc pochodzą z bardzo interesującego okresu ewolucyjnego. 

Wczesne organizacje społeczne 
Pomimo rozbieżności w sądach na temat związków łączących poszczególne gatunki kopalne, przyjmuje się 
powszechnie, że linia Homo była tą, która wykazywała znaczące przemiany w stylu życia. Czaszki kopalne świadczą o 
zmianach w kształcie mózgu, a także o powiększaniu się jego pojemności, co należy wiązać z produkcją narzędzi kamiennych 
oraz większym spożyciem mięsa. Analiza danych archeologicznych wskazuje, że u wczesnego Homo występowały już takie 
zjawiska, jak dzielenie żywności i korzystanie ze stałych siedzib, co pociągało za sobą rozwój mowy i kultury, jako naturalnych 
następstw tej jedynej w swoim rodzaju adaptacji. 
Homo habilis i wczesne formy Homo erectus były bardziej zależne od diety mięsnej, z czym ściśle wiązała się 
potrzeba posiadania ostrych narzędzi. Z ekonomii opartej na spożyciu mięsa wynikały ważne konsekwencje społeczne, co 
przejawiało się w skomplikowaniu stosunków międzyludzkich, zwłaszcza między osobnikami odmiennej płci. 
Kolejnym ważnym czynnikiem były szersze możliwości w zakresie penetracji nowych środowisk. Tym tłumaczy się 
rozprzestrzenienie Homo erectus ze źródła afrykańskiego lub azjatyckiego. Gdyby nie konieczność szukania nowych terenów 
myśliwskich, wędrówka odbywałaby się prawdopodobnie bardzo wolno. Najnowsze badania nad społecznościami zbieracko-
łowieckimi wskazują na potrzebę utrzymania w nich niskiej liczebności poszczególnych grup, wynoszącej średnio od 25 do 50 
osobników.
Rozprzestrzenienie się Homo erectus w Afryce, Europie i Azji spowodowało izolację wielu grup, w rezultacie czego 
pojawiało się zróżnicowanie regionalne. Niektóre grupy dostosowały się do klimatu umiarkowanego i może w ten sposób 
należy tłumaczyć pierwsze świadome wykorzystanie ognia wpierw do ogrzewania, a później do przygotowywania jedzenia. 
Szczątki kopalne Homo erectus datowane są na 1,5-0,5 miliona lat, mają zróżnicowaną charakterystykę, w sumie jednak oprócz 
pojemności czaszki, wynoszącej 775-1100 cm3, są bardzo podobne do kości człowieka współczesnego. Charakterystyczne 
"nastroszone brwi" nie miały tu znaczenia ewolucyjnego. 
Wczesne formy Homo sapiens są ewolucyjnymi potomkami Homo erectus, jednak badacze i w tym wypadku nie są 
zgodni co do szczegółów. Jedna z teorii zakłada, że Homo sapiens rozwinął się w jednym tylko miejscu, skąd rozprzestrzenił 
się, wypierając rozproszone grupy Homo erectus. Poszczególne populacje Homo sapiens oddalały się od siebie coraz bardziej, 
co miało wpływ na powstanie współczesnych ras ludzkich. Mniej popularna alternatywna teoria przedstawia Homo erectus 
tylko jako formę ewolucyjną, która stopniowo przekształcała się w gatunek Homo sapiens na obszarze całego Starego świata. 
Żeby jednak zaakceptować tę koncepcję, trzeba najpierw uznać Homo erectus i Homo sapiens za jeden gatunek; obie te istoty 
byłyby elementami jednej linii ewolucyjnej z wyraźnie zaznaczonymi stadiami wczesnymi i późnymi. Różnice między tymi 
stadiami byłyby w takim razie tylko kwestią czasu. 
Przykładem wczesnego etapu rozwoju Homo sapiens jest neandertalczyk, u którego nastąpiło wyraźne powiększenie 
mózgu. Szczegółowe badania stanowisk neandertalskich w Europie i Azji Zachodniej wskazują, że legitymował się on 
rozwiniętą kulturą i bardzo złożonym stylem życia. Odkrycia ze Shanidar w Iraku sugerują, że ludzie neandertalscy mieli idee 
religijne i wierzyli w życie pozagrobowe już około 60000 lat temu. Z czasów niewiele późniejszych znane są przykłady sztuki 
prehistorycznej i długotrwałego zasiedlenia stanowisk przez grupy łowców. 
Bogactwo śladów bytowania neandertalczyków w Europie w ciągu 40000 lat dostarcza danych na temat ówczesnych 
warunków życia. Z różnych przyczyn więcej badań przeprowadzono w Europie, dlatego też ubóstwo materiałów z Afryki, Azji 
czy Ameryki nie może stanowić dowodu na europejską genezę współczesnego człowieka. 
Stosunkowo niedawno, bo w ciągu ostatnich 10000 lat, różne grupy ludzi gatunku Homo sapiens zaczęły w 
niektórych miejscach celowo produkować żywność Obecnie z wielu stanowisk posiadamy dowody archeologiczne na 
udomowienie zwierząt i uprawę roślin, czym wiąże się pojęcie "rewolucji rolniczej". W rzeczywistości zjawisko udomowienia 
dzikich gatunków rozpoczęło się prawdopodobnie wcześniej, może około 100000 lat temu, kiedy pojawił się pierwszy sapiens. 
Dane, jakimi w tym względzie dysponujemy, są niezwykle skromne, ale otwierają one bardzo ważne pole do dalszych badań 
pradziejowych. 
Powodzenie w rolnictwie pozwoliło grupom ludzi pozostawanie na jednym obszarze przez dłuższy okres, a także na 
powiększenie liczebności pojedynczych grup Ten sposób życia skomplikował również obraz kultury, która charakteryzowała 
ową kolejną, a może i zarazem ostatnią fazę ewolucji rodzaju ludzkiego. Tak zaczyna się okres "cywilizacji", o którym wiele 
wiemy dzięki pisanym świadectwom naszych najbliższych przodków .


POWSTANIE CYWILIZACJI 

Cywilizacja
Wśród organizmów, które zamieszkują, względnie zamieszkiwały kulę ziemską, tylko człowiek posiada swoją 
niepowtarzalną historię. Oczywiście dla każdego gatunku można stworzyć historię jego powstania, związaną z przeobrażeniami 
formy wyjściowej, które pozwoliły danemu gatunkowi na lepsze przystosowanie się do środowiska, co też odpowiada tezie 
Darwina o zasadach "doboru naturalnego". 
Lecz człowiek różni się od innych stworzeń. Minęło zaledwie 2-3 miliony lat od jego pojawienia się, c stanowi 
stosunkowo krótki okres w skali ewolucji, i tylko około 40000 lat od zaistnienia pierwszego świadectwa egzystencji naszego 
obecnego gatunku, Homo sapiens sapiens. A jednak w tym krótkim okresie człowiek zupełnie zmienił swoje zachowanie od 
stylu życia wczesnych hominidów, które trudniły się zbieractwem dzikich roślin i, sporadycznie, myślistwem, po sposób bycia 
obywateli współczesnego świata. Zupełnie przy tym przekształcił swe osobiste środowisko - od narodzin w szpitalnym 
oddziale położniczym do pochowania (lub spalenia) wedle zwyczajów religijnych, liczących sobie prawdopodobnie nie więcej 
niż 2000 lat. Natomiast genetycznie rzecz biorąc, współczesny człowiek jest bardzo podobny do swych paleolitycznych 
przodków z okresu zlodowaceń. 
Ten historyczny proces jest przeto jedyny i niepowtarzalny. Z jednej strony człowiek przychodzący na świat różni się 
od swych odległych przodków w takim mniej więcej stopniu, w jakim różnili się nowo narodzeni przedstawiciele dawnych 
gatunków "niehistorycznych". Współczesne niemowlę i dziecko paleolityczne trudno byłoby odróżnić. Lecz każde z nich jest 
spadkobiercą całkowicie odmiennego stylu życia i świata. Historia człowieka jest głównie historią obecnego świata, a nie 
dziejami organizmu ludzkiego. W ciągu tysiącleci otoczenie człowieka podlegało uderzającym, wręcz rewolucyjnym zmianom. 
Najważniejsze z owych zmian dokonały się za sprawą powstania cywilizacji. 

Powstanie cywilizacji 
Wywodząc swój ród od dawnych afrykańskich przodków sprzed kilku milionów lat, dostrzegamy w jego dziejach 
kilka punktów zwrotnych. Chyba najciekawszym z nich, ale jeszcze niedostatecznie poznanym, jest rozwinięcie się Homo 
sapiens sapiens w górnym paleolicie, tj. ok. 40000 lat temu. Proces ten mógł się dokonać na ograniczonym obszarze Ziemi. 
Jednak późniejszy postęp w produkcji pożywienia nastąpił samorzutnie na różnych obszarach w ciągu następnych tysiącleci, 
od końca zlodowacenia. Na tych obszarach człowiek udomowił zwierzęta i nauczył się uprawiać rośliny, przekształcając w ten 
sposób źródła swojego utrzymania i obejmując nad nimi kontrolę. Naturalnie zmiany te trwały długo i niektóre z nich swoimi 
korzeniami sięgają odległych czasów: "rewolucja neolityczna" nie dokonała się nagle. Jej skutki miały podstawowe znaczenie 
dla zasiedlenia obszarów dotychczas bezludnych np. pozbawionych opadów dolin Mezopotamii czy wysp Polinezji. Ten 
proces spowodował też powiększenie populacji oraz rozwój stałego osadnictwa - po raz pierwszy w różnorakim środowisku. 
Osady pierwszych rolników były bardzo małe; wioski liczyły od 100 do 200 mieszkańców. W przypadku wyjątkowo 
sprzyjających warunków mieszkańców mogło być więcej. Dla przykładu w oazie Jerycho osada zajmowała powierzchnię 30 
hektarów i miała mury obronne już 7000 lat p.n.e. Kilka tysiącleci później nastąpiły dalsze istotne przemiany. W różnych 
częściach świata zaczęły powstawać miasta. Takie skupiska ludności zajmowały powierzchnię od 76 hektarów, jak niektóre 
miasta sumeryjskie ok. 2500 lat p.n.e., do 23 km2, jak Niniwa, prawie 2000 lat później. Teotihuacan w Meksyku miał ok. 600 
roku n.e., powierzchnię 21 km2. 
Te nowe osady nie były tylko skupiskami ludności. Zamieszkiwały je społeczeństwa nowego typu, z mocno 
zorganizowanym zarządem centralnym. Każdy taki organizm polityczny miał władcę, centralną administrację i organy 
wykonawcze. Takie organizmy nazywane są przez etnologów "społeczeństwami państwowymi". Wraz z miastami i państwami 
pojawiła się cała seria dalszych osiągnięć człowieka. Poczyniono postępy w wielu dziedzinach technologii, na przykład w 
metalurgii (na obszarach Starego świata), w technikach chemicznych i w inżynierii. Nastąpił rozwój nauki, widoczny w 
pojawieniu się kalendarza w kulturze środkowoamerykańskich Majów. Wynaleziono pismo. Wszędzie władcy i kapłani 
mieszkali w luksusowych pałacach i modlili się w imponujących świątyniach, a społeczeństwo było bardzo zróżnicowane pod 
względem majątkowym. 
Do grupy twórców wielkich i starych cywilizacji zaliczamy Sumerów z Mezopotamii (ok. 3000 lat p.n.e.), Egipcjan z 
doliny Nilu (również ok. 3000 lat p.n.e.), mieszkańców doliny Indusu (po 2700 p.n.e.), Chińczyków z epoki Szangi (przed 1500 
p.n.e.) i Kreteńczyków (ok. 2000 p.n.e.). W Nowym świecie istniały cywilizacje Olmeków w Meksyku (od l000 lat p.n.e. i 
Chavin w Peru (od 900 lat p.n.e.). Po wszystkich tych cywilizacjach pozostały monumenty i dzieła sztuki, które niekiedy 
przewyższają nowożytne zabytki występujące na tych obszarach. Z drugiej strony pałace i freski Krety minojskiej nie miały 
godnych siebie konkurentów wśród wcześniejszych osiągnięć ludów egejskich i nie ma też wcześniejszych prototypów 
wyrobów befpoki Szang. Na każóy ukazywało się coś nowego i nieocz

Co lizacja?
To niezwykłe zjawise siojawienie się  ytanowi jeden z najważniejswyhistieka i jednocześnie jest niezwykle trumaczenia. Trudno oylizacji. Geografowie 
rozpatrują j    
Divide err
r
Abnormal program termination
                      i od regionu, jednak




Kolebki starożytnych cywilizacji.

wszędzie zbiee w kategoriach osadniczych. Dla nich podstawowe znaczenie ma pojawienie się miast. Samo określenie 
"cywilizacja" po chodzi od łacińskiego słowa civitas (miasto), tak jak słowo "urbanizacja" pochodzi od łacińskiego urbs 
(miasteczko), zaś termin "polityczny" wywodzi się od greckiego słowa polis (miasto-państwo). Kwestia pochodzenia miast 
ściśle łączy się z dyskusją na temat cywilizacji i nie może być bez niej rozwiązywana. Jest zatem ważne, ażeby ustalić wiele 
typowych dla danej cywilizacji cech takich jak obecność pisma, występowanie monumentalnej architektury i rozwiniętej 
sztuki, które nie zawsze muszą wiązać się z istnieniem dużych ośrodków miejskich. Kultury Majów w Ameryce środkowej czy 
Khmerów w Kambodży (XI wiek n.e.) były często określane jako "cywilizacje bez miast". Natomiast wczesne ludne osady, 
takie jak Jerycho czy Catal Huyuk mogą nie wykazywać dodatkowych cech, uzasadniających stosowanie terminu 
"cywilizacja". 
Geografowie przestrzegają, ażeby nie określać miast tylko na podstawie gęstości zaludnienia. Dany ośrodek musi 
spełniać funkcję "centralnego miejsca", służyć wiejskiemu zapleczu, a dopiero potem może być określony jako miasto. 
Współcześni antropolodzy podkreślają zorganizowanie społeczeństwa pomijając często określenie "cywilizacja", ponieważ jest 
ono bardzo trudne do sprecyzowania i mówią chętniej o "etapie państwowym organizacji socjopolitycznej". W ujęciu 
antropologów jest to raczej społeczeństwo warstwowe aniżeli klasowe, w którym pozycja społeczna jest często określona 
przede wszystkim na podstawie pokrewieństwa. Utrzymywanie władzy państwowej w tych społeczeństwach ma polegać na 
zalegalizowanym użyciu siły: władca posiada prawa i obowiązki, które wykraczają poza jego osobiste stanowisko. Jakkolwiek 
określenie to wydaje się zasadniczo słuszne, to kłopot w tym, że trudno jest dostosować je do dawnych społeczeństw, o 
których organizacji często wiemy zbyt mało. 
Może właśnie dlatego antropolog Clyde Kluckhon zaproponował proste, ale zarazem bardzo przydatne określenie. 
Jego terminy "mieszkaniec miasta" i "miasto" dość luźno kategoryzują społeczeństwa na podstawie obecności przynajmniej 
dwóch spośród następujących cech: istnienia osad zamieszkiwanych przez co najmniej 5000 osób, pisma i występowania 
monumentalnych centrów obrzędowych. 
Być może żadne z tych kryteriów nie jest całkowicie wystarczające, jednak podejście zaproponowane przez 
Kluckhona jest powszechnie przyjmowane. Każdą "cywilizację", "społeczeństwo miejskie" czy "wczesne państwo" należy 
widzieć jako szczególną formę kultury ludzkiej. Inaczej mówiąc, kultura ludzka to środek, który człowiek wynalazł, ażeby móc 
"wygrać" ze środowiskiem naturalnym wykraczając poza i ponad swoje genetyczne możliwości, co też odróżnia go od innych 
gatunków zwierząt. Począwszy od wyrobu i użytkowania narzędzi oraz rozwinięcia skomplikowanego języka w celu 
porozumiewania się, człowiek stworzył w ciągu tysiącleci bogatą kulturę i choćby tylko z tego właśnie względu urodzone dziś 
dziecko przychodzi na świat inny od tego sprzed 40000 lat. W tym sensie kultura jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, 
kształtując rozwój i wykształcenie dziecka. Dlatego członek jednego społeczeństwa może rozwijać się i żyć odmiennie od 
człowieka należącego do innego kręgu kulturowego. Kultura, w której przyszło nam się urodzić, kształtuje nas od pierwszych 
dni, i to właśnie odróżnia nas od naszych przodków z okresu zlodowaceń. 
Jednak my także wzbogacamy zasoby ludzkiego doświadczenia i do znacznego już zbioru sposobów przystosowania, 
które należą do naszego materialnego i duchowego środowiska, wprowadzamy wciąż nowe metody radzenia sobie nie tylko z 
materialnym światem, ale także z innymi osobnikami i z nowym światem materialnym, który tworzymy. 
Jak powiedział J.K. Feibleman: 
"Jesteśmy wytworami instytucji, które sami powołaliśmy do życia, ale to nie zmienia faktu, że jesteśmy ich 
twórcami. Istnieje spirala oddziaływania pomiędzy człowiekiem i jego dziełami, tak że te dzieła popychają go do 
tworzenia dalszych dzieł, aż w końcu nie można już oddzielić człowieka od jego dzieł". 
Człowiek stopniowo i uparcie, czasami w sposób nieodwracalny, stworzył sobie środowisko, które coraz bardziej 
pośredniczyło pomiędzy nim a światem przyrody. Jako pierwsze zostały "wstawione" pomiędzy jego ciało a środowisko 
narzędzia i odzież. Później budował schroniska, w których mógł żyć i pracować. Udomowienie zwierząt i roślin pozwoliło 
człowiekowi przejąć kontrolę nad zasobami żywności. Dziś zajmuje się gatunkami, których cechy niekiedy stanowią rezultat 
ludzkiej działalności; w tym sensie owe rośliny i zwierzęta są artefaktami. Człowiek ma coraz więcej kontaktów ze światem, 
który sam stworzył, i z przejawami organizacji społecznej, która wzrastała razem z nim. Te zmiany nie objawiają się tylko w 
formie materialnej. Człowiek posiada niezwykły talent do używania symboli, do myślenia symbolicznego i ta jego cecha 
zaważyła na nauce, technologii i większości elementów środowiska społecznego (w tym na prawie całym systemie religii). 
Niemiecki filozof Ernst Cassirer wyraził to tak: 
"Krąg funkcjonalny człowieka został nie tylko powiększony ilościowo, ale nastąpiły w nim zmiany jakościowe. 
Człowiek, jak to by można określić, odkrył nowe sposoby adaptacji do środowiska. Między systemem odbiorczym i 
systemem wykonawczym (istniejącym u każdego gatunku zwierząt), znajduje się jeszcze trzecie ogniwo, a mianowicie 
system symboliczny. Ten nowy nabytek przeobraził całokształt życia ludzkiego. W porównaniu z innymi gatunkami 
zwierząt człowiek posiada nie tylko poczucie szerszej rzeczywistości; do pewnego stopnia żyje w nowym jej 
wymiarze". 
Jeżeli zjawisko to jest charakterystyczne dla całej kultury człowieka, to szczególnie wyraźnie wystąpiło ono w 
momencie pojawienia się osad miejskich oraz formowania się pierwszych państw. Od tej chwili człowiek żyje w niemal 
całkowicie sztucznym środowisku. Miasto jest światem odosobnionym, mikrokosmosem całego ludzkiego doświadczenia. 
Poprzez produkcję i wymianę swych wyrobów rzemieślnik uzyskuje surowce, w tym również konieczną żywność. Specyficzne 
formy społeczeństwa, w którym człowiek żyje, decydują o sposobach spędzania czasu, natomiast religia czy system 
filozoficzny cywilizacji kształtują jego myśli. Amerykański historyk Lewis Mumford stwierdził: 
"Rozwój ludzkich umiejętności, wzbogacanie człowieczego "ja" - być może po raz pierwszy wyłaniającego się 
spod powłoki grupowej świadomości, podział właściwych ludziom rodzajów aktywności na wyspecjalizowane zawody, 
wreszcie odbicie owych zjawisk w strukturze miasta - wszystko to są aspekty jednego procesu: narodzin cywilizacji". 
Cywilizacja, jakkolwiek byśmy ją określali, jest czymś wyjątkowym w doświadczeniu ludzkim. Lecz nie jest ona 
jakimś pojedynczym "wypadkiem", bo cywilizacje pojawiały się w różnych okresach i na różnych obszarach. Dopiero teraz 
zaczynamy ów fakt rozumieć.

Zagadnienie początku 
Społeczeństwa wczesnomiejskie były często do siebie podobne, choć zamieszkiwały różne części świata. Piramidy 
egipskie są porównywane z piramidalnymi świątyniami Majów, a bogate pochówki władców Ur w Mezopotamii, zawierające 
wozy i liczne ofiary ludzkie, przywodzą na myśl groby pierwszych władców Chin w Anjangu. Tego rodzaju analogie można by 
mnożyć. W początkach naszego stulecia oparto na nich wiele pomysłowych teorii. 
Starano się wykazywać, że cywilizacja miała jedno źródło pochodzenia. Dla australijskiego etnologa, sir Graftona 
Elliota Smitha (1871-1937), był nim Egipt i stąd właśnie "dzieci słońca" miały przenosić podstawy techniczne i ideowe 
cywilizacji do odległych zakątków ziemi, przez morza i kontynenty, tak że nawet Ameryka odczuła wpływy tej "heliolitycznej" 
kultury z megalitami i kultem słońca. Inni autorzy, a wśród nich lord Raglan, podkreślali znaczenie Sumeru a nie Egiptu, jednak 
ich idee w gruncie rzeczy odpowiadały tezie Smitha. Ta koncepcja przetrwała do dziś w poglądach Thora Heyerdahla, który 
sam wybudował statek podobny do tych, jakich wedle niego używali dawni Egipcjanie, i wypłynął taką jednostką na ocean. 
Podobne teorie nie są całkiem pozbawione podstaw, co wykazała wyprawa tratwy "Kon Tiki". Jednak, zgodnie ze 
zdrowym rozsądkiem, jeśli cywilizacja powstała w dolinie Nilu, to taki sam proces był również możliwy w innych rejonach 
świata. Niekiedy też dowodzono, że tak skomplikowana sekwencja splecionych ze sobą zdarzeń mogła zajść tylko jeden raz w 
historii człowieka. W podobny sposób traktowano narodziny metalurgii, jednakże brak dostatecznego uzasadnienia dla takiego 
podejścia. Muszą tu decydować fakty. 
W ciągu ostatnich 20-30 lat koncepcja dyfuzjonistyczna, zakładająca, że większość najważniejszych wynalazków 
została dokonana tylko raz, a następnie rozprzestrzeniła się poprzez kontakty między ludźmi na różne obszary, nie cieszyła się 
popularnością. W szczególności pogląd hyperdyfuzjonistów, którzy upatrywali początek wszystkich cywilizacji w Egipcie 
wygląda absurdalnie. Nie poświadczają go odpowiednie dowody, a obalają liczne świadectwa lokalnych procesów 
rozwojowych. Ponadto dysponujemy obecnie dobrą chronologią dla różnych obszarów, opracowaną na podstawie dat 
radiowęglowych oraz ich kalibracji. Nie możemy już traktować prehistorii Europy jako mówiąc słowami Gordona Childe'a 
"oświecenia barbarzyństwa europejskiego przez cywilizację bliskowschodnią". 
Oczywiście można nadal twierdzić - jak czyni to paru dyfuzjonistów - że kultura Egiptu miała znaczny wpływ na 
kulturę Ameryki Środkowej. Jednak wedle opinii większości badaczy ludność Ameryki samodzielnie rozwinęła gospodarkę 
rolną, tworząc podstawy dla mezoamerykańskiej cywilizacji. 
Chronologiczne pierwszeństwo można przypisać różnym cywilizacjom w różnych regionach świata; na przykład w 
Ameryce Środkowej prymat należy do Olmeków (choć nie jest wykluczone, że równie stary rodowód posiadają Majowie), a w 
zachodniej części Starego Świata do Sumerów. Oczywiście każda młodsza cywilizacja była otwarta na wpływy miejscowych 
pionierów i ich spadkobierców. jednakże do oceny początku i rozwoju jakiejkolwiek cywilizacji nieodzowne jest poznanie 
warunków jej egzystencji, a więc gospodarki, technologii, systemu społecznego, demografii, ideologii i handlu zewnętrznego. 
Zadaniem archeologicznych badań procesów zbliżeń kulturowych jest odkrywanie tych czynników, które ułatwiały wymianę 
zarówno w aspekcie warunków lokalnych, jak społecznych konsekwencji handlu zewnętrznego. Samo tylko analizowanie 
kontaktów ze starszymi cywilizacjami w kategoriach domniemanych wpływów to za mało. Nie można stosować przestarzałego 
podziału cywilizacji na "pierwotne" i "wtórne", proponowanego przez antropologa Mortona Frieda. Niewątpliwie różne 
społeczeństwa utrzymywały pomiędzy sobą kontakt i z pewnością fakt ów w sposób znaczący wpływał na ich kultury. Jednak 
jest to zadanie dla archeologów, którzy muszą najpierw udokumentować istnienie takich kontaktów, a dopiero potem badać ich 
znaczenie. Wstępny podział na cywilizacje "pierwotne" i "wtórne" jest zbyt płynny. 
Lepsze efekty daje badanie warunków istniejących na pewnym obszarze przed powstaniem złożonego systemu 
społecznego, a następnie śledzenie rozwoju od etapu pierwszych rolników poprzez społeczeństwo klasowe, wykazujące 
pewien stopień krystalizacji władzy, aż do społeczeństwa państwowego. Aktualne badania proponują nowe sposoby podejścia 
do tego problemu. Ewolucja społeczna nie jest procesem jednolitym i społeczeństwo klasowe nie musi rozwinąć się w 
społeczeństwo o charakterze państwowym. Jednak żadna cywilizacja nie rozwinęła się bez solidnych podstaw żywnościowych 
oraz bez społecznego zróżnicowania pod względem zamożności i prestiżu.

 Najnowsze poglądy 
W ostatnim dziesięcioleciu doszliśmy do wniosku, że występuje tu bardziej ogólny problem. Nie wystarczy bowiem 
badać jakąś izolowaną cywilizację. Musimy próbować wyjaśnić i zrozumieć te ogólne i nadzwyczaj ważne zjawisko, jakim jest 
powstanie złożonego społeczeństwa, zjawisko, które pojawiało się niezależnie w różnych częściach świata, a później 
występowało ponownie przez setki i tysiące lat na tych samych obszarach. Pokrewny problem stanowią stosunkowo częste 
przypadki upadku społeczeństw wczesnopaństwowych, gdy owe złożone społeczeństwa o bogatej kulturze załamywały się 
kompletnie, i raczej niespodziewanie, wchodząc w okres "ciemnych wieków". Dobrze znany jest wypadek zaniku cywilizacji 
mykeńskiej w Grecji ok. 1100 lat p.n.e., który wykazuje uderzające podobieństwo do gwałtownego upadku państwa Majów ok. 
900 roku n.e., a także do upadku innych społeczeństw wczesnopaństwowych, m.in. w dolinie Indusu ok. 1900 roku p.n.e. 
Niektóre wczesne uogólnienia tematu powstania i upadku cywilizacji, jak np. angielskiego historyka Arnolda J. 
Toynbee (1889-1975) były raczej anegdotyczne: wyjaśniały fakty poprzez ich opis. Inne podkreślały tylko jeden ważny 
czynnik. Dla przykładu Karol Wittfogel w Despotyzmie orientalnym (1957) przykładał dużą wagę do intensyfikacji produkcji 
żywności poprzez wprowadzenie do rolnictwa irygacji, co miało mieć decydujący wpływ na centralizację władzy w 
społeczeństwach, o których mówi ta książka. 
Gordon Childe był pierwszym archeologiem, który drogą systematycznych studiów zebrał i opublikował wiele 
danych w pracy Najdawniejszy wschód (1928). Zarys swoich poglądów zawarł w następnych, ciekawie i po mistrzowsku 
napisanych pracach: Człowiek stworzył sam siebie (1937) i Rewolucja miejska (1950). Kolejną ciekawą propozycją były 
koncepcje amerykańskiego antropologa Roberta Adamsa, zawarte w jego wykładach o Lewisie Henry Morganie i wydane w 
roku 1956 pt. Ewolucja społeczeństwa miejskiego. W tej pracy po raz pierwszy został systematycznie porównany rozwój 
cywilizacji na dwóch różnych obszarach, mianowicie wczesnej Mezopotamii i przedhiszpańskiego Meksyku. Ojcem-
założycielem antropologii ewolucyjnej był Morgan (1818-1881). Jego Społeczeństwo pierwotne (1877) miało poważny wpływ 
na Karola Marksa, który kładł nacisk na stosunki pomiędzy strukturami ekonomicznymi i socjalnymi w społeczeństwach 
przedkapitalistycznych. Zawarte w koncepcji Marksa pojęcia "sposobu produkcji" i "stosunków produkcji" wpłynęły na kształt 
myśli Childe'a i bezpośrednio lub pośrednio oddziaływały na postawę większości jego uczniów. Obecnie niektórzy badacze 
powracają na nowo do oryginaInych prac Marksa, z których czerpią pewne inspiracje. Szkoła neomarksistowska, którą 
reprezentują m.in. Maurice Godelier i Jonathan Friedman, podkreśla wzajemne oddziaływania pomiędzy aktywnością 
ekonomiczną i innymi aspektami życia społecznego, czyniąc to w sposób zapoczątkowany przez Marksa. Szkoła ta zdobyła 
sobie wielu zwolenników. 
Jednakże postronnemu obserwatorowi wydaje się czasami, że uczeni z owej szkoły więcej czasu poświęcają 
wyjaśnianiu ipsissima verba Marksa często poprzez tekstualną analizę bardzo zwięzłych cytatów, niż badaniu rzeczywistych 
problemów wynikających z danych, które uzyskano w trakcie z górą już stuletnich prac archeologicznych i historycznych. 
Ważnym nowym sposobem badań jest analiza wczesnych grup społecznych z punktu widzenia ich organizacji 
przestrzennej. Metoda ta zaczerpnęła wiele inspiracji od szkoły "analizy przestrzennej" we współczesnej geografii, operującej 
teorią "miejsc centralnych", którą zapoczątkował W. Christaller (l863-1969). Obserwował on uderzającą regularność 
rozmieszczenia i rozlokowania osad w krajobrazie zurbanizowanym. Następnie badał prawidłowości w zróżnicowaniu 
wielkości i układu osad. Te pomysły zostały zastosowane bezpośrednio do badań wczesnych okresów cywilizacji w 
Mezopotamii przez Grega Johnsona. Inni badacze wskazywali na istnienie wielu społeczeństw, u których występowały tzw. 
"jednostki wczesnopaństwowe": cywilizacje te charakteryzowało niezależne państwo z głównym ośrodkiem i obszarem ok. 
1500 km2. 
Kolejną obiecującą metodą jest rozpatrywanie społeczeństw "wczesnopaństwowych" nie z punktu widzenia 
intensyfikacji produkcji żywności, co podkreślał Karol Wittfogel, lecz raczej jako organizacji o sprawnym systemie 
informacyjnym, który ułatwia rozwój administracji centralnej. Ta metoda została z powodzeniem wykorzystana przez Kenta 
Flannery'ego w ciekawym artykule Ewolucja kulturowa cywilizacji (1972) i przez Henry'ego Wrighta i Grega Johnsona w ich 
badaniach nad hierarchią osad w okresie formowania się pierwszego państwa na terenie Iranu. 
Tego rodzaju teoretyczne objaśnienia nie stanowią czysto gabinetowych hipotez. Odgrywają one coraz większą rolę w 
projektowaniu skomplikowanego programu badań i wykopalisk. Dzisiejsze prace wykopaliskowe są coraz silniej zorientowane 
na pewne określone cele archeolodzy podejmują swe badania, aby uzyskać odpowiedź na pytania wynikające z ogólniejszych 
teoretycznych rozważań. Archeolodzy poszukują tych odpowiedzi najprostszym, a zarazem najbardziej efektywnym 
sposobem. 
W tego typu dociekaniach stosowane bywają propabilistyczne wzorce próbkowania, które mogą podobnie jak cała 
statystyka odstręczać nie-specjalistów. Lecz umiejętnie stosowane metody te nie muszą dehumanizować badań nad 
przeszłością - ostatecznie są one jedynie technikami służącymi do rozwiązywania specyficznych, dobrze postawionych 
problemów.
Większość ostatnich badań ma charakter interdyscyplinarny. Tego typu były pionierskie badania amerykańskiego 
archeologa R.K. Braidwooda, który poszukiwał początków zachodnioazjatyckiego rolnictwa i okopał w latach 1948-1955 osadę 
wczesnorolniczą Dżarmo. Podobne badania były prowadzone w dolinie Teotihuacan w Meksyku pod kierunkiem R.S. 
MacNeisha. Analogiczne metody zostały zastosowane do badań wczesnych społeczeństw na wielu obszarach. Przykładem są 
badania Kenta Flannery'ego w rejonie Oaxaca w Meksyku, McNeisha w Peru, Franka Hole'a w Iranie, Cheta Gormana i jego 
współpracowników w Tajlandii, ekspedycja uniwersytetu Minnesota w Messynie, a także wykopaliska autora na wyspie Melos 
w Grecji. Interdyscyplinarne badania nad początkami miast nie ograniczają  żadną miarą do prehistorycznych, względnie 
wczesnopaństwowych społeczeństw. Rozwój społeczeństw miejskich w Europie w okresie I tysiąclecia n.e. poznany został w 
Skandynawii, północnej Europie i w Wiekiej Brytanii (obrazują to prace Zespołu do Badań Winchesteru). Studia nad 
powstaniem wczesnych społeczeństw prowadzone są obecnie na całym świecie i nasza wiedza na temat natury i początków 
cywilizacji jest konsekwentnie powiększana.

 Perspektywy
 Przez ponad stulecie, aż do lat pięćdziesiątych naszego wieku, studia nad początkami cywilizacji łączyły się 
nierozerwalnie z odkopywaniem wielkich ośrodków świata starożytnego oraz publikowaniem drobiazgowych opisów 
znalezisk. Dzięki temu obraz egzystencji wczesnych społeczeństw stawał się coraz jaśniejszy. Wymieńmy tu Hetytów, 
mieszkańców miast doliny Indusu, Olmeków czy Minojczyków, o których istnieniu niemal niczego nie wiedziano przed 
wielkimi odkryciami i pionierskimi wykopaliskami z ubiegłego stulecia i początków XX w. Dokonania wielkich pionierów sir 
Austena H. Layarda (1817-1894) i sir Leonarda Woolleya (1880-1960) w Mezopotamii, a sir Arthura Evansa (1851-1941) na 
Krecie, czy też pierwsze odkrycia kolumbijskich ośrodków Ameryki położyły trwały fundament pod nasze rozumienie tych 
cywilizacji, których pamiątki wydobyto wówczas na światło dzienne. 
Dzisiaj jednak, aczkolwiek mnóstwo pytań czeka wciąż na odpowiedź, dysponujemy już wieloma danymi i 
technikami naukowymi m.in. metodami chronometrycznymi a rozwój nowych procedur badawczych przebiega bardzo 
szybko. We współczesnych pracach dotyczących niektórych obszarów punkt ciężkości przesuwa się zatem z odkrywania i 
rekonstruowania na rozumienie i wyjaśnianie. Systematyczne studia porównawcze wczesnych cywilizacji których jednym z 
pionierów był Amerykanin Julian Steward (1902-1972), autor książki Theory of Culture Change (Teoria zmiany kulturowej, 
1955) zyskały znów poważne podstawy. Podejmowane są konsekwetne próby rozwinięcia modeli heurystycznych, które 
proponowałyby rozwiązania problemu jak i dlaczego poszczególne cywilizacje wyłoniły się w różnych czasach i w różnych 
rejonach globu. Podejście takie zdaje się wypierać proste odtwarzanie "twardych faktów" związanych z narodzinami 
cywilizacji. Stało się jasne, że nie ma jednej cywilizacyjnej drogi rozwoju, że nie istnieje wzorzec unilinearnej ewolucji, którą 
przechodziłyby niezależnie wszystkie wczesne społeczeństwa tak jak stanowczo nie istniało pojedyncze centrum, z którego 
mogłyby się rozprzestrzenić wszystkie ważniejsze zdobycze ludzkości. Aby uzasadnić hipotezę ewolucji multilinearnej 
wystarczy powiedzieć, że do cywilizacji prowadzą różne drogi. Fakt ten nie ulega obecnie wątpliwości.
Niektórzy uczeni podkreślają znaczenie pewnych czynników intensyfikacji produkcji żywności, rozwoju technologii, 
konieczności zmian, wywołanej przez powiększenie się populacji, czy też potrzeby organizacji, wynikającej ze 
współzawodniczenia o rzadkie dobra. Są to wszystko niewątpliwie ważne czynniki, ale coraz wyraźniej zdajemy sobie sprawę, 
że nie da się sformułować nawet w przypadku pojedynczej cywilizacji naprawdę adekwatnego wytłumaczenia, które 
opierałoby się tylko na jednym ze wspomnianych czynników. Trzeba rozważyć kilka z nich łącznie, aby mogły utworzyć 
całość, którą można nazwać wyjaśnieniem "multiwariacyjnym". Jedną z dróg formalizacji takiego podejścia jest zastosowanie 
teorii systemów. Tą metodą posłużył się autor niniejszego szkicu (przy badaniach prehistorii obszaru egejskiego) w pracy The 
Emergency of Civilization (1972), gdzie podjęta została próba wyjaśnienia dynamiki zmian w ewolucji cywilizacji.
Nieprzerwany rozwój ujęty jest tu jako pochodna swego rodzaju "efektu mnożenia", zachodzącego między 
podsystemami, dzięki któremu zmiana w jednym ułatwia raczej niż blokuje zmianę w drugim; inaczej mówiąc, podsystemy 
oddziałują na siebie wzajemnie dla przykładu: na podsystem rolniczy wpłynął postęp technologiczny w wytwarzaniu narzędzi, 
a ten z kolei wyniknął z rozwoju produkcji w podsystemie kopalnictwa. W sumie więc zachodzi pewien postęp, który 
"przezwycięża" negatywne sprzężenia zwrotne (zwiększenie wydajności w jednym systemie może zmniejszać produktywność 
drugiego). Tego typu modelowanie systemów dynamicznych zostało niedawno zastosowane przez Jeremy Sabloffa i jego 
kolegów do badań symulacyjnych problemu upadku cywilizacji Majów. Są to jednak dopiero początkowe próby, raczej 
eksperyment: teoretyczne niż poważne i satysfakcjonujące rozwiązania. 
W każdym razie jasne jest, że archeologia przeszła w ciągu ostatnich trzech dziesięcioleci od stadium, w którym 
wystarczało prowadzenie wykopalisk i opisywanie znalezisk, do stadium w którym staramy się po przez porównania i 
generalizacje uzyskać wgląd w ogólniejsze procesy leżące u podstaw cywilizacji. Cc prawda niewiele uzyskano dotąd 
definitywnych rozwiązań, lecz powszechny staje się pogląd, że problem jest poważny i wart zachodu nie tylko dla zrozumienia 
zapomnianych cywilizacji, od dawna martwych, ale dlatego, że jego badanie może nam przynieść lepsze rozumienie naszego 
własnego świata, świata w którym przemiany technologiczne i ideologiczne następują sobie z oszałamiającą prędkością i w 
sposób którego nie pojmujemy. Studia nad wczesnymi cywilizacjami stwarzają najlepszą sposobność, aby doświadczenia 
zgromadzone przez dawnych ludzi zastosować do wzbogacenia egzystencji człowieka współczesnego.


EGIPT

STAROŻYTNY EGIPT 

Wprowadzenie
Historię starożytnego Egiptu zamyka się zwykle datami: ok. 3100-332 p.n.e., z których pierwsza oznacza początek 
dziejów dynastycznych, a druga zajęcie kraju przez Aleksandra Wielkiego, kiedy to nastąpił kres niezależności egipskiej. 
Okres ten jest zwykle dzielony na 30 lub, czasami, 31 dynastii. System został wprowadzony przez kapłana i historyka 
Manetona, żyjącego za panowania dwóch pierwszych Ptolemeuszy. Tradycyjnie stosuje się także inne, ogólniejsze podziały 
dziejów Egiptu, choą system tutaj przyjęty różni się od nich w kilku punktach. 
Ok. 3100-2613 p.n.e. Okres wczesnodynastyczny - dynastie I-III.
Ok. 2613-2160 p.n.e. Stare Państwo - dynastie IV- VIII. 
Ok. 2160-2040 p.n.e. Pierwszy okres przejściowy - dynastie IX - wczesna XI. 
Ok. 2040-1652 p.n.e. Średnie Państwo - dynastie późna XI-XIII. 
Ok. 1652-1567 p.n.e. Drugi Okres Przejściowy - dynastie XV-XVII. 
Ok. 1567-1069 p.n.e. Nowe Państwo - dynastie XVIII-XX. 
Ok. 1069-656 p.n.e. Trzeci Okres Przejściowy - dynastie XXI-XXV. 
656-332 p.n.e.Epoka Późna - dynastie XXVI-XXX (XXXI). 
Daty panowania dynastii i poszczególnych władców określa się dzięki informacjom zawartym w licznych źródłach. 
Dane Manetona są pod tym względem niepewne i cenniejsze są listy królów ułożone przez samych Egipcjan. Najważniejsze z 
nich, to: Papirus turyński, dokument powstały w czasach XIX dynastii, i tak zwany Kamień z Palermo, z którego zachowały 
się tylko fragmenty, przynoszące szczegóły o panowaniu poszczególnych władców i informacje o wydarzeniach sięgających aż 
do końca V dynastii. Słabą stroną wszystkich tych źródeł jest brak zastosowania w nich ciągłego system datacji, którego 
Egipcjanie nigdy nie posiadali. Toteż w celu powiązania historii egipskiej z naszym systemem chronologicznym trzeba 
posłużyć się danymi astronomicznymi, a dla okresu późniejszego także datowaniem porównawczym.  
Rok kalendarza egipskiego, liczący 365 dni, podzielony był na trzy okresy po 4 miesiące w każdym oraz 5 dni 
dodatkowych, zwanych epagomenami. Dokładny rok astronomiczny zawiera natomiast nieco więcej niż 365 i 1/4 dnia. Zatem, 
wobec braku wyrównania  rozbieżności, po czterech latach oficjalny początek rok wypadał o cały dzień wcześniej w stosunku 
do rok astronomicznego, po 120 latach o miesiąc wcześniej dopiero po 1460 latach wszystkie charakterystyczne wydarzenia 
astronomiczne pokrywały się z dniami kalendarza oficjalnego, a cały cykl zaczynał się od nowa.  
Korzystną okoliczność stanowi fakt, że ukazanie się Psiej Gwiazdy (Syriusza) na niebie, po okresie gdy była 
niewidoczna, obchodzono przez Egipcjan jako dzień Nowego Roku. Szczęśliwym trafem zachowała się informacja, że w 139 r. 
n.e. słoneczny wschód Syriusza zbiegł się z pierwszym dniem roku kalendarza państwowego. Uzbrojeni w tę wiadomość 
możemy zupełnie dokładnie ustalić daty odnoszące się do tych wcześniejszych wydarzeń, o których wiemy, że zbiegły się z 
owym zjawiskiem astronomicznym. Te racjonalne i pewne podstawy chronologiczne pozwalają posługiwać się danymi 
Manetona, listami królów i innymi źródłami, np. inskrypcjami historycznymi, genealogiami rodzinnymi itp. przy 
opracowywaniu chronologii poszczególnych dynastii, która jest podstawą naszych badań nad starożytnym Egiptem.

Okres wczesnodynastyczny (dynastie I-III) ok. 3100-2613 p.n.e. 
Przełomowym wydarzeniem w historii Egiptu, podkreślanym współcześnie, a na różne sposoby symbolicznie 
wyrażanym przez jego starożytnych mieszkańców, było zjednoczenie Górnego i Dolnego Egiptu pod władzą jednego 
panującego.  
Dzielnice te nie były nigdy wyraźnie określone, choć wydaje się, że Egipt Dolny obejmował zasadniczo Deltę i, być 
może, rejon bezpośrednio przylegający do jej południowego skraju. Egipt Górny natomiast obejmował pozostałą część kraju 
aż do okolic (lub samej) pierwszej katarakty.  
Tożsamość pierwszego króla zjednoczonego państwa osłonięta jest tajemnicą. Według Manetona i pewnych list 
królów był nim Menes. Uważa się, że pod imieniem tym kryje się historycznie poświadczona postać Narmera, którego udział w 
wydarzeniach prowadzących do zjednoczenia kraju został ustalony w sposób nie budzący wątpliwości. Trwanie okresu 
wczesnodynastycznego oblicza się na prawie 500 lat, lecz niemal całkowity brak świadectw pisanych czyni go dla historyków 
ciemną, fragmentarycznie tylko oświetloną epoką. Kraj rządzony byt z Memfis (obok dzisiejszego Kairu) i tradycja przypisuje 
założenie tego ośrodka samemu Menesowi. Tutaj znajdował się pałac królewski, a władcy, przynajmniej trzeciej dynastii, 
grzebani byli w najbliższej okolicy, najczęściej w Sakkarze. Nie znaleziono jeszcze odpowiedzi na pytanie, gdzie grzebani byli 
królowie dwóch pierwszych dynastii. Należące do wielu z nich pomniki grobowe odnaleziono zarówno w Sakkarze jak i w 
Abydos, w Górnym Egipcie, ale trudno jest rozstrzygnąć, które z nich istotnie związane były z faktycznym pochówkiem.  
Już we wczesnych dniach swej historii Egipt utrzymywał stosunki handlowe z położonym na wybrzeżu Libanu 
Byblos i był aktywny w Nubii, na południe od pierwszej katarakty. Świadczą o tym wykopaliska w Buhen, w pobliżu drugiej 
katarakty. Także od początku trzeciej dynastii, jeśli nie wcześniej, działały w Wadi Maghara na Synaju kopalnie turkusów. 
Żadne z tych handlowych przedsięwzięć, jak się wydaje, nie przybierało charakteru agresywnego, choć Egipcjanie 
mieli od czasu do czasu powód, by bronić się przed miejscową ludnością. Polityka wczesnych królów, polegająca na 
reagowaniu tylko na prowokacje, była prawie bez zmian kontynuowana przez ich następców aż do końca Średniego Państwa. 
Owym tajemniczym władcom przypada zasługa zbudowania podstaw, na których została wzniesiona monolityczna cywilizacja 
Starego Państwa. Nasza wiedza o tym twórczym okresie pozwala nam ujrzeć kulturę szybko dojrzewającą i posiadającą już 
wiele cech charakterystycznych. 

Stare Państwo (dynastie IV-VIII) ok. 2613-2160 p.n.e. 
Dla badacza egipskiej historii Stare Państwo jest okresem wyraźnych kontrastów. Zdumiewa poziom architektury i 
innych osiągnięć artystycznych. Wobec wielu dzieł wówczas stworzonych późniejsze epoki wykazały pokorę, nie próbując 
nawet ich naśladować. Innym z rzadka tylko potrafiono dorównać. Gigantyczne pomniki piramidy zostały zbudowane dla 
władców, których imiona stały się znane właśnie z tego powodu. Lecz o nich samych, ich czynach i stanie kraju, nad którym 
panowali, wiemy żałośnie mało. Dopiero pod koniec epoki inskrypcje autobiograficzne i inne zaczynają wypełniać ten obraz 
żywszą treścią.  
Te monumentalne świadectwa pochodzą przeważnie z wielkich nekropolii w Gizie, Sakkarze, Medum, Dahszur, 
Abusir. Tu chowano królów, ich rodziny i uprzywilejowanych członków z kręgu dworu. Skala, na jaką piramidy czwartej 
dynastii zostały zaprojektowane, świadczy o umiejętności wysoce efektywnego wykorzystania środków państwowych, które 
uczyniły możliwym ich zbudowanie. Świadczy także o wszechmocnej pozycji na tym świecie ich właścicieli. W okresie piątej i 
szóstej dynastii rozmiary grobowców królewskich uległy wyraźnemu zmniejszeniu, lecz być może nie powinno się z tego 
wyprowadzać zbyt daleko idących wniosków. Sprawne zarządzanie Egiptem w wielkiej mierze zależało od lojalności i 
pracowitości naczelników prowincji (nomarchów).  
Pewne pojęcie o znaczeniu nomarchów uzyskać można na podstawie imponujących grobowców, w większości 
pochodzących z czasów szóstej dynastii, wykonanych z gładzonego kamienia, a znajdujących się w najdalej na południe 
wysuniętym nomie, Elefantynie, poniżej pierwszej katarakty. Również inni nomarchowie odgrywali niezastąpioną rolę tak w 
sprawach lokalnych, nadzorując mieszkańców swych okręgów, jak i w sprawach ogólnopaństwowych, gdy na wezwanie 
służyli swym królom.  
Dla naczelników Elefantyny służba ta wiązała się z uczestnictwem w regularnie kierowanych do Nubii wyprawach. 
Miały one na celu uzyskanie egzotycznych produktów, jak kadzidło, kość słoniowa czy skóry panter. Podczas tych ekspedycji 
nie obywało się bez incydentów. Wzruszająca inskrypcja z grobowca Sabniego opowiada nam, jak odnalazł on ciało swego 
ojca, którego dosięgnęła śmierć podczas jednej z takich wypraw, oraz o ekspedycji przeciwko Nubijczykom, poprowadzonej 
za panowania Snofru (czwarta dynastia), której efektem stało się zdobycie wielkiej liczby jeńców i bydła. Nubia była 
eksploatowana na różne sposoby. Mimo że znane później z intensywnej eksploatacji kopalnie złota jeszcze nie istniały w 
okresie czwartej i piątej dynastii, to funkcjonowały już wtedy kopalnie diorytów w północno-zachodniej części rejonu Toszka. 
Założona w Buhen kolonia związana była natomiast z wytopem miedzi. Odkrycia z Kulb i Wadi el-Allaqi świadczą o obecności 
w tych okolicach egipskich poszukiwaczy minerałów. Energiczna penetracja i eksploatacja Dolnej Nubii była prowadzona 
przez większą część okresu Starego Państwa.  
Podobnie kontakty nawiązane z Byblos za czasów trzech pierwszych dynastii były utrzymywane niemal bez przerwy 
aż do końca szóstej dynastii. Dla kraju takiego jak Egipt, prawie całkowicie pozbawionego dobrego drewna budulcowego, 
drewno cedrowe z gór Libanu przedstawiało wielką wartość. Na Synaju intensywniej niż kiedykolwiek eksploatowano miedź i 
turkus. Na terenach tych Egipt zmuszony był niekiedy do wojowania z wrogimi ludami tubylczymi. Za panowania Pepi I (VI 
dynastia) zorganizowano kilka wypraw wojennych przeciwko plemionom palestyńskim; jedna z nich wymagała 
przetransportowania wojska na okrętach.  
Obszar na zachód od doliny Nilu był w większości jałowy i nie stanowił dla Egipcjan żadnej atrakcji. Dlatego zajęli 
wobec tych ziem postawę całkowicie defensywną. Wprawdzie w źródłach wspomina się o zwycięstwach króla Snofru, a 
później Sahure (piąta dynastia) nad "Libijczykami", ale wydaje się, że potrzeba tego rodzaju akcji zdarzała się tylko 
sporadycznie. 
Według Manetona, Pepi II panował 94 lata i choć liczby tej nie można zweryfikować za pomocą innych źródeł 
egipskich, zdaje się nie ulegać wątpliwości, że władał on państwem rzeczywiście bardzo długo. Jego śmierć stała się 
faktycznym końcem szóstej dynastii. Okres następny, choć krótkotrwały (około 20 lat), jeśli wierzyć źródłom dokumentalnym 
i innym inskrypcjom, był czasem kryzysu i rewolucji społecznej. Żywych relacji o głodzie i zamieszkach nie sposób odrzucić. 
Są one naszym głównym źródłem informacji o tym okresie niepokoju czy nawet anarchii. Mamy zatem pewien obraz tego, co 
się wydarzyło, lecz o wiele trudniej jest nam dociec przyczyn zjawiska. Tradycyjnie wyjaśnia się te wypadki jako naturalną 
konsekwencję upadku władzy królewskiej i równoległego wzrostu wpływów arystokracji prowincjonalnej i kapłanów 
uprzywilejowanych kultów. Stan państwa pogarszał się podczas długiego panowania Pepi II, a krytyczną sytuację pogłębiały 
naciski zewnętrzne. Wytworzyło to stosunki, które wedle poglądu niektórych uczonych doprowadziły, w chwili niepewności 
wywołanej śmiercią króla, do społecznego przewrotu.  
Taka interpretacja wydarzeń nie bierze jednak pod uwagę kontrastujących z powyższym obrazem zjawisk. Mianowicie 
dowodów równowagi i pomyślnego biegu wydarzeń do końca szóstej dynastii. Wymienić tu można wysoki poziom sztuki, 
kontynuację działalności w Nubii, Palestynie i na Synaju, widoczną lojalność prowincjonalnych zarządców. Nie są to 
symptomy społecznego kryzysu.  
Być może decydującym czynnikiem okazał się tu klimat egipski. Dość wilgotny w czasach przeddynastycznych, 
stopniowo, w okresie Starego Państwa, stawał się coraz bardziej suchy. W konsekwencji znacznie zmniejszyła się 
różnorodność flory i fauny. Informacje o głodzie wyraźnie łączą się ze wzmiankami o niskim poziomie wylewów. Zmiany te 
zachodziły podczas długiego okresu czasu, lecz pod koniec szóstej dynastii stały się na tyle dotkliwe, by podkopać trwałość 
państwa i popchnąć ludzi do rewolty. 



Pierwszy Okres Przejściowy i Średnie Państwo (dynastie IX-XIII) ok. 2160-1652 p.n.e. 
Wydaje się, że niepomyślna sytuacja w państwie utrzymywała się przez cały okres panowania IX dynastii. Jej 
"królowie" rządzili z miasta Herakleopolis (po egipsku Nennesut), leżącego około 46 km na południe od Memfis. Ten ostatni 
ośrodek nadal pozostawał stolicą administracyjną. Przez blisko 30 lat najwyraźniej nie kwestionowano ich władzy, ale jej 
rzeczywisty zasięg, zwłaszcza w odniesieniu do Delty, pozostaje trudny do określenia.  
Podczas zamętu, panującego pod koniec rządów VI dynastii, sąsiednie plemiona azjatyckie, korzystając ze 
sprzyjającej dla siebie okazji, przekroczyły wschodnią granicę Egiptu i osiedliły się na przylegających do niej żyznych 
ziemiach. Jest jednakże mało prawdopodobne by udało im się w owym czasie zająć całą tą dzielnicę. Zachodnia Delta 
utrzymała zapewne swą niezależność od Azjatów i zwierzchnictwa Herakleopolis.  
Nazwa Teby (po egipsku Weset) po raz pierwszy pojawiła się w historii Egiptu wówczas, gdy potężna rodzina z 
południa zakwestionowała prawa herakleopolitańskiej dynastii do tronu. Przez około 90 lat, wliczając w to przerwy, rywale 
prowadzili wojnę domową prowincjonalnych naczelników bez wątpienia wciągniętych do konfliktu. Wydaje się jednak, 
toczyła się wokół nich zawzięta walka, główną troską była ochrona własnych interesów i stanu posiadania swoich poddanych.  
Około 2040 r. p.n.e. rywalizacja została rozstrzygnięta na korzyść Teban, dowodzonych przez Nebhepetre 
Mentuhotepa, i cały kraj znów uznał zwierzchność jednego króla. Od chwili dojścia do władzy w 2060 p.n.e. Nebhepetre 
panował 50 lat i podczas srogich rządów przywrócił w Egipcie wewnętrzny ład. Musiał niewątpliwie oprzeć się na niektórych 
starych prowincjonalnych rodach arystokratycznych, niemniej tworzył też nową elitę, lojalną wobec Teb.  
Stabilizacja wewnętrzna zachęcała do wznowienia aktywnej polityki zagranicznej. Przywrócona została pozycja 
Egiptu w Dolnej Nubii (Wawat), częściowo w wyniku osobistej interwencji króla, i dzięki temu dostępne stały się południowe 
szlaki handlowe. Jednocześnie Azjaci zostali przepędzeni ze wschodniej części Delty. Wyprawy handlowe do Syrii i Palestyny 
mogły być organizowane przez arystokrację z zachodniej Delty w okresie herakleopolitańskim, ponownie wyruszały na mocy 
królewskiego rozkazu.  
Za panowania Sanchkare Mentuhotepa, następcy Nebhepetre, wielka ekspedycja wyprawiła się przez wschodnią 
pustynię ku Morzu Czerwonemu i do Krainy Punt, leżącej na terenach dzisiejszej Etiopii i wschodniego Sudanu. Do tego 
zasobnego w naturalne bogactwa kraju egipskie wyprawy handlowe docierały przynajmniej od czasów V dynastii, jeśli nie 
wcześniej.  
Można spotkać się z sugestią, że upadek XI dynastii przyśpieszony został przez krótkotrwały nawrót niepomyślnych 
warunków atmosferycznych, ale dowody na to są dość wątpliwe.  
Założyciel XII dynastii, Amenemhat, był prawdopodobnie wezyrem (po egipsku czati), który za panowania ostatniego 
króla XI dynastii, Nebtauire Mentuhotepa, dowodził poszukiwawczą ekspedycją do Wadi Hammamat. Jako Sehetepibre 
Amenemhat I stał się pierwszym z szeregu energicznych, zdolnych i w efekcie długo panujących władców. Pod ich rządami 
wzrastał dobrobyt kraju, a kultura osiągnęła nowy poziom rozwoju. Mimo że Sehetepibre został, jak się wydaje, zamordowany 
przez spiskowców, to jednak dynastia utrzymała się przy władzy dzięki wyznaczeniu kilka lat wcześniej jego syna Senwesereta 
(w literaturze polskiej częściej występuje imię Sezostris przyp. tł.) na współregenta, a zwyczaj ten stosowali także następni 
władcy. 
Prawdopodobnie Sehetepibre podjął decyzję o przeniesieniu dworu do Icz-Tawi. Dokładna lokalizacja tej 
miejscowości nie jest jeszcze znana, choć wiadomo, że leżała ona gdzieś między Memfis a Medum. Wydaje się, że rezydencja 
królewska pozostawała tam przez cały okres panowania dynastii. Tu organizowano skomplikowany administracyjny aparat 
państwowy i stąd też był on kierowany za pośrednictwem, usytuowanego jak zwykle najwyżej, urzędu czati. Trudno orzec, 
jaką rolę odgrywała stara, prowincjonalna arystokracja. Swego rodzaju negatywnej odpowiedzi na to pytanie dostarcza nam 
informacja, że za panowania Chakaure Senwesereta III (1878-1843 p.n.e.) wpływy lokalnych wielmożów zostały ograniczone. 
Trudno jest jednak powiedzieć, do jakich granic i w jaki sposób udało się tego dokonać. Wiadomo, że w okresie XII dynastii, 
prawdopodobnie za panowania Chakaure, przeprowadzono reorganizację administracji. Polegała ona na podziale całego kraju 
na trzy okręgi (po egipsku w'rt), zarządzanie którymi powierzono powołanym specjalnie do tego celu organom.  
Dla omawianego okresu charakterystyczne jest też znaczenie, jakie przywiązywano do działań w oazie Fajum. Ich 
celem było, jak się wydaje, uregulowanie przepływu wód zasilających jezioro MoeĄs i przystosowanie dla potrzeb rolnictwa 
terenów położonych w jego sąsiedztwie. Trudno jest stwierdzić, komu należy przypisać zasługi na tym polu. Prawdopodobnie 
przedsięwzięcie to zainicjował Sehetepibre, a doprowadził do pomyślnego zakończenia Nymaatre Amenemhat III (1842-1797 
p.n.e.). Możliwe jest także, iż basen oazy Fajum służył w czasach panowania Nymaatre jako zbiornik przeciwpowodziowy. 
Dzięki temu Dolny Egipt chroniony był przed katastrofalnymi skutkami poświadczonej dla tego okresu serii nadzwyczaj 
wysokich przyborów rzeki. Można było także choć część niszczycielskich wód powodziowych zatrzymać jeszcze w Nubii, 
gdzie egipskie urządzenia irygacyjne zostały w znacznym stopniu zniszczone. Królowie XII dynastii poświęcili wiele czasu i 
wysiłku na zarządzanie obszarem między pierwszą a drugą kataraktą zarówno po to, by ułatwić handel z krainami na południu 
jak i w celu ochrony działalności kopalni i kamieniołomów w samej Dolnej Nubii. Podjęte za panowania Sehetepibre i jego 
syna, Cheperkare Senwesereta I, wyprawy, o charakterze przynajmniej w części militarnym, świadczą o zdecydowanym 
dążeniu Egiptu do zapewnienia sobie panowania na tym obszarze. Dowodzi tego też budowa imponujących, obwarowanych 
składnic w strategicznych punktach kraju rozciągającego się między dwiema pierwszymi kataraktami szczególnie dużo 
skoncentrowano ich w okolicach drugiej katarakty. Dwie inne warownie tego typu założone zostały wejścia do Wadi el-Allaqi 
na wschodniej pustyni. Ich raison d'etre wynikała niewątpliwie z założenia kopalni złota w Wadi, choć ilość wydobywanego w 
tym okresie kruszcu nie była zapewne zbyt wielka. Złoto było też najprawdopodobniej uzyskiwane z obszarów położonych 
jeszcze dalej na południu, z kraju znanego od tego czasu jako Kusz.  
Jeśli polityka egipska w stosunku do Dolnej Nubii miała na celu jej opanowanie, to odmiennie kształtowała się ona 
wobec obszarów północno-wschodnich. W okresie XII dynastii wiemy o jednej tylko wyraźnie wojennej wyprawie, która za 
panowania Chakaure wtargnęła na pewną odległość w głąb Palestyny. Wszystkie inne kontakty miały jak się wydaje, 
handlowy charakter i, sądząc na podstawie dostępnych nam informacji, były rozległe i stałe. Jednakże o ile w Palestynie 
ograniczano się niemal wyłącznie do misji handlowych, to z Syrią, a zwłaszcza z obszarami leżącymi wzdłuż szlaków 
przybrzeżnych, starano się zapewne nawiązać stosunki dyplomatyczne, choć trudno jest orzekać o ich trwałości. Handel 
odbywaŁ się z pewnością w obu kierunkach. Egipcjanie wraz z egipskimi wyrobami (niektóre z nich były darami królów) 
docierali do Ugarat, Byblos, Katny i innych miejsc na kontynencie oraz, drogą pośrednią, na Kretę i Cypr. Natomiast azjatyckie 
dary napływały do Egiptu. W Tod, w Górnym Egipcie, w szkatułkach opatrzonych imieniem Nebkaure Amenemhata II, 
odnaleziono kolekcję przedmiotów pochodzenia syryjskiego, natomiast w grobowcu naczelnika Chnumhotepa w Beni Hasan 
odkryto malowidło przedstawiające wizytę azjatyckiego wodza i jego świty, która miała miejsce za panowania Chacheperre 
Senwesereta II (1897-1878 p.n.e.).   
W czasach, gdy Średnie Państwo zbliżało się do kresu swego istnienia, związki wzajemne stały się bardzo ścisłe. Tak 
zwane Teksty złorzeczeń, które miały przeciwdziałać groźbom wypływającym z istnienia rozmaitych wrogich czynników, 
świadczą o znajomości miejscowych nazw azjatyckich, która mogła zostać nabyta tylko dzięki dobrej znajomości kraju. W tym 
czasie źródła donoszą o Azjatach pozostających w służbie Egiptu. Wielu z nich ochraniało górnictwo na Synaju, którego 
aktywność wzrosła za panowania Nymaatre. Inni znaleźli się wewnątrz państwa. Skutki tego zjawiska szybko stały się 
widoczne.  
U schyłku XII dynastii Egipt wkracza w kolejny ze skąpo oświetlonych przez źródła okresów, które czynią 
niekompletną znajomość jego historii. Mrok niekoniecznie musi jednak wskazywać na upadek przez ponad 100 lat po śmierci 
królowej Sebekkare Sebeknefrure, której rządy przywiodły dynastię do upadku, ciągłość panowania była utrzymana przez 
długi szereg (pięćdziesięciu albo więcej) władców. Większość z nich rezydowała w Icz-Tawi i podtrzymywała, przynajmniej 
okazjonalnie, egipską obecność w Wawat i kontakty z Byblos.

Drugi Okres Przejściowy (dynastie XV-XVII) ok. 1652-1567 p.n.e.
 Po upadku XIII dynastii nad znaczną częścią kraju panowały plemiona azjatyckie, które Maneton nazywa  
Hyksosami. Na określenie ich wodzów Egipcjanie używali niejasnego terminu hik-hosje, ("władcy obcych kijów"). Swą 
rezydencją uczynili miasto zwane Awaris według Manetona, ustanowili XV dynastię. Do dynastii XVI natomiast należy 
według wszelkiego prawdopodobieństwa  zaliczyć ich wasali, reprezentujących interes najeźdźców w centralnych i 
południowych regionach kraju.  
Rządy Hyksosów trwały około 100 lat. Przez większość tego czasu dynastia tebańska zachowywała na południu 
pewien stopień niezależności, by w końcu chwycićů za broń przeciwko cudzoziemcom i przegnać ich z kraju. W ten sposób 
utorowana została droga do założenia XVII dynastii. Wielu z podstawowych kwestii odnoszących się do tego przełomowego 
w egipskiej historii okresu, nie sposób rozwiązać. Próby zaliczeń Hyksosów do jakiejś określonej grupy etnicznej kończą się, z 
powodu niedostatku źródeł, niepowodzeniem. Niejasny jest również sposób, w jaki zagarnęli oni władzę w Egipcie. Relacja 
Manetona sugeruje najazd według innej teorii jej przejęcie miało zasadniczo pokojowy charakter i było nieuniknionym 
rezultatem wzrostu liczby Azjatów w Delcie, a z drugiej strony upadku władzy królów XIII dynastii. Innym problemem jest 
lokalizacja stolicy Hyksosów, Awaris. Wydaje się , że leżała ona gdzieś we wschodniej Delcie, ale gdzie dokładnie nie 
wiadomo. Region Katana jest w tym wypadku jedyną możliwą do przyjęcia propozycją. 
Królowie Hyksosów zaadoptowali insygnia i atrybuty egipskiej władzy królewskiej i pozostawili sobie niewiele 
śladów, które by ich wyróżniały w sensie kulturowym. Przypisuje się im zapoznanie Egipcjan z nowym rodzajem uzbrojenia, a 
także, być może, z stosowaniem konia jako zwierzęcia bojowego. Natomiast nie może być dłużej utrzymywany pogląd, że koń 
był nieznany w Egipcie przed przybyciem Hyksosów, skoro jego szkielet, datowany na okres Średniego Państwa, został 
odnaleziony w Buhen.  
Walkę, mającą na celu wyparcie azjatyckich intruzów , prowadzili kolejni członkowie dynastii tebańskskiej. Dwóch z 
nich, Sekenenre Ta II i jego syna, Kamesa zalicza się do dynastii XVII, podczas gdy trzeciego Nebpehtyre Jahmesowi, bratu 
Kamesa, przyznaje się zaszczyt założenia najznakomitszej dynastii w dziejach Egiptu.

 Nowe Państwo (dynastie XVIII-XX) ok.1567-1069 p.n.e. 
Sława ta w znacznej mierze wynikała z osiągnięć militarnych czterech albo pięciu królów, którzy doprowadzili do 
nadzwyczajnego rozszerzenia wpływów egipskich w Azji zachodniej i całkowitego ujarzmienia Numibijczyków Przyczyniło 
się to w efekcie do znacznego wzrostu zamożności kraju, a co za tym idzie, ożywienia jego życia  kulturalnego. Współistnienie 
potęgi państwa i panującego w nim dobrobytu sprawiło, że cywilizacja egipska osiągnęła za rządów Nebmaatre Amenhotepa 
III (1405-1367 p.n.e.) swe apogeum. 
Następcy Jahmesa potrafili wykorzystać przyczółek, jaki ten władca, w pościgu za Hyksosami, założył w południowej 
Palestynie. Choć Dżeserkare Amenhotep I nie pozostawił w tym rejonie żadnego śladu swej działalności, to już Acheperkare 
Totmes I powiódł armię egipską aż do Eufratu, gdzie ustawił swą stelę. Jego krótko panujący następca, Acheperenre Totmes II, 
miał zbyt mało czasu na wojenne przedsięwzięcia. Po jego śmierci tron Egiptu na 20 lat zajęła wdowa po nim, Maatkare 
Hatszepsut (1490-1469 p.n.e.). Popierała ją potężna grupa ministrów z naczelnym rządcą, Senenmutem, na czele. I jakkolwiek 
epizod ów miał wyjątkowy charakter, a będąca jego bohaterką królowa była niewątpliwie postacią wybitną, panowanie jej 
wywarło niewielki wpływ na sprawy polityki zagranicznej. Jej odejście jednakże pozostawiło wolne pole do działania 
bratankowi i pasierbowi Hatszepsut, Mencheperre Totmesowi III (1490-1436 p.n.e.), którego stanowisko królowa 
przywłaszczyła sobie podczas jego dzieciństwa i młodości, a który był prawowitym następcą Acheperenre.  
Mencheperre dzierżył niezależną władzę przez 32 lata. Podczas pierwszych dwudziestu lat swego panowania 
poprowadził co najmniej 17 wypraw do Palestyny i Syrii, co doprowadziło go do konfliktu z Mitanni. Królestwo to, stanowiące 
konfederację plemion husyckich o niewyraźnie zarysowanych granicach, zajmowało obszary na północ od Eufratu. Jego 
wpływy rozciągały się do ziem, o które ubiegał się Mancheperre. W ósmej wyprawie pokonał on siły Mitanni, przekroczył 
Eufrat w pobliżu Karkemisz i ustawił stelę obok tej, którą wzniósł jego dziad. Armia egipska już nigdy potem nie prowadziła 
kampanii tak daleko od swego kraju. Syn Mencheperre, Acheperure Amenhotep II (1436-1411 p.n.e.), ograniczył się do nie w 
pełni chyba udanych prób utrzymania tego, co zdobył jego ojciec. Za panowania Mencheperure Totmesa IV (1411-1403 p.n.e.) 
zostało zawarte porozumienie między Egiptem a Mitanni.  
Ziem podbitych przez armię egipską pilnowały małe garnizony, lecz w normalnych warunkach o interesy Egiptu dbali 
urzędnicy cywilni najważniejszymi spośród nich byli gubernatorzy prowincji (rabisu). Rządy nad większymi skupiskami 
ludności pozostawiano w rękach miejscowych władców, których synowie, wysyłani do Egiptu, stanowili gwarancję lojalności. 
Królewski kurier pełnił funkcję pośrednika między dworem egipskim a prowincjami azjatyckimi. ściśle przestrzegano, by 
płaciły one coroczną daninę.  
Wydaje się, że podczas panowania Hyksosów istniało jakieś porozumienie między nimi a nubijskimi władcami z 
Kusz. Ci ostatni cieszyli się bezsporną władzą nad  swoim królestwem. Jednakże faraonowie XVIII dynastii  szybko wysunęli 
swe roszczenia do tego terytorium i,  do końca panowania Acheperkare, podbój egipski do tarł do punktu między czwartą a 
piątą kataraktą. W  ślad za żołnierzami przybywali urzędnicy, górnicy, kupcy i kapłani, którzy zarządzali krajem, eksploatowali 
go i zapełniali budowlami.  
Zniknięcie groźby militarnej sprawiło, że fortyfikacje z okresu Średniego Państwa przestały być potrzebne i zamieniały 
się w otoczone murami miasta, z których każde posiadało swą świątynię. Stały się one symbolem egipskiego panowania, 
panowania tak całkowitego, że nie zachowały się żadne ślady kultury nubijskiej pochodzące z tego okresu. Pełną parą 
pracowały teraz kopalnie złota w Wadi el-Allaqi i Kusz, wszędzie spotykało się Egipcjan i egipskie zwyczaje. Nad tym 
kulturalnie i militarnie zawojowanym krajem sprawował władzę urzędnik o wspaniale brzmiącym tytule "królewski syn z 
Kusz". Nubia była teraz, w istocie, częścią Egiptu.
Nebmaatre został zastąpiony, może jeszcze przed swą śmiercią, przez Nefercheperure Amenhotepa IV (1367-1350 
p.n.e.). Panowanie tego króla, który jest bardziej znany pod później przybranym imieniem Echnatona, określa się tradycyjnie 
jako "okres Amarna". Tell el-Amarna jest współczesną nazwą miejscowości, na miejscu której istniało starożytne miasto 
Achetaton. Założył je sam król w czwartym roku swego panowania, na wolnym miejscu w połowie drogi z Memfis do Teb. 
Swój wybór uzasadniał boską poradą, której udzielił mu Aton, czyli "tarcza słoneczna". Propagowanie kultu tego boga i w 
końcu utożsamienie się z nim oraz próba zlikwidowania innych kultów, zwłaszcza niezmiernie potężnego, państwowego boga 
Amona z Teb, wywołały wrogość wobec króla i były przyczyną wyklęcia jego imienia po śmierci. Miasto i świątynie przezeń 
zbudowane zostały zrównane z ziemią. Imiona Echnatona i Atona wymazywano ze wszystkich znajdowanych napisów. Ten 
akt zemsty byt tak dokładny, że pozostało niewiele informacji, na których można by oprzeć rekonstrukcję ówczesnych 
wydarzeń i ocenić charakter i motywy działania głównych aktorów dramatu.
Dzieła charakterystycznej sztuki tego okresu przedstawiają króla z jego najbardziej indywidualnymi cechami 
fizycznymi. Na ich podstawie przypuszcza się, że mógł on cierpieć na zaburzenia o charakterze endokrynologicznym. Zapewne 
jednak nigdy nie uda się tego udowodnić. Podobnie wątpić należy, czy będzie można kiedykolwiek do końca zrozumieć rolę 
odegraną przez jego małżonkę, królową Nefertiti. Ostatnio wysunięto sugestię, że to ona w rzeczywistości była owym 
Semenchkare, którego zawsze uważano za młodego mężczyznę nieznanego pochodzenia, pomagającego przez trzy lata 
Echnatonowi w charakterze współregenta i zmarłego na krótko przed albo po śmierci króla. Ta tak radykalna koncepcja 
pokazuje, że nawet podstawowe problemy tyczące tego okresu nie zostały rozwiązane i zapewne takimi pozostaną. Następcą 
"Semenchkare" i Echnatona został młody chłopiec, Nebcheperure Tutanchaton (który wkrótce zmienił imię na Tutanchamon), 
panujący przez 9 lat (1350-1341 p.n.e.). Zmarł on prawdopodobnie na skutek rany zadanej w głowę. Ustalono to dzięki 
zbadaniu ciała młodego króla, które wraz z wielkim skarbem zachowało się w stanie nienaruszonym w jego grobowcu. Po 
śmierci Tutanchamona, albo być może za panowania krótko żyjącego następcy, Ai, owdowiała królowa wysłała poselstwo do 
króla Hetytów, obiecując tron Egiptu jednemu z tamtejszych książąt. Ostatecznie wyruszył on w drogę, lecz został 
zamordowany, zanim dotarł do granicy Egiptu.
Za życia Tutanchamona dwór królewski opuścił miasto Achetaton, powracając do starożytnego Memfis. W orszaku 
władcy znajdował się niewątpliwie wielki wódz armii i zastępca króla, Horemheb. Wraz ze śmiercią młodego faraona skończyła 
się znakomita linia dynastyczna. Po krótkotrwałym panowaniu Ai właśnie Horemheb był tą potężną postacią, która objęła 
władzę w państwie.
Szczegóły tego panowania nie są dobrze znane, lecz wydaje się, że jego dążeniem było przede wszystkim 
doprowadzenie spraw państwowych do stanu, w jakim znajdowały się przed wstrząsem wywołanym rządami Echnatona. 
Pewne świadectwo, którego wiarygodności nie można jednak sprawdzić, wspomina o zorganizowanej w szesnastym roku 
panowaniu króla wyprawie wojennej, która miała dotrzeć do Karkemisz. Byłby to czyn godny uwagi, obrazujący ówczesną 
sytuację polityczną, o ile oczywiście, informacje o nim są prawdziwe.
Na podstawie pewnych danych można sądzić, że w późniejszych czasach Egipcjanie uważali Horemheba za 
założyciela XIX dynastii, choć historycy starożytni przyznają zwykle ten zaszczyt efemerycznemu królowi Menpehtyre 
Ramzesowi I.
Pierwsi władcy tej dynastii za swój główny cel uważali przywrócenie wpływów egipskich w Syrii-Palestynie. Zostały 
one utracone za panowania Echnatona, a na zmianę tego stanu rzeczy najwyraźniej nie wywarła większego wpływu akcja 
Horemheba, jeśli rzeczywiście miała ona kiedykolwiek miejsce. Rekonkwistę zapoczątkował następca Menpehtyre, Menmaatre 
Seti I (1305-1290 p.n.e.), serią, prawdopodobnie czterech, wypraw. Odzyskanie Palestyny stanowiło stosunkowo niewielki 
problem, lecz gdy Egipcjanie skierowali się dalej na północ, natknęli się na obronę tego terytorium przez Hetytów, z którymi 
Menmaatre starł się przynajmniej jeden raz w bezpośredniej walce. Trudno dokładnie stwierdzić, czego król spodziewał się 
dokonać i jak powiodła się jego akcja. Wydaje się jednak, że pod koniec panowania zawarto jakieś porozumienie z władcą 
Hetytów.
Nie przetrwało ono jednak śmierci Menmaatre. Syn jego, Wesermatre Ramzes II (1290-1223 p.n.e.), wznowił działania 
wojenne z szybkością i zapałem, jednak bez taktycznej zręczności. Około 1286 r. p.n.e. podzielona na cztery części armia 
egipska zbliżyła się do miasta Kadesz nad rzeką Orontes. Wprowadzeni w błąd fałszywymi informacjami dostarczonymi w 
rzeczywistości przez hetyckich agentów, niczego nie podejrzewający Egipcjanie wpadli w zasadzkę. Zostali z niej uratowani 
jedynie dzięki przybyciu posiłków w krytycznej fazie bitwy. Hetyci utracili szansę zupełnego zwycięstwa, które znajdowało się 
w zasięgu ich ręki, gdy Egipcjanie wycofali się, by opatrywać swoje rany. Późniejsze przedsięwzięcia Wesermatre były już 
mniej ambitne i w 21 roku jego panowania obie potęgi zawarty traktat pokojowy. Utrzymane zostało przynajmniej złudzenie 
wpływów Egiptu za granicą, choć w istocie jego zdolność do ingerencji w krajach tego regionu wielce zmalała. Ryzykowne 
akcje militarne Wesermatre zostały zakończone, a pozostały okres jego 67-letniego panowania była okresem względnego 
pokoju i pomyślności. Pozwoliło to skierować siły państwa na realizację królewskiego programu budowy go, tak w samym 
Egipcie jak i w Nubii.
Pozostawała ona za panowania Menmaatre i Wesermatre pod całkowitą kontrolą Egiptu, choć wydaje się, że 
występowały trudności w utrzymaniu takiego poziomu wydobycia złota, jaki osiągano w czasach XVIII dynastii. Pewne 
oznaki wskazują też, że przed śmiercią Wesermatre mieszkańcy opuścili północną Nubię. Przyczyny tego nie są jeszcze jasne.
Za rządów następców Wesermatre sytuacja ulegała znacznemu i szybkiemu pogorszeniu. Daleki od wywierania 
jakiegoś wpływu zewnętrznego, Egipt sam został wystawiony na zagrożenie ze strony obcych a szczytem jego ambicji stało się 
obecnie usunięcie niebezpieczeństwa. Istnieją wzmianki o kłopotach które wystąpiły za panowania Wesermatre, gdy konieczne 
stało się zbudowanie szeregu fortów wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, a król musiał zaangażować walkę z plemionami 
libijskimi. Za rządów Banre Merenptaha (1223-1213 p.n.e.), najstarszego żyjącego syna spośród licznego potomstwa 
Wesermatre, groźba naporu wzrosła do tego stopnia, że koniecznością stało się stoczenie wielkiej bitwy. Doszło do niej na 
skraju Delty, w piątym roku panowania króla. Zwycięstwo pozwoliło odrzucić konfederację plemion libijskich i zatrzymać 
napływ przybywających drogą morską plemion z północy, zdecydowanych osiedlić się w granicach Egiptu. Jedna ze 
wzmianek na temat tych wydarzeń zawiera informację dotyczącą państwa Izrael, co sugeruje, iż wyjście Żydów z Egiptu miało 
miejsce za panowania poprzednika Merenptaha, Wesermatre.
W okresie około 20 lat, jakie minęły od panowania Merenptaha do końca XIX dynastii, panowało szybko po sobie 
kilku następujących władców, których zastąpiła z kolei królowa Tawesert. Około 1193 r. p.n.e. być może po krótkotrwałym 
bezkrólewiu, Weserchaure Sethnecht zapoczątkował XX dynastię. Jego krótkie panowanie służyło raczej utorowaniu drogi 
władcy, którego z pewnością nazwać możemy ostatnim wielkim wywodzącym się z niezawisłego Egiptu, faraonem. Był nim 
Wesermatre Meryamon Ramzes III (1190-1158 p.n.e.). 
Zwycięstwo odniesione przez Merenptaha pozwoliło Egiptowi tylko na chwilę wytchnienia. Nowy król rychło stanął 
w obliczu szeregu zdecydowanych ataków na jego państwo, idących ze wschodu i z zachodu. Najpierw, w piątym roku 
panowania, plemiona libijskie jeszcze raz usiłowały wtargnąć do zachodniej Delty. Następnie, trzy lata później, konfederacja 
"ludów morskich", jak nazywali agresorów Egipcjanie, po przejściu przez Syrię i Palestynę próbowała najechać i zająć Egipt, 
atakując go od lądu i od morza. Atak ten został odparty dopiero po zaciekłej walce (1182 r. p.n.e.). Z kolei w jedenastym roku 
panowania króla trzeba było przeprowadzić kolejną kampanię przeciwko Libijczykom. Do pewnego stopnia zapewniła ona 
Egiptowi pokój. Słońce jednak szybko zachodziło. Jeszcze przed końcem panowania Ramzesa wybuchły zamieszki w okolicy 
Teb, na zachodnim brzegu rzeki, wśród robotników zatrudnionych przy budowie królewskiego grobowca. Sam władca stał się 
obiektem nieudanego zamachu, zorganizowanego w wyniku spisku, który został uknuty w królewskim haremie. 
Po śmierci Ramzesa III nastąpiło dalszych ośmiu władców, noszących to samo imię. Panowali oni na ogół krótko. 
Występowały oznaki ogólnego upadku państwa. Wiele papirusów pochodzących z tego okresu mówi o przypadkach 
nieuczciwości i korupcji, malując smutny obraz poziomu moralnego owych czasów, choć element przypadku, który często 
decyduje o przetrwaniu tych czy innych źródeł, może znieksztacać prawdziwy obraz panujących wówczas stosunków. 
Najbardziej dramatyczne świadectwo odnaleziono w notatce z przeprowadzonego za panowania Neferkare Ramzesa IX 
śledztwa, dotyczącego domniemanego i częściowo udowodnionego naruszenia grobów królewskich. 
Synaj i Palestyna zostały opuszczone i nawet zwierzchnictwo nad Nubią osłabło. Egipt systematycznie cofa się, 
zmagając się z upadkiem gospodarczym, coraz bardziej zuchwałymi atakami plemion znad zachodniej krawędzi Doliny, a 
nawet z załamywaniem się jedności państwa. 
Ostatecznie, około 1080 r. p.n.e., rozpad ten został oficjalnie potwierdzony. Podczas gdy Neferkare pozostał 
tytularnym władcą państwa, faktyczne rządy przeszły w ręce wysokiego kapłana boga Amona i wicekróla Nubii, Herhora, 
który rezydował w Tebach. Przybysz, Nesbanebdżed, zdobył władzę w północnym Egipcie, w Pi-Ramzes. Przez następnych 
11 lat, aż do śmierci Neferkare, utrzymywał się ten potrójny podział władzy. Nowe Państwo doszło w ten sposób do swego 
kresu. 

Trzeci Okres Przejściowy (dynastie XXI-XXV) ok.1069-656 p.n.e.
W ciągu wieków, które teraz nastąpiły, Egipt przeżywa więcej lat chudych niż tłustych. Wstrząsy polityczne i 
niepowodzenia militarne nie przerwały ciągłości rozwoju kulturalnego i fakt ten prowadzić może do błędnego przekonania, że 
utrzymywała się również stabilizacja państwa i potęga faraona. Kryjąca się za tą fasadą rzeczywistość wskazywała jednak na co 
innego. Odmiennie niż w przeszłości, Egipt nie był obecnie zdolny do udzielenia skutecznej odpowiedzi na groźby ze strony 
potężniejszych od niego sił. Kontrolę nad sprawami państwa przejmowali kolejno Libijczycy bądź ludzie libijskiego 
pochodzenia, Nubijczycy, Asyryjczycy, Persowie i, ostatecznie i nieodwołalnie, Macedończycy. Ciemności na krótko 
rozproszy blask odrodzenia, który zajaśniał za panowania XXVI dynastii, lecz nieuchronny proces dziejowy wkrótce znów 
doścignął Egipt. 
Przez około 130 lat królowie z Tanis i arcykapłani Amona z Teb dzielili się władzą nad krajem, umacniając swój sojusz 
związkami małżeńskimi. Był to, jak można sądzić, nie zakłócony żadnymi incydentami okres przejściowy. Mająca miejsce za 
panowania Siamona interwencja w sprawy palestyńskie, zakończona zdobyciem miasta Gezer, była odosobnionym aktem 
agresji. Pod koniec XX dynastii w Bubastis, miejscowości położonej w połowie drogi między Memfis a Tanis, zaczął umacniać 
się ród wodzów libijskich, wywodzący się zapewne z jeńców osadzonych tam przez Ramzesa III. Gdy ostatni król XXI 
dynastii zmarł nie pozostawiwszy następcy, Szaszank, będący głową owej libijskiej rodziny, stał się, z racji swych bliskich 
związków z domem królewskim, założycielem XXII dynastii. 
Sprawy państwowe zaczęły przybierać pomyślny obrót. Hedżcheperre Szaszank (945-924 p.n.e.) okazał się silnym i 
uzdolnionym królem, którego władza uznawana była w całym kraju. Przywrócił stosunki handlowe z Byblos i ponownie 
skierował zainteresowania Egiptu w stronę Nubii, która uniezależnia się w czasach XXI dynastii. Jego słynna interwencja w 
Izraelu (ok. 925 r. p.n.e.) przeciwko Roboamowi była jednym z ostatnich sukcesów armii egipskiej, odniesionych na obcej 
ziemi. 
Jednakże obiecujące panowanie Hedżcheperre nie doczekało się równie pomyślnej kontynuacji. Pomimo 
utrzymywania się dynastii, przeciwko władzy jej królów zaczęto występować najpierw w Tebach, a potem i gdzie indziej. W 
niespełna stulecie po śmierci Hedżcheperre wybucha wojna domowa i wkrótce kraj zaczął rozpadać się na części. Pierwsza 
spośród nowych dynastii, określana jako XXIII, ustanowiła swą siedzibę w Leontopolis w centralnej części Delty. Dokonany 
precedens stał się przykładem dla innych. W całym Dolnym Egipcie lokalni naczelnicy zaczynali rządzić na swych własnych 
"dworach" i proces ten rozszerza się na pozostałe regiony kraju. Pogłębia się chaos i podczas gdy Egipt rozpada się na osobne 
części, umacniało się królestwo Nubii (z centrum w leżącej w pobliżu czwartej katarakty miejscowości Napata) i stopniowo 
przesuwało swe wpływy ku północy. Korzystając z wzajemnej rywalizacji lokalnych władców egipskich, nubijski książe 
Pianchy zajął Teby, przyjął tytulaturę faraonów i poczynił przygotowania do osiągnięcia swego ostatecznego celu, jakim było 
zdobycie całego Egiptu. 
Wkrótce zdołał zrealizować swe zamiary. Zaalarmowany w Napacie wieścią o posuwaniu się na południe swego 
jedynego poważnego rywala, Tefnachta z Sais, pierwszego z dwóch królów XXIV dynastii, Pianchy przybył na północ, zgniótł 
całą opozycję, zdobył starożytne miasto Memfis i odebrał hołd od Tefnachta i innych miejscowych władców, wśród których 
byli ostatni, słabi przedstawiciele XXII i XXIII dynastii. Rychło po swym zwycięstwie Pianchy wycofa się do Napaty, 
pozostawiając tym samym swemu następcy, o imieniu Szabaka, zadanie dokończenia rozpoczętego przez siebie dzieła. 
W 715 r. p.n.e. Szabaka objął władzę w Memfis. Tron zajął zatem Nubijczyk, przedstawiciel ludu przez długi czas 
poddanego władzy Egiptu. Okres pomyślności był jednak krótkotrwały. Nubijskim władcom nie było dane przeżywać w 
spokoju spóźnionej satysfakcji z powodu ich sukcesu, stanęli bowiem w obliczu zagrożenia ze strony Asyrii. Szabaka przyjął 
wobec tego państwa postawę pojednawczą, lecz jego następca, Szabataka, nierozsądnie połączył swe siły z książętami 
palestyńskimi, próbującymi pozbyć się asyryjskiego jarzma. Rezultatami tego pochopnie podjętego przedsięwzięcia faraona 
były klęska i odwrót. Armią egipską dowodzi podczas owej wyprawy następca tronu, Taharka. Jego ponowny kontakt, już po 
objęciu przezeń władzy, z wojskami asyryjskimi miał skutki katastrofalne. Najpierw Asarchadon, a następnie Assurbanipal 
uderzyli na Egipt, odrzucając Tahark do Teb, a następnie do Napaty, gdzie wkrótce zmarł. Jego siostrzeniec, Tanetamon, 
ponownie zajął Egipt i zabił króla Necho I, władającego jako asyryjski wasal. Triumf był jednak krótkotrwały. W 663 r. p.n.e. 
Asyryjczycy pojawili się raz jeszcze; Tanetamon opuścił Egipt, a najeźdźcy ograbili Teby ze zgromadzonych tam w ciągu 
wieków skarbów. 
Epoka Późna (dynastie XXVI-XXX) 656-332 p.n.e. 
Asyryjczycy pozostawili władzę w Egipcie w rękach zależnych od nich miejscowych władców i przez ponad I00 lat 
kraj przeżywał okres "złotej jesieni". Szereg silnych królów XXV dynastii stwarza iluzoryczny obraz jedności, a występujący 
wówczas renesans artystyczny charakteryzował się nawrotem do starożytnej tradycji; było to zjawisko, które dawało znać o 
sobie także w innych przejawach życia kulturalnego tego okresu. 
Egipt był już jednak zupełnie innym krajem i nawiązywanie do dawnych wzorców nie było w stanie ukryć tego stanu 
rzeczy. Osiedlenie się znacznej liczby cudzoziemców, zwłaszcza Greków, którzy zajmowali się handlem lub służyli w 
oddziałach najemnych, nadało Egiptowi o wiele bardziej niż w przeszłości kosmopolityczny charakter. Właśnie obecność 
obcych najemników najdobitniej uwydatniała trudną do ukrycia nawet dla starożytnych prawdę, że Egipt ówczesny nie był w 
stanie w istotny sposób wpływać na przebieg szybko następujących wydarzeń politycznego dramatu, rozgrywającego się w 
Zachodniej Azji. 
Jednakże podczas gdy inne królestwa walczyły i schodziły z areny dziejowej, Egipt z uporem utrzymywał się przy 
życiu. Najpierw scenę opuścili Asyryjczycy, pokonani i zastąpieni przez Babilończyków. Wyzwanie rzucone potędze tych 
ostatnich skończyło się dla Egiptu kompletną klęską w bitwie pod Karkemisz w 605 r. p.n.e. I chociaż Babilończykom nigdy 
nie udało się zająć nawet części terytorium Egiptu, to stanowili dlań stałe zagrożenie do momentu, gdy sami zostali usunięci w 
cień przez wzrastającą potęgę Persji. 
Tym razem nie zdoła już Egipt uniknąć swego przeznaczenia. Klęska jego armii w starciu z siłami Kambyzesa pod 
Peluzjum w 525 r. p.n.e. zapoczątkowała blisko dwustuletni okres, podczas którego Persowie bądź to bezpośrednio sprawowali 
władzę nad krajem jak to miało miejsce w czasach XXVII dynastii i w ciągu jedenastu lat poprzedzających przybycie 
Aleksandra bądź też starali się odzyskać przejściowo utracone panowanie w Egipcie. 
Źródła egipskie przekazały niewiele informacji o sytuacji panującej podczas perskiego panowania. Późna tradycja 
ukazuje ten okres jako epokę nędzy i ucisku, lecz w rzeczywistości obraz ten nie był być może, aż tak ponury. Za panowania 
Dariusza I (521-486 p.n.e.) został ukończony kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym. Ten sam władca doprowadzi do 
kodyfikacji praw egipskich. Trudno to uznać za czyny ciemięzcy. Niemniej jednak miejscowa ludność, pod wodzą drobnych 
książąt Delty, dwukrotnie próbowała usunąć cudzoziemców; za drugim razem przy pomocy Aten. 
Jedyny król XXVIII dynastii, Amyrtajos, był być może potomkiem owych przywódców. Powstania zostały, acz nie 
bez trudności, stłumione. Po okresie panowania Dariusza II pochodząca z Mendes w Delcie rodzina przywróciła w pewnym 
stopniu niezależność Egiptu. Persowie jednak pozostawali niedaleko i królowie egipscy, zdając sobie sprawę ze swej 
niezdolności do samodzielnego przeciwstawienia się tej groźbie, zawarli szereg niefortunnych sojuszy z partnerami Sparty, 
Atenami, Cyprem którzy okazywali się małowartościowymi w momentach, gdy ich pomoc była potrzebna. Nieudany atak 
Persów na Egipt, który miał miejsce za panowania pierwszego króla XXX dynastii, Nektanebo I, zachęcił jego następcę, Teosa, 
do przedsięwzięcia wyprawy antyperskiej do Fenicji. Ta, ostatnia już, militarna akcja poza granicami kraju, zakończyła się 
sromotną klęską i Teosa zastąpił Nektanebo II, ostatni król niezależnego Egiptu. Ponowny atak Persów w 343 r. p.n.e. zakończy 
się powodzeniem i Egipt raz jeszcze znalazł się pod ich panowaniem. Okres ten trwa jednak krótko. Jedenaście lat później 
niepowstrzymana potęga armii Aleksandra dotarła do Egiptu i Persowie poddali się bez walki. Aleksander Wielki po wzięciu 
udziału w niezbędnych obrzędach, kreujących go na faraona opuścił kraj. Wyjeżdżając nie mógł on (jak i nikt inny) 
przewidzieć, że ta krótka wizyta nieodwołalnie odmieni losy Egiptu. 

Sztuka egipska 
Aby zrozumieć sztukę egipską, należy odrzucić wszelkie kryteria oceny stosowane wobec sztuki naszych czasów i 
całej kultury, do której należymy. Dzieła artystów egipskich odzwierciedlają bowiem postawy i idee bardzo różnice się od 
naszych własnych. 
Sztuka, do której przywykliśmy, jest przede wszystkim wyrazem indywidualnego, twórczego natchnienia artysty, nie 
podlegającego żadnym ograniczeniom. Egipska natomiast miała niemal całkowicie funkcjonalny charakter. Powstawała na 
zamówienie państwa, króla lub uprzywilejowanych przedstawicieli arystokracji i ta okoliczność zmuszała jej twórców do 
ścisłego przestrzegania sztywnych konwencji, pozostawiając bardzo niewiele miejsca na ujawnienie własnej oryginalności. 
Artyści egipscy potrafili tworzyć dzieła, które dostarczają nam estetycznych wzruszeń. Oznacza to jednak tylko tyle, że prace 
ich odpowiadają naszym wymaganiom w zakresie formy, natomiast myśl, która inspirowała powstanie owych dzieł, pozostaje 
dla nas obca. 
Poza nielicznymi wyjątkami, dostępne nam zabytki sztuki egipskiej pochodzą ze świątyń lub grobowców. W żadnym 
wypadku nie pełniły one roli upiększającej czy dekoracyjnej. W świątyniach ścienne malowidła i posagi bogów i królów 
stanowiły materialny wyraz skomplikowanego światopoglądu Egipcjan, dotyczącego stworzenia świata, bogów, świątyni jako 
siedziby bóstwa, rytuału świątynnego i jego roli w utrzymaniu ładu w świecie i zapewnieniu Egiptowi pomyślności, boskości 
władzy królewskiej i pozycji króla jako pośrednika między bogami a ludźmi, wzajemnych związków między bóstwem a 
człowiekiem. 
"Dekoracje" i rzeźbione figurki, znajdowane w grobowcach, przedstawiające zwykle zmarłego i członków jego 
najbliższej rodziny, miały dopomóc mu w przejściu do świata pozagrobowego i zapewnić mu tam pomyślność. W tym 
wypadku wyraźnie ukazane są nadzieje Egipcjanina związane z przyszłym bytowaniem. Pragnie on zachować istnienie w 
świecie pozadoczesnym czego gwarancją było właściwe odprawienie obrzędów rytualnych a tam cieszył się obfitością jadła i 
napoju oraz miło spędzał czas na rozrywkach. 
Zarówno zatem sztuka religijna jak i sztuka grobowa miały wyraźnie określone i ważne funkcje do spełnienia w 
sprawach wielkiej wagi zapewnienia ogólnego ładu na ziemi i bezpiecznego bytownia jednostki w przyszłym świecie. W celu 
zagwarantowania skutecznej realizacji tych ponadczasowych zadań malowane na ścianach postacie miały być, dzięki zabiegom 
magicznym i odpowiedniemu rytuałowi, ożywiane i wykonywać przedstawione na obrazach czynności. Dla nas sztuka egipska 
jest zachwycającym, czasami imponującym świadectwem sposobu życia, który wygasł; dla Egipcjan zaś była czynnikiem 
decydującym o trwaniu życia po śmierci i najważniejszym dla utrzymania się państwa. 
Okolicznością, którą również należy brać pod uwag badając dziś sztukę egipską, jest to, że w czasach jej powstawania 
dostęp do świątyń czy przybytków grobowych był o wiele bardziej ograniczony, niż ma to miejsce obecnie. Stąd też dzieła 
sztuki miały znacznie mniejszą publiczność. Funkcjonalny charakter sztuki powodował też pewną tematyczną monotonię. Na 
ścianach świątyń do znudzenia powtarzają się sceny bitew, składania ofiar, obchodów świąt i procesji. Natomiast w 
grobowcach spotykamy skonwencjonalizowane obrazy ukazujące prace rolne, polowania i uczty. Zwłaszcza w świątyniach, 
bastionach surowej tradycji, nie można było spodziewać się większych odchyleń od przyjętej normy. Większą w tym 
względzie tolerancję spotyka się w grobowcach, gdzie znajdowane wyobrażenia odzwierciedlają w pewnym stopniu pozycję 
zmarłego na ziemi, jego styl życia i nadzieje na wieczność. Grobowce królewskie stanowi oddzielną kategorię. Ponieważ 
królowie byli raczej bogami niż ludźmi, także ich pośmiertne bytowanie przedstawiało się inaczej. W przyszłym świecie 
towarzyszyć mieli bogom w ich podróżach, uczestniczyć w ich zmaganiach ze złymi mocami i takie właśnie tematy 
odnajdujemy na ścianach grobowców w Dolinie Królów w Tebach. 
Podobnie jak w zakresie tematyki, ścisłe reguły rządziły też wieloma aspektami samej formy i sposobu przedstawienia 
dzieła plastycznego. Nadając sztuce egipskiej jej specyficzny kształt, zasady nią rządzące powodują też, że sprawiać ona może 
nieco jednostajne wrażenie. 
W istocie jednak oceniający ją badacz dostrzega, że dzieli się ona na wyraźnie różniące się od siebie style, 
kształtowane zazwyczaj przez historyczne i, zależne od nich, geograficzne czynniki. Podczas każdego z trzech głównych 
okresów historii Egiptu (Starego, Średniego i Nowego Państwa) wzorce artystyczne były narzucane przez pracownie 
funkcjonujące w stolicy przy dworze królewskim, choć jednoczenie istniała zawsze sztuka prowincjonalna, o ogólnie niższym 
poziomie. 
Zabytków sztuki okresu wczesnodynastycznego pozostało niewiele. Jednakże pojęcie o jej wysokiej, i to od samego 
zarania, jakości daje nam szereg wspaniale wykonanych palet łupkowych i głowic maczug, a dekoracje zdobiące niektóre z 
tych zabytków każą domyślać się obcych wpływów. 
Jednak już przed końcem tego okresu rozwinął się styl charakterystyczny dla sztuki egipskiej. Za czasów Starego 
Państwa dominowała sztuka memficka, która wydała dzieła najwyższej jakości. Radzono sobie nawet z najtwardszym 
materiałem kamiennym przykładem diorytowy posąg króla Chefrena z Muzeum Kairskiego. Arcydziełami w dziedzinie 
portretu są rzeźby prywatne Rahotepa i jego żony Nefret, Hemona, Anchafa oraz umieszczone w grobowcach tak zwane 
"zapasowe głowy". Płaskorzeźby grobowe reprezentują poziom nieczęsto osiągany w czasach późniejszych; wymieńmy dla 
przykładu grobowce Mereruka, Tii, Kagemni i inne, zlokalizowane w Sakkarze. Częściej niźli w następnych epokach używano 
drewna jako materiału rzeźbiarskiego (panneau Hesyre, posąg Kaapera znany również jako Szeich el-Beled). Śmiały twórca 
egipski rozpoczyna już nawet próby z metalem (miedziane statuy króla Pepi I i księcia Merenre). 
Przerwa w rozwoju sztuki, powstała w momencie upadku Starego Państwa, trwała dłużej niż historyczny okres 
przejściowy. Po przywróceniu w państwie ładu Memfis utraciło swą pozycję arbitra w dziedzinie smaku artystycznego. 
Narodziła się natomiast w Średnim Państwie, zwłaszcza w czasach XII dynastii, sztuka, która nie rezygnując ze wszystkich 
cech znamionujących dzieła Starego Państwa, podkreślała swą niezależność od przeszłości poprzez rozwijanie technicznej 
biegłości, zdobytej już w poprzednim okresie oraz kojarzenie jej z większym realizmem. Byt to mariaż pomiędzy Memfis i 
Tebami, starym i nowym, a efekty tego owocnego związku widoczne są w wywołującej wielkie wrażenie serii posągów królów 
XII dynastii i przepięknych płaskorzeźbach w odrestaurowanym kiosku Senwesereta I w Karnaku. Stojące na niższym 
poziomie malarskie sceny z prowincjonalnych grobowców w Beni Hasan wyróżniają się żywością przedstawienia, nie zawsze 
obecną w technicznie lepszych płaskorzeźbach Starego Państwa. 
Niestety, zabytków sztuki okresu Średniego Państwa zachowało się stosunkowo mało. Wiele uległo zniszczeniu na 
skutek budowlanej aktywności późniejszych pokoleń, zwłaszcza władców Nowego Państwa. Sztuka tego ostatniego okresu 
jest zatem lepiej reprezentowana niż jakiegokolwiek innego. Szczególnie obfite są zabytki sztuki sepulkralnej, częściej 
malowanej niż rzeźbione chociaż niektóre z najpiękniejszych płaskorzeźb, jakie kiedykolwiek stworzono w Egipcie, znaleziono 
w grobowcu Ramose w Tebach, pochodzącym z czasów Amenhotepa III i Amenhotepa IV z XVIII dynastii. Grobowce z 
drugiej połowy panowania XVIII dynastii (po Mencheperre) charakteryzują się dziełami o bardziej soczystych barwach i nieco 
swobodniejszej kompozycji co wskazywałoby, że artyści w większym stopniu ulega wpływom obcym. Byłoby to logiczną 
konsekwencją nowej, skierowanej na zewnątrz polityki Egiptu. Królewskie posągi z XVIII dynastii tracą pewną siłę, prawie 
brutalny charakter, jakim odznaczały się rzeźby z okresu XII dynastii. Bije z nich natomiast poczucie majestatu, pozbawione 
jednak odwołań do dawnej tradycji Starego Państwa. Znakomitym tego przykładem jest wykonany z zielonego łupku posąg 
Mencheperre z Muzeum Kairskiego. 
Sztuka okresu amarneńskiego (1367-1350 p.n.e.) jest łatwa do rozpoznania. Tak zwany "realizm", z jakim 
sportretowana została rodzina królewska, pozwala nam wtargnąć w intymne sceny domowe, a sposób przedstawienia króla, 
królewskiej małżonki Nefertiti i ich córek nie cofa się przed rejestrowaniem śladów upływu czasu i indywidualnych cech 
fizycznych. Niektóre z tych królewskich kolosów ukazują postać tak opasłą, że nasuwa; się pytanie, czy artystyczny realizm nie 
przerodził się w tym wypadku w karykaturę. Podobnie jak wiele jeszcze kwestii związanych z tym niezwykłym okresem jego 
sztuka prowokuje do pytań, na które nie można udzielić zadowalającej odpowiedzi. 
Za panowania Menmaatre Seti i w początkach rządów Wesermatre Ramzesa powstawała jeszcze sztuka wysokiej 
wartości. Na szczególną uwagę zasługuje tu wypukła płaskorzeźba w świątyni Menmaatre w Abydos, turyński posąg modego 
Wesermatre i kilka, znajdujących się na ścianach świątyni, scen batalistycznych, odznaczających się wysokimi walorami 
kompozycyjnymi. Bardzo szybko jednak jakość została zastąpiona ilością. Znany już wcześniej kult monumentalnych kolosów 
którego przykładem są olbrzymie posągi Nebmaatre Amenhotepa i jego żony, królowej Tii zapanował całkowicie. Natomiast 
płaskorzeźbę wypukłą zastąpiła wklęsła. Choć technika ta dawała niekiedy efektowne rezultaty, by wspomnieć np. sceny na 
ścianach świątyni Medinet Habu, datowanej na czasy panowania Ramzesa III, to jednak brakowało tu owej delikatności 
wykonania, jaką spotykamy w Abydos. Malowidła grobowe stają się natomiast coraz bardziej jaskrawe (grobowce w Deir el-
Medina). 
Za panowania dynastii libijskiej, a zwłaszcza nubijskiej (XXII i XXV), nastąpił wyraźny nawrót do tradycji 
artystycznej czasów dawniejszych. Tendencja ta osiągnęła swe świetne apogeum za panowania XXVI dynastii. Nic lepiej nie 
przekonuje o próżności egipskiej cywilizacji i zręczności egipskich mistrzów niż wspaniałe rzeźby figuralne i piękne 
płaskorzeźby stworzone w tym czasie. Mimo iż inspiracja do powstania wielu z nich pochodziła z minionych epok, są one 
czym więcej niż pozbawionymi wyobraźni naśladownictwami. Klasyczne formy i style wykorzystywano z ogromnym 
kunsztem technicznym, oddając ludzkie rysy i uczucia w sposób nigdy dotąd nie spotykany. A zatem aż do końca historii 
Egiptu tamtejszy artysta wciąż rozwija swe mistrzostwo, przez tak długi czas odróżniające go od innych. Na przekór 
politycznemu upadkowi swej epoki nasycał dzieła nowymi wartościami. Artysta egipski przystępując do pracy zwykle dość 
ściśle trzymał się długowiecznej tradycji. Wynikało to po części z funkcjonalnego charakteru sztuki, lecz było też 
odzwierciedleniem konserwatywnej z natury mentalności Egipcjan. 
Cechą, która bardziej od innych wyróżnia sztukę egipską, jest sposób przedstawiania postaci ludzkiej w płaskorzeźbie 
i malarstwie. Profil, półprofil i ujęcie frontalne starano się oddać jak najdokładniej prawdziwy kształt każdej części ciała. W 
rezultacie postać stanowi jakby ilustrację z podręcznika anatomii. Wizerunki osób ważnych, większe od innych, są z zasady w 
znacznym stopniu wyidealizowane. Doskonały typ zastępował wyraz indywidualny, choć i w tym wypadku pozostawało 
miejsce na uchwycenie rysów charakterystycznych. Ponadto przestrzegano sztywnego kanonu proporcji, według którego 
postać (albo przynajmniej główne postacie na obrazie wielofiguralnym) musiała zmieścić się w określonej liczbie kwadratów 
siatki, wytyczonej na przygotowanej powierzchni. 
Na sposób przedstawiania człowieka wpływała też zasada, aby ukazać go takim, jakim był w rzeczywistości, nie zaś 
takim, jakim mógłby go widzieć ktoś przypatrujący mu się z jednego miejsca. Zasada ta dotyczyła również innych elementów 
obrazu. Dom lub świątynia mogły być ukazywane tak, że widzimy częściowo ich plan i częściowo ich elewację. Sadzawka 
otoczona drzewami wygląda jak płaskie lustro wody, widziane z góry. Wody przewożone przez rzekę ukazywano ponad 
pomieszczeniem, wewnątrz którego w istocie odbywały podróż. Aby najlepiej pokazać liczbę ptaków w sieci służącej do ich 
chwytania, sieć także przedstawiano płasko. 
Z reguły serie obrazów rozmieszczano w pasach poziomych. Nie troszczono się zbytnio, był oddzielić od siebie 
poszczególne sceny opowiadania, toteż różne fazy, na przykład bitwy, żniw albo winobrania znajdujemy jako ciąg kompozycji. 
Jednym z najbardziej interesujących przykładów takiego właśnie traktowania opowieści plastycznej jest niezrównana w swoim 
rodzaju scena na jednej ze ścian Medinet Habu. Ukazuje ona bitwę morską, stoczoną za panowania Ramzesa III, między 
ludami morskimi a Egipcjanami. Na pierwszy rzut oka obraz sprawia wrażenie bezładnej "bójki" okrętów. W istocie jednak 
scena ta składa się z wizerunków par walczących jednostek, przy czym każda para ma symbolizować zmagające się ze sobą 
floty w różnych fazach bitwy, zakończonej egipskim zwycięstwem. 
Przykładano dużą wagę do zasad perspektywy. Wydarzenia dziejące się najbliżej widza przedstawiano najniżej, sceny 
bardziej oddalone stopniowo coraz wyżej, z zaznaczeniem jedynie podstawowych elementów krajobrazu i małym 
zróżnicowaniem skali pomiędzy poszczególnymi planami. Wciąż musimy jednak pamiętać, że celem nie było tu "namalowanie 
obrazu" w naszym rozumieniu tego sowa. Techniczna biegłość egipskich artystów i rzeźbiarzy jest zdumiewająca, zwłaszcza że 
dysponowali sprzętem zupełnie nieodpowiednim do tworzenia sztuki o wysokiej wartości, który dziś mógłby wywołać tylko 
uśmiech politowania. 
Patrząc na wspaniale wykończone posągi królów i bogów, wykonane z materiałów nawet tak trudnych do obróbki jak 
granit albo dioryt, trudno jest uwierzyć, że owe rezultaty osiągnięte zostały za pomoc miedzianych dłut, pilników i świdrów, 
potem również pilników brązowych, stosowanych do kamieni bardziej miękkich, albo przy kamieniach twardszych przez 
żmudne ścieranie i szlifowanie jakim ostrym materiałem. Końcowe polerowanie usuwało wszystkie ślady obróbki, dając dzieło 
doskonale skończone. Trzeba więc głęboko zastanowić się, by zdać sobie sprawę, ile wymagało to zręczności, czasu i 
cierpliwości. 
W porównaniu z rzeźbą, praca przy płaskorzeźbach była stosunkowo prostsza. Wykonywano je bowiem w wapieniu 
(w przypadku grobowców) albo w piaskowcu (w przypadku świątyń). Oba te rodzaje kamienia łatwo dawały się ciąć 
miedzianymi narzędziami. Na przygotowanej powierzchni szkicowano wstępnie rysunek, kreśląc, gdzie było potrzeba, linie 
registrowe, dzielące pole na poszczególne części, i siatki, w które wkomponowywano postacie. Przy płaskorzeźbie wypukłej 
wycinano to wokół narysowanych figur. Następnie te ostatnie modelowano. Przy wklęsłej natomiast wycinano postacie w 
płaskiej powierzchni. 
Dla obrazu malarskiego trudno było znaleźć naturalnie gładką powierzchnię, dlatego też wyrównywano ją przez 
położenie warstwy glinianego, a następnie wapiennego tynku. Na tak przygotowanej ścianie rysowano czerwonym kolorem 
registry i siatki kwadratów oraz szkicowano kompozycję malarską, łącznie z towarzyszącymi jej napisami. Prace te 
wykonywali, być może, pomocnicy. W końcowym stadium malowania postaci otrzymywały wyraźne kontury. Cieniowanie 
było ledwie zaznaczane. Stosowano podstawowe kolory, które albo otrzymywano z naturalnie występujących minerałów albo 
też przygotowywano sztucznie. Minerały proszkowano, mieszano z wodą i dodatkami lepiącymi, takim jak klej, żywica, białko. 
Farbę nakładano pędzlami uzyskiwanymi przez wystrzępienie końca patyka, a przy delikatnych pracach pojedynczą trzciną. 
Gdy pracowano na zewnątrz budowli lub wewnątrz, lecz w pobliżu wejścia, naturalne lub odbite za pomoc luster światło 
dawało wystarczające oświetlenie. jednakże w pomieszczeniach wydrążonych głęboko w ziemi konieczne było używanie 
glinianych lampek, do których paliwa dodawano zapewne soli, mającej zapobiegać kopceniu. 
Sztuka egipska wnosi wiele do naszej wiedzy o życiu w tamtych czasach o charakterze ludzi i kraju przez nich 
zamieszkiwanego. Uchwycenie błahego często szczegółu, pięknie przedstawione sceny przyrodnicze, czarujące iskierki 
humoru, zawarte w słowach wymienianych przez ukazane na obrazie postacie wszystko to pomaga zapełnić ogromną przepaść 
oddzielając nas od tamtych ludzi. żałować należy, że prawie cała sztuka egipska pozostaje anonimowa. Jakże chętnie 
złożylibyśmy hołd tym, którym tak wiele zawdzięczamy i których dzieła budzą nasz uzasadniony podziw. 

Architektura egipska 
Wizerunek starożytnych Egipcjan, ukształtowany na podstawie ich sztuki, znajduje pod pewnymi względami 
potwierdzenie w badaniach nad egipską architekturą. Egipcjanie odznaczali się niezachwianą wiernością wobec ustalonych 
form i starej tradycji. Gotowi byli do podejmowania przedsięwzięć, które, biorąc pod uwagę ich prostą technikę i prymitywne 
narzędzia, wydawać by się mogły niewykonalnymi. Lecz obok tego trwałego i niezachwianego konserwatyzmu, połączonego z 
upartą pracowitością, napotykamy od czasu do czasu niespodziewane potknięcia i brak umiejętności uczenia się na własnych 
błędach, co, być może, wynikało po części właśnie z niechęci do zmian. 
Egipcjanie budowali z kamienia i cegły. Kamień był z reguły używany do wznoszenia świątyń i grobowców. 
Natomiast najdogodniejszym i łatwo dostępnym materiałem była cegła, wyrabiana z mułu i suszona na słońcu. Budowano z 
niej domy, nawet pałace. Przed okresem Nowego Państwa budowle monumentalne wznoszono gównie z wapienia. 
Podstawowym jego źródłem były kamieniołomy w miejscowości Tura, leżącej na południowy wschód od dzisiejszego Kairu. 
Do budowy piramid w Gizie uzyskano też pewną ilość tego surowca z najbliższej okolicy. Złoża wapienia znajdowane bardziej 
na południu, aczkolwiek obfite, zawierały kamień gorszej jakości. 
Wapień był używany także za czasów XVIII i XIX dynastii, czego przykładem są świątynie Menmaatre i Wesermatre 
w Abydos, lecz w okresie tym coraz większe znaczenie uzyskiwał piaskowiec. Bez większych trudności wydobywano go 
przede wszystkim w zwróconych ku rzece, a leżących po obu jej brzegach kamieniołomach w Silsili, miedzy Edfu i Kom 
Ombo. Faraonowie Nowego Państwa, prowadzący bardzo aktywną działalność budowlaną, korzystali prawie wyłącznie z tego 
właśnie źródła zaopatrzenia. Kamieniołomy w Silsili dostarczały budulca do wzniesienia świątyń w Karnaku, Luksorze, 
Medinet Habu i Ramesseum. 
Innym kamieniem, powszechnie używanym do rozmaitych budowli, byt granit. Zapotrzebowanie na niego prawie w 
całości zaspokajały rozległe kamieniołomy odkrywkowe w Asuanie. Granit został użyty jako zewnętrzna okładzina dolnej 
części piramidy Chefrena, drugiej pod względem wielkości w Gizie, z niego zbudowano imponującą "dolną świątynię" przy tej 
piramidzie; stanowi także większą część oblicowania trzeciej piramidy Menkaure. W Silsili i Asuanie dobry kamień występował 
na powierzchni lub tuż pod cienką warstwą ziemi. Natomiast w Turze, sąsiedniej Massarze i innych, mniejszych 
kamieniołomach, często trzeba było drążyć chodniki w skale, by dotrzeć do złoża odpowiedniej jakości. Sztolnie te mierzyły 
często setki metrów i mogły mieć ponad 6 metrów wysokości. 
Zarówno wapień jak i piaskowiec mogły być stosunkowo łatwo wycinane miedzianymi, a od czasów Średniego 
Państwa i brązowymi dłutami, w które uderzano drewnianymi młotami. Wykrojony w ten sposób z trzech stron blok kamienny 
odrywano od podłoża za pomocą drewnianych klinów. 
O wiele więcej problemów nastręczało pozyskiwanie granitu. Do tej pory nie są dokładnie znane metody 
wydobywania go z kamieniołomów. Wydaje się, że wiele pracy wkładać trzeba było w mozolne walenie skał i żłobienie jej 
dolerytowymi kulkami, choć najwyraźniej używano też klinów; trudno powiedzieć metalowych czy drewnianych. Z miejsca 
wydobycia kamień transportowano na place budowy. Już to samo stanowiło poważne zadanie zwłaszcza jeśli weźmie się pod 
uwagę ogromny ciężar niektórych bloków. Znany jest na przykład dokończony obelisk, którego wagę ocenia się na ponad 
100000 kg. 
Po dotarciu do rzeki, do której z Silsili i Tury było wiele bliżej, kamień ładowano na barki. Do transportu wielkich 
bloków, typu obelisków, potrzebne były bardzo duże jednostki. Holowała je flotylla mniejszych łodzi. Wydobycie kamienia i 
jego transport wymagało oczywiście sprawnego kierowania masami ludzi. A miało to jeszcze większe znaczenie w trakcie prac 
samym wznoszeniu budowli. 
Można by sądzić, że wznoszenie ogromnych budowlanych konstrukcji zwalniało od potrzeby opracowania 
szczegółowych planów. Z nielicznych pozostałości wiadomo jednak, że przynajmniej w niektórych wypadkach były one 
stosowane. 
Wybrane na budowę miejsce musiało zostać przede wszystkim wyrównane i wytyczone taśmami mierniczymi. 
Jednostką dugości był łokieć królewski, odpowiadający 52,37 cm. Gdy chciano uzyskać dokładne zorientowanie budowli 
według stron świata, dokonywano tego na podstawie obserwacji astronomicznej jednego lub większej liczby ciał niebieskich. 
Ostatnią czynnocią przygotowawczą było położenie fundamentów i w tym wypadku Egipcjanie niekiedy nie przestrzegali 
swych własnych. wysokich norm jakości. Czasami, gdy podłoże było twarde, nie było to nawet potrzebne, ale w innych 
miejscach, np. w Karnaku, fundamenty powinny były być odpowiednio solidne, a tymczasem przedsięwzięto tam tylko 
elementarne środki zabezpieczające. 
Właściwie budowę można było rozpocząć, gdy zakończono wszystkie prace przygotowawcze i zgromadzono 
potrzebną siłę roboczą. 
Egipcjanie musieli radzić sobie bez bloków i innych urządzeń podnoszących, wobec czego i rusztowanie miało tylko 
ograniczone zastosowanie. Zasadniczo posługiwali się rampami i nasypami aby przetransportować bloki kamienne na 
odpowiednią wysokość, lewarami zaś by umieścić je na właściwym miejscu. Używanie niekiedy zaprawy murarskiej, 
przeważnie gipsowej, miało raczej ułatwiać prawidłowe ustawienie bloków niż prowadzić do ich zespolenia. Wobec braku 
pisanych czy innych świadectw. musimy przyjąć, że te proste techniki były w jaki sposób stosowane nawet przy wznoszeniu 
piramid. Podobnie mgłą tajemnicy otoczone są metody budowy wielkiej sali hypostylowej w Karnaku. Istnieje pogląd, że po 
ustawieniu na podłożu pierwszej warstwy obwodu ścian i dolnych bębnów kolumn, wolną przestrzeń między nimi wypełniano 
mułem, tworząc w ten sposób platformę roboczą. Wraz ze wznoszeniem się ścian i kolumn, podwyższaniu ulegać musiała 
również owa platforma. Gdy budowla osiągnęła wymaganą wysokość, usuwano stopniowo z jej wnętrza, aż do poziomu 
podstawy, zbędny już muł. 
Zewnętrzne bloki budowli były, po ułożeniu, wygładzane i pięknie wykończona fasada kryta często całkiem 
odmiennie wykonane wnętrze. Zwłaszcza w budowlach z czasów Nowego Państwa przypuszczalnie z powodu pośpiechu, z 
jakim były wznoszone często spotykamy na przykład dwie równolegle biegnące ściany zewnętrzne, oddzielone od siebie byle 
jak ułożonymi blokami kamiennymi albo samym gruzem. Podobne zaniedbania w wykończeniu detali są także widoczne w 
niektórych konstrukcjach dachowych, gdzie architrawy, czce kolumny, i bloki dachowe, umieszczone na nich, opierają się na 
niebezpiecznie kruchym podłożu. Natomiast, dla kontrastu, z wielką starannością zaprojektowano i wykonano dach służący do 
odprowadzania deszczówki. 
Okna nie odgrywały większej roli w architekturze egipskiej. Nie dziwi to wobec silnego światła słonecznego i Ietnich 
upałów. Mrok, panujący zwłaszcza w świątyniach, potęgował pożądaną atmosferę grozy i tajemniczości. Jedynie w okresie 
Nowego Państwa stosowano rzędy bocznych okien w świątyniach. 
Problemy transportowe, nieodłączne od budownictwa kamiennego, nie dotyczyły architektury ceglanej. Cegły, 
wytwarzane z mułu nilowego, modelowane były w formach i pozostawiane do wyschnięcia na słońcu. Poza pałacami, domami 
i budynkami im towarzyszącymi, z cegieł wznoszono mury, niekiedy ogromnych rozmiarów, otaczające okręgi świątynne, 
miasta i twierdze. Kilka doskonale zachowanych przykładów sklepień ceglanych oglądać dziś można w budynkach 
otaczających Ramesseum w Tebach. 
Mało zachowało się miast z epoki faraonów przypominających choćby nieco ich pierwotny wygląd. Niektóre znikły, 
pochłonięte przez muł i piasek. Inne stały się podłożem dla budownictwa następnych pokoleń. Te zaś, które nie zostały w 
powyższy sposób unicestwione, ucierpiały poważnie od rabunków chłopstwa, poszukującego wśród ruin sebachu (środka 
użyźniającego). 
Wielkie stolice, Memfis i Teby, są dziś tylko punktami na mapie. Przetrwała zaledwie niewielka liczba mniej ważnych 
miast albo osiedli dających nam pewne ogólne wyobrażenie o ówczesnym życiu miejskim. Najbardziej interesującym wśród 
nich jest z pewnością Achetaton (Amarna). Zamieszkiwane przez krótki okres, zdołało zachować swój pierwotny kształt. Dane 
pochodzące z tej miejscowości wskazują, że była ona budowana według całkiem dobrze zarysowanego planu. Rejon centralny 
zajmowały budynki oficjalne, wśród nich wielka świątynia i pałac. Na południowym przedmieściu znajdowały się imponujące 
domy ważnych osobistości, na północnym zaś domy mieszkalne warstw niższych. I tu jednak pewne oznaki wskazują, że nie 
trzymano się ściśle wytyczonego planu, nawet jeśli taki istniał.
 Jest więc bardzo prawdopodobne, że w miastach dłużej zamieszkiwanych niż Achetaton szybko odstępowano w 
praktyce od założeń planu. Jedynym czynnikiem wpływającym decydująco na lokalizację i rozprzestrzenianie się miasta był 
zasięg ziemi ornej, nieprzydatnej dla budownictwa. 
Poza Achetaton jedynie twierdze nubijskie oraz osiedla el-Lahum i Deir el-Medina wyłamują się z pesymistycznego 
obrazu zachowania egipskiej urbanistyki. Jednakże, będąc budowanymi w specjalnych celach, nie muszą reprezentować 
typowo zaprojektowanej osady. Miejscem zamieszkania robotników pracujących przy budowie królewskich grobowców były 
osiedla el-Lahum (za panowania Senwesereta II) i Deir el-Medina (przez niemal cały okres Nowego Państwa). Oba otoczone 
były murem. W el-Lahum występuje wyraźna różnica między starannie zaprojektowanymi domami wyższych urzędników a 
robotniczymi małymi i ciasno stłoczonymi. W Deir el-Medina domy sąsiadowały ze sobą, stojąc frontem do rozgałęzionych 
uliczek. Trzecia osada robotnicza, w której trwaj jeszcze prace wykopaliskowe, leżała na pustyni, na wschód od Achetaton.
Domy wszystkich typów były budowane z tego samego materiału, ale na tym podobieństwo się kończyło. Istniała 
wielka różnica między przestronnymi, wiejskimi rezydencjami bogaczy a ciasnymi, wielopiętrowymi budynkami w miastach. 
Najbardziej tylko podstawowe udogodnienia, istniejące w osiedlach robotniczych, odpowiadały zapewne tym, które 
znajdowały się w domach warstw niższych. 
Ostatnio wysunięto pogląd, że społeczeństwo egipskie było prawdopodobnie bardziej "miejskie", niż się dotychczas 
przyjmowało. Duża część ludności miałaby mieszkać wewnątrz otoczonych murem osad, pracując za dnia na polach. Z 
pewnością nie musi być prawdziwy pogląd, że taki typ osadnictwa nie da się pogodzić z dominacją gospodarki rolniczej. 
Daremnym zadaniem byłoby dowodzenie, że architektura egipska jest bardzo piękna. Ogólnie mówiąc, jest ona 
masywna, geometryczna i monumentalna. Sprawia często przytłaczające wrażenie, wywołując raczej respekt, niźli zachwyt. W 
istocie jednak wiele architektonicznych detali odznacza się znacznym wdziękiem, zwłaszcza kolumny i kapitele, naśladujące 
papirus, lotos i inne rośliny. Zespół piramidy schodkowej w Sakkarze, z delikatnymi odwołaniami w kamieniarce do starszych 
materiałów budowlanych, jest szczególnie ujmujący. Lecz detale te często glina, przytoczone rozmiarami budowli, 
pozostawiając jedynie wrażenie ogromu, ciężaru i zwartej potęgi. Zważywszy jednak na nacisk, jaki kładli Egipcjanie na idee 
wiecznego trwania, cechy te nie powinny, być może, dziwić. 

Zwyczaje pogrzebowe 
Starożytni Egipcjanie stosowali skomplikowane środki zabezpieczające, usiłując zapewnić sobie przetrwanie po 
śmierci, osiągnięcie przyszłego świata i radosne, wiadome tam bytowanie. Mówiąc to trzeba jednak pamiętać, że tylko ludzie 
bogaci i potężni pozostawili nam swe grobowce wraz z wyposażeniem, malowidłami, płaskorzeźbami, napisami i, czasami, swe 
ciała. Po ogromnej większości ludzi nie pozostało właściwie nic i w efekcie mamy słabe wyobrażenie o stosunku przeciętnego 
Egipcjanina do perspektywy śmierci oraz przygotowań wobec niej czynionych. 
Według myśli egipskiej, życie po śmierci zależało od przetrwania ludzkiego imienia, zachowania ciała, zabezpieczenia 
regularnych dostaw jada i napoju, wreszcie od zdolności pokonania tych niebezpieczeństw i prób, które mogłyby przeszkodzić 
lub uniemożliwić przejście z tego do następnego świata. Aby stawić czoła wszystkim tym wymaganiom, Egipcjanie rozwinęli 
skomplikowany system zabiegów, które, zebrane razem, stanowi najbardziej może w dziejach ludzkości zdecydowaną prób 
pokonania fizycznej natury śmierci. Lecz wśród wszystkich tych czarów, magicznych zaklęć i przyborów, bez których żaden 
wysoko urodzony Egipcjanin nie wyobraża sobie wyruszenia w tą ostateczną podróż w nieznane, nie znajdujemy nawet śladu 
elementów duchowych. Była to reakcja praktycznych, realnie i zasadniczo materialistycznie myślących ludzi na nieuchronny 
koniec ziemskiego bytowania człowieka. Skoro za śmierci nie można było uniknąć, należało przygotować się do niej tak 
gruntownie, jak to tylko było możliwe. 
Jakie zatem warunki powinien spełniać idealny grobowiec? W założeniu miał to być dom, które było jakby alter ego 
zmarłego, po śmierci przejmującym jego osobowość. Miał też stanowić miejsce spoczynku dla starannie zabezpieczonego 
ciała. Wypełniające grobowiec przedmioty i pokrywające jego ściany malowidła i płaskorzeźby winny służyć zmarłemu w 
przyszłym świecie i sprawić, był nie cierpiał tam żadnych niedostatków. Na trumnie, ścianach grobowca, na papirusach 
wkładanych do grobu znajdowały się teksty mające zagwarantować przychylność bogów. Wiele z tych przygotowań mogło, a 
nawet musiało być poczynionych przed śmierci. Grób winien być wykuty w skale albo zbudowany zawczasu, a im bardziej 
ambitny był jego projekt, tym dłuższy byt oczywiście okres budowy. Bardzo często zdarzało się, że właściciel nie zdążył z 
przygotowaniami i musiał być pochowany w nie wykończonym grobowcu. 
Rodzaj i do pewnego stopnia skala grobu zależne były w rozmaity sposób od warstwy społecznej, do której zmarły 
należał, jego wieku, regionu, w którym mieszkał. Za czasów dwóch pierwszych dynastii królowie i związani z dworem 
wielmoże chowani byli w grobach tego samego typu. Ich konstrukcja składała się zasadniczo z komory grobowej, znajdującej 
się na dnie wykopanego szybu, oraz ceglanej nadbudowy, która mogła być pełną bryłą lub też mieścić w sobie pewną liczb 
pomieszczeń. Ze względu na zewnętrzny wygląd tych grobowców, są one zwykle zwane mastabami, od arabskiego sowa 
oznaczającego ławę. 
Na początku panowania III dynastii nastąpił przewrót w architekturze sepulkralnej, związany ze wzrostem autorytetu 
władcy. Od tej pory przybytek jego wiecznego spoczynku odróżnia się od grobowców innych śmiertelników. Pierwotnie król 
Dżoser zamierzał być pochowany w takiej samej mastabie jak jego poprzednicy. Jednakże geniusz jego kanclerza, Imhotepa, 
zainicjował radykalną zmianę, której efektem było wzniesienie wysokiej na 61 m, sześciostopniowej piramidy schodkowej. 
Wokół niej, w obrębie wielkiego muru obwodowego, zbudowany został zespół budowli, których dokładne przeznaczenie nie 
zostało do końca wyjaśnione. Wydaje się jednak, że służyły one ceremoniałowi wykonywanemu przez króla z racji jego 
władania Górnym, a następnie i Dolnym Egiptem. 
Aż do czasów stosunkowo niedawnych piramida schodkowa Dżosera uważana była za jedyną w swoim rodzaju. 
Jednakże w początkach 1950 r. egipski archeolog Zakaria Goneim odkrył w bezpośrednim jej sąsiedztwie pozostałości budowli 
podobnego typu, należącej do nie znanego dotąd króla Sechemcheta, będącego zapewne następcą Dżosera. Odkrycie stało się 
faktem, lecz pusty sarkofag w prymitywnie ociosanej komorze, znajdującej się pod t piramid, do dziś wywołuje wiele nie 
rozstrzygniętych dyskusji. 
Przez cały następny okres Starego Państwa królewskim grobowcem pozostaje piramida. Jej ewolucja od formy 
schodkowej do klasycznej jest łatwa do prześledzenia. W Medum, na południe od Sakkary, wznoszą się pozostałości budowli, 
która była prawdopodobnie przeznaczona dla Uni, ostatniego króla III dynastii. Według założeń miała to być także piramida 
schodkowa, lecz dzięki wypełnieniu przestrzeni między poszczególnymi stopniami i oblicowaniu całego monumentu uzyskano 
typową piramid. Ostateczne przekształcenie dokonało się w Dahszur, miejscowości leżącej między Sakkar a Medum. Znajdują 
się tam dwie piramidy, obie budowane zapewne dla Snofru, pierwszego króla IV dynastii. Jedna z nich jest rozmaicie określana 
jako "amana" lub "romboidalna", ponieważ kąt nachylenia jej ścian jest wyraźnie zredukowany od poziomu jednej trzeciej jej 
wysokości. Obok stoi pierwsza piramida zaprojektowana i zbudowana w klasycznym kształcie. Jej rozmiary są jednak 
skromne, toteż wydaje się karem w porównaniu z dwiema większymi piramidami w Gizie, Cheopsa i Chefrena, które osiągają 
wysokość 137 m. 
Skomplikowany układ budowli otaczających piramidy Dżosera i Sechemcheta został z czasem znacznie uproszczony. 
Ostatecznie utarły się pewne stałe reguły rozplanowania zespołu każdej piramidy. Składa się on z czterech zasadniczych 
elementów, wśród których sama piramida stanowiła punkt centralny. Od wschodniej strony piramidy (wszystkie zbudowane 
były na zachodnim brzegu Nilu) przylegała do niej świątynia grobowa, gdzie odprawiano ostatnie ceremonie, poprzedzające 
właściwy pogrzeb, i która stawała się miejscem kultu zmarłego władcy. Stąd prowadziła ku Dolinie Królów zbudowana na 
nasypie, zadaszona droga. Na skraju samej Doliny znajdowała się inna kaplica. W niej odbywały się nad ciałem zmarłego króla 
obrzędy oczyszczające i ożywiające, które poprzedzały przeniesienie zwłok drogą i złożenie na spoczynek w piramidzie. 
Powszechnym zwyczajem było zakopywanie w sąsiedztwie piramidy pewnej licznych łodzi. Zwano je zwykle "harkt mi 
słonecznymi", miały bowiem umożliwić królowi towarzyszenie bogu-słońcu w jego podróżach. Trudno jednak stwierdzić, czy 
tylko tym możemy wytłumaczyć ich obecność w pobliżu piramidy. 
Po okresie IV dynastii, a nawet już przed jej końcem, rozmiary piramid ulegają gwałtownemu zmniejszeniu. Należące 
do królów V (większość w Abusir) i VI (Sakkara) dynastii ledwie przypominają wspaniałe pierwowzory. Ich otoczenie, jak 
wszystkich piramid, stanowią mastaby wielmożów. którzy w nagrodę za służbę swym władcom otrzymali przywilej pochówku 
w sąsiedztwie ich grobowców. 
Formę piramidy zachowały także grobowce królów XII dynastii (w Dahszur i w Fajum) lecz pomimo potęgi 
monarchów tej epoki nie próbowano powracać do gigantycznych rozmiarów budowli z czasów IV dynastii. Zmiana stolicy. 
czy siedziby dworu, w okresie średniego Państwa sprawia, że groby wykuwane w skale. popularne wśród arystokracji 
prowincjonalnej jeszcze w czasach Starego Państwa , były teraz znacznie częściej spotykane niż mastaby. W Beni Htisan, Rila. 
el-Borszei, a zwłaszcza na wyspie Flefantynie odnajdujemy typowe grobowce skalne, odzwierciedlające swym kształtem obraz 
domu tego okresu. z wejściowym dziedzińcem albo przedsionkiem, dużą sal centralną i, często, mniejszymi pokojami z tyłu. 
Fakt, że w rejonie Teb, skąd wywodzi się ta forma pochówku, groby skalne zawsze miały przewagę, skłonił także 
królów XVIII dynastii do zrezygnowania ze wznoszenia piramid. Jeszcze ważniejszą przyczyną była wszakże chęć 
zabezpieczenia grobów przed rabunkiem. W ścianie skalnej odosobnionej doliny w zachodniej części Teb wykuwano głębokie 
korytarze i obszerne komory, stosując rozmaite środki, aby udaremnić grabież i zwieść rabusiów. Starania te niemal bez 
wyjątku okazywały się daremne. Wreszcie, za czasów XXI dynastii, w rozpaczliwej próbie ocalenia przynajmniej ciał dawno 
zmarłych królów, wysoki kapłan z Teb przeniósł je potajemnie do wspólnego grobu, wykutego wysoko w ścianie skalnej w 
Deir el-Bahari, gdzie nikt nie zakłócał ich spokoju aż do l881 r. n.e. 
Wykuwanie skalnych grobowców w Dolinie Królów nie przynosiło oczekiwanego efektu, gdyż był on niweczony 
przez wznoszenie w bezpośrednim sąsiedztwie kaplic grobowych. Cały ich szereg rozciąga się wzdłuż krawędzi doliny, na 
zachodnim brzegu Nilu. Niektóre z tych zespołów sakralnych, jeśli nie wszystkie, obejmowały też pałace używane za życia 
władców. Dobrymi przykładami mogą tu być: Ramesseum, należące do Wesermatre Ramzesa, i świątynia Medinet Habu, 
zbudowana dla Ramzesa III. 
W epoce Późnej centrum wydarzeń przesunęło się z powrotem do Delty, gdzie, ze względu na warunki tam panujące, 
przetrzymało bardzo niewiele królewskich grobowców. Jednakże w okresie tym potężne jednostki budowały groby na prawie 
królewską skalę, np. Montemhat w Tebach. 
W niektórych grobach w Sakkarze, pochodzących z czasów XXVII dynastii, zastosowano nową metodę, która 
zapobiega wreszcie rabunkowi. Komora grobowa znajdowała się na dnie ogromnego szybu, głębokiego na 9-15 m. Przykryta 
była sklepieniem, w które wbudowano garnek, rozbijając wystające jego ścianki. Następnie wypełniano szyb piaskiem. W dniu 
pogrzebu trumnę wprowadzano do komory przez mniejszy, boczny szyb. Po zainstalowaniu sarkofagu rozbijano z dołu, z 
wnętrza komory grobowej, garnek wbudowany w jej sklepienie, pozwalając piaskowi wypełnić komorę. W tej sytuacji każda 
próba rabusiów, by oczyścić ją od dołu kończyła się zasypywaniem jej przez kolejne porcje piasku, wpadającego z szybu przez 
dziurę po rozbitym garnku. 
Przygotowanie grobu nie było jedynym działaniem zabezpieczającym, które ostrożny człowiek mógł podjąć przed 
swą śmiercią. Nie było, niestety, rzeczą roztropną zdanie się na sumienność rodziny w kolejnej kwestii najwyższej wagi 
składania codziennych ofiar przy grobie. Daleko bezpieczniej było zawrzeć umowę z "kapłanem grobowym", który podjąłby 
się tego obowiązku w zamian za zapłatę. Trzeba było także dogadać się ze specjalistami od balsamowania. Zachowanie ciała 
było bowiem koniecznym warunkiem dalszej egzystencji. Należało utrzymać wszystkie członki w stanie używalności, by 
zmarły miał całkowitą swobodę poruszania się w przyszłym świecie. Niezmiernie ważne było też zachowanie przez zmarłego 
możliwie naturalnego wyglądu, takiego jak za życia. Umożliwiało to bowiem duszy opuszczającej ciało w chwili śmierci, lecz 
powracającej doń każdego wieczora, bezbłędną identyfikację. Jeśli zaś ciało ulegało zniszczeniu, dusza mogła być skazane na 
wieczne, daremne jego poszukiwanie. 
Sztuczne zabiegi balsamujące stały się koniecznością, gdyż zwyczaj budowania okazałych grobowców pozbawił 
zwłoki konserwującego działania gorącego piasku. Metody mumifikacji rozwijano i doskonalono przez długi czas i dopiero z 
okresu Nowego Państwa pochodzą mumie spreparowane w sposób zgadzający się z opisem Herodota. 
Najpierw przez nos usuwano mózg, a wntęrzności wyjmowano przez nacięcie czynione zwykle w okolicy lewej 
pachwiny. Serce, organ dla Egipcjan niezmiernie ważny jako siedziba rozumu, pozostawiano. Następnie pokrywano ciało sodą, 
zapewne w stanie stałym. Zabieg ten służył odwodnieniu, nie niszcząc elastyczności skóry. Z kolei wypełniano jamy ciała i 
czaszkę, zwykle płótnem i żywicą. Czasami wstawiano sztuczne oczy, a nos i uszy zatykano. Następnym zabiegiem było 
owijanie zwłok bandażami, między którymi umieszczano ochronne amulety; najważniejszym z nich byt skarabeusz sercowy. 
Ponieważ Egipcjanie nie mogli wyobrazić sobie organizmu funkcjonującego bez jego wewnętrznych organów, były 
one, po wyjęciu z ciała, również troskliwie konserwowane i składane w osobnych pojemnikach, które ostatecznie zamykano 
korkami, wyobrażającymi głowy czterech synów Horusa. Pojemniki te są zwykle określane mianem urn kanopskich. 
W okresie XXI dynastii zaczęto stosować nową metodę, polegającą na ponownym wkładaniu do jamy brzusznej 
owiniętych trzewi. Jednoczenie udoskonalono sam proces mumifikacji, stosując podskórne wypełnianie członków ciała 
plastycznymi substancjami, co pozwalało lepiej niż dotychczas zachować ich zewnętrzny wygląd. 
Tylko rodzina królewska i członkowie najwyższej arystokracji byli chowani w sarkofagach, innym musiały wystarczyć 
drewniane trumny. Do czasów Nowego Państwa były to zwykłe, prostokątne skrzynie z płaskimi pokrywami. Boki trumien 
często pokrywano malowidłami, wyobrażającymi fasad budynku. Natomiast od okresu Nowego Państwa przyjętą normą stały 
się trumny antropoidalne, których pokrywy przybrały kształt zmumifikowanej postaci. Dekoracje malarskie stawały się coraz 
staranniejsze. 
Jest oczywiste, że wiele przedmiotów umieszczanych w grobie należało do zmarłej osoby za jej życia. Inne jednak 
były produkowane specjalnie z myślą o potrzebach pośmiertnych. Do tej ostatniej kategorii należą proste, często prymitywnie 
wykonane modele różnych domowych czynności, takich jak pieczenie, przygotowywanie napojów itp. Zastępowały one 
malowane lub rzeźbione sceny o podobnej treści. Tak jak i tamte, modele ożywiane były przez recytowanie odpowiednich 
zaklęć. Inną, bardzo ważną kategorią przedmiotów wchodzących w skład wyposażenia grobowego były małe figurki, znane 
jako szebti lub uszebti (nazwa pochodzi, być może, od egipskiego słowa oznaczającego "odpowiadać"). Zadaniem uszebti było 
zastępowanie zmarłego na tamtym świecie, ilekroć zostałby wezwany do wykonania pracy fizycznej. Przypuszczalnie 
zaopatrywano się w uszebti na każdy dzień roku oraz w pilnującego całej tej gromady nadzorcę. 
Widać wyraźnie, że Egipcjanie starali się przewidzieć wszelkie ewentualności, jakie mogły spotkać ich po śmierci, i 
zabezpieczyć się przed nimi. Przygotowywano się nawet do ostatecznej próby, jaką był sąd Ozyrysa, decydujący o przejściu 
do "ziemi obiecanej". Wkładano mianowicie do grobu tekst tak zwanej "spowiedzi negatywnej ", w której wypierano się złych 
czynów popełnionych na tym świecie; spowiedź ta miała być recytowana podczas ważenia serca zmarłego piórem prawdy. 
Pomimo wszystko Egipcjanie mieli wystarczająco dużo powodów, by czuć niepokój; nie byli pewni, czy ich starania o 
uzyskanie nieśmiertelności zostaną kiedyś uwieńczone powodzeniem. Widzieli wszak wokół siebie splądrowane groby, 
zbezczeszczone, porozrywane zwłoki, zaniedbywanie ofiar. Mimo to nie ustawali w wysiłkach, podtrzymywani zapewne 
nadzieją, że ich los okaże się szczęśliwszy.

Język i literatura egipska
Trudno jest obecnie ustalić, jak przebiegała synteza elementów dwóch rodzin językowych, semickiej i chamickiej, w 
wyniku której ukształtował się język egipski. Zależność od obu tych grup widoczna jest zwłaszcza w zakresie słownictwa. 
Wydaje się, że pewną rolę musiało tu odegrać mieszanie się różnych elementów rasowych. Sztuka pisania niemal na pewno 
została przyniesiona do Egiptu z Sumeru, prawdopodobnie we wczesnym okresie przeddynastycznym. Wtedy to, jak 
wiadomo, docierały z Mezopotamii nad Nil również inne bodźce kulturowe. Tu jednak wszelkie obce zapożyczenia były 
szybko przetwarzane, nabierając jakby oryginalnego, rodzimego charakteru. Tak samo stało się i ze sztuką pisania. 
Fonetyczną podstawą pisma egipskiego był alfabet, składający się z 24 znaków. Wszystkie one były spółgłoskami lub 
półspółgłoskami. Jedną z charakterystycznych cech tego pisma jest to, że w żaden sposób nie są w nim zaznaczane dźwięki 
samogłoskowe. Wszystkich znaków hieroglificznych, stanowiących różne fonetyczne połączenia, było ponad 700. Pojedynczy 
znak mógł być użyty niezależnie i wyrażał wówczas całe pojęcie (słowo). Częściej jednak łączono kilka hieroglifów, by 
utworzyć nowy wyraz z ich wartości fonetycznych. Wielu tak zapisanym wyrazom towarzyszy, stawiany po nich, znak (lub 
znaki), który nie reprezentował w danym wypadku swej własnej wartości fonetycznej, a jedynie stanowi wskazówkę, zaliczając 
poprzedzające go słowo do ogólnej grupy znaczeniowej. Znaki te są zwykle zwane determinatywami. 
Cztery rodzaje pisma egipskiego wykształciły się podczas jego historycznego rozwoju. Trzy z nich używane były w 
czasach faraonów. Pierwszym rodzajem było pismo hieroglificzne, stosowane przez całą niemal starożytność i pozostające w 
użyciu aż do końca III w. n.e. Służyło ono gównie do wykonywania napisów typu monumentalnego. Dwa inne rodzaje pisma, 
określane mianem hieratycznego i demotycznego, były zwykłym uproszczeniem graficznej formy hieroglifów. Hieratyka 
weszła w użycie już w okresie Starego Państwa, a w Nowym była szeroko stosowana do zapisywania utworów literackich oraz 
w różnych dokumentach urzędowych i gospodarczych. Demotyk był jeszcze bardziej uproszczonym, kursywnym sposobem 
pisania, który rozwinął się w okresie panowania XXVI dynastii i był używany do V w. n.e. Pismo czwartego rodzaju, 
koptyjskie, służyło do zapisywania języka egipskich chrześcijan. 
Najbardziej powszechnie używany materiał piśmienny otrzymywano z trzciny papirusowej, która obficie 
występowała w Egipcie w starożytności, a obecnie jest niemal doszczętnie wyniszczona. Arkusze papirusowe, których 
powierzchnia doskonale nadawała się do pisania, wytwarzane były szybko i w prosty sposób. Rdzeń łodygi rośliny cięto na 
paski, które następnie układano jeden obok drugiego w dwóch poprzecznych warstwach. Z kolei tak przygotowany arkusz 
umieszczano pod pras, a naturalny sok rośliny spełniał rolę składnika wiążącego. 
Umiejętność pisania w społeczeństwie, którego zdecydowaną większość stanowili ludzie niepiśmienni, lokuje 
jednostkę, która posiadała tą sztukę, wśród uprzywilejowanej elity; i taka też była pozycja pisarza w Egipcie. Wiele tekstów 
wychwala zalety tego zawodu. Przyjęcie doń wymagało uczęszczania do szkoły pisarskiej, w której uczniowie zdobywali 
biegłość, ćwicząc się w przepisywaniu odpowiednio dobranych, standardowych tekstów. W pełni wykwalifikowany pisarz nosi 
ze sobą przybory potrzebne do wykonywania zawodu drewnianą paletkę, na której trzymał swe pędzelki, wykonane z 
wystrzępionych na końcu, pojedynczych łodyg sitowia, oraz atramenty czarny, uzyskany z węgla, i czerwony, z czerwonej 
ochry. 
Warunki naturalne panujące w Egipcie, wyłączając jedynie Deltę, sprzyjają przetrwaniu nawet najbardziej nietrwałych 
materiałów. Dzięki temu zachowała się duża część piśmiennictwa egipskiego, które może być dziś przedmiotem badań. W 
spuściźnie tej reprezentowane są prawie wszystkie rodzaje tekstów. Wielkie inskrypcje historyczne będące oficjalnymi 
świadectwami wydarzeń dziejowych, przeznaczonymi dla potomności znajdujemy na zarezerwowanych dla tego typu napisów 
ścianach monumentalnych budowli, zwykle świątyń. Trudno jest jednak ręczyć za wiarygodność i obiektywizm tych relacji. 
Do kategorii tekstów o tematyce religijnej należą innego rodzaju inskrypcje oficjalne, umieszczane również na ścianach świątyń 
i grobowców królewskich, oraz napisy w grobach prywatnych. 
Na różny sposób wartościowe, a o wiele bardziej interesujące i nierzadko dostarczające więcej informacji, są teksty 
nieoficjalne, często o jednostajnej tematyce, zapisane na rozmaitych materiałach papirusie, ostrakach, płytkach wapiennych itd. 
Szczególnie urzekające są różnorodne opowiadania, od prostych, naiwnych powiastek (Rozbitek, Książe zaklęty), 
poprzez dłuższe utwory epiczne (Dwaj bracia), po opowieści o poważniejszej tematyce, uwzględniające niekiedy realne tło 
historyczne (Opowieść Sinuhe, Przygody Wenamona). Niektóre z tych utworów nie miały na celu wyłącznie zabawienia 
czytelnika. Zwłaszcza w okresie Średniego Państwa literatura pełniła też funkcję propagandową (Opowieść Sinuhe), ukazując 
zazwyczaj boską postać króla jako dobroczynnego pasterza swej trzody. 
Kolejną grupę utworów określić można jako "teksty mądrości". Zawierają one przeznaczone dla młodych rady osób 
czcigodnych i doświadczonych. Charakterystyczne jest przy tym, że większy nacisk kadzie się na korzyści wynikające ze 
stosowania się do zaleconego sposobu postępowania niż na jego wartość samą w sobie. Jeden z utworów tego rodzaju, Nauki 
Amenemope, miał być może wpływ na autorów biblijnej Księgi Przypowieści, która wykazuje dużą zbieżność z tym egipskim 
dziełem. 
Motyw troski o materialne powodzenie i pomyślność przyszłości często pojawia się w literaturze egipskiej. O wiele 
rzadsze są utwory, w których stosunek do życia, a także i śmierci, jest odmienny. Jest to tak zwana grupa tekstów 
"pesymistycznych", które ze względu na rzeczywistość, jaką opisują, pochodzą zapewne z niespokojnego okresu schyłku 
Starego Państwa, choć nie w każdym wypadku jest to możliwe do udowodnienia. Bez wątpienia jednak utwory te reprezentują 
poglądy, które wyraźnie odbiegają od normalnego, egipskiego sposobu mylenia. Odmienność ta wyraża się na przykład w 
skonności do pobłażania samemu sobie (Pieśń Harpera, znana też jako Złamany życiem), czy też w oczekiwaniu śmierci, 
będącej ucieczką przed ziemską rzeczywistością (Rozmowa pesymisty ze swą duszą, znana też jako Rozmowa człowieka ze 
swoim Ra). 
Niektóre utwory, z racji swej treści, budowy i stosowania w nich lirycznych środków wyrazu, zaliczyć można, również 
i z naszego punktu widzenia, do poezji. Prawie na pewno przynajmniej niektóre z nich były przeznaczone do śpiewania przy 
akompaniamencie muzycznym. Utwory te to przeważnie wiersze miłosne i hymny do różnych bogów, niekiedy prawdziwej 
piękności. Najsłynniejszym jest niewątpliwie hymn skierowany do boga Atona. Bardziej jeszcze wzruszająca, choć prostsza w 
formie, jest poetycka modlitwa do boga Ptaha, której twórca był dotknięty ślepotą robotnik z Deir el-Medina. 
Kolejną grupę tekstów, której nie zalicza się już właściwie do literatury, ale zawierają masę informacji, tworzą 
dokumenty gospodarcze, protokoły sądowe (np. z procesu rabusiów grobowych z okresu XX dynastii albo zamachowców, 
którzy uknuli spisek przeciwko Ramzesowi III), naukowe rozprawy matematyczne i astronomiczne. Szczególnie ważne są 
teksty medyczne, zawierające z jednej strony recepty na osobliwe mikstury, przygotowywane przy wtórze magicznych zaklęć, 
z drugiej zaś szereg wnikliwych spostrzeżeń. 
Może jednak najbardziej fascynującymi świadectwami są listy, częściowo ze względu na ich treść, ale bardziej jeszcze 
dlatego, że pozwalają nam przyjrzeć się prywatnemu życiu Egipcjan i dostrzec ludzi zachowujących się naturalnie, nie 
przybierających efektownej pozy. Czytając pochodzący z czasów panowania Mentuhotepa III (XI dynastia) list kapłana 
grobowego Hechanachte, w którym poucza on, czyni wymówki i karci swego najstarszego syna, mającego opiekować się 
powierzonym czasowo jego pieczy majątkiem, dostrzegamy w osobie autora wizerunek niesympatycznego, nadętego i 
swarliwego starca. I w tym momencie starożytność nie wydaje się nam już aż tak bardzo odległa.


LUDY MORSKIE 

Nazwa
Nazwa "ludy morskie (albo "ludy morza ) nadana została sprawcom rozległych zniszczeń we wschodniej części 
obszaru śródziemnomorskiego, dokonanych w końcu XIII i na początku XII w. p.n.e. Egipcjanie określali tych wrogów, 
uderzających na ich kraj ok. 1218 r. p.n.e. i ponownie ok. 1182 r. p.n.e., jako przybyłych "ze środka morza" i "z krajów morza". 
Mające ugruntowaną pozycję centra cywilizacyjne, zwłaszcza Egipt, były bogatym i nęcącym celem ataku dla poszukujących 
ziemi, wojowniczych najeźdźców z północy, wśród których tak zwane ludy morskie wykazywały największą aktywność. Obie 
inwazje zostały odparte, lecz były one tylko epizodami o wiele szerszego i długotrwałego procesu, związanego z szeregiem 
innych wydarzeń i zjawisk, jakimi były: zniszczenie społeczeństwa mykeńskiego na obszarze egejskim, upadek późnego 
imperium Hetytów w Anatolii i wielkie przesunięcia ludnościowe na Bliskim Wschodzie oraz na wybrzeżach egejskich i 
anatolijskich. 
Nasza wiedza o ludach morskich opiera się na ówczesnych inskrypcjach egipskich, płaskorzeźbach ukazujących 
najeźdźców, a w sposób bardziej pośredni na hetyckich i ugaryckich tekstach klinowych (Ugarit było niewielkim, lecz ważnym 
państwem, leżącym na wybrzeżu północnej Syrii). 
Również badania archeologiczne ujawniają na całym obszarze objętym inwazją ludów morskich warstwy zawierające 
ślady dokonanych przez owe ludy zniszczeń.

 Tło wydarzeń 
Długi okres pomyślnego rozwoju krajów wschodniej części obszaru śródziemnomorskiego, podczas którego kwitnął 
zwłaszcza handel, dobiega kresu w ostatnich dekadach XIII w. p.n.e. Równowaga w tym rejonie zależała od siły dwóch 
głównych ówczesnych potęg: Egiptu i Hetytów. Pomimo sporadycznych wojen, udawało się im utrzymać porządek, który 
sprzyja bogaceniu się zarówno niepodległych jak i zależnych państw. Lecz sprawne funkcjonowanie złożonego systemu 
handlu i wymiany, popieranego przez mocarstwa, zależało również od bezpieczeństwa komunikacji. Jednakże na Bliskim 
Wschodzie, gdzie stale przemieszczały się gromady rozbójniczych koczowników, a dla wielu nadmorskich ludów korsarstwo 
stanowiło od wieków przyjęty sposób życia, równowaga była zawsze niepewna, a pokój pozostawał dobrodziejstwem 
niezmiernie kruchym. Mocarstwa w za dużym stopniu uzależniały się od cudzoziemskich oddziałów najemnych i nazbyt już 
potężnych ludów poddanych, a państwa wasalne dążyły do zdobycia niepodległości. Coraz częściej też powtarzały się ataki ze 
strony nowych i starych przeciwników, jak Asyria i ludy Kaska z północnej Anatolii. W Grecji, gdzie mykeńscy książęta 
korzystali prawdopodobnie z usług pochodzących z północy najemników, nasila się napór ludów nadciągających od strony 
Bałkanów. 

Ludy morskie i Egipt
Około 1218 r. p.n.e.. za panowania faraona Merenptaha (1223-1213 r. p.n.e.), uderzyli na Egipt Libijczycy i ich 
sprzymierzeńcy z północy. Inskrypcje w Karnaku wymieniają poszczególne plemiona ludów morskich, biorące udział w ataku: 
Szardana, których pierwotnej ojczyzny nie znamy, służący w gwardii przybocznej poprzedniego faraona, Ramzesa II (1290-
1223 r. p.n.e.): następnie Lukka, słynni od XIV w. p.n.e. piraci i rabusie, lokowani przez roczniki hetyckie w południowo-
zachodniej Anatolii, oraz Turusza, Szekelesz i Akaiwasza, plemiona także zapewne pochodzące z Azji Mniejszej. Turusza 
zostali powiązani z Etruskami, a Szekelesz z Sykelami, od których pochodzi nazwa Sycylii. Akaiwasza natomiast, wymienieni 
tylko raz w źródłach egipskich, utożsamiani są zwykle z ludem znanym Hetytom jako Achijawa, a w dalszej kolejności z 
Achajami Homera. Ich kontyngenty były drugimi pod względem liczebności po libijskich. Akaiwasza przybyli albo z 
zachodniej Anatolii, z wysp, albo z Grecji kontynentalnej. Po sześciogodzinnej bitwie na pustyni najeźdźcy zostali pokonani, a 
bardzo wielu z nich dostało się do niewoli. 
Drugi atak zjednoczonych przybyszów z północy, tym razem bez udziału Libijczyków, nastąpił w 1182 r. p.n.e. i 
został odparty przez Ramzesa III (1190-1158 r. p.n.e.). Inskrypcje w Medinet Habu mówią, że ludy zamieszkujące kraje 
północne (Anatolię i północną Syrię) zorganizowały spisek "na swoich wyspach. Wszyscy nagle ruszają, idąc w różnych 
kierunkach na wojnę". Obok Szardana, Szekelesz i zapewne Turusza pojawiają się nowe nazwy plemion: Tekker, być może z 
Troady, Denen z południowej Anatolii lub północnej Syrii, Peleset i Waszasz, których ojczyzna jest nie znana. Zostali oni 
pokonani w bitwie lądowej, prawdopodobnie na pograniczu Egiptu i Palestyny. Płaskorzeźby egipskie ukazują napastników, 
atakujących pieszo i na rydwanach, a także ich zaprzężone w woły wozy, zapełnione kobietami i dziećmi. Następnie stoczona 
została bitwa okrętów w Delcie Nilu. Na reliefach przedstawione zostały staranowane i powywracane do góry dnem 
charakterystyczne łodzie ludów morskich, posiadające zakończenia dziobów i ruf w kształcie wodnych ptaków. Na głowach 
wielu najeźdźców widnieją hełmy przyozdobione rogami, takie, jakie nosili Szardanowie z gwardii Ramzesa II. Inni natomiast, 
w tym także wojownicy biorący udział w bitwie lądowej, mieli nakrycia głowy zwieńczone zrobionymi z jakiego sztywnego 
materiału, sterczącymi do góry kitami, przypominającymi nieco pióropusze. Być może były to odpowiednio utwardzone 
kosmyki ich własnych włosów. Uzbrojeni byli w okrągłe tarcze, miecze i włócznie, a ich strojem były krótkie spódniczki 
podobne do tych, jakie nosili rycerze mykeńscy. 

Ludy morskie w Palestynie 
Po swej klęsce część ludów morskich pozostała w Egipcie, większość natomiast osiedliła się w Palestynie. Plemię 
Tekker, które umocniło się na wybrzeżu wokół Hajfy, występuje jako lud żeglarski jeszcze ok. 1100 r. p.n.e. Danuna znani 
długo przynajmniej z nazwy Egipcjanom, w VIII w. p.n.e. osiedli na obszarach południowej Anatolii, mając stolicę w Adana, 
zapewne niedaleko od ich wcześniejszych siedzib. Po wycofaniu się z Egiptu plemię to mogło się rozdzielić. Tą jego część, 
która wkroczyła do doliny Jordanu, identyfikuje się, na podstawie jednej tylko informacji, z izraelskim plemieniem Dana. 
Następnie lud ów osiedli się na wybrzeżu wokół Jaffy. Jeszcze bardziej na południe leżą, znane z Biblii, miasta Filistynów: 
Askalon, Aszdod i Gaza zasiedlone prawdopodobnie przez Pelesetów. Tych ostatnich można identyfikować z Filistynami nie 
tylko na podstawie argumentów lingwistycznych. Ponieważ historyczna tradycja żydowska wymienia Filistynów jako 
jedynych przedstawicieli ludów morskich, sądzić można, że wchłonęli oni resztki innych plemion. Aczkolwiek pierwotna 
ojczyzna Filistynów, tak jak i Pelesetów, nie jest znana, to wiele charakterystycznych cech stroju, obyczajów i języka zdaje się 
wskazywać na Anatolię, a w mniejszym stopniu na Ege. Znajdowana w Palestynie ceramika, pochodząca z XII i XI w. p.n.e., 
naśladuje wzory mykeńskie; wykorzystywano je przy produkcji miejscowych wyrobów, malowanych w sposób nadający 
naczyniom matową powierzchnię. Jest to tak zwana "ceramika filistyńska". 

Diaspora
Resztki najeźdźców rozproszyły się w różnych kierunkach. Niektórzy zapewne zatrzymali się na Cyprze, gdzie o ich 
obecności może świadczyć zniszczenie kilku ważnych miejscowości, jak Enkomi i Kition. Tą trasą posuwali się chyba przede 
wszystkim Szardanowie, od nazwy których wzięła swe miano Sardynia. Pochodzące z okresu o kilka wieków późniejszego, 
znajdowane na tej wyspie małe figurki brązowe przedstawiają rycerzy w rogatych hełmach, z okrągłymi tarczami i w 
nagolennikach bardzo podobnych do wojowników Szardana. Inne grupy mogły dotrzeć na Korsykę, jak też do południowej 
Italii i na Sycylię. Wkrótce, po połowie XII w. p.n.e., ludy morskie zniknęły z areny dziejowej, lecz dramatyczne wydarzenia, 
których przyczyny i skutki związane były w znacznym stopniu z ich działalności, zapoczątkowały długi okres "ciemnych 
wieków" na obszarach Egei i Anatolii. Upadek Troi w początkach XII w. p.n.e. (Troja Vllb) był tylko jedną z wielu katastrof, 
jakie dotknęły centra mykeńskie w Grecji, Hetytów i inne państwa w Azji Mniejszej, a których echa zdają się pobrzmiewać w 
strofach Iliady. 


EGIPT PTOLEMEJSKI

Egipt królestwem hellenistycznym 
Po śmierci Aleksandra w 323 r. p.n.e. jego następca i przyrodni brat, Filip Arridajos, mianował Ptolemeusza, syna 
Lagosa, satrapą Egiptu. Należał on do najwybitniejszych wodzów zmarłego króla. W następstwie zamordowania Filipa (w 317 
r. p.n.e.) i Aleksandra IV (w 310-309 p.n.e.) rozpada się jedność imperium macedońskiego. W 305 r. p.n.e. Ptolemeusz ogłosił 
się królem Egiptu, którym de facto był już od pewnego czasu. Ptolemeusz I Soter, "Zbawca" jak sam siebie nazwa, założył w 
ten sposób dynastię, która panowała w Egipcie aż do śmierci Kleopatry w 30 r. p.n.e., kiedy to kraj ten przeszedł w ręce 
Rzymian. 
Na pozór stosunki w Egipcie i sposób życia Egipcjan pozostały w tym okresie takie same, jakimi były w czasach 
faraonów. Gospodarką rolną, nierozerwalnie związaną z corocznymi wylewami Nilu, kierowały czynniki, na które człowiek 
wpływać nie był w stanie. Polityczne znaczenie podboju Aleksandra nie mogło zaś naruszyć, i nie naruszyło, podstaw od 
dawna ustalonego trybu życia.
Lecz kontynuacja w dziedzinie panujących stosunków była iluzoryczna, bowiem pod wieloma ważnymi względami 
Egipt Ptolemeuszów różni się zasadniczo od tego, jakim pozostawili go faraonowie. Podstawowe znaczenie miało zastąpienie 
rodzimego władcy reprezentantem obcego mocarstwa. Oznaczało to przede wszystkim, że nie mogło już być mowy o 
niezależności w takich kwestiach, jak "egipska" polityka zagraniczna czy "egipskie" mieszanie się do spraw 
międzynarodowych, chyba że w sposób pośredni. Historia polityczna tego okresu wykazuje, że podmiotowość samego Egiptu 
sięgać mogła jedynie do granicy wyznaczonej przez interesy i ambicje Ptolemeuszów. 
Mówiąc bardziej ogólnie, przez cały ten okres interesy miejscowej ludności podporządkowane były interesom 
nowych panów. Eksploatacja naturalnych bogactw Egiptu służyła teraz nie rdzennym jego mieszkańcom, lecz miała przynosić 
korzyści cudzoziemskiej warstwie panującej. 
Podczas pierwszych stu lat panowania Ptolemeuszów wpływ Egipcjan na sprawy ich własnego kraju był nieznaczny. 
Początkowe starania władców, aby wykorzystać przedstawicieli miejscowego społeczeństwa w aparacie administracyjnym, nie 
zostały uwieńczone powodzeniem. Dlatego też miejsce Egipcjan zająć musieli sprowadzeni z zagranicy Macedończycy, Grecy 
i zhellenizowani Semici. Jednoczenie masowo przybywali macedońscy i greccy żołnierze, których garnizony rozmieszczone 
były w strategicznych punktach całego kraju, bowiem rekrutowanie do armii Egipcjan uważano za zbyt ryzykowne. W tej 
sytuacji pomimo zatrudnienia na niższych szczeblach administracji pewnej liczby miejscowych urzędników i pojawienia się 
bardzo nielicznych Egipcjan, być może potomków starej arystokracji, na wyższych stanowiskach ogólnie panująca w 
cywilnych i wojskowych strukturach władzy tendencja sprawiała, że przedstawiciele przeważającej części ludności nie byli w 
nich reprezentowani.
Jedyną sferą życia narodowego, w której Egipcjanie utrzymywali swą pozycję, była religia. W swoich stosunkach ze 
świątyniami i kapłanami Ptolemeusze przyjęli rozważną politykę, najwyraźniej zdając sobie spraw z potrzeby doprowadzenia 
do wzajemnego porozumienia w sprawach religii, tej najbardziej zazdrośnie strzeżonej i pielęgnowanej dziedziny życia Egiptu. 
Nie było żadnych, na szerszą skalę zakrojonych, sekularyzacji dóbr świątynnych, a wszelkiego rodzaju darowizny, w tym także 
w postaci ziemi, czynione były w dalszym ciągu. Sami kapłani traktowani byli jako uprzywilejowana elita wśród krajowców, 
ciesząc się, przynajmniej zwolnieniem od wykonywania obowiązkowych prac, znacznym stopniem samodzielności w 
pełnieniu swych zawodowych funkcji oraz prawem do określonej wielkości dochodów płynących ze świątynnych posiadłości. 
W ten sposób świątynie przetrwały, acz pod czujnym okiem władzy, jako ogniska starożytnej wiary miejscowej ludności. Były 
one także miejscem schronienia dla Egipcjan, uciekających przed surowymi realiami życia. Anachoresis, jak określano to 
zjawisko odsuwania się od świata, była jednym z kilku sposobów wyrażania przez ludzi swej rozpaczy albo sprzeciwu wobec 
panujących stosunków. Egipcjanie nie mieli jakiego osobnego statusu i podlegali normalnej ochronie prawa. W istocie jednak 
ich egzystencja zależała całkowicie od władz państwowych. Jedynym więc sposobem uwolnienia się od tej zależności było 
porzucenie wszelkiej nadziei i przystąpienie do anachoretów. Wraz z przybyciem Ptotemeuszów smutną rzeczywistością stało 
się bowiem poważne obniżenie pozycji Egipcjan w stosunku do cudzoziemców. 
Sami Ptolemeusze, przyjmując tytulaturę faraonów i okazując należną cześć bogom, zostali uznani za prawowitych 
dziedziców egipskiego tronu. Ta akceptacja nie rozciągała się jednak automatycznie na królewskich funkcjonariuszy, z którymi 
Egipcjanie mieli bezpośredni kontakt. A właśnie postępowanie urzędników wywoływało zatargi i zabijało wśród ludności 
życzliwe nastawienie i chęć współpracy z nową władzą. 
Chociaż cudzoziemców spotykało się i wśród warstw niższych, generalnie rzecz biorąc stali oni w hierarchii 
społecznej o kilka szczebli wyżej od Egipcjan. Obie grupy były też oddzielone od siebie w sensie bardziej dosłownym. 
Przybysze, którzy masowo napływali do Egiptu w III w. p.n.e., zwykle trzymali się razem, zamieszkując we własnych 
osiedlach lub oddzielnych dzielnicach miast. Mieszanie się grup etnicznych, zwłaszcza we wczesnym okresie, było ograniczone 
i oficjalnie nie aprobowane. 
Było trochę małżeństw zawieranych pomiędzy Egipcjanami i przedstawicielami innych nacji wśród warstw 
najniższych, lecz w klasach średnich i wyższych wypadki takie, przynajmniej przez długi czas, stanowiły rzadkie wyjątki. 
Grecy wraz ze swymi rodzinami tworzyli środowiska, będące kontynuacją tradycyjnych rodowych więzi, wywodzących się 
jeszcze z opuszczonej ojczyzny. Ich życie towarzyskie koncentrowało się w miejscowym gimnazjonie, posługiwali się greckimi 
prawami, utrzymywali kult swych własnych bogów i korzystali ze wszystkich przywilejów, jakie dawała im przynależność do 
warstwy panującej. 
Równie ekskluzywna była grupa ludności żydowskiej. Została ona poważnie powiększona dzięki sprowadzeniu przez 
Ptolemeusza I z powrotem do Egiptu wielkiej liczby jeńców wojennych. Nawet po utracie przez Ptolemeuszów Syrii w 198 r. 
p.n.e. napływ Żydów nie uległ zmniejszeniu. Imigracji tej, powodowanej ucieczką ludności przed zaburzeniami w Judei, 
sprzyjały też wyraźnie prosemickie sympatie Ptolemeusza VI (l80-l45 p.n.e.). Przybysze rozpraszali się po całym kraju, choć 
szczególnie upodobali sobie rejon Fajum, a zwłaszcza Aleksandrię. Do końca okresu ptolemejskiego dwie spośród pięciu 
dzielnic, na które było podzielone to miasto, zamieszkiwali, choć może nie wyłącznie, Żydzi. 
W swej nowej ojczyźnie nie mogli oni uniknąć kontaktów z Grekami i Egipcjanami. Praktyczne wymogi codziennego 
życia zmusiły więc Żydów do pójścia na pewne kompromisy w kwestii narodowej odrębności. Ci, którzy z racji swej pozycji 
społecznej lub miejsca zamieszkania stykali się głównie z Grekami, przybierali greckie imiona. a w transakcjach handlowych 
posługiwali się raczej greką niż językiem aramejskim. Mieszkający natomiast w okręgach wiejskich i mający z tej racji więcej 
do czynienia z Egipcjanami przybierali imiona egipskie i używali języka egipskiego. Lecz ustępstwa te nie zniszczyły poczucia 
wytrwale pielęgnowanej tożsamości żydowskiej. Tora pozostawała podstawowym prawem regulującym stosunki we 
wszystkich wspólnotach żydowskich w Egipcie, wewnątrz których posługiwano się językiem hebrajskim. Ekskluzywność 
religii oddzielała Żydów od pozostałych mieszkańców kraju, czyniąc szczególnie trudnym zawieranie mieszanych małżeństw. 
Toteż Żydzi chociaż wnosili znaczący wkład do życia gospodarczego Egiptu wskutek otwartego demonstrowania własnej 
odrębności, której uznania domagali się także od innych, pozostali społecznością izolowaną. Istnieje wprawdzie tylko bardzo 
nikły ślad, mający świadczyć o prześladowaniach Żydów u schyłku okresu ptolemejskiego, ale już wcześniej w literaturze 
greckiej pojawiły się tendencje antysemickie. W nastrojach, jakie zapanowały w Egipcie na długo przed ich materializacją, 
zawarta była antycypacja wydarzeń. do jakich dojść miało w okresie rzymskim. 

Narastanie egipskiego oporu 
W 217 r. p.n.e., za panowania Ptolemeusza IV Filopatora (222-205 r. p.n.e.), armia ptolemejska pobiła w bitwie pod 
Rafią syryjskie wojska Seleucydów. Zwycięstwo zostało odniesione przy pomocy narodowych oddziałów egipskich i fakt ten, 
według zdania historyka Polibiusza (II w. p.n.e.), rozbudził wśród miejscowej ludności autochtonicznej poczucie własnej siły, 
co w bezpośredniej konsekwencji doprowadzić miało do wybuchu walk wewnętrznych. Nie negując zasadniczej słuszności 
tego poglądu należy jednak pamiętać, że już wcześniej za panowania Ptolemeusza III Euergetesa (246-222 r. p.n.e.) z trudem 
tłumione niezadowolenie Egipcjan uzewnętrzniało się w otwartych rozruchach, podczas których doszło do użycia siły. Można 
też powątpiewać, czy zarówno te niepokoje, jak i powstanie po bitwie pod Rafią miały swe źródło w przypływie uczuć 
nacjonalistycznych, skierowanych przeciwko obcym władcom. Wydaje się bardziej prawdopodobne, że były one raczej w 
wyrazem oburzenia tubylców na ludzi bezpośrednio odpowiedzialnych za ich opłakane położenie, ludzi, wśród których byli 
cudzoziemcy, ale mogli również trafiać się i Egipcjanie. 
Wyraźny i pogłębiający się wzrost wpływów rdzennych Egipcjan i będące rezultatem ich powrotu do aktywnego 
życia bardziej wojownicze nastawienie w stosunku do władzy oto charakterystyczne cechy okresu 222-30 r. p.n.e. Innym 
godnym uwagi zjawiskiem było pewnego rodzaju przegrupowanie w strukturze społecznej. Podczas gdy do tej pory granice 
oddzielające poszczególne warstwy pokrywały się na ogół z podziałami etnicznymi, to zmieniające się stosunki zaczęły teraz 
kształtować nową hierarchię społeczną, w której kryteria podziału opierały się już w znaczniejszym stopniu jedynie na sytuacji 
socjalnej poszczególnych grup ludności. Dopóki klasy wyższe były jeszcze w większości obcego pochodzenia, a niższe 
miejscowego, problemu antagonizmów rasowych nie można było całkiem wyeliminować. Lecz wydaje się, że stawał się on 
coraz mniej ważny, ustępując filozoficznemu przeciwstawieniu ludzi lepszych gorszym, bez względu na ich etniczną 
przynależność. 
W miarę upływu czasu coraz trudniej jest wyodrębnić poszczególne, powstania ze stanu ogólnej anarchii, panującej w 
całym kraju. Zasadniczą rolę odgrywała, jak zawsze, sytuacja w gospodarce rolnej. Szereg splatających się ze sobą przyczyn 
doprowadził do krytycznej sytuacji w tej dziedzinie . Inflacja, uciążliwe podatki i nadużycia urzędników królewskich uderzały 
przede wszystkim w tych, którzy rzeczywiście byli niezastąpieni, w ludzi pracujących bezpośrednio na roli. Ich odpowiedzią 
były ucieczki i porzucanie ziemi, a skala tych zjawisk wciąż wzrastała. Z kolei działania władz oscylowały między gestami 
pojednawczymi a stosowaniem przymusu. Większość ziem przechodziła w ręce Egipcjan, również świątynie powiększały swój 
stan posiadania. Niekiedy zmniejszano podatki i stosowano inne ulgi, aby tylko zachęcić ludzi do brania ziemi pod uprawę. 
Jednocześnie rząd próbował ukrócić nadużyci swych urzędników, o czym wyraźnie świadczy dekret Ptolemeusza Vlll 
Euergetesa II (l70-116 r. p.n.e.) Lecz kij nigdy nie pozostawał daleko za przysłowiową marchewką. Wraz z pogarszaniem się 
sytuacji przymus stawał się coraz bardziej powszechny. powiększając tylko niepokoje i przyspieszając wyludnienie kraju. 
W końcu rząd miotał się w sytuacji bez wyjścia Ustępstwa jedynie zachęcały do stawiania większych żądań, a 
stosowanie przymusu jeszcze bardziej utrudniało wybrnięcie z kryzysu. Zwykli obywatele wydani zostali na łaskę i niełaskę 
królewskich wysłanników, a wymuszanie należności, połączone z gwałtami i torturami stało się zjawiskiem powszechnym. W 
tej sytuacji nie może budzić zdziwienia fakt, że prześladowani, rezygnując nawet z pozostałych im resztek niezależności, 
szukali schronienia i opieki u możnych właścicieli ziemskich. 
Dostęp do wyższych stanowisk o charakterze politycznym był dla Egipcjan w dalszym ciągu zamknięty. Widać 
jednak wyraźnie, że w innych dziedzinach krajowcy obejmowali coraz bardziej odpowiedzialne funkcje i przenikali do tych 
działów administracji, które dotąd były dla nich niedostępne. Radykalne zahamowanie imigracji greckiej, jakie nastąpiło w 
ciągu II w. p.n.e., zmusiło Ptolemeuszów do liczenia w coraz większym stopniu na zalety i umiejętności samych Egipcjan.
W ten sposób epoka ptolemejska, utrzymywana na scenie dziejowej przez osłabioną monarchię, zbliżała się 
chwiejnym krokiem do swego niechlubnego końca. Ludność, pozostająca pod władzą skorumpowanej i niekompetentnej 
administracji, odnosiła się z coraz większą wrogością do swych ciemięzców. Gospodarka znajdowała się w stanie rozkładu, a 
poczucie narodowej jedności nie istniało. Przez pewien czas Tebaida była faktycznie niezależna i Ptolemeusz IX Soter II, 
przypuszczalnie w 85 r. p.n.e., uznał za konieczne zniszczenie Teb jeszcze przed przystąpieniem do przywracania jakiegoś 
porządku. Jak zawsze w dramatycznych momentach dziejów, społeczeństwo podzieliło się na frakcje i jednostki, pochłonięte 
wyłącznie myślą o własnym ocaleniu. Grupy o ustabilizowanej, mocnej pozycji szukały ochrony dla swego stanu posiadania. 
Ci zaś, którym los mniej dotąd sprzyjał, usiłowali wszelkimi sposobami przetrwać nawałnicę. 


Kultura grecka i egipska 
Egipt ptolemejski był miejscem, w którym zachodził intrygujący proces stykania się ze sobą i współistnienia przez 
dłuższy czas dwóch zupełnie odmiennych kultur. Zasadniczym problemem staje się pytanie, do jakiego stopnia każda z nich 
zachowała właściwą sobie indywidualność, a w jakim zakresie jedna wchłonęła drugą. 
Niestety, odpowiedź na owo pytanie oprzeć można jedynie na szczupłych i dotyczących tylko ograniczonego 
środowiska świadectwach. Nie ma właściwie żadnych danych informujących o stanie kultury klas niższych. W tej sytuacji 
zadowolić się musimy dość prawdopodobnym przypuszczeniem, że chłopi egipscy, najbardziej niechętni nowinkom, pozostali 
wierni własnemu sposobowi życia, mówili swym starożytnym językiem, czcili rodzime, ludowe bóstwa i grzebani byli zgodnie 
ze starodawnymi zwyczajami. Ci wszyscy, którzy znaleźli się w tym środowisku, silnym pamięcią wieków, poddawani byli 
trudnej do przezwyciężenia presji. Jest prawdopodobne, że Grecy i inni cudzoziemcy, którzy z racji małżeństwa lub ze względu 
na miejsce zamieszkania żyli wśród chłopów egipskich, szybko zrywali związki kulturalne ze środowiskami, z których się 
wywodzili. 
Odmiennie wyglądała sytuacja w trzech miastach: Aleksandrii, Naukratis i Ptolemais oraz w innych, czystoinach, 
rozproszonych po całym kraju. Tutaj czyniono świk, by zachować helleńską tożsamość tych enklcy tych ln ojczystego języka, 
czytali i twą literaturę. Czcili przybyłych wraz z nimi olimpijskicak wiadomo, wznosili im tradycyjneiątynie, choć brak 
właściwie danych archeologicznych,ących ten fakt. Równiefaktstępowały one malowane lub rzeźbione sceny o podobnej 
treści. Tak jak i tamte, mż grobowce i domy budowali według wzorów pochodzących z pierwotnej ojczyzny. Innymi słowy, 
przez cały okres ptolemejski istniały w Egipcie duże odłamy ludności, które świadomie odtwarzały w swych nowych 
siedzibach kulturę społeczeństwa, z którego się wywodziły. 
Z drugiej strony przybysze nie czynili żadnych starań nie było to bowiem ani ich zamiarem, ani pragnieniem by 
narzucić miejscowej ludności własny styl życia, a raczej usiłowali w różny sposób zamykać przed nią dostęp do swych 
środowisk. 
Egipcjanie zaś nie byli skorzy do porzucania swych zwyczajów i woleli polegać na własnym doświadczeniu. Nie może 
więc dziwić fakt, że we wszystkich ważniejszych dziedzinach życia zachowali swą indywidualność. Tak jak monumentalne 
hieroglify i kursywa demotyczna rozwijał się także język egipski. Ludzie mieszkali w takich samych jak dawniej domostwach i 
grzebani byli w tradycyjnych grobach. Oficjalna religia znajdowała się w stanie rozkwitu, kierowana przez umocniony tradycją 
wieków stan kapłański. W świątyniach, zachowujących niezmienne formy, odprawiane były starożytne obrzędy. Zachowane 
zabytki sztuki egipskiej okresu ptolemejskiego (nieco rzeźb pełnowymiarowych i o wiele więcej płaskorzeźb) prawie bez 
wyjątku nawiązują, tak pod względem treści jak i stylu, do starożytnej tradycji. 
W ciągu trzechsetletniego okresu współżycia nieuniknione były wzajemne oddziaływania kulturalne, do których 
dochodziło na różnych płaszczyznach. Istniejące świadectwa dowodzą jednak, że wśród warstw wyższych, zwłaszcza 
greckich, zainteresowanie kulturą drugiej strony przybierało postać ciekawości badacza, stykającego się z nowym dla siebie 
zjawiskiem, a w żadnym wypadku nie wpływało na przyjęcie innego stylu życia. Na przykład kontakty między religiami 
egipską i helleńską były niemal całkowicie rezultatem greckiej inicjatywy, u podstaw której leżała fascynacja starożytnością 
egipskiego życia religijnego. Grecy utożsamiali bogów i boginie Egiptu ze swymi własnymi, stworzyli i popierali kult Serapisa, 
którego pierwowzorem i odpowiednikiem było egipskie bóstwo Ozorapis. Z drugiej strony nic nie wskazuje na to, by czysto 
greckie kulty znalazły kiedykolwiek życzliwe przyjęcie u całej etnicznej społeczności egipskiej. 
Podobnie w dekoracjach grobów i budynków Grecy często wykorzystywali typowo egipskie elementy i motywy, takie 
jak obelisk, sfinks, tarcza słoneczna. Lecz był to jedynie wyraz zamiłowania do pewnej egzotyki, a stosowanie tych ozdób nie 
czyniło samych budowli "egipskimi". 
Istniały obok siebie dwie, całkiem odmienne szkoły artystyczne. Grecką reprezentowały pełnowymiarowe rzeźby, 
wyroby terakotowe brązy i malowane dekoracje z aleksandryjskich grobowców, egipską zaś płaskorzeźby na ścianach świątyń, 
np. w Kom Ombo, Denderze i Edfu, niewielka kolekcja prywatnych i królewskich posągów oraz liczne stele grobowe. Istnieją 
również przykłady dzieł sztuki, które niekiedy przedstawiane są jako odzwierciedlenie syntezy elementów obu tych szkół. 
Znajdujemy w nich wzajemne zapożyczenia w zakresie samej tematyki, sposobu jej potraktowania i techniki wykonywania 
pracy. Ta "fuzja" sprowadzała się jednak prawie wyłącznie do powierzchownego wykorzystania obcych elementów, nie 
wpływając na charakter całości dzieła. 
Tylko bardzo sporadycznie spotyka się wytwory sztuki, w których tendencja do jednoczenia się różnych 
artystycznych tradycji zdaje się sięgać głębiej. Przykładem może być grobowiec z Tuna el-Gebel, należący do kapłana 
egipskiego Petosirisa, który żył podczas drugiej okupacji perskiej i doczekał panowania Ptolemeusza I Sotera. Grobowiec ten, 
lub raczej rodzinna krypta, jest ozdobiony częściowo w tradycyjnym stylu egipskim, częściowo zaś ujmuje egipskie tematy w 
formy "helleńskie , potraktowane zresztą w sposób dość powierzchowny. Ta próba mariażu obu kierunków jest wyraźnie 
wystudiowana i nie stanowi zapowiedzi procesu tworzenia się grecko-egipskiego stylu artystycznego. Jest raczej osobliwością, 
inspirowaną przez napływ do Egiptu nowych idei, która nigdy nie doczekała się wyraźnej kontynuacji. 
Musiała też istnieć grupa ludności, pochodząca z małżeństw mieszanych, która nie posiadała wyraźnej tożsamości 
narodowej i kompensowała to czerpaniem z obu nurtów kulturalnych, greckiego i egipskiego (np. grób Anfushy II na 
aleksandryjskiej wyspie Faros, datowany . na pierwszą połowę II w. p.n.e.). 
Reasumując, stwierdzić można, że jest niewiele dowodów, które by świadczyły o istnieniu kiedykolwiek "grecko-
egipskiej" kultury. Egipcjanie nie byli w tej dziedzinie skłonni do ustępstw, a Grecy. choć czynili ich wiele. traktowali je, 
przynajmniej w środowiskach elit miejskich, jako swego rodzaju kulturalne eksperymenty. 
Okres ptolemejski porównać można do wciąż zmieniającego się strumienia. Przybycie wielkiej liczby cudzoziemców 
poddało cywilizację egipską obcej presji. Dzięki jednak kurczowemu trzymaniu się przez krajowców tych wartości, które 
zawsze stanowiły istotę egipskiej kultury, udało się jej przetrwać. StyI życia, przyniesiony przez Greków, nigdy nie stał się 
niczym więcej niż obcą powłoką. zaszczepioną na części egipskiego ciała. Pod ową powłoką i wszędzie wokół, we wszystkich 
swych zasadniczych przejawach, życie toczyło się tak jak dawniej. Egipcjanie nie mogli już dłużej być panami swego losu, a 
politycznie i ekonomicznie ich kraj mógł stać się częścią śródziemnomorskiego świata. Lecz w dziedzinie społeczno-kulturalnej 
pozostali sobą, nigdy nie ulegając głębiej wpływom zwyczajów i postaw życiowych ich cudzoziemskich władców. 
Lecz potężne nowe siły miały oto raz jeszcze przeobrazić życie kraju. W 30 r. p.n.e., w następstwie śmierci Antoniusza 
po bitwie pod Akcjum, przebiegła i intrygująca Kleopatra zginęła z własnej ręki. Triumfujący Oktawian wkroczył do Egiptu, 
który stał się rzymską prowincją. 


WCZESNY OKRES PANOWANIA RZYMSKIEGO W EGIPCIE 

Egipt prowincją rzymską (30 p.n.e.-200 n.e.)
Rzymskie panowanie nad Egiptem zostało ugruntowane w sposób szybki i bezwzględny. Zaburzenia w Tabaidzie i we 
wschodniej Delcie, wywołane, jak można sądzić, pojawieniem się poborców podatkowych, prędko stłumiono. Być może 
właśnie z powodu tej bezpośredniej demonstracji egipskiego oporu August (panujący jako cesarz w latach 27 p.n.e. -14 n.e.) 
pozostawił w Egipcie trzy legiony, wspierane przez oddziały posiłkowe (auxi-liart). Część wojsk rozmieszczona była w 
różnych punktach całej doliny Nilu, część w Delcie; kwatera główna mieściła się w Aleksandrii. Tu też znajdowała się baza 
eskadry okrętów, które kontrolowały południowo-wschodni rejon Morza śródziemnego. Utrzymywano również flotę 
patrolową na Nilu, wprowadzoną przez Ptolemeuszów. Wszystko to stanowiło pokaz siły znacznie przewyższający podobne 
demonstracje, czynione przez dynastię macedońską. Wywołał on wielkie wrażenie i był na tyle skuteczny, że wkrótce stało się 
możliwe wycofanie z Egiptu jednego z trzech legionów. Pozostawione siły były aż nadto wystarczające. by zapewnić posłuch 
wśród całkowicie zastraszonej miejscowej ludności. 
Na południu Rzymianie musieli uporać się z dość poważnym zagrożeniem. Podczas ostatnich wieków panowania 
faraonów Nubia była w większym lub mniejszym stopniu pozostawiona samej sobie. Ptolemeusze jednak przywrócili egipską 
obecność w Dolnej Nubii, uruchamiając nawet ponownie kopalnie złota w Wadi el-Allagi. Kontynuacja tej polityki 
doprowadziła do nawiązania stosunków z królestwem Meroe, którego stolica leżała daleko na południu, między piątą a szóstą 
kataraktą. Jakaś forma porozumienia z tym państwem utrzymała się, jak można sądzić, aż do okresu ptolemejskiego. 
Rzymianie jednak wzbudzili wrogość Meroitów, chcąc narzucić im nowy, mniej korzystny układ. W 23 r. p.n.e. 
trzydziestotysięczna armia meroicka zaatakowała i pokonała trzy kohorty rzymskie z Syene (dzisiejszy Asuan). Odpowiedź 
nastąpiła natychmiast. Petroniusz na czele jedenastotysięcznej armii przybył na południe, pobił Meroitów i ścigał ich aż do 
Napaty. W rezultacie tego zwycięstwa Dolna Nubia, znana jako Dodekaschoinos, stała się strefą buforową między Egiptem i 
Meroe, intensywnie kolonizowaną i eksploatowaną przez Rzymian, z rozrzuconymi na całym jej obszarze obozami 
wojskowymi. Jednakże, wyjąwszy wyprawę w czasach panowania Nerona, rzymskie zainteresowania nie sięgały już dalej na 
południe i Meroitom pozostawiono władzę nad ich królestwem. 
Szybkiemu zapewnieniu wojskowej dominacji w Egipcie i na jego południowej granicy towarzyszyła reorganizacja 
administracji kraju. Utworzono trzy okręgi: Tebaidę, Deltę i Egipt środkowy; każdy zarządzany był przez epistratega. W ich 
granicach utrzymywano podział na nomy. W efekcie tej i innych reform osiągnięto znacznie wyższy stopień centralizacji 
aparatu władzy. Na jego czele stał prefekt (praefectus Aegypti) rangi ekwickiej, który jako reprezentant nieobecnych cesarzy 
dziedziczył pozycję zajmowaną niegdyś przez faraonów. Stanowisko prefekta Egiptu symbolizowało różnicę między tym 
krajem a innymi prowincjami rzymskimi, zarządzanymi przez przedstawicieli stanu senatorskiego, i podkreślało wagę 
przywiązywaną do tej ostatniej zdobyczy. Egipt miał stać się spichlerzem Rzymu i ten cel mając na uwadze, jego nowi władcy 
wyzyskiwali cały swój geniusz, by zapewnić w kraju nad Nilem sprawną administrację. 

Ożywienie gospodarcze
 Pod koniec okresu ptolemejskiego gospodarka rolna znajdowała się w katastrofalnym stanie i August bezzwłocznie 
podjął kroki mające przyczynić się do poprawy sytuacji. świadectwem pośpiechu, z jakim przystąpiono do tego zadania, jest 
użycie żołnierzy do pomocy w odrestaurowaniu systemu irygacyjnego. Później podstawowe prace w tym zakresie były już 
przymusowo wykonywane przez miejscową ludność. Dzięki tym działaniom wydajność produkcji rolnej wzrosła gwałtownie, 
osiągając swój potencjalny poziom. Panowanie rzymskie, przynosząc pokój, bezpieczeństwo, silny rząd i sprawne zarządzanie, 
dało w efekcie znaczną poprawę stanu egipskiej gospodarki i stworzyło warunki do rozwoju handlu. Aleksandria stała się 
najważniejszym centrum handlowym wschodniego obszaru śródziemnomorskiego, wykorzystując korzystne położenie dla 
rozwoju swego życia gospodarczego. Dzięki sąsiedztwu Morza Czerwonego ułatwiony był handel ze Wschodem, a sam Egipt 
eksportował wiele swoich towarów. 
Lecz ta dobra koniunktura, utrzymująca się do II w. n.e., nie dla wszystkich była źródłem pomyślności. W stopniu o 
wiele większym niż w czasach ptolemejskich był teraz Egipt tylko krajem poddanym, posiadłością cudzoziemców czerpiących 
korzyści z bezwzględnej eksploatacji jego wielkich, naturalnych zasobów. Sami zaś Egipcjanie byli jedynie narzędziem, dzięki 
któremu ta eksploatacja była możliwa. 
Podczas pierwszych dwóch wieków rzymskiego panowania egipska część ludności prawie znika z naszego pola 
widzenia. Rodzima tradycja kulturalna znajduje się w stanie pogłębiającej się stagnacji, spadając do poziomu utrzymujących 
się przy życiu reliktów albo egzystując tylko w bardzo ograniczonych środowiskach. Rzymianie nie dbali o to, by nie urazić 
wrażliwych uczuć Egipcjan. Z jednej strony istniały starożytne kulty, a budownictwo świątynne rozwijało się przy poparciu 
państwa. Jednocześnie jednak administrację świątyń poddano drobiazgowej kontroli, a dużo należących do nich gruntów 
skonfiskowano. Powołano jednego "arcykapłana Aleksandrii i całego Egiptu", który wszakże nie był żadnym kapłanem, tylko 
państwowym urzędnikiem rzymskim. W ten sposób Rzymianie poddali świątynie i ich interesy bezpośredniemu nadzorowi 
władz. Zapewnili sobie jednocześnie wpływ na wykorzystanie świątynnych bogactw zgodnie z interesami państwa. Wreszcie 
pozbawili stan kapłański wszelkich ambicji i złudzeń co do odgrywania przezeń jakiejś roli politycznej. 
Świątynie, będące przez wieki twierdzami starożytnej tradycji i życiodajnymi źródłami narodowych natchnień, zostały 
pozbawione potęgi i majątków. Fakt ów, przyczyniając się również do utraty przez lud egipski jego dawnej pozycji, stał się 
jednocześnie jakby symbolem tego właśnie procesu. 

Położenie nieegipskich mieszkańców Egiptu 
Rzymianie nigdy nie stanowili w Egipcie jakiegoś znaczącego procentu ludności, lecz ich przybycie miało wpływ na 
sytuację Greków i Żydów. Pozycja i funkcje Greków w społeczeństwie Egiptu pozostały takie, jak dawniej, a ich możliwości i 
przywileje przetrwały w większości nienaruszone. Jednocześnie musieli się jednak Grecy przyzwyczaić do nowej sytuacji, w 
której nie stanowili już panującej grupy. Ich położenie nie było, jak dawniej, zabezpieczone przed możliwymi ciosami z 
zewnątrz. Dopóki jednak wzajemnie z Rzymianami się potrzebowali, mogli czuć się bezpieczni. 
Natomiast dla wspólnoty żydowskiej panowanie rzymskie stało się katastrofą w całym tego słowa znaczeniu. 
Wprowadzenie przez Augusta podatku pogłównego wiązało się z jednoczesnym zasadniczym podziałem ludności na 
uprzywilejowanych Greków i nie-Greków, a Żydzi zaliczeni zostali do tej drugiej kategorii. Do dolegliwości finansowej nowego 
podatku dołączyła się, związana z jego płaceniem, degradacja społeczna. Według wprowadzonego podziału najbogatszy Żyd 
aleksandryjski należał teraz oficjalnie do tej samej grupy społecznej, co najskromniejszy egipski chłop. W ten sposób 
stworzone zostało podłoże do wybuchu gwałtownego konfliktu. Z jednej strony Żydzi poczuli się poniżeni, z drugiej zaś wśród 
aleksandryjskich Grek narastały antysemickie uprzedzenia. Doszło do starć powtarzających się regularnie: najpierw w 38 r. n. 
następnie w 41, w 66 i decydujących w 115, kiedy walki rozszerzyły się poza samą Aleksandrię. Rezultatem była faktyczna 
eliminacja Żydów jako wyróżniającej się społeczności, zdolnej do spełniania ważnych funkcji wśród ludności Egiptu. 
Ten przewlekły i krwawy konflikt oraz jego rezultat przyczyniły się w istotny sposób do pogorszenia się sytuacji 
ekonomicznej w II w. n.e. Większą jeszcze trudnością dla kraju było sprostanie wymaganiom rzymskim, tym bardziej że 
nasiliło się "dokręcanie śruby". Filon, piszący w połowie I w. n.e., mówi o barbarzyństwie poborców podatkowych, a jego 
świadectwo potwierdzają źródła dokumentalne. Wykonywanie obowiązkowych prac i stosowanie zasady zbiorowej 
odpowiedzialności, narzucone przez władze, stawały się dziennym zjawiskiem.

Niepokoje wśród egipskiego chłopstwa 
Wielu spośród poddanych temu uciskowi, i to nie tylko chłopów porzucało swoje dotychczasowe zajęcia, kierując się 
do świątyń, które nie były już miejscem bezpiecznego schronienia, ludzie ci tworzyli coraz więcej rozbójniczych band. 
Działały one wśród rozlewisk Delty, atakowały od strony pustyni albo też usiłowały się ukryć na aleksandryjskich ulicach, 
skąd władze próbowały je co jakiś czas usuwać. 
W końcu II w. n.e. Egipt przedstawiał kontrastowy obraz. Większe miasta, szczególnie Aleksandria, znajdowały się w 
stanie rozkwitu. Lecz na pozostałych obszarach kraju sytuacja szybko się pogarszała. Dane archeologiczne i źródła 
dokumentalne wskazują na wiele miejscowości (np. Kerkenonfis, Medinet Habu, Naukratis, Edfu, Tanis) częściowo popadłych 
w ruinę, niektóre zostały zupełnie opuszczone. W latach 172-173 n.e. wybuchło w Delcie tak zwane "powstanie bukolów" 
(pastuchów). Nie było ono zapewne niczym niż poważniejszym i przedłużającym się objawem histerii w rejonie od lat 
cierpiącym na skutek działań rozbójników. Niezależnie jednak od tego, jakie są źródła tego powstania, jest ono godne uwagi 
jako jedyny zanotowany przykład otwartego i zdecydowanego wystąpienia rdzennej ludności egipskiej w II w. 
Egipcjanie mieli właśnie odnaleźć swą nową tożsamość. Podstawy służącej im tak długo kultury były najmniej 
nadwątlone. Demotyka była jeszcze używana do zapisywania utworów literackich, często o znaczącej wartości, a hieroglificzne 
inskrypcje mogły być wykuwane na ścianach świątyń i w innych miejscach. starożytny sposób pisania stawał się 
anachronizmem w zmieniającym się świecie i do końca II w. n.e. został właściwie zarzucony. Tak samo traciła swą życiową 
energię starożytna tradycja artystyczna. Te wytwory, które możemy nazwać "egipskimi" pod względem treści i stylu, wykazują 
albo surowość techniki wykonania, albo jak na ścianach świątyń w Górnym Egipcie, są koturnowymi kopiami starodawnych 
wzorów. Prawie wszystkie wybitne dzieła artystyczne pochodzące z tego okresu wywodzą się ze środowisk nieegipskich. Są to 
albo opracowania obcych tematów, ujęte w obcym stylu (głównie rzeźba), albo też wytwory nieegipskiej sztuki, nałożone na 
materialne przejawy egipskiego obyczaju (np. maski portretowe, zakładane zmarłym członkom społeczności helleńskiej ). 
Z kulturalnego, politycznego i społecznego lamusa miała się jednak rdzenna ludność egipska wydobyć dzięki nagłemu 
i entuzjastycznemu przyjęciu chrześcijaństwa. 





EGIPT W OKRESIE PÓŹNORZYMSKIM I BIZANTYŃSKIM 

Egipt chrześcijański (200-641)
Trudno jest ocenić, jak w ciągu pierwszych dwóch wieków naszej ery kształtował się w Egipcie układ sił pomiędzy 
wkraczającym chrześcijaństwem a ugruntowanym pogaństwem. Nie wiadomo, w jaki sposób i kiedy nowa wiara przybyła do 
kraju, ani jak szeroko i jak szybko się rozprzestrzeniła. Nie ma żadnego potwierdzenia tradycji po raz pierwszy przytoczonej w 
IV w. n.e. przez greckiego historyka Kościoła, Euzebiusza (265-339) łączącej postać św. Marka Ewangelisty z misją w Egipcie. 
Poszukiwanie w utworach pisarzy tego okresu wyraźnych wskazówek, mówiących o ówczesnym stanie chrześcijaństwa w 
kraju nad Nilem, jest bezproduktywnym zajęciem. Gdyby nie niewielka kolekcja pochodzących z II w. n.e. papirusów, 
zawierających prawie wyłącznie teksty starotestamentowe, milczenie źródeł byłoby całkowite. 
Niewątpliwy wydaje się natomiast fakt, że nowa wiara dotarła najpierw do Aleksandrii, prawdopodobnie do 
żydowskiej ludności miasta, zyskując podczas dwóch pierwszych wieków naszej ery licznych neofitów, pochodzących z 
nieegipskich środowisk, zarówno z samej Aleksandrii jak i z innych części kraju. 
Do początku III w. n.e. chrześcijanie stali się grupą na tyle liczną, że zaczęli wnosić swój wkład do życia kulturalnego i 
zwrócili na siebie niepożądaną uwagę władz. Szkoła katechetyczna w Aleksandrii, założona ok. 180 r. n.e.. stała się jednym z 
wielkich centrów myśli chrześcijańskiej. Na przełomie II i III wieku kierował nią Klemens (ok. 150-216), który podobnie jak 
jego następca, Orygenes (ok. 185-254), był jedną z czołowych postaci wczesnego Kościoła. W 201 r. n.e. Klemens, chroniąc się 
przed prześladowaniami zainicjowanymi przez cesarza Septymiusza Sewera (panującego w latach 193-211), opuścił Egipt. W 
czasie trwania owych prześladowań wielu chrześcijan ze wszystkich części kraju oddało swe życie za wiarę. 
Musiało minąć jeszcze ponad sto lat, zanim ci, którzy przetrwali, mogli poczuć się na tyle bezpieczni, by otwarcie 
wyznawać swą religię. Ten wiek byt w Egipcie, tak jak i w innych częściach rzymskiego cesarstwa, stuleciem niedostatku i 
niepokoju. Państwo borykało się z problemami, które w większości były produktem jego własnych poczynań i reagowało na 
nie w sposób polegający na stawianiu swym poddanym coraz cięższych wymagań. Przymus zaczął być podstawową metodą, 
stosowaną w polityce wewnętrznej. Bogaci posiadacze ziemscy i zubożali chłopi, choć niewolni od obciążeń, cierpieli 
stosunkowo mniej niż ludzie średniozamożni. Wśród tej ostatniej warstwy ruina była powszechna. Coraz więcej porzuconych 
gruntów leżało odłogiem, a system irygacyjny ulegał zaniedbaniu. Inflacja osiągnęła niespotykany poziom. Te ponure zjawiska 
występowały na szerszym tle anarchii, rozruchów na ulicach Aleksandrii i zagrożenia bezpieczeństwa samego Egiptu. 
Wojownicze plemię Blemmibw (znanych też jako Beja) zajmowało obszary południowej pustyni i wzgórza Dolnej Nubii, 
ustawicznie nękając swymi napadami Górny Egipt. Dwukrotnie udało się im połączyć z rebeliantami w samym Egipcie i choć 
zostali pokonani, przez długi jeszcze okres stanowić mieli poważny problem dla władz. O wiele poważniejsze zagrożenie 
zawisło nad Egiptem od północy, ze strony Palmiry, miasta-państwa leżącego między Orontesem a Eufratem. W 270 r., za 
panowania wybitnej władczyni królowej Zenobii, siły tego państwa pokonały Rzymian i zajęły Aleksandrię. Rychło jednak 
Palmireńczyków wyparł stąd rzymski wódz Probus. 
Powstania, inwazje i najazdy, przyczyniając się do pogłębiania panującego w tym okresie kryzysu, były zarazem 
jednym z jego przejawów. Uderzenie we wzrastającą liczebnie grupę społeczną, która ponad autorytet cesarza stawiała wiarę w 
swego Boga, nie było planowane przez władze jako sposób na poprawę panującej sytuacji. Gdy jednak ulegała ona 
pogorszeniu, chrześcijanie stawali się wygodnym kozłem ofiarnym. Oskarżani o spowodowanie wszystkich nieszczęść i 
dolegliwości, podlegali oficjalnym i nieoficjalnym prześladowaniom.

Prześladowanie chrześcijan 
Za panowania Decjusza (249-251), a następnie Waleriana (252-260), wszyscy dorośli obywatele państwa wezwani 
zostali do złożenia ofiar pogańskim bogom, co stanowić miało wyraz lojalności wobec cesarza. Chrześcijanie, którzy 
odmawiali wykonania tego rozkazu, byli torturowani i skazywani na śmierć. Wśród ofiar prześladowań znalazło się wielu 
Egipcjan. Wydaje się, że w tym mniej więcej czasie biskupem Aleksandrii był wtedy Dionizy (zm. 264 r.) uczyniono pierwszą 
poważniejszą próbę nawrócenia na nową wiarę egipskiej grupy etnicznej. Nie przyniosłoby to zapewne szybkich rezultatów 
bez pomocy narzędzia, które umożliwiło wyłożenie prawd wiary ludziom nie znającym greki. Narzędziem tym stał się język 
koptyjski. W ciągu dwóch pierwszych wieków naszej ery wykształcił się on na bazie klasycznego języka egipskiego wśród 
pogańskiej ludności kraju i teraz rozpoczynał swój związek z chrześcijaństwem, utrzymujący się do dziś. Do zapisywania tego 
języka posłużono się alfabetem greckim, uzupełnionym kilkoma znakami demotycznymi dla oddania dźwięków w grece nie 
występujących. W ten sposób język egipski, mający za sobą już ponad trzy tysiące lat rozwoju, osiągnął formę końcową, w 
której utrzymuje się do dzisiaj w liturgii Kościoła koptyjskiego. 
Koniec rządów Waleriana oznaczał dla wspólnoty chrześcijańskiej początek okresu względnego spokoju. Jednakże 
najcięższa próba miała dopiero nastąpić. W 284 r. n.e. cesarzem został Dioklecjan. Jego radykalne reformy administracyjne i 
fiskalne przyczyniły się wielce do odbudowy jedności cesarstwa i umożliwiły poprawę sytuacji gospodarczej w IV w. n.e., co 
Egipt odczuł tak samo, jak i inne części państwa. Bardziej jednak niż z tymi pozytywnymi dokonaniami imię Dioklecjana 
kojarzone jest z brutalnymi prześladowaniami chrześcijan, rozpoczętymi w 303 r. i mającymi szczególnie dotkliwy przebieg na 
terenie Egiptu. I chociaż, według wszelkiego prawdopodobieństwa, to współpanujący Galeriusz ponosił główną 
odpowiedzialność za antychrześcijańskie represje, kontynuując je z zapałem po abdykacji Dioklecjana, to jednak tradycja 
właśnie z tym ostatnim władcą związała na zawsze pamięć o owych tragicznych wydarzeniach. 
Kroniki Kościoła egipskiego pełne są opowieści o oporze i heroicznym męczeństwie chrześcijan, dając, łącznie z 
relacją biskupa Euzebiusza, obrazową ilustrację tych przerażających wypadków. Wrażenie wywołane prześladowaniami było 
tak wielkie, że znalazło swe odbicie w kalendarzu egipskich chrześcijan, rozpoczynającym swój bieg od momentu objęcia 
władzy przez Dioklecjana. 
W końcu Galeriusz odwołał prześladowania, lecz dopiero uzyskanie przez cesarza Konstantyna w 324 r. władzy nad 
całością imperium pozwoliło chrześcijaństwu zatriumfować w pełni. 
Euzebiusz przebywał w Egipcie podczas prześladowań; na szczególną uwagę zasługuje jego zdanie, że kraj ten był 
jedynym, gdzie chrześcijanie stanowili większość społeczeństwa. Być może nie było przesady w tym poglądzie, świadczącym 
zarazem o powodzeniu działalności misyjnej wśród ludności egipskiej, w rezultacie czego powstała tak korzystna sytuacja dla 
chrześcijan. Objęcie wpływem nowej wiary rdzennej ludności kraju przekształciło też zasadniczo charakter egipskiego 
chrześcijaństwa. Dotychczas było ono zdominowane przez filozoficzno-intelektualną szkolę mówiących i myślących po grecku 
teologów aleksandryjskich oraz przez pseudofilozoficzne spekulacje gnostyków, których poglądy, ubrane w chrześcijańską 
formę, zbliżały się silnie do ówczesnych idei pogańskich. 
Dla rzeszy nawróconych niepiśmiennych chłopów egipskich te intelektualne spekulacje nie miały większego 
znaczenia. Nowa wiara pozwoliła im natomiast wnieść znaczny wkład do kultury chrześcijańskiej i stała się jednocześnie 
wartością skupiającą wokół siebie na nowo naród egipski, odzyskujący przy jej pomocy poczucie własnej godności. 
Egipcjanie z entuzjazmem odnieśli się do idei życia monastycznego. Nie wiemy dokładnie, jak i kiedy ona się 
narodziła, lecz jej wpływ oraz siła przyciągająca głęboko i bezpośrednio oddziaływały na społeczeństwo. Zapowiedzią 
późniejszego rozwoju monastycyzmu, początkowo nie posiadającego jeszcze wypracowanych form organizacyjnych, był 
szybki wzrost liczby pustelników, którzy izolując się od społeczeństwa prowadzili prosty i surowy tryb życia. Taką właśnie 
postacią byt św. Antoni (ok. 251-356), który udał się na pustynię w ostatniej ćwierci III w. n.e. Choć był on jednym z wielu i na 
pewno nie pierwszym spośród wybierających ten sposób życia, jego właśnie uważa się tradycyjnie za człowieka, którego 
przykład pociągnął za sobą innych. 
Wkrótce jednak samotny anachoreta stał się rzadkością, choć nadal uważano go za idealny wzór do naśladowania. 
Najpierw poszczególne jednostki łączyły się w luźne grupy, a następnie ok. 320 r. św. Pachomiusz (ok. 290-346) założył 
pierwszą wspólnotę cenobicką w Tabennisi. Tu i w innych powstających wówczas wspólnotach żyli mnisi poddani dyscyplinie 
dokładnie ustalonych reguł i przepisów. 
W następnych wiekach klasztory i ich mieszkańcy odgrywali ważną rolę w wydarzeniach krajowych i zewnętrznych. 
Odnosi się wrażenie, że pod wieloma względami monastery zajęły w życiu Egiptu miejsce starożytnych, pogańskich świątyń. 
Nawet zewnętrznie tak jak i tamte dominowały nad okolicą. Mnisi uprawiali swe własne ziemie, których obszar znacznie 
wzrósł z biegiem czasu, zatrudniali też najemną silę roboczą. Nabywali potrzebne im produkty w zamian za wytwory swojej 
pracy. Chronili miejscową ludność przed nadużyciami władz, pomagali potrzebującym i pozbawionym dachu nad głową na 
skutek napadów Blemmiów i innych rozbójniczych plemion. Przez cały czas walczyli jednocześnie z mrocznymi mocami 
szatana i tępili pogaństwo wszędzie tam, gdzie tylko mogli je znaleźć.
Jednak nie tylko poganie byli obecnie uważani za wrogów. W dniach niebezpieczeństwa i prześladowań chrześcijanie 
byli na ogół zjednoczeni w obliczu wspólnego zagrożenia. Skoro jednak ich wiara stała się religią powszechną, sankcjonowaną 
przez dekrety cesarskie, dawna solidarność załamała się, a ujawniły się różnice doktrynalne, dzielące chrześcijaństwo. 
Kontrowersje te stały się też oficjalnym przedmiotem sporów. u podłoża których leżała również rywalizacja polityczna, 
szczególnie pomiędzy Aleksandrią a Konstantynopolemnową, założoną w 330 r. stolicą. W okresie aż do połowy V w. sobory, 
przebiegające w atmosferze chaosu, następowały często po sobie, mając zmusić przeciwników aktualnie panujących poglądów 
do posłuszeństwa. Obie strony, aby zapewnić zwycięstwo swojej doktrynie, podburzały ludność i stosowały rozmaitego 
rodzaju podstępy. Patriarcha Aleksandrii mógł zawsze liczyć na bezwzględne poparcie ze strony zastępu egipskich mnichów 
tak na ulicach swej stolicy, jak i w salach soborowych jeśliby tylko zagrożone zostały interesy czy duma Egiptu. 

Kontrowersje teologiczne
Pierwsza wielka kontrowersja wybuchła ok. 318 r., gdy to Ariusz ogłosił swą doktrynę, przecząc pełnej boskości 
Chrystusa i podważając koncepcję Trójcy św. Był on energicznie zwalczany przez Atanazego, biskupa Aleksandrii w latach 
328-373. Sobór w Nicei w 325 r. odrzucił poglądy Ariusza i przyjął credo, które stało się sformułowaniem podstawowych 
zasad wiary chrześcijańskiej. Dalsza kariera Atanazego ilustruje niepewność owych czasów. Losy tego szermierza ortodoksji
zmieniały się w zależności od orientacji religijnej aktualnie panującego cesarza, a sprawowanie biskupiej funkcji 
przerywane było okresami przymusowego wygnania. 
Do nieuniknionego odkrycia kart przez Aleksandrię i Konstantynopol doszło na soborze w Chalcedonie w 451 r. n.e. 
Został on zwołany w celu rozstrzygnięcia powracającego wciąż sporu dotyczącego problemu jednej bądź dwóch ludzkiej i 
boskiej natur w Chrystusie. Egipt był głównym rzecznikiem doktryny o jednej, boskiej naturze (monofizytyzm), podczas gdy 
Konstantynopol i większość uczestników soboru popierała pogląd o dwóch naturach (dyofizytyzm). Na poprzednich soborach, 
odbytych w Efezie w latach 431 i 449, zwycięstwo odniósł egipski punkt widzenia. Do sukcesu monofizytyzmu przyczyniła się 
w wielkiej mierze pozbawiona skrupułów i zasługująca na potępienie taktyka stosowana przez zwolenników Aleksandrii. Lecz 
sobór w Chalcedonie unieważnił decyzje z Efezu. Monofizytyzm został uznany za herezję, a patriarcha egipski Dioskur 
poszedł na wygnanie, z którego już nigdy nie powrócił. Wyznaczony na jego miejsce Proteriusz został zamordowany przez 
tłum w Aleksandrii, a tron biskupi znów objął przedstawiciel monofizytów. 
Kościół egipski nigdy nie pogodził się z decyzjami Chalcedonu. Próby zmuszenia go do ich przyjęcia okazały się 
bezowocne, tak samo jak i poszukiwanie jakiejś formuły kompromisowej, czynione od czasu do czasu. Jedynie gdy cesarz był 
wyznawcą monofizytyzmu, następowała przerwa w ustawicznych sporach i rozlewie krwi, które były charakterystycznymi 
zjawiskami w drugiej połowie V i przez większość VI w. W ten sposób Kościół egipski w dużym stopniu na mocy własnego 
wyboru, odciąwszy się od głównego nurtu ortodoksyjnego chrześcijaństwa znoszony był na martwą wodę. Jego instytucje i 
obrzędy ulegały skostnieniu, a proces ten został pogłębiony przez inwazję arabską w latach 641-642 n.e. 
Dokładne przyjrzenie się sytuacji pozwala dostrzec, że w ciągu dwóch ostatnich wieków panowania bizantyńskiego w 
Egipcie wzniesiony został most, łączący zamierający świat pogański z rozwijającym się islamem. Ten krótki okres gwałtownie 
rozkwitającego chrześcijaństwa okazuje się jednak dla Egiptu jakby czasem stagnacji. Wydaje się o ile można to dziś stwierdzić 
że nie był to okres ani tak ponury, jak wiek III, ani tak optymistyczny jak IV. Blemmiowie wciąż jeszcze przysparzali kłopotów 
na południu, a sasanidzka Persja zagrażała na północy, dokonując ostatecznie inwazji. Sytuacja wewnętrzna charakteryzowała 
się występowaniem zjawisk znanych w Egipcie od dawna panowaniem anarchii, ciężką sytuacją obciążonego ponad miarę 
chłopa, dla którego jedyną ucieczką było porzucenie ziemi. W kraju dominowali obecnie możni, wielcy posiadacze ziemscy, a 
także nowe potęgi Kościół i klasztory. Chrześcijanie prześladowali teraz pogan, a w Aleksandrii wyznawcy Chrystusa walczyli 
pomiędzy sobą. Inwazja arabska odebrała większy sens tym działaniom, sytuując wszystkie problemy na nowej skali. 
Pozbawiony poparcia ze strony słabnącego Cesarstwa. Egipt wraz ze swym Kościołem zalewany był przez fale islamu. Więź z 
przeszłością uległa ostatecznemu zerwaniu. Kraj nad Nilem przechodził pod wpływy nowego świata. 

Końcowa faza kultury egipskiej
 Dla kultury egipskiej okresy późnorzymski i bizantyński były epoką przejściową, w której połączenie elementów 
nowych i tradycyjnych dało fascynującą mieszaninę. Pogaństwo wegetowało jeszcze przez długi czas. Państwowy kult 
starożytnych bogów egipskich formalnie utrzymywał się aż do momentu zamknięcia w VI w., na mocy cesarskiego 
rozporządzenia, świątyni Izydy na wyspie File. Hieroglify wykuwano jeszcze w końcu IV w.. a pismo demotyczne było uparcie 
używane aż do połowy wieku V. Lecz najdłużej pogaństwo utrzymało się wśród nieegipskich grup ludności. Znaleziona w 
Kom Abou Billou (starożytne Terenouthis) w zachodniej Delcie kolekcja stel ukazuje, że w tym samym czasie. gdy Euzebiusz 
określał Egipt jako kraj chrześcijański. a także i nieco później, ludność zamieszkująca tę miejscowość grzebana była według 
starożytnego rytuału, a na nagrobkach ryto postacie Anubisa i Horusa. 
Później, w V i VI w., rzeźba figuralna, nieomal wyłącznie o tematyce pogańskiej, była jeszcze wytwarzana w 
Oksyrynchu i Ahnas w środkowym Egipcie. Lecz twórcy tam pracujący byli już jednymi z ostatnich mistrzów wiernych 
tradycji. Wszystko wokół nich było bowiem kształtowane przez nową sztukę i architekturę. 
Do wyjątków należało adaptowanie przez chrześcijan budowli pogańskich dla potrzeb własnego kultu. Bywało, że 
pustelnicy zamieszkiwali w dawnych grobowcach, kościoły budowano w granicach świątynnych okręgów, np. w Denderze, 
Luksorze i Esnie, albo też jak w Medinet Habu (koptyjskie Dżeme) powstająca osada wykorzystała do swej obrony świątynny 
mur obwodowy. Zazwyczaj jednak kościoły i klasztory, choćby używano do ich budowy kamienia z pogańskich budowli, 
wznoszono na nowych miejscach.
Większość wspólnot monastycznych zakładała swe siedziby w niewielkiej odległości od doliny Nilu. Zgromadzenia 
eremickie dostosowały do swej luźnej formy organizacyjnej godzącej niejako ideały pustelnicze z pewnym stopniem 
zjednoczenia się rozplanowanie służących im pomieszczeń. Cele pojedynczych mnichów rozrzucone były wokół kilku 
wspólnie używanych budynków, takich jak kościół czy refektarz. Lecz i ten schemat ulegał z biegiem czasu zmianom. Na 
pustyni w pobliżu Esny została niedawno odkryta pewna liczba dużych, podziemnych cel, użytkowanych zapewne w VI w., z 
których każda zajmowana była tylko przez jedną lub dwie osoby. Nie znaleziono tu żadnych wspólnych budynków. Natomiast 
w Kellia, miejscowości położonej na zachodniej pustyni na północ od Kairu, gdzie również odnaleziono niedawno podobny 
zespół eremicki, istniały wspólne budynki, choć ze względu na długi czas zamieszkiwania tego miejsca trudno dokładnie 
określić okres, z którego one pochodzą. O wiele później, zapewne od IX w., wspólnoty zakonne tego typu, które jeszcze 
przetrwały, obwarowywały zajmowany przez siebie teren, by uchronić się w ten sposób przed ciągłymi atakami 
przebywających na pustyni plemion. Ale już znacznie wcześniej stosowane było wznoszenie jakiejś centralnej budowli 
obronnej, mogącej stanowić schronienie w razie nagłej potrzeby. Zwykle była to warownia typu kasr (wieża refugialna). 
Niepodobne do eremickich, bowiem żyjące pod wspólnym dachem, wspólnoty cenobickie od samego początku 
otaczały swe budynki murem, choć jego wartość obronna była zapewne ograniczona. Ze względu na ściśle określoną 
organizację życia klasztornego, również i rozplanowanie należących do monasteru budynków ulec musiało znacznej 
standaryzacji. Wynika to zresztą zarówno z reguł założyciela tego typu wspólnot, św. Pachomiusza, jaki i z opisów 
pozostawionych przez ówcześnie odwiedzających klasztory gości. Wiele z tych monasterów zachowało się w bardzo 
niekompletnym stanie, z wyjątkiem pochodzącego z V w. kościoła, należącego do zespołu Deir el-Abiad (Biały Monaster) w 
Sohag, który ze względu na swoje rozplanowanie i rozmiary jest jedną z najbardziej imponujących budowli w Egipcie, jakie 
przetrwały do naszych czasów. 
W Hermopolis znajdują się ruiny zbudowanej również w V w. "katedry", nie mającej jednak monastycznego 
charakteru. Miejsce to było szczególnie czczone przez pierwszych chrześcijan, będąc najdalej na południe wysuniętym 
punktem, do którego, według tradycji, dotarła podczas swej ucieczki do Egiptu św. Rodzina. 
Życie monastyczne kwitło też od IV do XII w. w Bawit, miejscowości leżącej nieco na południe od Hermopolis. 
Podczas wykopalisk prowadzonych w początkach naszego stulecia odkryto tu malowidła znacznie wzbogacające dość 
szczupłą kolekcję wczesnochrześcijańskiej sztuki egipskiej. Nie wszystkie mogą być dokładnie datowane, lecz na ogół panuje 
zgodność co do tego, że większość z nich powstała między V a VII w. Na malowidłach tych, umieszczanych zazwyczaj w 
niszach pomieszczeń służących mnichom do odprawiania modłów, rzucają się w oczy postacie Chrystusa i Najświętszej Marii 
Panny, ale znacznie większa ich część przedstawia świętych wojowników i postacie mnichów. Występuje też pewna liczba ujęć 
tematów starotestamentowych, zwłaszcza serie ilustrujące dzieje Dawida. świadczy to o wpływie Biblii na sztukę 
wczesnochrześcijańską i, szczególnie w Egipcie, o oddziaływaniu środowisk żydowskich. 
Wpływ ten poświadczają również freski z dwóch kaplic grobowych nekropolii el-Bagawat w Oazie Charga, 
pochodzące prawdopodobnie z IV w. n.e. i będące najwcześniejszymi ze znanych malowideł chrześcijańskich w Egipcie. 
Również i tu występują tematy starotestamentowe, łącznie z ambitnym oddaniem wyjścia Izraelitów z Egiptu. 
Poza Bawit, większość zabytków wczesnochrześcijańskiej sztuki malarskiej Egiptu występuje w rozproszeniu. W 
monasterze Apa Jeremiasz w Sakkarze zachowało się ich kilka, bardziej ograniczonych tematycznie niż w Bawit, natomiast w 
podziemnym kościele w Deir Abu Hennes odnajdujemy, pochodzące zapewne z V w. n.e., sceny przedstawiające epizody z 
życia Chrystusa. 
Względne ubóstwo spuścizny artystycznej, pochodzącej z tego okresu, jest z pewnością spowodowane częściowo 
późniejszymi zniszczeniami, a także niedostatecznym jeszcze zaawansowaniem badań archeologicznych. Podobny niedostatek 
w zakresie literatury koptyjskiej jest natomiast, jak się wydaje, wiernym odbiciem jej ograniczonego w owym czasie zasięgu i 
szczupłej twórczości literackiej. Spośród rodzimej, koptyjskojęzycznej ludności wyłania się tylko jedna wybitna postać. Byt 
nią Szenut (z Atripa, ok. 350-452), archimandryta w Deir el-Abiad w ostatniej ćwierci IV w. n.e., towarzyszący Cyrylowi 
(patriarcha Aleksandrii w latach 412-444) na soborze w Efezie w 431 r. Szenut pozostawił po sobie znaczną liczbę kazań i 
innych pism pouczających. Jego twórczość ukazuje go jako człowieka o gwałtownej osobowości, znajdującej odbicie w 
porywającym charakterze pisanych przezeń utworów. Pod wieloma względami stanowi on uosobienie panujących w tym 
okresie tendencji, symbolizując odrodzenie się egipskiego nacjonalizmu i pomagając nadać egipskiemu chrześcijaństwu jego 
specyficzny charakter, na którym monastycyzm odcisnął wyraźne piętno. Byt egipskim patriotą, nieufnym wobec wspólnoty 
greckojęzycznej i jej obyczajów, zawsze gotów bronić swych mnichów i miejscową ludność przed przedstawicielami władzy, 
których wyraźnie nie lubił. Był też zagorzałym stronnikiem egipskiego stanowiska w kwestiach doktrynalnych i biczem na 
pogan, gotowym zabijać i palić, by wyplenić ciemność dawnego zabobonu i rozniecić płomień swej wiary. Nad swą wspólnotą 
zakonną sprawował surową władzę, wymagając posłuszeństwa i karząc bezwzględnie wszelkie naruszenie dyscypliny. W 
Szenucie miejscowa społeczność znalazła mistrza, który mówił do ludzi od dawna poddanych najrozmaitszym formom 
nacisku i pozbawionych prawa głosu. W jego pismach pobrzmiewa ją echa tych bardzo odległych czasów, gdy Egipcjanie byli 
panami nie tylko swego własnego kraju. Po jego odejściu nie znalazł się nikt, kto mógłby go zastąpić Być może był Szenut 
ostatnim wielkim Egipcjaninen Znalazł się na końcu szeregu, który ponad 3500 lat wcześniej otworzył Menes. 


RELIGIA STAROŻYTNEGO EGIPTU 

Przedstawiając w ogólny sposób religię starożytnego Egiptu należy koniecznie uprzytomnić sobie, że zachowane do 
naszych czasów źródła nie pozwalają na odtworzenie systematycznego i pełnego jej obrazu. Słowa napisane na początku XX 
w. przez niemieckiego egiptologa Adolfa Ermana we Wstępie do jego Podręcznika religii egipskiej nie utraciły do dziś swojej 
aktualności pomimo dokonania od tego czasu wielkiego postępu w egiptologii: "Dla żadnej chyba religii starożytnego świata 
nie dysponujemy tak rozległą i trudną do ogarnięcia ilością materiału, jak dla religii egipskiej. Jest to rzeczywiście zbyt wiele i w 
dodatku nasze rozumienie starożytnych pism religijnych jest jeszcze dalece niedoskonałe. Cała wnikliwość i trud, poświęcone 
badaniu religii egipskiej albo jej opisowi, przyniosły dotąd rezultaty niewiele wykraczające poza fazę wstępnej orientacji w tej 
zawiłej dziedzinie, a uzyskanie jasnego jej obrazu wymagać będzie jeszcze wielu dziesięcioleci uporczywej pracy". 

Czynniki wpływające na kształtowanie się religii egipskiej 
Ze względu na zakres i zawiłość omawianej problematyki, należy na początku przyjrzeć się czynnikom, które wywarły 
istotny wpływ na kształtowanie się i obraz religii egipskiej. Układają się one w trzy zasadnicze grupy zagadnień, związanych ze 
zmianami i wpływami wynikającymi z upływu czasu, z warunkami geograficznymi i z wydarzeniami politycznymi. 
Choć utworzenie podwójnego królestwa Górnego i Dolnego Egiptu nastąpiło jakieś trzydzieści trzy stulecia przed 
początkiem ery chrześcijańskiej, wierzenia i praktyki religijne jego założycieli sięgają swymi korzeniami w przeszłość o wiele 
bardziej odległą. Zatem, badając pochodzące z okresu Starego Państwa Teksty piramid, utrwalone w inskrypcjach 
pochodzących z połowy III tysiąclecia p.n.e., trzeba pamiętać, że ludzie wykuwający je na ścianach królewskich komór 
grobowych musieli otrzymać te teksty w spadku od pokoleń znacznie wcześniejszych. Również błędny byłby pogląd, że treść 
tych napisów ukazuje całość ówczesnych wierzeń i obrzędów religijnych, właściwych tylko dla tego okresu. Dostrzeganie 
rozmaitych elementów, które w ciągu niezliczonych lat budowały gmach starożytnej religii egipskiej jest więc zasadniczym 
warunkiem wymaganym przy jej badaniu. 
Pod względem geograficznym Egipt był właściwie odizolowany od starożytnych krain zachodniej Azji. Na wschodzie 
i na zachodzie rozciągały się rozległe, niegościnne pustynie. Na południu katarakty Nilu stanowi zaporę dla żeglugi. Na 
północy zaś granicę wyznacza wybrzeże Morza śródziemnego. W ten sposób dolina Nilu była zabezpieczona przed wszystkimi 
niemal zewnętrznymi inwazjami, prócz tych najbardziej zdecydowanych. Choć izolacja nigdy nie była całkowita bowiem w 
czasach najdawniejszych istniały kontakty handlowe z Azją, nawiązywane poprzez szlaki przecinają półwysep Synaj, i z 
wnętrzem Afryki, poprzez drogę rzeczną Nilu wywarła ona na Egipcjan głęboki wały Nie tylko bowiem umieli, korzystając ze 
względnie zakłóconego spokoju, przechowywać dorobek przeszłości, lecz właśnie z powodu swej izolacji skłonni byli 
zadowolić się praktycznymi osiągnięciami miniony wieków, wykazując mniejszą aktywność w poszukiwaniu nowych idei. Ten 
długo kształtowany konserwatyzm stanowi kolejny czynnik, który tłumaczy występują w religii egipskiej groteskowy niekiedy 
synkretyzm, wyrażający się w istnieniu osobliwych sprzeczności i jawnych nonsensów. 
Tak długo trwająca izolacja przyczyniła się też do powstania wśród Egipcjan poglądu, że tylko oni są par excellence 
ludźmi. Określali się wyróżniającym ich spośród wszystkich innych nacji słowem romet, którego nie używali w odniesieniu do 
cudzoziemców. W późniejszym okresie koncepcja ta doprowadzić miała do niebezpiecznych rezultatów, rodząc gwałtowne 
nastroje szowinistyczne. Nic przeto dziwnego, że Egipcjanie, wierząc iż zajmują wśród ludów świata miejsce szczególne, 
domagali się dla siebie specjalnych przywilejów i przychylności bogów, którzy powinni udzielać części swojej boskości 
egipskim władcom.
Również warunki naturalne i klimat doliny Nilu oddziaływały na wierzenia religijne Egipcjan tak samo, jak wpływały 
na ich codzienne życie. Przeciwieństwem żyznych i bogatych terenów położonych nad brzegami rzeki oraz urodzajnych 
obszarów Delty były leżące na wschodzie i zachodzie bezwodne, piaszczyste pustynie. Budziły one lęk jako miejsca, gdzie za 
dnia panował palący żar, wywołujący pragnienie, a nocą dotkliwy chłód, gdzie szalały oślepiające, duszące burze piaskowe. 
Pustynia też była siedzibą nieprzyjaznych demonów i budzących grozę potworów. Ten widoczny wciąż kontrast między 
obszarami bujnej wegetacji a obszarami martwoty wpłynął na sformułowanie przez Egipcjan takiej koncepcji życia po śmierci, 
jakiej nie wypracował żaden inny lud starożytny. 
W dolinie Nilu przyroda żyła w rytmie regularnego cyklu ożywania i obumierania. Sprawiały to coroczne wylewy 
rzeki i ustabilizowany klimat. Obserwacja tych zjawisk doprowadziła do zrodzenia się w mentalności Egipcjan przekonania, że 
podstawową właściwością świata, w którym żyli, jest ciągłość i trwałość. Do tej koncepcji szczególnie pasowałby 
sparafrazowany zwrot, zaczerpnięty z chrześcijańskiej liturgii: "Jak było na początku, jest teraz i będzie zawsze". Z kolei 
dobrobyt, panujący w kraju przez długi czas nie niepokojonym przez wojny i wewnętrzne zamieszki, determinował w jakimś 
stopniu charakter poglądów na życie pozagrobowe. Pod pewnymi względami bowiem wyobrażano sobie świat umarłych jako 
kopię, choć o wiele doskonalszą, realnego świata żywych.
 Przez większą część swej starożytnej historii Egipt dość skutecznie izolował się od krajów zachodniej Azji. Jednakże 
w samej dolinie Nilu zachodziły, rzecz jasna, rozmaite zmiany polityczne. Z biegiem lat poszczególne osady łączyły się ze sobą 
pod względem politycznym. Odbywało się to albo drogą podboju, albo też dobrowolnego zjednoczenia, mającego na celu 
wspólne przeciwstawienie się jakiemuś innemu wrogowi. Proces ten prowadził do powstawania większych jednostek i 
niewielkich królestw, które z kolei, łącząc się w dalszym ciągu, tworzyły już duże terytoria, poddane jednemu władcy. W 
końcu, w ostatniej ćwierci IV tysiąclecia p.n.e., połączenie królestw Górnego i Dolnego Egiptu doprowadziło do całkowitego 
zjednoczenia kraju. 
Niezależnie od tego, czy zjednoczenie dokonało się przez podbój, czy drogą pokojową, do będących jego wynikiem 
związków krwi dochodzić także musiało mieszanie się wierzeń religijnych. Podobne do siebie bóstwa zlewały się ze sobą, a 
jedynym późniejszym śladem tego faktu były noszone przez nie imiona, powstałe z połączenia się dwóch odmiennych nazw. 
W niektórych wypadkach bóg jednej grupy mógł poślubić boginię drugiej społeczności. Przyłączenie kolejnego bóstwa mogło 
natomiast być dokonane przez uznanie go, albo jej, za dziecko zaślubionej pary. Nie może więc dziwić fakt, że w wyniku tego 
mieszania się wielu bóstw łączyły się ich imiona, tworzyły się triady bogów i rodziły nieuniknione sprzeczności. Doprowadza 
to niektórych uczonych do rozpaczy i pozbawia nadziei na zrobienie jakiegoś porządku i na usystematyzowanie tej 
chaotycznej masy sprzeczności, podlegającej w dodatku zmianom w każdym wieku, w każdym okręgu, a najrzadziej w wyniku 
decyzji jednostek. 
Chcąc zatem w rozsądny sposób podejść do zrozumienia religii starożytnego Egiptu, trzeba nie tylko brać pod uwagę 
okoliczności czasu, warunków geograficznych i zmian politycznych, lecz starać się także o tyle, o ile to jest możliwe spojrzeć 
na ów problem oczami samych Egipcjan, nie ulegając presji zachodniego punktu widzenia. Nie należy więc poprzestawać na 
naukowym, lecz ahumanistycznym katalogowaniu bóstw i obrzędów, ani też przypuszczać, że Egipcjanie mogli rozumieć 
religijną prawdę na sposób zrodzony przez inną wiarę i obcy im sposób myślenia. 

Przyroda nieożywiona a religia 
Podstawowe cechy kraju, w którym żyli starożytni Egipcjanie, nie zmieniły się w istotny sposób do dnia dzisiejszego. 
Jedynie budowa tamy asuańskiej sprawiła, że nie występują już coroczne wylewy, a rozległe tereny zostały zalane przez wody 
sztucznego jeziora. Dziś jeszcze można ujrzeć dolinę Nilu taką, jaką widzieli ją ludzie w czasach kształtowania się starożytnej 
religii egipskiej. Ponad ziemią rozpościerały się niezmierzone przestrzenie niebios. Egipcjanom wydawały się one podobne do 
wielkiego, niebieskiego baldachimu. To skojarzenie pociągało za sobą dalsze logiczne następstwa. Przypuszczano mianowicie, 
że w pewnych punktach ziemi, gdzieś daleko, aż za pustyniami albo za morzami, istnieją cztery podpory niebieskiego 
baldachimu, nieruchome i odwieczne. Błękitne, przez większą część roku bezchmurne niebo użyczało swego koloru tym 
niebiańskim istotom, dla których było ono miejscem zamieszkania. Stąd też, w późniejszym okresie, wziął się zwyczaj 
przedstawiania na wizerunkach głównych bogów w kolorze niebieskim. Wspaniałe nocne niebo, z miriadami gwiazd, wyraźnie 
widocznych dzięki przejrzystemu powietrzu, wprawiało ludzi w zdumienie. Obserwacja ruchów Słońca, Księżyca i planet oraz 
powolnego przesuwania się całych konstelacji prowadziła do wniosku, że na niebie istnieje życie. Już bardzo wcześnie 
obserwacje te musiały dostarczyć podstaw także do bardziej praktycznych przedsięwzięć podziału czasu i wprowadzenia 
kalendarza. 
Ruch słońca i księżyca był oczywisty dla każdego. Codziennie słońce wstawało na wschodzie, przechodziło wysoko 
nad doliną rzeki i znikało na zachodzie. Wraz z zachodem słońca zapadały ciemności, a od strony szybko stygnących pustyń 
zaczynał wiać zimny wiatr. Już bardzo wcześnie Egipcjanie musieli dojść do wniosku, że słońce jest źródłem życia, ponieważ 
przynosi światło i ciepło, których brak powoduje śmierć. Trudniej było wyjaśnić codzienne pojawianie się słońca na 
wschodzie. I ten problem znalazł jednak rozwiązanie. Podczas gdy na świecie panowała noc, słońce, skrywszy się na 
zachodzie, odbywało podróż pod ziemią. Nietrudno jest zrozumieć i dalszy wniosek, wynikający z przyjęcia takiej koncepcji. 
Słońce, pozostawiając ludzi w ciemności, oświetlało w tym samym czasie inny, podziemny świat, podobny w zasadzie do 
ziemskiego. 
Księżyc stwarzał swym zachowaniem większe problemy. Po pierwsze, nie byt tak jasny jak słońce i nie dawał 
żadnego ciepła. Nie dość, że jego pozycja na niebie wciąż się zmieniała, to jeszcze jego tarcza raz powiększała się, to znów jej 
ubywało. Czasami księżyc wcale się nie pojawiał, a innym razem ukazywał się za dnia. Jego niekonsekwentne na pozór ruchy 
oraz zmiany kształtu i wielkości tarczy wskazywały, że jest on istotą żyjącą, lecz, ze względu na swą niestałość, niepodobną do 
słońca. Te jego cechy sprawiały, że symbolizował on na niebie raczej słabość niż siłę. Niewątpliwie zachowanie się księżyca 
przyciągało uwagę ludzi już w najdawniejszych czasach. Obserwacje te pozwoliły dostrzec regularność w jego zmienności i 
nauczyć się przewidywania jego ruchów. Sądzić należy, że narodziny kalendarza księżycowego miały miejsce w bardzo 
wczesnym okresie dziejów człowieka w Egipcie, choć zapewne jeszcze zanim księżyc zaczął służyć jako pomocnik przy 
odmierzaniu czasu, jakieś próby wyjaśnienia jego zmienności i wędrówek były już czynione, by w różnych formach wejść 
potem do religijnej nauki o niebie. 
Już w najdawniejszych czasach doświadczenia codziennego życia nauczyły Egipcjan, że ziemia, choć zwykle 
szczodra i nagradzająca, nie była jednak do końca przyjazna człowiekowi. To, co w jednym momencie przynosiło korzyść, 
mogło przemienić się w nieprzyjemną siłę. I tak ciepło słońca mogło stać się palącym upałem, a orzeźwiający wiatr północny 
mógł zmienić kierunek na południowy, przynosząc duszącą i gorącą burzę piaskową. Od czasu do czasu rzeka nie wzbierała i 
nie użyźniała pól. Te zjawiska, występujące w niezmiennym na ogół świecie, wyjaśniano w odległych czasach istnieniem 
mocy, które choć z natury dobroczynne, mogły jednak stać się wrogimi, bądź też przyjmowano, że występują siły, które są 
zawsze, źle usposobione do ludzi.

Wpływ fauny na religię egipską 
Niektóre z tych sił Egipcjanie zaczęli dostrzegać w ziemskiej faunie. Pewne zwierzęta, zwłaszcza te, które można było 
oswoić, łączone były z mocami dobroczynnymi. Z drugiej strony istniały stworzenia wrogie i niebezpieczne. Czyniąc 
rozróżnienie między zwierzętami przyjaznymi i nieprzyjaznymi, dostrzegano także należące do nich cechy i właściwości. 
Podziwiano siłę wołu, szybkość gazeli, wierność psa, a obawiano się i unikano dzikości lwa, przebiegłości hieny, furii 
krokodyla i błyskawicznego ataku jadowitego węża. Nietrudno jest zrozumieć, dlaczego zaczęto uważać te zwierzęta za żyjące 
wcielenia dobra i zła. Należy jednak podkreślić, że nie pojmowano tych stworzeń ściśle jako symboli owych pojęć. 
Prawdopodobnie "przejawy dobra i zła" byłyby tutaj lepszym określeniem. Wydaje się, że starożytni Egipcjanie dzielili żyjące 
istoty na bogów, ludzi i zwierzęta. Te ostatnie zajmowały szczególne miejsce w strukturze świata na mocy faktu, że czasami 
stawały między bogami a ludźmi, aby zamanifestować boskie siły. 
Trzeba też pamiętać o jeszcze jednej okoliczności. Egipcjanie pojmowali cały świat jako istotę żyjącą. Żadna jego 
część nie mogła zostać w jakikolwiek sposób wyłączona, jako neutralna, z tej żyjącej całości. Każda bowiem uczestniczyła we 
wspólnej, aktywnej egzystencji, obejmującej ludzi, zwierzęta i bogów. Podobnie jak inne języki starożytnego Wschodu, egipski 
nie znał rodzaju nijakiego, który służyłby do określania przedmiotów nieożywionych. Język bowiem opisywał świat, w którym 
takie rzeczy nie istniały. Zastosowanie rodzaju męskiego lub żeńskiego do jakiegoś rzeczownika nie musiało oznaczać 
podkreślenia ściśle fizycznych cech, wyróżniających daną płeć, lecz raczej wiązało się z ogólnymi właściwościami, 
skłonnościami i atrybutami, leżącymi u podstaw pojęcia danego rodzaju, męskiego lub żeńskiego, z którymi konkretny 
rzeczownik się kojarzył. 
Pojmując świat jako żyjącą jedność, Egipcjanie byli świadomi, że wielka część elementów, z których on się składał, 
podlega wzrostowi i zanikowi, powstaje i odchodzi w niebyt, że istnieją narodziny i śmierć. Jednocześnie dostrzegali elementy, 
które wydawały się niezniszczalne, wieczne, nigdy nie umierające. Stąd też starożytna religia egipska poświęcała wiele uwagi 
problemowi następującemu: jak to, co trwałe, mogło być przyczyną rzeczy ulegających zniszczeniu i jak to, co było śmiertelne, 
mogło stać się nieśmiertelne. Poszukując odpowiedzi Egipcjanie starali się znaleźć jakieś praktyczne rozwiązanie, wiadomo 
bowiem, że byli ludźmi konkretnymi w swoim sposobie myślenia i nie doszli do tego, co można by określić jako myśl 
filozoficzną i metafizyczną. 
Niemniej jednak nie mogło upłynąć wiele czasu, nim ludzie, już we wczesnej epoce, zapytali, jak powstał świat. Skoro 
wokół nich bezustannie coś powstawało i rodziło się, to i kiedyś, w jakiś sposób, musiały nastąpić pierwotne narodziny 
wszechświata. 

Kosmogonia egipska 
W najdawniejszych czasach istniało wiele opowieści mówiących o tym, jak dokonało się stworzenie świata. Z 
ogromnej ich większości zachowały się tylko oderwane fragmenty, pojawiające się tu i tam w rozmaitych tekstach religijnych, 
mogących łączyć w sobie starsze relacje na ten temat. Można jednak wyróżnić trzy logicznie spójne wersje, choćby nawet 
zawierały one w sobie elementy ze źródeł od dawna nie istniejących w czasach, gdy kosmogonie te ostatecznie się 
kształtowały. Związane są one z religijnymi ośrodkami w Hermopolis, Heliopolis i Memfis. 
Różniąc się zasadniczo od siebie, kosmogonie owe są zgodne w swoim punkcie początkowym: to, co istniało przed 
aktem stworzenia, rysowało się tak mgliście, że chyba nie miało nawet określonego stanu, tzn. nie można o nim powiedzieć, że 
było stałe, ciekłe czy lotne, jako że nie było ani nieba, ani ziemi, ani powietrza, ani Nilu, ani bogów i ludzi, nawet nazw rzeczy. 
To "coś niepojętego", co jak sądzono mogło zaistnieć przez wszechogarniający akt pochłaniania, było określane jako pierwotne 
wody, praocean. Ta pierwotna bezdenna otchłań, niepodobna do morza, bowiem nie posiadająca ani określonego obszaru, ani 
powierzchni, dna i brzegów, wieczna, głęboka, mroczna i niewidzialna, była personifikowana jako Nun. Imienia tego jeszcze w 
czasach chrześcijańskich używano na określenie głębi morza i ziemi oraz otchłani piekła. W Hermopolis usiłowano 
zdefiniować Nun przez negację, określając go jako "nieskończoność, nicość, niebyt i ciemność". Mimo iż pierwotny chaos byt 
personifikowany jako Nun, nie ma żadnego świadectwa, by była mu kiedykolwiek poświęcona jakaś świątynia lub 
sanktuarium. Istnieje wyobrażenie Nun w pewnym egzemplarzu Księgi umarłych pochodzącym z okresu Nowego Państwa 
zbiorze tekstów pogrzebowych przedstawiające go jako wyłaniającego się z wody mężczyznę, który trzyma ponad głową 
świętą barkę boga słońca. Wydaje się, że Nun we wszystkich okresach pozostawał postacią niezbyt wyraźnie określoną i 
tajemniczą. 
Tak jak Nun był uosobieniem praoceanu, tak też w kosmogonii z Hermopolis jego właściwości posiadały również 
swoje personifikacje. Głębia, wieczność, ciemność i niewidzialność miały swe męskie i żeńskie postacie: Nau i Naunet, Huh i 
Hauhet, Kuk i Kauket, Amon i Amaunet. Czczeni w Hermopolis jako osiem duchów z głowami żab i węży, dali miastu swego 
kultu nazwę Chnum (Miasto Ośmiu). Wierzono, że duchy te unosiły się w ciemnościach Ojca Nun i ukształtowały jajo, z 
którego wyłonił się nagle ptak światła. Inna wersja mitu opowiada, że pierwotne jajo zawierało nie światło, lecz powietrze. W 
Tebach z kolei uważano, że pierwotne jajo świata zostało złożone przez gęś Wielkiego Pierwotnego Ducha, zwaną Ken-Ken 
Ur, "Wielką Gdakaczkę, której głos zakłócał milczenie, gdy świat był jeszcze pogrążony w ciszy" (Księga umarłych, rozdz. 54). 
Grecy nazywali to miasto Hermopolis, ponieważ identyfikowali jego główne bóstwo, ibisogłowego Thota, z własnym 
bogiem Hermesem. Thot był zwierzchnikiem ośmiu duchów, lecz możliwe, że w czasach wcześniejszych jego samego 
uważano za właściwego boga-stwórcę. W okresie dynastycznym stał się natomiast wynalazcą hieroglificznego systemu pisma, 
pierwotnym prawodawcą i, jako posiadacz całej wiedzy religijnej i świeckiej, mistrzem sztuki magicznej (hike). 
W czasach pierwszego okresu przejściowego (dynastie IX do początków XI) kosmogonia hermopolitańska, tracąc 
wiele ze swych oryginalnych koncepcji, została połączona z heliopolitańską. Zaszczytne miejsce boga-stwórcy w kosmogonii z 
Heliopolis zajmował Atum, którego imię znaczy, być może, "Doskonały". Najwcześniejsza wiadomość o nim pojawia się w 
Tekstach piramid, których duża część powstać mogła właśnie w Heliopolis. Później Atum został połączony z bogiem słońca 
Re. Według heliopolitańskiej wersji opowieści o stworzeniu, Atum wyłonił się z Nun jako pagórek lub na pagórku. Na 
powstanie takiej idei wpłynęło niewątpliwie zjawisko wynurzania się pagórków lub małych wysp z Nilu wówczas, gdy jego 
wody, po okresie wylewu, zaczynają opadać. Nie istniała jakaś ustalona forma "pierwotnego pagórka", jednakże wyobrażanie 
go sobie, już we wczesnym okresie, jako wyniosłości o pochylonych stokach lub też wznoszącej się schodkowo może mieć 
pewien związek z kształtem piramid. Kapłani z Heliopolis twierdzili, że miejscem wyłonienia się "pierwotnego pagórka" była 
ich miejscowość, ale podobne roszczenia wysuwały też inne centra religijne. W Hermopolis istniał prostokątny, otoczony 
wysokim murem obszar, wewnątrz którego znajdowało się jezioro, zwane "Jeziorem Dwóch Noży", symbolizujące Nun. 
Pośrodku była wyspa, zwana "Wyspą Płomieni", z małym pagórkiem, na którym, jak uważano, po raz pierwszy pojawiło się 
światło. Podobnie w Memfis cały okręg wokół miasta zwany był Taczenen, "Wyłaniająca się Ziemia". W Tebach natomiast 
dowodzono, że "pierwotny pagórek" znajdował się nie opodal świątyni Medinet Habu. 
Wyłonienie się Atuma było aktem jego własnej woli, co przyniosło w rezultacie określenie stanu bytu. W teologii 
heliopolitańskiej bóg ten określany jest jako Chopri, "Jedyny, który staje się". W rozdziale 85 Księgi umarłych Atum mówi o 
sobie: "Stałem się sam z siebie pośród praoceanu, stąd moje imię Chorpi". Wyobrażenie Atuma pod postacią skarabeusza 
wzięło się częściowo stąd, że brzmienie nazwy tego żuka podobne było do imienia Chopri, a starożytni Egipcjanie w swej 
literaturze religijnej przykładali szczególną uwagę do tego rodzaju fonetycznych analogu. Wymyślali w ten sposób kombinacje, 
które dzisiejszym ludziom wydać by się mogły nieprzystojnymi kalamburami. 
Na początku Atum był sam we wszechświecie, lecz zawierał w sobie wszystkie przedmioty. Bóg ten, choć rodzaju 
męskiego, był w istocie dwupłciowy. I tak też w Tekstach sarkofagów, był zwany: "Wielki On-Ona". . Aby powołać wszystkie 
rzeczy do istnienia, musiał wyłonić je z siebie. Sposób dokonania tego wyjaśniany był jako rezultat realnych czynności 
samogwałtu lub wykaszlnięcia. W Tekstach piramid (600) czytamy: "Ty wydzieliłeś z siebie Szu, ty wykaszlnąłeś Tefnut. 
Objąłeś ich swymi ramionami w akcie przekazania Ka, tak że twoje Ka mogło być w nich". Trzeba zauważyć, że imiona tych 
dwóch stworzeń są homonimami słów określających sposób ich zrodzenia. Jedna z tych czynności została jako wyjaśnienie 
aktu kreacji przejęta przez czasy późniejsze. Mianowicie koncepcja wykaszlnięcia, czy wyplucia, doprowadziła w kosmogonii 
memfickiej do powstania zadziwiająco rozwiniętej idei, w której usta uważane były za narzędzie do materializacji słowa. Na 
leży jeszcze zwrócić uwagę, że dla Egipcjan późniejszych czasów wszystkie wyjaśnienia wydawały się nie alternatywami, lecz 
dopełnieniami. 
Dwoje dzieci Atuma, Szu i Tefnut, było personifikacjami powietrza i wilgoci. Szu, jako powietrze, stanowił jasną 
przestrzeń w środku pierwotnej ciemności i był podporą sklepienia niebieskiego. Jego siostra Tefnut łączona była z wilgocią, 
mgłą, rosą i deszczem. Wydaje się, że jeden problem niepokoił starożytną myśl egipską: kto był najstarszą z istot Nun czy 
Atum, a może nawet Szu lub Tefnut? Przyjęto wniosek, że Atum był zawsze obecny w Nun, a Szu zaistniał w tym samym 
czasie, co Atum. W wyniku tej konkluzji uformowała się triada bogów, złożona z Atuma, Szu i Tefnut. 
Z małżeństwa Szu i Tefnut zrodzili się Geb i Nut. Na początku oboje byli złączeni w mocnym uścisku, lecz ich ojciec, 
Szu, rozdzielił swe potomstwo, podnosząc Nut w górę, jako sklepienie niebios, podczas gdy Geb znajdował się poniżej jako 
ziemia. Dlatego też na wielu wizerunkach świata widzimy ciało Nut pomalowane na niebiesko i inkrustowane gwiazdami. 
Bogini pochyla się nad swym bratem Gebem, którego ciało, zwykle malowane na zielono, symbolizowało wegetację roślin. 
Czasami postać Nut jest zastąpiona wyobrażeniem krowy, zwykle łączonej z boginią Hathor, a niekiedy przedstawiającej inne 
boginie. Geb i Nut byli, według pewnej wersji, rodzicami Ozyrysa, Horusa, Setha, Izydy i Neftydy. 
Dwie koncepcje powstania świata według teologii heliopolitańskiej zawarte są w papirusie zatytułowanym Księga 
wiedzy o tym, jak Re zaistniał, i o pokonaniu Apopi, znajdującym się w British Museum. Jedna z tych wersji jest interesująca 
ze względu na wzmiankę o stworzeniu ludzkości. Spotykamy tam stwierdzenie, że powstała ona z tez stwórcy, lecz trzeba tu 
zaznaczyć, że w języku egipskim słowa "człowiek" i "płakać" posiadają ten sam źródłosłów. 
Wydaje się, że w jakimś momencie między III a V dynastią, gdy Memfis było stolicą Egiptu, zrodziła się potrzeba 
uzgodnienia teologii heliopolitańskiej, w której stwórcą był Atum, z memficką, gdzie rolę tę pełnił Ptah. Świadectwem tego 
"pojednania" jest tekst wyryty na płycie z czarnego bazaltu, przechowywanej obecnie w British Museum. Wykonano go na 
rozkaz faraona Szabaka w VIII w. p.n.e., jako kopię o wiele starszego zabytku. Przez wiele lat tekst opierał się wszelkim 
próbom przekładu, jednak na przełomie XIX i XX wieku jego treść została poznana, a w 1928 r. niemiecki egiptolog Kurt Sethe 
(1869-1934) opublikował miarodajne wydanie tekstu wraz z przekładem, przypisami i ważnym wstępem. Badacz ten zdołał 
wykazać, że tekst stanowił libretto sztuki, wystawianej w Memfis z okazji pewnego święta. Na podstawie wypowiedzi różnych 
bóstw i znajdujących się w wielu miejscach uwag wyjaśniających staje się możliwe odtworzenie głównych zrębów memfickiej 
kosmogonii. Wykazuje ona, że w okresie Starego Państwa pewna grupa kapłanów zbliżyła się tak ściśle do filozoficznego 
ujęcia problemu stworzenia, jak nigdy wcześniej czy później nie udało się tego dokonać w Egipcie.
Jak w kosmogoniach hermopolitańskiej i heliopolitańskiej istnieje starożytny, pierwotny chaos - bóg Nun, tak w 
niepodobnej do nich teologii memfickiej przyjmuje się, że był on wytworem odwiecznej myśli Ptaha, który objawiał się na 
wiele sposobów i pod wieloma postaciami. Stworzenie uważano za połączony akt myślenia serca, w którym widzieli Egipcjanie 
siedzibę rozumu, i tworzenia poprzez język, wargi albo zęby Ptaha. 
Żadna inna podobna koncepcja religijna nie została przekazana przez starożytny Egipt. Nawet gdyby pokrewne jej 
teogonie nie istniały, to inskrypcja memficka świadczyłaby przynajmniej, że Egipcjanie potrafili sformułować koncepcje, które 
zdołały odejść od konkretnego i naturalistycznego sposobu myślenia wspólnej cechy pozostałych zachowanych tekstów 
religijnych. 

Bogowie nieba 
W badaniach nad dziejami religii często występuje forma (lub formy) boga nieba jako jedno z podstawowych zjawisk 
we wszystkich systemach wierzeń starożytnego świata klasycznego i Azji zachodniej, pozostałych obszarów Azji i 
prymitywnych religii Ameryki prekolumbijskiej. świadczy to o tym, że pojęcie boga nieba należy do najdawniejszego okresu 
dziejów religii. Starożytne źródła egipskie dowodzą wyraźnie, że zjawiska zachodzące na niebie były nie tylko obserwowane i 
notowane, lecz również i o tym, że przypisywano je istocie żyjącej w niebie. Jednakże informacje na ten temat z jednej strony 
obfite, ale jednocześnie niewystarczające nie pozwalają na odtworzenie wyraźnego obrazu tego zagadnienia. Spowodowane to 
jest istnieniem wielu różnych wersji, wynikających nie tylko z rozmaitych warunków geograficznych i klimatycznych, lecz 
także z zachowania w dostępnych dla badania systemach elementów najdawniejszych lokalnych wierzeń, zmieszanych razem 
w wyniku przeobrażeń politycznych. Nic zatem dziwnego, że bóg nieba występuje w wielu formach i nosi różne imiona. 
W bardzo dawnej tradycji bóg nieba jest przedstawiany pod postacią sokoła albo jastrzębia, nosząc imię Hor. Nie 
musiał on być łączony z Horusem, synem Ozyrysa i Izydy, choć w czasach późniejszych doszło do takiego utożsamienia. 
Starożytnym imieniem dla tej postaci boga nieba był Hor-Wer, "Horus Wielki" albo "Wiekowy". Podstawowym znaczeniem 
imienia Hor jest "Wzniosły", co stanowi odpowiednią nazwę dla wysoko szybującego drapieżnego ptaka. Bóg nieba pod 
postacią sokoła był czczony w wielu częściach Górnego Egiptu. 

Ciała niebieskie, słońce, księżyc, gwiazdy 
Słońce i księżyc bardzo wcześnie stały się obiektami czci religijnej. Większe i potężniejsze słońce było ważniejsze od 
księżyca. Codzienna wędrówka słońca po niebie zrodziła wiele pomysłów. W jednym wypadku gwiazda dzienna uważana była 
za nowo narodzone dziecko, wyłaniające się o brzasku z łona Nut. Czasami, gdy niebo wyobrażano sobie jako ogromną 
niebieską krowę, słońce stawało się cielęciem. W południe wzbijało się triumfalnie w górę niczym świetlisty sokół, albo też 
żeglowało spokojnie, jakby w wielkiej łodzi, po błękitnym morzu niebios. Wieczorem stawało się starcem, schodzącym na 
zachodzie do siedziby zmarłych. Według innej relacji było ono wielkim okiem boga nieba, wysyłającym promienie ku ziemi. 
W kolejnej wersji, używającej bardzo ziemskiego porównania, było dużym niebieskim żukiem, toczącym przed sobą ognistą 
kulę, tak jak skarabeusz toczy po ziemi swą kulkę nawozu. W różnych fazach przesuwania się po niebie słońce miało 
odpowiednie imiona. O świcie pojawiało się jako Chopri, w południe nosiło imię Re, by u schyłku dnia zachodzić jako Atum. 
Imiona te mogą być również wykorzystane jako wskazówki odnoszące się do najstarszych okresów rozwoju religii 
egipskiej, kiedy to różne bóstwa, łącząc się ze sobą, traciły część swych wcześniejszych, indywidualnych cech. Sam Hor mógł 
być formą boga słońca tak samo, jak i boga nieba. W tym można znaleźć wyjaśnienie, dlaczego przy końcu panowania IV 
dynastii, kiedy przewagę zdobyła kosmogonia heliopolitańska i król przyjął tytuł boga słońca Re, nadal mógł jednak nosić 
starszy tytuł Horusa. Do końca historii starożytnego Egiptu kult boga słońca Re, w takiej lub innej postaci, przenikał całą myśl i 
praktykę religijną.
Choć księżyc nie rywalizował ze słońcem pod względem ważności, był powszechnie czczony pod wieloma 
postaciami i imionami, wierzono bowiem, że pod jego wpływem kobiety zachodzą w ciążę, rozmnaża się bydło, zarodek 
rozwija się w jaju, a wszystkie gardła wypełniają się świeżym powietrzem. Jako księżyc w pełni byt czczony pod imieniem 
"Chonsu Silny Młodzieniec". Wśród wyjaśnień comiesięcznego przybywania i ubywania księżyca istniało i takie, które 
mówiło, że był on jednym z oczu Horusa, uszkodzonym w czasie walki z Sethem i uzdrowionym przez boginię Izydę. 
Od najdawniejszych czasów starożytni Egipcjanie obserwowali gwiazdy. Teksty piramid, zawierające treści 
ukształtowane w czasach poprzedzających ich zredagowanie, świadczą o tym, że Egipcjanie posiadali przynajmniej 
elementarną wiedzę astronomiczną i nadali nazwy większości wyróżniających się gwiazd. Dzielili je na dwie duże grupy: ihmw 
skw "nie znające zniszczenia" - gwiazdy okołopolarne i ihmw wrd -.,nie znające zmęczenia" - gwiazdy południowe. Gwiazdy 
okołopolarne holowały łódź słońca przez świat podziemny podczas nocy, składając stały hołd bogu niebios. były też uważane 
za rządców i orszak Ozyrysa. 
Konstelacje gwiezdnego nieba uważali starożytni Egipcjanie za niebieskie wyobrażenia różnych postaci z ich 
mitologii. Orion, znany jako S3h, "szybkonogi, stawiający duże kroki bóg, który ogląda się za siebie", byt niebieskim 
przewoźnikiem. Gwiazdozbiór Wielkiej Niedźwiedzicy był identyfikowany z Sethem i posiadał różne nazwy: "Udo (byka)" i 
"Topór ciesielski". Wielkie gwiazdy zaczęły być uważane za bóstwa, natomiast niezliczone roje bezimiennych gwiazd, 
otaczających te pierwsze, wyobrażano sobie jako zmarłych, którzy odnaleźli swą drogę do niebios, aby wędrować w wiecznej 
chwale razem z bogami. 
Szczególną uwagę przywiązywano do jednej ze stałych gwiazd, spdt, Syriusza, Psiej Gwiazdy, zwanej przez Greków 
Sothis. Identyfikowano ją z boginią Hathor, która jest często przedstawiana jako leżąca na łodzi krowa z gwiazdą między 
rogami. Obserwacja Syriusza, czczonego jako bóstwo, miała również ważne znaczenie praktyczne w związku z ustaleniem 
kalendarza. Bardzo wcześnie zauważono bowiem, że heliakalny wschód gwiazdy, przypadający 19 lub 20 lipca (według 
kalendarza juliańskiego), zbiega się z początkiem wylewu Nilu. Znaczenie tej obserwacji, umożliwiającej w starożytności 
regulację kalendarza, nabrało jeszcze większej wagi w czasach nowożytnych, pozwalając ustalić główne daty egipskiej 
chronologii. 

Bóstwa chtoniczne
Bóstwa chtoniczne przewyższały swą liczebnością i tak już licznych bogów niebieskich. Pomimo to znani bogowie 
chtoniczni reprezentują tylko część tego rodzaju bóstw lokalnych, które z biegiem czasu znikały i są niekiedy znane tylko z 
imienia, czasami pojedynczego, czasami włączonego do tytulatury innego boga, czasem z jakiegoś fetyszu lub symbolicznej 
postaci, przejętej przez inne bóstwo. Losy bogów chtonicznych w znacznym stopniu zależały od wydarzeń politycznych, jako 
że wzrost znaczenia jakiejś miejscowości oznaczał też wyniesienie lokalnego bóstwa opiekuńczego, a upadek znaczenia 
wpływał odpowiednio na obniżenie pozycji jej boga. 
Z powodu dużej ilości bogów chtonicznych możliwe jest zwrócenie uwagi tylko na kilku najważniejszych. Jednym z 
najstarszych i najpopularniejszych, którego kult szerzył się w Egipcie aż do okresu chrześcijańskiego, byt Min, wielki bóg 
Koptos i Achmim. Min jest najwcześniej poświadczonym bogiem, którego symboliczny znak występuje w inskrypcjach z 
czasów I dynastii. Hieroglificzna forma tego symbolu QoD wyjaśniana była jako przedstawienie dwu kopalnych belemitów, 
choć najwcześniejsze przykłady tego znaku przypominają strzałę o dwóch przeciwnie skierowanych, podwójnych grotach. 
Min był bogiem opiekuńczym nomadów i łowców, a jego posiadłość stanowiła cała wschodnia pustynia. Trzy posągi boga, 
pochodzące z okresu I dynastii, przedstawiają go jako stojącego, wyprostowanego mężczyznę, trzymającego w prawym ręku 
bicz, a w lewym fallus. O starożytności posągów, malowanych pierwotnie na czarno, świadczą złączone, a nie rozdzielone nogi 
wyrzeźbionej postaci. Potem przedstawiano Mina w tej samej archaicznej formie, lecz jako ityfalicznego mężczyznę, co 
wskazywało, że był on uważany za boga płodności i urodzaju. Ten też charakter jego kultu, jako boga męskości i rozrodczości, 
był szeroko rozpowszechniony. W całym kraju obchodzono święta zwane Wyjściem Mina; najważniejsze z nich odbywały się 
na początku żniw. Podczas procesji kapłani, okryci szerokimi kapami, spod których wystawały tylko ich głowy i stopy, nieśli 
na drągach posąg boga. Inne grupy kapłanów trzymały pęki poświęconych Minowi roślin, prowadzono białego byka, na 
drzewcach zaś niesiono wizerunki królów i sztandary bogów. Niewątpliwie wśród warstw niższych święta Mina stanowiły 
okazję do orgii i rozpustnych zabaw i mogły być bardziej popularne niż święta innego powszechnie czczonego boga Ozyrysa. 
Ptah, bóg miasta Memfis, jest bardzo starym bóstwem, ponieważ jego wizerunek, wykonany w takim samym jak 
Mina archaicznym stylu, pochodzi z czasów panowania piątego króla I dynastii. Jest możliwe, że Ptah, podobnie jak Min, byt 
pierwotnie bogiem urodzaju, jako że związany z nim amulet menat, zawieszony z tyłu szyi, uważano za ości. Imię Ptaha 
wywodzi się być mamego tego samego źrócłie słowo pth, "otwierać", i ma pjskiemu znaczenie: "otworzyć łono", w sensie 
spowodowia dziecka. Później, gdy rola MemfPtah został połączontał pnnymi bóstwami, zwłaszcza tymmowały się zmarłymi. 
W tym charakterze pojawia się jaro Sam Sokar natomiaokarpływu czasu, z warunkami geograficznymi i z wydarzeniami 
politycznymi. 
Choć utwst był starożytnym bogiem zmarłych w Memfis i Sakkarze. Czasami Ptah nazywany jest Ptah-Asar albo Ptah-Ozyrys, 
kiedy indziej potrójnym imieniem Ptah-Sokar-Tem albo Ptah-Sokar-Zachodzące Słońce. Tem albo Atum, ostatni człon 
potrójnego imienia, był starożytnym bogiem Heliopolis. Atum był zawsze przedstawiany w ludzkiej postaci kroczącego 
swobodnie mężczyzny, a nie w archaicznej formie wizerunków Mina i Ptaha. Choć więc jego obecność poświadczona jest już 
w okresie Starego Państwa, być może nie był on wcale bóstwem lokalnym, lecz tworem kapłanów z Heliopolis. 
Jak już wspomniano, ibisogłowy bóg Thot z Hermopolis, łączony był w tym mieście z aktem stworzenia. Lecz był on 
także utożsamiany z księżycem i jako taki nosił tytuły: "Władca lat", "Rachmistrz czasu życia", "Władca żyjących gwiazd". 
łatwo zrozumieć, w jaki sposób zaczęto łączyć Thota ze sztuką liczenia i uważać go dzięki temu za pisarza bogów. Ponadto był 
on sędzią w niebie, dającym mowę i pismo, bogiem wszelkiej mądrości i nauki, tym, który odkrył "boże słowa". Będąc 
pierwotnie jedynie bóstwem lokalnym, Thot, poprzez proces asymilacji, uzyskał nowe cechy i przybrał nowe postacie, stając 
się bogiem powszechnie uznawanym w całym Egipcie.
Bardzo starożytnym bóstwem była również dolnoegipska bogini Neit, której pierwotnym miejscem kultu była Sais, 
stolica V i VI nomu w zachodniej Delcie. W czasach dynastycznych jej symbolicznym znakiem były dwie strzały 
przechodzące przez tarczę, lecz najstarszą jego formą, występującą w Tekstach piramid, jest znak uważany przez niektórych 
badaczy za wyobrażenie czółenka. Jeśli tak było w istocie, jej imię mogłoby mieć związek ze słowem ntt, "tkać", co z kolei 
sugerowałoby, że mogła ona tkać czary tak samo jak len, i w tej sytuacji byłaby boginią czarów. Ponieważ Neit łączono także z 
boginiami Hathor i Izydą, przedstawiano ją często w postaci krowy. Po połączeniu królestw Górnego i Dolnego Egiptu, Neit 
stała się obiektem ludowego kultu w Górnym Egipcie. Ostatecznie w VII w. p.n.e., za panowania pochodzącego z Sais faraona 
Psametycha I, Neit została podniesiona do godności bóstwa państwowego. 

Bogowie państwowi 
Podobne wyniesienie dostrzegamy także w dziejach dwu lokalnych bogów z Górnego Egiptu. Za panowania XI 
dynastii, gdy Teby zaczęty wzrastać w potęgę, Montu, lokalny bóg o głowie sokoła z pobliskiej miejscowości Armant, został 
przez władców tej dynastii uczyniony głównym bogiem Teb. Lecz Montu piął się dalej w górę, by stać się państwowym 
bogiem Egiptu. Jednakże jego panowanie na tym stanowisku było krótkotrwałe. Wraz ze zmianą dynastii został on wyparty 
przez inne bóstwo, które było pierwotnie takim samym lokalnym bogiem Teb jak i Montu. Owym bóstwem był Amon, który z 
głównego lokalnego boga Teb miał stać się największym bogiem państwowym starożytnego Egiptu. Za panowania jednego z 
wczesnych królów XI dynastii rozpoczyna się kariera Amona jako lokalnego bóstwa. W istocie wywodził się on z Hermopolis, 
gdzie wraz ze swym żeńskim odpowiednikiem należał do ośmiu duchów teologii hermopolitańskiej. Choć przez władców XII 
dynastii przeznaczony został na najwyższego boga państwowego Egiptu, chwilową przerwę w piastowaniu tego stanowiska 
spowodowało wygaśnięcie dynastii i okres chaosu w kraju, którego północna część znalazła się pod panowaniem obcych 
władców. Ponowne wyniesienie Amona wiąże się z ostatecznym zwycięstwem faraonów XVIII dynastii nad zagranicznymi 
królami i zdobyciem wielu posiadłości w Palestynie i Syrii. Aby zapobiec rywalizacji pomiędzy Amonem i od dawna stojącym 
wysoko w teologicznej hierarchii bogiem słońca Re, połączono ich obu, tworząc złożoną formę Amon-Re. W tej postaci nowy 
bóg państwowy czczony był jako król bogów. W jego imieniu i przy jego pomocy faraonowie XVIII dynastii utworzyli Nowe 
Państwo i prowadzili swe kampanie w Palestynie, Syrii i północnym Sudanie. Dzięki zdobytym w tych wojnach łupom 
faraonowie zbudowali ku czci Amona wiele świątyń, przede wszystkim w Luksorze i Karnaku. 


Bogowie pogrzebowi 
Czczony w wielu miejscowościach Anubis był łączony z rytuałem pogrzebowym. Boga tego przedstawiano jako 
dzikiego, czarnego psa albo jako mężczyznę z głową dzikiego psa. Do niego też jeszcze przed wzrostem znaczenia Ozyrysa 
jako boga zmarłych kierowano przede wszystkim pogrzebowe modły. Najważniejszym miejscem kultu Anubisa było miasto, 
które Grecy, właśnie ze względu na tego boga, nazwali Kynopolis (Psie Miasto). Również i inne lokalne bóstwa przedstawiano 
w postaci psa. Takim byt pierwotnie bóg Abydos, Chentyjmentiu, "Pierwszy z zachodnich", ukazywany jako leżący pies. 
Później został on połączony z Ozyrysem. Innym bogiem przedstawianym jako pies był Upuaut, "Otwierający drogi". 
Połączony także z kultem Ozyrysa w Abydos, pierwotnie wywodził się z miasta Sjut, skąd wyparł wcześniejszego boga Seda. 
Od czasów prehistorycznych sztandar Upuauta noszono przed królem podczas bitwy i następnie w czasie uroczystości 
obchodzonych z okazji zwycięstwa. 

Zwierzęce symbole bogów
W ciągu całej długiej historii Egiptu cechą charakterystyczną jego religii było ukazywanie bogów pod postacią 
ssaków, ptaków, gadów i, w jednym wypadku, skorpiona. Na ogół łatwo jest zidentyfikować przedstawione stworzenie, 
ponieważ egipscy artyści byli bystrymi obserwatorami i dokładnie odtwarzali w swych rysunkach i malowidłach portretowane 
postacie. W ich pracach widzimy zarówno domowe jak i dzikie zwierzęta, a w wypadku pewnej rasy owiec, wymarłej w 
okresie średniego Państwa, egipskie ilustracje są jedynym świadectwem jej wyglądu. Jednego tylko boskiego zwierzęcia nie 
udało się i zapewne nigdy nie uda do końca zidentyfikować. Chodzi tu o tak zwane "zwierzę Setha". Dopatrywano się w nim 
osła, okapi, wielbłąda, skoczka pustynnego, świni i świni brodawkowej. Możliwe że pierwotnie był to, obecnie wymarły, pies 
gończy podobny do charta perskiego. W okresie Starego Państwa stworzenie to, jeśli w ogóle kiedykolwiek istniało, przybrało 
na wizerunkach nieomal fantastyczną postać leżącego psa z pionowo sterczącym ogonem, długą szyją, spiczastymi uszami i 
długim wygiętym pyskiem. 
W późniejszych czasach Seth stał się rywalem Horusa i bogiem zła. Miejscem jego kultu było Enbojet (greckie 
Ombos), miejscowość leżąca w Górnym Egipcie, ważna w okresie bezpośrednio poprzedzającym panowanie I dynastii. Po jej 
założeniu, kult Setha rozszerzył się poza tę miejscowość i bóg zaczął być przez niektórych uważany za "Pana Górnego Egiptu". 
W tym charakterze stał się niebezpiecznym rywalem Horusa i właśnie na kanwie owej rywalizacji powstała koncepcja 
dotycząca natury Setha i jego późniejszych losów. Istniał też pogląd, że Seth był jednym z pierwotnych bogów rdzennej 
ludności doliny Nilu, podbitej przez później przybyły lud, czczący Horusa. Odnowienie walki między tymi dwiema grupami 
mogło nastąpić w czasach panowania II dynastii, gdy jak się wydaje na krótko zatriumfowali zwolennicy Setha. Być może echa 
tej politycznej walki znalazły później odbicie w mitach o Ozyrysie i Horusie, których wrogiem był Seth. 

Bogowie lokalni 
Nie wszyscy lokalni bogowie stawali się potężni. Większość z nich pozostawała prawie nie znana poza ich własnymi 
miejscowościami. Powodem tego stanu rzeczy byt fakt, że zarówno bóstwo jak i jego (albo jej) wyznawcy byli ściśle związani, 
czy nawet przywiązani do miejsca swego zamieszkania. O ile władza bóstwa mogła rozciągać się na wszystkich jego czcicieli, 
to niekoniecznie musiała wykraczać poza granice terytorium przez nich zamieszkiwanego. Wydarzenia polityczne mogły 
oczywiście doprowadzić do wzrostu autorytetu boga, lecz generalnie rzecz ujmując uważano, że ludzie byli związani z 
regionem swego zamieszkania, z czego wynikało, że podlegali oni zawsze władzy bóstwa swojej miejscowości. Porzucając 
swoją krainę, człowiek pozostawiał też swojego boga. A nie mógł spodziewać się przychylności jakiegoś innego boga, na 
którego terytorium się przenosił. 
Jedynym możliwym rozwiązaniem było w tej sytuacji zabranie ze sobą jakiejś cząstki władzy i opieki boga. Noszono 
w tym celu przy sobie wizerunki bóstwa lub związane z nim amulety. Jedną z charakterystycznych cech starożytnego Egiptu 
jest właśnie występowanie ogromnej ilości różnego rodzaju amuletów i innych ochronnych przedmiotów, zrobionych z 
najrozmaitszych materiałów od złota poczynając, a na marnej ceramice kończąc. Podobnie charakterystyczna jest wielka ilość 
przeróżnych bóstw, przywoływanych w zaklęciach, zadziwiająca nie tylko współczesnych, lecz również nie będących przecież 
monoteistami ludzi starożytnego świata klasycznego, gdy ci po raz pierwszy zetknęli się z Egiptem. 

Bogowie zagraniczni 
Mimo wielkiej liczebności rodzimych bogów Egipcjanie przyjęli też, w różnych okresach swych dziejów, wiele bóstw 
zagranicznych. W najdawniejszych czasach nie było ich wiele odpowiednio do ograniczonych kontaktów Egiptu z krainami 
Północy. Lecz na południu stosunki z Nubią były prawie tak dawne jak I dynastia. Nie może zatem dziwić fakt, że pewna 
liczba nubijskich albo sudańskich bogów została sprowadzona i była czczona w Egipcie. Wydaje się prawdopodobne, że sporo 
bóstw, powszechnie uchodzących za rodzime, przybyło do Egiptu z Południa i tu uległo tak silnej egiptyzacji że zatarte zostało 
ich pierwotne pochodzenie. Zwłaszcza bóstwa występujące pod postacią Iwicy, jak Sachmet, Menhejet i Tefnut mogą 
pochodzić z Nubii i północnego Sudanu. 
Najpopularniejszym i powszechnie czczonym bogiem pochodzącym z Południa był Bes, wzmiankowany w Tekstach 
piramid. Zwykle przedstawiano go jako karła z szeroką, brodatą twarzą, krzaczastymi brwiami i długimi włosami, wielkimi 
sterczącymi uszami, o spłaszczonym nosie i z wysuniętym językiem. Czasem ukazywano go nago, kiedy indziej znów jego 
strojem była skóra zwierzęca, a nakryciem głowy korona z długich piór. Niepodobny do innych bogów egipskich, 
przedstawianych zawsze na płaskim obrazie z profilu, Bes ukazywał się na nim en face. W taki sam sposób przedstawiana była 
jeszcze tylko zagraniczna bogini Kadesz. Bes był tancerzem, grał na instrumencie strunowym i zapewne również śpiewał. 
Niekiedy widzimy go przyodzianego w strój wojskowy, krótką, opasującą biodra tunikę, trzymającego miecz w jednej, a tarczę 
w drugiej ręce. Związany z wesołością i śmiechem, był też Bes traktowany jako obrońca przed złymi duchami, zabójca węży i 
innych szkodliwych stworzeń. Wydaje się również, że byt opiekuńczym bóstwem dzieci, ponieważ miał on pewne powiązania 
z boginią-hipopotamem Tawat, która tradycyjnie pomagała matkom podczas porodu. 
Za czasów Nowego Państwa, w wyniku egipskich zdobyczy w Palestynie i Syrii, zostało sprowadzonych nad Nil wielu 
obcych rzemieślników, służących i niewolników. Obcokrajowcy ci przynosili ze sobą swych własnych bogów, z których 
niektórzy cieszyli się tu szeroką popularnością tak długo, jak długo trwało panowanie egipskie nad tymi krajami. 
Wśród najważniejszych bogów Palestyny i Syrii, przyjętych przez Egipcjan, znajdował się Erszop (Reszep), bóg 
piorunów, ognia i zarazy, postępujący w pochodzie wojennym. Sądzić można, że wojowniczy faraonowie Nowego Państwa 
widzieli w nim, jak w innych podobnych mu bogach, bóstwo wojny. Poza tym ponieważ według starożytnej tradycji po walce 
Horusa z Sethem cały Czarny Kraj, czyli Egipt, przypadł w udziale Horusowi, a Kraj Czerwony, czyli ziemie obce Sethowi 
pozwalało to przyjąć Erszopa, jako swego rodzaju przejaw Setha, do egipskiego panteonu. 
Podobnie jak Erszop, wojenne atrybuty posiadały dwie zagraniczne boginie, które zdobyły popularność w okresie 
Nowego Państwa. Jedną z nich, Anat, przedstawiano w koronie Górnego Egiptu, często przyozdobionej piórami, uzbrojoną w 
dzidę, tarczę oraz dźwigającą maczugę. W wielu wypadkach wizerunki ukazują ją siedzącą na końskim grzbiecie. Druga z nich, 
Astarte, której kult był szeroko rozpowszechniony w całej Azji zachodniej, przedstawiana była, jak i Anat, w uzbrojeniu i na 
koniu. Potem ukazywano ją jako bóstwo z głową lwicy i dyskiem na głowie, trzymającą bat (?) w prawym ręku i powożącą 
czterokonnym rydwanem, jadącym ponad leżącymi twarzą ku ziemi wrogami. 
Natomiast syro-fenicka bogini Kadesz była uosobieniem piękna i miłości i jako taką utożsamiano ją z Izydą i Hathor. 
Przedstawiano ją w ujęciu en face, jako stojącą na lwie obnażoną kobietę. Kadesz w jednym ręku trzymała wiązankę kwiatów, 
w drugim zaś węża. Wydaje się, że uważano ją za ukochaną bogów. 

Ozyrys i kult zmarłych 
Bóstwem, które w niezmiernie odległych czasach mogło przybyć do Egiptu z zewnątrz, lecz proces jego egiptyzacji 
byt tak gruntowny, że robi ono wrażenie prawdziwie rodzimego boga, był Ozyrys, pan natury i zmarłych zarazem. 
Na starożytną koncepcję kultu Ozyrysa głęboki wpływ wywarły dwa corocznie powtarzające się w dolinie Nilu 
zjawiska wylewu rzeki oraz wzrost i obumieranie roślinności. Dla rolniczego ludu były one widomą manifestacją 
przeciwstawnych pojęć życia i śmierci. Lecz coroczna regularność występowania tych zjawisk nasuwała myśl o istnieniu 
kierującej nimi siły, która po śmierci pozwala odrodzić się życiu. Jednakże pewna tradycja związana z Ozyrysem, w 
najpełniejszy sposób przedstawiona przez greckiego pisarza Plutarcha i potwierdzona, choć w sposób mniej jasny, przez liczne 
wzmianki w religijnych tekstach egipskich, doprowadziła niektórych uczonych do wniosku, że Ozyrys był człowiekiem, 
panującym w odległej przeszłości jako król Egiptu ze swej stolicy we wschodniej Delcie. śmierć, którą według podania zadał 
Ozyrysowi jego brat, Seth, przypisuje się w tej interpretacji powstaniu kierowanemu z Ombos, ośrodka kultu Setha. Skutkiem 
śmierci Ozyrysa był podział Egiptu na dwa królestwa, zjednoczone później dzięki zwycięskiej kampanii Horusa, syna Ozyrysa. 
Zmarły Ozyrys został następnie deifikowany, a jego indywidualny kult powiązany z wypadkami jego życia i śmiercią. Według 
tego kultu Ozyrys, powstawszy z martwych, został wyznaczony do panowania nad światem umarłych. Dalszym rozwinięciem 
tej wiary było uznanie zmartwychwstania Ozyrysa i pokonania Setha za ostateczny triumf dobra i sprawiedliwości nad złem. 
Choć nie sposób dokładnie ustalić, skąd wywodził się ozyriański mit, teksty egipskie twierdzą, że Ozyrys pochodził z 
Dżedu, stolicy dziewiątego nomu w Dolnym Egipcie. Taki też tytuł, "Pana Dżedu", nosił. Później nazwę miasta zmieniono na 
Per Usire, od czego pochodzi grecka Busińs. Wiadomo jednak, że pierwotnym bogiem Dżedu był Andżty, przedstawiany w 
ludzkiej postaci jako władca z dwoma piórami na głowie, trzymający w jednym ręku zakrzywione berło, a bicz w drugim. To 
lokalne bóstwo zostało bardzo wcześnie wchłonięte przez Ozyrysa, który jego imię przybrał jako swój epitet. Różnica w 
przedstawianiu obu tych postaci polega na tym, że Andżty jest zawsze ukazywany jako żyjący król, Ozyrys zaś jako spowity w 
biel, trzymający w rękach królewskie insygnia zmarły. 
W początkach okresu historycznego kult Ozyrysa został przeniesiony do Abydos w Górnym Egipcie, gdzie 
znajdowały się królewskie cmentarze władców I i II dynastii. W czasach IV dynastii Ozyrys zaczął być identyfikowany z 
tamtejszym bogiem zmarłych i cmentarzy Chentyjmentiu, by ostatecznie wyprzeć go. Grobowiec jednego z królów I dynastii, 
tradycyjnie uważany za miejsce pochowania głowy Ozyrysa, szybko stał się głównym celem pielgrzymek. Czciciele boga 
pragnęli być pochowani blisko jego grobu albo, jeśli było to niemożliwe, starali się, by ich zabalsamowane ciała zostały 
przywiezione do Abydos i pozostawały tam przez pewien czas, zanim zostaną pogrzebane w rodzinnym okręgu zmarłego. 
Trzecim sposobem uzyskania łaski boga było odwiedzenie jego grobu za życia i pozostawienie tam jakichś dedykowanych mu 
wotywnych ofiar. Kult Ozyrysa był w Egipcie szeroko rozpowszechniony, a wpływał na to przede wszystkim fakt, że 
wprowadził on do religii element, którego pozbawione były kulty innych bogów. Polegał on na wierze, że ludzie jako jednostki 
mogą po śmierci połączyć się z Ozyrysem i przejść do życia pozagrobowego, dostępnego dla wszystkich. Jednakże wstęp do 
owego drugiego świata uzależniony był od tego, czy człowiek żył we właściwy sposób, przestrzegając zasad moralności. 
Należy jednak zauważyć, że współczesne rozumienie etyki różni się od tego, które podzielała ogromna większość Egipcjan. Nie 
dostrzegali oni wyraźnej różnicy między kategoriami intelektualnymi a moralnymi, np. między dobrym postępowaniem a 
cnotą, szacunkiem dla zewnętrznych praktyk religijnych a autentyczną pobożnością, bezwzględnym posłuszeństwem wobec 
króla a poddaniem się woli bożej. Idea boskiego sądu, oczekującego zmarłego, występowała już w okresie Starego Państwa, 
lecz w sposób wyraźny objawiła się w czasach Nowego Państwa, w scenach zawartych w wielu papirusowych egzemplarzach 
Księgi umarłych. Na przedstawiających ów sąd rysunkach sędzią zasiadającym na tronie jest Ozyrys, któremu towarzyszą 
zazwyczaj boginie Izyda i Neftyda. Serce zmarłego, wprowadzonego przez Anubisa, kładziono na wadze, aby zważyć je 
piórem Maat. Boski pisarz Thot stał po jednej stronie, by zapisać wynik ważenia, na który oczekiwała też, czająca się blisko 
wagi i unosząca w powietrzu, straszliwa Pożeraczka Zmarłych. Rzucała się ona na osądzonego, jeśli wyrok boski brzmiał dlań 
niepomyślnie. 
W klasycznym okresie starożytności misteria Ozyrysa zostały zaszczepione w innych krajach śródziemnomorskich, 
lecz był to raczej kult jego żony, Izydy, która zyskała wielu wyznawców poza Egiptem, szczególnie w ciągu pierwszych lat 
istnienia cesarstwa rzymskiego. Bez wątpienia jej kult przeszedł wiele przeobrażeń, w istocie jednak jego inspiracja i charakter 
pozostały egipskie, zyskując szeroką popularność poza doliną Nilu.
Trzeba wszakże przyznać, że kulty wielu bóstw Egiptu nie przyjęty się w innych krajach i wśród obcych ludów. 
Poczęci, zrodzeni i głęboko zakorzenieni w dolinie Nilu bogowie ci poza Egiptem marnieli i umierali. 

Deifikacja ludzi 
Deifikacje śmiertelników, którzy stali się obiektem kultu religijnego, zdarzały się wprawdzie w Egipcie, jednakże liczba 
w ten sposób stworzonych bóstw była niewielka w porównaniu z tłumem naturalnych bogów. Kilku królów - Snofru ze 
Starego Państwa, Senwesereta III i Amenemhata III ze Średniego oraz Amenhotepa I i jego matkę, Jahmes Neferetiry z 
Nowego Państwa - czczono w różnych miejscowościach kraju. Innymi ludźmi ubóstwionymi, aczkolwiek po długim czasie od 
ich śmierci, byli Imhotep, budowniczy zespołu piramidy schodkowej w Sakkarze, i Amenhotep, syn Hapu, architekt faraona 
Amenhotepa III. Obaj budowniczowie stali się później bogami-uzdrowicielami. Deifikowani ludzie byli w większym nawet 
stopniu niż wielcy bogowie państwowi obiektem czci prostego ludu, który rzadko zapuszczał się, nawet jeśli było mu to 
dozwolone, do świątyń. Nie były bowiem one miejscami, do których udawano się, by zanosić tam indywidualne modły. 
Istniały przede wszystkim po to, by służyć bogom; tam dostarczano im codziennego pożywienia i zaspokajano inne potrzeby, 
w zamian za co bogowie utrzymywali ład na świecie. Codziennie więc ubierano posągi bóstw i składano im ofiary z pokarmów, 
ale najistotniejszą ofiarą był emblemat bogini Maat, uosabiającej równowagę albo porządek świata. Ukazywana jako bogini 
nosząca na głowie strusie pióro, poprzez swe powiązania z równowagą stała się także personifikacją porządku, sprawiedliwości 
i, ostatecznie, prawdy. W teorii ofiarę Maat powinien był składać bogom sam król. Jednakże ze względu na ilość świątyń było 
to praktycznie niemożliwe, tak więc w obowiązku tym zastępowali go jego delegaci, najwyżsi kapłani. 

Faraon, dziecko bogów 
Pogląd, że faraon jako osoba stojąca najwyżej wśród ziemskich istot jest predestynowany do składania ofiar bogom, 
brat się z wiary, że król inaczej niż wspomniani wyżej deifikowani ludzie uzyskiwał boskość poprzez samo urodzenie w boskim 
rodzie, będąc rzeczywistym dzieckiem najwyższego boga. W Starym Państwie uważano władcę za syna Re. W Nowym, gdy 
głównym oficjalnym bogiem stał się Amon, faraona pojmowano jako potomka tego właśnie bóstwa. Płaskorzeźby na ścianach 
świątyń w Deir el-Bahań i Luksorze pokazują, w jaki sposób narodziny faraona były narodzinami boga. Amon przybierał 
bowiem postać aktualnie panującego władcy i łączył się z królową matką, by dokonać cudownego poczęcia. Boskie 
pochodzenie faraona oznaczało, że pozostaje on w znacznie bliższych niż inni stosunkach z bogami i może dzięki temu 
bardziej skutecznie reprezentować wobec nich świat ludzi. Również harmonia w świecie zależała od zdrowia faraona. Aby 
zapewnić sobie zachowanie sił witalnych, każdy władca obchodził, zwykle pod koniec trzydziestego roku swego panowania, 
święto jubileuszu (heb-sed), mające odnowić jego żywotność. Uważany często za życia za dobrego boga, w chwili śmierci 
faraon był unoszony do nieba, łączył się z tarczą słoneczną, a jego ciało było wchłaniane przez stwórcę. Doczesne szczątki 
boga-człowieka były następnie grzebane we wspaniałym grobowcu. Można stwierdzić, że wiele pogrzebowych wierzeń, 
których źródłem były królewskie pogrzeby, czerpało swe teologiczne uzasadnienie z boskiej natury pierwszych królów. Choć 
na upadek starożytnej religii egipskiej wpłynęło wiele rozmaitych czynników, nie może ulegać wątpliwości, że przerwanie linii 
władających Egiptem faraonów przyczyniło się do końca starej wiary w istotny sposób i zastąpienia jej w III w. n.e. przez 
chrześcijaństwo

Echnaton i kult Amona-Re
Podczas długiej historii egipskiej religii raz tylko doszło do zerwania ze starą tradycją. Był to krótki epizod zwany 
"okresem Amarna", związany przede wszystkim z faraonem Echnatonem Opuścił on centrum państwowego kultu Amona-Re 
w Tebach i założył dla siebie nową stolicę, Achetaton (obecnie Tell el-Amarna), w środkowym Egipcie. Stąd propagował kult 
Atona, tarczy słonecznej. Wiara religijna Echnatona nie była całkowicie oryginalna, bowiem Aton byt znany od dawna jako 
widzialny i rzeczywisty przejaw boga słońca. Kult Atona został też wzbogacony o pewne nowe elementy w czasach panowania 
Amenhotepa III, ojca Echnatona, gdy do Egiptu przenikały obce wpływy z Syrii i Mitanni. Swe krótkotrwałe wyniesienie 
zawdzięczał Aton wyłącznie samemu Echnatonowi. Zerwanie króla z tradycją dotyczyło nie tylko religii, lecz także stylu 
artystycznego, od dawna z religią związanego. Liberalizm na tym polu doprowadził do powstania znakomitej, naturalistycznej 
sztuki, której dzieła, często ukazujące samego jej inspiratora, wywołują nie kiedy dziwne wrażenie, jeśli nie odrazę. Religijna 
działalność Echnatona zaważyła niekorzystnie na jego polityce zagranicznej, bowiem utracił on większość Palestyny i Syrii. Po 
śmierci króla założona przezeń stolica została opuszczona, a jego następca, młody Tutanchamon, powrócił do Teb zakazując 
jednocześnie kultu Atona. Opinie o Echnatonie oscylują między skrajnościami. Wśród późniejszych pokoleń Echnaton, jako 
jedyny z faraonów, posiadał złą sławę i wspominany był jako "Wielki zbrodniarz" i "Ten pokonany z Achetaton". Niektórzy 
widzą w nim wielkiego religijnego reformatora, nawet pierwszego monoteistę, a inni uważają, że był ekscentrycznym 
materialistą, tym groźniejszym, że posiadającym władzę absolutną.



CHRONOLOGIA EGIPTU

OKRES FARAONÓW 

Lata przed naszą erą 
0k.3100 Faraon "Menes" zostaje pierwszym władcą zjednoczonego kraju. 
0k.2650 Piramida schodkowa, pierwsza monumentalna budowla kamienna, zbudowana przez króla Dżosera w 
Sakkarze. 
0k.2575 Wielka piramida Cheopsa zbudowana w Gizie. 
0k.2160 Warunki klimatyczne przyspieszają upadek Starego Państwa. 
0k.2040 Założenie Średniego Państwa przez Mentuhotepa z Teb.
0k.1652 W następstwie upadku Średniego Państwa znaczna część Egiptu dostaje się pod panowanie azjatyckich 
władców, 	znanych jako Hyksosi. 
Ok.1567 siły tebańskie ostatecznie wypierają Hyksosów. Założenie XVIII dynastii. 
0k.1490 Przez pewien czas panuje królowa Hatszepsut, jako jedyna kobieta dzierżąca samodzielnie ster rządów. 
0k.1469 Totmes III zostaje królem po śmierci królowej Hatszepsut. Apogeum militarnej potęgi Egiptu. 
0k.1405 Szczytowy punkt rozkwitu cywilizacji egipskiej za rządów Amenhotepa III; połączenie potęgi i pomyślności 
	wewnętrznej kraju. 
0k.1367 Syn i następca Amenhotepa przyjmuje imię Echnaton, zrywa z oficjalną religią i zakłada nową stolicę w 
Achetaton 	(dziś Tell el-Amarna). 
0k.1350 Krótkie panowanie Tutanchamona, którego grób przetrwał w stanie prawie nie naruszonym aż do jego 
odkrycia w 	1922 r. 
0k.1305 Seti I, drugi król XIX dynastii, odbudowuje częściowo pozycję Egiptu zagranicą.
0k.1286 Ramzes II ledwie unika klęski z rąk Hetytów w bitwie pod Kadesz. 
0k.1269 Zawarcie traktatu pokojowego pomiędzy Egiptem i Hetytami. 
0k.1218 Merenptah odpiera próbę inwazji ludów morskich na Egipt. 
0k.1182 Ramzes III skutecznie broni Egiptu przed zdecydowanym atakiem ludów morskich na lądzie i na morzu. 
0k.1080 Koniec Nowego Państwa. Władzą nad krajem dzielą się arcykapłan Amona i dwa domy królewskie. i 
Ok. 945 Królowie pochodzenia libijskiego zakładają XXII dynastię. 
Ok. 925 Król Szaszank I interweniuje w Izraelu i łupi Jerozolimę. 
Ok. 715 Zagarnięcie władzy w Egipcie przez Nubijczyków. 
663 Asyryjczycy atakują Egipt, łupią Teby i ustanawiają wasalnych władców. Kulturalne "babie lato" w Egipcie.
605 siły egipskie pokonane przez Babilończyków pod Karkemisz. 
525 Armia perska pod wodzą Kambyzesa zajmuje Egipt. 
332 Aleksander Wielki pokonuje Persów. 

OKRES PTOLEMEJSKI 
305 Ptolemeusz, satrapa Egiptu, zakłada swą własną dynastię. 
30 Kleopatra, ostatnia królowa z dynastii ptolemejskiej, popełnia samobójstwo. Oktawian przyłącza Egipt do Rzymu.

OKRES RZYMSKI I BIZANTYŃSKI 
23 siły rzymskie, początkowo pokonane, zwyciężają Meroitów z Nubii. 

Lata naszej ery 
38 Wybuch pierwszych starć pomiędzy Grekami i Żydami w Aleksandrii. 
115 Ostatnie walki na tle rasowym. Zdziesiątkowanie ludności żydowskiej. 
172 Powstanie bukolów w Delcie 
Ok. 180 Założenie szkoły katechetycznej w Aleksandrii. 
201 Prześladowanie chrześcijan za Sewera - zabicie wielu Egipcjan. 
249 Prześladowania za Decjusza. 
270 siły Palmyry najeżdżają Egipt i przez pewien czas władają w Aleksandrii. 
Ok. 270 Św. Antoni rozpoczyna życie pustelnicze. 
303 Początek wielkich prześladowań chrześcijan za Dioklecjana - wiele ofiar w Egipcie.
Ok. 320 Pachomiusz zakłada pierwszą wspólnotę cenobicką. 
324 Konstantyn Wielki jedynym cesarzem - triumf chrześcijaństwa. 
325 Sobór w Nicei potępia arianizm.
431 Pierwszy sobór w Efezie (drugi w 449). Krótkotrwały triumf Kościoła egipskiego w jego doktrynaInej walce z 
	Konstantynopolem.
451 Sobór w Chalcedonie: monofizytyzm uznany za herezję. Kościół egipski odmawia uznania tej decyzji i odcina się 
od 	ortodoksyjnego chrześcijaństwa. 
641Początek ataku Arabów na Egipt. W następnych latach siły bizantyńskie kapitulują i Egipt staje się państwem 
	muzułmańskim.




42



BLISKI WSCHÓD


SUMER 


Kraj i osadnictwo 
Sumer jest starożytną nazwą regionu w południowym Iraku (Mezopotamia), tworzącego dziś okręgi 
administracyjne (liwas) Diwanija i Nasirija.
Obszar ten jest częścią aluwialnej niziny, utworzonej przez Eufrat i Tygrys. Rzeki te znacznie zmieniły swój bieg 
od czasów starożytnych, toteż w celu odtworzenia pierwotnej topografii należy łączyć wyniki terenowych badań 
archeologicznych z informacjami dostarczanymi przez starożytne teksty.
Na obszarze tym występuje ciepły i suchy klimat z ilością opadów niewystarczającą dla wegetacji zbóż, 
sadownictwa i ogrodnictwa. Sztuczne nawadnianie za pomocą kanałów było więc zawsze koniecznością. Stopniowo 
niewielkie lokalne urządzenia irygacyjne rozrastały się do dużych niezależnych systemów, wymagających, w celu 
zabezpieczenia ich sprawnego funkcjonowania, stałego nadzoru, pogłębiania kanałów i naprawy wyrw, powstałych w 
ziemnych umocnieniach.
Najwcześniejsze osady we właściwym Sumerze powstały wzdłuż granicy obszaru bagien około 4500 r. p.n.e. 
(zarówno tę jak i następne daty należy traktować jako przybliżone i dyskusyjne). Możliwe, że jeszcze wcześniej istniały 
jakieś osady założone dalej na południu; poziom morza byś wówczas niższy niż obecnie. Ponieważ jednak w wyniku 
topnienia śniegów pozostałych po epoce lodowcowej poziom morza w Zatoce Perskiej podnosił się, najdawniejsi 
mieszkańcy mogli być zmuszeni do powolnego przesuwania się, wraz z linią brzegową, ku północy.
Kim byli ci ludzie i skąd przybyli? Na te pytania nie można udzielić pewnej odpowiedzi. Najprostszym wydaje się 
stwierdzenie, że byli to po prostu poprzednicy ludu, który zamieszkiwał tu w czasach historycznych, czyli Sumerów. 
Charakterystyczna ceramika owych pierwotnych mieszkańców posiada wspólne cechy ze znajdowaną w Iranie, na wschód 
od Mezopotamii, ale spotyka się ją też po arabskiej stronie Zatoki Perskiej. Na północy zaś jej zasięg dochodził do terenów 
współczesnego północnego Iraku i Syrii. Może to jednak równie dobrze świadczyć o rozprzestrzenianiu się techniki 
wytwarzania i stylu ceramiki, a nie o przemieszczaniu się samej ludności.
Kultura materialna, charakterystyczna dla wczesnych osad, nazwana została Ubajd, od miejsca, gdzie odkryto 
pierwsze typowe dla niej znaleziska. Dzieli się ona na trzy podokresy: Ubajd I, zwany także okresem Eridu, Ubajd II, zwany 
też okresem Hadżi Mohammed, i Ubajd III albo okres późnoubajdzki. Różnią się one między sobą stylem i kolorystyką 
malowanej ceramiki.
Charakterystyczną osadą ludzi Ubajd była mała wieś. Prawdopodobnie istniały też obozowiska grup nomadów i 
półnomadów. Wiejskie chaty wznoszono z plecionych mat i gliny, większe budowle z suszonych na słońcu cegieł. 
Gospodarka tych osad opierata się na rybotówstwie, poświadczonym przez odnajdowane ości, ciężarki do sieci i gliniane 
modele łodzi, oraz kopieniackim rolnictwie, którego istnienia dowodzą krzemienne ostrza motyk, sierpy z wypalanej gliny, 
ślady ziaren pszenicy i sześciorzędowego jęczmienia. Liczne znaleziska pestek daktyli świadczą o uprawie palmy 
daktylowej, natomiast gliniane figurki owiec i wotów wskazują na hodowlę. Zapewne sezonowym zajęciem było też 
łowiectwo i chwytanie wodnego ptactwa.
Wsie i obozowiska były typowymi, lecz nie jedynymi formami osadnictwa okresu Ubajd. Gdzieniegdzie 
występowały miasta lub osiedla typu miejskiego, np. Eridu (ok. 12 ha), Ur (ok. 10 ha) i Uruk (ok. 70 ha). Wyróżniają się one 
nie tylko ze względu na zajmowany obszar i znaczną liczbę ludności, która musiała je zamieszkiwać, lecz również dzięki 
swym budzącym zdumienie, monumentalnym budowlom publicznym i świątyniom. Przykładem może być świątynia w 
Eridu, która z małej, jednoizbowej niszy w początkach omawianego okresu, przekształciła się w okazałą budowlę o 
wymiarach 23,5 x 13,5 m, stojącą na tarasowej podstawie o bokach 26,5 x 16 m. Czynniki, które umożliwiały ten 
zadziwiający wzrost i trwanie osiedla, są zapewne ściśle związane z funkcją i prestiżem jego świątyni. 
Plemiona nomadów posiadają zwykle w ustalonych miejscach pomieszczenia, które można by określić jako 
składy, gdzie przechowywane są cenne przedmioty należące do tych społeczności, zwłaszcza będące obiektem ich 
religijnego kultu, ale także nadwyżki produktów i zapasy, bowiem wożenie ich ze sobą podczas koczowniczych wędrówek 
byłoby uciążliwe. Składy te, za sprawą umieszczonych w nich świętych przedmiotów, stają się centrami sakralnymi, 
miejscami gromadzenia się grup ludzkich, przybywających z daleka na religijne uroczystości. Jak zwykle przy takich 
okazjach, dochodzi wtedy do handlu i wymiany dóbr. Napływ do tych miejsc kultu wotywnych ofiar, pochodzących z 
rozległego regionu, a także zyski z odbywającego się tu handlu, mogą stanowić wyjaśnienie sposobu, w jaki te religijne 
centra powstawały i rozwijały się w wielkie osiedla. Lagasz znaczy po sumeryjsku "skarbnica". Urim, pełna forma nazwy 
Ur, oznacza odrzwia, symbol skarbca, ponieważ podtrzymywały one matę, którą można było opieczętować otwór 
drzwiowy. Fakt, że tak wiele nazw najstarszych miast posiada prawdziwie sumeryjską etymologię i stanowi podstawę do 
przypuszczeń, że od czasów najdawniejszych aż do historycznych przebywała na tych terenach ta sama, pod względem 
pochodzenia, ludność.
Po okresie Ubajd nastąpił okres Warka, zwany także Uruk (warstwy archeologiczne XIV-IX), z cechującym go 
nowym typem ceramiki - jej wyroby pokrywano szarą polewą. Pod innymi względami okres ten mało różnił się od 
poprzedniego. Należy wszakże wspomnieć o jednym ważnym wynalazku - kole garncarskim. Za jego pomocą wytwarzano 
już szarą ceramikę okresu Warka. 
Początki cywilizacji: Okres protopiśmienny 
 Po okresie Warka nastąpił okres protopiśmienny (to jest Uruk archaiczne warstwy VIII-IV i III Dżemdet Nasr). 
Nowa epoka charakteryzowała się niezwykłym natężeniem rozwoju i przemian, nie spotykanym w innych okresach 
dziejów Mezopotamii.
W początkach okresu ma miejsce masowe zasiedlanie północnych, poprzednio prawie nie zamieszkanych, 
regionów Sumeru wokół Abu Salabich i Nippur. Ponieważ na obszarach tych gospodarka opierała się głównie na uprawach 
zbożowych, można sądzić, że zostało wówczas zastosowane sprzężajne radło, co jest potwierdzone w napisie z tego 
okresu. Dzięki temu można było wziąć pod uprawę daleko większe obszary niż przy zastosowaniu samej motyki. 
Charakterystyczne wydaje się też, że w Nippur, jedynym osiedlu tego regionu występującym przed okresem Uruk, Enlil, 
starszy bóg patronujący okolicom miasta, był bogiem motyki. Natomiast jego syn Ninurta, bóstwo obszaru samego miasta, 
bogiem pługa.
Podobnie jak w okresie Ubajd tak i we wczesnym okresie Uruk rozrzucone po kraju małe wsie i występujące 
gdzieniegdzie większe osiedla tworzyły ogólny obraz osadnictwa. Jednakże w średnim i późnym okresie Uruk zachodzą w 
tym obrazie znaczne zmiany. Na południu, wokół Ur i Eridu, mniejsze osady z okresu Ubajd zostały najwvraźniej 
opuszczone. Na północy, w rejonie Abu Salabich-Nippur, wzdłuż głównego biegu Eufratu (mowa o biegu rzeki w 
starożytności) również widzimy tylko duże ośrodki, bez wsi pomiędzy nimi. W późnym okresie Uruk zjawisko to rozszerza 
się na tereny leżące wzdłuż odnogi Eufratu, biegnącej od Abu Salabich na południe ku Adab i tworzącej w przybliżeniu 
północno-wschodnią granicę Sumeru. O ile mniejsze wsie znikają z zachodnich i północnych regionów pogranicznych, 
centralna część kraju wokół Uruk wydaje się przepełniona nimi aż do okresu wczesnodynastycznego, gdy znikną one i 
stamtąd. Wyjaśnienie tego zjawiska wydaje się proste. Wzrastająca groźba najazdów i ataków, wobec których małe wsie 
były bezbronne, zmuszała wieśniaków do szukania ochrony w większych ośrodkach albo przenoszenia się do mniej 
zagrożonych regionów w centralnym Sumerze. Najwyraźniej najazdy kierowały się z początku na obszary nadgraniczne dla 
koczowników z okolicznych pustyń zasiedlone ziemie stanowiły z pewnością nęcący cel ataku zmuszając ostatecznie 
prawie całą ludność do przeniesienia się do miast, które z tego powodu uległy znacznemu powiększeniu. Ocenia się na 
przykład, że Uruk rozszerzyło swe terytorium z około 70 ha na początku okresu do 100 ha u jego schyłku. Jest też 
prawdopodobne, że zagrożenie dla życia i mienia, stworzone przez plądrujące grupy nomadów, było jeszcze zwiększone 
przez zwiastuny zjawiska, które miało stać się charakterystyczne dla następnego, wczesnodynastycznego okresu, a którym 
były wojny pomiędzy samymi miastami-państwami sumeryjskimi.
Pomimo tych niepokojów, których świadectwem są zmiany w obrazie osadnictwa, osiągnięcia tego okresu były 
godne uwagi. Może zresztą zwrot "pomimo" nie jest w tym wypadku najwłaściwszy, bowiem wielkie przemiany kulturowe 
nie wywodzą się na ogół ze wsi, lecz powstają w bardziej złożonym środowisku mniejszego lub większego miasta. 
Skupienie wielkiej liczby ludności w dużych ośrodkach miejskich nawet jeśli wymuszone mogło przyczynić się do 
stworzenia atmosfery, w której rodziły się nowe myśli i idee.
W architekturze kontynuowana była tradycja monumentalnych świątyń. Obecnie nowym ich elementem stały się 
potężne kolumny, zdobione techniką polegającą na wbijaniu w nie glinianych stożków o różnokolorowych główkach, 
tworzących geometryczne desenie. ściany wewnętrzne budowli były, jak się wydaje, pokrywane w wielu wypadkach 
freskami. Choć zachowały się tylko niewielkie fragmenty tych malowideł, możemy na szczęście wyrobić sobie pogląd na 
temat ich wyglądu, ponieważ wizerunki ryte na cylindrycznych pieczęciach pochodzących z tego okresu (wyparły one 
wcześniejsze pieczęcie stemplowe) wydają się być wiernymi miniaturowymi modelami i kopiami tychże fresków. Pod 
względem tematycznym wyobrażenia dzielą się na dwie grupy: jedna to sceny religijne, takie jak adoracja świętych symboli 
albo dramat kultowy "święte zaślubiny", a druga to sceny związane z wojną, jak masowe zabijanie po zwycięstwie 
bezbronnych jeńców, znane później jako karaszum. Te ostatnie wyobrażenia, podobnie jak i sceny kultowe, mogły być 
kopiowane ze ścian świątyń, ale możliwe jest także, że pierwotnie zdobiły one ściany giparu, siedziby duchownego, 
królewskiego przywódcy wspólnoty, en, do którego religijnych i świeckich funkcji w coraz większym stopniu zaczynało 
dochodzić dowództwo w czasie wojny.
Obok gliptyki, okres ten zapoczątkował rozwój sztuki reliefowej i rzeźby. Płaskorzeźbę reprezentuje znakomita 
waza z Uruk, na której przedstawiono scenę wczesnego rytuału świętych zaślubin bogini Inany z jej małżonkiem, 
Amauszumgalaną. Przykładem wysokiego poziomu rzeźby pełnowymiarowej jest wyjątkowo piękna, wykonana w 
alabastrze głowa kobiety, powszechnie uważanej za Inanę.
Dokonania okresu protopiśmiennego w dziedzinie architektury i sztuki były niewątpliwie wielkie, lecz jeszcze 
bardziej doniosłe stało się wynalezienie albo raczej stopniowe doskonalenie pisma, którego istnienie jest wówczas po raz 
pierwszy zaświadczone. Za pomocą pisma człowiek zdolny jest zapanować nad czasem, przestrzenią i innymi złożonymi 
problemami. Dokumenty pisane przekazują wiedzę wcześniejszych wieków, tworząc bogatą i trwałą spuściznę intelektualną 
w sposób o wiele doskonalszy, niż jest to w stanie zrobić tradycja ustna. Umiejętność pisania pozwala pokonać odległość, 
umożliwiając zarządzanie z jednego centrum rozległymi obszarami, porządkuje i przechowuje tysiące szczegółowych 
faktów, ważnych, na przykład, dla skutecznego zarządzania wielką świątynią lub innym majątkiem.
Wydaje się, że właśnie sporządzanie spisów typu inwentarzowego, zawierających dane liczbowe, było głównym 
czynnikiem rozwoju pisma. W najwcześniejszych inskrypcjach jest to pismo obrazkowe; znaki ryto lub odciskano na 
tabliczkach z wilgotnej gliny, następnie suszonych. Pismo miało dobrze wykształcony system zaznaczania ilości 
przedstawianych przedmiotów; wydaje się, że właśnie znaki cyfrowe i obrazkowe przedstawienia rzeczy dały początek 
sztuce pisania. Na kawałku gliny żłobiono piktogram dla każdego przedmiotu lub zwierzęcia, po którym umieszczano 
uproszczony znak, określający ilość sztuk danej rzeczy.
Pismo w okresie protopiśmiennym było jeszcze tylko środkiem mnemotechnicznym. Dwoma głównymi 
rodzajami napisów były wykazy znaków, pomagające piszącemu przypomnieć sobie to, co miał zapamiętać, oraz wykazy 
zeschematyzowanych formuł, pozwalających skrybie zapisać nowe informacje, ale tylko w tym zakresie, na jaki pozwalały 
owe formuły.
W dostępnych nam najwcześniejszych dokumentach znaki pisarskie utraciły już w wielu wypadkach swój 
pierwotny obrazkowy charakter. Kolejne pokolenia pisarzy coraz bardziej upraszczały i stylizowały piktogramy, które w 
końcu stały się całkiem abstrakcyjnymi kombinacjami odciśniętych klinów.
Do końca okresu protopiśmiennego ograniczenia wynikające z wyłącznie obrazkowego charakteru pisma zostały 
już w znacznym stopniu złagodzone. Zaczęto mianowicie wykorzystywać czysto fonetyczne wartości niektórych znaków, 
co stanowiło ważną wskazówkę, umożliwiającą właściwe odczytanie piktograficznego znaku słowa lub ideogramu, który 
sam w sobie dopuszczał różnorodne interpretacje znaczeniowe.
Pismo zostało wcześnie zapożyczone od Sumerów przez ich sąsiadów Akadów, którzy dostosowali je do swego 
zupełnie odmiennego języka. Wczesnoakadyjska ortografia wskazuje, że system pisarski został przejęty w formie 
ukształtowanej w końcowym stadium okresu protopiśmiennego.
Dwa pojęcia, występujące we wczesnych zabytkach pisanych, zasługują na szczególną uwagę: en "pan", "król 
kapłan" albo, bardziej dokładnie "charyzmatyczny zarządca produkcji i przywódca" i drugie określenie unkin 
"zgromadzenie ludowe" albo ogólne zebranie". Są to kluczowe terminy, spotykane we wczesnych mitach sumeryjskich, 
będące wskazówką dotyczącą ustroju politycznego. Najwyższą władzą w tym systemie było zgromadzenie ludowe lub 
ogólne zebranie, które zwoływano w groźnych sytuacjach kryzysowych, aby wybrać przywódcę wojskowego (lugal) albo 
naczelnika na czas pokoju (en). Zgromadzenie to sądziło również przestępców. Wydaje się, że model taki ma swe lokalne 
korzenie, będąc odpowiednim dla wspólnoty wiejskiej lub małej grupy plemiennej, i posiada swoje odpowiedniki w tego 
typu społecznościach na całym świecie. Jednakże w Mezopotamii, w okresie protopiśmiennym, ten system ustrojowy 
znalazł, jak się wydaje, zastosowanie również w większych osiedlach i na podległych im obszarach. Najszerszą organizacją 
tego typu, w której dostrzegamy też pewne nowe elementy, była liga Nippur, przymierze wszystkich głównych miast 
Sumeru, których przedstawiciele spotykali się na naradach w tej miejscowości celem konsultacji i uzgodnienia planów 
wspólnie podejmowanych akcji. Wydatki związane z funkcjonowaniem ligi pokrywane były solidarnie przez jej członków. 
Z czasów bezpośrednio następujących po I okresie wczesnodynastycznym znane są odciski pieczęci tych miast, wspólnie 
potwierdzających, że przechowywane fundusze nie zostały naruszone.
Jest rzeczą zrozumiałą, że tego rodzaju przymierze motto powstać tylko na skutek presji bardzo poważnego, 
wyraźnego i wszechogarniającego zagrożenia. Wspomniany poprzednio napór na zachodnie i północne granice Sumeru, 
utrzymujący się przez cały ten czas, stanowił zapewne właściwą przyczynę powstania ligi. Pozostaje oczywiście sporną 
kwestią. kto wywierał ten nacisk. lecz ponieważ chodziło o granice zachodnie i północne, musieli to być koczownicy 
pustyni, jak to później wielokrotnie będzie miało miejsce w mezopotamskich dziejach. Idąc dalej stwierdzimy, że 
koczownicy ci mogą być identyfikowani z Akadami albo Protoakadami, wiemy bowiem, że w początkach następnego, 
wczesnodynastycznego okresu, ziemie leżące na północ od Sumeru, rejon rzeki Dijala i część aluwialnej równiny na północ 
od Abu Salabich, zostały opanowane przez mówiących po akadyjsku najeźdźców, którzy zachowali tylko sumeryjskie 
nazwy miast, świątyń i imiona miejskich bogów (np. Isznunak, "Pagórek księcia", świątynia Esikil, "Czysty dom", bóg 
deszczu Ninasu, "Polewacz wody"). 

Przejście do historii: okres wczesnodynastyczny
 Okres wczesnodynastyczny, który następuje po protopiśmiennym, dzieli się na trzy podokresy. Dopiero podczas 
ostatniego z nich piśmiennictwo uczyniło na tyle wyraźny postęp, że pozostawiło pewne świadectwa typu historycznego. 
Poprzedzający go drugi podokres byt pogrążoną w półmroku epoką epickich i heroicznych opowieści, "bohaterskim 
wiekiem" Sumeru. I okres wczesnodynastyczny należy jeszcze całkowicie do prehistorii lecz jest oddzielany od 
protopiśmiennego ze względu na istotne zmiany w stylu architektury i sztuki, np. wprowadzenie płasko-wypuktej cegły i 
obronnego owalu murów.

I okres wczesnodynastyczny (2750-2650 p.n.e.)
Proces znikania wsi i wynikające stąd zjawisko rozrostu większych ośrodków dotknęły w I okresie 
wczesnodynastycznym nawet centralną część Sumeru, wokół miast Uruk, która stanowiła dotąd ostatnie miejsce azylu dl 
wiejskiego osadnictwa. Wynikało to, być może, z nadejścia ostatecznej i decydującej fazy zewnętrznego naporu, lecz 
bardziej prawdopodobne wydaje się przypuszczenie, że powstanie ligi Kingir skutecznie powstrzyma to zewnętrzną 
inwazję, a brak wewnętrznego bezpieczeństwa, którego dowodzi właśnie zniknięcie wsi, spowodowany był 
wewnątrzsumeryjską rywalizacją, wojną wszystkich przeciwko wszystkim. Kolejnym efektem tego stanu rzeczy było 
otoczenie się w tym okresie dużych miast potężnymi murami.
Motywy tych morderczych wojen były różnorodne i złożone: rywalizacja pomiędzy sąsiednimi miastami -
państwami o żyzne tereny graniczne, żądza łupów i panowania, cechująca ambitnych, wojowniczych władców, a także 
wzrastające pragnienie wewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa odległy cel, do którego mogła doprowadzić tylko 
hegemonia jednego ośrodka rządzącego. Pamięć o dtugotrwałym panowaniu miasta Kisz w I okresie 
wczesnodynastycznym stanowiła w tym wypadku zachętę do walki o osiągnięcie tego idealnego stanu.

Wiek bohaterski: II okres wczesnodynastyczny (2650-2550 p.n.e.) 
Wczesna tradycja, zawarta w sumeryjskiej Liście królów, rozpoczyna się wraz z I dynastią z Kisz. 
Najdawniejszym władcą tej dynastii, którego historyczność wyraźnie potwierdzają dwie wczesne inskrypcje, był 
Enmebaragesi albo raczej, ponieważ en jest tytułem, Mebaragesi (2630-2600 p.n.e.). Znane są dwa fragment napisów na 
wotywnych pucharach, które nazywają gi królem Kisz. Tradycja przypisuje mu rozbrojenie sąsiedniej, wschodniej krainy 
Elamu. Stwierdza się, że Mebaragesi zabrał broń Elamowi; może należy rozumieć pod tym stwierdzeniem pacyfikację 
owego kraju lub jedynie zapobieżenie jego najazdowi na Sumer.
Inna tradycja mówi, że Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza z Uruk, który to "wyprowadził broń 
przeciwko Kisz, zdobył ciała jego siedmiu herosów i ostemplował głowę Pana Mebaragesi jak szachownicę". Jeszcze 
starsza tradycja, zawarta w eposie Gilgamesz i Agga, podaje, że to nie Mebaragesi został pokonany przez Gilgamesza, lecz 
syn jego, Agga. Tę właśnię wersję zdaje się potwierdzać sumeryjska Lista królów według której ostatnim władcą I dynastii 
z Kisz był Agga, a potem władza królewska przeszła do Uruk. O ile można wywnioskować ze wzmianek zawartych w 
opowieści, Gilgamesz, szukając schronienia jako zbieg, został wcześniej gościnnie przyjęty przez Aggę w Kisz. Ten ostatni 
prawdopodobnie osadził Gilgamesza w Uruk po to tylko, by doczekać się jego buntu.
Epickie opowieści o bohaterach, pochodzące z tego okresu, ukazują formy polityczne różniące się pod pewnymi 
względami od tych, jakie przedstawiał nam świat mitów. Godnym odnotowania jest efekt zawziętych i uporczywych walk, 
które doprowadziły do zniknięcia małych otwartych wsi i rozwoju większych, silnie obwarowanych miast. Otóż wojenny 
przywódca albo "król" (lugal), który w mitach jest jeszcze wybierany tylko na okres walki militarnej, staje się, w wyniku 
permanentnego stanu wojny, osobą piastującą swe stanowisko bez ograniczenia czasowego. Władzę swą król opierał na 
licznej "gwardii" niewolnych, zależnych od niego ludzi. Po części rekrutowali się oni z jeńców, którym władca darował 
życie. Dzięki temu byt panem ciała i duszy każdego z nich. Jest charakterystyczne, że język sumeryjski nie zna żadnego 
innego słowa na określenie posiadacza, czy to niewolników czy innych dóbr, niż słowo lugal. Najwidoczniej samo pojęcie 
posiadania, zawierające w sobie prawo do zniszczenia danego przedmiotu własności, kojarzone było z ukazaną powyżej 
formą zależności. Członkowie "gwardii" króla jadali wraz z nim w pałacu (egal) i otrzymywali nadania ziemi, będące 
źródłem ich utrzymania. Służyli oni królowi jako żołnierze w czasie wojny i jako robotnicy pracujący przy realizacji 
publicznych przedsięwzięć budowlanych podczas pokoju.
Król zazdrośnie strzegł swej, zdobytej niedawno, trwałości panowania, szukając coraz częściej sankcji dla swej 
władzy w boskim wyborze, a nie w elekcji ludzkiego zgromadzenia. Zaczęły pojawiać się dziedziczne dynastie i król 
rozszerzał swe kompetencje od funkcji naczelnika wojennego do pozycji władcy również w czasach pokojowych. Gdy nie 
prowadzono działań militarnych, żołnierze królewscy nie tylko budowali i strzegli murów miasta, lecz kopali też i 
oczyszczali główne kanały irygacyjne oraz wznosili świątynie. Starając się rozszerzyć bazę społeczną, stanowiącą oparcie 
dla jego władzy, król zwracał zwłaszcza uwagę na ludzi z warstw społecznie upośledzonych, bacząc, by nie byli oni 
pozbawieni swoich praw. Szczególnie dbał o to, by sądy przyjmowały ich skargi, i zabezpieczał wykonanie wyroków, 
nawet jeśli były one wymierzone przeciwko bogatym i możnym.
Dodatkowym obowiązkiem króla było utrzymywanie dobrych stosunków z bogami, by zapewnić gospodarczą 
pomyślność i dobre zbiory całej wspólnocie, o co wcześniej troszczył się król-kapłan, en. W miastach-państwach, w 
których utrzymywało się stanowisko króla-kapłana, stan permanentnej wojny zmuszał go do przyjęcia na siebie również 
obowiązków przywódcy militarnego. Charakterystycznym przykładem tego rodzaju połączenia różnych, pierwotnie 
oddzielnych funkcji, jest Mebaragesi, z imieniem którego tytuł króla-kapłana został tak ściśle związany, że późniejsza 
tradycja zna go wyłącznie pod imieniem Enmebaragesi, choć jest on przede wszystkim wspominany jako król-wojownik.
Posiadane przez nas przekazy źródłowe pozwalają przypuszczać, że tytuły króla-kapłana i króla-wodza noszone 
były przez władców głównych miast, panujących nad większymi, dość luźno zespolonymi organizacyjnie terytoriami. 
Pojawia się również nowy tytuł ensi (może dokładniej ensiak, akadyjski iszszakkum), noszony przez władców mniejszych 
niezależnych miast i miast-państw. Tytuł ten oznaczał "kierującego (en) pracami (ak) rolnymi (si)" i pierwotnie odnosił się 
do zarządcy sprzężaju należącego do gminy. Ponieważ jednak osty, które zaprzęgano do pługa, ciągnęły też wozy 
wyruszające na wojnę, ensi mógł z tego powodu zarządzać również wspólnotą w okresie wojny albo przy wykonywaniu 
jakichś ważnych publicznych zadań. Tytuł ten, używany na określenie niezależnego władcy miasta, rozpowszechniony byt 
tylko w III tysiącleciu p.n.e. U schyłku tego tysiąclecia, za panowania III dynastii z Ur, ensi zaczyna oznaczać zarządcę 
prowincji, sprawującego swą funkcję z ramienia króla Ur. Następnie słowo to powraca do swego pierwotnego znaczenia, 
określając kierownika zespołu zaprzęgowego i w tym sensie wchodzi w skład określenia ensi (ak)-gal, "główny zarządca 
prac ornych". 

Historia: III okres wczesnodynastyczny (2550-2335 p.n.e.) 
Udokumentowana źródłowo historia rozpoczyna się w III okresie wczesnodynastycznym. W tym czasie rozwój 
pisma pozwalał już na zanotowanie nowych, logicznie powiązanych ze sobą informacji o wydarzeniach politycznych. 
Przetrwanie pochodzącej z poprzedniego, "bohaterskiego wieku", ustnej tradycji również zawdzięczamy nowym 
możliwościom, pozwalającym na utrwalenie jej w formie pisanej.
Osadnictwo w III okresie wczesnodynastycznym skupiało się wzdłuż trzech głównych odnóg Eufratu. Główne 
koryto rzeki znajdowało się najdalej na zachodzie. Od niego, w okolicy Sippar, na północnym skraju aluwialnej równiny, 
odgałęziała się z lewej strony odnoga Iturungal. Trzecie odgałęzienie odchodziło z lewej strony Iturungalu, w okolicy 
Zabalam, i przepływało przez region miasta Lagasz, dlatego będziemy je dla wygody nazywać odnogą Lagasz. Osadnictwo 
nie przedstawiało sobą jednolitej, nieprzerwanej całości. Centralnie położony step (edin), rozdzielający okolice położone 
wzdłuż Eufratu i Iturungalu, pełnił dość skutecznie rolę obszaru buforowego. Miasta nad Eufratem oddziaływały 
wzajemnie na siebie, a położone nad Iturungalem i odnogą Lagasz, posiadając wspólne granice na urodzajnych terenach 
uprawnych, prowadziły o nie ustawiczną rywalizację. Cały obszar Sumeru był jednolitą areną polityczną tylko w drugiej 
połowie okresu wczesnodynastycznego. Miasta nad Eufratem Niewątpliwie miasta leżące nad Eufratem reprezentowały 
centralny i najsilniejszy region Sumeru, gdzie decydowały się polityczne losy kraju. Niestety ich władcy pozostawili nam 
tylko krótkie inskrypcje wotywne, ze skąpymi informacjami o wydarzeniach politycznych tak że trudno jest odtworzyć 
spójny i logiczny ich obraz. Miasta, o których mowa, to: Mań, położone najdalej na północy, a następnie Sippar i Kisz, oba 
w północnym Sumerze. Na południe od Kisz znajdowały się: Abu Salabich, dotychczas nie odnalezione, Nippur, 
Szuruppak, Eresz, Uruk i Ur. Odchodzący poniżej Uruk kanał prowadził ku zachodowi, do Eridu.
Wraz z upadkiem I dynastii z Kisz centrum władzy politycznej przesunęło się w dół rzeki, do Uruk, gdzie 
Gilgamesza zastąpił jego syn, Urlugal, a po nim panowało sześciu władców, z których jednak żaden nie pozostawił 
jakiejkolwiek inskrypcji.
Poważnym rywalem Uruk pod względem bogactwa i potęgi musiał być jego południowy sąsiad Ur. Na słynnym 
królewskim cmentarzu w tym mieście znaleziono wyroby ze złota i półszlachetnych kamieni, wykonane z wytrawnym 
mistrzostwem. Królom i królowym, grzebanym z owymi kosztownościami, w wielu wypadkach towarzyszyły też w drodze 
na tamten świat ich świty i służba. Imiona władców poznajemy niekiedy z inskrypcji na cylindrycznych pieczęciach lub 
innych przedmiotach. Najbardziej znanymi spośród nich są: królowa Szudiad(anak), "Modląca się za swego ojca", której 
słynny grób pełen jest kosztowności, i król Meskalamszar (albo Meskalamdug), "Bohater powiększający kraj ".
Wkrótce po czasach panowania tych władców Mesanepada (2480-2461 p.n.e.) założył I dynastię z Ur. Przyjął on 
tytuł "króla Kisz", co wskazuje na jego hegemonię nad całym Sumerem. Tradycja dotycząca jego następców jest 
zagmatwana i, być może, fałszywie ukazuje fakty, lecz prawdopodobna kolejność władców była następująca: Meskiagnuna 
(2460-2441 p.n.e.) i Aanepada (2440-2431 p.n.e.), synowie Mesanepady, następnie Meskiagnana, syn Aanepady. Żaden z 
nich nie nosił już tytułu "króla Kisz", zatem władza zwierzchnia musiała przejść w tym czasie do jakiegoś innego miasta. Ur 
jednak w dalszym ciągu pozostawało ważnym ośrodkiem, także w okresie akadyjskim, a zdobycie miasta przez Sargona ok. 
2340 r. p.n.e. było decydującym momentem w procesie opanowywania przez tego króla całego Sumeru. Nasza wiedza o 
dziejach Ur w następnych latach jest uboga aż do ok. 2060 r. p.n.e. , gdy rozkwitło ono pod rządami Urnammu. Był on 
założycielem III dynastii z Ur i budowniczym wielkiej świątyni w formie zikkuratu, której szczątki przetrwały do dziś. 
Upadek Ur ok. 2000 r. p.n.e., spowodowany przez Amorytów, oznacza już początek ery babilońskiej. Wydaje się, że 
najbardziej prawdopodobnym spadkobiercą Ur było miasto Mań, w którym Lista Królów umieszcza dynastię założoną 
przez niejakiego Ilszu (ok. 2450 r. p.n.e.). Inskrypcja córki tego władcy znaleziona została w Ur. Inną powiązaną z Mari post 
jest, być może, żona króla Meskiagnuna, której i zawiera w sobie miano boga Szamkana, popularne w królewskich kręgach 
w Mari. Pisała ona po akasku, a więc w języku używanym wówczas w tym mieście.

Miasta nad Uturungalem i odnogą Lagasz 
Wzdłuż Iturungalu leżały miasta: Adab, Umma, Ki g...r, Patibira i Ararma (po akadyjsku Larsa). Nad odnogą 
Lagasz natomiast Zabalam, pozostający w strefie wpływów Ummy, Girsu, Lagasz i Nina.
W początkach III okresu wczesnodynastycznego Adab było rządzone przez ensi Ninkisalsi, którego 
zwierzchnikiem był Mesilim, noszący tytuł "króla K (2550 r. p.n.e.). Później miasto Adab stało się niezależne, a jego dwaj 
władcy, Medurba i Lugaldalu, tytułowali się królami. Trzeci, Eginimpae, przyjął tylko tytuł ensi. Stolica Mesilima nie jest 
znana, lecz zapewne znajdowała się w strefie Iturungalu, bowiem władca tam właśnie, i nad odnogą Lagasz, wykazywał 
swą tywność. W Girsu uważano go za zwierzchnika lokalnego ensi Lugalszagengur, a późniejsza tradycja czyn też 
budowniczym świątyni boga słońca Utu w Ara1 W Girsu Mesilim także wzniósł świątynię bogu mi: Ningirsu, a ponadto 
włączył się aktywnie do granic go sporu, jaki miasto to prowadziło z sąsiednią Um zmuszając oba miasta do poddania się 
sądowi najstarszego sumeryjskiego boga Enlila w Nippur. Następnie sam zajął się egzekucją wyroku, wytyczając i 
oznaczając linię graniczną.
Decyzja Enlila nie zakończyła, niestety, sporu. Zdaje się, że Umma była silniejszym gospodarczo i militarnie 
ośrodkiem niż Lagasz, na terytorium którego leżało Girsu, i skłaniała się do rozstrzygnięcia siłą. Zwykle też Umma była 
stroną ofensywną w długotrwałym konflikcie. Lagasz zaatakowało tylko raz wykorzystując okres wewnętrznych zaburzeń 
w kraju swego rywala. Na ogół natomiast usiłowało unikać otwartej wojny.
Pierwsza dokonana przez Ummę próba zmiany wyznaczonej przez Mesilima granicy miała miejsce za panowania 
w Lagasz króla Urnansze (2494-2465 p.n.e.). W je się, że żył on jakieś dwa albo trzy pokolenia po Mesilimie. Przeciwnikami 
króla Lagasz byli: Pabilgaltuk, ensi Ummy, wzięty przez Urnansze do niewoli nie znany z imienia władca Ur. To 
niepowodzenie nie zniechęciło jednak Ummy. Wkrótce nowy jej ensi, najechał na terytorium Lagasz, zniszczył stele Mesi i 
zmienił granicę na korzyść Ummy. Syn Urnansze Akurgal (2466-2455 p.n.e.), wielokrotnie wysyłał do Ummy posłów z 
protestami, ale słyszeli oni jedynie obelgi. Dopiero panowanie syna Akurgala, Eanatuma (2454-2425 p.n.e.), odwróciło 
niepomyślny dla Lagasz bieg spraw. Powstanie w Ummie, podczas którego zabity został Usz, było, według dziejopisów 
Eanatuma, wywołane przez boga miasta Lagasz, Ningirsu. Stało się ono też dla Eanatuma okazją do przeprowadzenia 
zwycięskiego ataku, w wyniku którego raz jeszcze, wspólnie z nowym ensi Ummy, Enakalli, wytyczono granicę zgodnie z 
dawniejszymi decyzjami Mesilima. Jednakże pewne pola pozwolono zatrzymać Ummie tylko na zasadzie dzierżawy". 
Eanatum stoczył także wiele innych zwycięskich walk, wszystkie o charakterze obronnym. Odpierał więc ataki z Elamu i 
innych miast-państw na wschodzie, ataki Subartu (terytorium późniejszej Asyrii), Kisz i Akszak. Godna uwagi jest 
wzmianka o ataku ze strony Mari, który można rozpatrywać w związku z ingerencjami miasta w sprawy Sumeru, 
zakończonymi podporządkowaniem Ur.
Za panowania brata i następcy Eanatuma, Enanatuma I (2424-2405 p.n.e.), Umma wzmocniła się na tyle, by znów 
spróbować przejąć pograniczne tereny Lagasz. Po odcięciu dopływu wody do granicznego kanału nawadniającego, co 
uniemożliwiło w efekcie uprawę tych pól, z których część plonów miano oddawać Lagasz, nowy ensi Ummy, Urlumma, 
najechał na czele najemników ziemie przeciwnika. Atakowi stawił czoło ówczesny następca tronu, Entemena, gromiąc siły 
Ummy. Wydaje się, że Urlumma został zabity, a jego bratanek II, który ocalił się z pogromu, objął władzę jako ensi Ummy. 
Okazał się jednak równie uciążliwym dla Lagasz sąsiadem, jak jego stryj. Niszczył bowiem urządzenia irygacyjne związane 
z granicznym kanałem, aby nie dopuścić do uprawy pól dzierżawionych od Lagasz. Entemena (2404-2375 p.n.e.), chcąc 
uniknąć wojny, postanowił, w celu dostarczenia potrzebnej wody, wykopać kanał dalej na wschodzie, prowadząc go od 
Tygrysu. To na pozór niewinne rozwiązanie okazało się fatalne w skutkach. Bardzo szybko bowiem kanał ten przeksztatcił 
się w główny nurt Tygrysu, którego obfite wody spowodowały nadmierne nawodnienie południowego Sumeru, zamulenie 
pól i, w efekcie, znaczne obniżenie plonów. 



Tendencje zjednoczeniowe 
W Ummie następcą Ila był jego krótko żyjący syn Giszszagkidu (2400-2391 p.n.e), a po nim władzę objął wybitny 
Lugalkiniszedudu (2380-2361 p.n.e.). Potrafił on najwyraźniej uwolnić się od obsesji zaściankowego sporu z Lagasz o 
tereny graniczne i dostrzec daleko większe możliwości na zachodzie. Zdołał uczynić się władcą Uruk i Ur nad Eufratem. W 
tym ostatnim mieście, po panowaniu Meskiagnany, nastąpił Elulu (2421-2410 p.n.e.) i B alulu (2410-2401 p.n.e.); pierwszy 
z nich był zapewne ojcem Enszagkuszana (2400-2391 p.n.e.), który zgodnie ze swym tytułem "król-kapłan Sumeru i król 
narodu" zdołał najwidoczniej połączyć unią personalną niepodległe miasta-państwa Uruk i Ur. Było to wydarzenie na tyle 
doniosłe, że na wieki zostało utrwalone w sumeryjskiej tytulaturze królewskiej. Enszagkuszana szczycił się również 
zwycięstwami nad Akszak oraz Kisz, którego króla, Enbiesztara, wziął do niewoli. Nie zadowalając się unią stworzoną przez 
Enszagkuszana, jego następca, Lugalkiniszedudu, dążył do osiągnięcia jeszcze ambitniejszych celów. Zdołał on ostatecznie 
sięgnąć po upragniony tytuł "króla Kisz", oznaczający posiadanie hegemonii nad całym Sumerem. Jednocześnie 
Lugalkiniszedudu, realizując swe plany, pragnął utrzymania pokoju i zawarł pakt o nieagresji i związek braterstwa z 
Entemeną.
W Lagasz po Entemenie panowało kilku krótko żyjących władców, a następnie Uruinimgina (albo Urukagina, 
2351-2340 p.n.e.), który został wybrany przez boga Ningirsu spośród 3600 osób. Oznacza to zapewne, że był on 
uzurpatorem. Uruinimgina znany jest ze swych reform, przeprowadzonych w pierwszym roku królowania, po krótkim 
okresie sprawowania funkcji ensi. Za jego czasów Lagasz doznało niszczycielskiego najazdu ze strony nowego władcy 
Ummy, Lugalzagesi (2340-2316 p.n.e.), który ostatecznie, podobnie jak Lugalkiniszedudu, stał się władcą całego Sumeru. 
Uruinimgina panował w dalszym ciągu jako król Girsu, lecz wydaje się, że ostatecznie dostał się do niewoli i w niej zmarł, 
gdy królowie Akadu najechali na jego kraj. Akad stał się także przyczyną upadku Lugalzagesi, który wyprawiwszy się 
przeciwko temu miastu, został niespodziewanie pokonany przez jego młodego króla, Sargona. I właśnie Sargon, w 
następstwie owego zwycięstwa, objął władzę w Sumerze jako "król Kisz". 

Osiągnięcia 
Proces przechodzenia od małych otwartych wsi do wielkich warownych miast trwał nadal w III okresie 
wczesnodynastycznym, przyspieszany przez wojny między miastami-państwami.
Gospodarka miast opierała się na rolnictwie, ogrodnictwie, hodowli i rybołówstwie. Przedmiotem handlu były 
przeważnie towary luksusowe. Szczegóły ustroju miast są mało znane; wielkie rozwarstwienie ludności pod względem 
majątkowym i społecznym było najwidoczniej efektem wyzysku biednych przez bogatych. Zróżnicowanie społeczne 
uwidacznia się w wyglądzie prywatnych domów od nędznych szop do otoczonych rozległymi posiadłościami dworów. 
Służba domowa składała się z wolnych obywateli i ograniczonej liczby niewolników.
Pierwotnym rdzeniem i sercem miasta była świątynia jego boga lub bogini, wywodząca się, o czym już 
wspominaliśmy, z "centralnego miejsca", w którym znajdował się plemienny magazyn przedmiotów kultu oraz dóbr 
materialnych i dokąd przybywano na religijne święta, a także w celu dokonania wymiany towarów. Gminy kształtujące się 
wokół tych centrów rządziły się według dawnych obyczajów, utrzymując tradycyjne funkcje i służby. Organizacja świątyni 
i jej majątku czyniła z niej jednostkę kierowniczą w gminie, a funkcje świątyni i działania jej urzędników wynikały z praw 
uświęconych tradycją. Na czele administracji świątyni boga danej miejscowości stał władca miasta, ensi, pojmowany jako 
charyzmatyczny kierownik gospodarki świątynnej. Jego rezydencja, giparu, stanowiła część kompleksu świątynnego. Ensi 
stał na czele świątyni boga miasta, jego żona kierowała świątynią boskiej małżonki, a ich dzieci świątyniami potomstwa 
pary miejskich bogów. Inne przybytki kultu były zarządzane przez urzędników zwanych sangu, co zdaje się znaczyć po 
prostu "rachmistrz".
Podstawą gospodarki świątynnej było rolnictwo. Część swej ziemi wykorzystywała świątynia na własne, 
bezpośrednie potrzeby; te grunty zwane były migena. Część, szukum albo "działki żywienia", była nadawana członkom 
świątynnego personelu oraz osobom prywatnym. Pozostałe ziemie wydzierżawiano za połowę plonów; zwano je apinal, 
"orać do tego miejsca". Generalnie świątynia stanowiła samowystarczalny i niezależny zespół gospodarczy, posiadający 
własne spichlerze, młyny i piekarnie, stada osłów, bydła i owiec. Dla przerobu wełny zatrudniano gręplarzy, prządki i 
tkaczy. Gospodarstwo świątynne stanowiło wzór dla dążących do samowystarczalności wielkich prywatnych i innych 
majątków.
Specjalnym i, pod pewnymi względami, całkiem odmiennym od świątyni wielkim zespołem był pałac. Pierwotnie 
nie było w gospodarce miejsca dla jeńców , których zabijano. Dość wcześnie jednak królowie znaleźli dla nich zajęcie i, 
oszczędzając wielu, organizowali w zespoły żołnierzy lub robotników. Dzięki temu zachowywali swe życie, lecz 
pozostawali całkowicie łasce władcy, który zachowywał prawo zabicia ich więc inaczej, był ich właścicielem.
Utrzymywata się rola króla jako obrońcy i stróża prawa i organizatora prac publicznych, jak kopanie kanałów, 
budowa fortyfikacji i świątyń. Szczególnym przywilejem władcy było wydawanie w pierwszym roku panowania dekretów 
regulujących prawo i innych, mających na celu usprawnienie funkcjonowania państwa. Słynne reformy Uruinimginy były 
wydane właśnie w formie takich dekretów, początkując ich serię, z najbardziej znanymi "kodeksami" Urnammu i 
Hammurabiego.
Reformy Uruinimginy poświęcone były przede wszystkim zapewnieniu sprawiedliwości społecznej; chodziło o 
obronę warstw upośledzonych, biednych wdów i sierot przed nadużyciami bogatych. Wprowadzały także umorzenie 
długów, w których dotąd była beznadziejnie pogrążona. Kładły nacisk na zapewnienie skutecznych metod utrzymania 
porządku aby zagwarantować ludziom osobiste bezpieczeństwo. Szczególnie interesująca była próba zmiany systemu 
ministrowania majątkiem świątyni, zmierzając większej centralizacji zarządzania. Postulując przywrócenie bogu jego prawa 
własności, odsunięto od zarządzania dobrami świątynnymi tradycyjne kierownictwo
Poza prowadzeniem ciągłych lokalnych wojen pomiędzy miastami-państwami, ambitni władcy zajęci byli próbami 
zdobycia tytułu "króla Kisz", co równało się posiadaniu hegemonii nad całym krajem. Przyjęcie go przez jakiegoś władcę, 
co się niekiedy zdarzało przynosiło wewnętrzny pokój, owocujący rozwiązaniem politycznych konfliktów raczej na drodze 
arbitrażu niż przemocy. Z drugiej jednak strony król nadawał miastom ciężkie obowiązkowe prace. Ogólnie rzec biorąc 
hegemonia, jako oparta jedynie na sile, nie utrzymywała się zwykle długo.
W ciągu tego okresu dokonał się wielki postęp dziedzinie piśmiennictwa. Za czasów Eanatuma zaczęto kłaść 
nacisk na fonetyczny aspekt pisma. Znaki słów były częściej stosowane i zapisywane w porządku występowania w mowie 
odpowiadających im dźwięków, a nie, jak dotąd, w dowolnej kolejności. Już wcześniej, w początkach III okresu 
wczesnodynastycznego, teksty literackie zostały utrwalone w piśmie. W ten sposób różnym gatunkom tradycji ustnej - 
literackim i o charakterze praktycznym: prawnym, gospodarczym, epistolarnym itd. - nadano formę pisaną. 
W sztuce wzrost znaczenia władcy wpłynął na popularność motywu "król na wojnie i świętujący podczas 
pokoju". Czasami artystę inspirowała rola króla jako budowniczego świątyni. Porównanie płaskorzeźb z Lagasz, 
przedstawiających Urnansze i Eanatuma, pozwala dostrzec uderzający postęp, jaki dokonał się w sztuce reliefowej. 

Akad i Gutium 
Dokonane przez Lugalzagesi zjednoczenie Sumeru było z największym wysiłkiem utrzymywane przez Sargona i 
jego następców na tronie Akadu. Miasta-państwa ustawicznie próbowały wyzwolić się spod narzuconej im siłą hegemonii i 
odzyskać dawną niezależność. Sargon (2340-2315 p.n.e.) musiał uporać się z powstaniem, które wybuchło pod koniec jego 
panowania, a kolejny władca, Rimusz (2315-2307 p.n.e.), pozostawił świadectwo szczególnie brutalnego stłumienia 
podobnych buntów. Wydaje się, że jego następca, Manisztusu (2306-2292 p.n.e.), zrezygnował z prób utrzymania władzy 
nad południową Mezopotamią, która wydaje się wolna także w początkach panowania Naramsina (2291-2255 p.n.e.). 
Potem władca ten odzyskał Sumer, nad którym panowali również, jak się wydaje, jego syn i następca, Szarkaliszarri (2254-
2231 p.n.e.), oraz dwaj ostatni królowie dynastii akadyjskiej, Dudu (2189-2169 p.n.e.) i Szuturul (2168-2154 p.n.e.).
Podczas drugiej połowy panowania dynastii, w górach na północnym wschodzie, w rejonie rzeki Dijala, pojawił 
się niebezpieczny wróg: Gutejczycy, barbarzyńskie plemiona najeżdżające bogatą nizinę Mezopotamii. Trudno było 
obronić się przed ich atakami, bowiem Gutejczycy pojawiali się niespodziewanie, spadali na jakiś teren i błyskawicznie 
wycofywali się, nim regularne oddziały zdążyły przybyć z odsieczą. Ta wyjątkowa ruchliwość stała się przyczyną nadania 
Gutejczykom charakterystycznego epitetu: "szybkie węże z gór".
Jak można sądzić, dynastia z Gutium pojawiła się za czasów panowania Naramsina. Czwarty król tej dynastii, 
Szarlag, został wzięty do niewoli przez Szarkaliszarri, a szósty, Elulu, walczył, jak się wydaje bez powodzenia, o tron Akadu 
w okresie bezkrólewia po śmierci Szarkaliszarri. W tym czasie dynastia akadyjska zbliżała się do swego końca, a bezustanne 
najazdy Gutejczyków wyczerpywały wszelkie możliwości stawienia poważniejszego oporu. Dla operujących w rejonie 
Dijali barbarzyńców leżący na północ od Sumeru Akad był najbliższym i najdogodniejszym obiektem ataków. Poza tym 
jego charakter centrum handlowego sprawiał, że najazdy szczególnie mocno go wyniszczały. Tradycja głosi, że z powodu 
groźby ataków zamarł cały handel lądowy i idący drogami wodnymi, a praca na polach stała się zbyt niebezpieczna. W 
rezultacie zamarło zupełnie życie gospodarcze, a kraj dotknęła straszliwa klęska głodu.
Zrozumiałe, że w takich warunkach królowie Gutium mogli ponowić swe próby rozciągnięcia zwierzchnictwa nad 
Akadem, co tym razem uwieńczone zostało powodzeniem. Wydaje się, że władcą Gutejczyków był wówczas niejaki 
Habilken albo może jego następca, Laarab (2148-2147 p.n.e.), "Niezwyciężony". Laarab używał tytułu Naramsina 
"Potężny" i, być może, dodawał jeszcze do niego formułę "król czterech stron świata", choć jedyna informująca o tym 
inskrypcja jest akurat uszkodzona. W pełnej formie tytulatura Naramsina, z włączeniem tytułu gutejskiego, była użyta (w 
zaginionej obecnie inskrypcji) przez króla o osobliwym imieniu Eerredupizer ("Schodzący pająk", 2146-2145 p.n.e.), który 
tytułował się tak: "Potężny, król Gutium i czterech stron świata". Powinien on był przeto panować w czasach bliskich 
Laarabowi. Może imię następcy Laaraba, Irarum, jest przekręconą i skróconą formą imienia Eerredupizer. 
Dwaj kolejni, znani z ówczesnych inskrypcji i należący już do końcowego okresu dynastii władcy noszą imiona: 
Jarlagan (2134-2133 p.n.e.) i Sium (2132-2131 p.n.e.). Obaj są wzmiankowani w datacjach używanych przez wasalnych 
władców z Ummy.
Wydaje się, że na Ummę, która była potężnym południowym miastem-państwem walczącym przeciwko Akadowi, 
przyszły w jakimś momencie panowania Szuturula złe czasy. Jej mieszkańcy opuścili miasto i rozproszyli się. Przyczyną 
wydają się najazdy Gutejczyków; mogły one jednak ustać, gdy miasto poddało się agresorom, ponieważ pod koniec 
dynastii z Gutium Umma odrodziła się dostatecznie, by zacząć odbudowę swych głównych świątyń.
Na południe od Ummy, w rejonie Girsu-Lagasz, nie ma żadnych śladów obecności Gutejczyków. Od czasów 
akadyjskich następuje tu kolejno po sobie szereg niezależnych władców. Wybitną postacią wśród nich jest Urbaba (2155-
2142 p.n.e.), który odbudował świątynię boga miasta Girsu, Ningirsu. Jeszcze bardziej znany jest jego zięć i następca Gudea 
(2141-2122 p.n.e.), który uznał za konieczne wykonać pracę Urbaby jeszcze raz. Budowlana działalność Gudei i 
wyposażenie personelu nadzorującego działalność świątyni zostały szczegółowo opisane w klasycznym hymnie, 
utrzymanym w tonie panegiryku, składającym się z trzech części, z których dwie ostatnie zachowały się na tak zwanych 
"cylindrach" Gudei. Równie sławnych jest kilka jego posągów, prawie naturalnej wielkości, pięknie rzeźbionych w 
twardym, czarnym dolerycie; były one przeznaczone dla wspomnianej już świątyni.
Następcami Gudei, Najwyraźniej krótko panującymi, byli syn jego Urningirsu i wnuk Pirigme.
Nad Eufratem Gutejczycy panowali w Nippur, lecz dalej na południu istniało niezależne królestwo w Uruk, które 
wyzwoliło się zapewne za panowania ostatniego króla akadyjskiego Szuturula (2168-2154 p.n.e.). Państwo to obejmowało 
również położony na południu Ur; oba te miasta państwa tworzyły unię od czasów Enszagkuszana.
Niewiele można powiedzieć o władcach, którzy odnowili dynastię z Uruk, aż do ostatniego z nich, Utuhengala 
(2133-2113 p.n.e.). Główny bóg Sumeru, Enlil, polecił mu uwolnić kraj od barbarzyńskich ciemięzców. Utuhengal 
skorzystał ze śmierci gutejskiego króla Siuma i objęcia tronu przez niedoświadczonego jeszcze Tirigana (2130 p.n.e.), by 
przystąpić do ataku. Podciągnął swe oddziały wzdłuż kanału łączącego Uruk z położonym na północ od Ummy miastem 
Naksu nad Iturungalem i zdołał zablokować dwóch wodzów Tirigana wysłanych na południe w celu zaalarmowania 
gutejskiego garnizonu w Ummie. W ten sposób zapobiegł atakowi na swe wojska od tyłu. Szóstego dnia kampanii, w 
miejscu zwanym Kamuruki, władca Uruk spotkał i zdecydowanie pokonał siły Tirigana. Gutejski władca uciekł wraz z 
rodziną na północ i szukał schronienia w mieście Dubrum. Mieszkańcy jednak, kierując się własnym interesem, wydali 
króla wysłannikowi Utuhengala. Tirigan został w pętach przyprowadzony do władcy Uruk, który dumnie postawił swą 
stopę na jego karku.
Zwycięstwo Utuhengala miało doniosłe i rozstrzygające znaczenie. Cała południowa Mezopotamia odżyła 
politycznie i gospodarczo po okresie paraliżu, spowodowanego gutejskimi rozbojami. Utuhengal zwięźle określił panującą 
poprzednio sytuację. "Szybkie węże z gór, karzące ramię bogów, Gutejczycy, którzy napetnili Sumer niesprawiedliwością, 
okradali z żony tego, kto miał żonę, a z dzieci tego, który miał dzieci, którzy wprowadzili do kraju niesprawiedliwość i 
wrogość". To wszystko było już przeszłością. Utuhengal usunął z granic Sumeru "długie łodzie", na których Gutejczycy, 
płynąc z prądem rzek i kanałów, wdzierali się szybko głąb kraju. Zwycięstwo przyniosło wewnętrzne bezpieczeństwo i 
umożliwiło zarazem odnowienie łączności światem zewnętrznym. Jak mówił Utuhengal: "Tirig król Gutium, trzymał oba 
brzegi Tygrysu; na południu w Sumerze, zagrodził dostęp do pól, na północy przegrodził drogę; sprawił, że szlaki w kraju 
zarosły wysokimi trawami". Będące rezultatem zwycięstw wznowienie komunikacji i handlu zaowocowało fakt 
sprowadzenia z daleka materiałów budowlanych świątyni boga Ningirsu, zaświadczonym przez współczesnego 
Utuhengalowi Gudeę, choć ten ostatni, kierując się lokalnym patriotyzmem, widzi w tym raczej zasługę boga swego miasta 
niż Utuhengala.
Odrodzenie poczucia narodowej dumy, towarzyszące zwycięstwu nad Gutejczykami, które "oddało Sumerowi 
królewskie panowanie w jego własne ręce", znalazło odpowiedni wyraz w godnym uwagi dziele historycznym, 
sumeryjskiej Liście królów. Przekaz ten wymieniający miasta i panujących w nich władców od czasów legendarnych. Praca 
została Najwyraźniej ukończona zaledwie kilka lat po zwycięstwie Utuhengala, określa okres jego panowania na 7 lat, 6 
miesięcy i 15 dni czyli nie podając pełnego czasu trwania jego rządów a jedynie do tego momentu, w którym autor 
zakończył swą pracę.
Od Gutejczyków Utuhengal przejął dawny tytuł ramsina "król czterech stron świata". Interweniował w starym 
konflikcie granicznym pomiędzy Lagasz a Ur, zażądał od tego ostatniego miasta oddania spornych terenów, przywracając 
je prawowitym właścicielom Ningirsu, bogu z Girsu, i Nansze, bogini z Niny. Nie jest całkowicie jasne, dlaczego Utuhengal 
stanął po stronie niezależnego wówczas, jak się wydaje, Lagasz i ugodził boleśnie swego wasala z Ur. Miasto to wówczas 
zarządzane przez wojskowego namiestnika nammu, który, jak można sądzić, urodził się w nil on sam nazywał siebie 
urodzonym w domu Ekisznugal, głównej świątyni miasta lecz swój wywodził zapewne z Uruk, o czym świadczyć ma fakt, 
że prywatnie czczonymi przezeń i przez członków jego rodziny bogami byli Ninsum i Lugalbanda, miejskie bóstwa Uruk. 
Możliwe, że Urnammu wykazywał zbyt dużą agresywność i niezależność, wobec czego należało przywołać go do 
porządku.
Następcą Utuhengala został Urnammu (2112-2095 p.n.e.), który w pierwszych latach panowania wznowił spór z 
miastem Lagasz, atakując i zabijając jego nowego króla, Nammahni(2113-2111 p.n.e.), następcę Pirigme. W wyniku tego 
zwycięstwa Urnammu przejął ziemie Lagasz, oddając je w zarząd własnym namiestnikom. Wytyczył też nową linię 
graniczną, zapewne korzystniejszą dla Ur, i wykopał graniczny kanał Nannagugal, twierdząc że: "Kierując się sądem Utu 
(boga sprawiedliwości) wyjaśnił podstawowe fakty i potwierdził świadectwa (na temat granicy)".
Urnammu skorzystał także z królewskiego przywileju i wydał w pierwszym roku panowania szereg przepisów 
prawnych, łagodząc w pewnych wypadkach nazbyt surowe prawo zwyczajowe. Wzorem Uruinimginy brał w obronę 
najsłabsze grupy w społeczeństwie, wdowy i sieroty, oraz odebrał dotychczasowym administratorom podstawowych 
dziedzin gospodarki, jak żegluga, hodowla itp. , posiadane przez nich środki produkcji. Zmienił również przepisy dotyczące 
wypadków napaści i pobicia, zastępując zwyczaj gwałtownej zemsty zróżnicowanymi karami grzywny, oraz uregulował 
przepisy prawne tyczące rozwodów i wypadków porwania.
Wydaje się, że większa część panowania Urnammu upłynęła pod znakiem pokoju. Pozwoliło to władcy poświęcić 
swój czas odbudowie w całym kraju świątyń, które popadły w ruinę w okresie panowania Gutejczyków. Najważniejszym z 
tych przedsięwzięć była odbudowa świątyni Enlila w Nippur, Ekur. Król ten położył także podwaliny pod nowy, 
scentralizowany system administracyjny, w którym miastami zarządzali wyznaczeni przez władcę, i niekiedy przenoszeni 
ze stanowiska na stanowisko, namiestnicy. Zachowali oni tytuł ensi, pozbawiony już jednak dawnego waloru niezależności. 
W zgodzie z położeniem nacisku na ścisłą centralizację władzy pozostawało realistyczne ograniczenie ambicji 
terytorialnych do południowomezopotamskiego centrum kraju. Urnammu odrzucił dumne miano "króla czterech stron 
świata", poprzestając na tytule "króla Ur, króla Kingir i Kiuń", czyli południowej Mezopotamii. Nie oznacza to, że 
Urnammu nie doceniał ważności międzynarodowej wymiany; nie chciał raczej dać się wciągnąć w zakrojone na szeroką 
skalę przedsięwzięcia militarne. Tam, gdzie było to możliwe, popierał rozwój handlu. Na samym początku panowania 
założył na przykład na wybrzeżu morskim "miejsce rejestracji" dla statków handlujących z krajem Magan, by były one 
bezpieczne od napadów grasujących na południowych bagnach rozbójników.
Następcą Urnammu został jego syn, Szulgi (2094-2047 p.n.e.). Przez pierwszą połowę swego bardzo długiego 
panowania kontynuował pokojową politykę ojca, zachowując jego tytuł i ograniczone roszczenia terytorialne. O ile władcy 
mieniący się królami czterech stron świata podejmowali herkulesowe zaiste wysiłki, by utrzymać w pokoju i 
bezpieczeństwie cały główny szlak handlowy od Morza Śródziemnego na północnym zachodzie do Elamu i Parahszum na 
południowym wschodzie, to Szulgi ograniczał się do zapewnienia bezpiecznej komunikacji na trasach przebiegających w 
granicach jego państwa. Przy drogach, wymierzonych w podwójnych milach, znajdowały się zajazdy, w których podróżni 
mogli bezpiecznie spędzić noc. W końcu jednak, po latach wewnętrznej konsolidacji kraju, tradycyjne ambicje do 
kontrolowania dróg handlowych daty o sobie znać. Szulgi uległ im i przyjął tytuł "króla czterech stron świata" oraz, 
podobnie jak Naramsin, sam się deifikował.
Pierwszą oznaką tych nowych, bardziej ambitnych zamierzeń, stało się zawarcie, w osiemnastym roku panowania 
Szulgi, politycznego małżeństwa pomiędzy jego córką a władcą z Marhaszi (dawne Barahszum), co wyraźnie wskazuje na 
zainteresowanie Ur tą miejscowością i kontrolowaną przez nią wschodnią drogą handlową. W trzydziestym roku swego 
panowania Szulgi wydał kolejną córkę za władcę Anszan, miejscowości położonej również przy wschodnim szlaku. 
Niestety mariaż ten nie przyniósł widać oczekiwanych rezultatów, skoro już cztery lata później król był zmuszony złupić 
Anszan. Wkrótce po zawarciu pierwszego z tych dwu małżeństw Szulgi zwrócił też swą uwagę na ważną drogę północną, 
biegnącą wzdłuż gór do Erbil (Arbela) i Niniwy, a stamtąd na zachód ku Morzu Śródziemnemu. Szlak ten byt, aż do Erbil, 
atakowany przez rozbójnicze plemiona górskie i próba jego spacyfikowania uwikłała króla w całą serię nie przynoszących 
ostatecznego sukcesu wypraw. W datacjach dokumentów wciąż wymieniane są, jako zdobyte i złupione, miejscowości 
leżące między Dijalą a Erbil, lecz widocznie dawało to tylko krótkotrwały efekt, skoro konieczne było ponowne ich 
zdobywanie i łupienie. Jednego roku, na przykład, Simurrum i Lulubum miały zostać złupione po raz dziewiąty.
Pod koniec panowania Szulgi pojawiło się nowe zagrożenie, podobne do stwarzanego dawniej przez Gutejczyków. 
Koczownicze ludy zachodnie, wśród których najważniejsze było plemię zwane Dedanum, napierały na granice ziem 
uprawnych, najeżdżając je i grabiąc. Aby ochronić osiadłą ludność, Szulgi zbudował wzdłuż północno-zachodniej granicy i 
obsadził wojskiem obronny wał, znany jako "Wał przed górami", "Wał ziemi", a w czasach po panowaniu Szulgi jako 
"Trzymający Dedanum z daleka".
Następcą Szulgi był jego syn, Amarsuena (2046-2038 p.n.e.), który zachował, wzorem ojca, status boga i tytuł 
"króla czterech stron świata". Prowadził również wyprawy wzdłuż drogi wiodącej do Erbil. Panował tylko 9 lat, a po nim 
tron objął jego brat, Szusin (2037-2029 p.n.e.), kontynuujący politykę swych poprzedników. Wydał on swoją córkę za syna 
lokalnego władcy z Simanum; małżeństwo to skończyło się jednak niefortunnie. Simanum stało się wrogiem, a córkę 
Szusina przepędzono z jej rezydencji. Sprowokowało to z kolei zbrojną interwencję króla Ur, mającą przywrócić jego córce 
należną jej pozycję. Na zachodniej granicy kontynuowano i wkrótce ukończono budowę obronnego wału, tak że Szusin 
przypisywał sobie zasługę usunięcia i zagrodzenia dostępu do swego kraju pustynnym koczownikom Martu (Amoryci).
Po śmierci Szusina tron objął jego młody syn, Ibbisin (2028-2004 p.n.e.), rozpoczynając długie i fatalne 
panowanie. Z początku jednak nic nie zapowiadało nieszczęścia; starzy i doświadczeni ministrowie w niezmienny sposób 
kierowali sprawami państwa.
Trzeci rok panowania nowego króla otrzymał nazwę od złupienia Simurrum we wschodnich górach, a piąty rok od 
małżeństwa jego córki z władcą z Marhaszi. Jednakże powodzenie Ur już się kończyło. Długotrwałe nadmierne 
nawodnienie południowych regionów, spowodowane zapewne przez zmianę nurtu Tygrysu w czasach Entemeny, 
zniszczyło pola uprawne i, w czasach III dynastii, Ur zostało uzależnione od importu zboża z północy. Około piątego roku 
panowania Ibbisina doszło do najtragiczniejszego wydarzenia niespodziewanego i katastrofalnego w skutkach najazdu 
koczowniczych plemion Martu, których nie powstrzymał nawet wybudowany wielki wał obronny. Rezultatem byt chaos, 
przerwanie komunikacji i całej normalnej działalności państwa w stopniu większym jeszcze, niż miało to miejsce w czasach 
dawniejszych najazdów Gutejczyków. Ibbisin wysłał swego wodza, Iszbierrę, na północ, w celu zakupu zboża na 
wyżywienie armii i zaopatrzenie miasta Ur, ten jednak, dowiedziawszy się o Martu, postanowił zmagazynować uzyskane 
zboże w Isin. Następnie zaproponował dostarczenie ziarna za podwójną cenę i zażądał dla siebie stanowiska komendanta 
Isin i Nippur. Zgodnie z najbardziej prawdopodobną wersją źródeł Ibbisin zgodził się na te bezczelne żądania, ale wcale nie 
jest pewne, czy zboże dotarło ostatecznie do Ur. Tymczasem w mieście zapanował straszliwy głód, a ceny ziarna wzrosły 
60-krotnie w stosunku do ich normalnego poziomu.
Przerwanie łączności uniemożliwiło centralne zarządzanie odleglejszymi prowincjami i, w konsekwencji, 
wyzwoliło istniejące zawsze tendencje odśrodkowe. Kraj rozpadał się, a w rękach Ibbisina pozostał jedynie region wokół 
Ur. Nippur utrzymano do jedenastego roku panowania króla, kiedy to miastem tym zawładnął Iszbierra. Tylko Kazallu 
zachowywało przynajmniej formalną lojalność wobec Ur niemal do chwili upadku stołecznego miasta.
Najazdy Martu zmuszały do naprawy fortyfikacji, nawet murów miast położonych w sercu kraju, tak że dwa lata 
wzięły swe nazwy od odbudowy obwarowań w Nippur i Ur. Wydaje się, że niespokojna sytuacja zachęcała także Elam do 
rozpoczęcia działań wojennych, o czym może świadczyć wzmianka w raporcie Iszbierry na temat zboża. W dość 
bezceremonialny sposób odradza on swemu królowi wszczynanie walki z Elamem i zużycie w ten sposób szczupłych 
zapasów zboża przez wojsko, twierdząc, że król nie musi stać się wasalem ani stronnikiem Elamitów, jako że Iszbierra ma 
dość ziarna, by mu go dostarczyć w nadchodzących latach.
Mimo iż trudno nazwać Iszbierrę lojalnym poddanym, unikał on jeszcze otwartego zerwania ze swym królem. 
Jedynym powodem wahania mogły być spektakularne sukcesy Ibbisina w wielu wschodnich wyprawach, przed którymi 
Iszbierra ostrzegał władcę; jednym z owych sukcesów było prawdopodobnie zwycięstwo odniesione w tym czasie na 
granicy z Elamem, nad Huhunuń. Jednakże po kilku latach, około jedenastego lub dwunastego roku panowania Ibbisina, 
Iszbierra rozpoczął energiczne działania, mające na celu przejęcie królestwa swego dotychczasowego władcy. Zachęcił go 
do tego znak otrzymany przezeń od boga Enlila, który miał obiecać mu panowanie nad Sumerem. Po przeprowadzeniu serii 
pomyślnych kampanii u zachodnich i północnych granic Iszbierra wystał swych posłów do prowincjonalnych 
namiestników na północy. Wysłannicy ci, powołując się na wyrocznię Enlila, mieli skłonić namiestników do poddania się 
władzy Iszbierry. Akcja ta przyniosła powodzenie, bowiem w większości wypadków na północy, w Esznunie, Kisz i 
Borsippie, przyjęto tę propozycję. Ibbisinowi pozostawała już tylko nadzieja, że Enlil zmieni może jeszcze zdanie, ale nic 
takiego nie nastąpiło.
Pod koniec swego panowania Ibbisin poprowadził pomyślną wyprawę przeciwko Suzie, stolicy Elamu, i 
sąsiadującym krajom Adamdum i Awan, biorąc ich władców do niewoli. Zwycięstwo to mogło wywołać w Elamie 
pragnienie odwetu. Zdawał sobie z tego sprawę Ibbisin pisząc w liście do swego ostatniego lojalnego stronnika na północy, 
ensi miasta Kazallu, o zagrożeniu na dwóch frontach: wschodnim ze strony Elamu i północnym ze strony Iszbierry. Król 
nabrał jednak otuchy z powodu pomyślnego znaku otrzymanego od boga Enlila oraz miał nadzieję, że Amoryci, z którymi 
już wcześniej nawiązał przyjacielskie stosunki, pokonają Elam i wezmą do niewoli Iszbierrę. Te życzenia nie spełniły się 
jednak.
Elam, wspomagany przez sąsiedni lud Sua, przeprowadził niszczycielski atak na całą południową Mezopotamię, a 
Martu, dalecy od przyjścia Ibbisinowi z pomocą, korzystając z okazji plądrowali i łupili zachodnie regiony 
obezwładnionego kraju. Armia wroga, prowadzona zapewne przez elamickiego króla Kindattu, przystąpiła do oblężenia 
samego Ur, lecz nie była w stanie wziąć go szturmem. Jednakże po pewnym czasie wśród obleganych zaczął szerzyć się 
głód i w końcu, nie widząc dla siebie ratunku, obrońcy otworzyli bramy wrogom. Jeśli mieli nadzieję, że zostaną dzięki 
temu łagodniej potraktowani, to spotkał ich srogi zawód. Górale mordowali każdego bez litości, plądrowali i łupili domy 
mieszkalne i świątynie. Stary król został wzięty do niewoli i w dybach na szyi powieziony długą drogą przez góry do 
Anszan w południowym Elamie.
Iszbierra tymczasem przeczekał nawałnicę za nowo wybudowanymi murami miasta Isin, a po odejściu Elamitów 
wyruszył ze swymi siłami i zajął okolice oraz samo opuszczone miasto Ur. Cytadela, w której stacjonował pozostawiony 
samemu sobie elamicki garnizon, utrzymała się prawie 10 lat, nim okupujący ją oddział został ostatecznie usunięty przez 
Iszbierrę.
Bogowie wprowadzili w życie swą niepojętą decyzję, "aby zmienić czasy, zniszczyć ustalone porządki... i 
skierować na nowe tory drogi Sumeru", jak mówi jeden z lamentów, opisujących ówczesne wydarzenia. Oznaczało to 
jednak koniec Sumeru.


AKAD

Nazwa
Akad byt nazwą starożytnego miasta w północnej Babilonii (dziś w południowym Iraku). Termin ten jest obecnie 
także używany na określenie całego regionu północnej Babilonii. Forma Akad pochodzi od używanej w języku 
nowobabilońskim nazwy uru-Ak-kad i biblijnego Akkadu (Gen. 10, 10). Starszą formą było Akkade lub, w języku 
sumeryjskim, z uwzględnieniem zjawiska samogłoskowej asymilacji, Akkede. Używana jest też często forma Agade, oparta 
na prowizorycznym odczytaniu standardowego zapisu klinowego A-(k)ka-de jako A-ga-de. 

Położenie i drogi handlowe 
Do dnia dzisiejszego nieznane jest dokładne położenie miasta Akad. Stwierdzić można jedynie, że znajdowało się 
ono gdzieś między Bagdadem a Babilonem, w miejscu największego zbliżenia się do siebie Eufratu i Tygrysu. W okolicy 
tej lokowano większość południowomezopotamskich stolic z różnych epok: Kisz, Akad, Babilon, Seleucję, Ktezyfon i 
Bagdad.
Będąc stolicami, miasta te stanowiły jednocześnie wielkie centra handlowe. Tam bowiem, w najwęższej części 
Międzyrzecza znajdowało się skrzyżowanie wielkich szlaków handlowych starożytności, łączących Wschód i Zachód. 
Akad, jak wszystkie wymienione miasta, również był kwitnącym ośrodkiem wymiany, o czym wyraźnie świadczy 
późniejsza tradycja historyczna. Sumeryjski utwór pochodzący z czasów III dynastii z Ur, znany jako Przeklinanie Akadu, 
mówi, że "znajdujące się w mieście małpy, olbrzymie słonie, wodne bawoły, zwierzęta z odległych krajów, które 
wypełniają szerokie ulice, rasowe psy, lwy, górskie koziorożce i owce o długiej wełnie nie pozwalają wyspać się boskiej 
Inanie". Słyszymy dalej o "porcie miasta, do którego zawijały statki, budzące podziw i zdumienie", a "boska Inana 
otworzyła wrota bram, niczym tamy płynącego do morza Tygrysu. Sumer przyciągał tu na łodziach swe dobra; Amoryci z 
gór, lud nie znający ziarna, przyprowadzali dla niej okazałe byki i kozły; Meluha, ludzie z czarnych gór znosili jej 
najrozmaitsze, niezwykłe towary; Elamici i Subartowie przybywali niczym objuczone osły".
Władcy Akadu, doceniając znaczenie handlu dla miasta, nie tracili z oczu potrzeby utrzymania drożności szlaków 
handlowych. Wymagało to patrolowania dróg, powstrzymywania lokalnych władców od pobierania opłat za przejazd, a 
rozbójników i dzikich górskich plemion od napadania na obładowane karawany kupieckie. Realizował tę politykę Sargon, 
pierwszy król miasta, na co wskazuje wyraźnie charakter jego kampanii wojennych i późniejsza tradycja, dotycząca jego 
działalności. Bohaterska epopeja akadyjska z połowy II tys. p.n.e., Król bitwy, poświęcona jest zwycięskiej wyprawie 
Sargona do centralnej Anatolii. Zachętą do podjęcia tego ryzykownego przedsięwzięcia była prośba kupców o pomoc. 

Sargon I (2340-2315 p.n.e.; tę i inne podane daty panowania akadyjskich królów traktować 
należy jako nieobowiązującą propozycję) 
Zgodnie z tradycją zachowaną w sumeryjskiej Liście królów, Akad założony został przez jego pierwszego króla, 
Sargona. W młodości był on plantatorem drzew owocowych, lecz następnie zdołał osiągnąć stanowisko podczaszego na 
dworze króla Kisz, Urzababy. Nie wiadomo, jak udało się Sargonowi wyjść z opresji, gdy miasto zostało wkrótce potem 
zniszczone przez Lugalzagesi z Uruk. Według jednej, częściowo tylko zachowanej tradycji, Sargona miała ostrzec bogini 
Inana, ukazując się mu we śnie. Inna tradycja utrzymuje, że Lugalzagesi dowiedział się, iż żonę jego uczynił Sargon swą 
konkubiną. Udając, że nie ma o to pretensji, usiłował zwabić uwodziciela do Uruk.
Trudno stwierdzić, ile w tych opowieściach jest historycznej prawdy. Imię Sargona, dające się przełożyć jako "król 
jest sprawiedliwy", imię typowe dla dworzanina-pochlebcy, uwiarygodnia jego stanowisko podczaszego. Znane z 
ówczesnej inskrypcji imię jego królewskiej małżonki, Aszlultum, stanowi najwyraźniej skróconą formę zdania "Biorę 
(ciebie-ją) jako zdobycz". Mogło ono pasować do wydarzenia opowiedzianego w legendzie.
Całkowicie fikcyjna jest natomiast późna Legenda o narodzinach Sargona, sugerująca boskie pochodzenie króla. 
Matką jego miała być wysoka kapłanka i ludzka małżonka boga, podczas gdy ojciec pozostawał nieznany. Gdy dziecko 
urodziło się, matka włożyła je do trzcinowego koszyka uszczelnionego smołą i powierzyła falom rzeki. Koszyk został 
wyłowiony przez czerpiącego wodę ogrodnika, który adoptował znalezione dziecko.
Wiarygodne informacje historyczne na temat Sargona pochodzą głównie z jego własnych inskrypcji, 
umieszczonych po zdobyciu Nippur w tamtejszej świątyni boga Enlila. Dotarty one do nas za pośrednictwem dokładnych 
kopii, wykonanych przez skrybów starobabilońskich. Chronologię tekstów pomagają ustalić zmiany zachodzące w 
tytulaturze Sargona. Najwcześniejszy tytuł, "król Akadu", nie pojawia się nigdzie pojedynczo w inskrypcjach i może się 
wydawać, że został on zastąpiony jeszcze przed wykonaniem najwcześniejszej z zachowanych inskrypcji przez bardziej 
dostojny "król Kisz". Ostatnim tytułem, przybranym, jak się wydaje, najpóźniej, jest "król narodu", wymieniany zwykle po 
dwóch poprzednich.
W inskrypcji, która wydaje się najwcześniejszą z zachowanych Sargon mówi, że pokonał siły Uruk w miejscu 
zwanym Ugbanda(?), które miało znajdować się na terytorium akadyjskim. Wynikałoby z tego, że to pierwsze zwycięstwo 
Sargona było odparciem ataku na Akad ze strony króla Lugalzagesi i jego sprzymierzeńców, którzy podeszli niebezpiecznie 
blisko. Klęska napastników była kompletna. Nie tylko sam Lugalzagesi, lecz także 50 iszszakkum, władców miast 
sprzymierzonych z nim, dostało się do niewoli. Sargon szybko wykorzystał zwycięstwo. W miejscu zwanym Nugurzam(?) 
pokonał wycofujące się niedobitki armii wroga, a trzecią zwycięską walkę stoczył w okolicy Ur. Stąd powrócił drogą 
wodną, płynąc w górę odnogi Eufratu, Iturungalu, do Ummy. W kraju poprzecinanym kanałami, jakim była południowa 
Mezopotamia, armia najskuteczniej poruszała się drogami wodnymi. Po opanowaniu głównej twierdzy Lugalzagesi, Sargon 
ruszył dalej na południowy wschód odnogą Lagasz do Lagasz, które to miasto również pokonał, a następnie ku morzu, w 
którego słonych falach Sargon i jego żołnierze obmyli skrwawioną broń. Ta triumfalna kampania przyniosła mu dumny 
tytuł "króla Kisz" z jego budzącym szacunek starożytnym znaczeniem zwierzchnictwa nad całą południową Mezopotamią.
W inskrypcjach odnoszących się do czasów, w których Sargon używał tylko tego tytułu, czytamy o pomyślnych 
wyprawach na południowy wschód, przeciwko Elam i Parahszum (w dzisiejszym Iranie) oraz na północny- zachód, w górę 
Eufratu, przez Mari (Abu Kemal), . mutium i Ebla (Tel Mardich) do Cedrowego Lasu ban) i Srebrnych Gór (Taurus). 
Motywem podejmowania tych zakrojonych na szeroką skalę akcji militarnych nie było zapewne dążenie do osiągnięcia 
zdobyczy terytorialnych. Wyprawy miały raczej na celu zabezpieczenie wielkich lądowych szlaków handlowych, 
przebiegających przez cały Akad. Sargon chciał je uczynić bezpiecznymi dla karawan. Droga Eufratu stanowiła połączenie 
z rejonem Morza śródziemnego, Anatolią i Egiptem. Ku wschodowi natomiast główna droga biegła przez przełęcze gór 
Zagros w dół, do Suzy w Ela i stamtąd na wschód, przez Kermanszah do Indii.
Zainteresowanie Sargona handlem wyrażało się w dążeniu, by kupieckie statki morskie mogły wpływać w górę 
rzeki, aż do portu w Akadzie. Wymienia on statki przypływające z tak dalekich krajów Tilmun (Bahrajn), Magan (Egipt?) i 
Meluha (Etiopia). Kontakty handlowe z Indiami są dla tego okresu poświadczone przez źródła archeologiczne.
Wydaje się, że armia stanowiła główny czynnik utrzymujący jedność rozległego królestwa, stworzonego przez 
Sargona. Wewnętrzny zarząd krain pozostawiono natomiast w rękach miejscowej administracji. Administracja królewska 
była rzeczywiście potężna: w samym Akadzie "5400 mężczyzn jadło codzienne chleb przed Naga". Siła nigdy jednak nie 
stanowi najpewniejszej podstawy władzy. Według późniejszej tradycji Sargon doczekał się na starość buntu wszystkich 
krain i został oblężony w Akadzie. Uczyniwszy jednak skuteczny wypad, zupełnie rozgromił buntowników. Najwyraźniej 
do tych właśnie wydarzeń odnosi się ostatnia grupa inskrypcji, jedyna, w której dodaje ona do wcześniejszych tytutów 
miano "króla narodu". Kampania ta pomina jego pierwszą wyprawę na południe z tą r cą, że tym razem Sargon 
pomaszerował z Ur ku morzu przez Eninmar i Lagasz, a z Ummą uporał się w drodze powrotnej. Charakter kampanii był 
jednak zupełnii odmienny niż poprzedniej. Cechowała ją surowość i dążenie do zapobieżenia dalszym powstaniom. 
Burzono mury miast, pozostawiając je bez zabezpieczeń a miejscowych iszszakkum zastępowano cieszących się zaufaniem 
króla Akadyjczykami. Jego wolę wyrażały przybrane teraz przezeń tytuły, a panowanie nad dniem było sankcjonowane 
przez dane mu od prawo. Sargon stał się obecnie "królem narodu z woli bożej "Głównym oraczem Enlila". Oba te tytuły 
nosił wcześniej Lugalzagesi i oba też zostały nadane Sargonowi przez Enlila w Nippur. "Naród" był więc dziedziną Enlila, 
Sumerem, południem kraju. W jednej z inskrypcji Sargon stwierdził, że "Enlil osądził jego sprawę" i dał mu zwycięstwo 
nad Uruk.
Fakt, że Sargon przejął w ten sposób tytuły Lugalzagesi rodzi pytanie, jaką rolę mógł odgrywać ten ostatni w 
wypadkach opisanych w owych późnych inskrypcjach. Rzeczą zastanawiającą jest w tych dokumentach fakt, że dopiero 
teraz, a nie po pierwszej swej przegranej został on wymieniony z imienia i opisany jako zakuty w dyby jeniec, wystawiony 
na widok publiczny w bramie Enlila. Czy autor inskrypcji włączył tu wcześniejsze wydarzenia dla wywołania większego 
efektu? A może Sargon rzeczywiście zaryzykował pozostawienie Lugalzagesi w Uruk jako wasalnego władcę, by doczekać 
się w końcu buntu z jego strony? Trzeba mieć nadzieję, że nowe |źródła wyjaśnią te zagadki.
Ostatnie zanotowane dokonania Sargona miały charakter pokojowy. Odbudował on zniszczone miasto Kisz, 
sprowadzając z powrotem i osiedlając w nim rozproszoną ludność. 

Rimusz (2315-2307 p.n.e.) 
Sargon miał dwóch synów: Rimusza i Manisztusu, którzy kolejno zasiadali po nim na tronie. Córka jego, znana 
jako wielka poetka, mianowana została arcykapłanką i ludzką małżonką boga księżyca Nanna, patrona miasta Ur. Na 
podstawie imion sądzić można, że synowie byli bliźniakami. Rimusz, "Jego (boga) dar", urodził się pierwszy, a Manisztusu, 
"Kto jest z nim", urodził się zapewne drugi, ponieważ otrzymał imię pochodzące od wyrażającego zdziwienie okrzyku 
akuszerki, dostrzegającej bliźniaka.
"Starszy" Rimusz pierwszy objął władzę. Przekonał się niebawem, że zastosowane przez Sargona środki, 
polegające na burzeniu murów miast i zastępowaniu lokalnych władców obywatelami Akadu, a mające na celu 
zapobieżenie dalszym powstaniom, nie okazały się skuteczne, bowiem południe kraju było zdecydowane nie poddawać się. 
Potrzeba było zatem okazać więcej siły, a Rimusz musiał dojść do wniosku, że odpowiedzią na bunty powinny być rządy 
terroru. Nie zadowoliwszy się jedynie pokonaniem powstańców i zburzeniem murów ich miast, władca odnowił stary 
zwyczaj masowego zabijania jeńców, karaszum, jako środek represyjny. Jeśli możemy wierzyć jego statystykom, zaczął 
skromnie, wykazując w trzecim roku swego panowania zaledwie 9624 zabitych albo wziętych do niewoli. Następnie jednak 
dowiadujemy się, że po zabiciu podczas stoczonej w Sumerze bitwy 8724 ludzi, wzięciu do niewoli Kaku, króla Ur, i 
sprzymierzonych z nim iszszakkum oraz jeszcze 5862 innych jeńców, wyprowadził z miast Sumeru i wyrżnął 5700 ludzi. 
W powrotnej drodze dostrzegł, że miasto Kazallu jest mu nieprzyjazne; pokonał je, zabił w bitwie 12652 żołnierzy, a 
iszszakkum Aszarida i jeszcze 5864 osoby wziął jako więźniów. W osobnej wyprawie przeciwko miastom leżącym nad 
Iturungalem Adabowi, Zabalamowi, Ummie i Kidingir przeprowadził podobne masowe rzezie, których efektem było 15718 
zabitych i 14576 wziętych do niewoli po bitwie z miastami Adab i Zabalam. Ilu jeńców zamordowano nie wiemy. W starciu 
z siłami Ummy i Kidingir 8900 ludzi zostało zabitych, 3540 wziętych do niewoli, a 3600 zamordowanych później.
Choć te przerażające wykazy mogą nie zawsze być dokładne poszczególne inskrypcje podają np.. odmienne dane 
dla tej samej bitwy ogólna ich wymowa jest oczywista. Toteż gdy jeden z napisów sumuje wszystkie ofiary Rimusza 
zabitych w walce, wziętych do niewoli i zamordowanych podając łączną liczbę 54016, to zapewne nie odbiega zbyt daleko 
od prawdy.
Pomimo stałej, jak widać, potrzeby tłumienia powstań w Sumerze, Rimusz znalazł podczas swego krótkiego, 
dziewięcioletniego panowania czas na wyprawę na wschód. Pokonał on tam Abalgamasza, króla Parahszum, zabijając 
16212 ludzi i biorąc do niewoli 4216 więźniów. Zwycięstwo to uczyniło go władcą Elamu, mającym "przerzedzić" 
Parahszum.
Krwiożercza polityka Rimusza nie mogła być szczerze popierana przez wszystkich ludzi z jego otoczenia. Była 
ona kosztowna i chyba nie przynosiła trwałych korzyści. Wydaje się prawdopodobne, że wielu wolało, aby król zwrócił 
większą uwagę na północne i wschodnie szlaki handlowe, pozostawiając Sumer, bardziej lub mniej, samemu sobie. Nie 
wiadomo, czy takie lub inne tendencje prowadziły do wzrostu niezadowolenia z postępowania władcy. Wszystko, co 
możemy powiedzieć dzięki tradycji przekazanej przez biegłych we wróżeniu z wnętrzności zwierząt ofiarnych, ogranicza 
się do tego, że Rimusz został zabity przez swych dworzan cylindrycznymi pieczęciami. Zapewne oznacza to, że zakłuto go 
na śmierć długimi miedzianymi szpilami podobnymi do sztyletów które, przechodząc przez otwory w pieczęciach, służyły 
do ich przenoszenia, a mogły też być używane do spinania szat.

Manisztusu (2306-2292 p.n.e.) 
Rimusza zastąpił na tronie Manisztusu, który miał panować przez 15 lat, by w końcu także podzielić los swego 
brata i zostać zamordowanym przez dworzan. Sądząc z jego inskrypcji, odrzucił on linię postępowania swego poprzednika, 
polegającą na zabijaniu i masakrowaniu ludności. Ponieważ nie uczynił on żadnej wzmianki o wyprawach na południe, 
mógł zupełnie zaprzestać prób utrzymania tego regionu. Wydaje się jednak, że Nippur pozostawało pod jego władzą, 
bowiem Manisztusu umieścił swe inskrypcje i posągi w tamtejszej świątyni Enlila. W zachowanych napisach mówi on o 
pokonaniu Anszan i Szirihum, na południe od Elamu. Sam Elam natomiast pozostawał bezpieczny w jego rękach. Dotąd 
znajduje się tam jego popiersie z dedykacyjną inskrypcją, wykonaną przez iszszakkum i sługę króla, Eszba. Opanowawszy 
Anszan i Szirihum, Manisztusu załadował na wybrzeżu Zatoki Perskiej swe oddziały na okręty, aby walczyć z 32 miastami 
"za morzem", nie wiadomo jednak gdzie. Zwyciężywszy je, i mając na uwadze handlowe interesy Akadu, kontynuował 
pochód do kopalń srebra. Uzyskał również czarny kamień, który przywiózł do portu w Akadzie. Skądinąd Manisztusu jest 
najlepiej znany z pomnika zwanego "obeliskiem Manisztusu", na którym znajdują się zapisane informacje o zakrojonej na 
szeroką skalę akcji nabywania przez króla ziemi. Była ona przeznaczona na osiedlenie żołnierzy wielkiej armii akadyjskiej. 
Jak wspomniano, Manisztusu poniósł śmierć w wyniku pałacowej rewolty. źródła nie informują nas jednak o żadnych jej 
przyczynach.

Naramsin (2291-2255 p.n.e.) 
Odbudowane przez Sargona Kisz musiało tęsknić za swą dawną wolnością, bowiem szybko skorzystało ze 
sposobności, stworzonej przez zamieszanie i chwilowy bezwład władzy centralnej w Akadzie, aby uczynić się niezależnym. 
Na zwołanym zebraniu wybrano w Kisz własnego króla, który przybrał imię Iphurkisz, "Kisz zgromadzone".
Nowy król Akadu, Naramsin, syn Manisztusu, zajęty w swoim własnym kraju umocnieniem się na tronie oraz 
wyeliminowaniem przeciwników i najwyraźniej nie czuli się na siłach, by pokonać Kisz, wobec czego zadowolił się 
zawarciem traktatu o nieagresji i braterstwie.
Odstępstwo Kisz uczyniło niezależną od Akadu prawie całą południową Mezopotamię. Poza Kisz królestwa 
istniały w Ummie, gdzie rządził Urduen oraz w Uruk i Ur, pod władzą Lugalane. Ten ostatni posunął się nawet do usunięcia 
córki Sargona, Enhe any, ze stanowiska arcykapłanki w Ur. To świadczy wymownie o upadku prestiżu Akadu.
Skoro Kisz stało się niezależne, tytuł "króla Kisz" noszony przez poprzedników Naramsina, nie wydawał się 
odpowiedni, toteż nowy władca występowai jedynie jako "król Akadu". Możliwe, że w czasie, gdy nosi ten tytuł, miała 
miejsce jego zwycięska kampania przeciwko Elamowi, który Najwyraźniej próbował pójść w ślady miasta Kisz. Jednakże 
kraj ten, panujący wschodnią drogą handlową, był zbyt ważny dla interesów Akadu, by można mu było pozwolić na tego 
rodzaju naśladownictwo. Naramsin, zastępując króla Ela przejął jego tytuł "Potężny", który od tej pory poprzedzał jego 
własny "króla Akadu" dodając mu jednocześnie blasku.
W kilka lat po wstąpieniu Naramsina na tron utworzyła się skierowana przeciwko Akadowi potężna koalicja. 
Powody jej powstania nie są znane; być może wchodziła tu w grę obawa przed militarnymi możliwościami tego państwa, a 
może nęciły sąsiadów jego bogactwa. W skład przymierza weszły: na południu Umma i Uruk oraz Nippur, na północnym 
wsch. Simurrum i Nawar, na północnym zachodzie Mań. Nie jest znane położenie dwóch innych należących do koalicji 
krajów: Mardamanu (chyba że jest to określenie mada Arman, "równina Aleppo") i Maganu (chyba że jest to, używana w 
okresie pó|niejszym, nazwa Egiptu).
Atakiem kierowali trzej królowie: Iphurkisz, Urduenlila i Lugalane, z którymi mógł również wyruszać Amarenlila, 
król Nippur. Naramsin miał do dyspozycji łącznie siły Akadu, lecz przy ich pomocy dokonał wypadów. W ciągu jednego 
roku przeprowadził dziewięć akcji bojowych, gromiąc swych wrogów i uzyskując władzę nad południową Mezopotamią aż 
do wybrzeży morskich. Z wdzięczności dla Enlila, który "osądził sprawę, oddał w jego ręce kierowanie ludem i por mu nie 
mieć żadnego przeciwnika", Naramsin "(złamał kajdany (oddziałów) Nippur", czyli uwolnił je od służby wojskowej i 
obowiązkowych prac. Rozpoczął także budowę świątyni Enlila, Ekur.
Następne wyprawy poprowadził Naramsin do Subartu (późniejsza Asyria) i na zachód, do Cedrowego Lasu 
(Liban). Być może w powrotnej drodze zdobył Talhatum nad górnym biegiem rzeki Chabur. Zachowana w położonym 
jeszcze bardziej na północ Diarbekir rzeźba Naramsina, wykuta w skale, mogła zostać wykonana właśnie z tej okazji.
Mniej więcej w tym czasie przyjął Naramsin tytuł ,.króla czterech stron świata" albo bardziej dosłownie, "czterech 
wybrzeży (świata)", jako że świat wyobrażano sobie jako wyspę otoczoną gorzkim, czyli słonym, morzem. Tytuł ten sławił 
jego bohaterskie czyny pokonanie "czterech stron świata", gdy zwróciły się one przeciwko niemu.
Dla współobywateli dokonania Naramsina w tych trudnych okolicznościach wydawały się czymś nadludzkim, 
wręcz boskim, zapragnęli więc uczynić swego zbawcę bogiem miasta. Zasięgnęli zatem opinii na ten temat u wszystkich 
głównych bogów w kraju i otrzymawszy przyzwalające odpowiedzi, wybudowali świątynię dla Naramsina. Od tego czasu 
jego imieniu towarzyszył zawsze w piśmie znak symbolizujący boskość. Tuż przed swym ubóstwieniem Naramsin odniósł 
zapewne zwycięstwo nad Manium w Maganie; w kolejnej kampanii pokonał Simurrum i Aram, leżące na południe od 
Dolnego Zabu, i Lulubum, położone dalej na północy, upamiętniając ten sukces stelą zwycięstwa. Podczas tej wyprawy, 
jak się wydaje, przyprowadził z powrotem pewną liczbę dostojników, którzy uciekli z Subartu przed zbliżającą się armią 
akadyjską. Blisko Lulubum (w rejonie współczesnego Kirkuk) podbił kraj zwany Hurszammadki i własnoręcznie zabił 
dzikiego byka w górach Tibar. Najwidoczniej ataki plemion zamieszkujących te podbite krainy zagrażały zimowej drodze 
wiodącej do Niniwy i dalej na zachód.
Najbardziej imponującym z późniejszych dokonań Naramsina była kolejna wyprawa do Syrii, gdzie zdobył 
Armanum (Aleppo) i Eblę (Tell Mardich). Ridad, władca Armanum, został wzięty do niewoli i przywiązany do rozporowej 
belki w bramie wjazdowej. Naramsin uzyskał także pełnię władzy nad terenami kraju Aman i narzucił miastu Uliszum 
obowiązkową pracę, prawdopodobnie przy wznoszeniu fortu dla armii akadyjskiej w Szikumanum. Podczas tej kampanii 
dotarł do Morza śródziemnego. Tylko z późniejszej tradycji znana jest jedna z ostatnich jego kampanii, skierowana 
przeciwko niezidentyfikowanemu miastu Apiszal, zdobytemu przez Naramsina za pomocą uczynionego pod murami 
podkopu.
Odbudowa świątyni Enlila w Nippur została, jak się wydaje, zaplanowana i podjęta przez Naramsina z wielkim 
rozmachem, właściwie jako wzniesienie całkiem nowej konstrukcji. Istniejąca bowiem budowla została zburzona, a jeden 
rok panowania króla wziął swe miano od położenia nowych fundamentów świątyni. Być może jednak prace nie 
wykroczyły wówczas poza ten wstępny etap. Wprawdzie w murach znaleziono cegły z imieniem Naramsina jako 
budowniczego przybytku boga, lecz równie dobrze mogły one zostać wyprodukowane za jego panowania, a użyte później 
przez jego syna, Szarkaliszarri, który dokończył budowy.
W dziele Przeklinanie Akadu, być może dla celów dydaktycznych i pod wpływem tradycji, podkreślającej 
samowolę Naramsina, podjęcie przezeń odbudowy świątyni ukazane jest jako akt bezbożności, co nie może być chyba 
historyczną prawdą.

 Szarkaliszarri (2254-2231 p.n.e.) 
Następcą Naramsina był jego syn, Szarkaliszarri, który powrócił do pojedynczego tytułu "króla Akadu". Zapewne 
więc nie w pełni udało mu się zachować pozostawione przez ojca dziedzictwo. Symptomatyczne mogą tu być wydarzenia 
związane z Elamem, w którego zasięgu pozostawała główna droga handlowa wiodąca ku wschodowi. Dowiadujemy się 
wprawdzie, że Szarkaliszarri zwyciężył w bitwie z siłami Elamu i Zahary, lecz miejsce tego starcia mówi samo za siebie. 
Akadyjczycy zatrzymali mianowicie wrogie siły pod Akszak, miastem nad Tygrysem, leżącym niezbyt daleko na północ od 
samego Akadu. Wynika stąd, że Elam wyzwolił się i umocnił dostatecznie, by rzucić wyzwanie Szarkaliszarriemu. Król 
Elamu Puzurinszuszinak miał nawet apetyt na przejęcie akadyjskiego imperium, na co wskazuje używanie przezeń tytułu 
Naramsina: "król czterech stron świata".
Więcej szczęścia miał Szarkaliszarri na zachodzie. Na terytorium Syrii pokonał bowiem Amorytów w Baszar (góry 
Biszri). Na północnym wschodzie natomiast zwyciężył Gutejczyków, a ich króla Szarlaga wziął do niewoli. Ta ostatnia 
kampania wydaje się próbą powstrzymania coraz bardziej niszczycielskich najazdów Gutejczyków na urodzajne niziny 
Mezopotamii.
Szarkaliszarri poświęcał także uwagę odbudowie świątyń, przede wszystkim rozpoczętym przez Naramsina 
pracom przy najważniejszym przybytku Ekur, gdzie jego ojciec zdołał tylko położyć część fundamentów pod nową 
budowlę. Szarkaliszarń kontynuował i ukończył dzieło wznoszenia świątyni. Jeden rok jego panowania zapisany jest jako 
rok położenia fundamentów, inny jako rok mianowania wodza Puzuresztara kierownikiem prac budowlanych.
Według późnej tradycji Szarkaliszarri również został zamordowany przez swych dworzan, a jego śmierć 
zapoczątkowała około trzechletni okres bezkrólewia, podczas którego czterech władców Igigi, Nanum, Imi, i Elulu 
bezskutecznie starało się o tron. "Kto był królem? Kto nie był królem?" pyta zdezorientowany autor sumeryjskiej Listy 
królów.
Ostatecznie tron objął Dudu (2189-2169 p.n.e.), tytułując się "Potężnym królem Akadu". Po nim nastąpił jego syn, 
Szuturul (2168-2154 p.n.e.), który przyjął tytulaturę ojca i utrzymywał zapewne władzę nad odziedziczonym terytorium. 
Zasięg granic państwa musiał być już jednak w znacznym stopniu ograniczony.
Szuturul był ostatnim królem Akadu i wydaje się, że wkrótce po jego śmierci samo miasto zostało zniszczone. 
Znana nam tradycja sugeruje, że coraz częstsze najazdy gutejskich górali zdołały w końcu zupełnie unicestwić normalne 
funkcjonowanie gospodarki, czyniąc drogi lądowe i wodne niebezpiecznymi dla kupieckich wypraw, a normalną pracę na 
polach niemożliwą. Upadek gospodarczy i szerzący się w konsekwencji głód doprowadziły do rozproszenia się ludności.
Gutejczycy, którzy opanowali południową Mezopotamię, stali się też jej nominalnymi królami. Władali oni 
terytorium sięgającym aż do Ummy nad Iturungalem (lecz chyba nie regionem Girsu-Lagasz), a nad Eufratem do Nippur, 
ale na pewno nie położonymi bardziej na południe okolicami Uruk i Ur.

Ustrój
Centralna władza królów akadyjskich była wystarczająco silna, by zapobiegać morderczym wojnom między 
miastami-państwami, a ich nieporozumienia i spory poddawać swemu sądowi. Królowie utrzymywali także spokój wzdłuż 
szlaków handlowych, a ich starania zmierzające do zapewnienia poddanym bezpieczeństwa sprawiły, że znowu 
powstawały małe otwarte wioski, starte z mapy południowej Mezopotamii w poprzednim, wczesnodynastycznym okresie. 
Ten stan pokoju i bezpieczeństwa zapewniać miały garnizony akadyjskie, stacjonujące w głównych miastach kraju, i 
wojskowe posterunki, rozmieszczone w strategicznych punktach wzdłuż głównych szlaków komunikacyjnych. Jeden z 
takich posterunków został odkopany w Tell Brak nad górnym Chaburem.
Akadyjscy królowie wykazywali także gotowość do udzielania sankcji prywatnym porozumieniom pod 
warunkiem, że były one zawierane z uroczystym powołaniem się na króla. Miało to stanowić zachętę do właściwego 
wypełniania zobowiązań, co stanowiło oczywiste dobrodziejstwo dla handlu.
Jedność królestwa utrzymywana była siłą lub choćby groźbą jej użycia; zintegrowany system administracyjny 
należał jeszcze do przyszłości. Stopniowa intensyfikacja stosowania gwałtownych metod niszczenia murów miast, 
wyznaczania akadyjskich iszszakkum wspieranych przez akadyjskie garnizony i odnowienie karaszum przez Rimusza nie 
spełniła swego zadania i nie powstrzymała uporczywego odradzania się tendencji separatystycznych.

 Religia 
Niezmierna potęga króla sprawiała, że wielu jego poddanych stawiało go na równi z bogami, o czym świadczy 
przedstawione bez zażenowania głównym bóstwom kraju życzenie, by usankcjonowały deifikację Naramsina. Możliwe, że 
obraz tego władcy, ukazany w utworze Przeklinanie Akadu, stanowi odbicie reakcji kręgów kapłańskich na to posunięcie. 
W opinii kapłanów było ono świętokradczym wyzwaniem rzuconym boskiej powadze. Według wspomnianego utworu 
Enlil nie udzielił pozwolenia na odbudowę Ekur; w odpowiedzi na co Naramsin, po siedmioletnim rozmyślaniu, zaatakował 
Nippur, profanując i burząc świątynię, co pociągnęło za sobą fatalne następstwa. Natomiast w późniejszym utworze 
epickim, mylnie nazywanym Król z Kuta, przykład Naramsina ma stanowić ostrzeżenie przed świętokradczą samowolą. 
Odmówił on bowiem posłuszeństwa bożym nakazom udzielonym poprzez znaki, a zabraniającym mu walki ze straszną 
hordą górali, najeżdżających cały znany świat. Miał do siebie powiedzieć: "Jakiż lew kiedykolwiek zważał na znaki? Jaki 
wilk pytał o radę jasnowidzącą niewiastę? Niech pójdę, jak czyni korsarz, jak życzy sobie moje serce". Skutek był, jak 
można przewidzieć, katastrofalny. 

Sztuka
 Sztuka akadyjska wyraźnie kontynuowała tradycje stylu Północy: w rzeźbie i gliptyce (podkreślając w szczególny 
sposób wysmukłość ludzkiej postaci) oraz w kaligrafii pisma klinowego. W pełni sztuka ta osiągnęła właściwy sobie 
charakter w czasach Naramsina, wyzwoliwszy się z pewnego rodzaju niezgrabnej sztywności i osiągnąwszy wytworną 
elegancję. Żadne dzieło nie dorównuje steli zwycięstwa Naramsina pod względem piękności kompozycji i umiejętności 
oddania nastroju w tym wypadku chwały, uosobionej przez nadludzką królewską potęgę.
Uprzywilejowanym motywem wszystkich oficjalnych pomników były sceny militarne: zwycięski król, 
maszerujący lub niosący łupy żołnierze, nadzy jeńcy w okowach lub zabijani w zwyczajowym karaszum. Dla odmiany 
gliptyka preferowała sceny o motywach mitologicznych. 

Literatura 
Podczas okresu akadyjskiego na południu kontynuowano przekazywanie i wzbogacanie zasadniczego dorobku 
literatury poprzednich wieków. Z nowych osiągnięć najbardziej godne uwagi są utwory córki Sargona, Enheduany, wielce 
utalentowanej poetki. Pisała ona po sumeryjsku, posługując się wyłącznie tradycyjnymi, wypracowanymi w tym języku 
formami literackimi. Jedną z jej prac jest cykl 42 krótkich hymnów, przeznaczonych dla świątyń. Duże wrażenie wywołuje 
jej posłanie do Inany, napisane w podniosłym stylu, w którym autorka apeluje do bogini, by wynagrodziła zło, którego 
doznała poetka, gdy usunięta ze swego stanowiska arcykapłanki, zmuszona była uciekać z Ur.
Mało znamy dotychczas utworów literackich w języku akadyjskim. Jest jednakże oczywiste, że jeszcze przed 
historycznym okresem akadyjskim istniała literacka tradycja tego ludu, kontynuowana następnie w czasach przez nas 
omawianych. Toteż królewskie inskrypcje akadyjskie posiadają swą własną formę i frazeologię, a nie są po prostu 
tłumaczeniami czy niewolniczymi naśladownictwami odpowiednich utworów sumeryjskich.
Znamy też kilka fragmentów kompozycji, które można zaliczyć do innych gatunków literackich. Są to hymny 
skierowane do bogów i hymny o charakterze panegirycznym, adresowane do władców. Pewien krótki i raczej groteskowy 
utwór, w którym występuje bóg Enki, poświęcony jest sprzeczce zakochanych.


BABILONIA

Poznawanie dziejów Babilonii w czasach nowożytnych rozpoczęło się w XIX w. w ślad za wielkimi odkryciami 
archeologicznymi w Asyrii. I chociaż początkowo znaleziska nie dorównywały niezwykle efektownym zabytkom z regionu 
północnego, to jednak stopniowo badanie Babilonii i pogłębianie wiedzy o jej wielkiej cywilizacji, czyniąc znaczne postępy 
w ciągu ostatnich stu lat, odsłoniło przed nami obraz tego kosmopolitycznego społeczeństwa o wyrafinowanej kulturze, 
którego cywilizacyjne osiągnięcia były wręcz imponujące. 

Geografia 
Babilonia obejmuje płaską nizinę, przez którą przepływają dwie wielkie rzeki Tygrys i Eufrat (stąd nazwa 
Mezopotamia Międzyrzecze) w swym biegu od Anatolii i Syrii do Zatoki Perskiej. Nizinę ograniczają od wschodu i północy 
łańcuchy gór Zagros i Kurdystanu, na zachodzie i południu pustynie Syryjska i Arabska. Klimat, gorący i suchy latem, zimą 
staje się chłodny i wilgotny. Wiosną Tygrys i Eufrat występują z brzegów, zalewając wielkie połacie niziny. Właściwe 
wykorzystanie tego naturalnego nawodnienia umożliwiało człowiekowi już w bardzo odległych czasach uzyskiwanie 
obfitych zbiorów, przede wszystkim jęczmienia i sezamu, podczas gdy na zielonych łąkach wypasano bydło, owce i kozy. 
Na południu, gdzie gorące i suche wiatry południowe sprzyjały dojrzewaniu owoców, uprawiano palmę daktylową. Obficie 
występująca glina służyła do wyrobu cegieł, z których wznoszono domy mieszkalne i monumentalne budowle. Z gliny 
formowano także tabliczki służące do pisania.
Zupełny brak innych bogactw naturalnych (ropa naftowa, dziś główne bogactwo tego regionu, była znana, lecz w 
istocie nie przedstawiała żadnej wartości dla starożytnego człowieka) zmuszał mieszkańców do zdobywania cennych 
metali, kamienia i wartościowego drewna na drodze międzynarodowej wymiany. Zarówno warunki naturalne jak i 
klimatyczne uległy stosunkowo niewielkim zmianom od czasów babilońskich i obecni Arabowie Błotni, mieszkańcy 
położonych nad Zatoką Perską obszarów bagiennych, do dziś prowadzą podobny jak ich starożytni poprzednicy tryb życia. 

Okres starobabiloński (ok. 2000-1595 p.n.e.) 
Dzieje Babilonii rozpoczyna się tradycyjnie od upadku III dynastii z Ur (ok. 2000 r. p.n.e.). Przyczyną nastania 
nowej epoki historycznej była migracja Amorytów z obszarów pustynnych do Mezopotamii. Przybysze ci, stanowiący 
dużą grupę semitojęzycznych półnomadów, zdobyli wiele miast-państw, w których założyli nowe dynastie, a następnie 
stopniowo przechodzili do osiadłego trybu życia, przejmując zdobycze cywilizacyjne opanowanego przez siebie kraju. 
Mordercze wojny pomiędzy ich dynastiami, dawnymi mieszkańcami i nowymi imigrantami sprawiały, że wczesna epoka 
dziejów babilońskich (2000-1763 p.n.e.) upłynęła pod znakiem chaosu. Jednakże dwa miasta, Isin i Larsa, zdobywały 
kolejno dominującą pozycję, tak że okres ten bierze miano od ich nazw.
Miasto-państwo Larsa zostało ostatecznie zdobyte przez amoryckiego wodza Kudurmabuga, który kolejno osadził 
na jego tronie swoich dwóch synów, Waradsina i Rimsina, a sam w dalszym ciągu prowadził militarne kampanie. Rimsin 
(ok. 1822-1763 p.n.e.) kontynuował ekspansywne poczynania małego imperium, stworzonego przez jego ojca, zdobywając 
ostatecznie, w trzydziestym roku swego panowania, Isin odwiecznego rywala Larsy. Byt to jednak ostatni moment chwały 
tego miasta, bowiem w 30 lat później (ok. 1763 r. p.n.e.) zostało ono zdobyte przez Hammurabiego z Babilonu, który w ten 
sposób zapoczątkował nową erę.
Przez pozostałą część okresu starobabilońskiego (ok. 1763-1595 p.n.e.) polityczny punkt ciężkości znajdował się 
bardziej na północy. Stało się tak za sprawą Hammurabiego z Babilonu (ok. 1792-1750 p.n.e.), którego panowanie stanowi 
najważniejszy moment dla całej tej epoki. Król ów był szóstym z kolei władcą I dynastii babilońskiej. Odziedziczył 
bezpieczne, choć skromne rozmiarami miasto-państwo. Podczas swego panowania Hammurabi prowadził misterną grę 
dyplomatyczną, a jednocześnie stoczył serię wojen z rywalizującymi miastami-państwami, przede wszystkim z Larsą, 
Esznuną, Mari i królem Szamsziadadem I z Asyrii (ok.1813-1781 p.n.e.). Hammurabiemu towarzyszyło w jego 
przedsięwzięciach wyjątkowe powodzenie, toteż gdy umierał, I dynastia babilońska rościła sobie prawo do zwierzchnictwa 
nad całą niziną babilońską i regionami sięgającymi na północy aż do Mari i Aszur.
Zawiłości stosunków politycznych w epoce Hammurabiego udało się rozwikłać dzięki odkryciu w Mari, 1930 r., 
wielkiego archiwum zapisanych klinami glinianych tabliczek. Dokumenty te, głównie o charakterze epistolarnym i 
gospodarczym, informują szczegółowo politycznych manewrach Hammurabiego oraz jego rywali i są o wiele bardziej 
interesujące od oficjalnych wersji wydarzeń, utrwalanych w królewskich inskrypcjach i podobnego typu źródłach. 
Ambasadorowie reprezentujący dwór Hammurabiego rezydowali w Mari i vice versa, posyłając swym królom raporty na 
temat posunięć rywala. Pozornie stosunki pomiędzy Mari a Babilonem były przyjacielskie, lecz gdy Hammurabi pokonał w 
końcu Rimsina z Larsy, zwrócił się przeciw swemu staremu sojusznikowi z Mari i przyłączył te miasto-państwo do swego 
rosnącego imperium.
Okres starobabiloński, a zwłaszcza czasy Hammurabiego, uważa się na ogół za klasyczną epokę cywilizacji 
babilońskiej. Doszło wówczas bowiem po raz pierwszy do rozkwitu charakterystycznej kultury, zwanej obecnie babilońską. 
Kultura ta była produktem powstałym wyniku zmieszania się różnorodnych elementów etnicznych z cywilizacją sumero-
akadyjską, kwitnącą na równinie babilońskiej już wcześniej, w III tysiącleciu p.n.e. Semicki język babiloński był dialektem 
akadyjskie; a zapisywano go pismem klinowym, stworzonym pierwotnie dla utrwalania mowy Sumerów. Struktura 
praktyczna i ekonomiczna była początkowo w swych podstawowych elementach taka sama jak w III tysiącleciu p.n.e. 
Istniało wiele małych, autonomicznych miast-państw, rządzonych przez lokalne dynastie. Stopniowo rodziła się tendencja 
do tworzenia struktur imperialnych, podobnie jak miało to miejsce w poprzednim okresie.
Religia, prawo, wiedza i sztuka nowej epoki stanowiły kontynuację starszej cywilizacji, a stopniowo następujące 
zmiany wynikały z kształtowania się nowych realiów politycznych. Na czele religijnego panteonu stała trójca bogów: An, 
Enlil i Enki (akadyjski Ea), wraz z powstaniem I dynastii z Babilonu główny bóg tego miasta, Marduk, uzyskał status 
zbliżony do EI stając się jego synem. Praktyka prawna w zasadzie zostawała nie zmieniona, choć pojawiło się w niej k 
nowych elementów, jak choćby prawo talionu (oko oko, ząb za ząb), pochodzące od Amorytów. Formy prawne były w 
dalszym ciągu wyrażane po sumeryjsku choć oficjalne umowy i "kodeksy" spisywano obecnie po akadyjsku. Literatura 
Sumerów była pilnie przepisywana i studiowana w okresie Isin-Larsa, podczas jednocześnie na północy zaczynała się 
rozwijać twórczość akadojęzyczna. Sumeryjski, choć przestał być językiem mówionym, utrzymywał się w ciągu całego 
okresu cywilizacji babilońskiej w liturgii i nauce.
W epoce babilońskiej pojawiły się również nowe zjawiska i tendencje, które nadały jej specyficzny charakter. 
Jednym z owych zjawisk było przesunięcie się środka władzy na północ. Wiązało się to z poważnymi problemami, jakie 
wystąpiły w rolnictwie południowych regionów. Nadmierne nawodnienie i niedostateczne drenowanie pól powodowały 
wzrastające zasolenie gleby. co prowadziło do stopniowego zmniejszania się plonów, aż wreszcie przestały one zaspokajać 
potrzeby miejscowej ludności. Inną wyróżniającą cechą było wykształcenie się z języka akadyjskiego dialektu 
babilońskiego, który zastąpił w tym czasie w mowie i piśmie język sumeryjski i używany w III tysiącleciu p.n.e. dialekt 
staroakadyjski. W końcu dominująca rola miasta-państwa Babilon we wszystkich dokonujących się przemianach 
rozwojowych, szczególnie wyraźna za rządów Hammurabiego, odcisnęła niezatarte piętno na całej dalszej historii 
Mezopotamii. Od tego czasu Babilon byt bowiem uważany za naturalną stolicę nawet wówczas, gdy rzeczywiste centrum 
polityczne znajdowało się gdzie indziej.
Po śmierci Hammurabiego jego imperium poddane zostało silnym naciskom wywieranym przez zewnętrzne ludy i 
potęgi. Przesunięcia różnych plemion pozostawały zwykle ze sobą we wzajemnym związku, a fakt, że napierające na 
Babilonię siły pojawiły się mniej więcej jednocześnie, zmusił następców Hammurabiego do wysiłków przekraczających 
niekiedy ich możliwości. Jedną z tych sił byli Kasyci. Ich początki i wczesna historia są niejasne, ponieważ przed swym 
wtargnięciem do Mezopotamii byli oni niepiśmiennym ludem górskim i dlatego nic właściwie nie wiemy o ich języku. Po 
raz pierwszy ukazują się w historycznym |źródle jako najeźdźcy za panowania Samsuiluna (ok.1749-1712 p.n.e.), następcy 
Hammurabiego, lecz nic więcej nie wiadomo o nich aż do czasu, gdy założyli swą dynastię w Babilonie ok. 1595 r. p.n.e.
Drugą groźną siłą był lud z Kraju Nadmorskiego, którego królestwo rozciągało się nad brzegami Zatoki Perskiej. 
Poza imionami jego królów niewiele wiadomo o tym ludzie, ponieważ nie zostały odnalezione żadne pochodzące od niego 
źródła. Niemniej posiadał on potężne państwo, dokonujące poważnych inwazji na posiadłości następców Hammurabiego i 
przez pewien czas władające miastem Nippur, położonym w centrum niziny mezopotamskiej. Kraj Nadmorski zachował 
długo wyraźnie sumeryjski charakter i język, co wynikało z południowego położenia tego państwa. Ostatecznie zostało ono 
opanowane przez Kasytów. W owych niespokojnych czasach udało się też choć na krótko odzyskać wolność Larsie.
Zewnętrzną potęgą, która spowodowała upadek I dynastii babilońskiej, było królestwo Hetytów w Anatolii. Jego 
władca, Mursilis I, najechał Babilonię i złupił sam Babilon. Jest rzeczą zastanawiającą, że bezpośrednio po dokonaniu tych 
czynów wycofał się z Mezopotamii. Z powstałej wówczas próżni politycznej skorzystali Kasyci, którzy objęli władzę nad 
tym obszarem. 

Okres średniobabiloński (ok. 1595-1000 p.n.e.) 
Dynastia kasycka została założona w Babilonii ok. 1595 r. p.n.e. Istnieje lista wymieniająca imiona jej królów, 
natomiast bardzo mało wiadomo o tych władcach, którzy panowali nad Kasytami przed ich inwazją na Mezopotamię. 
Jednym z wczesnych królów z okresu po 1595 r. p.n.e. był Agumkakrime. Szczycił się on panowaniem nad większą częścią 
Babilonii i sprowadzeniem z powrotem posągu boga Marduka, wywiezionego przez Hetytów ze złupionego przez nich 
Babilonu. Historyczność tego wydarzenia potwierdza pewien utwór literacki, w którym Marduk opowiada o swym pobycie 
w ziemi Hetytów. Daty tego wydarzenia i całego panowania Agumkakrime pozostają nie znane.
Następnym okresem dziejów babilońskich, oświetlonych przez pewną ilość powiązanych ze sobą informacji jest 
XIV w. p.n.e. Dokonane w Amarna w Egipcie przypadkowe odkrycie archiwum glinianych tabliczek zapisanych pismem 
klinowym rzuciło sporo światła n krótki okres dziejów Azji zachodniej, ponieważ znalezione teksty zawierają kierowane do 
egipskich faraonów, od Totmesa III do Amenhotepa (Echnatona) IV listy z różnych części Żyznego Półksiężyca, wliczając 
w to Babilonię. Pisane one były po akadyjsku, w ówczesnym języku międzynarodowej dyplomacji. W korespondencji tej 
reprezentowani są zwłaszcza dwaj królowie kasyccy, Kadaszmanenlil I (ok. 1374-1360 p.n.e) i Burnaburiasz II (ok. 1359-
1333 p.n.e.). Listy dowodzą istnienia intensywnej wymiany pomiędzy obu dworami Egipcjanie posyłali złoto, a 
Babilończycy cenne dary księżniczki do haremu faraona. Kontakty miały charakter zarówno handlowy jak i 
dyplomatyczny, ponieważ małżeństwa między przedstawicielami starożytnych wschodnich rodzin królewskich zawsze 
dochodziły do skutku przy okazji zawarcia traktatu lub dwustronnego porozumienia. Nie wiemy jednakże, jakie powody 
legły u podstaw tych serdecznych stosunków Babilon z Egiptem.
Pod koniec panowania Burnaburiasza II doszło d przewrotu, co w konsekwencji spowodowało ingerencję 
Asyryjczyków w sprawy babilońskie i osadzenie na tronie Kurigalzu II (ok. 1332-1308 p.n.e.). Fakt ów zapoczątkował 
znakomity okres w historii Kasytów, bowiem władca ten poprowadził ich armię na pomyślne wyprawy przeciwko różnym 
wrogom, włączając w to Elamitów i Asyryjczyków.
Niewiele wiadomo o dziejach Babilonii po okresie amarneńskim aż do ostatnich dni dynastii kasyckiej Epoka ta 
charakteryzowała się ciągłymi konfliktami pomiędzy Babilonią a dwoma jej najbliższymi sąsiadami Elamem i Asyrią. Król 
tego ostatniego państwa, Tukultininurta I (ok. 1243-1207 p.n.e.), najechał kraj i zdobył Babilon, wywożąc do Asyrii 
podobiznę boga Marduka. Jednakże okupacja Babilonii była krótkotrwała i odzyskano w końcu zarówno niepodległość jak 
i posąg opiekuńczego bóstwa. Wrogie stosunki z Asyrią i Elamem utrzymywały się przez dziesięciolecia, aż dwa ataki, 
przeprowadzone przez te państwa w jednym roku doprowadziły do upadku dynastii kasyckiej (ok. 1155 p.n.e.).
Niedostatek źródeł pochodzących z omawianego okresu sprawia, że należy on raczej do mrocznych epizodów w 
babilońskiej historii. Jednakże życie kulturalne wówczas nie zamarło, o czym świadczą istniejące jednak ubogie dane. 
Założono nową stolicę, którą, od imienia króla Kurigalzu, nazwano Durkurigalzu (obecnie Akakuf w pobliżu Bagdadu). 
Stała się ona centrum życia artystycznego i miejscem intensywnej działalności budowlanej. Władcy kasyccy żywili 
najwyższy szacunek dla babilońskiej cywilizacji, poddając się jej do tego stopnia, że pozostało bardzo niewiele jakichś 
specyficznie kasyckich elementów kulturowych. Jedną z osobliwych cech omawianego okresu jest pojawienie się 
przedmiotów zwanych kudurru. były to duże kamienie, na których zapisywano szczegółowe informacje odnoszące się do 
aktów nadania ziemi albo zwolnień podatkowych. Wiele z tych kamieni pełniło funkcję słupów granicznych, z wyrytymi na 
nich symbolami bóstw, na które powoływano się w tekście zawierającym prawne warunki umowy.
Z popiołów pożogi narodziła się nowa linia władców, pierwotnie wywodzących się z Isin, co dało nazwę dynastii, 
określanej jako II dynastia z Isin. Ostatecznie stolica została przeniesiona do Babilonu. Tam też rezydował najważniejszy z 
królów tej dynastii, Nabuchodonozor I (1125-1104 p.n.e.), którego panowanie było tak pamiętne, że postać władcy została 
w tradycji babilońskiej otoczona legendą. Z tego okresu pochodzi też interesująca grupa tekstów literackich. U podstaw 
niezwykłej sławy Nabuchodonozora leżała jego pomyślna wojna z Elamem, w wyniku której przywieziono z powrotem 
boski posąg Marduka, zabrany przez Elemitów po obaleniu dynastii kasyckiej. Marduk został ponownie umieszczony w 
swej świątyni w Babilonie i po raz pierwszy uznany oficjalnie za króla wszystkich bogów, zajmując w ten sposób miejsce 
starożytnego sumeryjskiego boga An.
Nabuchodonozor czynił również zbrojne wypady na pogranicza Asyrii i wzniósł wiele budowli nie tylko w samym 
Babilonie, lecz także w szeregu innych miast kraju. Ta epoka pomyślności i oświecenia trwała również za bezpośrednich 
następców Nabuchodonozora, jednakże u schyłku tysiąclecia Babilonia stawała się coraz częściej obiektem najazdów 
semitojęzycznych półkoczowników Aramejczyków. Stopniowo rozprzestrzeniali się oni po babilońskiej równinie, 
powodując chaos i zamieszanie. Babilonia znów wchodziła w ciemny okres swej historii.
Źródła pochodzące z czasów II dynastii z Isin są raczej ubogie, lecz późniejsze świadectwa wyraźnie wskazują na 
doniosłe znaczenie panowania Nabuchodonozora dla rozwoju kultury. Wspomniano już, że najważniejszą zmianą w sferze 
religijnej było wyniesienie boga Marduka. Zapanowało ożywienie w dziedzinie literatury. Wydawano i w pewnym sensie 
kanonizowano spuściznę pochodzącą z epoki starobabilońskiej i jeszcze wcześniejszych okresów. Powstawały też nowe 
utwory literackie, a podobny rozwój dostrzegamy w sztukach plastycznych i architekturze. 

Okres nowobabiloński (ok. 1000-539 p.n.e.) 
Skutki inwazji aramejskiej były odczuwane w Babilonii przez długi czas, o czym świadczy między innymi 
zachowanie się jedynie bardzo skąpych wiadomości o wydarzeniach pierwszych wieków ostatniego tysiąclecia przed naszą 
erą. Aramejczycy byli charakterystycznym i zarazem niszczącym elementem w Babilonii podczas tych ciemnych dni, lecz 
stopniowo zaczynali prowadzić osiadły tryb życia i zlewać się z miejscowym społeczeństwem. Ich obecność spowodowała 
jednak zasadniczą zmianę, jaką było powolne zastępowanie w powszechnym użyciu języka babilońskiego aramejskim, 
choć ten pierwszy utrzymywał się w piśmiennictwie i mowie wśród warstw wykształconych.
W IX w. p.n.e. Asyria przeżywała okres odrodzenia potęgi politycznej, lecz powstrzymywała się od naruszenia 
nietykalności swego południowego sąsiada. Królów obu państw łączyły traktaty gwarantujące wzajemne poszanowanie 
interesów, a gdy za panowania Mardukzakirszumi doszło w Babilonii do rewolty, asyryjski władca Salmanasar III (858-824 
p.n.e.) przybył w celu jej stłumienia i pomógł królowi odzyskać tron. Pod koniec wieku rozpoczął się konflikt między 
sąsiadami, odradzający się sporadycznie w VIII w. p.n.e. W tym czasie Babilonia była stroną silniejszą, jako że Asyria 
przeżywała okres przejściowego osłabienia. 
Rzec można, że wraz z panowaniem Nabunasira (747-734 p.n.e.) rozpoczyna się w historii Babilonii nowa era, 
bowiem w tym okresie zaczynają być prowadzone systematyczne obserwacje astronomiczne, a zjawiska zachodzące na 
niebie zestawiane z wydarzeniami historycznymi. Wiązało się to z praktykami będącej wówczas w modzie astrologii i 
zaowocowało, poza wszystkim innym, powstaniem Kroniki babilońskiej, opisującej w ciągłej formie fakty z dziejów 
Babilonii aż do końca jej niepodległego bytu. Część tego dzieła zachowała się, co stanowi dla współczesnych historyków 
niezwykle pomyślną okoliczność. 
Przez pozostałą część VIII w. p.n.e. życiem politycznym Babilonii wstrząsały niepokoje, których przyczyną byli 
Chaldejczycy, mówiący po semicku lud, który dostał się do Mezopotamii już wcześniej, a obecnie osiedlał się wzdłuż 
wybrzeży Zatoki Perskiej. Jedno z plemion chaldejskich, Jakin, wydało wybitnie uzdolnionego przywódcę, znanego jako 
Merodachbaladan II, który z elamicką pomocą podjął wiele prób zdobycia korony babilońskiej, prób dwukrotnie 
uwieńczonych sukcesem (w latach 721-710 p.n.e. i 703 p.n.e.). Wśród politycznego zamętu doszło do rozłamu wśród 
ludności babilońskiej, która nie bardzo wiedziała, po czyjej stronie się opowiedzieć. Asyryjczycy wszelkimi sposobami 
usiłowali pokonać oddziały Merodaehbaladana, a jego samego wziąć do niewoli. Okazał się on jednak zbyt zręcznym dla 
nich przeciwnikiem, bowiem ilekroć siły asyryjskie pojawiały się nazbyt blisko, wycofywał się na bagna południowej 
niziny, która dla armii z północy okazywała się nie do przebycia. Władza w Babilonii niczym piłka przechodziła na 
przemian od Chaldejczyków do Asyryjczyków, a nieszczęsnymi ofiarami tej rywalizacji byli przede wszystkim sami 
Babilończycy. 
Asyryjczycy ze swej strony próbowali różnych metod, dzięki którym mogliby zapanować nad Babilonią. W 
czasach Nabunasira respektowali jego prawo do władzy, lecz gdy po jego śmierci dostała się ona w ręce Chaldejczyków, 
asyryjski król Tiglatpilesar III (744-727 p.n.e.) pomaszerował na południe i zdobył koronę babilońską dla siebie. Praktykę 
sprawowania bezpośredniej władzy w Babilonii utrzymywali też kolejni władcy asyryjscy, z przerwami spowodowanymi 
dwukrotnym panowaniem Merodachbaladana, aż do czasów Senacheriba (704-681 p.n.e.), który próbował rządzić 
Babilonią przy pomocy kilku kolejnych marionetkowych królów. System ten załamał się dramatycznie, gdy jeden z tych 
królów, własny syn Senacheriba, został ujęty przez Babilończyków i wydany armii elamickiej, która wywiozła go do 
Elamu. Rozwścieczony tą zdradą król asyryjski przeprowadził całą serię gwałtownych kampanii wymierzonych przeciwko 
Elamitom i Babilończykom, które skończyły się zdobyciem i zniszczeniem Babilonu w 689 r. p.n.e. 
Fakt ten wywołał przerażenie zarówno Babilończyków jak i Asyryjczyków i podczas gdy następcy Senacheriba 
usiłowali naprawić szkody, podejmując gigantyczny program odbudowy, kipiąca w sercach Babilończyków nienawiść 
doprowadziła w końcu do wybuchu poważnego, trwającego przez cztery lata powstania (652-648 p.n.e.). W tym czasie 
Babilonią rządził Szamaszszumukin (667-648 p.n.e.), brat panującego w Asyrii Assurbanipala (668-627 p.n.e.). Ten ostatni 
ostatecznie zwyciężył, pokonując nie tylko zbuntowanego brata, lecz także jego elamiekich i arabskich sprzymierzeńców. 
Nędza i głód, które spadły na Babilończyków w wyniku tych długotrwałych wojen, przyniosły w rezultacie krótki okres 
całkowitej bierności. 
Około 20 lat po stłumieniu powstania Chaldejczycy podjęli kolejną próbę zdobycia władzy nad Babilonią i udało 
im się założyć dynastię, która miała stać się najpotężniejszą w dziejach tego państwa. Osiągnął to Nabopolasar (625-605 
p.n.e.), przeprowadzając serię ataków przeciwko Asyryjczykom, zdobywając panowanie nad całą południową 
Mezopotamią i koronując się na władcę Babilonii. Po zdobyciu korony nie zatrzymał impetu ofensywnych działań, lecz w 
przymierzu z Medami wdarł się na terytorium asyryjskie, na trwałe przyłączając do swego państwa zdobywane ziemie. 
Miasta asyryjskie padały jedno po drugim. a stolica państwa, Niniwa, została wzięta po trzymiesięcznym oblężeniu w 612 r. 
p.n.e. Siły wroga nie były jednak jeszcze całkowicie złamane, jako że na zachodzie, w Harranie, pojawiła się popierana 
przez Egipt kadłubowa dynastia asyryjska. Armie Nabopolasara zdobyły Harran, a następnie, w 605 r. p.n.e., zadały 
decydującą klęskę siłom egipskim pod Karkemisz. Dzięki temu zwycięstwu Babilonia zdobyta nie tylko panowanie nad 
właściwą Asyrią, lecz odziedziczyła także jej imperium. ponieważ Medowie ograniczyli swe roszczenia do regionów 
położonych dalej na wschodzie i północy. 
Podczas ostatnich lat panowania Nabopolasara kampaniami wojennymi kierował jego syn, Nabuchodonozor II 
(604-562 p.n.e.). On to właśnie był zwycięzcą spod Karkemisz ( 605 r. p.n.e.), gdzie doszła go wiadomość o śmierci ojca. 
Pospieszył wówczas do Babilonu i koronował się tam, rozpoczynając jeden z najznakomitszych okresów w babilońskich 
dziejach. Nabuchodonozor w dalszym ciągu prowadził energiczne działania wojenne, do czego zdawał się już przywyknąć, 
kierując swą uwagę na Zachód, który skutecznie poddał swej władzy. Królestwo judzkie, licząc na pomoc Egiptu, stawiło 
opór Babilończykom; w odpowiedzi Nabuchodonozor II dwukrotnie zdobył Jerozolimę. Czyniąc to po raz drugi w 587 r. 
p.n.e. usunął ostatecznie panującą w Judzie dynastię i nakazał masowe przesiedlenie mieszkańców królestwa do Babilonii, 
co określane jest w żydowskiej tradycji jako "niewola babilońska". Po zburzeniu Jerozolimy Nabuchodonozor posunął się 
jeszcze dalej, najeżdżając na Egipt w 568 r. p.n.e. Nie posiadamy szczegółowych relacji na temat tej wyprawy, lecz wydaje 
się, że zakończyła się ona co najwyżej efemerycznym sukcesem, bowiem żaden z późniejszych królów chaldejskich nie 
rościł sobie pretensji do zwierzchnictwa nad Egiptem. 
Po śmierci Nabuchodonozora nastąpił krótki okres panowania mało znanych monarchów, a następnie tron objął 
ostatni przedstawiciel dynastii nowobabilońskiej, Nabonid (555-539 p.n.e.). Jest on wielce intrygującą postacią nie tylko 
dlatego, że los wyznaczył mu do ode grania tragiczną rolę w dramacie upadku Babilonu, lecz również ze względu na 
osobliwy sposób postępowania w ciągu całego życia. Pochodził z rodziny ściśle związanej z miastem Harran, a jego matka, 
która dożyła sędziwego wieku 95 lat, szczyciła się tym, że była wierną poddaną ostatnich królów asyryjskich. Nie wiadomo, 
w jaki sposób Nabonid został królem Babilonu. Zarówno matka jak i syn byli gorliwymi czcicielami boga księżyca Sina, 
opiekuńczego bóstwa Harranu, lecz gdy Nabonid próbował lansować jego kult w Babilonie, rozwścieczył tym miejscowych 
kapłanów, zwłaszcza ze świątyni boga Marduka. Spór religijny podzielił społeczeństwo na frakcje, co znalazło odbicie w 
literaturze propagandowej, której niewielka część zachowała się do naszych czasów. 
Najbardziej osobliwym podczas rządów Nabonida był wszakże fakt, że 10 spośród 17 lat swego panowania 
spędził on w oazie Tema na Pustyni Arabskiej, bardzo daleko od Babilonu. W stolicy pozostawił swego syna Baltazara, by 
ten rządził w jego imieniu. To niespotykane postępowanie pobudzało w jednakowy sposób wyobraźnię starożytnych i 
współczesnych, przynosząc najrozmaitsze domysły na temat przyczyn postępowania króla. Wiadomo, co nie jest bez 
znaczenia, że bóg księżyca był czczony przez praislamskich Arabów. A zatem choć powody polityczne, ekonomiczne i 
osobiste mogły mieć wpływ na decyzję Nabonida kult boga księżyca wydaje się w tym wypadku czynnikiem 
decydującym. Gdy najazd Cyrusa Wielkiego z Persji zagroził Babilonii, Nabonid, wówczas już przebywający w kraju, z 
poświęceniem bronił swego królestwa. Ostatecznie jednak Babilon został zdobyty w 539 r. p.n.e. 
Rozkwit kultury babilońskiej przypada na wiek VII p.n.e. , gdy panowała pax Asyriaca, i ponownie na wiek VI 
p.n.e., a więc na rządy dynastii chaldejskiej. Popularność zdobywał wówczas bóg Nabu, syn Marduka oraz patron 
piśmiennictwa i nauki. Społeczeństwo było wielce zainteresowane praktykami astrologicznymi nocne czuwania astrologów, 
jak kraj długi i szeroki, zaowocowały wielkim zbiorem pism, zawierających szczegółowe opisy obserwacji ruchów ciał 
niebieskich, zbiorem odnalezionym w czasach nam współczesnych. Dzieła literackie były kopiowane i studiowane; od 
czasu do czasu pojawiały się też nowe utwory. W dziedzinie sztuki i architektury największe wrażenie wywołują odkopane 
przez archeologów pozostałości Babilonu Nabuchodonozora. Gdy w niecały wiek później Herodot opisywał to miasto, 
które nie mogło ulec wielkim zmianom od czasów babilońskiej niepodległości, nazwał jego "wiszące ogrody" jednym z 
siedmiu cudów świata. 

Literatura 
Podobnie jak większość dziedzin cywilizacji babilońskiej wykazuje wyraźne pokrewieństwo z wcześniejszą kulturą 
Mezopotamii, tak i w piśmiennictwie sumeryjskim z III tysiąclecia p.n.e. tkwią korzenie babilońskiej literatury. Gdy zrodziła 
się ona w okresie starobabilońskim, pisarze pracowicie przekładali utwory sumeryjskie na swój własny język lub 
opracowywali w nim ich nowe wersje. W ten sposób pewną część piśmiennictwa babilońskiego stanowią wierne akadyjskie 
tłumaczenia dzieł sumeryjskich, ich parafrazy lub utwory oparte na ich motywach. Jednakże już z najwcześniejszych 
czasów pochodzi nieco oryginalnych prac babilońskich, których liczba wzrastała powoli w ciągu następnych epok: staro-, 
średnio i nowobabilońskiej. 
Schyłek II tysiąclecia p.n.e. był okresem szczególnie intensywnego wydawania i opracowywania dzieł literackich. 
Istniały szkoły pisarskie, każda pod osobnym kierownictwem, które zajmowały się tą pracą. Zachowane utwory literackie 
opracowywano, przepisywano i nadawano im jednolitą postać. Poszczególne dzieła dzielono na części, przepisując każdą z 
nich na jednej tabliczce, na której z kolei tekst rozmieszczony był w stałej liczbie wierszy. Sporządzano również katalogi 
dzieł z zaznaczeniem imion wydawców, kierowników szkół pisarskich. Tak na przykład Epos o Gilgameszu został wydany 
w 12-tablicowej wersji, z zapisanymi w kolofonie numerem tablicy i liczbą wierszy na każdej z nich. Znamy też imię 
edytora Sinlikiunninni. 
Obok literackiej musiała też istnieć ustna tradycja babilońskich opowieści i mitów, jednakże jej stosunkowo małe 
oddziaływanie na piśmiennictwo wynikało z faktu, że sięgała swoimi korzeniami do czasów sumeryjskich, nazbyt już 
odległych. Utwory literackie były prawdopodobnie odczytywane albo recytowane dla niepiśmiennej publiczności gwoli jej 
zabawienia lub umoralnienia. Długo jeszcze po upadku Babilonii w 539 r. p.n.e. jej literatura utrzymywała się przy życiu 
kopiowana, studiowana i tworzona w zrozumiałych, choć już obcych językach, aramejskim i greckim, które były wówczas 
w powszechnym użyciu. 
Na literaturę babilońską składają się zarówno utwory prozaiczne jak i poetyckie. Charakterystyczną cechą poezji 
jest paralelizm, dwukrotne wyrażanie tej samej myśli w różny sposób w sąsiadujących ze sobą wersach. Na przykład w 
eposie Atrachasis bóg Enlil skarży się: 
Wrzask ludzi mnie męczy, 
Z powodu czynionego przez nich zgiełku jestem pozbawiony snu. 
Poetyckie wersety są najczęściej dwuwierszowe, jak w powyższym przykładzie, lecz zdarzają się jedno i 
trzywierszowe. Wiersz kończy się trochejem i zwykle dzieli się na dwa odcinki, z których każdy jest dwurytmiczny. Rym 
był nie znany, a trudno jest definitywnie stwierdzić, czy znane były metra wierszowe. 
W rodzimej tradycji tytułami utworów były zwykle pierwsze słowa tekstu, np. Wówczas kiedy w górze (Enuma 
elisz) czy On, który widział pierwotny chaos (Epos o Gilgameszu). Babilończycy nie stosowali wyraźnego podziału na 
poszczególne gatunki literackie, choć oczywiście współcześni uczeni mogą dokonywać takich klasyfikacji. Występują więc 
eposy i mity, modlitwy i hymny, literatura mądrościowa i dzieła historiograficzne. Pewne popularne wśród Babilończyków 
tematy i opowieści były opracowywane w więcej niż jednym utworze. Na przykład opowieść o potopie znana jest z Eposu 
o Gilgameszu i eposu Atrachasis. Najsłynniejszymi eposami i opracowanymi literacko mitami są: Gilgamesz, Atrachasis, 
Adapa, Nergal i Ereszkigal, Wówczas kiedy w górze, Zejście Isztar do podziemi, Anzu, Etanu i Era. Pewną odmianę 
stanowi epos historyczny, który reprezentują dwa utwory: Król w bitwie i Tukultininurta I. Gilgamesz znacznie 
przewyższa rozmiarami wszystkie pozostałe utwory. Tytułowy bohater eposu był władcą Uruk w połowie III tysiąclecia 
p.n.e. Opowieści o nim pisano już po sumeryjsku, lecz żadna spójna wersja z tego wczesnego okresu nie została 
odnaleziona. Z czasów babilońskich pochodzi kilka utworów o Gilgameszu, lecz wersją klasyczną, która weszła do kanonu 
literatury, jest tekst spisany na dwunastu tablicach. 
Według eposu Gilgamesz, w jednej trzeciej bóg, a w dwóch trzecich człowiek, przebywając w swym mieście Uruk 
usłyszał o dziwnym człowieku imieniem Enkidu, który żył w stepie razem z dzikimi zwierzętami. Gilgamesz przekonał 
pewną prostytutkę, by zwabiła Enkidu do Uruk, gdzie następnie walczył z nim, chcąc wypróbować jego siłę. Ci dwaj stali 
się serdecznymi przyjaciółmi i wspólnie podjęli różne ryzykowne wyprawy, między innymi do położonego na zachodzie 
cedrowego lasu, gdzie pokonali potwora Humbabę. Enkidu jednak zmarł, a Gilgamesz, chory z rozpaczy, wyruszył na 
poszukiwanie niejakiego Utnapisztima, człowieka, który przeżył potop, by ten wyjawił mu tajemnicę nieśmiertelności. Po 
usłyszeniu od niego opowieści o potopie Gilgamesz poszukiwał cudownej rośliny życia, którą odnalazł, lecz następnie w 
pechowy sposób utraci. 
Modlitwy i hymny były zwykle traktowane jako teksty liturgiczne, należące do rytuału poszczególnych kultów. 
Część z nich nie odznaczała się szczególnymi walorami artystycznymi, ale niektóre są wybitnymi dziełami literatury. Takim 
na przykład jest dwustuwierszowy Hymn do Szamasza, boga słońca, z którego pochodzi poniższy cytat: 
Dalekie góry są okryte twym blaskiem, 
Twa jasność napełnia wszystkie krainy, 
Ty podnosisz góry, by oglądać ziemię, 
W niebiosach ty oceniasz obwód ziemi. 
Wszystkie ludy ziemi ty nadzorujesz, 
Co boski Ea, król doradców, stworzył, 
Tym ty w pełni rządzisz. 
Termin "literatura mądrościowa", stosowany w biblistyce np. do Księgi Hioba i Księgi Przypowieści, został 
stamtąd zapożyczony na określenie utworów babilońskich o podobnym do wymienionych charakterze. Najważniejszymi 
wśród nich są Będę chwalił pana mądrości, Teodycea, Diafog o pesymizmie, bajki i dysputy oraz różnorodne zbiory 
przysłów. Kilka z tych utworów poświęconych jest problemom zła, cierpienia oraz przypadkowi dobrego i pobożnego 
człowieka, doświadczonego przez nieszczęścia. Na kanwie tych opowieści dokonywane są głębokie przemyślenia na temat 
religii i moralności. Poglądy, które można by określić jako cyniczne, zostały wyrażone w Dialogu o pesymizmie, ułożonym 
w formie zabawnej dyskusji pomiędzy panem a niewolnikiem. Wynika z niej, że każda działalność ludzka może przynieść, 
w zależności od zrządzenia losu, pomyślny lub żałosny skutek, a jedyną pewną rzeczą w życiu jest śmierć. 
Dziedzictwo dziejów do głębi przenikało świadomość Babilończyków, którzy stworzyli wiele literackich utworów, 
będących wyrazem ich historycznych zainteresowań. Ciekawy przykład pracy o charakterze historycznym stanowi 
proroctwo. Był to tekst literacki przedstawiający w formie przepowiedni fakty, które już się wydarzyły, ale sugerujący, że 
autor dopiero przewiduje ich nadejście. Uwiarygodniwszy w ten sposób swe prorocze uzdolnienia, twórca przechodził do 
właściwej, rzeczywistej przepowiedni, która mogła przybierać rozmaite formy, w zależności od założonego przez autora 
celu. Babilońskie proroctwa były zwiastunem tej apokaliptycznej literatury, do której należy także Objawienie św. Jana. 

Religia 
Na państwową religię Babilonii składało się wiele kultów wymagających wielkich świątyń z licznym personelem. 
Wiara zwykłych ludzi związana była natomiast z magią i czarami. Państwowa religia obracała się wokół potężnych bogów 
miast, którzy w boskiej hierarchii zajmowali miejsca w mniejszym lub większym stopniu odpowiadające politycznej 
pozycji ich siedzib. I tak w I tysiącleciu p.n.e. Marduk, bóg Babilonu, był uważany za króla bogów, a jego syn, Nabu z 
Borsippy, stał bezpośrednio po nim. Mnogość miast i panteonów w Babilonii, wzloty i upadki różnych politycznych 
ośrodków, zdarzające się podczas każdego okresu zmiennej babilońskiej historii wszystko to powodowało rozliczne 
konflikty i chaos w systemie religijnym. Problem komplikował się tym bardziej, że każdy bóg patronował określonej 
dziedzinie życia. Bóg słońca Szamasz był na przykład opiekunem sprawiedliwości, a bogini Isztar zajmowała się zarówno 
miłością jak i wojną. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że każde z licznych miast miało jakby swój własny panteon, bogowie 
wkraczali nawzajem w swoje kompetencje. Teologowie czynili olbrzymie wysiłki, aby usystematyzować hierarchię bogów i 
każdemu przydzielić odpowiednią funkcję. W tym celu układali listy imion większych i bardziej znanych bogów, a w 
równoległej kolumnie podporządkowywali każdemu z nich pewną liczbę pomniejszych bóstw. Te synkretyczne listy 
weszły do literackiej tradycji i przechodziły z pokolenia na pokolenie, wzbogacane uzupełnieniami i zmieniane 
dokonywanymi w nich rewizjami. 
W wielkich świątyniach przedmiotem codziennej troski było obsługiwanie bogów i dostarczanie im pożywienia. 
Skomplikowane obrzędy, wymagające udziału i utrzymania licznego personelu świątynnego, obracały się wokół 
codziennego składania ofiar, czyszczenia szat boskiego posągu i samej świątyni. Ofiary pochodziły ze świątynnych 
gospodarstw, były dostarczane przez króla lub inne zamożne osoby albo też, niekiedy, pochodziły z łupów wojennych. 
Ofiary w formie żywności były konsumowane przez personel świątyni. Ku czci każdego boga obchodzono specjalne 
święta; najważniejszym z nich było Akitu, święto Nowego Roku boga Marduka w Babilonie. Trwało ono kilka dni i 
obejmowało procesje bogów sąsiednich miejscowości, np. Nabu, przybywającego wtedy do Babilonu. Odbywała się 
również oficjalna parada Marduka, z udziałem króla, podążająca ze świątyni boga do "domu Nowego Roku", położonego 
poza murami miasta. Jeśli z powodu przeszkód politycznych albo innych przyczyn święto nie było i obchodzone, uważano 
to za bardzo poważny wypadek i za każdym razem troskliwie odnotowywano w narodowych dziejach. 
Przeciętny Babilończyk miał niewiele do czynienia z wielkimi kultami państwowymi, ograniczając się do 
uczestnictwa w świątynnych procesjach. Swe religijne potrzeby zaspokajał bowiem w inny sposób. Każdy człowiek miał 
swego osobistego boga, wybranego spośród całej rzeszy pomniejszych bóstw, któremu regularnie składał ofiary i do 
którego zwracał się ze swymi prośbami, np. o pomoc w chorobie. Taki "prywatny" bóg uważany był za swego rodzaju 
pośrednika pomiędzy człowiekiem a wyższymi bogami, którzy dopiero mogli użyczyć oczekiwanych dobrodziejstw. Swoje 
stosunki z bogiem opierał Babilończyk na bardzo praktycznych zasadach, gdy bowiem uważał, że za swe ofiary nie 
otrzymuje należytej odpłaty, mógł zagrozić, że zrezygnuje z pośrednictwa swego patrona i poszuka sobie innego. 
Rzeczywiście, pewien starożytny cynik wypowiedział zdanie: "Możesz nauczyć twego boga, aby biegał za tobą jak pies". 
Magia i czary były niezwykle popularne; istniały zaklęcia i antyzaklęcia odpowiednie na każdą sytuację życiową. Czarna 
magia budziła lęk, a znawcy czarów byli poszukiwani, aby przeciwdziałać urokom, które, jak wierzono, ściągają na 
człowieka kłopot lub nieszczęście. 
Praktyki wróżbiarskie były jedną z najbardziej charakterystycznych cech babilońskiej cywilizacji. Zjawisko to musi 
być brane pod uwagę przez każdego, kto chce zrozumieć babilońską myśl i babiloński sposób myślenia. Wierzono bowiem, 
że bogowie objawiają ludziom swe zamiary poprzez znaki przekazywane za pomocą naturalnych zjawisk i materialnych 
wydarzeń. Ich rozumienie jest możliwe, wymaga jednak długotrwałych obserwacji i gruntownych studiów. Trzeba tu 
zauważyć, że myśli babilońskiej obcy był determinizm, bogowie bowiem jak wierzono, mogli zmieniać swe zamiary, co też 
często czynili, i mogli zawiadamiać o tym ludzi. Bogowie porozumiewali się z ludźmi poprzez zjawiska zachodzące na 
ziemi albo na niebie; znak można było dostrzec w sposobie unoszenia się dymu znad ognia, w nienormalnych narodzinach 
dziecka lub zwierzęcia, nagłym pojawieniu się Iwa na ulicy miasta, zaćmieniu księżyca i niezwykłym śnie. W ten sposób 
Babilończyk był otoczony przez groźne wydarzenia i zjawiska. 
Pewne rodzaje wróżb były bardziej rozpowszechnione od innych. Najpopularniejszymi stały się obserwacje 
gwiazd i planet, czyli astrologia, i badanie wnętrzności zwierząt ofiarnych. W tym ostatnim sposobie wróżenia główne 
zainteresowanie budziły wątroba i płuca. Wróżbiarze ułożyli długą listę możliwych zniekształceń i odbarwień każdej 
drobnej części tych narządów. Wykonywano nawet gliniane modele wątroby, pokrywane klinowymi napisami, dającymi 
odpowiednie wyjaśnienia i wskazówki dla wróżbiarza. Istniała niemal nieskończona ilość rozmaitych odkształceń i 
możliwych kombinacji w budowie badanych narządów, lecz każdy przypadek posiadał swą interpretację. Na przykład: 
"Jeśli znak broni znajduje się na sibtu (część wątroby) i kieruje się od prawej strony do lewej, nasza armia będzie cieszyć się 
zdobyczą wrogiej armii". Interpretacja, która tak jak tutaj wyrażana była w terminach historycznych czy militarnych, nie 
była rozumiana dosłownie, lecz udzielała tylko ogólnej, pozytywnej albo negatywnej odpowiedzi. Sformułowane na 
podstawie badania wnętrzności jakiegoś zwierzęcia liczne indywidualne interpretacje optymistyczne, pesymistyczne lub 
zagmatwane były zestawiane w formie tabel, co umożliwiało dopiero danie odpowiedzi ostatecznej. 
W religii babilońskiej istniał też aspekt moralny, wierzono bowiem na ogół, że poprzez dobre postępowanie, 
wliczając w to oddawanie czci i składanie ofiar bogom, człowiek uzyska boską przychylność. Niektórzy jednak o czym 
wspomnieliśmy podczas omawiania literatury mądrościowej podawali tę wiarę w wątpliwość. Wielu bogów nie 
postępowało zresztą zbyt sprawiedliwie i rozważnie. Interesujący może się wydawać przypadek bogini Isztar, która 
próbowała uwieść Gilgamesza. Bohater odrzucił jej miłosne propozycje, wypominając bogini zły los, jaki zgotowała 
wszystkim swym poprzednim kochankom.

 Prawo 
W Babilonii odnaleziono pewną liczbę dokumentów zwanych kodeksami prawnymi, a fakt że wykazują one liczne 
analogie do praw biblijnych i nowożytnych, wywołuje poważne zainteresowanie badaczy. Dokumentami tymi są: Prawa 
Urukaginy (Uruinimginy, sumeryjskie, około 2350 r. p.n.e.), Prawa Urnammu (sumeryjskie, ok. 2112 do 2095 p.n.e.) 
Prawa Lipitisztara (sumeryjskie, ok. 1934-1924 p.n.e.), Prawa z Esznuny (babilońskie, ok. 1900 p.n.e.),Kodeks 
Hammurabiego (babiloński, ok. 1792-1750 p.n.e.). Choć trzy z nich napisane są po sumeryjsku, widoczna jest wyraźna 
zależność, niekiedy wręcz dosłowna zgodność wszystkich tych tekstów, świadcząca o ciągłości literackiej tradycji. Z 
wyjątkiem Praw z Esznuny wszystkie mają formę królewskich inskrypcji. Fakt ten sugeruje, że nie były to kodeksy prawne 
w zwykłym rozumieniu tego słowa, a wniosek powyższy potwierdzają inne jeszcze okoliczności. Otóż w "kodeksach" tych 
występują różne niekonsekwencje, są one również dalece niekompletne, jeśli weźmiemy pod uwagę ich zawartość i 
rzeczywiste wymogi prawa. Poza tym nie spotykamy powiązań z nimi ani powoływania się na nie w obficie 
reprezentowanych dokumentach praktyki prawnej owych czasów. Zatem są to raczej włączone w ramy królewskich 
inskrypcji zbiory niezależnych od siebie przepisów prawnych, wydawanych przez różnych królów przy okazji 
rozstrzygania specyficznych spraw sądowych. Zbiory takie, których przykładem są Prawa z Esznuny, były wciąż 
przepisywane, uzupełniane i opracowywane. Od czasu do czasu królowie włączali je do swych inskrypcji, by mieć 
podstawę do chełpienia się, że dobrze wypełniają powierzoną im przez bogów misję sprawiedliwego i rzetelnego 
zarządzania swym ludem. 
"Kodeksy" dostarczają mnóstwa informacji nie tylko o babilońskiej praktyce prawnej, lecz także o politycznych, 
społecznych, gospodarczych i religijnych stosunkach i instytucjach. Jedna z najbardziej interesujących spraw dotyczy 
kwestii uszkodzenia ciała. Wcześniejsze kodeksy orzekają, że w takich wypadkach winny przestępstwa zobowiązany był do 
zapłacenia grzywny w wysokości odpowiedniej do wyrządzonej krzywdy. Natomiast Kodeks Hammurabiego przewiduje 
fizyczny odwet. I tak, jeśli ktoś złamał ramię drugiemu człowiekowi, jego ramię również powinno zostać złamane. Owa 
zasada talionu (lex talionis) pojawia się w Babilonii wraz z Amorytami, od których to prawo się wywodzi 
W rzeczywistej praktyce prawnej kierowano się precedensami i zwyczajem, nie było natomiast skodyfikowanych 
przepisów prawa danego kraju, na które można by się było powołać podczas sądowej rozprawy. Spory pomiędzy dwiema 
lub więcej stronami regulowano zwykle na drodze prywatnej albo bezpośrednio, albo korzystając z pomocy bezstronnego 
rozjemcy. Gdy jednak nie udawało się w ten sposób osiągnąć porozumienia, spierający się zgłaszali swą sprawę do sądu. 
Składał się. on z zespołu sędziów i przedstawicieli starszyzny. Każda ze stron obojętne czy kobieta, czy mężczyzna przed 
stawiała swoje argumenty i zazwyczaj potwierdzała swą prawdomówność złożeniem przysięgi na boga lub bogów. 
Następnie składali swe zeznania świadkowie, również zobowiązani do przysięgi. Gdy wszyscy zostali już wysłuchani, sąd 
naradzał się i ogłaszał wyrok. Na tabliczce zawierającej protokół rozprawy wymieniano też imiona sędziów, świadków i 
odciskano pieczęcie uczestniczących w sprawie osób.
Konflikty i spory pomiędzy obywatelami uważane były za ich prywatne problemy, a państwo nie ścigało 
przestępstw z urzędu. Wprawdzie istniały więzienia, lecz wydaje się, że służyły one raczej celom politycznym. Dłużnicy, 
którzy nie mogli spłacić swych należności, stawali się niewolnikami za długi. W niektórych wypadkach o winie lub 
niewinności jakiejś osoby decydował sąd boży. I tak człowiek oskarżony o czary mu siał skoczyć do wody jeśli utonął, 
oznaczało to jego winę, jeśli zaś uratował się, był niewinny i wtedy zabijano jego oskarżyciela. W sferze prawnej kobiety 
były równouprawnione z mężczyznami; nawet niewolnicy za długi mieli ustawowo zagwarantowane prawa. 
Wszelkim czynnościom o charakterze prawnym towarzyszyło spisanie aktów na glinianych tabliczkach. Ogromne 
ich zbiory, pochodzące z okresów staro-i nowobabilońskiego, zostały odnalezione przez archeologów. Dokumenty te 
dotyczą zawierania małżeństw, adopcji, wydziedziczenia, sprzedaży, wymiany, najmu, dzierżawy, pożyczek i ich zwrotu a 
więc spraw poruszanych we zdań. Wiele z tych listów zostało odnalezionych w wspomnianych już protokołach rozpraw 
sądowych w czasach nam współczesnych. Pozwalają one ujrzeć obraz panujących wtedy stosunków międzyludzki w nie 
zafałszowanym świetle. Ich świadectwo różni się znacznie od oficjalnych wersji wydarzeń i faktów, ukazanych królewskich 
inskrypcjach. Pokrewne prawnym były dokumenty administracyjne pałacu, świątyń i prywatnych przedsiębiorstw których 
także odnaleziono bardzo dużo. Dokumenty tego rodzaju przechowywane były w glinianych pojemnikach, zaopatrzonych 
na wierzchu w pieczęć i krótką notatkę informacyjną o ich zawartości. Przed włożeniem dokumentów do pojemnika 
sporządzano ich katalog w ten sposób, by każda tabliczka mogła być w razie potrzeby szybko odnaleziona. 

Król i państwo 
Ustrojem panującym w Babilonii była monarchia. Król rządził przy pomocy pewnej liczby urzędników, którzy 
byli od niego bezpośrednio zależni i przed nim odpowiedzialni. Mógł jednak osobiście interweniować na każdym szczeblu 
władzy i administracji. I tak Hammurabi (ok.1792-1750p.n.e.) po zdobyciu miasta-państwa Larisy, bezpośrednio zajął się 
uregulowaniem tam stosunków własnościowych. Monarchia była dziedziczna i następcą był zasadniczo pierworodny syn 
władcy. Historycy babilońscy ułożyli ciągłą linię królów zgrupowanych w "dynastie" (palu); najważniejszego kryterium nie 
stanowiło tu pokrewieństwo między członkami dynastii choć mogli być oni połączeni więzami krwi, lecz brak poważnej 
przerwy spowodowanej wojną lub powstaniem.  
Król był monarchą absolutnym, lecz w bardzo wczesnym okresie występowało kilka ograniczeń jego władzy 
polegających na obowiązku szanowania zwyczajów i tradycji,respektowaniu prawa własności prywatnej, nienaruszaniu 
pozycji możnych, posłuszeństwie wobec religii i wróżb. Król był najwyższą instancją we wszystkich dziedzinach z 
wyjątkiem religii, podlegał bowiem rozkazom głównego boga, reprezentowanego przez arcykapłana. Symbolicznie 
wyrażało się to podczas świąt Nowego Roku, kiedy arcykapłan uderzał króla w twarz i targał go za uszy, co miało wyrażać 
służebną pozycję króla wobec boga. 
Król rezydował w pałacu, którego wielkość i okazałość zależały od ogólnego stanu państwa. Wydaje się że 
najwspanialszy był pałac Nabuchodonozora II (604-562p.n.e.).Monarchę otaczał dwór złożony z najwyższych urzędników, 
za wyjątkiem zarządców prowincji, którzy rezydowali w swoich stolicach. W haremie, którego izolacji strzegła gwardia 
eunuchów, koncentrowało się prywatne życie rodziny królewskiej. 
Skuteczność administracji kraju zależała od sprawnej komunikacji, zabezpieczanej przez istniejący system dróg i 
stacji wymiany dla kurierów. Obfita korespondencja krążyła po całym kraju, co wymagało zatrudnienia wielkiej liczby 
pisarzy. Większość ludzi, wliczając w to królów i urzędników, nie umiała czytać ani pisać. Toteż władcy byli silnie 
uzależnieni od swych sekretarzy, od których zależało właściwe zredagowanie rozkazów i objaśnienie nadchodzących spraw 

Gospodarka i struktura społeczna
 Gospodarka babilońska opierała się na rolnictwie, hodowli zwierząt, wytwórczości rzemieślniczej (głównie 
tekstylnej) i handlu zagranicznym. Pałac i świątynia były głównymi instytucjami gospodarczymi, posiadającymi wielkie 
obszary ziemi, a także zajmującymi się produkcją towarów i handlem. Poza tym istniały prywatne majątki ziemskie i firmy 
handlowe. Handel odbywał się drogą wymiany, choć srebro było miernikiem wartości. Płatności dokonywano w naturze, a 
kruszec nie przechodził na ogół z rąk do rąk. Istniał znormalizowany system miar i wag, nadzorowany przez władzę 
królewską. W muzeach można spotkać wiele metalowych i kamiennych odważników, często wymodelowanych w kształcie 
kaczki. Król korzystał niekiedy z prawa wyznaczania na pewne towary obowiązujących cen, lecz na ogół pozwalano na ich 
naturalne wahania, regulowane prawami podaży i popytu.
W hierarchii społecznej występowało kilka szczebli. Na jej szczycie stał król, a najniżej znajdowali się niewolnicy. 
Pomiędzy nimi, idąc od wierzchołka ku dołowi, lokowały się następujące grupy: arystokracja, wolni obywatele, ludzie 
służący jako żołnierze i zatrudnieni w służbie cywilnej. Ogólnie rzecz biorąc, struktura społeczna była dość sztywna, choć 
przejście z jednej warstwy do drugiej było niekiedy możliwe. Niewolnicy za długi mieli szansę spłacenia ciążących na nich 
należności i odzyskania swobody. Natomiast dla zagranicznych jeńców jedyną nadzieją pozostawała ucieczka. 
Podstawową jednostką społeczeństwa babilońskiego była rodzina. Przynależność do poszczególnej warstwy i 
pozycja jednostki zdeterminowane były przez sytuację rodziny, do której dana osoba należała. Babilończyk pozbawiony 
rodziny był rzadko spotykaną i pożałowania godną istotą. Nad wdowami i sierotami roztaczało opiekę państwo, zwłaszcza 
król; rozpowszechnionym zjawiskiem była także adopcja. Istnienie wspólnot miejskich stanowiło wyróżniającą cechę 
charakterystyczną cywilizacji babilońskiej, a równina mezopotamska usiana była miastami, wśród których wyróżniały się: 
Babilon, Sippar, Kisz, Nippur i Ur. Stali mieszkańcy miast posiadali silnie rozwiniętą świadomość swego obywatelstwa 
związanego z daną miejscowością i zazdrośnie strzegli specjalnych praw i przywilejów, którymi cieszyli się na mocy 
tradycji lub królewskiego rozporządzenia. Dość często społeczeństwo babilońskie było wstrząsane przez napływ nowego 
ludu, na przykład Kasytów czy Aramejczyków, lecz w końcu każda grupa przybyszów zostawała wchłonięta, tylko 
nieznacznie zmieniając ogólny model społecznej struktury. 

Nauka 
W ostatnich dziesięcioleciach dużo mówi się o cywilizacji babilońskiej z powodu jej naukowych osiągnięć. Studia 
nad tekstami klinowymi dowiodły, jak wysoki byt poziom wiedzy babilońskiej i jak wiele z jej zdobyczy, wcześniej 
przypisywanych Egipcjanom i Grekom, przyjęta Europa podczas epoki hellenistycznej. Poznanie nauki babilońskiej 
utrudnione jest przez jej ścisły związek z praktykami wróżbiarskimi, jako że nie zawsze udaje się rozdzielić naukowe 
badanie faktu i logiczny wniosek od wyobrażeń religijnych. Niemniej jednak nocne obserwacje astrologów, prowadzone 
poprzez wieki i skrzętnie notowane, doprowadziły Babilończyków do dokładnego poznania różnych zjawisk 
astronomicznych i pozwoliły na ścisłe obliczenie roku słonecznego i księżycowego. Kalendarz babiloński oparty był na 
roku księżycowym, lecz dzięki wiedzy astrologów można go było zsynchronizować z rokiem słonecznym przez 
wprowadzenie miesięcy przestępnych. 
Medycyna była praktykowana przez dwa rodzaje specjalistów: lekarzy (asu) i egzorcystów (asipu), a przy łóżku 
chorego mogły być potrzebne umiejętności jednego z nich albo obu naraz. Istnieje cały zbiór tekstów diagnostycznych, 
wymieniających wiele możliwych symptomów chorób, diagnoz, prognoz i sposobów leczenia. Przeprowadzano też zabiegi 
chirurgiczne nawet tak precyzyjne jak operacja oka. Babilończycy posiadali znakomitą wiedzę o ludzkiej i zwierzęcej 
anatomii i fizjologii, znali na przykład zjawisko obiegu krwi i tętna. 
Kolejną dziedziną, w której Babilończycy celowali, była matematyka. Interesowała ich matematyka teoretyczna i z 
tej dziedziny zachowało się wiele tekstów poświęconych geometrii i algebrze, świadczących o dużych umiejętnościach w 
tym zakresie. Już w okresie babilońskim znano twierdzenia nazwane później imionami Euklidesa i Pitagorasa. Babilończycy 
byli też doskonale zaznajomieni z rozmaitością kamieni, metali, drzew, roślin, zwierząt, ptaków i ryb, które występowały w 
otaczającym ich świecie. Pozostawili też dla potomności wiele wykazów ich nazw i poświęconych im tekstów. 


ASYRIA 

Nowożytne "odkrywanie" historii Asyrii należy do największych osiągnięć archeologii. Efektowne rezultaty 
wykopalisk prowadzonych na terenie Niniwy, Kalachu i Durszarrukin przez Paula Emila Bottę (1802-1870) i Sir Henry 
Austen Layarda (1817-1894), by wymienić tylko najbardziej znakomitych, pobudziły wyobraźnię XIX-wiecznej Europy i 
Ameryki Północnej, zachęcając do jeszcze intensywniejszych badań archeologicznych i studiów, które stopniowo 
odtwarzały obraz jednej z zaginionych cywilizacji świata. 

Geografia 
Właściwa Asyria przypomina swym kształtem odwrócony trójkąt, którego jeden wierzchołek stanowi miasto 
Aszur, a dwa pozostałe wyznaczają Niniwa i Arbela. Obszar ten jest ograniczony Tygrysem i jednym z jego większych 
dopływów, Wielkim Zabem. Na wschodzie i północy otaczają Asyrię góry Kurdystanu, na południu graniczy ona z niziną 
Babilonii, na zachodzie z półpustynnymi obszarami Syrii, zwanymi al-Dżazira. Faliste wzgórza centralnej Asyrii rodzą 
obfite plony dzięki występującym na tych obszarach częstym i regularnym deszczom. W starożytności uprawiano tu 
głównie jęczmień i sezam, zwierzętami hodowlanymi były owce, kozy bydło. W przeciwieństwie do Babilonii nie mogła 
tutaj rosnąć palma daktylowa, natomiast uprawiano winorośl której owoce służyły do wyrobu wina. Lata w Asyrii są gorące 
i suche, zimy zaś chłodne i deszczowe, a w górach nawet bardzo zimne, z lodem i śniegiem. 
Miasto-państwo Aszur leżało na zachodnim brzeg Tygrysu, w miejscu, gdzie rzeka przebija się przez sięgający tu 
od strony pustyni łańcuch Dżabal Hamrii Dzięki temu był to punkt przeprawy karawan na wschodnio-zachodnim szlaku. 
Drogę komunikacyjną stanowi także Tygrys, po którym odbywał się ruch w górę i dół, wzdłuż całego biegu rzeki w obrębie 
asyryjskiego trójkąta. Poza kamieniami alabastrem i wapieniem kraina była pozbawiona naturalnych bogactw, choć dziś 
stanowi jedno z najbogatszych na świecie pól naftowych. Toteż w czasach największego rozkwitu imperium Asyria 
importowała w ogromnych ilościach drewno, cenne metale i kamienie. 

Okres staroasyryjski (2000-1363 p.n.e.) 
U zarania dziejów Asyrii istniały w tym kraju trzy znaczące miasta-państwa Aszur, Niniwa i Arbela. Zachowywały 
one autonomię i panowały tylko nad najbliższymi otaczającymi je regionami. Nic prawie nie wiadomo o wczesnej historii 
Niniwy i Arbeli, posiadamy natomiast trochę informacji na temat dziejów Aszur. Rządził w nim cały szereg przywódców, 
określanych jako namiestnicy czy zastępcy boga Aszura. Rozwijali oni w swym mieście intensywną działalność 
budowlaną, tworząc przez wieki istny labirynt pałaców, świątyń i murów miejskich. 
W okresie tym prowadzony był z Anatolią zyskowny handel miedzią, odbywający się za pośrednictwem dużej 
kolonii asyryjskich kupców, założonej w miejscowości Kanesz w Kapadocji, na terenie wschodniej Azji Mniejszej. Odkryte 
tam w wielkiej ilości świadectwa dostarczają sporo informacji nie tylko o samym handlu, lecz także o skomplikowanych 
stosunkach etnicznych, społecznych i religijnych, panujących w owym wczesnym okresie we wschodniej Anatolii. 
Dokonana ok. 2000 r. p.n.e. inwazja Amorytów na Mezopotamię przyniosła w rezultacie założenie przez nich 
licznych dynastii na całym tym obszarze. Przedstawicielem jednej z nich był Szamsziadad I (1813-1781) z Aszur. Podjął on 
pierwszą próbę podporządkowania Aszur całego kraju jednej władzy, osiągając w pewnym okresie panowanie nad 
obszarami rozciągającymi się od Asyrii do Babilonii na południu i do Mari na zachodzie. Po śmierci Szamsziadada Aszur 
zostało zdobyte przez Hammurabiego, a potem Asyria weszła w długą, niejasną pod względem politycznym epokę, w 
której dostała się pod panowanie powstałego na zachodzie królestwa Mitanni.

 Okres średnioasyryjski (ok. 1363-1000 p.n.e.)
Za panowania Aszuruballita I (1363-1328 p.n.e.) doszło do odzyskania niepodległości przez Asyrię i utworzenia 
asyryjskiego imperium. Długotrwała wojna, która rozpoczęła się z państwem Mitanni, ciągnęła się aż do panowania 
Salmanasara I (1273-1244 p.n.e.), który zakończył ją ostatecznie, przyłączając do Asyrii wschodnią połowę terytorium 
mitannijskiego, zwaną Chanigalbat. Wracając do Aszuruballita wspomnieć należy, że połączył się on więzami małżeńskimi 
z królewską linią w Babilonii i gdy powstanie usunęło panującego tam króla, asyryjski władca pomaszerował na południe, 
gdzie zaprowadził porządek i przywrócił panowanie legalnej dynastii. 
Po śmierci Aszuruballita toczono przedłużającą się wojnę z Babilonią, prowadząc działania głównie we 
wschodnich rejonach nad Tygrysem. Walki przynosiły obu stronom na przemian zdobycze i straty. Konflikt ów był 
fragmentem i wyrazem stałej rywalizacji, charakterystycznej dla asyryjsko-babilońskich stosunków poprzez całą historię 
obu państw. Wywodził się on jeszcze z czasów wczesnych, spokrewnionych ze sobą pod względem etnicznym amoryckich 
dynastii Hammurabiego i Szamsziadada I. Asyryjczycy przeważali zwykle w sztuce wojennej, lecz Babilończycy górowali 
nad rywalami pod względem poziomu kulturalnego. Wojna z południowym sąsiadem stanowiła tylko jeden z frontów 
militarnej aktywności Asyrii w tym okresie. Kolejni jej królowie prowadzili kampanie w górzystych krainach na wschodzie i 
północy, walcząc z różnymi ludami, które we wcześniejszych okresach atakowały granice ich państwa. W ten sposób 
budowali powoli wielkość terytorialną i wzmacniali siłę Asyrii.
Panowanie Tukultininurty I (1243-1207 p.n.e.) przywiodło imperium do bezprecedensowej potęgi, a jednocześnie 
zakończyło pierwszą fazę okresu średnioasyryjskiego. Wymieniony władca był energicznym wojownikiem, 
wyprawiającym się przeciwko górskim plemionom na północy i wschodzie, Hetytom na zachodzie i Babilonii na południu. 
W ostatniej z wymienionych kampanii zdobył i złupił Babilon, wywożąc do Asyrii wielkie łupy. Tukultininurta był też 
aktywnym budowniczym. Po drugiej stronie Tygrysu, naprzeciw Aszur, założył zupełnie nowe miasto, które nazwał 
Kartukultininurta. Koniec króla był tragiczny, został bowiem zamordowany w trakcie powstania wznieconego przez jego 
syna, który objął tron asyryjski. 
Krótki okres mroku wywołanego przez masowy napór na asyryjskie granice różnych ludów, wśród których byli 
też Frygowie, został rozjaśniony przez najwspanialszy okres drugiej fazy i zarazem całego okresu średnioasyryjskiego. 
Przyniosło go panowanie najwybitniejszego władcy tej epoki, Tiglatpilesara I (1114-1076 p.n.e.), który naśladując 
Tukultininurtę I zdołał przewyższyć jego osiągnięcia. Najpilniejszy problem dla nowego monarchy stanowili Frygowie 
(zwani przez Asyryjczyków Muszki), którzy zaatakowali Asyrię w momencie jego wstąpienia na tron. Inwazja została 
odparta, a w późniejszch latach Tiglatpilesar I wyprawiał się przeciwko Frygom do wschodniej Anatolii. Inną troską króla 
były najazdy Aramejczyków. Kampanie przeciwko nim prowadzone były wprawdzie pomyślne, lecz uciążliwe. 
Tiglatpilesar szczycił się, że ścigając ich przekroczył Eufrat co najmniej 28 razy, a w jednym wypadku pokonał całkowicie 
sześć plemion aramejskich w górach Biszri. W trakcie tych wypraw król dotarł aż do Morza śródziemnego, w którego falach 
symbolicznie obmył swą broń. Znalazł także czas, aby poprowadzić armię na południe, gdzie zdobył i złupił ważne miasta 
babilońskie. Napór aramejski jednak nie zelżał, a podczas ostatnich lat II tysiąclecia p.n.e. nasilił się do tego stopnia, że 
plemiona te zagarnęły wszystkie posiadłości asyryjskie na zachodzie, zagrażając terytorium właściwej Asyrii bezpośrednim 
najazdem. 
Omówione powyżej panowania trzech władców, stanowiące szczytowe momenty w przeglądzie politycznych 
wydarzeń, odegrały także doniosłą rolę w dziedzinie kultury. Wpływy babilońskie na cywilizację asyryjską były bardzo 
wyraźne we wszystkich okresach, a czasy Aszuruballita nie stanowiły w tym względzie wyjątku. Wówczas to po raz 
pierwszy poświadczony jest w Aszur kult babilońskiego boga Marduka. Przejęcie obrzędów religijnych i napływ literatury 
babilońskiej to bezpośrednie rezultaty zdobycia Babilonu przez Tukultininurtę, a w czasach Tiglatpilesara I zapożyczono z 
południa kalendarz oraz zmieniono na babiloński system miar i wag. Wraz ze wzrostem rozmiarów i potęgi imperium 
asyryjskiego, rosła też moc i autorytet jego władcy. Zjawisko to znajdowało wyraz w powiększaniu się dworu i haremu, co 
możemy stwierdzić na podstawie szeregu tekstów z czasów od Aszuruballita I do Tiglatpilesara I. Króla otaczały rosnące 
tłumy dworzan, które, w połączeniu z rozbudowaną etykietą, coraz bardziej oddzielały go od poddanych. 
Na wzrost militarnej potęgi Asyrii wpłynęło, już na początku omawianego okresu, wprowadzenie na terenie 
Żyznego Półksiężyca konnego rydwanu, a w czasach Tiglatpilesara I rozpowszechniła się umiejętność wytopu żelaza, co z 
kolei doprowadziło do stopniowej poprawy jakości i skuteczności broni oraz pozostałego ekwipunku wojskowego. 

Okres nowoasyryjski (ok. 1000--612 p.n.e.) 
Na początku I tysiąclecia p.n.e. Aramejczycy do tego stopnia zdominowali scenę polityczną, że o dziejach Asyrii 
nie wiemy nic; znamy jedynie imiona jej królów. Jednakże w IX w. p.n.e. Asyria znów ukazuje się jako silne państwo, 
którego energiczni władcy, prowadząc liczne skierowane przeciwko Aramejczykom kampanie na zachodzie, odzyskują 
utracone poprzednio ziemie. Królami tymi byli: Aszurdan II (934-912 p.n.e.), Adadnirari II (911-891 p.n.e.), Tukultininurta 
II (890 -884 p.n.e.) i Aszurnasirapli II (883-859 p.n.e.) 
Armie asyryjskie, posuwając się ku zachodowi, osiągały kolejno linie rzek Chabur, Balich i Eufrat, by dotrzeć w 
końcu do Morza śródziemnego. Długie i żmudne kampanie były na ogół bardzo do siebie podobne. Wojska posuwały się 
wciąż dalej na zachód, podbijając i grabiąc aramejskie plemiona i państwa. Każda wyprawa przechodziła najpierw przez 
tereny poprzednio już podbite, a wówczas miejscowa ludność składała daninę w postaci żywności i zwierząt, 
przeznaczonych dla wojska, oraz luksusowych przedmiotów, np. złotych i srebrnych sprzętów dla króla, zabieranych do 
Asyrii. Od czasu do czasu władca ograniczał zakres wypraw tylko do terytoriów już ujarzmionych, zbierając daniny i 
jednocześnie, poprzez swą obecność, umacniając asyryjskie panowanie nad danym terytorium. Za czasów Aszurnasirapli II 
zdobycze stały się tak rozległe, że Asyryjczycy zaczęli daleko od własnego kraju zakładać specjalne magazyny, w których 
gromadzono ziarno zebrane z okolicznych regionów. Bezpieczeństwa ich strzegły wznoszone obok twierdze. Były to 
następnie punkty etapowe dla kolejnych wypraw. Niekiedy z tych założonych w IX w. p.n.e. placówek rozwijały się stolice 
prowincji, i w ten sposób w stuleciach VIII i VIl p.n.e. kształtował się podział administracyjny imperium. 
Choć w omawianym okresie główne cele Asyrii leżały na zachodzie, prowadzono wyprawy i w innych kierunkach. 
Aszurnasirapli II kilkakrotnie najechał położony na wschodzie kraj Zamua w górach Zagros. Posunął się także w dół 
Eufratu, aż do granic terytorium babilońskiego, których to granic jednak nie przekroczył Zapewne istniał traktat między obu 
państwami, gwarantujący wzajemne poszanowanie interesów i udzielanie sobie pomocy w razie potrzeby. Aszurnasirapli II 
był jednym z największych budowniczych w dziejach Asyrii Przebudował przejęte przez siebie miasto Kalach (Nimrud), 
realizując w nim wielki program budowlany, tak że stało się ono czołowym ośrodkiem miejskim Asyrii. 
Następcą Aszurnasirapli II został jego syn, Salmanasar III (858-834 p.n.e.). Skoncentrował on swą militarną 
aktywność na dwu frontach zachodnim i północnym. Na zachodzie posunął się dalej niż którykolwiek z jego 
poprzedników, dochodząc na obszarach syryjskich aż do Palestyny i do pasma Taurusu. Kampanie na północy były 
natomiast skierowane przeciwko nowo powstałemu królestwu Urartu, stającemu się poważnym zagrożeniem dla Asyrii. 
Poza tym Salmanasar zaczął mieszać się w sprawy Babilonii, dokąd, zgodnie z odpowiednim traktatem, wyruszył, by 
stłumić powstanie i przywrócić władzę prawowitemu monarsze. Koniec długiego i pomyślnego panowania Salmanasara 
okrywają mroki wewnętrznych konfliktów i powstań. Bezpośredni następcy króla, Szamsziadad V (823-811 p.n.e.) i 
Adadnirari III (810-783 p.n.e.), zdołali przywrócić pewien ład w kraju i prowadzili nawet uwieńczone sukcesem kampanie 
na wielu frontach, lecz upadek państwa stawał się stopniowo widoczny. 
Był to okres, gdy gwałtownie rosło w siłę królestwo Urartu, wdzierając się coraz dalej na terytorium asyryjskie. 
Również Babilonia starała się wykorzystać w swoim interesie kłopoty odwiecznego rywala. Asyryjski kryzys byt 
pogłębiany przez będący może jego wynikiem rozszerzający się konflikt wewnętrzny. Niektórzy arystokraci stali się 
niezmiernie potężni i postępowali w pewnych wypadkach niczym wojowniczy, niezależni od nikogo władcy, zarządzając 
rozległymi terytoriami i prowadząc prywatne kampanie wojenne. 
Podczas tego okresu w Asyrii następowały zasadnicze zmiany etniczne, polegające na gwałtownym wzroście 
elementu aramejskiego. Było to spowodowane nie tylko pokojowym przenikaniem przedstawicieli tego ludu do Asyrii, lecz 
także stosowaną przez to państwo praktyką przesiedlania ogromnych grup podbitych ludów z których większość stanowili 
właśnie Aramejczycy na swe terytorium, by zatrudnić je tu przy wielkich pracach budowlanych. Przez wiele pokoleń 
przybysze ci, lub przynajmniej ich część, powoli zdobywali sobie w strukturze społecznej i gospodarczej coraz wyższą 
pozycję. Toteż w VIII w. p.n.e. spotykamy Aramejczyków na wysokich szczeblach hierarchii urzędniczej i na wysokich 
stanowiskach w armii, a język aramejski zastąpił właściwie w codziennym użyciu asyryjski. 
Okres świetności powróci w połowie VIII w. p.n.e. wraz z wstąpieniem na tron Tiglatpilesara III (744-727 p.n.e.). 
Jako energiczny wojownik był on godnym kontynuatorem dawniejszych wielkich królów asyryjskich, choć wydaje się, że 
sam zdobył tron poprzez uzurpację. Nowy władca przywrócił ład wewnętrzny, by z kolei zwrócić się przeciwko wrogom 
zewnętrznym. Wyparł Urartyjczyków z ich syryjskich posiadłości, rozciągając asyryjskie panowanie w tym regionie od gór 
Taurus na północy do pustyń Synaju na południu. Ukoronowaniem sukcesów w walce z Urartu była wyprawa 
poprowadzona aż do bram stolicy tego państwa, Tuszpy, gdzie Tiglatpilesar ustawił pamiątkową stelę. Na południu 
usiłował utrzymać pokojowe stosunki z Babilonią, lecz gdy o przejęcie tam władzy pokusili się Chaldejczycy, pokonał ich i 
sam wstąpił na tron w Babilonie, tworząc w ten sposób instytucję podwójnej monarchii.
 Sukcesom militarnym Tiglatpilesara III towarzyszyły, jednocześnie czyniąc je możliwymi, zasadnicze 
udoskonalenia w organizacji armii i administracji prowincjonalnej. Podczas jego panowania siły zbrojne państwa nabrały 
charakteru stałej armii; w dalszym ciągu też praktykowano z wielką surowością przesiedlanie opornych ludów z ich siedzib 
do Asyrii. Imperium systematycznie dzielono na prowincje, którymi zarządzali mianowani namiestnicy i dowódcy 
wojskowi. 
Następca Tiglatpilesara, Sargon II (721-705 p.n.e.), był także prawdopodobnie uzurpatorem, lecz kontynuował 
dzieło swego poprzednika, rozszerzając znacznie terytorium państwa. Umocnił swą władzę nad obszarami Syrii i Palestyny 
(Samaria upadła tuż przed początkiem jego panowania) i skierował się do Anatolii, atakując Midasa z Frygii. Na północy i 
wschodzie prowadził szereg kampanii przeciwko Urartu, znacznie osłabiając siły tego państwa. Od chwili wstąpienia na 
tron Sargona jątrzącą ranę stanowiła natomiast Babilonia, bowiem wtedy właśnie Chaldejczyk Merodachbaladan II objął 
tam władzę, utrzymując się przy niej przez 12 lat. W końcu Sargon usunął go i sam objął tron babiloński, odnawiając w ten 
sposób podwójną monarchię. Wybitnym dokonaniem Sargona w zakresie budownictwa było założenie nowego miasta 
Durszarrukin, nieco na północ od Niniwy, lecz zostało ono po jego śmierci opuszczone. 
Senacherib (704-681 p.n.e.) trzymał się początkowo linii politycznej wytyczonej przez swego poprzednika, lecz 
ostatecznie wplątał się w zaciekłą wojnę z Babilonią. Na zachodzie oblegał Jerozolimę, której wprawdzie nie zdobył, lecz 
miasto to przestało się liczyć jako przeszkoda na drodze do Egiptu. Elam zaczął wówczas aktywnie współdziałać z 
Chaldejczykami i Babilonią przeciwko Asyrii. Konflikt doszedł do punktu kulminacyjnego, gdy syn Senacheriba, 
zasiadający na tronie babilońskim, został wydany przez mieszkańców stolicy Elamitom. Rozwścieczony ojciec rozpoczął 
serię gwałtownych ataków na oba wrogie państwa, ostatecznie zdobywając i łupiąc Babilon w 689 r. p.n.e. Zniszczenie tej 
metropolii stanowiło czyn świętokradczy nie tylko w oczach Babilończyków, lecz również większości Asyryjczyków. Być 
może zamordowanie w kilka lat później Senacheriba przez jednego lub więcej jego synów było odłożonym aktem odwetu 
za ten czyn króla. Ulubionym miastem Senacheriba była Niniwa. Prowadził w niej intensywne prace budowlane i 
renowacyjne, tak że pozostała ona już do końca centrum Asyrii. 
Asarchadon (680-669 p.n.e.), syn i następca Senacheriba, poświęcił swe panowanie dwóm głównym problemom 
wtargnięciu do Egiptu i uspokojeniu Babilonii. Pierwszy z tych krajów doznał asyryjskiego najazdu, po czym ustanowiono 
w nim rodzimych władców, rządzących jednak z ramienia zwycięskiego króla i wspieranych przez jego garnizony. Zajęcie 
Egiptu było ukoronowaniem ekspansji asyryjskiego imperium, choć panowanie w kraju nad Nilem było raczej 
efemeryczne. W Babilonie Asarchadon rozpoczął realizację wielkiego planu odbudowy, chcąc zaleczyć straszną ranę 
zadaną temu miastu przez swego ojca i poświęcił szczególną uwagę odnowie we wspaniałym stylu świątyni i kultu 
Marduka, głównego boga miasta. Władca ten na długo przed śmiercią zajął się problemem następstwa tronu i zastrzegł, że 
jeden z jego synów, Assurbanipal, zostanie władcą Asyrii, a drugi, Szamaszszumukin, Babilonii. Jego zapobiegliwość w 
tym względzie przyniosła pożądane rezultaty, bowiem gdy zmarł on przedwcześnie, bracia podzielili się władzą zgodnie z 
wolą swego ojca. 
Assurbanipal (668-627 p.n.e.) w dalszym ciągu starał się utrzymać panowanie nad Egiptem, co przez pewien czas 
mu się udawało, ostatecznie jednak utracił tę najpóźniejszą z asyryjskich zdobyczy, zająwszy się przede wszystkim 
sprawami babilońskimi. Bracia, zasiadający na dwóch rywalizujących ze sobą tronach, doprowadzili bowiem do wojny 
pomiędzy Asyrią a Babilonią (652-648 p.n.e.), w którą zaangażowały się też różne sąsiednie ludy, łącznie z Arabami i 
Elamitami. Ostatecznie zwyciężył Assurbanipal, karząc również babilońskich sojuszników. Asyria jednak zbliżała się do 
swych ostatnich dni. 
Od pewnego czasu nowe ludy, m.in. Medowie i Scytowie, zajmowały górskie regiony nad wschodnimi granicami 
Asyrii, utrudniając sprawowanie przez nią władzy na podległych jej terenach. Pod koniec VIII w. p.n.e. część tych ludów 
zaczęła współdziałać z niedawno założoną dynastią chaldejską z Babilonu, kierując ostrze sojuszu przeciwko Asyrii. W tym 
momencie jej słabość pogłębiało ponowne narastanie problemu potężnych wielmożów, którzy, jak się wydaje, bardziej 
zajęci byli swymi prywatnymi posiadłościami i dochodami niż obroną państwa. Miasta asyryjskie padały jedno po drugim, 
opanowywane przez najeźdźców, którzy w końcu, w 612 r. p.n.e., zdobyli i złupili Niniwę. I chociaż kadłubowa dynastia, 
korzystająca z egipskiej pomocy, walczyła jeszcze przez kilka lat, utrzymując się w Harranie, upadek Niniwy oznaczał 
koniec imperium asyryjskiego. 
Ostatni królowie asyryjscy są interesującymi postaciami. Dzięki różnorodnym źródłom pochodzącym z VII w. 
p.n.e. możemy niekiedy dostrzec ich indywidualne cechy i motywy postępowania, co z kolei rzuca pewne światło na 
wydarzenia tamtych dni. Senacherib unikał pamięci swego ojca, Sargona II, którego zgon na polu bitwy wydawał się 
złowieszczy, ale z kolei przywiązanie do syna, wywiezionego do Elamitów, doprowadziło go do zburzenia Babilonu. 
Asarchadon i Assurbanipal byli bardzo religijni, rzec można: zabobonni, szukali wciąż boskich porad i ich potwierdzenia, aż 
nazbyt absorbując trzymanych na dworze kapłanów i wróżbitów. 

Działania wojenne i polowanie 
Asyria była państwem militarystycznym i w dniach, gdy stała u szczytu swej chwały, największą potęgą 
imperialną, jaką do tamtej pory widział świat. Rozwój militarny tego państwa rozpoczął się już wówczas, gdy Aszur jako 
małe miasto-państwo musiało bronić się albo ulec wobec otaczających je wojowniczych ludów. Wówczas to defensywne 
w istocie wypady na wrogów przynosiły państwu bogactwa w postaci łupów. Poprzez wieki charakter tych działań w 
zasadzie się nie zmienił, tak że jeszcze w IX w. p.n.e. kampanie armii asyryjskiej były w istocie gigantycznymi wyprawami 
łupieskimi. Istniała już wtedy rozwinięta koncepcja corocznej kampanii królewskiej. W ciągu IX w. p.n.e., a zwłaszcza za 
rządów Aszurnasirapli II, jej charakter ulegał stopniowo zmianom. Była ona coraz sprawniej organizowana, działy 
posiadały lepszy ekwipunek, zaczęto używać konnicy, upowszechniało się stosowanie machin oblężniczych i różnych 
technik saperskich. W wieku tym zmienił się także sam charakter asyryjskich działań wojennych. Podczas gdy poprzednie 
kampanie były rzeczywiście jedynie łupieżczymi ekspedycjami, w IX w. p.n. gdy od podbitych ludów zaczęto wymagać 
coroczne trybutu, stają się one w większym stopniu wyprawa mającymi na celu przede wszystkim zebranie danin z 
obszarów poprzednio już zawojowanych, a niekoniecznie prowadzenie działań wojennych. 
Do VIII w. p.n.e. nie istniała w Asyrii stała armia a każdy mężczyzna obowiązany był teoretycznie służby 
wojskowej i cywilnej. W praktyce ludzie bogaci i wpływowi omijali ten obowiązek w różny sposób, posyłając do armii 
niewolników ze swych posiadłości zamiast stawić się samemu, albo wprost wykupując od służby. Król był 
głównodowodzącym armii i często osobiście prowadził kampanię, otoczony przez swą gwardię. Istniał także wysoki 
dowódca zwany turtanu którego, używając współczesnej terminologii, można określić jako marszałka polnego. Często 
dowodził wyprawami w zastępstwie króla. Armia składała się pewnej liczby jednostek, które dzieliły się z kolei mniejsze 
oddziały. Podstawowym był oddział zwany kisru, złożony z 50 ludzi i kierowany przez dowódcę zwanego rab kisri. Gdy 
zwoływano oddziały, jego obowiązkiem było zebrać podległych mu ludzi i przyprowadzić na miejsce koncentracji wojsk. 
Rozpoczęcie kampanii, jako bardzo ważne wydarzenie, miało swój sformalizowany przebieg. Wiosną, zwykłej 
porze organizowania wyprawy, król albo tur nu dokonywali w miejscu, skąd wyruszano, przegląd głównego trzonu 
oddziałów, a kapłani i wróżbici odprawiali stosowne obrzędy. Potem następował wymarsz Armię prowadził chorąży, za 
nim podążali kapłani wróżbici, z kolei król ze swoją gwardią. Właściwe wojsko również maszerowało w ustalonym 
porządku: na początku rydwany, za nimi kawaleria, dalej piechota a pochód zamykały tabory. Podczas przechodzenia przez 
terytorium Asyrii i jej prowincji dołączały dalsze kontyngenty, czekające w różnych punktach koncentracji. Władca lub 
namiestnik każdego okręgu i prowincji, przez które przechodziła wyprawa, obowiązany był dostarczyć żywność dla 
żołnierzy i paszę dla zwierząt, ponieważ w drogę zabierano niewiele zapasów. 
Większą część armii stanowiła piechota, która też brała na siebie główny ciężar walki. Jej uzbrojeniem były łuki, 
proce, miecze, sztylety, włócznie, berdysze i maczugi. Dla ochrony wojownicy odziani byli w skóry i posiadali tarcze. Łuk 
piechura sięgał wysokości człowieka, dlatego też łucznika ochraniało dwóch towarzyszy jeden z ogromną tarczą, a drugi z 
włócznią. Niejako uzupełnieniem piechoty były rydwany i oddziały kawalerii. Znano różne rodzaje rydwanów, lecz 
najbardziej typowym była odkryta dwukołowa platforma z podparciami dla jadących, zaprzężona w jednego lub więcej 
koni. Załoga rydwanu składała się z woźnicy i łucznika, czasami dodawano jednego lub dwóch tarczowników. Aż do IX w. 
p.n.e. nie dostrzegamy istnienia kawalerii. Jeźdźcy używali krótkich łuków i każdy łucznik chroniony byt przez konnego 
tarczownika. 
Metody oblężnicze wymagały rozmaitych machin i stosowania różnych technik. Asyryjczycy rozbijali obóz blisko 
obleganego miasta, wokół którego rozmieszczali w strategicznych punktach reduty, mające zapobiec wchodzeniu do miasta 
i opuszczaniu go. Podczas szturmu wszyscy łucznicy ostrzeliwali broniących się na murach, jednocześnie jednostki 
techniczne usiłowały na różne sposoby przebić się do miasta czyniąc podkopy, wdrapując się na mury po drabinach, 
rozbijając taranami bramy i ściany. Tarany umieszczano na pomysłowo skonstruowanych wozach, zaopatrzonych w 
osłony i wieżyczkę strzelniczą, z której łucznicy mogli odpierać ewentualne ataki. Załogę wozu, wliczając w to łuczników. 
stanowiło kilku żołnierzy. 
Działania oblężnicze wymagały zaangażowania znacznych sił i pochłaniały dużo czasu, toteż Asyryjczycy 
podejmowali je w sposób selektywny. Zwykle próbowano podporządkować sobie upatrzone terytorium, skłaniając do 
poddania się miejscową ludność propagandą i groźbami. Jeśli jednak metody te zawiodły, przystępowano do oblężenia 
jednego, wybranego miasta. Po jego zdobyciu mury i budynki niszczono i palono, a mieszkańców w okrutny sposób 
mordowano i wieszano na palach ustawionych wokół terenu miasta. Ta brutalność stanowiła metodę mającą przerazić 
okoliczne regiony i zmusić ich ludność do poddania się bez dalszego oporu, co też zazwyczaj następowało. 
Asyryjczycy kochali polowania, toteż gdy król nie prowadził wojny albo nie kierował pracami budowlanymi, 
zwykle przebywał na łowach. Pożądaną zdobyczą były większe i groźniejsze zwierzęta, choć zadowalano się niemal 
każdym czworonogiem, ptakiem czy rybą. W owych czasach na syryjskim stepie spotykało się słonie, lwy i dzikie byki, 
toteż był to ulubiony teren łowów asyryjskich królów. Dzikie zwierzęta sprowadzano też do Asyrii, gdzie trzymano je w 
ogrodach zoologicznych. Niektóre Iwy były do tego stopnia oswojone, że pozwalano im włóczyć się swobodnie. 
Schwytane zwierzęta służyły też do uroczystych polowań, urządzanych na zewnątrz murów miejskich. Lwy wypuszczano 
w obecności króla, który mierzył do nich z łuku albo atakował je ze sztyletem w dłoni. Tego rodzaju polowania kończyła 
ceremonia religijna, podczas której król dokonywał obrzędu libacji nad ciałem zabitego lwa. 

Religia 
Religia stanowiła integralną część asyryjskiego życia i przenikała wszystkie aspekty asyryjskiej cywilizacji. Istniała 
wielka różnica między oficjalnymi kultami państwowymi a wiarą religijną i praktykami zwykłych ludzi. Większość 
odnalezionych przez badaczy źródeł dotyczy jednak oficjalnych kultów. Najwyżej w boskiej hierarchii stał Aszur, którego 
zwano "królem bogów" i "ojcem bogów". Był on bóstwem państwowym i nie występował w ludowej mitologii i popularnej 
literaturze. Głównym jego przybytkiem była świątynia Ehursaggalkurra ("Świątynia Wielkiej Góry Ziemi") w Aszur. Ważną 
boginią była w Asyrii Isztar; w istocie wymieniano trzy bóstwa o tym imieniu, z Niniwy, Arbeli i Aszur. Patronowała ona 
miłości i wojnie. Ninurta, pierworodny syn Aszura, był bogiem Kalachu, opiekującym się wojną i łowami. Domeną boga 
słońca Szamasza była sprawiedliwość, a wspólnie z bogiem burzy Adadem opiekował się też wróżbiarstwem. Ważnym w 
Asyrii stał się kult boga księżyca Sina z Harranu; po upadku Niniwy ostatni król asyryjski przez kilka jeszcze lat 
utrzymywał się właśnie w Harranie. 
Główne świątynie w miastach tworzyły ogromne i złożone kompleksy. Każda była poświęcona osobnemu 
bóstwu, lecz wewnątrz świątynnego zespołu istniały też niewielkie przybytki poświęcone czci innych bogów. Za różne 
rytualne obrzędy i organizację często przypadających świąt odpowiadał arcykapłan z podległym mu wielkim zespołem 
kapłańskim. Obrzędowy charakter miały wszystkie kultowe czynności wykonywane codziennie w świątyni, łącznie z 
oczyszczaniem przybytku boga, obsługą jego posągu, składaniem ofiar w postaci pokarmów. Od czasu do czasu malowano 
wizerunki bogów, a ich szaty były regularnie prane. Składane w ofierze jadło i napoje konsumował świątynny personel. W 
okresie nowoasyryjskim kompleksy świątynnych budowli tak się rozrosły, a personel stał się tak liczny, że dochody 
płynące z ziem należących do świątyń i tradycyjne ofiary przestały wystarczać na ich utrzymanie. Toteż główne kulty stały 
się zależne od szczodrobliwości władcy, który udzielał dotacji na utrzymanie personelu i konserwację budynków. Król 
asyryjski, jako zastępca boga Aszura, był głównym kapłanem państwa i z tej racji wymagana była jego obecność podczas 
różnych obrzędów. Mógł on jednak posłać "w zastępstwie" część swej garderoby. Pomimo pełnienia funkcji głowy 
oficjalnego kultu, król podlegał różnego rodzaju religijnym tabu i musiał zachowywać post przy pewnych okazjach. 
Popularne było wśród Asyryjczyków wróżbiarstwo i we wszystkich niezwykłych znakach oraz zjawiskach 
zachodzących na ziemi i na niebie dopatrywano się wróżebnych znaków. W okresie nowoasyryjskim najbardziej 
rozpowszechnioną formą wróżbiarstwa stały badania wnętrzności zwierząt i astrologia. Na działania królów wpływały 
informacje udzielane przez wróżbitów, a niektórzy władcy, np. Asarchadon, szczególnie interesowali się wróżbiarstwem. 
Wielkie były wpływy babilońskie na religię Asyrii; a dwaj bogowie z południa, Marduk i Nabu, zdobyli znaczną 
popularność na północy. Wpływ ten przejawiał się również w charakterze i sposobie obchodzenia świąt np. główna 
babilońska uroczystość religijna (Nowy Rok) już od wczesnego okresu miała swój asyryjski odpowiednik. Natomiast w 
późniejszym okresie wystąpiły objawy reakcji przeciwko religii babilońskiej znajdujące za panowania Senacheriba poparcie 
królewskie. 
Ludowa religia przybierała formę magii i czarów. Ukryta w asyryjskich bibliotekach literatura zawiera zbiory 
zaklęć. Na każdą sytuację życiową, od początku życia po śmierć, istniały odpowiednie zaklęcia i przeciwzaklęcia. 


Prawo
Prawo asyryjskie było w zasadzie regulowane zwyczaje i precedensy, choć istnieje też tekst z Prawami 
średnioasyryjskimi. Jest to zbiór paragrafów dotyczących różnych przestępstw i przewidzianych za nie kar; zachowane 
fragmenty odnoszą się do przestępstw o charakterze seksualnym. Dokument zdradza wyraźne pokrewieństwo z 
wcześniejszymi babilońskimi kodeksami prawnymi i zapewne stanowi raczej tekst o charakterze literackim niż rzeczywistą 
kodyfikację prawną. Przewidywane kary odznaczają się wyjątkową surowością, przewidując chłostę, okaleczenie 
makabryczne egzekucje. 
Spory o charakterze prawnym zwykle załatwiane prywatnie przez zainteresowane strony, lecz gdy nie mogły one 
w ten sposób osiągnąć porozumienia, udawały się do urzędnika administracji państwowej, by rozstrzygnął sprawę i, w razie 
potrzeby, ogłosił odpowiednie postanowienia. Nie istniały żadne sądy ani sędziowie. Jeśli nawet urzędnik nie mógł 
doprowadzić do rozwiązania sporu, powinien był nakazać przeprowadzenie sądu bożego, by bóstwo odpowiedzialne 
objawiło swą decyzję. Postępowanie sądowe przed obliczem urzędnika było protokołowane, a w dokumencie tym 
wymieniano imiona świadków oraz przystawiano pieczęcie osób uczestniczących w sprawie. 
Obok akt sądowych odnaleziono również inne dokumenty związane z codzienną praktyką, które dzielą się na 
pewne grupy, stosownie do charakteru dokumentowanej sprawy. Są więc akta własności, kontrakty, pokwitowania, umowy 
żeńskie i akta adopcji. Każdy dokument formułowany był według ustalonego wzoru, a kary przewidziane za złamanie 
umowy bywały niekiedy bardzo dziwne np. ofiarowanie bogu dziesięciu białych koni, spalenie najstarszego syna, a nawet 
połknięcie kłębka wełny. 

Król i państwo
Asyrią rządził absolutny monarcha, stojący na czele administracji, armii oraz stanu kapłańskiego i uważany za 
najwyższego sędziego. Teoretycznie był, z ramienia boga, posiadaczem całego kraju. W praktyce istniały pewne 
ograniczenia jego władzy, winien był bowiem przestrzegać tradycyjnych obyczajów i kierować się w postępowaniu 
wcześniejszymi precedensami, nie naruszając ich zwłaszcza w stosunkach z klasami wyższymi, świątyniami i miastami. 
Obowiązywały go też religijne tabu i kierowanie się w postępowaniu wskazówkami udzielanymi przez wróżbitów. Królowi 
podlegali uszeregowani według hierarchii urzędnicy, kierujący biurami cywilnymi i wojskowymi, które istniały z racji 
militarnego charakteru państwa. Wysoko ceniono, jako godnych zaufania urzędników, eunuchów, których spotykamy na 
wszystkich wyższych szczeblach drabiny biurokratycznej. 
Zasadniczo następcą tronu był najstarszy syn króla. Władcę otaczali liczni dworzanie i harem, a dostęp do jego 
osoby był trudny i podlegał kontroli urzędnika, którego można określić jako majordoma. Haremem zarządzała matka króla 
do chwili, gdy zastępowała ją pierwsza małżonka, która data władcy syna i dziedzica. Następca tronu wychowywał się do 
chwili osiągnięcia pewnego wieku w haremie, a następnie przenosił się do "domu następstwa" (bit reduti), gdzie posiadał 
własny dwór, podobny do królewskiego. Młody książę ćwiczył się w konnej jeździe i strzelaniu z łuku. Tylko jeden władca, 
Assurbanipal, był w młodości uczony czytania i pisania.
Pilnie zabiegano o uzyskanie łaski króla, jako że protekcja była codziennym zjawiskiem i nikt nie mógł liczyć na 
zdobycie wyższego stanowiska bez poparcia wpływowej osoby. Intrygi i plotki zdarzały się równie często, a wielu 
dostojników popadało w niełaskę na skutek oszczerstw wrogów. łapówki były akceptowanym sposobem załatwiania 
spraw, bowiem urzędnicy byli marnie opłacani, a przynajmniej tak twierdzili. Pomimo tych negatywnych zjawisk 
stworzony system biurokratyczny spełniał swoje zadania, a zorganizowana przez Asyryjczyków administracja 
prowincjonalna stała się podstawą systemu stosowanego później w Imperium perskim. 

Gospodarka i stosunki społeczne
Gospodarka Asyrii opierała się na rolnictwie, hodowli zwierząt i handlu zagranicznym. Żyzne wzgórza i łąki 
rdzennej Asyrii rodziły dostateczną ilość zbóż i paszy, a geograficzne położenie kraju na skrzyżowaniu szlaków biegnących 
ze wschodu na zachód i z północy na południe sprzyjało rozwojowi handlu. Miał on zasadniczo charakter wymienny, a 
miernikiem wartości były w różnych okresach czasu srebro, cyna i miedź. Eksport obejmował wyroby rzemieślnicze, 
zwłaszcza tekstylne, produkowane w warsztatach pałacowych, świątynnych i w prywatnych majątkach. Głównymi 
towarami importowanymi przez Asyrię były: drewno, wino, cenne metale i kamienie, konie i wielbłądy. 
Rozrost Imperium wpłynął znacznie na strukturę ekonomiczną Asyrii, następował bowiem wzrost wielkich miast 
położonych w centrum państwa, a zmniejszała się liczba ludzi zatrudnionych w rolnictwie. Właściwa Asyria polegać 
zaczęła na imporcie żywności z prowincji, co z kolei osłabiało potencjał gospodarczy tych ostatnich. W ten sposób 
asyryjski imperializm kładł się ciężkim brzemieniem na podbite kraje, gotowe odmówić danin w wypadku pojawienia się 
najmniejszych nawet oznak słabości w stolicy państwa. 
W Asyrii podstawową jednostką społeczną była rodzina. Większość ludności mieszkała w miastach i była 
świadoma swych praw, należnych obywatelom poszczególnych ośrodków. Społeczna pozycja człowieka i stanowiska, 
jakie mógł osiągnąć, były uzależnione od statusu rodziny, z której się wywodził. Bywało jednak i tak, że ambitne jednostki 
potrafiły dźwignąć swą rodzinę na wyższy szczebel hierarchii społecznej. Kobiety zajmowały niższą od mężczyzn pozycję 
i całkowicie podlegały władzy swych ojców, braci i mężów. Na szczycie drabiny społecznej stał król, a u samego jej dołu 
znajdowali się niewolnicy. Ci, którzy stali się nimi z powodu długów, zajmowali wyższą pozycję niż niewolnicy zdobyci na 
zagranicznych wojnach. Społeczeństwo Asyrii było konserwatywnym i trwałym elementem jej cywilizacji. 




MITANNI 

Odkrycie 
Dopiero XIX-wieczne badania naukowe wydobyły z całkowitego i zalegającego przez tysiąclecia mroku 
zapomnienia nazwę i sam fakt istnienia królestwa Mitanni. Prowadzone w ciągu ostatnich stu lat studia pozwoliły ujawnić 
niektóre fascynujące aspekty dziejów tego niezwykłego państwa, choć wiele jeszcze pozostało do zbadania i odkrycia przez 
archeologów na terenach zachodniej Syrii, gdzie rozkwitało to królestwo. W studiach należy brać pod uwagę fakt, że 
Mitanni byta produktem stworzonym przez dwie grupy etniczne: Hurytów i Indoariów. 
Lud zwany Hurytami (biblijni Horyci) postugiwat się językiem którego nie udało się połączyć związkamii 
pokrewieństwa z żadnym innym poza urartyjskim. Na terenie Żyznego Półksiężyca Huryci stanowili element napływowy, 
pojawiąc się sporadycznie w III tysiącleciu p.n.e.. a w II tysiącleciu przybywając w znacznie większej ilości i zasiedlając 
rozległe obszary. Ich praojczyzna nie jest dokładnie znana, lecz prawdopodobnie pochodzili z regionów zakaukaskich albo 
przynajmniej przechodzili przez nie. Gdy wiadomości o istnieniu plemion huryckich. pojawiają się po raz pierwszy w 
źródłach mezopotamskich, odnoszą się one do wschodnich obszarów nad Tygrysem i do gór Zagros, gdzie też w dalszym 
ciągu można lokować Hurytów w pierwszych wiekach II tysiąclecia p.n.e.. Imiona osobowe są głównym źródłem 
świadczącym o istnieniu Hurytów w wczesnym okresie, jakkolwiek znaleziono także w Mari kilka tekstów o treści religijnej, 
napisanych pismem klinowym w języku huryckim i pochodzących z XVIII p.n.e. 

Założenie królestwa 
Pod koniec panowania I dynastii babilońskiej (ok. 1595 r. p.n.e.) Huryci siłą wdarli się do północnych regionów 
Mezopotamii i na wschodnie obszary Syrii wywołując tam przez pewien czas chaos. Gdy źródła mówiące o nich znów się 
pojawiają, Huryci są już ustabilizowani na rozległych obszarach w wielu regionach Asyrii i Syrii, a ślady ich obecności 
występują na teren całego Żyznego Półksiężyca i Anatolii. Ich politycznym centrum stało się niewiele wcześniej utworzone 
państwo, należące poprzedniio do Amorytów. I choć ci ostatni byli jeszcze obecni na o obszarach nowego królestwa, 
Huryci zdecydowanie w nim dominowali. Jednocześnie obserwuje się występowanie pewnych elementów języka i kultury 
indoaryjskiej Obecność Hurytów i Indoariów w Mitanni poświadczona jest niemal wyłącznie przez dane lingwistyczne, na 
wszystko imiona osobowe, należy zatem być bardzo ostrożnym w wyciąganiu na tej ograniczonej podstawie jakichś daleko 
idących wniosków. 
W ogromnej większości mamy jednak w Mitanni do czynienia z imionami huryckimi, co pozwala na stwierdzenie, 
że ten element etniczny dominował wśród ludności. Niewielka, lecz istotna część imion ma charakter indoaryjski. Zaliczenie 
ich do tej grupy językowej wynika z faktu, że zawierają one w swym składzie językowym, będąc "imionami mówiącymi", 
nazwy indyjskich bóstw lub też związane są z końmi i wyścigami konnymi. Niektóre wspomniane wyżej bóstwa to Indra, 
Waju, Swar, Soma i Rta. Dwoma przykładami linii których treść odnosi się do koni, są: Biridaswa, "Posiadający wielkie 
konie", i Sattawaza, "Ten, który zdobył siedem nagród (w wyścigach konnych)". Kolejnym świadectwem obecności 
Indoariów są pochodzące z języka fachowe określenia związane z hodowlą koni. Znajdujemy je w napisanym przez 
niejakiego Kikkuli z Mitanni podręczniku ujeżdżania. Jego tekst został znaleziony w Hattusas, starożytnej stolicy Hetytów 
jest zapisany w miejscowym języku hetyckim na czterech tablicach. Jednakże większość użytych w nim etnicznych 
terminów (np. liczebniki 1, 3, 5, 7, 9) nie ma charakteru hetyckiego, lecz związana jest z indyjską rodziną językową. Nie 
ulega wątpliwości, że Indowie byli już obecni na terenie Żyznego Półksiężyca w momencie tworzenia się królestwa Mitanni, 
a obecność ta była ściśle związana z hodowlą i ujeżdżaniem koni. Z tego też powodu im właśnie powszechnie przypisuje 
się wprowadzenie na tych obszarach umiejętności sprawnego i powszechnego posługiwania się końmi, zwłaszcza w 
działaniach wojennych. Wreszcie dowodem obecności indoaryjskiej jest istnienie w Mitanni warstwy społecznej zwanej 
maryannu, a słowo to stanowi indoaryjskie określenie młodzieńca lub wojownika. 
Występująca w dokumentach proporcja imion huryckich i indoaryjskich wskazuje, że ten drugi element etniczny 
znajdował się w znacznej mniejszości. Ludność była w swej masie hurycka i w jakimś momencie musiała wejść w kontakt 
z grupą indoaryjską. Miał on charakter pokojowy, polegając na ogólnym mieszaniu się obu grup etnicznych i dopuszczając 
zawieranie małżeństw pomiędzy ich przedstawicielami. Dowodzą tego najlepiej odkryte w Nuzi, na terytorium Asyrii. 
tabliczki gliniane, rzucające sporo światła na problem hurycki. Otóż wynika z nich, że ludzie noszący imiona indoaryjskie i 
huryckie byli często spokrewnieni ze sobą. Dzięki pokojowemu współżyciu Huryci nauczyli się od Indoariów hodowli i 
ujeżdżania koni oraz ich zaprzęgania do lekkich rydwanów, co podczas inwazji na tereny Żyznego Półksiężyca dawało 
Hurytom przewagę w działaniach wojennych i w efekcie doprowadziło ich do potęgi. 
We współczesnej nauce istnieje pogląd, że w państwie Mitanni Indoariowie byli warstwą panującą, która uciskała 
Hurytów i rządziła nimi. Argumentem mającym przemawiać za tą teorią jest fakt, że wielu władców oraz wysokich 
urzędników, a także członków ich rodzin, nosiło imiona indoaryjskie. O ile rzeczywiście wszyscy królowie mieli takie 
imiona, to nie można już tego powiedzieć o niektórych członkach rodziny królewskiej i części namiestników nazywających 
się po hurycku. Natomiast fakt, że istniała grupa społeczna określana mianem maryannu nie musi koniecznie oznaczać. że 
wszyscy należący do niej wojownicy byli Indoariami. 

Niedostatek mitannijskich źródeł 
Każda próba napisania historii królestwa Mitanni rozbija się o prawie zupełny brak rodzimych źródeł. Nie znana 
jest też lokalizacja jego starożytnej stolicy Vaszuganni. choć wiadomo, że musiała się ona znajdować gdzieś w rejonie rzeki 
Chabur. Natomiast charakter tych nielicznych źródeł rodzimych, którymi dysponujemy, sprawia, że są one mało przydatne 
dla odtworzenia dziejów politycznych. Istnieje. znaleziony w Amarna w Egipcie, a napisany w języku huryckim, list 
mitannijskiego króla Tuszratty do faraona Amenhotepa III. W Ugarit (obecnie Raz Szamra, miejscowość położona na 
wybrzeżu syryjskim w pobliżu Latakii) znaleziono hurycki tekst religijny i pewną ilość słowników hurycko-sumeryjskich, 
akadyjskich i ugaryckich. Nieco huryckich tekstów religijnych odkopano też w hetyckiej stolicy Anatolii. Z terenu Syrii 
znana jest hurycka inskrypcja królewska. O religijnych tekstach z Ntari wspomniano już wcześniej. 
Prawie wszystko zatem, co wiadomo na temat królestwa Mitanni, pochodzi ze źródeł obcych. Są one stronnicze i 
niekompletne w odniesieniu do interesującego nas w tym wypadku zagadnienia, to i tak pokazują, że Mitanni bylo jedną z 
wielkich potęg w z zachodniej j Azji w II tysiącleciu p.n.e. Pierwszym poświadczonym w źródłach królem był Parattarna w 
znacznym przybliżeniu ok. l500 r. p.n.e.). Imię jego występuje w arkadyjskiej inskrypcji znalezionej w Alalach 
(współczesna Aszana w pobliżu Zatoki Aleksandryjskiej), którego król,  Idrimi, autor tego napisu był w wasalem 
mitannijskiegeo władcy. A zatem w okresie tym wpływy Mitanni zachodziły aż do Morza śródziemnego, z kolei 
pochodzące od Hetytów źródła informują, że wcześni królowie tego ludu toczyli otwartą wojnę z Hurytami i państwem 
Mitanni. W źródłach tych na określenie Mitanni używa się raczej nazwy Chanigalbat, wystąpującej też w tekstach 
asyryjskich. W owych czasach również Asyria pozostawała w zależności od Mitanni. Pojawienie się wielu ważnych źródeł 
oświetlających sytuację i stosunki międzynarodowe, panujące na terenie Żyznego Półksiężyca w I w.p.n.e. związane jest z 
tzw. okresem Tell el-Amarna. Określenie to pochodzi od nazwy górnoegipkiej osady, na terenie której odnaleziono w XIX 
w. kilka zapisanych pismem klinowym tabliczek. Zawierały one listy do egipskich faraonów (od Totmesa III aż do 
Amenhotepa IV) z różnych części zachodniej Azji, także z Mitanni, a nadawcami wielu z nich byli królowie. Jeśli chodzi o 
listy mitannijskie pisane po hurycku, to wspomniany już list Tuszratty ukazuje, że stosunki jego państwa z Egiptem na 
początku omawianego okresu układały się bardzo dobrze, a Mitanni pod rządami królów Artatamy, Szuttarny i później 
samego Tuszratty znajdowało się u szczytu potęgi. Faraon Amenhotep III poślubił mitannijską księżniczkę, a kiedy indziej 
znów, gdy był chory, Szuttarna posłał mu posąg Isztar z asyryjskiej Niniwy, by bogini pomogła mu powrócić do zdrowia.

Upadek Mitanni 
Powstanie w XIV w. p.n.e. dwóch wielkich potęg, państwa hetyckiego i Asyrii, doprowadzić miało położone 
między nimi Mitanni do upadku. Pod rządami Aszuruballita I (1363-1328 p.n.e.) Asyria odzyskała swą niezależność i 
przeprowadziła całą serię antymitannijskich kampanii. Egipska przyjaźń ochłodła wówczas, a faraon podejmował na swym 
dworze asyryjskich postów. Na zachodzie hetycki król Suppiluliumas I (1375-1334 p.n.e.) zaczął nękać granice Mitanni i, 
napierając cały czas na to państwo, wyprawił się ostatecznie na jego stolicę, Waszuganni. Tuszratta został zamordowany 
podczas powstania, a jego syn, Mittawaza, uciekł do Suppiluliumasa, szukając u niego schronienia. Hetycki król ożenił go 
ze swą córką, wzmacniając tym zawarty między nimi traktat, i osadził Mittawazę na tronie Mitanni. W ten sposób stało się 
ono marionetkowym państwem i strefą buforową, oddzielającą Hetytów od wzrastającej potęgi Asyrii. 
Po śmierci Mittawazy Mitanni nie stanowiło już żadnej poważniejszej siły, a trzej jego następcy nie byli nawet 
niezależnymi władcami. Posuwając się wciąż na zachód za panowania Salmanasara I (1273-1244 p.n.e.) Asyryjczycy 
przyłączyli wschodnią część Mitanni do swego państwa jako prowincję Chanigalbat. Pozostała część natomiast, znajdująca 
się początkowo pod władzą Hetytów, z chwilą upadku ich potęgi rozpadła się na szereg drobnych, niezależnych państewek. 


HETYCI 

Nazwa 
Nazwę "Hetyci" odnajdujemy w Starym Testamencie, w hebrajskiej formie hittim, gdzie występuje ona w dwu 
różnych znaczeniach pierwszym, na określenie jednego z praizraelskich plemion kraju Kanaan, którego przedstawicielami 
były takie postacie, jak Efron, Uriasz i Abimelech, i w drugim, gdy mowa jest o szeregu królestw leżących na północ od 
Izraela, na terytorium współczesnej Syrii, których władcy utrzymywali stosunki z Salomonem i egipskimi faraonami. 
Obszar ten późniejsze źródła asyryjskie określają wyraźnie pokrewnym nazwie hebrajskiej mianem "Hatti", lecz 
mieszkańcy owego regionu nie stanowili wówczas jakiejś jednolitej pod względem pochodzenia grupy, tworząc 
konglomerat etniczny i językowy. W istocie odziedziczyli oni nazwę i wiele elementów cywilizacyjnych po znacznie 
wcześniejszym królestwie Hatti, znanym Egipcjanom jako "Cheta". Leżało ono daleko na północy, w Azji Mniejszej 
(Anatolia), cieszyło się pomyślnością przez około 500 lat (ok. 1700-1190 p.n.e.) i było jednym z wielkich mocarstw 
starożytnej Azji zachodniej. Ze względu na duże znaczenie historyczne tego państwa przyjęto się współcześnie określać 
jego ludność mianem "Hetytów". Nie można jednak owych Hetytów traktować jako pojedynczego plemienia bądź ludu, 
bowiem stanowili także mieszankę etniczną i językową, a ich tożsamość wynikała bardziej z jedności politycznej i 
kulturalnej. 
Wydaje się, że nazwa Hatti oznaczała pierwotnie terytorium wokół miasta Hattusas (ok. 160 km na wschód od 
Ankary), leżącego w pobliżu dzisiejszej tureckiej wsi Bogazk y. W III tysiącleciu p.n.e. mieszkańcy tego regionu 
posługiwali się językiem hattili i mieliby z tej racji pierwotne prawo do nazwy "Hetyci", gdyby nie zostali wchłonięci przez 
lud, który był twórcą późniejszego królestwa ze stolicą w Hattusas. Ten jednakże używał języka nasili albo nesumnili, czyli 
języka miasta Nesa, nesyckiego. Dziś przyjęło się nazywać go hetyckim, natomiast język hattili określa się mianem 
"hatyckiego", zaś ludzi nim mówiących "Hatytami". Hetycki albo nesycki jest językiem o strukturze indoeuropejskiej i 
musiał zostać sprowadzony do Azji Mniejszej prawdopodobnie w końcu III tysiąclecia p.n.e. przez lud pochodzenia 
indoeuropejskiego. Przybysze ci osiedlili się najwidoczniej w znacznej liczbie wśród ludności Hatti i zdominowali ją do 
tego stopnia, że do czasu dojścia do władzy dynastii, która założyła królestwo w Hattusas (ok. 1750 r. p.n.e.), język tej 
rodzimej ludności zdążył już zaniknąć, utrzymując się jedynie jako liturgiczny w kulcie niektórych bogów. Hetyci ze swej 
strony przyjęli do swego języka wiele rzeczowników i nazw z języka miejscowego, odmieniając według zasad fleksji 
indoeuropejskiej. 
Zarys dziejów 
Listy z królewskich archiwów Hetytów przechowały pamięć o czasach, gdy ich władcy panowali z miasta 
zwanego Kussara, którego lokalizacja pozostaje nie znana. Stamtąd jeden z wczesnych królów, Anittas, zaczął poszerzać 
swą władzę na dalsze terytoria, najpierw na miasto Kanesz (prawdopodobnie inna nazwa miejscowości Nesa, od której 
pochodzi nazwa nesyckiego języ Hetytów), następnie zaś Hattusas, późniejszą stolicę. Wydaje się, że przeniósł on swą 
rezydencję do Kanesz, miejsca, gdzie znajduje się wzgórze zwane Kultepe, nie opodal dzisiejszej Kayserii; natomiast 
Hattusas zostało zniszczone i przeklęte. Pomiędzy okresem panowania Anittasa a założeniem hetyckiego królestwa istnieje 
odstęp kilku pokoleń. Politykę ekspansji podjął po pewnym czasie inny władca z Kussary, Labarnas, którego syn , również 
noszący imię Labarnas, zdecydował się zająć Hattusas naturalną twierdzę panującą nad północnymi dolinami. Miasto było 
od tego momentu znane jako Hattusza albo Hattusas, a na cześć wspomnianych wyżej wypadków król zmienił swe imię 
Hattusilis "człowiek z Hattuszy". 
Był to rzeczywisty założyciel królestwa Hetytów. Umocniwszy swe panowanie nad sąsiednimi miastami, leżącymi 
na płaskowyżu na południe od Hattusas, rozpoczął realizację ambitnego programu podbojów. ArHattusilisa przekroczyła 
barierę gór Taurus i ujrzało raz pierwszy Morze śródziemne, a fakt ten uwieńczy współczesny, napisany w poetyckiej 
formie utwór. Posuwając się na południe, król wkroczył na północne obszary Syrii, pozostające wówczas pod panowaniem 
władców z Aleppo, którego nie udało mu się jednak być. Zabrał natomiast z Syrii skrybów, by założyć szkołę pisma 
klinowego w hetyckiej stolicy. Końcowy okres panowania Hattusilisa został zakłócony przez wypadki zdrady i 
nieposłuszeństwa wśród członków własnej rodziny.
Następca Hattusilisa, Mursilis I, także wyruszył do Syrii i zdołał obalić silne państwo w centrum w Aleppo. 
Następnie, widząc przed sobą wolną drogę, posuwał się dół Eufratu i uderzył na królestwo Babilonii, zdobywając jego 
stolicę był to wyczyn wspominany zawsze famą przez następne pokolenia Hetytów. 
Jednakże Hetyci przeliczyli się nieco ze swymi siłami. W drodze powrotnej zaatakowani zostali przez Huryr, lud 
osiadły wówczas w górzystych rejonach nad Eufratem i Tygrysem, i choć odparli ich atak, królestwo doznało poważnego 
osłabienia wskutek długotrwałej nieobecności króla. W jakiś czas po powrocie Irsilis został zamordowany przez swego 
szwagra, co zapoczątkowało pożałowania godny okres pałacowych zbrodni i intryg, podczas którego Hetyci nie byli zdolni 
utrzymania swych zdobyczy. Natomiast zniszczenie ppo wytworzyło na tym obszarze polityczną próżnię, z czego 
skorzystali Huryci, zajmując Syrię i większą część Cylicji. 
Wewnętrzną stabilizację przywrócił ok. 1525 r. p.n.e. król Telipinus, ogłaszając dokładne zasady regulujące 
następstwo tronu i energicznie tłumiąc wewnętrzne niepokoje. W stosunkach zewnętrznych zainaugurował politykę 
pokojowego współżycia, zawierając traktat z niedawno założonym królestwem Kizzuwatna w Cylicji. 
Po panowaniu Telipinusa nastąpił mroczny okres w dziejach Hetytów, trwający około 60 lat. Następnie, ok. 1450 r. 
p.n.e., doszła do władzy nowa dynastia, przedstawiciele której nosili powtarzające się imiona Tuthalijas i Arnuwandas. 
Pierwszy z Tuthalijasów prowadził zwycięskie kampanie na wschodzie i na zachodzie Azji Mniejszej i otaczającej ją 
krajów, lecz sukcesy te nie były trwałe. Za panowania jego syna, Arnuwandasa, królestwo stanęło w obliczu nowego 
niebezpieczeństwa, jakim był napływ z północy barbarzyńskiego plemienia Kaska. Ze wszystkich stron nacierali też inni 
wrogowie, tak że państwo znalazło się o krok od całkowitej zagłady. 
Ratunek przyniosło wstąpienie na tron genialnego władcy Suppiluliumasa I (ok. 1380 r. p.n.e.). Wydobył on 
królestwo z katastrofalnej sytuacji i zapoczątkował działania, które w niewiele ponad sto lat miały uczynić z państwa 
Hetytów, wprawdzie na krótko, imperium rywalizujące z Egiptem i Babilonią. 
Najpierw odepchnięto plemię Kaska, następnie królestwo Arzawa, które zajęło miejscowość Tuwanuwa (Tyana), i 
przywrócono wewnętrzny porządek. Dopiero wówczas, po około 20 latach, mógł Suppiluliumas wyruszyć na wschód i 
wyrównać rachunki z Hurytami. Ich król unikał jednak bitwy, tak że Suppiluliumas, przez nikogo nie zatrzymywany, 
pociągnął dalej na południe i odzyskał dla Hetytów Syrię aż po Damaszek. Huryci stawili opór tylko w Karkemisz, lecz 
później zaprzestali go całkowicie, w następstwie zamordowania ich króla Tuszratty. Hetyci mogli teraz osadzić na huryckim 
tronie zbiegłego syna zamordowanego władcy, huryckiego księcia, który stał się ich wasalem i ożenił się z hetycką 
księżniczką. W podobny sposób postępowano z lokalnymi władcami miast syryjskich, którzy albo składali hołd 
Suppiluliumasowi, albo też byli zastępowani przez tych, którzy ów hołd gotowi byli złożyć, a zasady ich 
podporządkowania określał odpowiedni traktat. W ten sposób utworzone zostało hetyckie imperium, konfederacja Kadesz 
krain, których władcy potwierdzali wierność wobec króla hołdowniczą przysięgą i zobowiązani byli do składania corocznej 
daniny. Wzajemne związki wzmacniane były często zawieraniem dyplomatycznych małżeństw. 
Syn i następca Suppiluliumasa, Mursilis II, uzupełnił dzieło swego ojca, ujarzmiając położone na zachodzie 
państwo Arzawa. Tu również, jak w przypadku Hurytów, znaleźli się zbiegli książęta, którym można było powierzyć 
władzę w ich krajach i dać im za żony hetyckie księżniczki. Kwestie lokalizacji nie są jeszcze ostatecznie rozstrzygnięte, lecz 
jeśli słuszne jest identyfikowanie stolicy państwa Arzawa, Apasas, z Efezem, to wówczas imperium hetyckie za panowania 
Mursilisa II sięgałoby do wybrzeży Morza Egejskiego. 
Trwałości systemu wasalnych państw, zwłaszcza na północy, strzegły hetyckie garnizony, natomiast w Syrii 
hetycki wicekról, rezydujący w zajmującym kluczową pozycję Karkemisz. Niemniej jednak środki te nie zawsze 
wystarczały i często dochodziło do powstań, wymagających czynnej interwencji króla. 
Panowanie kolejnego władcy, Muwatalisa, stało pod znakiem próby sił z Egipcjanami, którzy pod rządami 
Ramzesa II mieli ambicję odzyskania swych utraconych syryjskich posiadłości. Hetycki król, wezwawszy wszystkich 
swych wasali do wypełnienia ich powinności udzielenia mu militarnego wsparcia, ukrył swą wielką armię w pobliżu miasta 
Kadesz nad Orontesem. Następnie uderzyli na kompletnie zaskoczone wojska egipskie, podchodzące do miasta od 
południa. Wprawdzie Egipcjanie zdołali uniknąć całkowitej klęski, lecz bitwa pod Kadesz (ok. 1285 r. p.n.e.) umocniła 
hetyckie panowanie nad Syrią i wprowadziła stan równowagi pomiędzy dwiema potęgami. 
Po śmierci Muwatalisa jego jedynym następcą pozostał młody jeszcze, zrodzony z drugorzędnej żony, syn. W tej 
sytuacji brat zmarłego, Hattusilis, sprawujący w kraju regencję podczas pobytu Muwatalisa na wyprawie przeciwko 
Ramzesowi II, stał się potężnym pretendentem do tronu. Doszło do ostrych starć między stryjem a bratankiem; po siedmiu 
latach Hattusilis dokonał zamachu stanu, posyłając młodego króla na wygnanie. Objąwszy tron jako Huttusilis III, 
doprowadził do nawiązania przyjacielskich stosunków z władcami Egiptu i Babilonii. Dzieląc się w dużym stopniu władzą 
ze swą żoną, Putuhepą, wyniósł swoje państwo na szczyty powodzenia. Porozumienie z Egiptem zostało przypieczętowane 
małżeństwem Ramzesa II z hetycką księżniczką. 
Stan pokoju i pomyślności utrzymywał się również za panowania syna Hattusilisa III, Tuthalijasa. Posiadłości 
syryjskie były mocno trzymane w hetyckich rękach. Wprawdzie wzrastająca potęga Asyrii stanowiła potencjalne 
zagrożenie, lecz przynajmniej na pozór zachowywano przyjacielskie stosunki z tym państwem. Posiadamy mniej 
wiadomości na temat sytuacji na zachodzie, lecz nic nie wskazuje na istnienie jakiegoś niebezpieczeństwa od tamtej strony. 
Tuthalijas mógł zatem poświęcić wiele uwagi przeprowadzeniu reformy religijnej i zapewne on właśnie był tym władcą, 
który polecił wykonanie płaskorzeźb w sanktuarium pod gołym niebem w Yazilikaya, będącym jednym z najbardziej 
imponujących pomników hetyckiego geniuszu artystycznego. 
Jego syn, Arnuwandas III, zmarł po krótkim panowaniu i zastąpiony został na tronie przez swego brata, 
Suppiluliumasa II. Kilka tekstów pochodzących z okresu jego rządów nie wskazuje na świadomość jakiegoś zagrożenia; 
jeden z nich mówi nawet o niezwykłym wydarzeniu, jakim było zwycięstwo w bitwie morskiej nad wrogiem trzymającym 
Alasiję (Cypr). A jednak był to już ostatni tekst historyczny, znaleziony w hetyckich archiwach. źródła egipskie z czasów 
Ramzesa III mówią o tym, jak to ludy morskie wraz ze swymi sojusznikami zalały całą Syrię i zostały zatrzymane u 
samych granic Egiptu w 1182 r. p.n.e. Królestwo hetyckie musiało zatem zostać nagle zmiażdżone. Zaledwie kilka 
dziesięcioleci później asyryjski król, operujący wzdłuż górnego Tygrysu, starł się z hordami Kaska i Muszki (ci ostatni byli 
prawdopodobnie Myzami i Frygami), napływającymi od zachodu. Wzmianka o Kaska wskazuje, że ci dawni wrogowie 
Hetytów połączyli się z nowymi najeźdźcami w dziele niszczenia krajów Hatti. 
W następnych wiekach doszło do podziału terytorium syryjskiego, pozostającego niegdyś pod władzą królów 
hetyckich, na oddzielne państwa. Ich hetycki charakter zacierał się powoli na skutek napływu ze wschodnich stepów 
Aramejczyków. Drobni władcy tych państewek wznosili pomniki, pokryte hieroglificznym pismem stworzonym przez 
Hetytów. Napisy te zredagowane były w języku luwijskim, używanym dawniej w południowo-zachodniej Azji Mniejszej, 
należącym do grupy indoeuropejskiej i blisko spokrewnionym z hetyckim. Poza pismem hieroglificznym hetyckie 
dziedzictwo wyrażało się również na tych terenach w artystycznej tradycji i w imionach królów, takich jak Lubarna, 
Sapululme. Mutallu, Katizili. Ich inskrypcje zawierają jednak niewiele historycznych informacji. Byli to właśnie ci władcy, 
którzy określani są w Biblii jako "królowie Hetytów". Syryjskie państewka posthetyckie kolejno ulegały potędze machiny 
wojennej Asyrii i do 700 r. p.n.e. zostały wszystkie włączone do jej imperium. 

Cywilizacja
Kraj stanowiący centrum państwa Hetytów jest wysoko położonym płaskowyżem. Lata są tu suche, wiosną 
występują obfite opady deszczu, a zimą śniegu. Hetycka ludność składała się zapewne w większości z rolników, 
uprawiających jęczmień i pszenicę, winorośl i drzewa owocowe oraz wypasających stada bydła i owiec. Istniała też 
oddzielna warstwa rzemieślników, przede wszystkim garncarzy, szewców, stolarzy i kowali. Najważniejszym metalem był 
brąz, lecz potrafiono już wytapiać żelazo, osiągające wysoką cenę. środek wymiany stanowiło srebro, czerpane z 
zasobnych złóż w górach Taurus, choć nie wiadomo, w jaki sposób hetyccy królowie zarządzali tym potencjalnym źródłem 
bogactwa. 
Król był najwyższym władcą i dowódcą wojskowym, głównym sędzią i kapłanem. Wokół niego skupiała się 
liczna grupa arystokratów i dygnitarzy. posiadających najwyraźniej duże znaczenie i wpływy. szczególnie we 
wcześniejszym okresie, i często związanych z królem więzami krwi. Od początku zarząd głównych miast i prowincji 
powierzany był członkom rodziny panującej; wyznaczeni na odpowiedzialne stanowiska obowiązani byli wobec króla do 
hołdu i przysięgi wierności. Jak już wspomniano, w późniejszych wiekach ta sama zasada rozciągnięta została na lokalnych 
władców podbitych krain, którzy też, poprzez małżeństwa, wchodzili do królewskiej rodziny. Przysięga wierności miała 
osobisty charakter i dlatego po śmierci króla jego następca musiał przyjąć ją ponownie od wszystkich zobowiązanych do jej 
złożenia. Ta zasada, przypominająca stosunki feudalne, obowiązywała w istocie w całym społeczeństwie hetyckim. 
Arystokraci posiadali wielkie majątki ziemskie, do których należeli rolnicy i rzemieślnicy, a ci z kolei uprawiali swe działki 
ziemi lub pracowali w swych warsztatach na warunkach dzierżawy i byli zobowiązani do składania danin w naturze albo 
pełnienia odpowiednich służb. Rolnik mógł pozostawić gospodarstwo synowi, a rzemieślnik mógł sprzedać warsztat, przy 
czym nabywca miał obowiązek przejąć funkcję swego poprzednika. Pan jednak miał prawo wyboru i zatwierdzenia 
nowego kandydata, osadzając go oficjalnie na jego stanowisku. 
Godną uwagi cechą panujących w państwie Hetytów stosunków jest ważna rola odgrywana przez kobiety, 
zwłaszcza królowe. Putuhepa była systematycznie wymieniana obok swego męża Hattusilisa III w traktatach i 
dokumentach państwowych, a nawet prowadziła całkiem niezależną, ożywioną korespondencję z królami i królowymi 
obcych państw. Zarówno ona jak i ostatnia małżonka Suppiluliumasa I pozostały przy władzy po śmierci swych mężów, co 
wskazywałoby, że hetycka królowa zasiadała na tronie dożywotnio. Można by zatem uważać, że jej niezależna pozycja 
była pozostałością systemu matrylinearnego, przeważającego niegdyś w Anatolii, lecz obraz społeczeństwa hetyckiego, 
ukazany w prawach, zawiera niewiele śladów tegoż systemu. Hetycka rodzina miała wyraźny charakter patriarchalny. 
Ojciec wydawał za mąż córkę, a pan młody wnosił mu ślubny dar, biorąc w zamian pannę młodą i jej posag. Los żony 
przyłapanej na cudzołóstwie leżał, zgodnie z prawem, w rękach męża. 
Zbiór w przybliżeniu 200 praw hetyckich, choć ułożony w formie ciągłego "kodeksu" na dwu tablicach, w 
rzeczywistości obejmuje przepisy pochodzące z różnych okresów, świadczące o istnieniu stałej tendencji zmierzającej do 
łagodniejszego i bardziej humanitarnego karania przestępców. Najbardziej pierwotny paragraf przewiduje rozszarpanie i 
ćwiartowanie za przestępstwa przynoszące szkodę gospodarce rolnej. Innymi zbrodniami głównymi są sodomia, gwałt, 
nieposłuszeństwo niewolnika i czary. Lecz w większości tych wypadków postanawia się, że "obecnie" człowieka może 
zastąpić zwierzę, dawane w formie rekompensaty, albo też kara przybierze formę odszkodowania, uiszczanego w naturze 
(w przypadku kradzieży) lub w pieniądzu (srebrze); także dalsze reformy w wielu wypadkach radykalnie zmniejszają 
wysokość kary. Godnym uwagi jest, że grzywny dla niewolnika, jak i kompensaty za wyrządzoną mu szkodę, stanowią 
dokładnie połowę wartości przewidzianych w analogicznych wypadkach dla człowieka wolnego. Daty tych postępowych 
reform określać można jedynie w przybliżeniu. Jedna z nich przypisywana jest zwykle królowi Telipinusowi, a to na 
podstawie stylistycznego podobieństwa przepisów do fragmentów edyktu tego władcy. W ostatecznym oparciu prawa na 
zasadzie wynagrodzenia za uczynioną szkodę, z wyłączeniem kary śmierci i kar cielesnych, praktyka hetycka naśladuje o 
wiele wcześniejsze tendencje sumeryjskie, odmienne od ducha przenikającego prawa babilońskie i asyryjskie. 
Sprawność i waleczność Hetytów na polu bitwy wynikała w znacznym stopniu z umiejętności wykorzystania w 
walce rydwanu. Lekki, konny rydwan był wynalazkiem II tysiąclecia p.n.e., szybko przyswojonym przez armie Hetytów i 
innych ludów. Rydwany są już wspominane w relacjach z wczesnych wojen toczonych przez Hetytów, lecz dopiero w 
późnym imperium ten rodzaj broni osiągnął wysoki stopień sprawności dzięki wypracowaniu systemu tresury koni i 
dodaniu trzeciego wojownika do załogi rydwanu. 

Religia hetycka 
Pierwotna religia ludu Hetytów związana była z zapewnieniem przychylności lokalnego bóstwa, które miało w 
większości wypadków charakter władającego zjawiskami atmosferycznymi boga urodzaju. Zwykle bóg występował z żoną 
i rodziną, a wysoka pozycja bogiń-matek jest jeszcze jedną wskazówką, sugerującą istnienie w przeszłości stosunków 
matriarchalnych. Wraz ze zjednoczeniem państwa pod władzą królów z Hattusas następowała też centralizacja religii. 
Liczne bóstwa lokalne włączano do skomplikowanego panteonu, a obowiązkiem króla stało się objeżdżanie kraju i 
celebrowanie obrzędów podczas najważniejszych świąt. Miało to miejsce głównie w czasie zimowych miesięcy, gdy 
kończył się sezon wypraw wojennych. Władca, który zaniedbał swe kapłańskie obowiązki, będąc zbyt pochłoniętym 
sprawami militarnymi, mógł sprowadzić gniew bogów z wszystkimi fatalnymi dla państwa skutkami. Na uwagę zasługuje 
pobożność Mursilisa II. Istnieje kilka głębokich modlitw tego króla, kierowanych do bogów podczas nękającej lud zarazy. 
Twierdził on, że nie dał im żadnego powodu do gniewu i choć przyznawał, że jego ojciec popełnił kilka wykroczeń, to 
prosił jednocześnie, by bogowie dali się ubłagać i nie karali niewinnych razem z winnymi. 
Imiona bogów odzwierciedlają różnorodność elementów etnicznych, występujących w państwie Hetytów. 
Najstarszymi są bogowie ludu Hatti - bóg pogody Taru i bogini słońca Estan. Władcą świata podziemnego był Lelwani. 
Należące do pomniejszych bóstw dwie boginie, Istustaja i Papaja, przędły nić losu, natomiast bóg Hasammeli byt kowalem. 
Napływający Indoeuropejczycy zwali boga pogody Tarhu albo Tarhunnas, co prawdopodobnie oznacza "zwyciężający 
bohater". Zajął on pierwsze miejsce w kulcie państwowym imperium, nosząc miano "Bóg pogody z Hatti". Natomiast jego 
małżonkę, noszącą hetyckie imię Wurusemu, tytułowano zwykle "Słoneczna bogini z Arinny". W niektórych wypadkach 
zajmowała ona bardziej eksponowane miejsce od swego małżonka; to ona na przykład prowadziła króla podczas bitwy do 
zwycięstwa. Później, zwłaszcza w XIII w. p.n.e., pod wpływem królowej Putuhepy weszły w skład panteonu bóstwa 
huryckie, z przewodzącą parą bogów Teszupem i Hepat, którą identyfikowano z odpowiadającą im parą hetycką, 
przyznając bogini drugorzędne miejsce.
Popularnym motywem hetyckiej mitologii był "znikający bóg". Jego nieobecność mogła być spowodowana 
gniewem albo zajęciem się jakąś prywatną czynnością, np. polowaniem. W rezultacie na ziemię spadało nieszczęście. 
Pozostali bogowie poszukiwali go wszędzie i w końcu odnajdywano go według jednej wersji dzięki pszczole a pomyślność 
powracała na ziemię. Inny pierwotny mit mówi o walce boga pogody ze smokiem, w której ten pierwszy zostaje pokonany, 
tracąc swe serce i oczy, odzyskane następnie przez jego syna. Byt to mit kultowy pewnego lokalnego święta. Kolejna 
opowieść pochodzenia hetyckiego dotyczy upadku księżyca z nieba. Bardziej opracowane i posiadające formę literacką 
były mity wywodzące się od Hurytów i dotyczące bogów tego ludu, zwłaszcza Teszupa i Hepat. Tematami ich są: walka 
pomiędzy pokoleniami bogów, kończąca się zwycięstwem Teszupa, i walka bogów na śmierć i życie z ogromną morską 
skałą, zwaną Ullikummi, w której ostatecznym zwycięzcą zostaje także Teszup.

Sztuka hetycka 
Sztuka i architektura hetycka były ściśle związane z religią. Odkopane w stolicy świątynie tworzą skomplikowane 
kompleksy masywnych, mających kształt prostych brył geometrycznych, murowanych budynków, otaczających centralny 
dziedziniec. W głównym przybytku, do którego wejście wiodło od strony podwórza, lecz nie znajdowało się na wprost 
posągu, a w ścianie bocznej, stał kultowy wizerunek boga, na który padało światło przechodzące przez długie okna. W 
głównej świątyni były dwa bliźniacze sanktuaria, przeznaczone dla boskiej pary. Dla hetyckiej religii typowe jest 
przedstawianie bóstw na płaskorzeźbach wykutych w ścianach skalnych, często w pobliżu źródła. Na wielu tych reliefach 
występuje król w pozie adoracji, czasami w towarzystwie królowej. Władca jest wówczas ukazany w długiej szacie 
kapłańskiej i czapce na głowie i trzyma symboliczne berło w kształcie pastorału. Boga wyróżnia wysokie, rogate nakrycie 
głowy i strój, zwykle w postaci krótkiej spódniczki. Bóstwa są na ogół ukazane w konwencjonalnej pozie, z jedną stopą 
wysuniętą jak do marszu i wyciągniętą ku przodowi ręką, w której trzymają hieroglificzny znak symbolizujący imię boga 
lub bogini. 
Szczytowym osiągnięciem tego typu przedstawień jest sanktuarium pod gołym niebem w Yazilikaya, niedaleko 
stolicy, gdzie naturalna odkrywka skalna utworzyła rodzaj kamiennej komnaty. Na jej ścianach został wyrzeźbiony cały 
oficjalny panteon; od umieszczonej w centrum głównej boskiej rodziny rozchodzą się dwa szeregi: bogów z jednej, a bogiń 
z drugiej strony. Naprzeciw nich, na wystającej skarpie, znajduje się wielka figura Tuthalijasa IV. Sanktuarium jest późnym 
pomnikiem z okresu Imperium, w którym imiona i uszeregowanie bogów pochodzą z panteonu huryckiego, zajmującego 
miejsce już wcześniej wypartego rodzimego kultu hetyckiego. Bardziej zróżnicowany styl płaskorzeźby reprezentują dzieła 
wykonane na ścianach stojących po obu stronach bramy w Alacahuyuk. Widzimy tu króla oddającego cześć bogu pogody. 
Bóstwo zostało przedstawione w postaci stojącego na ołtarzu byka. Obok króla znajduje się królowa y ; wyrzeźbiono też 
sceny pieszych łowów. a także kantiw i kuglarz postępujących w religijnej procesji. Główne bramy miejskie, tak w stolicy, 
jak w, Alacahuyuk były ozdobione silnie modelowanymi płaskorzeźbami. bliskimi rzeźbie pełnej: dwie z bram zdobiły 
sfinksy i jedna damska postać dzierżąca wyszukany berdysz. 
Sukcesyjne królestwa syryjskie, zwłaszcza Malatya, zachowały tradycję rzeźbienia boskich postaci i scen adoracji, 
lecz sztuka ich ulegała coraz bardziej wpływom asyryjskim, zarówno w stylu jak i tematyce, preferując wyobrażenia w 
rodzaju polowań i podczas bitwy. Jednakże strzegące bram masywne Iwy z bazaltu modelowano już w formie pełnej 
rzeźby, zachowały typowe rysy sztuki hetyckiej. 
Rozwijała się również gliptyka. Król i królowe z Hattustss używali pieczęci stemplowych. z wyrytymi na nich 
wizerunkami postaci religijnych podobnymi do przedstawianych na płaskorzeźbach Rzadziej zaś spotykane pieczęcie 
cylindryczne noszą wyobrażenia bardziej złożonych scen. Natomiast pieczęcie pochodzące z królestw syryjskich 
wykonywane były według tradycji mezopotamskiej. 
W dziedzinie sztuki zatem podobnie jak w historii odegrali Hetyci poważną rolę na obszarze Azji wschodniej. Poza 
tym odkrycie hetyckiego i luwijskiego, najwcześniejszych znanych języków indoeuropejskich. miało ogromne znaczenie i 
pozwoliło rozwiązać wiele istniejących problemńw filologicznych. 


URARTU I ARMENIA 

Wprowadzenie 
Chociaż pięć wieków dzieli upadek państwa Urartu (ok. 600 r. p.n.e.) od wstąpienia na tron Tigranesa Wielkiego z. 
Armenii (95 r. p.n.e.), logicznie uzasadnione i wygodne jest traktowanie łącznie historii Urartu i starożytnej Armenii. Oba te 
państwa reprezentują następujące po sobie fazy społecznego, politycznego i kulturalnego rozwoju regionu, w skład którego 
wchodzi obecnie wschodnia Anatolia (wschodnia Turcja i Armeńska Socjalistyczna Republika Radziecka). Urartu jest 
asyryjską nazwą armeńskiej prowincji i wysokiej góry, zwanej przez nas Araratem, a przez samych Ormian Masis.
Ormianie posługują się językiem indoeuropejskim z tzw. grupy satem, lecz niewątpliwe jest ich etniczne 
pokrewieństwo z niektórymi ludami starożytnej Anatolii, zwłaszcza Hurytami, których Urartyjczycy byli odgałęzieniem. 

Topografia i klimat 
Jądrem zarówno Arartu jak i starożytnej Armenii były obszary wokół jeziora Wan, dolina środkowego Araksu, 
potężny masyw Araratu z dwoma szczytami oraz ziemie nad średnim Eufratem i Tygrysem. Większą część tego obszaru 
stanowił wysoko wyniesiony płaskowyż poprzegradzany ogromnymi górami, z których wiele jest wygasłymi wulkanami, 
wznoszącymi się na ponad 3 tysiące metrów n.p.m. Wielka Armenia w czasach klasycznych i średniowiecznych obejmuje 
tereny leżące pomiędzy długością geograficzną wschodniej 37 a 49 szerokości geograficznej północnej zajmując obszar 
298000 km2. W rezultacie ludobójczej polityki pięciu rządów otomańskich ludność ormiańska została na tych terenach 
wytępiona w ponad 90%, tak że współczesna Armenia radziecka obejmuje zaledwie 31080 km2. 
Niektóre regiony Armenii, zwłaszcza dolina Araksu i okolice jeziora Wan, oddznaczają się wielką pięknością i 
dostarczają argumentów za umiejscowieniem tam biblijnego raju. Symbolicznym uzasadnieniem uznania Araratu za 
miejsce lądowania arki Noego może być fakt, że wiele zwierząt, ptaków i pożytecznych roślin, łącznie z winoroślą, 
pochodzi od gatunków wciąż występujących w Armenii. Drzewo morelowe. na przykład, zostało sprowadzone do Italii z 
Armenii ok. 67 r. p.n.e. przez rzymskiego wodza i smakosza Lukullusa. 
Jednakże tylko czwarta część ogólnej powierzchni Armenii może być określona jako kraj mlekiem i miodem 
płynący . Wiele górskich obszarów, pozostaje właściwie bezludnymi, jeśli nie liczyć pasterzy wędrujących ze swymi 
trzodami w poszukiwaniu letnich pastwisk. Na terenach tych, położonych zwykle na wysokości ponad 1500 m n.p.m., 
występują silne wiatry, surowy klimat, a śnieg leży, przez 7-8 miesięcy w roku. Niektóre położone na Wyżynie Armeńskiej 
miasta mają średnią temperaturę zimową -10oC. Badania archeologiczne świadczą jednak o tym, ż w starożytności i 
średniowieczu klimat był tu łagodniejszy, a wegetacja roślin na wyżej położonych obszarach bujniejsza niż obecnie. 
Niszczycielskie trzęsienia ziemi często nawiedzały ten kraj, zasobny w złoża rud, metali i minerałów, łącznie ze 
złotem, srebrem, miedzią i żelazem. Znajdują się tu też ważne kopalnie soli, Okolice jeziora Wan dostarczają boraksu i 
arsenu. Występują duże ilości twardej skały wulkanicznej w postaci ciemnego szkliwa, zwanej obsydianem. Ludzie epoki 
kamienia wytwarzali z niej swe narzędzia. Miejscowy tuf wapienny i wulkaniczny stanowi natomiast doskonały materiał 
budowlany. 
Godną uwagi geograficzną osobliwością w północno-wschodniej Armenii jest ogromne górskie jezioro Sewan, 
leżące na wysokości l828 m n.p.m. i otoczone górami. Żyją w nim doskonałe ryby zwane iszchan albo "książęcymi" . W 
porównaniu do czasów średniowiecznych obszar jeziora, wynoszący obecnie 880,6 km2, uległ zmniejszeniu na skutek 
budowy w okresie władzy radzieckiej obiektów hydroelektrycznych na wypływającej z jeziora rzece Razdan. 
Spośród pożytecznych zwierząt domowych, znanych w Armenii od czasów starożytnych, spotykamy konia i 
muła. Występuje tam też wiele gatunków ptaków, wśród nich sokoły i orły. Niezwykłymi i wartościowymi owadami są 
kermes -czerwce znajdowane na korzeniach roślin rosnących u podnóży Araratu. Z owadów tych produkuje się specjalny 
barwnik. znajdujący zastosowanie w przemyśle tekstylnym. 


Zarys dziejów 
Odkrycia obsydianowych narzędzi, wytwarzanych przez prymitywnego człowieka, wskazują na nieprzerwaną 
obecność ludzi na terenie Armenii od starszej epoki kamienia (kultura Abbeyillian). istoty ludzkie żyją więc na tym obszarze 
przez co najmniej 500 tysięcy lat. 
Podczas wczesnej epoki brązu, od ok. 3000 r. p.n.e., Armenię zamieszkiwali ludzie należący do kultury, nazwanej 
od rzek wyznaczających obszar jej powstania kulturą "Kury-Araksu" . Ludzie ci, należąc prawdopodobnie do pnia 
huryckiego, wytwarzali piękną, czarną (wyjątkową czerwoną), polerowaną ceramikę stylizowaną ornamentacją. Ich wpływy 
sięgały do Syrii i Palestyny występująca w tych krajach ceramika, pochodząca z ok. 2500 r. p.n.e;. i zwana przez 
archeologów zachodniej Azji "Chirbet-Kerak" była podobna do wyrobów kultury "Kury-Araksu". 
Pierwsze świadectwa pisane, odnoszące się do przodków Ormian, zostały odnalezione w królewskich archiwach 
hetyckich z Bogazkoy w Turcji. Źródła te pochodzą z ok. 1350 r. p.n.e. i informują o wojnach prowadzonych przeciwko 
Iokalnym władcom z Azzi Hajassa i innych krajów, położonych pomiędzy Imperium hetyckim a terytorium, które miało 
utworzyć Wielką Armenię. 
Po upadku państwa Hetytów relację podjęły roczniki asyryjskie, mówiące o koalicji drobnych władców, 
panujących nad krajem Nairi, leżącym na południe od jeziora Wan. Między 1255 a 1114 r. p.n.e. ci lokalni potentaci byli 
kilkakrotnie atakowani przez Asyryjczyków, prowadzonych kolejno przez Tukultininurtę I i Tiglatpilesara I, a następnie, w 
IX w p.n.e., przez Aszurnasirapli II. 
Idący od południa, nieustępliwy napór asyryjski zmusił lokalne dynastie, władające obszarami wokół jeziora Wan, 
do połączenia się w celu samoobrony. Pierwszym znanym królem zjednoczonego Urartu był Aramu lub Arame (880-844 
p.n.e.), którego bohaterskie czyny armeńska tradycja przypisuje Aramowi i jego synowi, Arze Pięknemu. 
W następstwie złupienia przez asyryjskiego króla Salmanasara III (858-824 p.n.e.) stolicy, w której rezydował 
Aramu Arzaszkunu, przeniesiono ją do Tuszpy (współczesne Wan). Według zawierającej fantastyczne dane armeńskiej 
legendy, przytoczonej przez Mojżesza z Chorene, zbudować ją miała asyryjska królowa Semiramida. 
W VIII w. p.n.e., pod rządami tak wybitnych władców, jak Menua. Argiszti I i Sarduri II, królestwo Urartu stało się 
największym państwem w Azji zachodniej. Jego granice sięgały do Kolchidy i Gruzji na północy, a do Syrii na zachodzie. 
Gigantyczne prace irygacyjne i fortyfikacyjne świadczą o potędze i bogactwie urartyjskich władców, którzy przyjęli tytuł 
"Króla królów". 
Urartyjscy królowie wznieśli dwa duże zamki w miejscach znajdujących się na peryferiach dzisiejszego Erewanu, 
stolicy radzieckiej Armenii. Samo miasto także zostało założone przez Urartyjczyków, w języku których nazywało się 
Erebuni, a jego fundatorem w 782 r. p.n.e. był Argiszti I (785-760 p.n.e.). Drugą twierdzę w Erewanie Kamir-Blur albo 
Teiszebaini zbudował Rusa II (685-645 p.n.e.). 
Czasy tego ostatniego były już jednak okresem upadku. Jeszcze w 714 r. p.n.e. Sargon II z Asyrii (721-705 p.n.e.) 
najechał Urartu, posuwając się wokół północnych brzegów jeziora Wan i powodując ogólne zniszczenie. 
Urartu upadło ostatecznie ok. 600 r. p.n.e., obalone przez idące z północy najazdy Kimmerów i Scytów oraz napór 
irańskich Medów. Następnie kraj został częściowo zajęty przez napływający od strony dawnych ziem hetyckich lud Hajów, 
mówiący językiem należącym do grupy indoeuropejskiej, znanym obecnie jako armeński. Te nowe elementy etniczne zlały 
się stopniowo z pozostającą tu ludnością dawnego Urartu, znaną wówczas pod imieniem Chaldów albo Alarodianów. 
Pierwsza wzmianka o Ormianach występuje w inskrypcji Dariusza Wielkiego z Persji (522-486 p.n.e.), wyrytej na 
skale w Behistunie. Następne pochodzą od wczesnych pisarzy greckich, łącznie z Herodotem. Armenia tworzyła satrapię 
czy prowincję w perskim imperium Achemenidów, jednakże miejscowa ludność cieszyła się znaczną wolnością pod 
rządami swych klanowych przywódców. Po 331 r. p.n.e., w następstwie podboju Persji przez Aleksandra Wielkiego, w 
Armenii panowała niezależnie rodzima dynastia Orontydów. 
Wzrost politycznego znaczenia Armenii nastąpił pod rządami dynastii Artaksydów, nazwanej tak od Artaksesa 
albo Artaszesa I (190-159 p.n.e.), przyjaciela słynnego Hannibala z Kartaginy, który rzekomo, po wycofaniu się z czynnego 
życia, osiadł w Armenii. Ci dwaj władcy założyli wspólnie nową stolicę Armenii. Nosiła ona nazwę Artaszata, "radość 
Artaszesa", i leżała u zbiegu Araksu i Metsamoru. 
Armenia stała się światową potęgą pod rządami potomka Artaksesa, Tigranesa II Wielkiego (95-56 p.n.e.), który 
ożenił się z córką Mitrydatesa Eupatora z Pontu (120-63 p.n.e.). (Mitrydates, wróg numer jeden Rzymu, stał się bohaterem 
tragedii Racine'a i opery Mozarta). Tigranes najechał Mezopotamię, Syrię, Fenicję i stworzył krótkotrwałe 
zachodnioazjatyckie imperium, niemal dokładnie odpowiadające swymi rozmiarami państwu Urartu z VIII w. p.n.e. 
Zbudował nową, okazałą stolicę Tigranocertę, leżącą na północnym brzegu Tygrysu, u stóp Taurusu. Zaludnił swe 
imperium deportowanymi mieszkańcami Syrii i Cylicji, a sam stał się niezmiernie bogaty i despotyczny. 
Złożone ze zrujnowanych krain królestwo Tigranesa nie było zbudowane na solidnych podstawach i rychło 
upadło, obalone między 69 a 66 r. p.n.e. przez rzymskich wodzów Lukullusa i Pompejusza. Król zachował jedynie władzę 
nad większą częścią wschodniej Armenii. Jego syn i następca, Artabazes II (56-34 p.n.e.), był człowiekiem wykształconym i 
wielkim protektorem teatru. Został on usunięty z tronu i uprowadzony przez Antoniusza i Kleopatrę, a następnie okrutnie 
zamordowany wraz ze swą rodziną. 
Rzymianie zmęczyli się w końcu próbami zapanowania nad buntującą się Armenią. Cesarz Neron doszedł do 
porozumienia z panującym w Persji partyjskim domem królewskim. Na mocy zawartej umowy partyjski książę Tiridates 
ustanowiony został królem Armenii. Następnie Neron zaprosił go do złożenia wizyty w Rzymie w 66 r. n.e. i uroczyście 
ukoronował na Forum. 
Tiridates I założył znakomitą dynastię armeńskich Arsacydów, których ostatnim reprezentantem był, usunięty w 
428 r.,  Artakses IV. Obalenie w Iranie, w 226 r. , przez arystokratyczną rodzinę Sasanidów panującej dynastii partyjskiej 
było dla armeńskich kuzynów tej ostatniej przykrym ciosem. Jest bowiem zrozumiałe, że Sasanidzi byli zawziętymi 
wrogami pozostałych przy życiu członków dynastii Arsacydów, zarówno w Iranie jak i w Armenii. Ostatecznie, w 387 r. , 
Sasanidzi wespół z Konstantynopolem dokonali podziału Armenii. 
Tymczasem Ormianie przyjęli chrześcijaństwo jako swą religię państwową prawdopodobnie w 301 r. stając się w 
ten sposób najstarszym narodem chrześcijańskim, który zachował tę wiarę do czasów współczesnych. Persowie podjęli 
zakrojone na szeroką skalę ataki na Armenię, chcąc zmusić jej ludność do ponownego przyjęcia zaratusztrianizmu (bitwa 
pod Awarajrem, 451 r.). Choć pokonani, Ormianie opierali się "czcicielom ognia" do czasu, aż "wielcy królowie" sami 
zostali obaleni przez muzułmańskich Arabów w 642 r. 
W następstwie zwycięstwa kalifów władzę nad Armenią objął arabski wicekról, rezydujący w Dwinie. Wybijano 
tam w wielkich ilościach piękne monety z arabskimi napisami, a samo miasto stało się ważnym centrum 
międzynarodowego handlu. 

Struktura społeczna i życie gospodarcze 
Znaleziska archeologiczne, późniejsze relacje podróżników i inne źródła typu literackiego dostarczają obfitego 
materiału dotyczącego warunków życia, panujących w Armenii w czasach starożytnych. Wykopaliska dowodzą, że 
przejście od zbieractwa do systematycznej produkcji żywności nastąpiło w dolinie Araksu i w sąsiednich dolinach nie 
później niż 6000 lat p.n.e. W Armenii rozwinęła się w pełni dojrzała kultura neolityczna, w której istniały stałe osady, 
otoczone kamiennymi murami. Od epoki neolitycznej funkcjonowało rzemiosło garncarskie, wytwarzając naczynia 
kuchenne oraz inne sprzęty domowe i przyczyniając się w ten sposób do szybkiego wzrostu jakości spożywanych 
produktów. 
Około 3000 r. p.n.e. Armenia pomogła rozwinąć się kulturze "Kury-Araksu" czyli zakaukaskiej kulturze epoki 
brązu. Tamtejsza ludność mieszkała w niewielkich domach w kształcie uli, o ścianach zbudowanych z plecionki i gliny; 
niekiedy pomieszczenia mieszkalne wznoszone były też na planie prostokąta. 
Dopiero podczas wczesnego okresu urartyjskiego, od ok. 900 r. p.n.e., społeczeństwo przeszło od struktury 
patriarchalnych klanów do scentralizowanego systemu władzy. W swym sposobie rządzenia królowie urartyjscy byli 
autokratami, lecz zwykle cieszyli się poparciem lojalnej ludności. Odnosiła ona bowiem korzyści z podejmowanych na 
szeroką skalę robót publicznych, zwłaszcza irygacyjnych, oraz ze zorganizowanego systemu obronnego, mającego chronić 
przed najazdami z północy barbarzyńskich Scytów i Kimmerów, a także przed mieszkającymi bezpośrednio na południu 
Asyryjczykami. Urartyjczycy, mistrzowie jazdy konnej, byli niewielkiego wzrostu, lecz atletycznej budowy. 
Poza złotem i srebrem Urartu posiadało bogate złoża żelaza, miedzi i cyny. Rolnicze bogactwa dolin były w pełni 
wykorzystywane: doskonałe wina nie tylko podtrzymywały ducha urartyjskich garnizonów wojskowych, lecz także 
stanowiły ozdobę stołów asyryjskich i babilońskich monarchów. Bujne pastwiska na niżej położonych stokach górskich 
były terenami wypasu bydła, owiec i koni. Prace publiczne wykonywali jeńcy zdobywani w walkach z rywalizującymi 
państwami i z buntującymi się lokalnymi plemionami. 
W wyniku upadku Urartu ok. 600 r. p.n.e. i napływu najwcześniejszych armeńskojęzycznych grup ludności, 
społeczeństwo powróciło do dawnej struktury patriarchalnych klanów. Z pracy Ksenofonta Anabasis dowiadujemy się, że 
standard życia prostego ludu był wysoki, a w kraju panowała obfitość mięsa i mocnego jęczmiennego wina. Około 400 r. 
p.n.e. budowano już pomysłowo zaprojektowane, częściowo ukryte w ziemi domostwa, zabezpieczające przed mrozem i 
śniegiem. 
W tym też okresie dochodzi do głosu dumna i potężna arystokracja lokalna, dziedziczni książęta i możnowładcy, 
którzy później przeciwstawiać się będą centralnej władzy króla. Urozmaicone pod względem ukształtowania powierzchni 
terytorium Armenii sprzyjało wykształceniu się silnych lokalnych dynastii, a utrudniało armeńskim władcom zjednoczenie 
kraju. Bardzo bogaci książęta i dygnitarze mieszkali w trudnych do zdobycia zamkach, w otoczeniu swych giermków i 
wasali. Najważniejsi książęta nosili specjalne płaszcze uszyte z drogiej materii, utkanej z mocnych jedwabistych nici, 
snutych przez rzadki gatunek mięczaków (pinna nobilis). Płaszcz taki spinany był złotą broszą, a uzupełnienie stroju 
stanowiły sięgające kolan czerwone buty, których fason był zwykle zarezerwowany dla osobistości z rodu królewskiego. 
Klasa wielkich obszarników i drobniejszych posiadaczy, określana terminem azat ("wolni"), nie podlegała karom 
cielesnym, lecz była obciążona podatkami. "Wolni" posiadali niewielkie lenna i tworzyli oddziały jazdy w służbie króla lub 
naczelnych książąt. Z tej warstwy wywodzili się również przedstawiciele urzędników i zarządców. 
Jeszcze przed czasami Aleksandra Wielkiego Ormianie utrzymywali zajazdy wzdłuż głównych dróg pocztowych, 
łączących Iran z Azją Mniejszą. Późniejsze źródła bizantyńskie zwracają uwagę na handlowe zdolności tego ludu. Mówiąc 
o mieście Dwin Prokopiusz stwierdza: "Z Indii i sąsiednich regionów Gruzji, praktycznie od wszystkich ludów Persji i 
niektórych pozostających pod władzą rzymską armeńscy kupcy przywożą tam towary i prowadzą ze sobą interesy". 
W okresie Wieków Średnich prosty lud poddani chłopi i rzemieślnicy wiódł coraz nędzniejszą egzystencję, 
mieszkając w szopach, a nawet ziemiankach. Ten stan rzeczy był spowodowany przede wszystkim koncentracją bogactw w 
rękach Kościoła i feudalnej arystokracji. 
Słynna była odwaga i wytrzymałość armeńskich żołnierzy, wypełniających szeregi kawalerii i piechoty w 
wojskach swych władców. Gdy w ojczyźnie panował pokój, wojownicy zaciągali się do obcych armii, zwłaszcza 
bizantyńskiej. Wielu cesarzy tego państwa było zresztą całkowicie lub częściowo armeńskiego pochodzenia. 

Religia 
Przedmioty związane z kultem religijnym, takie jak posążki, przenośne paleniska i miniaturowe ołtarze, zdobione 
figurami zwierzęcymi, odnajduje się w Armenii w wielkich ilościach. świadczą one o istnieniu tam już 5000 lat temu, czyli 
od wczesnej epoki brązu, prymitywnych kultów religijnych. 
Późniejsi Urartyjczycy mieli silnie rozwinięty panteon bogów i bogiń. Na jego czele stał, przypominający Zeusa, 
Chaldi, którego małżonka nosiła imię Arubani. Teiszeba (hurycki Teszup) był bogiem wojny. Rozmaici bogowie i boginie 
uszeregowani byli według starszeństwa w ustalonym porządku, każdy też miał określoną liczbę należnych mu zwierzęcych 
ofiar. W głównych miastach i twierdzach państwa wznoszono wyniosłe świątynie ku czci Chaldiego. Kult tego boga 
stanowi wyjaśnienie, dlaczego Urartyjczycy znani byli czasami starożytnym pisarzom pod imieniem Chaldów, nie mając 
nic wspólnego z babilońskimi Chaldejczykami. 
Po upadku Urartu Ormianie przyjęli całkiem odmienny system religijny, przeniknięty w znacznym stopniu 
elementami irańskimi. Głównym bogiem stał się Armazd, armeńskie wcielenie Ahuramazdy. Irański bóg wojny i 
zwycięstwa Werethragna nosił w Armenii imię Wahagn; później utożsamiano go z rzymskim Marsem. Anahita, bogini 
płodności i matka wszelkiej mądrości, uważana była za patronkę armeńskiego ludu. Ku czci bóstw wznoszono wspaniałe 
świątynie, zdobne w złote posągi bogów. W klasycznym okresie starożytności istniała tendencja do utożsamiania bóstw 
armeńskich z pokrewnymi przedstawicielami panteonu greckiego. Równie popularny był kosmopolityczny kult Mitry, 
którego czczono w armeńskiej mitologii pod imieniem Mihr albo Meherr. 
Chrześcijaństwo zostało ustanowione państwową religią Armenii przez św. Grzegorza Oświeciciela w 301 r. albo 
niewiele później. Ormianie odmówili złożenia podpisu pod sformułowanym w Chalcedonie w 451 r. wyznaniem wiary 
chrześcijańskiej. Doprowadziło to do oskarżenia ich o herezję przez bizantyńskie władze kościelne. Doktryny Kościoła 
armeńskiego rozwijały się jednakże poza granicami Bizancjum, tkwiąc głęboko w starożytnej tradycji apostolskie 
wczesnego chrześcijaństwa. 
W życiu codziennym dużą rolę odgrywała religia ludowa, w której zachowało się wiele elementów pochodzenia 
pogańskiego. Starożytny folklor armeński obfitował w wyobrażenia złych duchów, potworów i smoków. Paraliżujący 
strach wzbudzały diabelskie monstra zwane wiszap, których wizerunki wyryte są na wielkich kamieniach, ustawionych 
pionowo na wzgórzach Armenii. Uważa się, że kamienne wiszap pełniły pierwotnie funkcje bóstw strzegących starożytnego 
systemu irygacyjnego, lecz ludowy zabobon przypisywał im złowieszczą rolę: potrafiły one wejść w człowieka i opętać go, 
oddech tych potworów byt trujący, mogły one jeździć i ścigać się na koniach albo fruwać w powietrzu. Lubiły też wysysać 
mleko krów i porywać ziarno z klepiska.
Sprzymierzeńcami wiszap były nhang, przedstawiane jako aligatory czy krokodyle. Czaiły się one w rzekach, 
przybierając często kształty niegroźnych fok albo ponętnych rusałek. Mogły złapać pływaków za nogi i ściągnąć na dno. 
Ofiara służyła im do zaspokojenia ich seksualnych żądz, a po wyssaniu z niej krwi bywała pozostawiana martwa na brzegu 
rzeki. 
Równie potężne i niebezpieczne były istoty zwane dew, przedstawiane w postaci siedmiogłowych tyranów. Ich 
bójki powodowały wstrząsy, jak gdyby góry zderzały się ze sobą, a lawa wylewała się z wulkanów. Mogli oni ciskać wielkie 
głazy na znaczną odległość, a mieszkali w głębokich jaskiniach lub gęstych lasach. Żeńskie dew miały mniej więcej 
rozmiary wzgórza. Aby nie robić w ziemi głębokich dziur, zarzucały swe obwisłe piersi lewą na prawe a prawą na lewe 
ramię. Wobec ich dość odpychającej powierzchowności, męskie dew wolały raczej ludzkie dziewczęta, których życzenia 
gotowe były spełnić w zamian za miłosne zaspokojenie. 
Od czasów starożytnych mieszkańcy Armenii wierzyli też w czarownice i "duchy choroby". Te ostatnie miały 
drobną postać i nosiły trójkątne kapelusze. W rękach trzymały białą, czerwoną lub czarną gałązkę. Jeśli uderzyły kogoś 
białą, delikwent zapadał na lekką chorobę i szybko powracał do zdrowia. Jeśli czerwoną, pobyt w łóżku przeciągał się na 
czas dłuższy. Natomiast uderzenie czarną gałęzią skazywało ofiarę na nieodwołalną śmierć. 
Nie wszystkie nadprzyrodzone istoty były jednak ludziom nieprzyjazne. Odnajdujemy bowiem informacje o 
dobroczynnych szahapet czyli opiekunach domostw, strzegących drzew oliwnych i winnic przed mrozami i innymi 
wrogimi siłami. Istniało też w starożytnej Armenii przekonanie, że każde dziecko ma od momentu urodzenia anioła stróża, 
który chroni je przed złymi duchami. Do obowiązków anioła należało obcinanie niemowlęciu paznokci i zabawianie go 
złotym, trzymanym w ręku jabłkiem. Gdy podopieczny podrósł, anioł wracał do nieba, a dziecko uśmiechało się i 
wyciągało do niego swe małe rączki. 

Sztuka i kultura 
Od wczesnej epoki brązu mieszkańcy krain armeńskich byli wybitnymi specjalistami w dziedzinie techniki, 
zwłaszcza w odniesieniu do ceramiki i metalurgii. Polerowana ceramika kultury "Kury-Araksu" (od 3000 r. p.n.e.) jest 
dekorowana pełnymi fantazji motywami w kształcie spirali i innych wzorów geometrycznych. 
Średnia epoka brązu, między 2000 a 1500 r. p.n.e., wytworzyła kulturę "kurgańską" albo "kurhanową", znaną z 
wykopalisk w Lchaszen na wybrzeżu jeziora Sewan, a także z Trialeti w południowej Gruzji. Jej nosicielami mogli być 
indoeuropejscy najeźdźcy z północy, których wodzowie byli ludźmi bogatymi i potężnymi. Wielkie groby kurhanowe tych 
lokalnych władców kryją w sobie wozy i rydwany o wyszukanym zdobieniu, zakopywane w celu umożliwienia zmarłemu 
odbywania podróży poza jego mogiłę. 
Do 1500 r. p.n.e. stosowano już w Armenii z powodzeniem wiele wysoko wyspecjalizowanych procesów 
metalurgicznych, łącznie z kuciem, rytownictwem, cięciem, modelowaniem, szlifowaniem i polerowaniem, a także 
jubilerską inkrustację. Późniejsi Urartyjczycy w dalszym ciągu rozwijali tę niezwykłą sztukę dekoracyjną, słynąc ze swych 
brązowych tarcz zdobionych postaciami zwierząt i z kotłów o charakterystycznych uchwytach, poszukiwanych przez wiele 
ludów starożytnego świata, łącznie z Etruskami. Urartyjczycy byli też biegli jako złotnicy i rzeźbiarze w kości słoniowej, a 
także producenci mebli o wyszukanych wzorach. 
Wysoce pomysłowa była architektura urartyjska. Wiele budowli miało charakter militarny, lecz istniały też 
świątynie o starannie opracowanej formie, poświęcone głównym bogom. Urartyjczycy byli mistrzami w cięciu dużych 
bloków kamiennych, które można było dokładnie dopasowywać jeden do drugiego, nawet bez użycia zaprawy murarskiej. 
Ważnym wkładem Urartyjczyków w dziedzinie architektury było zastosowanie pochyłego dachu z trójkątnym 
frontonem i podtrzymującą go kolumnadą. Rozwiązanie to spotykamy w urartyjskiej świątyni Musasir, złupionej i 
zburzonej przez asyryjskiego króla Sargona II w 714 r. p.n.e., której wygląd odtworzono następnie na asyryjskiej 
płaskorzeźbie z pałacu w Chorsabadzie. Konstrukcja ta była szeroko stosowana w klasycznej Grecji i Rzymie, a bardziej 
współcześnie w głównej fasadzie British Museum w Londynie. Wewnętrzne ściany wielu urartyjskich gmachów 
publicznych zdobiono kolorowymi freskami. 
W okresie między upadkiem państwa Urartu ok. 600 r. p.n.e. a nawróceniem się Armenii na chrześcijaństwo w 301 
r. n.e., sztuka tego kraju miała raczej mało oryginalny i prowincjonalny charakter. Odnajdujemy wszakże piękne srebrne i 
złocone rytony, czyli naczynia w kształcie rogu, natomiast srebrne monety Tigranesa Wielkiego (95-56 p.n.e.) są 
arcydziełami sztuki menniczej. Klasyczna świątynia w Garni, odnowiona ostatnio przez profesora A. Sahimiana, budzi 
podziw swą harmonijną i okazałą sylwetką. 
Architekci wczesnej Armenii chrześcijańskiej przejęli formę klasycznej bazyliki, być może za pośrednictwem Syrii, 
i stworzyli oryginalną jej odmianę, czego przykładem jest bazylika Ereruk (V-VI w.). Armeńscy mistrzowie murarscy byli 
również specjalistami we wznoszeniu konstrukcji kopułowych. Pochodząca z VII w. kolista katedra w Zwarnocz w pobliżu 
Eczmiadzinu, leżąca obecnie w ruinie, była jednym z architektonicznych cudów wczesnego chrześcijaństwa. 
Ormianie byli też wysoko wykwalifikowanymi mistrzami w sztuce iluminatorskiej. Ilustracje w średniowiecznych 
rękopisach, czasami stylizowane, czasami naturalistyczne, lecz zawsze barwne i obrazowe, należą do ważnych skarbów 
kultury świata chrześcijańskiego. 
Długą historię ma muzyka armeńska, zarówno instrumentalna jak i wokalna. Proste melodie na wykonanych z 
kości i rogu fujarkach i fletach były grywane już 5 tysięcy lat temu. Urartyjczycy znani byli z wesołych, podtrzymujących 
na duchu pieśni. We wczesnośredniowiecznej Armenii doniosłą rolę w życiu społecznym odgrywali minstrele zwani gusan. 
Podczas ważnych świąt śpiewali oni przy akompaniamencie bębnów, fujarek, trąbek i harf. 

Literatura i nauka 
Pismo obrazkowe narodziło się w Armenii w bardzo odległych czasach, może nawet w neolicie. Na głazach i 
ścianach skalnych spotykamy piktogramy i petroglify, przedstawiające stylizowane postacie ludzkie i zwierzęce. Znaki te 
były środkiem porozumiewania się, pełniły funkcje rytualne. będąc zarazem formą artystycznej wypowiedzi. 
Urartyjczycy stworzyli spójny system pisma hieroglificznego, służącego im przeważnie do celów handlowych i 
administracyjnych. Został on szybko zastąpiony przez pismo klinowe, wzorowane na asyryjskich prototypach. Literatura 
urartyjska była jednak niezwykle uboga. Składały się na nią głównie stereotypowe inskrypcje królewskie i lakoniczne 
formuły religijne. 
Ponieważ w okresie przedchrześcijańskim nie istniał żaden armeński alfabet, pogańska Armenia nie ma literatury 
pisanej w swym rodzimym języku. Korzystano zatem w tej dziedzinie z greki i średnioirańskiego, utrwalanego w piśmie 
aramejskim. Minstrele jednak układali i przekazywali ustnie różne pieśni miłosne i bohaterskie ballady w miejscowym 
języku. Artabazes II (56-34 p.n.e.) napisał po grecku cztery oryginalne sztuki i wystawił je w swym pałacowym teatrze. 
Ormianin imieniem Tyrannion, wzięty do niewoli przez rzymskiego wodza Lukullusa, został przywieziony do Rzymu, 
gdzie zdobył sławę jako mówca i gramatyk, stając się przyjacielem Cycerona i założycielem biblioteki. 
W wiek po przyjęciu chrześcijaństwa w 301 r. został stworzony narodowy alfabet armeński. Dzieło to 
zapoczątkował św. Mesrop Masztoc, układając alfabet w Samosatach w latach 404-406. Litery, tak jak w grece, pisane były 
od strony lewej do prawej, choć ich kształt rzadko tylko przypomina odpowiadające im brzmieniowo litery greckie. Trzeba 
było zresztą stworzyć wiele nowych liter dla oddania dźwięków w grece nie istniejących. 
Inicjatywa Mesropa podjęta została przez znakomitą szkołę uczniów, którzy zaczęli tworzyć nową literaturę 
chrześcijańską, obejmującą wszystkie główne dziedziny wiedzy, z teologią, filozofią, geografią i astronomią. Wśród 
pierwszych dzieł przełożonych na armeński znalazło się Pismo święte i duży zbiór pism Ojców Kościoła. 
Do wczesnych oryginalnych pisarzy należy żyjący w V w. Eznik z Kochby, autor polemicznej rozprawy 
Przeciwko sektom, w której gwałtownie atakował wyznawców zaratusztrianizmu, a także innych pogan i heretyków. 
Neoplatoński filozof i znawca Arystotelesa, Dawid Niezwyciężony, przydomek swój uzyskał dzięki temu, że nigdy nie 
został pokonany w dyspucie. 
Podwaliny armeńskiej historiografii położone zostały w V i VI w. Wielki wkład został też wniesiony do 
wczesnośredniowiecznej geografii i astronomii przez żyjącego w VII w. Ananiasza Szirakacego. 


SYRIA 

Syria jest otwartą krainą, złożoną z rozmaitych regionów i dysponującą różnorodnymi bogactwami naturalnymi, 
ale posiadającą niewiele czynników, które by ją jednoczyły. Wyjątek stanowi ta jej część, która związana jest z systemem 
rzecznym Eufratu i leży na terytorium Syrii współczesnej. Jej otwarcie na miejskie cywilizacje rozwijające się w obrębie 
systemu Eufratu i Tygrysu (Sumerów i Akadów), rolnicze możliwości pogórza Taurusu i równin północnej Syrii 
przyciągające tak samo mieszkańców Mezopotamii, wschodniej Anatolii jak i pochodzące z Arabii plemiona semickie 
żyzny pas wybrzeża i dostęp do mineralnych zasobów Taurusu na północnym zachodzie wszystko to czyniło Syrię 
korytarzem cywilizacji, nie sprzyjając powstaniu tu jakiegoś silnego, organizującego wszystkie te regiony państwa, a w 
każdym razie współmiernego z Syrią w dzisiejszych granicach. 
W II tysiącleciu p.n.e. Syria znajdowała się pomiędzy supermocarstwami Egiptem, Babilonią i Hetytami, a w I 
tysiącleciu p.n.e. stała się głównym obszarem ekspansji Asyrii. Dla żadnej z tych potęg posiadanie Syrii nie było niezbędne 
z ekonomicznego i politycznego punktu widzenia. Jednakże ze względów strategicznych władza nad Syrią i jej ważnymi 
"międzynarodowymi" szlakami karawanowymi północ-południe (wzdłuż rzeki Orontes) i wschód-zachód (z Harranu do 
Damaszku i Palmiry oraz z Aleppo do Eufratu) oznaczała bezpieczeństwo własnych granic państwowych, a także kontrolę 
nad groźbą stwarzaną przez koczownicze elementy w etnicznym tyglu syryjskim. Wielkie mocarstwa nie były oczywiście 
nieczułe na ekonomiczne korzyści, płynące z kontroli handlu karawanowego albo z dostępu do bogactw, jakie kraj ten miał 
do zaoferowania (drewno, wełna, oliwa, wino), lecz najważniejsze dla nich były nagłe i budzące lęk fale ekspansji ludów 
przechodzących przez syryjskie terytorium. 

Początki 
Zarys Syrii neolitycznej, ustalony według wielu stanowisk archeologicznych, pozwala stwierdzić, że ciemne, 
polerowane wyroby, typowe dla VI tysiąclecia p.n.e., były niezależne od tradycji mezopotamskiej. Wydaje się, że początki 
wiejskiego osadnictwa w Syrii, o stałym bądź półstatym charakterze, zainicjowane były przez epipaleolityczne wspólnoty 
łowców-zbieraczy, reprezentujące kulturę natufijską i pochodzące z Palestyny, które zmuszone były do przesuwania się ku 
północy, być może w wyniku zmian klimatycznych, powodujących przemieszczanie się zwierzyny. Najwcześniejszą 
miejscowością związaną z tradycją natufijską jest położone ok. 76 km na wschód od Aleppo Mureybet, gdzie 
kontynuowano palestyńskie wzory wznoszenia okrągłych domostw oblepionych gliną. Gospodarka najstarszej warstwy 
Mureybet I, kończącej się ok. 8500 r. p.n.e., opierała się w dużej mierze na dziko rosnącym jęczmieniu, dostarczającym 
konsumpcyjnego ziarna, oraz na pełnym wykorzystaniu obszarów nadrzecznych i bagiennych, obfitujących w ptactwo, 
ryby i małże. Spożywano mięso dzikich wołów, osłów i gazeli. Późniejsze warstwy Mureybet II i III opierały w VIII 
tysiącleciu swą ekonomikę na tych samych podstawach, z większym jednakże wykorzystaniem dziko rosnących zbóż, co 
sugeruje nawet uprawę (a w rzeczywistości przywóz ziarna ze znacznej odległości), lecz w żadnej fazie rozwoju tej 
miejscowości, nawet w Mureybet III, mimo istnienia tam domostw wznoszonych na planie prostokąta i świadczących o 
wysokiej technice, nie znaleziono śladów uprawy zbóż ani udomowionych zwierząt. Różnorodne kamienne i lepione 
naczynia, kosze i drewniane pojemniki służyły domowym potrzebom, przy całkowitym braku ceramiki. 
Istniejąca w pobliskiej Tell Abu Hureyra wieś obejmowała obszar ponad 11 ha, co czyni ją największą ze znanych 
wczesnoneolitycznych osad na Bliskim Wschodzie. Domy wznoszone na planie prostokąta, zbudowane były z glinianych 
cegieł i dzieliły się na poszczególne pomieszczenia. Wylepiane polerowane podłogi były czarnego koloru. Ceramika była 
jeszcze nieznana, lecz szeroko używano naczyń wytwarzanych z masy powstałej ze zmieszania ilastego margla z popiołem 
tak jak i gdzie indziej w okresie przedceramicznego neolitu w zachodniej Azji. W górnej warstwie Abu Hureyra, gdy 
rozmiary miejscowości uległy zmniejszeniu, zaczęto używać stosunkowo nielicznej ciemnej, polerowanej ceramiki, 
prawdopodobnie najwcześniejszej tego typu w Syrii. 
Zarówno Mureybat jak i Abu Hureyra były położone pomiędzy stepem syryjskim a zalewową doliną Eufratu, 
czerpiąc z zasobów zwierzęcych i dziko rosnącej roślinności, dostarczanych przez oba te środowiska. Step obfitował przede 
wszystkim w zwierzynę, a aluwialna dolina dawała, sztucznie rozmnożone na rozszerzonym areale, łany dzikich roślin 
zbożowych, a w późniejszym stadium uprawne odmiany pszenicy, jęczmienia i soczewicy. Jadalne rośliny sprowadzano z 
terenów położonych w znacznej odległości od omawianych osiedli, a godne uwagi jest i to, że obsydian, muszle i inne 
surowce pochodziły z krain tak odległych, jak Anatolia i region Morza Czerwonego, co świadczy o centralnym 
usytuowaniu Syrii w rozległej sieci handlowej, o której wiadomo, że istniała w okresie wczesnego neolitu. 
Wydaje się, że rozwinięty neolit przywędrował do Syrii z północnych dorzeczy Tygrysu i Eufratu. Typowe 
stanowisko, Tell Halaf, leży nad północnym dopływem Eufratu. świetna tradycja malowanej ceramiki, znalezionej w tej 
miejscowości po raz pierwszy, rozpościera się poprzez zachodnią Azję od Czoga Misz na południowym zachodzie Iranu do 
miejscowości leżących na południowym płaskowyżu Konya. W Syrii kultura Halaf dominuje na stanowiskach dolnego 
podgórza tureckiego; w okresie średnim ceramika Halaf dotarła do północnej Syrii (np. Ras Szamra). Ekspansję kultury 
Halaf umożliwiło prawdopodobnie umiejętne zastosowanie rolnictwa, choć o samej gospodarce tego okresu wiemy bardzo 
niewiele. W Ras Szamra udomowione owce, psy i świnie należą do warstw kultury Halaf. Na jej rozprzestrzenianie się 
składały się po części: rozległa wymiana surowcowa, eksport pięknie malowanej ceramiki i handel wzorzystymi tkanymi 
tekstyliami (Inianymi i wełnianymi, których drobne wzory mogły znajdować swe odbicie w malowidłach ceramicznych). 
Metale były znane nie wcześniej niż w późnym okresie Halaf. Używanie ołowiu i miedzi do wyrobu amuletów świadczy o 
tym, że nie stosowano jeszcze metali dla celów praktycznych. 
Powody nagłego zniknięcia kultury Halaf z Syrii ok. 4500 r. p.n.e. pozostają nieznane. Następująca po okresie jej 
panowania epoka sprawia wrażenie wyjałowionej i niejednolitej. O nastaniu nowego okresu świadczą też dwa zjawiska: 
przybycie grup ludów z zachodu i południa oraz początki metalurgii miedzi. 

Zachodni Semici 
Najwcześniejsza literatura sumeryjska wyraźnie akcentuje obawy przed ekspansją Martu, "ludzi Zachodu", którzy 
koncentrowali się wówczas zapewne na zachód od środkowego Eufratu. W okresie panowania Sargonidów i III dynastii z 
Ur (koniec III tysiąclecia p.n.e.) akadyjski termin Amurrum staje się jednoznaczny z sumeryjskim określeniem Martu. 
Imiona osobowe przedstawicieli Amurru, występujące w tekstach z okresu III dynastii z Ur, mają wyraźnie charakter imion 
zachodniosemickich, bliskich w swej strukturze poświadczonym imionom amoryckim epoki starobabilońskiej, o jakieś 
cztery wieki późniejszej. Choć Martu znani byli Sumerom na długo przed czasami III dynastii z Ur ich imiona można 
bowiem znaleźć w tekstach z Fara z 2700 r. p.n.e. nie istnieje żaden zachowany wcześniejszy zbiór ich imion. Nowe 
świadectwa z Ebla sugerują, że najwcześniejsi znani Martu byli zachodnimi Semitami o zaawansowanej już, do połowy III 
tysiąclecia p.n.e., kulturze miejskiej. Podczas gdy Sumerom Martu z pewnością wydawali się mieszkającymi w namiotach 
koczownikami, to jednak nazbyt prostym byłby pogląd, że wkraczający od południa do Syrii nomadowie, zajmujący coraz 
większe obszary, poszukiwali tu tylko bezpiecznego rolniczego życia, powodując tym samym ustawiczne wstrząsy 
społeczne. Przez długi okres czasu bowiem podstawą gospodarczej równowagi było harmonijne współżycie miejskich i 
koczowniczych Amorytów, przy czym rodziny nomadów podejmowały sezonowe prace w mieście, a przedstawiciele 
rodzin miejskich powracali czasowo do pasterskiego trybu życia. Ponadto koczownikami rządziła zapewne w dużym 
stopniu konieczność poszukiwania miejskich rynków, na których można było sprzedać hodowane zwierzęta i rozmaite 
wyroby. Bardziej prawdopodobny niż teoria o przybyciu Amorytów do Syrii ok. 2000 r. p.n.e. wydaje się pogląd, że Semici 
przebywali w tym kraju już wcześniej, w III tysiącleciu p.n.e., tworząc dwupostaciowe, miejsko-koczownicze 
społeczeństwo, jednolite jednak pod względem pochodzenia i języka. Zatem miasta syryjskie, miasta "Górnego kraju", 
wymieniane w tekstach Sargona I (ok. 2340-2315 p.n.e.) i Naramsina (2291-2255 p.n.e.), były założone przez wschodnich 
(Akadowie) lub zachodnich (Amoryci) Semitów. Były to idąc od Eufratu do Morza śródziemnego Tuttul, Marii, Jarmutium, 
Ebla, Arman (to ostatnie, którego król, Riszadad, nosił imię amoryckie, było ściśle związane z Eblą) oraz inne, w 
Cedrowym Lesie (Aman) i Srebrnych Górach (Taurus). Wpływ kultury sumeryjskiej w dziedzinie rzeźby i sztuki 
zdobniczej z pewnością sięgał do Mari, lecz nie jest widoczny w zachodniosemickich miastach na północnym zachodzie. 
Najważniejszym miastem tego regionu była Ebla (Tell Mardich), leżąca 38 km na południe od Aleppo. W połowie 
III tysiąclecia p.n.e. była Ebla kwitnącym centrum handlowym, niezmiernie ludnym, kierowanym przez liczny aparat 
biurokratyczny, o czym świadczy wielkie archiwum tabliczek. Część tych "archiwaliów" zapisana była klinowymi znakami 
"eblaickimi" (zwanymi też paleokanaanejskimi), najwcześniejszą formą pisma zachodnich Semitów, być może 
poprzedzającą nieco najstarsze napisy akadyjskie z Mezopotamii. Pismo eblaickie, korzystając wspólnie z akadyjskim z 
dziedzictwa sumeryjskiego, wykorzystywało je w oryginalny sposób. Ebla najwyraźniej nie ustępowała współczesnym 
sobie mezopotamskim centrom wymiany, a z zachowanych tabliczek wynika, że obejmowała swą siecią handlową 
większość terytorium zachodniej Azji (w mniejszym stopniu południową Mezopotamię). W dziedzinie kontaktów 
handlowych ze wschodnią i centralną Anatolią Ebla była poprzedniczką Aszur, które w II tysiącleciu p.n.e. odgrywało 
główną rolę w handlu małoazjatyckim. 
Trudno jest określić daty panowania wczesnych władców Ebli-Igrisza, Chalama i Arennuma lecz ich następca, 
Ebrum, pokonał Iblulila z Mari, a poza tym na jednej z tabliczek tego władcy znajduje się wzmianka o Sargonie z Akadu. O 
ile więc Ebrum był współczesny Sargonowi, to nie wiemy, jak daleko w przeszłość sięgała linia władców tego miasta, 
zapewne jednak niewiele przed rok 2400 p.n.e. 
Semicka ludność mieszkała w Ebli na długo przed przybyciem tradycyjnie uważanych za najwcześniejszą grupę 
tego pochodzenia Amurru (Amorytów), którzy pojawili się tu zapewne pod koniec III tysiąclecia p.n.e. Amoryci mówili 
dialektem różniącym się od eblaickiego, a ten ostatni jest, spośród znanych obecnie języków, najbardziej zbliżony do formy 
akadyjskiego, używanej w Mari ok. 2000 r. p.n.e. 
Nie można dokładnie datować archiwum w Ebli, lecz zarówno historyczne jak i paleograficzne dane wskazują na 
okres poprzedzający panowanie Sargona albo mu współczesny. Według obecnej teorii Naramsin, wnuk Sargona, pierwszy 
zniszczył Eblę, zabezpieczając przy tym przypadkowo dla współczesnych archeologów główne archiwum w pałacu G w 
Ebli IIB. Miasto egzystowało jeszcze przez około 600 lat, lecz nigdy już nie odzyskało swego politycznego znaczenia. 
Około 2000 r. p.n.e. Eblę złupili Amoryci, a później włączono ją do amoryckiego królestwa Jamchadu. 

Mari 
Akadyjskie miasto Mari (Tell Hariri nad środkowym Eufratem) doszło do bogactwa i znaczenia dzięki panowaniu 
nad główną drogą handlową z Syrii do Zatoki Perskiej. Sumeryjska Lista królów podaje, że królestwo w Mari istniało 136 
lat, choć nie wymienia żadnego z imion tamtejszych władców. Jednakże inskrypcje odkryte w Mari i pochodzące z okresu 
przed panowaniem Sargona wymieniają władców o imionach Lamgimari, Ebihil i Idinarum. Mogli oni należeć do dynastii, 
która uzyskała zwierzchnictwo nad Sumerem, co odnotowała Lista królów. Następnie, w XIX w. p.n.e., Mari w dalszym 
ciągu zyskiwało na znaczeniu, obecnie już jako miasto amoryckie. Rządzili nim szybko następujący po sobie, potężni 
władcy: Jachdunlim, Jasmachadad i Zimrilim - ten ostatni współczesny Hammurabiemu z Babilonu (1792-1750 p.n.e.), 
który zniszczył ostatecznie Mari. Archiwum znalezione w pałacu Zimrilima zawiera ważne źródła do dziejów Syrii, mimo iż 
Mari w swej polityce zagranicznej było bardziej zaangażowane w sprawy mezopotamskie. 
Jachdunlim rozszerzał wpływy Mari na zachodzie, wyprawiając się do Cedrowego Lasu, i przez pewien czas 
powstrzymywał ekspansję potężnego Szamsziadada z Aszur. Z pewnego listu Zimrilima dowiadujemy się o politycznej 
strukturze ówczesnej Syrii, podzielonej między amoryckie królestwa. Tekst wymienia królestwo Jamchadu ze stolicą w 
Halab (Aleppo), Zalmakum (Harran) i Katna (Miszrifeh). Z miast leżących na wybrzeżu wymienia tylko dwa Byblos, 
rządzone przez Jantinhammu, noszącego imię amoryckie (tak jak jego poprzednicy, których imiona wyryte są egipskimi 
hieroglifami na ich grobowych sprzętach), i Ugarit (imienia władcy tego miasta tekst nie podaje). 

Alalach 
Próżnia powstała po upadku państwa Mari została szybko wypełniona przez królestwo Hana (Hanaitów), 
koczowniczych Semitów, żyjących przez dłuższy czas na obrzeżach społeczeństwa Mari. Korzystając z dogodnej sytuacji 
założyli oni krótkotrwałą dynastię w Terka (Tell Aszara, 70 km na północ od Mari), złożoną z sześciu książąt. Na zachodzie 
jednak Jamchad utrzymywał swą władzę. Jarimlim i Ammitakum, dwaj królowie z Alalach (Tell Aszana nad dolnym 
Orontesem), których panowanie zrelacjonowane jest przez tabliczki pochodzące z warstwy Alalach VII, podlegali władcom 
z Jamchadu. Chociaż dzieje dynastii jamchadzkiej są dosyć pogmatwane, państwo to, dzięki swemu geograficznemu 
zasięgowi i politycznej potędze, było czołową siłą w Syrii w XVIII i XVII w. p.n.e., skutecznie przeciwstawiając się 
ekspansji najpierw Aszur, a potem Babilonu ku zachodniemu terytorium Syrii. 
Po niejasnym okresie historii politycznej, odpowiadającym warstwom VI-V, Alalach IV, jak wynika z jego 
bogatego archiwum, było stolicą państwa Mukisz. Z czterech znanych władców tego późnego okresu Idrimi (1480-1450 
p.n.e.) pozostawił swą autobiografię na portretowym posągu, w której określa Parattarnę, pierwszego króla Mitanni, jako 
swego zwierzchnika. Tabliczki z warstwy Alalach IV pochodzą w większości z okresu panowania syna Idrimiego, Nikmepa, 
wasala Szuttarny z Mitanni i sojusznika pobliskiego księstwa Tunib. Poza wartością tych źródeł dla ustalenia synchronizacji 
wydarzeń, ukazują one ciekawy obraz społeczeństwa miasta północno-syryjskiego i stanowią podstawę dla rekonstrukcji 
geografii politycznej Syrii w XVI w. p.n.e. Za panowania syna Nikmepa, Ilimilimmy, Alalach uległo Hetytom, 
prawdopodobnie podczas kampanii Suppiluliumasa w 1370 r. p.n.e. 

Stosunki z Egiptem 
Jednym z najważniejszych problemów dotyczących dziejów Syrii w pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. jest 
kwestia charakteru i celu egipskiego zainteresowania tym krajem. Liczne pomniki egipskie nie pozostawiają żadnej 
wątpliwości co do fizycznej obecności Egipcjan w Palestynie i Syrii w okresie panowania XII dynastii. Pierwsze ślady 
pochodzą z czasów Senwesereta I (1971-1928 p.n.e.) i występują nadal za rządów Amenemhata II (1929-1895 p.n.e.). 
Pomniki tych władców zostały odnalezione w Ugarit i Katnie. W królewskich grobach amoryckich książąt w Byblos 
prezenty od Amenemhata III i IV są wyróżniającymi się skarbami. Pochodzące z okresu XII dynastii egipskie Teksty 
złorzeczeń i Opowieść Sinuhe pokazują, jak dokładne było "rozeznanie" Egiptu w sprawach północnej Syrii ("Retenu"), ale 
żadne źródła nie mówią nam, w jaki sposób zostało ono zdobyte i jakiemu celowi służyło. Z pewnością Egipt czerpał 
wielkie korzyści z syryjskich zasobów naturalnych, zwłaszcza drewna; całkiem możliwe, że ten handel zależał od 
utrzymania politycznej stabilizacji w Syrii. W późniejszych wiekach II tysiąclecia p.n.e. teksty z Tell el-Amarna wyraźnie 
pokazują, że drobne państewka Syrii i Palestyna oczekiwały od faraona obrony elementu miejskiego przed koczowniczym 
w południowej Syrii. W północnej zaś porozumienie Egiptu z Mitanni zabezpieczało interesy tego pierwszego aż do 
momentu, gdy po upadku Mitanni na porządku dziennym stanął problem konfrontacji z ekspansją Hetytów. 

Hurri-Mitanni 
Podczas ekspansji Amorytów w pierwszej ćwierci II tysiąclecia p.n.e. Huryci, niesemicki lud pochodzący 
prawdopodobnie ze wschodniej Anatolii, usadowił się nad górnym Tygrysem i w niektórych regionach całej północnej 
Syrii, sięgając aż do Alalach. Dwie inskrypcje nie określonego dokładnie pochodzenia, zapisane pismem akadyjskim, lecz 
po hurycku, wskazują na istnienie huryckiego państwa w Urkisz, na wschód od Harranu, w końcu III tysiąclecia p.n.e. 
Archiwa w Ebli potwierdzają dziś obecność Hurytów w zachodniej Syrii w tym okresie, lecz ogólnie rzecz biorąc istnieje 
długa przerwa między tym pierwszym pojawieniem się Hurytów a ich późniejszym masowym napływem. Wprawdzie nie 
można ściśle powiązać z nimi jakiejś kultury materialnej lub stylu artystycznego, lecz wpływ tego ludu na mitologię i religię 
Syrii i kraju Hetytów był bardzo silny. Choć niektóre miejscowości wydają się bardziej huryckie od innych (np. Turkisz, na 
północ od Karkemisz), nie można mówić o jakiejś huryckiej inwazji, a zwłaszcza o istnieniu ich scentralizowanego państwa 
aż do XVII w. p.n.e., gdy nowa fala tego ludu założyła, dzięki migracji i narzucaniu swego zwierzchnictwa, królestwo 
Mitanni. Rozciągało się ono od Tygrysu na wschodzie do Cylicji na zachodzie, a na południu aż do Kadesz nad Orontesem. 
Chociaż istnieją pewne archiwa gospodarcze z Nuzi (Jorgan Tepe) nad Tygrysem, żadne informacje o Hurytach i Mitanni 
nie pochodzą od nich bezpośrednio. Wzrost ich wpływów przejawia się np. w zwiększeniu się ilości imion huryckich w 
archiwach Alalach, w warstwach od VII do IV, ukazując też dominację zwyczajów huryckich. Przede wszystkim jednak 
wpływy te są widoczne w utworach literackich z Ugarit i hetyckich tekstach liturgicznych. 
Najmniej uchwytnym aspektem kultury Mitanni są jej koneksje indoaryjskie. Zarówno imiona królów (Szuttarna, 
Artatama, Tuszratta) jak i pewnych bóstw wymienianych w traktatach są czysto aryjskie. Ponadto obecność w 
społeczeństwie mitannijskim "kasty wojowników" (maryannu słowo aryjskie), której członkowie wyruszali na wojnę na 
rydwanach, sugeruje istnienie w strukturze społecznej wyodrębnionej, uprzywilejowanej grupy. Trzeba wszakże zauważyć, 
że występowanie imion indoaryjskich nie ogranicza się na Bliskim Wschodzie do Mitanni; nosili je także władcy Hani, tak 
że nie można wyjaśnić ani źródeł, ani zasięgu aryjskiej obecności. 
Królestwo Mitanni spełniało funkcję obszaru buforowego pomiędzy Hetytami i Asyrią. Kulminacja hetyckiej 
potęgi pod rządami Suppiluliumasa (1380-1346 p.n.e.) zbiegła się z panowaniem w Mitanni Tuszratty (1390-1355 p.n.e.), 
którego córka weszła, poprzez małżeństwo, do królewskiego domu Amenhotepa IV w Egipcie. Pierwsza wyprawa 
Suppilulliumasa przeciwko Tuszratcie zakończyła się niepowodzeniem, lecz gdy nastąpił upadek wpływów Egiptu w Syrii 
za Amenhotepa IV, hetycki król potrafił położyć kres istnieniu państwa Mitanni z centrum w Waszuganni, a także jego 
wasalnych królestw w Aleppo i Alalach. 

Ugarit
Pochądzące z Hattusas archiwa Mursilisa, syna Suppiluliumasa, wskazują na zwierzchnictwo Hetytów sięgające 
daleko w głąb Syrii. Karkemisz było obecnie rządzone przez brata Mursilisa i miało pozostać hetyckie. Zawierano traktaty z 
Amurru, państwem rozciągającym się w głębi kraju, na północ od Ugarit, a pieczęcie Mursilisa z samego Ugarit świadczą o 
uznawaniu tam jego zwierzchnictwa. Ekspansję Hetytów zatrzymali jednak Egipcjanie, pragnący odzyskać swe wpływy w 
Azji. Do nieuniknionego starcia doszło między synem Mursilisa, Muwatalisem (1315-1290 p.n.e.), a Ramzesem II w bitwie 
pod Kadesz, ok. 1286 r. p.n.e.; była to jedna z najlepiej udokumentowanych bitew w starożytnej historii z wyjątkiem 
informacji o jej wyniku. Fakt, że Bentiszina z kraju Amurru został zastąpiony przez prohetyckiego księcia, a z Rimisarmą z 
Aleppo i Kizzuwatną Hetyci zawarli traktaty, sugeruje właśnie ich zwycięstwo. Z pewnością hetyckiemu Karkemisz 
podlegało później Ugarit, a pewna liczba znalezionych tam, a pochodzących z drugiej połowy XIII w. p.n.e. pieczęci 
Tuthalijasa IV może wskazywać na stałą obecność w tym mieście hetyckiego przedstawiciela. W końcu XI w. p.n.e. na 
obszarze od Cylicji (Kue) do północno-zachodniej Syrii (nazywanej wówczas w asyryjskich rocznikach "Hatti" albo 
"Wielkie Hatti") istniało kilka małych państewek hetyckich Karkemisz, Arpad, Hama, Hattina, Unki, Kummuchu lecz 
ludność ich była głównie semicka i hurycka. 
Początkowo pokojowe stosunki między Egiptem i Mitanni sprzyjały rozwojowi głównego portu syryjskiego 
Ugarit, położonego na przylądku Ras Szamra na południe od Latakii. W okresie amarneńskim, za panowania Amisztamru I 
i Nikmadu II, Ugarit było wasalem Egiptu, lecz poprzez stosunki dyplomatyczne i wzajemne małżeństwa ściślej związało 
się z bliskim państwem Amurru, a stan ten był uznawany zarówno przez Suppiluliumasa jak i później przez Mursilisa II. 
Według warunków układu zawartego pomiędzy Amisztamru II (synem Amisztamru I) a hetyckim królem Hattusilisem III, 
w Ugarit założona została hetycka izba handlowa, choć bez prawa nabywania nieruchomości w mieście. Później Ugarit 
przeszło pod ścisłą władzę hetyckiego króla z Karkemisz, Initeszuba, choć zasadniczo zachowało autonomię aż do 
ostatecznego zniszczenia w 1190 r. p.n.e. 
Dzięki odnalezieniu w Ugarit wielkiej ilości administracyjnych, prawnych, słownikowych i literackich tabliczek, 
miasto owo stało się głównym źródłem informacji o społecznym i intelektualnym życiu kanaanejskim. Ugaryckie mity i 
eposy są głównym świadectwem mówiącym o kanaanejskiej literaturze i religii. Pismo ugaryckie, w którym bardzo 
uproszczone znaki klinowe zastosowano do systemu alfabetycznego, było prawie na pewno wynalazkiem miejscowym, 
bowiem tylko kilka ugaryckich tabliczek znaleziono gdzie indziej. 
Ugarit stanowiło też główną bramę, przez którą docierały wpływy egejskie. Mykeńczycy usadowili się tam w 
znacznej liczbie, a przed nimi jeszcze Minojczycy, którzy pozostawili po sobie szereg grobów komorowych typu 
egejskiego. Choć mało znajduje się ceramiki minojskiej, mykeńska i cypromykeńska są obficie reprezentowane. 
świadectwem dowodzącym istnienia kontaktów kulturalnych Kreteńczyków z wybrzeżem syryjskim przed pojawieniem się 
Mykeńczyków ok. 1500 r. p.n.e. poza Grecją kontynentalną są rozproszone w różnych miejscach wyroby ze złota i 
pieczęcie cylindryczne o mieszanych, minojskich i mitannijskich, motywach. Mykeńczycy bardzo gorliwie wykorzystywali 
sprzyjające okoliczności dla handlu z bliskowschodnim wybrzeżem Syrii; mykeńską ceramiką z warstw IIIA i IIIB 
znaleziono, poza Ras Szamra, w Atszanie, Byblos, Tell Kazel i w Tel es-Salihiyeh, blisko Damaszku, a w Tell Sukas odkryto 
także wyroby z warstwy IIIC. W pierwszej połowie II tysiąclecia p.n.e. przedmioty z Alalach i Byblos noszą wyraźne ślady 
wpływów minojskich. 
Motywy egejskie odciskały głębokie piętno na pewnych wyrobach miejscowych, sięgając swymi wpływami do 
wnętrza Syrii, co widzimy w wytwornych czarnych pucharach z "Nuzi", w mitannijskich wyrobach rzemieślniczych i 
mitannijskich pieczęciach cylindrycznych, które wykazują również znaczne wpływy egipskie. Lecz w Ugarit najsilniej o 
wzajemnym oddziaływaniu artystycznym świadczą wyroby z kości słoniowej; wykonana z niej i odnaleziona w tym 
mieście plakietka z wizerunkiem koziej bogini ma czysto mykeński charakter. Z pewnością kość słoniowa znajdowała się 
wśród towarów kupowanych w Ugarit przez Mykeńczyków, a "dostarczycielami" tego surowca mogły być syryjskie słonie.
 
Aramejczycy 
Kolejna zmiana etniczna dokonała się za sprawą przenikających do Syrii grup Semitów znad środkowego Eufratu, 
których nazywamy Aramejczykami z powodu rozpowszechnionej wówczas nazwy geograficznej, używanej na określenie 
północnej równiny syryjskiej Aram Naharain, "Pole rzek". 
Armejczycy doszli do znaczenia w Syrii w końcu II tysiąclecia p.n.e. i utworzyli grupę małych, niezależnych 
państw, znanych nam głównie z asyryjskich roczników. Najważniejszym z nich i będącym siedzibą dowództwa 
wojskowego okręgu w czasach panowania asyryjskiego było Bitadini (Beteden), umieszczane w regionie Tilbarsip (Tell 
Ahmar), na północ od tuku Eufratu. Inne państwo, Bitbachiani, miało swe centrum wokół współczesnej miejscowości Tell 
Halaf (biblijny Gosan nad górnym Chaburem). Pochodzi z niego ważny zbiór rzeźb w stylu "aramejskim", datowanych na 
czasy panowania króla Kapara w IX w. p.n.e. Bitchalupe było aramejskim państwem nad dolnym Chaburem; inne 
rozłożyły się nad środkowym Eufratem (Lake, Chindanu, Suchum), a na północy istniało Bitzamani, w dzisiejszym okręgu 
Dijarbekir. Halab (Aleppo) i Arpad (dziś Tell Refad), leżący 30 km na północ, także panowały nad znacznymi terytoriami.
Omijając Karkemisz, którego język i kultura pozostały hetyckie, Aramejczycy założyli państwa na pogórzu wokół 
równiny cylicyjskiej, z których najlepiej znane jest Samal (obecnie Sendżirli). 
Te północne państwa rzadko brały udział w jakichś politycznych albo militarnych przedsięwzięciach 
zjednoczeniowych i nie wiązały się z najpotężniejszą grupą aramejską, zwaną przez nas Aram-Damaszek, która pod 
rządami szeregu zdolnych "królów z Aramu" stała się największym politycznym zagrożeniem dla podzielonego królestwa 
Izraela i Judy w IX i VIII w. p.n.e. 
Przed rozkwitem Damaszku małe aramejskie księstwo aramskie Zobah, położone w północnej części doliny Bekaa 
pomiędzy Libanem i Antylibanem, rywalizowało z hebrajskimi ambicjami terytorialnymi, zwłaszcza w czasach Saula 
(ok.1020-1000 p.n.e.). Dawid pokonał Hadadezera, aramejskiego króla Zobah, zdobywając prawdopodobnie dzięki temu 
dostęp do złóż miedzi w tym rejonie. 
Niczego istotnego nie wiemy ze źródeł archeologicznych o Damaszku i Zobah, lecz jest bardzo możliwe, że oba te 
regiony doszły do bogactwa dzięki znajdującym się tam złożom miedzi. 
Benhadad II z Damaszku (ok. 879-842 p.n.e.) zorganizował jedną z pierwszych w historii Syrii wielką koalicję do 
walki z niebezpieczeństwem asyryjskim, zmuszając do przystąpienia do niej Izrael i Judę, a przekonując kilka innych 
państw fenickich i aramejskich. Bitwa zjednoczonych sił z armią Salmanasara III pod Karkarem nad rzeką Orontes (853 r. 
p.n.e.) nie przyniosła żadnej ze stron zdecydowanego zwycięstwa, lecz stanowiła preludium do ciągnących się przez wiek i 
wciąż ponawianych ataków asyryjskich, aż wreszcie Tiglatpilesar III (ok. 732 r. p.n.e.) podbił i podzielił terytorium syryjskie 
na sześć prowincji: Damaszek w centrum, Hauran, Karnini i Gilead na południu, Mansuate (Bekaa) na zachodzie i Subatu 
na północy. 
Asyryjczycy zarządzali Syrią według swego wypróbowanego wzoru, osadzając w kraju garnizony, lecz bez 
formalnej okupacji. Zamiast tego wprowadzali lub popierali lokalnych proasyryjskich władców księstw, deportując tę 
ludność, która zapewne wykazywała nieposłuszeństwo, i kontrolując cały ów system za pomocą corocznych ekspedycji, 
które służyły zastraszaniu, zbieraniu daniny i tłumieniu licznych powstań, wybuchających przeciwko asyryjskiej władzy. 
Utrzymywanie tego kraju było koniecznością, bowiem w czasie panowania Sargona II (721-705 p.n.e.) potężni wrogowie 
zaczęli zagrażać Asyrii zza terytorium syryjskiego Urartyjczycy z Armenii i Muszki (Frygowie) z centralnej Anatolii. 
Po zniszczeniu asyryjskiej stolicy Niniwy w 612 r. p.n.e. przez koalicję medyjsko-babilońską, zachodnie 
posiadłości Asyrii przeszły pod władzę Babilonii. Dla Syrii miało to poważne konsekwencje, wyrażające się w wyniesieniu 
Harranu, ważnego centrum kultu boga Sina, do rangi "stolicy Zachodu". Władzę nad posiadłościami babilońskimi przejęli 
następnie Persowie, po zajęciu przez nich Babilonu w 539 r. p.n.e. Formalnie zarówno Syria jak i Palestyna wchodziły w 
skład perskiej satrapii Athura (Asyria), lecz źródła epigraficzne sugerują istnienie do końca V w. p.n.e. osobno zarządzanej 
prowincji "za rzeką" (eber nari - chodzi o Eufrat), obejmującej głównie Syrię i Fenicję. ślady okresów nowobabilońskiego i 
perskiego są w Syrii niezmiernie ubogie. W Deye Huyuk znajdują się groby achemenidzkich żołnierzy, a w Neirab, 
Tandżara i Tell Nebi Mend pozostałości persko-babilońskie. Stan ten kontrastuje wyraźnie z archeologicznymi 
świadectwami uzyskanymi w sąsiedniej Palestynie. Nie wiadomo też, czy Persowie utrzymywali swe garnizony w Syrii, 
choć przypuszczalnie był taki w Damaszku, pełniącym funkcję stolicy w momencie zajęcia go przez wojska Aleksandra 
Wielkiego. 


FENICJA

Nazwa 
Nazwę "Fenicja" nadali w I tysiącleciu p.n.e. Grecy przybrzeżnym terenom dzisiejszego Libanu i północnego 
Izraela, ciągnącym się od regionu Trypolisu na północy do Akki (Akre) na południu, choć wydaje się, że niekiedy termin 
ten obejmował całe wybrzeże syryjskie i palestyńskie. Ponieważ Fenicję uważano raczej za łańcuch przybrzeżnych miast 
niż za terytorium konkretnego ludu, źródła starożytne dają nam niewielkie wyobrażenie o składzie etnicznym jej ludności 
lub o zasięgu terytorialnym. Zasadniczo ludność wywodziła się z nadbrzeżnej grupy kanaanejskiej epoki brązu, choć do 
początków I tysiąclecia p.n.e. gdy to miasta Tyr i Sydon zaczęły spełniać swą ważną historyczną rolę jądra Fenicji 
podstawowa warstwa semicka wzbogacona została domieszkami północnych grup semickich (zwłaszcza Amorytów), a 
także Egejczyków, Cypryjczyków i ludów morskich. Pochodzenie nazwy Fenicja jest nieznane, a sami Fenicjanie nie 
używali jej w odniesieniu do siebie, choć wcześniejsza nazwa egipska Fenchw, stosowana na określenie części wybrzeża 
Syrii, może pozostawać w związku z późniejszą nazwą grecką. Ta ostatnia jest najwcześniej użyta wyraźnie u Homera, 
który posługuje się też określeniami "Tyryjczycy" i "Sydończycy". Istnieje też pogląd, że zapisywany w piśmie linearnym 
B przymiotnik po-ni-ki-jo określa przyprawy korzenne i inne towary importowane z bliskowschodniego wybrzeża. Greckie 
słowo Fojniks oznacza również "czerwony", ale raczej na pewno błędny jest pogląd, że słowo to zaczęło być używane w 
odniesieniu do samych Fenicjan ze względu na kolor ich skóry bądź też czerwone często zabarwienie ziemi w Libanie. 
W późnej epoce brązu nadbrzeżni Kanaanejczycy rozprzestrzenili się dalej na północ, aż do Ugarit i podległych 
mu obszarów, lecz gwałtowny atak ludów morskich zniszczył zupełnie to miasto, będąc tak samo dotkliwym na północy 
jak i na wybrzeżach Palestyny. Dzięki jakimś nie znanym okolicznościom Byblos, Tyr i Sydon przetrwały, jak się wydaje, 
nawałnicę, aby stać się "Fenicją", głównym centrum politycznym i handlowym na całym wybrzeżu bliskowschodnim. Inną 
przyczyną tego rozwoju była niezależność, bowiem od momentu upadku tu władzy Egiptu za Ramzesa III w XII w. p.n.e. 
do początków naporu Asyrii w IX w. p.n.e. nadbrzeżne miasta nie były niepokojone z zewnątrz. 
Literatura egipska pozostawiła nam jedną ważną relację odnoszącą się do ówczesnej Fenicji. Około 1080 r. p.n.e. 
Egipcjanin Wenamon został wystany z Tanis do Byblos z oficjalną misją religijną. Zawinął do Dor, znajdującego się 
wówczas w rękach jednego z ludów morskich Tekker, i udał się do Byblos drogą przez Tyr. Zakarbaal z Byblos podkreślił 
wobec Wenamona swą niezależność od Egiptu, nie zapewniając nawet eskorty lub innej ochrony swemu gościowi, 
podróżującemu nieegipskim statkiem. Dowiadujemy się też, że 50 statków sydońskich prowadziło handel z Wereketelem, 
fenickim rezydentem handlowym w Tanis. Z historii Wenamona wynika, że nie tylko skończyło się już patrolowanie 
syryjskiego wybrzeża przez okręty egipskie, co miało jeszcze miejsce w okresie amarneńskim, lecz także inicjatywa handlu 
z Egiptem przeszła w ręce niezależnych nadbrzeżnych miast fenickich. 
Zabytki z Byblos (dziś Dżebail) stanowią bardzo ważne świadectwo ożywienia dawnych związków z Egiptem. 
Posągi faraonów dynastii z Bubastis (945-842 p.n.e.) - Hedżcheperre Szaszanka, Osorkona I i Osorkona II zostały tam 
znalezione wśród ruin, przy czym na dwóch z nich znajdowały się fenickie inskrypcje lokalnych władców Abibaala i 
Elibaala, wyryte na miejscu wcześniejszych napisów egipskich. Istnieje również inskrypcja Szipitbaala na osobnej płycie i, 
ważniejsza, wyryta na sarkofagu Ahirama, który, jak się wydaje, stał na czele dynastii. Ta ostatnia inskrypcja zawiera 
najstarszy zachowany fragment właściwego pisma fenickiego i jest zwykle datowana na pierwszą połowę X w. p.n.e., choć 
być może nieznacznie starszą od niej jest łopatka brązowa z Byblos, wymieniająca Azarbaala, najwcześniejszego znanego 
nam króla fenickiego. 

Handel fenicki 
W starożytności zjawiskami najbardziej charakterystycznymi dla Fenicji były jej handel i wiążąca się z nim 
kolonizacja. Fenicja nie tylko posiadała bogate zasoby naturalne, pochodzące z jej rozległych lasów, lecz także na jej 
terytorium zbiegały się drogi lądowe z południowej Syrii, centralnej Palestyny i północnej Arabii. Przybrzeżny handel z 
Egiptem, kwitnący w epoce brązu i obecnie znów odrodzony, uzyskał w I tysiącleciu p.n.e. wsparcie dzięki zbudowaniu 
podwójnych (północnych i południowych) portów w Tyrze i Sydonie. Byblos również posiadało ważny, choć niewielki 
port, podczas gdy maleńka wyspa Arados (Arwad), leżąca nieco na północ od obszaru, na którym skupiały się główne 
miasta Fenicji, stanowiła ważny wyspiarski port na drodze do Egei i południowej Anatolii. Tyr i Arwad były w istocie 
niedostępnymi wyspiarskimi fortecami: oba miasta opierały swą egzystencję na morzu. Należy jednak podkreślić, że z 
ezechielowego lamentu nad Tyrem (Ez. 27) wynika, iż jego drogi handlowe obejmowały zarówno ląd jak i morze, toteż 
konieczność tworzenia faktorii poza granicami nie ograniczała się do zakładania kolonii zamorskich. Tyryjczycy i 
Sydończycy z pewnością mieszkali w Memfis w Egipcie za czasów Herodota (byli prawdopodobnie związani ze 
stoczniami), lecz było to zapewne ostatnie pozostałe przy życiu emporium spośród placówek założonych w Tarsie, 
Damaszku, Elacie, Hamie i w innych jeszcze miejscowościach.
Podejmowanie tych zagranicznych przedsięwzięć umożliwiał dobrobyt panujący w ojczyźnie. Stanowiąca 
zaledwie wąski pas wybrzeża Fenicja była bardzo żyzną krainą, obficie nawadnianą przez rzeki i źródła. Za jej plecami, w 
Bekaa, znajdował się prawdziwy spichlerz, z którego zapasów mogła czerpać, choć nie ma pewności, czy miasta fenickie 
zawsze panowały nad tym regionem. W pobliżu wybrzeży rozciągały się jedne z najlepszych płytkich łowisk na Morzu 
śródziemnym. 

Tyr i Izrael
Zagarnięcie wyżynnej Palestyny przez Hebrajczyków i konsolidacja ich terytorium za czasów Dawida (ok. l00-960 
p.n.e.), który rozciągnął swą władzę na Edom i Moab na południu oraz aramską miejscowość Zobah na północy, 
odizolowało nieco Fenicję od jej semickich sąsiadów. Późniejszy traktat Dawida z Hiramem z Tyru wydaje się częścią tych 
działań konsolidacyjnych (do których należały też wcześniejsze układy z Gezeri Hamat). Przyznawał Tyrowi dostęp do 
wewnętrznych dróg handlowych, prowadzących do Transjordanii i Zatoki Akaba. W ten sposób Dawid zapewnił sobie 
fenicką neutralność w okresie swych wojen z Filistynami, podczas gdy Tyr najprawdopodobniej czerpał z traktatu korzyści 
handlowe. Umowę odnowiono za Salomona (ok. 960-922), który wspierał Fenicję produktami żywnościowymi, podczas 
gdy Hiram zobowiązywał się dostarczyć materiały i rzemieślników do budowy świątyni jerozolimskiej, mającej stanowić 
nową wersję przybytku El albo Baalszamajin w Tyrze. świadectwa biblijne (I Król. 7; 2 Kron. 2) wyraźnie świadczą o 
wysokich umiejętnościach tyryjskich rzemieślników w dziedzinie obróbki brązu, a Homer (Od. 15,425) określa Sydon jako 
"bogaty w brąz". Babilońskie dokumenty z czasów Nabonida wskazują na Liban jako źródło żelaza, lecz pochodzenie tych 
rud nie jest znane, a z pewnością nie były to złoża miejscowe. Prawdopodobnie wyjaśnienie sukcesów handlowych Tyru 
leży w tym, że miasto zdobyto dostęp do zasobów kopalin przejmując dziedzictwo mykeńskiego górnictwa na Cyprze albo 
eksploatując jakieś nie znane nam złoża wewnątrz kraju. Problem pochodzenia metalu pojawia się już w epoce brązu, 
bowiem Byblos, również pozbawione rud, pozostawiło więcej metalowych form odlewniczych niż jakakolwiek inna 
miejscowość starożytna. Jest zatem pewne, że Tyr, który nie angażował się w lądowe walki, nie tylko leżał poza sferą 
hebrajskiej agresji, lecz posiadał źródła bogactwa i rzemieślników, których pozbawione były państwa filistyńskie. Niektórzy 
Hebrajczycy osiedlali się oczywiście w Fenicji mianowicie część plemion Danitów i Aserytów osiadła na południe od 
Sydonu lecz wydaje się, że mieli oni mały wpływ na sprawy morskie i nie niepokoili w ogóle Sydonu. 
Poza stwierdzeniem współczesności panowania Dawida i Hirama I, chronologia biblijna umożliwia ustalenie 
innych jeszcze synchronizmów. Itobaal z Tyru wydał swą córkę Jezabel za Achaba z Izraela, syna Omri. Po Itobaalu 
nastąpił zaś, według relacji Józefa Flawiusza, Baalesoros, który z pewnością jest identyczny z Baalmanserem z inskrypcji 
asyryjskiego władcy Salmanasara III, datowanej na 842 r. p.n.e. Był on również zapewne Belusem (Baalem) w tradycji 
klasycznej, którego córce, Elissie, i synowi, Pigmalionowi, przypisuje się założenie Kartaginy w 814 r. p.n.e. 

Odkrycia archeologiczne 
Znana poprzednio jedynie z pojedynczych, rozrzuconych znalezisk i kilku grobów, głównie pochodzących z 
okolic Sydonu, kultura materialna centralnej Fenicji sprzed okresu perskiego została ostatnio lepiej oświetlona dzięki 
głębokim wykopaliskom w Tyrze, ważnej nekropolii odkrytej w Chalde (Bejrut), rozległym badaniom w Sarepta (dzisiejszy 
Sarafand w pobliżu Sydonu) i stopniowemu publikowaniu bogatego materiału grobowego z Achziw, na północ od Akki. O 
ile ceramika epoki brązu jest dotychczas mało znana, to pewne rodzaje wyrobów wydają się charakterystyczne dla fenickiej 
kultury okresu żelaza I (1000-850 p.n.e.), wpływając nawet nieco na postmykeńską ceramikę cypryjską. Początki tej 
wyróżniającej się swymi cechami dwuchromowanej malowanej ceramiki okresu żelaza reprezentowane są przez dzbanki z 
dzióbkami zakończonymi rodzajem sitka oraz flasze o okrągłym kształcie; pierwsze z tych naczyń wykazują pewne 
pokrewieństwo z współczesnymi im filistyńskimi "dzbankami do piwa". Ceramikę tę zastąpiła z kolei "czerwonoglinkowa" 
ceramika polerowana, pojawiając się w końcu I okresu żelaza i utrzymując przez II okres żelaza. Charakterystyczne dla niej 
są zwłaszcza naczynia o krążkowych pokrywach i dzbanki o gruszkowatych kształtach, występujące równolegle z 
późniejszymi seriami dwuchromowanych czasz i kraterowych dzbanów. O ile tradycja ceramiki dwuchromowanej ma swe 
odpowiedniki na innych obszarach w Syrii, Palestynie i na Cyprze, to wyroby i formy ceramiki "czerwonoglinkowej" są 
wysoce charakterystyczne dla okolic Tyru i Sydonu. Została ona przeniesiona na Cypr, gdzie występują zarówno importy, 
jak i wersje lokalne, oraz do kolonii na zachodnim obszarze śródziemnomorskim, gdzie naśladowano ją i podrabiano. 
Rzadko spotyka się ją w głębi lądu i w nadbrzeżnej Palestynie, a nieobecna jest w Syrii północnej od regionu Trypolisu, z 
wyjątkiem A1 Mina u ujścia Orontesu, które to osiedle mogło być połączoną, fenicko-grecką stacją handlową, zasiedloną 
przez Fenicjan z centralnej części wybrzeża. W I i II okresie żelaza występowało wiele ceramiki współczesnej 
"czerwonoglinkowej", np. w Aszdod, Hama Sendżirli i Tarsie, lecz nigdzie tam nie występują charakterystyczne dla tej 
ostatniej wyroby i wzory. Szczególnie bogaty materiał z Achziw pozwala ustalić, jakie były podstawowe cechy i możliwe 
warianty fenickiej ceramiki "czerwonoglinkowej". 
Achziw jest z pewnością największą i najbogatszą nekropolią fenicką z II okresu żelaza (850-650 p.n.e.), lecz 
znamy również inne, jak te znajdujące się na długim, stromym zboczu w Sarafand i na ścianach skalnych w Byblos. 
Niektóre groby w Sarafand sięgają okresu perskiego i wiążą się z grobami znalezionymi wcześniej w Atlit. Należy również 
dodać wcześniejsze świadectwo grobów komorowych w Tell er-Rechidiyeh, na południe od Tyru. Pochodząca z tych i 
innych rozrzuconych grobów ceramika II okresu żelaza i okresu perskiego jest dobrze znana, lecz Chalde pozostaje jedyną 
miejscowością, gdzie dokonano znalezisk z I okresu żelaza, choć obraz tej ceramiki może zostać uzupełniony przez 
znaleziska z Dor i wyroby eksportowe, zwłaszcza z Megiddo. 
W Chalde i Achziw najstarszymi grobami są groby cystowe, w których składano pojedynczych zmarłych z 
fibulami i bronią. Wkrótce jednak pojawiają się wewnątrz grobowych cyst urny zawierające prochy albo też groby 
przybierają formę surowych kamiennych konstrukcji. W II okresie żelaza praktykowano pochówek w wykutych w skałach 
komorach, ale w wielu takich grobach znajdujemy zarówno urny prochowe jak i szkielety. Zasadniczo tak przeplatające się 
zwyczaje pogrzebowe spotyka się w zachodnich koloniach fenickich. W Szeich Abaroh w pobliżu Sydonu znaleziono 
konstrukcje przypominające murowane i zwieńczone szczytami groby kartagińskie. 

Dominacja asyryjska 
Choć wcześni królowie asyryjscy, jak np. Aszurnasirapli II w 868 r. p.n.e., przedsiębrali wyprawy do północnej 
Fenicji, wymuszając daninę od Tyru i Sydonu, to przy okazji kampanii Salmanasara III w 854 r. p.n.e., prowadzonej 
przeciwko koalicji syryjskiej kierowanej przez Irhuleni z Hamat, dowiadujemy się o pewnych miastach północnofenickich, 
które się do niej przyłączyły; źródła wymieniają Byblos, Irkanatę, Arwad, Usanatę i Szianę. Są one jedynymi nazwanymi z 
siedzib "dwunastu królów wybrzeża morskiego", lecz nie jest pewne, czy miasta Fenicji południowej też były uwikłane w 
wydarzenia owego roku, choć Salmanasar pobierał później daninę od Tyru. W 738 r. p.n.e. Tiglatpilesar III, pokonując inną 
zgrupowaną wokół Hamat koalicję, ukarał nadmorskie miasta Usnu i Sianu, które przed wiekami znajdowały się w 
politycznej orbicie Ugarit. Te i inne ośrodki, mianowicie Simyra, Arka i Kaszpuna, zostały połączone w asyryjską prowincję 
z centrum w Simyrze, miejscowości leżącej na wschód od dzisiejszego Trypolisu. Byblos na południu i wyspa Arwad nie są 
przy tej okazji wymienione. Wkrótce Tiglatpilesar, podczas swych kampanii w latach 734-732 p.n.e., doprowadził do 
otwartego konfliktu z Tyrem, ponieważ władca tego miasta, Hiram II, był sojusznikiem Rezona z Damaszku, głównego 
przeciwnika Asyryjczyków w Syrii. Tyr został zdobyty i zmuszony do zapłacenia daniny, lecz nie podjęto żadnych prób, 
by przekształcić centralną Fenicję w asyryjską prowincję, choć za panowania Tiglatpilesara wymuszano od czasu do czasu 
trybut od Byblos, Arwadu i Tyru. 
W 701 r. p.n.e. Senacherib najechał Fenicję. Asyryjski król spotkał się z groźnym powstaniem w kraju Filistynów, 
Judzie i Fenicji, które zakończyło się wyparciem z Tyru sydońskiego króla Luli, szukającego potem schronienia na Cyprze. 
Wydarzenie to ukazują z cennymi szczegółami reliefy ścienne w pałacu Senacheriba w Niniwie. Jest to najpełniejsze 
zachowane przedstawienie fenickiej floty, stojącej w pewnej odległości od brzegu, podczas gdy Luli wsiadał na statek, 
oczekujący przy nabrzeżu płonącego miasta. Po zdobyciu Sydonu (Wielki Sydon i Mały Sydon), a także Bitzitti (Ain ez-
Zeitun), Sarepty (dziś Sarafand), Mahalliby (Chirbet elMahallib), Uszu (przedmieście Tyru na stałym lądzie), Ekdippy 
(Achziw) i Akki (Akre), Senacherib osadził na tronie Tyru Tabalu i w zamian za uczyniony mu zaszczyt wymusił od niego 
wysoki trybut. 
Następcą Tabalu został, na jakiś czas przed śmiercią Senacheriba, Abdimilkuti. Jego powstanie przeciwko 
Asarchadonowi, następcy Senacheriba, wywołało bezprecedensowe represje asyryjskie w 677 r. p.n.e. Abdimilkuti został 
stracony, a Sydon zburzony. Skarby z jego pałacu zostały zabrane do Asyrii, a w pobliżu miasta ulokowano asyryjski 
garnizon. W 671 r. p.n.e. Asarchadon świętował swe okrutne zwycięstwo nad Baalu z Tyru i egipskim faraonem Taharką. 
Lecz sam Tyr nie został zdobyty. Inaczej niż Sydon, położony na wyspie Tyr stanowił zbyt wielki problem dla asyryjskiej 
sztuki oblężniczej. Assurbanipal oblegał go bez powodzenia w 668 r. p.n.e. Później jednak, gdy Babilończycy odziedziczyli 
asyryjskie imperium, Tyr został zdobyty po długim oblężeniu w 587 r. p.n.e. przez Nabuchodonozora, który skutecznie 
odciął Fenicję od nowych egipskich przymierzy. Pół wieku później Fenicja przeszła pod władzę perską. 

Stosunki z Cyprem 
Rzucającą się w oczy cechą kultury fenickiej w epoce żelaza są jej ścisłe powiązania z Cyprem. Szczególnie 
intensywne były one w II okresie żelaza; duże ilości ceramiki dwuchromowanej z warstw III-IV w stylu cypryjskim 
odnaleziono zarówno w Fenicji jak i na wybrzeżu syryjskim. Część z niej stanowiły niewątpliwie wyroby miejscowe; rodzi 
się zatem pytanie, czy sam styl cypryjskiej dwuchromowanej ceramiki nie jest pochodzenia kontynentalnego. W każdym 
razie związek pomiędzy ceramiką kontynentalną i cypryjską jest tak bliski, że na podstawie samego tylko napływu ceramiki 
kontynentalnej na Cypr nie można określić daty najwcześniejszej fazy kolonizacji fenickiej na tej wyspie. Ceramikę typu 
kontynentalnego spotykamy już w najpóźniejszych grobach mykeńskich w Salaminie. Podczas I i II okresu "cypryjsko-
geometrycznego" (1025-800 p.n.e.) naczynia pochodzące z lądu, włączając wyroby "czerwonoglinkowe" nie będące 
pochodzenia cypryjskiego, choć wytwarzano tu ich imitacje stają się coraz liczniejsze i dominują w Kition. Z drugiej jednak 
strony grób z II okresu "cypryjsko-geometrycznego", zawierający fenickie epitafium nie ma wśród swego wyposażenia 
żadnych przedmiotów pochodzenia kontynentalnego. 
Kition (dziś Larnaka) jest najwyraźniejszym świadectwem fenickiej obecności. Po opuszczeniu tej ważnej 
miejscowości przez Mykeńczyków miejscowa świątynia przeszła cały szereg rekonstrukcji i była kilkakrotnie 
rozbudowywana. Pozostaje niejasną kwestią, komu należy przypisać jej najwcześniejszą rekonstrukcję po czasach 
mykeńskich; w każdym razie w 850 r. p.n.e. przekształcono ją w wielką świątynię bogini Astarte, nadając budowli fenicki 
kształt, a świadectwem odbywania tu fenickich praktyk kultowych są ślady wotywnych dołów popielnicowych. Znaleziono 
w niej również najwcześniejszą ze wszystkich odkrytych dotąd na Cyprze inskrypcji fenickich, pochodzącą z ok. 850 r. 
p.n.e.


Eksport dzieł sztuki i wyrobów rzemieślniczych 
Najważniejszym naturalnym bogactwem Fenicji były porastające libańskie wzgórza cedry i jałowce, poszukiwane 
w jednakowym stopniu przez Egipcjan i Asyryjczyków. Głównymi ośrodkami załadunkowymi tego surowca były zapewne 
Byblos i port o nie znanej lokalizacji Arke. Fenicja eksportowała też zapewne drewno z Cypru, Antylibanu i "dęby 
baszańskie" (Ez. 27,5-6). Doświadczenia Fenicjan w dziedzinie handlu drzewnego szły w parze z ich biegłością w budowie 
statków. Stocznie fenickie nie tylko budowały jednostki na potrzeby własnego handlu, lecz stanowiły też niezależną gałąź 
wytwórczości. Mniejsze dochody płynęły z ważnych produktów ubocznych, uzyskiwanych przy okazji handlu drewnem, 
takich jak olej cedrowy i jałowcowy, wspominany w okresie starobabilońskim w dokumentach miasta Sippar. 
Tkaniny fenickie muszą być wymienione z dwóch powodów: wyróżniają się one w wykazach łupów 
zdobywanych przez Asyryjczyków, a poza tym Fenicjanie słynęli w starożytności z farbowania na purpurowy kolor 
materiałów, wspominanych już w dokumentach z Ugarit. Otrzymywanie purpurowej farby z muszli rozkolców nie 
stanowiło tajemnicy Fenicjan, lecz umiejętność chemicznego uzyskiwania różnych odcieni mogła być przez nich strzeżona 
(dziś próbuje się drogą eksperymentów powtórzyć osiągnięcia Fenicjan w tej dziedzinie). W każdym razie dostęp Fenicjan 
do wielkich łowisk murex brandaris poświadczony jest przez znajdowane jeszcze obecnie stosy muszli w Sydonie. 
Prymat Fenicjan w dziedzinie rzemiosła, tak jak i w handlu, jest poświadczony w Biblii i u Homera, gdzie 
Sydończyków przedstawia się jako kupców handlujących niewielkimi, luksusowymi przedmiotami. Żadne odkrycia 
archeologiczne w obrębie granic Fenicji nie rzucają choćby smugi światła na tę tradycję, a nie mamy też wyraźnych 
dowodów na produkcję luksusowych artykułów w fenickich koloniach na Zachodzie, z wyjątkiem kolonialnego obszaru 
Hiszpanii, który dostarcza jednak raczej odmiennych problemów kulturowych. Sztuka Fenicji była zatem poznawana na 
podstawie dzieł znajdowanych w innych krajach, zwłaszcza z wyrobów z kości słoniowej i brązu, które odznaczają się 
pewną artystyczną jednorodnością, charakteryzując się dość nienaturalnym stylem, przetwarzającym we właściwy sobie 
sposób i z charakterystycznym manieryzmem wzory sztuki egipskiej, syryjskiej i asyryjskiej. O ile tematy bywały 
najczęściej zapożyczone, to detale wzorów i dekoracji były na ogół fenickie, wywodzące się ze sztuki kanaanejskiej. 
Ogólnie rzecz ujmując, sztuka fenicka reprezentowała drugorzędny poziom i miała przede wszystkim użytkowy charakter. 
Będąc mało oryginalną, lecz niezwykle dekoracyjną i odznaczającą się mistrzostwem wykonania cieszyła się popytem u 
starożytnych. łoża, krzesła i kufry inkrustowane kością słoniową, które oczywiście nie przetrwały, były także, o czym 
należy pamiętać, częścią ogólnej produkcji, tak samo jak skórzane uprzęże, z których brązowe fenickie osłony dla końskich 
oczu i hełmy przetrwały w królewskich grobach Salaminy na Cyprze, na Rodos i Samos. Wiele orientalizujących wyrobów 
metalowych, odnajdywanych w krajach śródziemnomorskich, przypisuje się północnosyryjskim warsztatom, bardziej na 
podstawie stylu niż dowodów archeologicznych, lecz odkrycia w grobach salamińskich dostarczają solidnych podstaw, 
pozwalających przypisać przynajmniej część z nich Fenicji właściwej. 
Pogląd, że północna Syria była jedną z głównych dróg, którymi przedostawały się orientalizujące wpływy do 
świata egejskiego, choć nie kwestionowany tutaj, wydaje się jednak nieco wyolbrzymiony przez przypisywanie zbyt 
wielkiej roli A1 Mina i przez wzrastające przekonanie, że w VIII w. p.n.e. Grecy osiedlali się w małych koloniach Ras el-
Basit, Tell Sukas i w innych jeszcze miejscach północnego wybrzeża syryjskiego. Uważa się natomiast, że podobne 
zjawisko nie występowało na wybrzeżu Libanu; przypuszcza się, że Fenicjanie nie chcieli tam Greków. Jednakże nowe 
publikacje na temat wykopalisk w Tyrze, a także fragmenty ceramiki z Chalde pokazują, że kontakty Greków z Fenicją były 
tak samo silne jak z Syrią, a w Tyrze sięgały jeszcze okresu protogeometrycznego. Tak więc poglądy na temat roli A1 Mina 
muszą obecnie z pewnością ulec modyfikacji. 

Wyroby z kości słoniowej i puchary 
Jeszcze do niedawna "fenicka kość słoniowa" znajdowana była wszędzie poza samą Fenicją w Nimrud, 
Chorsabadzie, Arslan Tasz, na Samos, Krecie i w Samarii, a nawet w Hasanlu w Iranie. Lecz ostatnio odkopano kilka jej 
przykładów w Sarafand, dzięki czemu także Fenicja znalazła się na mapie znalezisk. Żadnych przedmiotów z kości 
słoniowej nie znaleziono w granicach zachodniego świata fenickiego, choć natrafiono na nie w Carmonie (Sewilla), Tarros 
(Sardynia) i Praeneste (Etruria). Dzieląc cały posiadany zbiór według tematów, obserwujemy występowanie znacznych 
różnic w stylach, wykazujących cechy egipskie, syryjskie itd. Wszystkie graffiti na fenickich wyrobach z kości słoniowej 
zawierają albo fenickie, albo aramejskie pismo, lecz nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć na pytanie, czy były one 
wykonywane w jakimś jednym centrum, przy posługiwaniu się szablonami, czy też rzemieślnicy produkujący przedmioty z 
kości słoniowej, osiedleni w zagranicznych placówkach handlowych, przystosowywali te wzory do lokalnych gustów. A 
może bogaty patron zlecał miejscowemu, wyszkolonemu na fenicki sposób wytwórcy ozdobienie swego domu? W każdym 
razie jest pewne, że Fenicjanie byli biegli w sztuce płaskorzeźby i w ażurowym rzeźbieniu kości słoniowej (tej ostatniej 
umiejętności, na przykład, nie opanowali mistrzowie etruscy), oraz w inkrustowaniu powierzchni detalami z kolorowej 
masy szklanej i w złoceniach. 
Podobny problem występuje w przypadku grawerowanych pucharów metalowych. Archaiczne ich przykłady (ok. 
800 r. p.n.e.) z Kerameikos w Atenach i Francayilla Marittima w Kalabrii noszą statyczne sceny wygrawerowane w stylu 
syryjskim lub egipskim. Późniejsza grupa (ok. 650 r. p.n.e.), zdobiona zarówno grawerowaniami jak i tłoczeniami, to w 
większości srebrne, czasami pozłacane puchary. Tematyka przedstawionych na nich scen jest militarna, obrazy są bardziej 
ożywione, niekiedy narracyjne. Puchary tego typu pochodzą w większości wypadków z grobów etruskich, lecz jest jeden 
ważny przykład z Kurion (Cypr) i jeden zwiastun owego stylu z Idalion. Poza tymi dwiema grupami istnieje wiele 
pucharów trudnych do zakwalifikowania. Puchary z Nimrud dzielą się na dwa główne rodzaje: jeden pokrewny brązowym 
pracom z Salaminy, o wyrazistym stylu i silnych tłoczeniach, i drugi, dla kontrastu, z harmonijnie rozmieszczonymi 
szlakami, wypełnionymi filigranowymi egipskimi detalami; przykładów tego drugiego typu nie znaleziono poza Nimrud. 
Wszystkie one pochodzą prawdopodobnie z ok. 750 r. p.n.e. Puchary z Krety (Fortetsa, Arkades, grota w górze Ida) mają 
desenie jedyne w swoim rodzaju, czerpią jednak z tego samego typu wyobraźni, co puchary z Nimrud. Krótko mówiąc, nie 
wydaje się prawdopodobne, by istniał choćby jeden arsztat w Fenicji pomiędzy 800 a 650 r. p.n.e. i trzeba wobec tego 
przyjąć możliwość, że pewne puchary odnalezione w Italii i Iranie były na miejscu wykonywane przez fenickich 
rzemieślników, którzy chcieli usatysfakcjonować lokalne gusty. Wpływ sztuki pucharowej i wyrobów z kości słoniowej był 
daleko większy u Etrusków niż wśród jakiegoś innego ludu śródziemnomorskiego, z wyjątkiem może mieszkańców 
Hiszpanii. 
Rzeźbę figuralną najlepiej ilustrują przykłady pochodzące z Amritu, osiedla fenickiego leżącego na wybrzeżu, 
naprzeciw Arwadu. Pozostawała ona pod silnym wpływem stylu cypryjskiego z IV w. p.n.e., wykazując jednak pewne 
cechy oryginalne. 
Flota fenicka miała dla Persów życiowe znaczenie podczas wojen z Grekami i być może groźba, jaką stanowiła 
ona dla Samos, zmieniła cały kurs polityki ateńskiej w połowie V w. p.n.e. Pałac głównego admirała znajdował się w 
Sydonie, w pobliżu świątyni Eszmun. Stąd i z centrum samego Sydonu pochodzą części filarów zakończonych dwoma 
łbami byków, wykonanych w specyficznym stylu babilońsko-perskim. Istnieją też pozostałości wielkiej twierdzy perskiej 
na akropolu w Byblos. W okresie tym kwitło także mennictwo fenickie, zwłaszcza w Sydonie, gdzie bito monety z perskimi 
wzorami. Bez brania pod uwagę zalet portu w Sydonie trudno byłoby wyjaśnić charakter specyficznych stosunków, jakie 
istniały pomiędzy Sydonem a Persami. Zaczęły się one prawdopodobnie za panowania Eszmunazera, współczesnego 
Kserksesowi (486-465 p.n.e.). Władca Sydonu donosi w inskrypcji na swym sarkofagu, że Wielki Król dał mu Dor i Jaffę. 
Czy to ze względu na doznany wówczas zaszczyt, czy też na otrzymaną łapówkę, Sydon przestał być lojalny wobec 
Persów dopiero 20 lat przed zdobyciem miasta przez Aleksandra Wielkiego w 332 r. p.n.e. 

Grecy i Persowie 
Jest paradoksem, że w okresie oficjalnej wrogości między Fenicją a Grecją, w trakcie wojen perskich, ich 
kulturalne związki zacieśniły się. Sarkofagi dwóch królów Sydonu Tabnita i Eszmunazera znalezione w tym mieście w 1872 
r., wykonane są z czarnego bazaltu i reprezentują dobrze znany, choć tu zastosowany z pewnymi ograniczeniami, typ 
sarkofagów egipskich. Są one ostatnim spojrzeniem rzuconym przez Fenicję ku krajowi nad Nilem. Liczne są w Libanie 
znaleziska czerwonofigurowej ceramiki attyckiej, a zwłaszcza czarnoglazurowanej, pochodzącej z IV w. p.n.e. Duża grupa 
białych, marmurowych sarkofagów antropoidalnych, znalezionych w wielkiej liczbie w hypogeach Sydonu (a także na 
Cyprze, Sycylii i w Kadyksie), ma głowy rzeźbione w stylu panującym w V-wiecznej Attyce. W IV w. p.n.e Sydon 
rozwinął swe stosunki handlowe z Atenami, a prawdopodobnie już wcześniej wielu Greków osiedliło się w miastach 
Fenicji. W tym właśnie czasie sztuka fenicka przeżywała swój renesans. Wielka i złożona świątynia Eszmun, nie opodal 
Sydonu, zaczęła być zapewne wznoszona w VII w. p.n.e., lecz w czasach klasycznych i hellenistycznych została poważnie 
rozbudowana, przemieniając się w rodzaj ośrodka uzdrowiskowego albo greckiego asklepejonu. W Umm el-Amed 
zbudowano całkowicie hellenistyczną świątynię grecką, z dodatkiem kilku mieszkań kapłańskich, w których nadproża 
pokryte były płaskorzeźbami w czysto fenickim stylu, przedstawiającymi sceny liturgiczne. W obu miejscowościach 
występuje kontrast między surową, prawie megalityczną kamieniarką fenicką, a reliefami utrzymanymi w klasycznej 
tradycji. Z Umm el-Amed i innych miejscowości w Libanie pochodzi seria stel z wizerunkami kapłana składającego ofiarę. 
Ukazany jest on z pro ilu, w długiej szacie, niepodobnej do stroju perskiego, a typowo fenickiej, znanej z niektórych 
terakotowych posążków znalezionych w Charayeb blisko Sydonu. Lecz realizm w portretowaniu tych kapłanów jest 
pochodzenia hellenistycznego. Istnieje wiele przykładów rzeźb fenickich pochodzących z tego okresu, głównie są to "puste 
trony" i części sfinksów. Lecz spotyka się także przykłady rzeźb wapiennych przedstawiających bogów, które pomagają 
zilustrować niektóre z fenickich kultów, ukazanych na rzymskich monetach z Tyru i Sydonu. 


IZRAEL 

Początki 
Według Biblii historia Izraela rozpoczęła się wówczas, gdy Jahwe wezwał Abrahama, by ten porzucił swą rodzinę i 
kraj, i poszedł osiedlić się w ziemi Kanaan. Jego syn, Izaak, i wnuk, Jakub, żyli tam aż do momentu, gdy głód kazał temu 
ostatniemu szukać środków do życia w Egipcie, dokąd Jakub udał się wraz ze swymi dwunastoma synami. Jeden z nich, 
imieniem Józef, już wcześniej zdobył sobie wysoką pozycję w kraju nad Nilem. 
Po jakimś czasie potomkowie Jakuba stali się w Egipcie niewolnymi robotnikami. Jahwe jednak objawił się 
Mojżeszowi i powierzył mu misję oswobodzenia swego ludu. W jakiś czas później Mojżesz wykonał to zadanie z pomocą 
Jahwe, który osuszył "Morze Trzcin", tak że Izraelici mogli przez nie przejść. Natomiast ścigająca uciekinierów armia 
egipska została zatopiona. Mojżesz i jego lud doszli do góry Synaj, gdzie zawarte zostało przymierze pomiędzy Jahwe a 
ludem. Na mocy owego przymierza Jahwe stał się bogiem swego ludu wybranego, Izraela. Warunki przymierza zostały 
określone w prawie wyrażonym w Dziesięciorgu Przykazań. Jednakże z powodu nieposłuszeństwa ludu jego marsz ku 
Ziemi Obiecanej opóźniał się; przez czterdzieści lat pozostawał on na pustyni. W końcu, po śmierci Mojżesza, lud Izraela 
wszedł do ziemi Kanaan od strony wschodniej, przekraczając rzekę Jordan. Pod wodzą Jozuego zdobyte zostało Jerycho, 
którego mury zawaliły się w cudowny sposób. Podczas dobrze zorganizowanej kampanii Izraelici opanowali następnie cały 
kraj i osiedlili się w nim. Niewiele szczegółów tej relacji może być zweryfikowanych przez inne źródła. Być może takich 
szczegółów w ogóle nie ma. Z drugiej strony jednakże ogólny obraz opowieści musi zawierać nieco historycznej prawdy. 
imigracja Abrahama odzwierciedla zapewne wędrówki plemion amoryckich i aramejskich w pierwszej połowie II tysiąclecia 
p.n.e. Przedstawienie Boga jako "boga Abrahama, Izaaka i Jakuba" wydaje się związane z sumero-akadyjską ideą 
"osobistego boga" jednostki. Używanie natomiast boskich imion E1 Elion, El Szaddaj, EI Berith odpowiada starszej fazie 
izraelskiej czy raczej praizraelskiej religii. Pewne zwyczaje kultowe, jak np. ustawianie kamiennych kolumn (massebhoth, 
Gen.28,10), były później uważane za pogańskie. 
Przybycie rodziny Jakuba nad Nil nie może być zweryfikowane przez źródła egipskie, wiadomo jednak, że do 
kraju tego przedostawały się przy rozmaitych okazjach grupy Beduinów, uzyskując zgodę na pozostanie. Istnienie 
niewolnych robotników zwanych hapiru (termin związany, być może, z nazwą "Hebrajczycy") jest też potwierdzone w 
źródłach egipskich. Księga Wyjścia (I, 11) informuje, że Izraelici budowali miasta Pitom i Ramesses, co wskazywałoby na 
czasy Ramzesa II (1290-1223 p.n.e.). Nie może dziwić fakt, że źródła egipskie milczą na temat wyjścia Izraelitów. Natomiast 
historia narodzin Mojżesza jest legendarna i zawiera motyw, który wiąże się także z opowieściami o Sargonie z Akadu, 
Cyrusie, Romulusie i Remusie. Imię Mojżesza jest wyraźnie pochodzenia egipskiego (msw, "syn"). Objawienie się Jahwe 
ma miejsce na ziemi plemienia Madianitów, a źródła egipskie, co może dziwić, wymieniają nazwę yhw w związku z 
pewnymi plemionami beduińskimi. Dokładna geograficzna lokalizacja punktu wyjścia Izraelitów z Egiptu i wydarzeń, które 
rozegrały się na Synaju, pozostaje problemem dyskusyjnym. Jest jednakże prawdopodobne, że wśród biblijnych opowieści 
kryje się pewna doza historycznej prawdy. Można zlokalizować przynajmniej niektóre z obozowisk Izraelitów na pustyni. 
Pewną komplikację stanowi znów fakt, że następca Ramzesa II, Merenptah (1223-1213 p.n.e.), wspomina Izraelitów jako 
lud zamieszkujący już w Kanaanie. W konsekwencji nie można określić daty exodusu i choć druga połowa XIII w. p.n.e. 
wydaje się najbardziej prawdopodobna, pojawiły się też głosy za umieszczeniem tego wydarzenia w wieku XVI p.n.e. 
Jerycho zostało zburzone na kilkaset lat przed wiekiem XIII i w czasach Jozuego nie było zapewne zamieszkane, co 
stanowi kolejną trudność przy rozwiązywaniu całego problemu. 
Pewne teorie usiłowały pogodzić biblijną wersję wydarzeń z wymienionymi już i innymi jeszcze faktami 
historycznymi, znanymi z osobnych źródeł. Najbardziej prawdopodobna z nich sugeruje, że tylko część Hebrajczyków 
przebywała w Egipcie i że właśnie ta grupa połączyła różne odłamy plemienia, tworząc lud Izraela. Historia Jerycha jest 
natomiast prawdopodobnie echem wcześniejszych wydarzeń. Podbój Kanaanu musiał być z pewnością procesem 
stopniowym, co przyjmuje nawet I rozdz. Księgi Sędziów. 
Niewyraźne są również początki religii Jahwe, choć pewne fakty wskazują na plemię Madianitów lub 
spokrewnionych Kenitów. Musiała ona jednak otrzymać swą charakterystyczną formę dzięki Mojżeszowi, działającemu 
wśród jednej z wczesnych grup izraelskich. Typowe dla niej było ogłoszenie Jahwe jedynym Bogiem jego ludu. Nie 
stanowi to jeszcze czystego monoteizmu, ponieważ nie zaprzecza się jednocześnie istnieniu innych bogów; właściwszy 
byłby zatem termin monolatria. Oryginalną cechą tej religii wydaje się też położenie nacisku na etyczny aspekt 
postępowania człowieka, co jest wyraźne np. w Dekalogu, nawet jeśli nie można definitywnie udowodnić, że pochodzi on 
od Mojżesza. We wczesnych pismach (Wyjść. 15, Sędz.S) widoczny jest wojowniczy charakter Jahwe, a także 
podkreślanie jego związku z grzmotami i burzami (Wyjść.l9,16; Sędz.5,4), co obserwujemy i u innych bogów burzy 
starożytnej Azji Zachodniej. Kolejne źródła określają go jako dawcę życia i śmierci, bogactwa i potęgi, dobra i zła (I 
Sam.2,6), a ten monistyczny pogląd, charakterystyczny dla wielu głównych bogów ludów prymitywnych, utrzymywał się 
przez wieki, objawiając się jeszcze u Izajasza (45, 7). 

Okres sędziów
Wydawać się może, że lud Izraela powstał dopiero w ziemi Kanaan, a jego organizacyjny podział na dwanaście 
plemion, nie istniał przed podbojem tego kraju. Księga Jozuego (24) mówi o akcie odnowienia przymierza w mieście 
Szechem i, używając historycznej terminologii, wydaje się to odzwierciedleniem zawarcia swego rodzaju układu pomiędzy 
różnymi grupami "Izraelitów", zobowiązującymi się służyć Jahwe jako swemu bogu. Teoria porównująca tę organizację do 
greckie amfiktionii, w której każdy z członków sprawował opiekę nad sanktuarium przez jeden miesiąc w roku, nie zdobyła 
sobie uznania. 
Okres następujący bezpośrednio po podboju ziemi Kanaan, wypełniony wojnami Izraela z rozmaitymi sąsiednimi 
plemionami, relacjonuje Księga Sędziów. Zawarte w niej opowieści mogą sugerować, że w poszczególnych walkach 
plemiona izraelskie uczestniczyły pojedynczo lub po kilka i że niekiedy akcje zbrojne prowadzone były na kilku frontach 
jednocześnie. Utwór został jednak skomponowany w ten sposób, by wykazać pewne chronologiczne następstwo 
wydarzeń; otóż za każdym razem, gdy Izraelici odchodzili od Jahwe, karani byli atakiem wrogów, lecz skoro okazywali 
skruchę, Bóg posyłał sędziów, aby ocalili lud. Historyczna wartość tych opowieści jest bardzo różna. Dzieje Baraka i 
Debory (Sędz.4 i 5) oraz Gedeona (Sędz.6-8) wyraźnie zawierają wartościowy materiał, podczas gdy opowieść o Samsonie 
(Sędz.l3-16) zdradza bardzo silne zabarwienie legendarne. 
Wejście do Kanaanu oznaczało także zetknięcie się z miejscową religią, co znajduje swe odzwierciedlenie w walce 
Gedeona z kultem Baala. Choć inne imię Gedeona, Jerobaal (Sędz.6,32), zawiera w sobie miano tego bóstwa, izraelski 
przywódca zniszczył ołtarz Baala i wzniósł na tym miejscu ołtarz dla Jahwe (Sędz.6). Sądzić można, że Baal, będąc bogiem 
urodzaju, zaczął pociągać koczowniczych Izraelitów z chwilą, gdy osiedlili się oni w ziemi Kanaan i zajęli rolnictwem (ta 
sytuacja znajduje o wiele później swe odbicie u Ozeasza 2,8). 
Opowieści o Samsonie stanowią z kolei refleks walk z Filistynami (jeden z ludów morskich), którzy osiedlili się na 
południowych wybrzeżach Palestyny, dając krajowi tę nazwę. 

Wprowadzenie monarchii 
Pod naciskiem trwających walk z Filistynami i innymi wrogami, Izraelici zdecydowali się wybrać króla, "król 
bowiem będzie nad nami, a my też będziemy jak wszystkie narody" (I Sam.8,20; przekład J. Wujek). Wybór ich padł na 
Saula z plemienia Beniamina (ok.1020-1000 p.n.e.), który został namaszczony jako król przez Samuela (I Sam.l0,1). Nowy 
władca pokonał najpierw Ammonitów, a następnie walczył ze zmiennym szczęściem z Filistynami. Podczas tych wojen 
wyróżnił się pewien młody człowiek z plemienia Judy imieniem Dawid i został wzięty na królewski dwór. Wkrótce jednak 
doszło do poważnych konfliktów między Saulem a Dawidem, potęgowanych przez jakąś chorobę umysłową władcy. 
Zgodnie z jedną tradycją Dawid został już zawczasu namaszczony na króla przez Samuela (I Sam.l6). Sprzeczne wersje 
relacji o tych wydarzeniach nie dadzą się uzgodnić, stąd też trudno jest ustalić dokładny ich przebieg. W każdym razie Saul 
został pokonany w walce z Filistynami i odebrał sobie życie na górze Gelboe. 
Wydaje się, że wypadki te zbiegały się z końcem epoki brązu i wprowadzeniem żelaza. W Księdze Samuela 
(13,19-22) znajdujemy wzmiankę o tym, że Izraelici musieli nabywać żelazne sprzęty od Filistynów, co może 
odzwierciedlać rzeczywiście panujące stosunki. 
Od tych czasów pojawiają się też najwcześniejsze świadectwa o ekstatycznych prorokach, nabi (pl. nebiim), 
połączonych w kierowane przez przywódców bractwa, których członkowie spełniali rolę wróżbitów. Samuel był właśnie 
jednym z nich. 

Dawid 
Dawid (ok. 1000-960 p.n.e.) ustanowił się królem nad Judą, obierając na rezydencję miasto Hebron, natomiast 
północni Izraelici uznali następcą Saulowego syna Iszbaala. Po zamordowaniu tego ostatniego Dawid, ; dzięki zręcznym 
manewrom, został również uznany królem północnego Izraela. Była to chyba tylko unia personalna, a pomiędzy obiema 
częściami zjednoczonego w ten sposób królestwa utrzymywało się pewne napięcie. Dawid odniósł decydujące zwycięstwo 
nad Filistynami i rozszerzył terytorium swego państwa, ujarzmiając Aramejczyków z Damaszku, Ammonitów, Moabitów i 
Edomitów. Izrael stał się wielką potęgą, a Dawid, zagarnąwszy też należącą do Jebuzejczyków Jerozolimę, uczynił ją stolicą 
swego królestwa. 
Panowanie Dawida zaznaczyło się w dziejach Izraela kilkoma decydującymi zmianami. Po pierwsze, ostatecznie 
ustanowiony został ustrój monarchiczny, łącznie ze związaną z nim ideologią, zapożyczoną od innych królestw zachodniej 
Azji. Król był "namaszczony" (mesjasz), uważany za syna Jahwe (2 Sam.7,14; Ps.2,7) i panował w jego imieniu. W 
Księdze Psalmów (110,4) król jest nazwany "kapłanem na wieki według porządku Melchizedecha" (przekład: J. Wujek), 
czyli prawdziwym dziedzicem Melchizedecha z Salem (Jerozolima), który był kapłanem E1 Eliona (Gen.l4). 
Po drugie, królestwo wybrało swą stolicą miasto wzniesione na neutralnym terenie, nie należącym do żadnego z 
dwunastu plemion. Dawid przeniósł arkę, narodowe paladium, do Jerozolimy, którą uczynił religijnym centrum dla całego 
ludu. Arka była drewnianą skrzynią, symbolizującą obecność Jahwe i zabieraną przez armię na wyprawy wojenne, w celu 
zapewnienia sobie Bożego wsparcia. Zgodnie z późniejszą tradycją w arce przechowywane były tablice z Dziesięciorgiem 
Przykazań, uważano ją też za pusty tron Jahwe. 
Po trzecie, wydaje się, że doszło do pewnego rodzaj synkretyzmu Jahwe z bogiem Jerozolimy, EI Elionen. Ze 
źródeł biblijnych wynika, że podczas gdy Baal został odrzucony, E1 Elion zlał się z Jahwe. Imię El Elioi oznaczające 
"Najwyższy Bóg", stało się jednym z epitetów Jahwe. Szczegóły tego procesu pozostają niejasne, lecz musiał on mieć 
decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju religii Izraela. Na przykład czczenie Jahwe jako króla, znajdujące swe odbicie w 
tzw. psalmach intronizacyjnych (47,93,95-99), było zapewne dziedzictwem kanaanejskim, przyjętym w Jerozolimie. Inny 
śladem wspomnianego synkretyzmu jest występujący tychże psalmach, a także w innych tekstach, motyw walki i 
zwycięstwa Jahwe nad potworem zwanym Lewiatanem, Rehabem albo Smokiem (tannin), będący uosobieniem wrogiej 
siły morza (Ps.74,13; 89,1 Job.26,12; Iz.27,1; 51,9). Ponieważ z Ugarit znana jest opowieść o walce Baala z Księciem Morza 
(Jamm), jest prawdopodobne, że ten motyw był również kanaanejskiego pochodzenia. Występowanie tego samego wątku 
tematycznego w babilońskim eposie mówiącym o stworzeniu (Enuma elisz) jest wynikiem wpływu zachodnich Semitów. 
W Izraelu również zwycięstwo Jahwe jest ni kiedy łączone z aktem stworzenia, a inne elementy, j np. związany z Baalem 
motyw bitwy, są także przypisane Jahwe. Psalm 29, na przykład, opisuje Jahwe pojawiającego się jako grom; używa przy 
tym określeń stylu, które przywodzą na myśl kanaanejskiego Baala. 

Salomon 
Następcą Dawida był jego syn, Salomon (ok. 960-922 p.n.e.). Jego panowanie nie było nazbyt pomyślne pod 
względem politycznym, bowiem utracono wówczas Edom i Damaszek, choć w innych wypadkach król potrafił utrzymać 
dobre stosunki z sąsiadami. Salomon ożenił się z egipską księżniczką i zawarł układ z Hiramem z Tyru. Rozwinął również 
korzystne stosunki handlowe z innymi krajami, zdające się przynosić zysk jego krajowi. Życie dworu jerozolimskiego 
upodobni się do prowadzonego w rezydencjach innych władców zachodnioazjatyckich. Biblia czyni Salomona sławnym 
przede wszystkim ze względu na jego nieprzeciętne przymioty umysłu. Jest bardzo prawdopodobne, że nauczanie 
pochodzącej z różnych krajów, a zwłaszcza Egiptu, mądrości zostało wprowadzone do Izraela właśnie w tym czasie. 
Księga Przypowieści przypisywana jest Salomonowi. Powszechnie przyjmuje się również, podczas jego panowania 
dokonano pierwszej próby z brania izraelskich tradycji historycznych, co przyniosło w efekcie powstanie najstarszych 
dokumentów Pięcioksięgu, określanych ogólnie jako źródło Jahwisty. Najlepiej jednak Salomon znany jest ze swej 
działalności budowlanej ze wzniesienia miast, fortyfikacji i, na wszystko, świątyni jerozolimskiej. 
Była ona wspaniałą, choć niezbyt wielką budowlą zaprojektowaną według planu typowego dla świątyń 
kanaanejskich. Pomyślana była jako sanktuarium królewskie i nie miała zastąpić innych miejsc kultowych w kraju. 
Pozostały więc lokalne sanktuaria w Betel, Gilgal, Gabaa i Bersubai; niedawno odkopany został przybytek Jahwe w Arad. 
W celi świątyni jerozolimskiej złożona była arka Jahwe, którą osłaniały dwa skrzydlate, mające zwierzęcą postać cherubiny. 
W świątyni były składane regularne ofiary i obchodzone religijne święta (Pascha z przaśnego chleba, Zielone świątki i 
święto Namiotów). Uroczystości te wydają się pierwotnymi świętami rolniczymi Kanaanejczyków, przekształconymi dla 
uczczenia pamięci przełomowych wydarzeń w dziejach Izraela, takich jak exodus czy życie w namiotach na pustyni. 
Hierarchia świątynnego personelu, złożonego z kapłanów, kantorów i innych funkcjonariuszy, musiała rozwijać się 
stopniowo, choć Księgi Kronik przypisują jej organizację Dawidowi. 

Podział monarchii 
Po śmierci Salomona ok. 922 r. p.n.e. napięcie pomiędzy plemionami północnym i południowymi, związane być 
może z powszechnym niezadowoleniem z powodu uciążliwych podatków, doprowadziło do otwartego konfliktu, który 
zakończył się ustanowieniem dwu oddzielnych królestw. Na południu powstało królestwo Judy pod władzą 
Salomonowego syna Roboama, a na północy królestwo Izraela (zwane niekiedy Efraim), rządzone przez Jeroboama, 
jednego z dawniejszych urzędników Salomona. W ten sposób Juda pozostała dziedzicznym królestwem pod władzą 
dynastii wywodzącej się od Dawida, natomiast na północy królowie byli wybierani, nawet jeśli od czasu do czasu 
powstawały krótkotrwałe dynastie. 
Jeroboam założył w swym królestwie dwa państwowe sanktuaria, w Betel i Dan, gdzie Jahwe miał być czczony 
pod postacią byka (I Król.l2,26). O ile południe cieszyło się pewną stabilizacją pod rządami swej dynastii, to królestwo 
północne stało się wkrótce widownią politycznych niepokojów, podczas których tron zagarnął wódz imieniem Omri (876 r. 
p.n.e.). 
Był on silnym władcą, czemu wyraz dają ówczesne źródła asyryjskie, nazywające Izrael "domem Omri". Jego syn, 
Achab, ożenił się z fenicką księżniczką Jezabel, która miała wprowadzić do Izraela kult Baala. Fakt ten oraz pewne trapiące 
społeczeństwo kłopoty wywołały gwałtowny sprzeciw proroka Eliasza (I król. 1719,21; 2 Król. 1-2), a następnie także 
zaangażowanego politycznie proroka Elizeusza. Ten ostatni uczynił pewnego wodza, imieniem Jechu, królem (842-815 
p.n.e.). Eliasz i Elizeusz są najwcześniejszymi przykładami przekształcenia się charakteru profetyzmu izraelskiego; odnosi 
się to zwłaszcza do pierwszego z tych dwóch proroków. 
Powstanie pod wodzą Jechu, o przypuszczalnie religijnej inspiracji, które pociągnęło za sobą zabicie wielu czcicieli 
Baala, wliczając w to Jezabel, nie było politycznym sukcesem. śmierć królowej doprowadziła do napięcia w stosunkach z 
Fenicją, zaś w następstwie konfliktu z Aramejczykami Jechu został zmuszony do płacenia trybutu Asyrii i ostatecznie 
Aramejczycy zajęli całą Transjordanię. Panowanie Jeroboama II (786-747 p.n.e.) poprawiło w końcu sytuację polityczną i 
ekonomiczną, tak że Izrael wrócił częściowo do dawnego znaczenia. Lecz wiązało się to jednocześnie z umocnieniem się 
warstw wyższych, wyzyskujących biedotę. 
Tymczasem Juda istniała dalej pod rządami dynastii Dawidowej. Za panowania współczesnego Jeroboamowi II 
Azariasza, zwanego także Ozeaszem (783-742 p.n.e.), Juda również przeżywała okres pomyślności. Po śmierci jednak 
Jeroboama II Izrael wszedł w okres wewnętrznej destabilizacji, czemu towarzyszyła wzrastająca presja ze strony Asyrii. 
Manahem (745-738 p.n.e.) musiał płacić ciężki trybut Tiglatpilesarowi III (744-727 p.n.e.). Pekajah (737-732 p.n.e.) 
usiłował znaleźć poparcie u Aramejczyków, aby zbuntować się przeciwko Asyrii. Lecz gdy Achaz z Judy (735-715 p.n.e.) 
odmówił przyłączenia się do tej koalicji, jej członkowie ogłosili wojnę przeciwko niemu (tzw. wojna syro-efraimicka). 
Mimo protestów proroka Izajasza, Achaz zwrócił się o pomoc do Asyrii. W wyniku interwencji Tiglatpilesara III 
Aramejczycy zostali pokonani, tak że nowemu królowi Ozeaszowi pozostały jedynie ziemie wokół Samarii. Gdy i on 
próbował powstania w 721 r. p.n.e., następca Tiglatpilesara, Sargon II, położył kres istnieniu królestwa izraelskiego. 
Ezechiasz, nowy król judzki (715-687 p.n.e.), wobec parcia asyryjskiego szukał pomocy Egiptu. W Starym Testamencie jest 
on najlepiej znany ze swej próby przeprowadzenia reformy religijnej. 
W podzielonym królestwie zaznaczyły się w sferze religijnej silne tendencje synkretystyczne. Jahwe był bogiem 
koczowniczego lub półkoczowniczego ludu, który, przekształciwszy się w osiadłych Izraelitów, zwrócił uwagę na Baala 
jako odpowiedniego patrona dla swej rolniczej działalności. Jak widzieliśmy, nastąpiło utożsamienie Jahwe z kanaanejskim 
najwyższym bogiem E1 lub E1 Elionem, natomiast Baal i jego małżonka Aszera byli czczeni jako bóstwa urodzaju. 
Pisarze biblijni, oceniający stosunki religijne przez pryzmat późniejszej Księgi Powtórzonego Prawa, mówią o 
kulcie kanaanejskim, widocznym w ustawianych na "wysokich miejscach" (bamoth) kamiennych słupach (massebhoth) lub 
pniach drzew (aszeroth), będących symbolami, odpowiednio, męskich i żeńskich bóstw. Niedawno znaleziona w Kuntillat 
Ażrut inskrypcja wspomina nawet o aszeroth Jahwe. 
Oficjalna religia, której główny nurt rozwijał się w Judzie i Jerozolimie, znajduje swe odbicie w wielu psalmach. 
Dostrzegamy tu wysoką cześć dla Syjonu jako ziemskiego mieszkania Jahwe, bronionego przezeń przed wrogimi atakami 
(Hymn Syjonu, podobnie Ps.46,48). Poza kultem ofiarnym występowały też inne obrzędy, w których czyny Jahwe 
przedstawiane były w dramatycznej lub symbolicznej formie (Przyjdź i patrz, Ps.46,9; 48,9). Obejmują one obchody 
"królewskości" Jahwe, zwane także świętym intronizacyjnym (Ps.50,81), i odnowienia przymierza, zawierające aluzje do 
Dekalogu (Ps.50,81). Kilka psalmów ukazuje króla jako syna Jahwe i poręczyciela sprawiedliwości (Ps.2,72; 110). 

Wielcy prorocy 
Wspomniana już opozycja, reprezentowana przez proroków Eliasza i Elizeusza, utrzymywała się za rządów 
Jeroboama II, gdy przybyły z Judy Amos wygłaszał gwałtowne mowy przeciwko niesprawiedliwości społecznej, 
synkretycznemu kultowi i nieprawości. Pochodzący z północy Ozeasz wystąpił zdecydowanie przeciwko kultowi Baala 
podkreślając, że to nie Baal, a Jahwe byt dawcą urodzaju. Posługując się przykładem własnego związku małżeńskiego z 
niejaką Gomer, Ozeasz przyrównuje stosunki pomiędzy Jahwe a Izraelem do małżeństwa, w którym ten ostatni jest 
niewierną żoną, oddalaną przez Jahwe, lecz następnie przyjmowaną z powrotem. W ten sposób Ozeasz staje się prorokiem 
miłości. W samym opisie pojednania posługiwał się częściowo językiem potępianej przez siebie religii urodzaju. 
Nieco później również i w Judzie pojawili się dwaj prorocy, mianowicie Izajasz i Micheasz. Przepowiednie Izajasza 
oparte były na dwu założeniach, zakorzenionych w tradycji jerozolimskiej: o nienaruszalności Syjonu jako ziemskiego 
mieszkania Jahwe i o wiecznym, jak obiecał Jahwe, charakterze dynastii Dawidowej. Wychodząc z tych przesłanek prorok 
nawoływał do pokładania nadziei w Jahwe, a nie szukania pomocy w politycznych sojuszach. Z tradycji Dawidowej zaś 
czerpał wiarę w nastanie króla, który spełni wszystkie oczekiwania związane z idealnym władcą (Iz.7,9 i, być może,ll). 
Mowy te stały się podstawą dla występujących później w Izraelu oczekiwań mesjanistycznych. Izajasz krytykował ponadto 
synkretyczne praktyki religijne, pokładanie zbyt wielkiego zaufania w samych tylko ceremoniach kultowych i różne 
przejawy społecznego zła. 
Micheasz natomiast koncentrował swój atak na problemach ucisku biedoty i niewierności religijnych przywódców, 
przepowiadając zburzenie Jerozolimy jako konsekwencję tego stanu rzeczy. W jego Księdze znajduje się również 
proroctwo przybycia nowego władcy z Betlejem, spoza dynastii Dawidowej (Mich.5). 

Ostatnie dni Judy 
W chwili śmierci Ezechiasza Asyria znajdowała się u szczytu swej potęgi, sięgając nawet do Egiptu (czego echa 
znajdujemy w Księdze Nahuma 3,8). Juda musiała oczywiście opłacać pokój trybutem. Za rządów Menasesa (687-642 
p.n.e) zależność jego państwa od Asyrii zdaje się również wpływać na sytuację religijną, bowiem według relacji biblijnej 
król ten przedstawiony jest jako zwolennik synkretyzmu (2 Król.2l,1-16). Później Jozjasz (640-609 p.n.e.) przeprowadził 
reformę religijną, znosząc wszystkie lokalne przybytki oraz praktyki synkretyczne, i scentralizował kult w Jerozolimie. 
Wydaje się prawdopodobne, że z jego reformą ma pewne związki Księga Powtórzonego Prawa, w której możemy znaleźć 
relację o tego rodzaju centralizacji (Deut.l2).
W tym okresie Asyria upadła pod uderzeniem państwa nowobabilońskiego (612 r. p.n.e.). Sam Jozjasz umarł w 
Megiddo, bezskutecznie usiłując przeciwstawić się egipskiej wyprawie do Mezopotamii (609 r. p.n.e.). Juda stała się 
wasalnym państwem Egiptu, lecz wkrótce i Babilonia data odczuć Palestynie swe wpływy, tak że w 579 r. p.n.e. Juda stała 
się jej trybutariuszem. W walce między Babilonem a Egiptem król Zedechiasz stanął po stronie tego ostatniego państwa. W 
rezultacie ekspedycja babilońska zdobyła i zburzyła Jerozolimę w 587 r. p.n.e. Warstwy przywódcze i klasy wyższe zostały 
deportowane do Babilonii ("wygnanie"), a Juda stała się prowincją tego państwa. 
Podczas ostatnich dni królestwa działał w Jerozolimie prorok Jeremiasz. Sprzeciwiał się on religijnemu odstępstwu 
ludu, potępiał nadmierne zaufanie do świątyni, któremu nie towarzyszyło odpowiednie, moralne postępowanie, krytykował 
władców i związał się ostatecznie ze stronnictwem babilońskim, nawołując do poddania się. Po upadku Jerozolimy 
przeniósł się do Egiptu, gdzie zapewne zmarł. Jeremiasz jest znany przede wszystkim ze swej zapowiedzi nowego 
przymierza (Jer.31,31) i ze swoich osobistych lamentów, w których w znakomity sposób odsłania swe uczucia. 

" Niewola babilońska" 
Okres "niewoli babilońskiej" odegrał wielką rolę w rozwoju religii izraelskiej. Upadek Jerozolimy był poważnym 
ciosem dla narodu. Uważano, że Jahwe albo opuścił swój lud, albo też był zbyt słaby, aby go obronić. Z drugiej strony 
znajdujący się na wygnaniu przywódcy zdecydowani byli ratować co tylko możliwe z izraelskiej tradycji. Wydaje się 
prawdopodobne, że większa część materiału zawartego w Pięcioksięgu została zebrana i wydana podczas wygnania. Tak 
zwane deuteronomiczne dzieła historyczne (Księga Jozuego, Sędziów, Samuela i Królewskie) posiadały cechy wskazujące 
na to, iż powstały w tym samym okresie. W dodatku na wygnaniu aktywni byli dwaj najwięksi prorocy izraelscy, Ezechiel i 
Deutero-Izajasz. 
Ezechiel, kapłan deportowany do Babilonu w 597 r. p.n.e., został powołany do proroctwa we wspaniałej wizji, 
podczas której oglądał Jahwe zasiadającego na ognistym wozie tronowym. Najwcześniejsze mowy proroka, skierowane do 
ludzi pozostających w Judzie, krytykowały ich grzechy, a zwłaszcza praktyki synkretyczne. Po upadku Jerozolimy, 
traktowanym przezeń jako opuszczenie miasta przez "chwałę" Jahwe, stał się prorokiem zbawienia. Przepowiadał powrót z 
wygnania, odbudowę państwa i naszkicował obraz nowej świątyni, do której powróci "chwata" Jahwe. Ezechiel znany jest 
ze swej niezwykłej symboliki i podkreślania zasady indywidualnej odpowiedzialności moralnej. 
Deutero-Izajasz jest nie znanym bliżej prorokiem, którego dzieło zostało dodane do Księgi Izajasza (40-55). 
Pojawia się on pod koniec okresu wygnania, przepowiadając obalenie Babilonu przez Koresa (Cyrusa) i powrót z wygnania 
do ojczyzny. Na styl Deutero-Izajasza znaczny wpływ wywarły psalmy, zwłaszcza intronizacyjne. Powrót do kraju 
przedstawia jako nowy exodus lub triumfalną procesję króla Jahwe. Bóg nie opuścił swego ludu ani nie był zbyt słaby, by 
mu pomóc, bowiem jest zarówno Stwórcą jak i Panem całego świata. Nigdy dotąd izraelski monoteizm nie został wyrażony 
w sposób tak wyraźny. Szczególnie sławne stały się cztery fragmenty w dziele proroka, tzw. Pieśni sługi Jahwe (42,1-4; 
49,1-6; 50,4-9; 52,13; 53,12). Tym sługą jest Izrael, który zbłądziwszy przestał być "światłem narodów" i przeto jest 
lekceważony i zmuszony do cierpienia. Lecz cierpienie to jest pokutą "za wielu" i lud zostanie w końcu przywrócony do 
czci. Pieśni te, zwłaszcza czwarta, interpretowane były w Nowym Testamencie jako zapowiedź przyjścia Chrystusa. 

Okres perski 
Proroctwo Deutero-Izajasza stało się faktem: Cyrus zdobył Babilon w 539 r. p.n.e., a w następnym pozwolił 
izraelskim wygnańcom na powrót do ich ojczyzny. Z początku jednakże tylko jedna ich grupa wydawała się gotowa to 
uczynić. Czekało Izraelitów żmudne zadanie odbudowy, a kilka trudności stanęło na ich drodze. świątynia została 
rozbudowana do wielkich rozmiarów dzięki inspiracji proroków Aggeusza i Zachariasza. Poświęcono ją ponownie w 415 r. 
p.n.e. W Księdze Zachariasza, będącej ze względu na swe symboliczne wizje zapowiedzią późniejszej apokaliptyki, zawarta 
jest także wzmianka o tym, że pewne nie spełnione oczekiwania mesjanistyczne były związane z członkiem dynastii 
Dawidowej o imieniu Zorobabel. 
W dziele odbudowy izraelskiego społeczeństwa decydującą rolę odegrali dwaj ludzie, Nehemiasz i Ezdrasz. Ich 
chronologiczna kolejność pozostaje kwestią sporną; Biblia wymienia Ezdrasza przed Nehemiaszem, lecz pewne szczegóły 
Ksiąg, noszących ich imiona, wskazują raczej na odwrotną kolejność. Nehemiasz bardziej interesował się sprawami 
świeckimi, odbudową murów Jerozolimy i organizacją administracji. Ezdrasz z kolei skupił się na kwestiach religijnych. 
Opierał się na Prawie (tora), zawartym m.in. w pięciu Księgach Mojżesza, które miał, zgodnie z tradycją, zabrać ze sobą z 
Babilonu. W celu zachowania czystości wspólnoty Ezdrasz odrzucał małżeństwa mieszane. Z tego czasu wywodzi się 
podkreślanie znaczenia Prawa jako normy regulującej życie żydowskie.
Politycznie Judea była obecnie perską prowincją. źródła z tych czasów są niestety ubogie, wobec czego 
niemożliwe jest odtworzenie historii okresu perskiego. Dane archeologiczne świadczą o bardzo powolnej poprawie sytuacji 
materialnej, która osiągnąć miała poziom sprzed wygnania dopiero w III w. p.n.e. 
Stosunki religijne panujące w okresie perskim ilustrują pewne księgi biblijne: Izajasza (56-66), Aggeusza, 
Zachariasza, Malachiasza i Estery. Wydaje się, że istniał wówczas konflikt między tendencjami partykularnymi a 
uniwersalistycznymi, w którym te pierwsze zwyciężyły. Doszło także do ostatecznej schizmy między wspólnotą judejsko-
jerozolimską a ludnością dawnego północnego królestwa, zwaną później Samarytanami (dokładna data tej schizmy nie jest 
znana). Podczas gdy wspólnota judejska dodawała do swego kanonu wiele ksiąg historycznych, proroczych i poetyckich, 
Samarytanie uznawali za święte pisma jedynie pięć ksiąg Mojżesza. 

Okres hellenistyczny 
Po bitwie pod Issos w 333 r. p.n.e. Aleksander Wielki przeszedł przez Palestynę w drodze do Egiptu. Upadek 
monarchii perskiej oznaczał dla Palestyny włączenie do imperium Aleksandra. Po jego śmierci (323 r. p.n.e.) dostała się ona 
najpierw egipskim Ptolemeuszom, a w 198 r. p.n.e. przeszła pod władzę Seleucydów. W tym okresie Żydzi rozproszeni byli 
po różnych częściach hellenistycznego świata i to właśnie w Egipcie dokonano przekładu Starego Testamentu na język 
grecki (Septuaginta). 
W Palestynie napięcie istniejące między kulturą hellenistyczną a tradycyjnym judaizmem doprowadziło do 
otwartego konfliktu za panowania Antiocha IV Epifanesa (175-164 p.n.e.), który w 168 r. p.n.e. zniósł żydowski kult ofiarny 
w świątyni jerozolimskiej, wprowadzając na jego miejsce kult Zeusa ("obrzydłość na spustoszenie", Dan. 11,31, przekład: J. 
Wujek). Kapłan imieniem Matatiasz podniósł sztandar powstania. Jego syn, Juda Machabeusz, pokonał Syryjczyków, i w 
164 r. p.n.e. Jerozolima została odzyskana, a świątynia ponownie poświęcona. Na pamiątkę tych wydarzeń obchodzono 
później święto Hannukka ("Poświęcenia"). 
Podczas tych trudnych lat powodzeniem cieszyła się Księga Daniela, napawająca wiernych nadzieją i odwagą. 
Reprezentuje ona apokaliptyczny rodzaj literatury, z charakterystycznymi dla niej objawieniami odnoszącymi się do końca 
świata, przedstawionymi w niejasnym i symbolicznym języku. 
Młodszy brat Judy Machabeusza utrzymywał polityczną niezależność i dynastia machabejska albo hasmonejska 
władała w Jerozolimie aż do 63 r. p.n.e. , gdy miasto zostało zdobyte przez rzymskiego wodza Pompejusza, który poddał 
Palestynę panowaniu Rzymu. Jan Hirkan (134-104 p.n.e.) połączył w swym ręku władzę królewską z funkcją arcykapłana, 
co wywołało w pewnych kręgach silną opozycję i przyczyniło się zapewne do powstania wspólnoty w Qumran na 
wybrzeżu Morza Martwego, znanej późniejszym pisarzom żydowskim pod nazwą esseńczyków. 

Okres rzymski 
Pomiędzy 34 a 4 r. p.n.e. Herod ("Wielki"), pochodzenia edomickiego, panował jako król podległy Rzymowi. 
Znany jako tyran, był też słynnym budowniczym, a jego aktywność w tej dziedzinie obejmuje wzniesienie nowej świątyni 
w Jerozolimie, ukończonej już po jego śmierci (63-64). W latach jego panowania urodził się Jezus. Następcami Heroda 
zostali jego synowie: Archelaos, Herod Antypas i Filip, którzy panowali nad różnymi częściami królestwa. Archelaos, który 
otrzyma Judeę, został po kilku latach usunięty i zastąpiony prze rzymskiego namiestnika (jednym z kolejnych urzędników 
na tym stanowisku był Piłat z Pontu). Władając Galileą w czasach, gdy nauczał tam Jezus, Herod Antypas został z kolei 
usunięty w 39 r. Następcą Filip został w 34 r. Agryppa, który później otrzymał te Galileę. Po jego śmierci w 44 r. cały kraj 
stał się rzymską prowincją. Panujące w Palestynie niepokoje polityczne doprowadziły w końcu do wybuchu otwartego 
powstania. Zadanie jego stłumienia cesarz Neron powierzył wodzowi Wespazjanowi. Tytus, syn tego ostatniego, zdobył w 
70 r. Jerozolimę i spalił jej świątynie Kolejne powstanie, w 135 r., spowodował cesarz Hadrian, chcąc zbudować na ruinach 
Jerozolimy rzymską kolonię Aelia Capitolina, w której Żydom nie wolno było zamieszkiwać. 

Religia 
Epoka hellenistyczna pokrywa się mniej więcej z okresem, określanym ogólnie mianem "międzytestamentowego" 
czyli z okresem między kanonicznymi pismami Starego i Nowego Testamentu. Literatura religijna owych czasów 
reprezentowana jest przez apokryf Księgi te włączono do Septuaginty, lecz nie do kanon hebrajskiego. Reprezentują one 
wszak główny nurt judaizmu. Inne dzieła, jak np. Księga Enocha i Dru Ezdrasza, pełne wizji i objawień, należą do grupy 
apokaliptycznej. Trzecią kategorię stanowią dokumenty Qumran, słynne rękopisy znad Morza Martwego, pisane po 
hebrajsku i aramejsku i będące owocem twórczości esseńczyków. 
Utwory powyższe zawierają pewne nowe tendencje w myśli religijnej, np. ideę dualistyczną, według której zło na 
świecie przypisane zostało nie Bogu, lecz Szatanowi (Belial). Ślady podobnych poglądów spotyka się już w Starym 
Testamencie (I kron.2l,1), lecz w obecnie rozwiniętej formie ukształtowały się one zapewne pod wpływami irańskimi. W 
najwyraźniejszej formie myśli te wyrażano w Qumran, gdzie twierdzono, że Bóg stworzył duchy, dobra i zła, które 
rywalizują ze sobą świecie. 
Wpływy irańskie oddziaływały również na kierunek apokaliptyczny. Nauczano bowiem, że istnieją dwa światy 
albo okresy: "ten świat" i "świat, który przyjdzie". Ten świat skończy się katastrofą, będącą kresem dziejów i zostanie 
zastąpiony przez szczęśliwość świata, który nadejdzie. Czasami ów nowy świat łączono z "Synem człowieczym" (termin 
pochodzący od Danie 7,13), eschatologiczną postacią, noszącą pewne cechy politycznego Mesjasza, występującego w tzw. 
Psalmach Salomona. Termin "Syn Człowieczy" został przejęty przez Jezusa i zastosowany w chrystologii Nowego 
Testamentu. 
Kolejną nową ideą, po raz pierwszy wyraźnie wypowiedzianą u Daniela (12,2), było zmartwychwstanie umarłych. 
Zapowiadały ją już niektóre inne fragmenty Starego Testamentu (Iz.26,19; Ps.16,10; 49,16), lecz w tym wypadku znów 
możliwe są wpływy irańskie.
Ówczesny historyk żydowski Józef wymienia trzy stronnictwa religijne tego okresu: saduceuszy, faryzeuszy 
(wspominanych też w Nowym Testamencie) i esseńczyków. 
Saduceusze są mało znani. Wydaje się, że byli to konserwatyści, odrzucający pewne nowe doktryny, jak np. ideę 
zmartwychwstania. Przynajmniej część z nich przyjmowała ugodową postawę wobec władzy politycznej. Faryzeusze z 
kolei kładli nacisk na ścisłe i szczegółowe przestrzeganie przepisów Prawa, aby "oddzielić się" od "grzeszników". W 
interpretacji jego przepisów przykładali dużą wagę do ustnej tradycji. Przyjmowali wiarę w anioły i zmartwychwstanie, 
pielęgnując mesjanistyczne nadzieje. Esseńczycy wydają się identyczni ze wspólnotą, która pozostawiła rękopisy znad 
Morza Martwego. Grupa esseńczyków tworzyła pewien rodzaj monastycznego bractwa, stosującego w praktyce przepisy 
Prawa i otaczającego swych kapłanów wielkim szacunkiem. Ich teologia była dualistyczna, podkreślała wszechmoc Boga i 
predestynację. Oczekiwali oni eschatologicznej wojny, w której "synowie światła" pokonać mieli "synów ciemności" i 
zapoczątkować w ten sposób nową epokę. 


TROJA

Odkrycie 
Iliada Homera wzięła swój tytuł od Iliosu lub Ilionu, jednej z dwóch nazw używanych przez Poetę na oznaczenie 
Troi. Iliada jest "poematem o Troi", o wielkim mieście położonym na północno-zachodnich krańcach Azji Mniejszej. 
Miało ono potężne mury, ulice, place, świątynie oraz domy Trojańczyków i ich sprzymierzeńców. Niemiecki archeolog 
Henryk Schliemann (1822-1890), przekonany, że Troja nie była li tylko wymysłem greckich poetów epicznych, lecz istniała 
w rzeczywistości, rozpoczął w 1870 r. prace wykopaliskowe na wzgórzu, nazywającym się obecnie Hissarlik, oddalonym o 
około siedmiu kilometrów od Cieśniny Dardanelskiej. Tutaj, wedle powszechnie przyjętej opinii, miała znajdować się 
starożytna Troja. Jednakże identyfikacja ta nie opiera się na bezpośrednim dowodzie, albowiem nie znaleziono żadnej 
inskrypcji, która rzuciłaby nieco światła na starożytną nazwę odkrytego miasta. Ale jeśli Troja istniała naprawdę, to jedynie 
Hissarlik spełnia w tej części Azji Mniejszej warunki odpowiadające opisom Iliady. 
Schliemann prowadził tutaj prace wykopaliskowe aż do roku 1890, a po jego śmierci kontynuował je jego 
współpracownik, Wilhelm Dorpfeld. W latach 1932-1938 ekspedycja z Cincinnati, kierowana przez Williama Semplea i 
Carla Blegena, na nowo przebadała cały teren i próbowała ustalić chronologię poszczególnych warstw archeologicznych. 
Schliemann stwierdził, że kolejno powstające na tym miejscu osiedla utworzyły warstwę o grubości około 16 metrów. 
Biorąc pod uwagę poprawki poczynione przez Dorpfelda i badaczy amerykańskich, określa się owe osiedla cyframi 
rzymskimi w ten sposób, że najstarsze z nich oznaczone jest cyfrą I, natomiast najmłodsze cyfrą IX. Dla poszczególnych 
osad wyróżnia się jeszcze podokresy, które oznacza się literami, umieszczanymi po cyfrach rzymskich. Sądząc z materiału 
archeologicznego, największe znaczenie miały osady nazwane Troja II i Troja VI. 

Troja II 
Troja II pochodzi z wczesnej epoki brązu (o jej datowaniu: patrz niżej), a jej historia dzieli się na siedem 
podokresów. Troja Ilc jest kwadratową, silnie ufortyfikowaną małą cytadelą. Długość jej boku nieznacznie przekraczała 80 
m. Mało przeto ludzi mogło znaleźć pomieszczenie w obrębie murów. Przypuszczano więc, że obok niej istniało "miasto", 
ale niestety nie znaleziono żadnego jego śladu. Fortyfikacje cytadeli były dobrze rozplanowane i starannie wykonane z 
cegły i kamienia. Budowla miała potężne mury, w skład których wchodziły również starsze konstrukcje; na części obwodu 
wzmacniały je prostokątne wieże. W południowo-wschodniej części murów znajdowała się brama, złożona z trzech 
małych pomieszczeń, do której prowadziła stroma rampa, wyłożona kamiennymi płytami. Od strony południowo-
wschodniej była druga brama, szeroka, zbudowana na planie kwadratu, ale już bez rampy. Wewnątrz cytadeli, na osi 
północny zachód południowy wschód, stał duży budynek, ponad 27 m długi i 9 m szeroki. Jedną trzecią jego długości 
zajmował kwadratowy przedsionek, którego drzwi prowadziły do głównej sali, gdzie na podłodze znajdowało się palenisko. 
Układ kwadratowego przedsionka i prostokątnej sali z ogniskiem jest uderzająco podobny do "megaronu", występującego 
później w Grecji mykeńskiej. W "megaronie" Troi II znajdowały się prawdopodobnie główne pomieszczenia ceremonialne 
miejscowego władcy. Na północ i południe od tego "megaronu", wzdłuż tej samej osi, odkryto wiele domów, mniejszych 
od niego, ale naśladujących jego plan. Nic nie wiemy o wierzeniach i praktykach religijnych mieszkańców Troi II, nie 
odkryto żadnej budowli, którą można by zidentyfikować jako świątynię lub pomieszczenie kultowe. Wewnątrz murów 
znaleziono kilka grobów, zawierających szkielety w pozycji podkurczonej. 
Odkryte w Troi II przedmioty świadczą, iż nie było poważniejszego przerwania ciągłości kulturowej między tą 
osadą a wcześniejszą Troją I; teraz jednakże mieszkańcy mieli do swojej dyspozycji o wiele większe zasoby materialne. Pod 
dostatkiem było brązu i miedzi do wyrobu broni i narzędzi domowych. Największy podziw wzbudzają naczynia i ozdoby 
ze złota, srebra, elektronu, szlachetnych i półszlachetnych minerałów, składające się na "Skarb Schliemanna" (należący 
prawdopodobnie do podokresu Ilg). Skarb ten, przewieziony do Berlina, zaginął w czasie drugiej wojny światowej. 
Istniejące opisy i ilustracje tego skarbu dowodzą, że w swojej heterogeniczności i obfitości przypomina zawartość 
późniejszych grobów szybowych w Mykenach. Szczególny podziw budzi misterne wykonanie niektórych ozdób, 
zwłaszcza złotych naszyjników. Do wyrobów rękodzieła artystycznego używano także krwawnika, fajansu, lapis lazuli, 
kwarcu. Wielką innowacją w tym okresie było koło garncarskie, które jednakże nie wyparło całkowicie ceramiki 
formowanej ręcznie. Spośród charakterystycznych form ceramiki pochodzącej z Troi II na wzmiankę zasługuje wysoki i 
wąski puchar, z długimi uszami, zwany przez Schliemanna depas amphikypellon, ponieważ przypominał mu puchar 
opisany przez Homera. 
Nawet pobieżne zapoznanie się z przedmiotami znalezionymi w Troi II przekonuje, że ówcześni Trojańczycy 
dysponowali wielkimi bogactwami i utrzymywali kontakty (bezpośrednie lub pośrednie) z wieloma krajami. I tak np. 
niektóre wyroby jubilerskie przypominają ozdoby znalezione w asyryjskich grobowcach, natomiast ślady wpływów 
ceramiki trojańskiej można obserwować na Eubei i w innych częściach Grecji (włącznie z Cykladami), w Tarsie 
(południowo-wschodnia Anatolia), na Krecie, Cyprze, w Macedonii i Tracji. 
Troję II, podobnie zresztą jak Troję I, strawił gwałtowny pożar. Następna osada, Troja III, nie osiągnęła już tak 
wysokiego stopnia rozwoju kulturalnego jak Troja II, chociaż w zasadzie była to ta sama kultura. Czwarta i piąta osada 
również niczym specjalnym się nie wyróżniały. Dopiero okres Troi VI wprowadza nas do najbardziej interesującej i 
najdłużej egzystującej osady ze wszystkich, jakie tu istniały. Jej historia przypada na środkową i późną epokę brązu i dzieli 
się na osiem podokresów (a-h). W kulturze tej osady występuje wiele elementów wyraźnie odróżniających ją od 
poprzedniczek. 

Troja VI 
Wypada zacząć od murów cytadeli i budynków, jakie znajdowały się w ich obrębie. Fortyfikacje Troi II były, jak 
wyżej wspomniano, potężne, ale wyraźnie ustępowały tym, które posiadała Troja VI. Jak należało tego oczekiwać po 
osadzie rozwijającej się pomyślnie przez kilka stuleci, mury rozbudowywano etapami. ślady owych murów są dzisiaj 
widoczne tylko po zachodniej, południowej i wschodniej stronie osady. Obejmowały one teren prawie dwa razy większy 
niż Troja II. Zwracają uwagę prowadzące do wnętrza cytadeli bramy, a było ich pięć, przy których murarze pracowali z nie 
spotykaną wcześniej starannością; interesująca jest również wielka wieża, wzniesiona po wschodniej stronie osady 
(przypuszczalnie miała ona zapewnić lepszą kontrolę nad zaopatrzeniem miasta w wodę). Wieża ta w momencie jej 
odsłonięcia liczyła 9 m wysokości; niechybnie musiała mieć znacznie więcej, gdy służyła mieszkańcom Troi VI. 
Podobnie jak mury tak i domy Troi VI były zbudowane według nowego planu. Wznoszono je na tarasach, które 
poczynając od obwodu murów obronnych pięły się ku górze, ku centrum cytadeli. Niestety, zachowały się tylko 
zbudowane na najniższych tarasach, przy czym osiem z nich ma wyraźnie zarysowane plany. Zdradzają one zupełnie nowy 
sposób budowy, są to bowiem domy wolno stojące, zaprojektowane z artyzmem i starannie wykonane. Dobrym 
przykładem jest "dom z filarami", położony w południowej części cytadeli. Składał się on, w swoim kształcie ostatecznym, 
z trzech części: przedsionka, znajdującego się po wschodniej stronie, głównej sali (około 15x9 m), zajmującej centralne 
miejsce, i trzech małych pokojów, położonych po stronie zachodniej. Jego cechą charakterystyczną poza rozmiarami jest 
posiadanie dwóch kwadratowych filarów w sali głównej (zapewne podtrzymywały dach) i trzech kamiennych stopni, 
prowadzących z tej sali ku północy; były one chyba częścią głównego wejścia. Mimo pewnych analogii budynek ów nie 
może być, jako całość, uznany za prawdziwy "megaron". Inny dom ("dom M" w południowo-zachodniej części cytadeli) 
wyróżnia się swoim planem w kształcie litery L i starannie wykonanym tarasem, czterometrowej wysokości, na którym 
został wzniesiony. 
Typowymi dla ceramiki Troi VI są szare, pozbawione dekoracji naczynia, wypalane specjalną metodą; podobne, 
ale nie identyczne z wyrobami współczesnej im szarej ceramiki Grecji lądowej, zwanej minijską. Wytwarzano także 
matowe naczynia malowane, dające się również porównać z podobną ceramiką egejską. W ostatnich podokresach Troi VI 
obserwuje się znaczny napływ ceramiki mykeńskiej, naśladowanej przez miejscowych garncarzy. Importy te i imitacje 
świadczą o kontaktach Troi VI z Grecją i to w ciągu długiego okresu. Na podstawie posiadanych dowodów można 
stwierdzić, że Troja pozostawała w ściślejszych kontaktach z Mykeńczykami niż z jakimkolwiek innym partnerem w Azji, z 
wyjątkiem być może Miletu. 
We wczesnym podokresie Troi VI wprowadzono hodowlę konia i używano go przez cały czas istnienia tej osady. 
Praktykę palenia zmarłych stwierdzono po raz pierwszy w podokresie VIh, ale czy była to innowacja, czy też kontynuacja 
obyczaju tego, niestety, nie wiemy. 

Troja VII-IX 
Troja VI została zniszczona przez wielką katastrofę; wedle uczonych amerykańskich było to trzęsienie ziemi. Ale 
osada została rychło odbudowana i kultura Troi VI panowała również w następnym okresie, Troi Vlla, nie wykazując 
widocznych zmian. Zburzone części murów zostały odbudowane lub wypełnione innymi, nowymi budowlami. W domach 
Troi VIIa znaleziono wielką ilość dzbanów, umieszczonych na poziomie podłogi lub też pod nią, w których magazynowano 
różne produkty. Szara ceramika, charakterystyczna dla Troi VI, była nadal wytwarzana, nie zaprzestano też importu 
ceramiki mykeńskiej. Troja Vlla miała jednak krótki żywot, gdyż rychło padła pastwą pożaru. 
Troja VIIb ma dwie warstwy archeologiczne: VIIbl i VIIb2. Troja VIIbl wydaje się biedniejszą od VIIa, chociaż nie 
widać jakichś istotniejszych przemian w kulturze. Miejscowi garncarze nadal wyrabiali szare naczynia, nadal sprowadzano 
mykeńskie wyroby ceramiczne. Warstwę VIIbl oddziela od VIIb2 nie jakiś gwałtowny kataklizm, ale nowy, o dużym 
znaczeniu element, występujący w tej drugiej warstwie; obok bowiem miejscowych naczyń i lokalnych imitacji 
mykeńskich importów, pojawiła się "ceramika guzkowata", tzw. buckelkeramik, typ ceramiki ręcznie lepionej, łączony z 
cywilizacją basenu naddunajskiego. Troja VIIb2 została spalona i opuszczona w czasie, którego nie sposób dokładnie 
ustalić; mogło to nastąpić około roku 1100 p.n.e. 
Przez następne 400 lat nikt chyba tu nie mieszkał. Dopiero greccy Eolowie, którzy opuścili ziemie ojczyste, 
założyli w tym miejscu kolonię, nazwaną przez uczonych Troją VIII (ok. 700-ok. 340 p.n.e.). Wśród skąpych pozostałości 
po tej kolonii znajdują się wyroby z terakoty i ceramika, pochodzące ze wschodniej Grecji, fragmenty naczyń attyckich i 
korynckich; są także rodzime, trojańskie szare naczynia. 
Troja IX (od ok. 340 p.n.e.) to nazwa nadana osiedlu, jakie znajdowało się tutaj w czasach hellenistycznych i 
rzymskich. 
Chronologia 
Historia Troi dostarcza uczonym wiele problemów do rozwiązania. Ożywioną dyskusję wywołało datowanie 
poszczególnych osiedli, zwłaszcza najwcześniejszych; i tak np. jedna szkoła datuje Troję II na ok. 2500-2200 p.n.e., gdy 
druga na lata ok. 2200-1900 p.n.e. Początki Troi VI będą oczywiście także różnie datowane, w zależności od tego, jaką 
chronologię przyjmuje się dla Troi II; natomiast końcową jej datę, tj. ok. 1300 p.n.e., można wyznaczyć za pomocą 
sprowadzanej tu ceramiki mykeńskiej. Fakt, że w Troi VI wytwarzano szarą ceramikę można wytłumaczyć dwojako: albo 
był to wynik lokalnego rozwoju sztuki garncarskiej, mającego paralele w całej Anatolii zachodniej, albo też została ona 
wprowadzona do Troi przez najeźdźców, którzy wyparli stąd poprzednich mieszkańców. Wróćmy jeszcze do pytania 
postawionego na początku tego rozdziału: czy któreś z osiedli odkrytych na Hissarliku może być identyfikowane z Troją 
Homerową? Schliemann opowiadał się za Troją II; dzisiaj już wiadomo, że osada ta istniała znacznie wcześniej niż świat 
opisany przez Homera. W eposie mogła występować Troja VI, VIIa, VIII, chociaż dzisiaj najwięcej "szans" daje się Troi 
Vlla. 


FRYGIA I LIDIA 

 Pierwsi Frygowie
Wedle starej tradycji greckiej pierwsi Frygowie napłynęli do Azji Mniejszej z Macedonii i Tracji. Sądząc z 
informacji zawartych w Iliadzie Homera, już w czasach wojny trojańskiej (początek XII w. p.n.e.) byli dobrze 
zadomowieni w nowej ojczyźnie. Jednakże Strabon, grecki geograf, powiada, że ich imigracja nastąpiła dopiero po tej 
wojnie. Najprawdopodobniej migrację Frygów wiązać należy z pojawieniem się w Azji Mniejszej wkrótce po upadku 
Nowego Państwa Hetytów (ok.1200 p.n.e.) wielu ludów. Przed końcem drugiego tysiąclecia p.n.e. Frygowie na dobre 
osiedlili się w centralnej Anatolii, głównie w rejonie okolonym rzeką Halys (dziś Kizil Irmak), w dawnym kraju Hetytów. 
Istniał w nauce pogląd, że pierwsi Frygowie to w gruncie rzeczy lud Muszki, który toczył nad górnym Tygrysem walki z 
królem asyryjskim Tiglatpilesarem I (ok. 1112-1072 p.n.e.). Jednakże Muszkowie źródeł asyryjskich i Frygowie tradycji 
greckiej byli, zdaje się, całkiem różnego pochodzenia i zaczęli się ze sobą mieszać dopiero w końcu VIII w. p.n.e. Bardzo 
możliwe, że doprowadził do tego król ludu Muszki, Mita, nazywany w źródłach greckich Midasem. 

Królestwo Midasa 
W czasach panowania Midasa, w końcu VIII w. p.n.e., Frygia była krajem kwitnącym gospodarczo i potęgą 
polityczną w Azji Mniejszej. Królestwo Midasa sięgało na południu do Cylicji, na wschodzie do Eufratu, na zachodzie do 
wybrzeży Morza Egejskiego. Wydaje się, że Midas utrzymywał kontakty z Grecją lądową, a nawet ofiarował cenne dary 
świątyni Apollina w Delfach. 
Na stolicę wybrał miasto Gordion, odległe o 96 km od współczesnej Ankary. Wyróżniało się ono monumentalną 
bramą wjazdową, imponującym kompleksem pałacowym i dużą liczbą domów typu megaronowego, których szachulcowe 
ściany miały drewniane szkielety wypełnione cegłami. Teren przyległy do miasta pokrywały kopce, tumulusy, gdzie 
Frygowie chowali zmarłych. Największe wrażenie robi tzw. Wielki Tumulus, który jeszcze dziś ma 53 m wysokości i jest 
drugim pod względem wielkości zabytkiem tego rodzaju, jaki zachował się z czasów starożytnych. W jego wnętrzu 
znajdowała się drewniana komora, gdzie spoczywały szczątki dojrzałego mężczyzny być może samego Midasa. Inne 
tumulusy były przypuszczalnie miejscem pochówku członków rodziny królewskiej i wysoko postawionych arystokratów, 
dominujących w społeczeństwie, którego zamożność opierała się na dobrze postawionym rolnictwie. W państwie Midasa 
rozwinięte było także rzemiosło i handel; zwłaszcza sama stolica, Gordion, była centrum produkcji wysokiej jakości 
wyrobów z brązu, drewna, kości słoniowej, inkrustowanych mebli. 

Najazd Kimmerów i jego pokłosie 
Około 695 r. p.n.e. Azję Mniejszą najechał z północy lud zwany Kimmerami; zajęli oni niemal cały ten kraj i 
zniszczyli królestwo Midasa. Inwazja ich położyła kres zjednoczonemu imperium frygijskiemu. Ale niektóre miasta, wśród 
nich Gordion, otrząsnęły się po tym nieszczęściu i gdy najeźdźcy wreszcie wycofali się, odzyskały, przynajmniej po części, 
dawną świetność i egzystowały jako małe, oddzielne księstwa, podległe królom Lidii. 
Dowodów świadczących o wkroczeniu cywilizacji frygijskiej w nową fazę dostarczają dość liczne osady położone 
między dzisiejszymi miastami Eskisehir i Afyon (na zachód od Gordionu). Osady te pomyślnie rozwijały się w pierwszej 
połowie VI w. p.n.e. Wyróżniającą cechą nowej cywilizacji jest bogaty wystrój grobowców i pomników, najczęściej 
wykuwanych w litej skale. Ich fasady przypominają szczytowe ściany domów i pokryte są zwykle bogatymi wzorami 
geometrycznymi. Najbardziej okazałym jest tzw. "Pomnik Midasa", stojący na skraju tzw. Miasta Midasa, VI-wiecznej 
osady, położonej opodal dzisiejszego Eskisehiru. 
"Pomnik Midasa" ma niszę, gdzie umieszczano podczas uroczystości religijnych posąg bogini Kybele. Kybele, 
zwana też "Wielką Macierzą", była głównym bóstwem frygijskim. Z jej kultem łączyły się szalone rytuały orgiastyczne, 
podczas których zdarzały się przypadki samokastracji jej kapłanów. Główne sanktuarium Kybele znajdowało się w mieście 
Pessinus, gdzie, jak utrzymywano, spadł prosto z nieba jej posąg kultowy (w gruncie rzeczy kamień o nieokreślonych 
kształtach). 
W następstwie upadku królestwa lidyjskiego Frygia została wcielona do imperium perskiego. W 333 roku p.n.e. 
dostała się pod władzę Aleksandra Wielkiego. Po bitwie pod Ipsos w 301 r. p.n.e. stała się częścią państwa Seleucydów, 
natomiast w roku 133 p.n.e. jej zachodnia część została włączona do rzymskiej prowincji Azji. 

Język frygijski
Napisy w języku frygijskim zachowały się w dwóch grupach inskrypcji i tylko częściowo zostały odczytane. 
Pierwsza grupa to inskrypcje występujące głównie na fasadach pomników wykutych w skale, datowane na VIII-IV w. 
p.n.e. Druga grupa, zawierająca przede wszystkim formuły zaklęć, pochodzi w II-III w. n.e. Język frygijski należy do 
indoeuropejskiej rodziny językowej i był zapisywany alfabetem prawie na pewno przejętym od Greków. 

Narodziny królestwa lidyjskiego 
Starożytne królestwo lidyjskie leżało w zachodniej części Azji Mniejszej, granicząc od północy z Myzją, od 
południa z Karią, od wschodu z Frygią, od zachodu zaś z koloniami jońskimi, rozłożonymi na wybrzeżu Morza Egejskiego. 
Według tradycji przekazanej przez Herodota pierwszą liczącą się dynastią królewską w Lidii była dynastia Heraklidów, 
której członkowie mienili się potomkami Heraklesa. Dynastia ta rządziła 505 lat, mniej więcej od wojny trojańskiej do 
początków VII w. p.n.e. 
Około 685 r. p.n.e. do władzy doszła nowa dynastia, Mermnadów, założona przez Gygesa, członka gwardii 
królewskiej, który zamordował króla Kandaulesa, poślubił jego żonę i zawładnął tronem. Nowy władca podjął szeroko 
zakrojone plany ekspansji i przekształcił Lidię w dominującą siłę polityczną w Azji Mniejszej; zajęła ona teraz miejsce 
zniszczonego królestwa frygijskiego. Gyges musiał toczyć walki z Kimmerami, którzy zniszczyli królestwo Midasa. Toczył 
je również drugi władca z dynastii Mermnadów, Ardys (ok. 651-625 p.n.e.) aż do czasu całkowitego wyparcia Kimmerów z 
terytorium lidyjskiego. 
Ardys podjął na nowo walki z koloniami greckimi, zainicjowane przez Gygesa. Władcy z dynastii Mermnadów, 
zmierzając do zajęcia wschodnich wybrzeży Morza Egejskiego, natrafili na zdecydowany opór kolonii greckich, zwłaszcza 
Miletu, który nie ustępował mimo powtarzających się ataków lidyjskich. Walki z Miletem ciągnęły się i za następcy Ardysa, 
Sadyattesa (ok. 625-610), i zostały wreszcie zakończone za panowania Alyattesa (ok. 609-560), kiedy wojujące strony 
zawarły traktat pokojowy, uznający niezależność tego miasta. Krezus, ostatni władca z dynastii Mermnadów (ok. 560-546 
p.n.e.) podporządkował sobie wszystkie kolonie jońskie, z wyjątkiem Miletu, i rozciągnął swoją władzę na większość ziem 
leżących w zachodniej części Azji Mniejszej. 
Pod panowaniem Mermnadów Lidia przekształciła się w potężne państwo handlowe, zasobne w płody rolne i 
bogactwa naturalne. Kraj obfitował w stada owiec i bydła, owoce i zboża; kopalnie metali szlachetnych, zwłaszcza złota i 
srebra, w poważnym stopniu ułatwiały rozwój handlu lidyjskiego. Największym i najtrwalszym osiągnięciem Lidyjczyków 
w dziedzinie handlu było wynalezienie monety. W ciągu VI w. p.n.e. królowie lidyjscy emitowali złote i srebrne monety; w 
końcu tego stulecia bito je już w całej Azji zachodniej i Grecji.
Jakkolwiek Lidyjczycy siłą narzucili swoje zwierzchnictwo greckim koloniom w Jonii, to jednak nie wydaje się, 
aby czuły one z tego powodu większą urazę. Niektórzy królowie lidyjscy, przede wszystkim Krezus, cieszyli się nawet 
wśród Greków wielkim szacunkiem. Krezus, wielbiciel greckiej kultury, nosił się z grecka, partycypował w odbudowie 
świątyni Artemidy w Efezie i hojną ręką słał dary dla sanktuarium Apollina w Delfach. Między Lidią i Grecją dokonywała 
się stała wymiana kulturalna; Grecy przejęli wiele elementów kultury lidyjskiej, zwłaszcza z dziedziny muzyki i literatury, a 
także zgodnie z przekazem Herodota wiele gier wymyślonych przez Lidyjczyków. 
Kultura i cywilizacja Lidii znalazła najpełniejszy wyraz w Sardes, stolicy państwa. Jakkolwiek większość 
architektonicznych pozostałości tego miasta pochodzi z czasów, gdy upłynęło już wiele lat od zagłady państwa lidyjskiego, 
to jednak sztukę okresu wcześniejszego dobrze reprezentuje duży zespół pięknych wyrobów z terakoty i płytek zdobionych 
płaskorzeźbami. Niedaleko Sardes znajduje się nekropolia, zwana dzisiaj Bin Tepe (Tysiąc Kopców), z olbrzymimi 
grobowcami tumulusowymi, w których chowano królów i arystokratów lidyjskich. Jeden z nich, uważany przez Herodota 
za grobowiec króla Alyattesa, ma 64 m wysokości i jest największym ze znanych tumulusów, pochodzących z czasów 
starożytnych. 

Wojna z Persją i jej konsekwencje 
Państwo lidyjskie zakończyło żywot w 546 r. p.n.e. w sposób nagły, po ciosie zadanym mu przez nową potęgę 
polityczną, jaka powstała na Wschodzie. Cyrus, król Anszanu, pokonał króla Medów, Astyagesa, szwagra Krezusa, i 
położył podwaliny pod imperium perskie. Zaniepokojony tym Krezus szukał porady u wielu wyroczni greckich, po czym 
wiosną 546 r. przeprawił swoje wojsko przez rzekę Halys, aby uprzedzić atak perski na jego terytorium. Po zaciętej, ale nie 
rozstrzygniętej bitwie Krezus wycofał się do Lidii. Cyrus jednakże pośpiesznie ruszył jego śladami i w walnej bitwie, 
stoczonej na równinie opodal Sardes, całkowicie rozbił armię Krezusa. Lidia została wcielona do imperium perskiego, a 
Sardes stało się centrum administracji perskiej na zachodzie. 
Spod panowania perskiego uwolnił Lidię w 334 r. Aleksander Wielki, ale pozostała ona nadal pod 
administracyjnym zarządem lokalnego satrapy, któremu płaciła, jak dawniej, daninę. Po śmierci Aleksandra Lidia weszła w 
skład królestwa Seleucydów, a po bitwie pod Magnezją (190 p.n.e.) znalazła się we władaniu króla Pergamonu. W 133 r. 
p.n.e. została wcielona do rzymskiej prowincji Azji. 

Język lidyjski 
Zachowało się około 64 inskrypcji w języku lidyjskim i prawie wszystkie pochodzą ze stel nagrobnych, 
znalezionych w Sardes. Datuje się je na VI-IV wiek p.n.e. Nasza wiedza o potocznym języku Lidyjczyków jest dalece 
niekompletna, chociaż jest to język pochodzenia indoeuropejskiego, spokrewniony być może z językami hetyckim i 
luwijskim, występującymi w Anatolii w późnej epoce brązu. 

PERSJA

Okres przedhistoryczny i królestwo Medów 
W ciągu pierwszej połowy I tysiąclecia p.n.e. Medowie i Persowie, wraz z innymi plemionami irańskimi, 
przesuwali się stopniowo ku zachodniej części Płaskowyżu Irańskiego, gdzie stali się dominującą siłą. O Medach i Persach 
wspominają nowoasyryjskie źródła klinowe z IX w. p.n.e. Pierwsza z tych dwóch grup ludnościowych była liczniejsza i w 
początkach I tysiąclecia p.n.e. kontrolowała cały wschodni region gór Zagros, a niebawem zaczęła napierać na zachód, na 
ziemie równinnej Mezopotamii. Persowie początkowo mieli swoje siedziby na południe od jeziora Urmia, potem przesunęli 
się dalej ku południu i osiedli w południowo-zachodniej części Iranu (Fars). 
Wedle chronologii archeologicznej czasy te nazywają się epoką żelaza. Pierwszy okres tej epoki (ok. 1300-1000 
p.n.e.) cechuje na terenie Iranu zachodniego zerwanie z kulturą późnej epoki brązu. Powstałe wówczas nowe wzorce 
kulturowe zachowały się także w II okresie (ok. 1000-800 p.n.e.). III okres epoki żelaza (ok. 750-550 p.n.e.) charakteryzuje 
się dalszym rozwojem tych trendów, jakie pojawiły się w okresach I i II, oraz powtórnym zerwaniem ciągłości kulturowej 
w Iranie zachodnim. Niektórzy uczeni uważają, że pojawienie się plemion irańskich wiąże się z tymi zmianami 
kulturowymi, jakie zaszły na początku epoki żelaza. Inni zaś łączą ich przybycie z III okresem, którego początki na terenie 
środkowej części Iranu zachodniego przypadają, być może, na wiek IX p.n.e. Jednakże większość badaczy zgadza się, że 
szerokie rozprzestrzenienie się po roku 650 p.n.e. kultury III okresu na całym obszarze gór Zagros dowodzi szybkiego 
wzrostu siły Medów w tym czasie. 
Wiele historyjek opowiedzianych o Medach przez Herodota należy zaliczyć do legend, ale autor ten przekazał 
jednocześnie sporo dokładnych faktów. Pierwsi dwaj królowie medyjscy, Dejokes (728-675 p.n.e.) i Fraortes (675-653 
p.n.e.), są prawdopodobnie postaciami legendarnymi. Dejokes miał założyć królestwo medyjskie i ustanowić stolicę w 
Ekbatanie (dzisiejszy Hamadan). O Fraortesie zaś powiada się, że podporządkował sobie Persów mieszkających w Farsie i 
stracił życie podczas najazdu na Asyrię. Nie mamy bezpośredniego dowodu, który mógłby potwierdzić, że najazd ten 
rzeczywiście nastąpił. Ale z drugiej strony wiemy, że współczesny król asyryjski, Asarchadon (681-668 p.n.e.) był 
zaniepokojony zagrożeniem wschodniej granicy przez zbrojną gromadę, złożoną z Medów, Scytów Mannów i innych, 
dowodzoną przez Kasztaritu. Właśnie tego ostatniego niektórzy uczeni utożsamiają z Fraortesem. Jest rzeczą możliwą, że 
król medyjski narzucił w tym czasie swoje zwierzchnictwo Persom, ale udowodnić tego nie sposób. 
Tradycja utrzymuje, że w końcu panowania Fraortesa na Iran zachodni zwalił się potężny najazd scytyjskich 
nomadów, którzy zawładnęli owym krajem i rządzili nim w latach 653-625 p.n.e. Dopiero Kyaksares (625-583 p.n.e.) wedle 
Herodota wyparł Scytów i odrodził królestwo medyjskie. I tu dopiero jesteśmy na pewnym gruncie historycznym. 
Kyaksares pojawia się klinowych napisach jako Uwakszatra. Na czele wojsk medyjskich zaatakował w 615 r. asyryjskie 
miasto po graniczne Arrapchę, w 614 r. otoczył Niniwę, spod której musiał się jednak wycofać, ale za to zdobył Aszui 
religijną stolicę Asyrii. Po zawarciu sojuszu z królem Babilonu, połączone siły medyjsko-babilońskie zdobyły w sierpniu 
612 r. p.n.e. Niniwę. Cofające się wojsko asyryjskie zostało doścignięte w Syrii i tutaj, w roku 608 p.n.e., Aszuruballit, 
ostatni król Asyrii, zszedł wraz ze swoim państwem z areny dziejów. 
Zdobywcy podzielili się łupem następująco: Babilonia otrzymała Żyzny Półksiężyc, Media zaś całe pogórze aż do 
centralnej Anatolii, gdzie zetknęła się z Lidyjczykami. Między Medami i Lidyjczykami doszło wtedy do starcia, 
zakończonego pokojem w 585 r., zawartym dzięki mediacji króla Babilonu. Pokój ten wyznaczał na rzece Halys granicę 
między Medią i Lidią. 
Ostatni król Medii, Astyages (585-550 p.n.e.), odziedziczył po swoim ojcu, Kyaksaresie, rozległe królestwo. 
Obejmowało ono Anatolię, aż po Halys, Iran zachodni (sięgając do regionu dzisiejszego Teheranu) i całą południowo-
zachodnią część Iranu, łącznie z krainą Fars, gdzie siedzieli Persowie. O rządach Astyagesa wiemy niewiele. 
Wyróżniającym się wydarzeniem było usunięcie go z tronu przez Cyrusa z rodu Achemenidów, władcę Persji.

Wzrost potęgi państwa perskiego. Cyrus Wielki 
Dynastia perska, władająca krainą Fars (Pars), wywodziła swe początki od eponimicznego króla Haksamanisza, 
zwanego też Achemenesem. Po nim panowali kolejno: Teispes, Cyrus I i Kambyzes I. Nie wiemy o nich prawie niczego 
poza tym, że Cyrus I był prawdopodobnie tym Persem, który ok. 639 r. p.n.e. złożył przysięgę wierności władcy Asyrii, 
Assurbanipalowi. Cyrus II, słusznie zwany "Wielkim", chyba już od chwili koronacji w 559 r. p.n.e. był zdecydowany 
zrzucić zwierzchnictwo medyjskie i wystąpić przeciwko Astyagesowi, który był zresztą jego dziadkiem ze strony matki. 
Najpierw jednak zjednoczył pod swoją władzą wiele plemion perskich i irańskich, nawiązał stosunki dyplomatyczne z 
Babilonią, a potem dopiero otwarcie wystąpił przeciwko Astyagesowi. Z tej trudnej walki Cyrus wyszedł zwycięsko i w 550 
r. p.n.e. Persja wchłonęła państwo medyjskie. 
Następnie, uśpiwszy czujność Babilonu, Cyrus zaatakował Lidię. Nie rozstrzygnięta bitwa rozegrała się w 547 r. 
p.n.e. nad graniczną rzeką Halys. Ponieważ w tym czasie kończyła się właśnie dogodna pora do prowadzenia kampanii 
wojennych, Krezus, król Lidyjczyków, wycofał się do Sardes i rozpuścił swoje wojska. Cyrus tymczasem ruszył za 
wycofującymi się Lidyjczykami i w 546 r. p.n.e. zdobył ich stolicę oraz wziął do niewoli samego Krezusa. Po tym 
zwycięstwie wojska perskie ruszyły na podbój greckich kolonii na zachodnim wybrzeżu Azji Mniejszej. 
Kolejnym celem Persów był Babilon. Cyrus potrafił tak umiejętnie wykorzystać niepopularność króla 
babilońskiego Nabonida, zaniedbującego sprawy lokalne i tradycyjną religię, że atak zakończył się nieoczekiwanie łatwym 
sukcesem. Ku zadowoleniu Drugiego Izajasza i innych poddanych Nabonida, Cyrus wkroczył w końcu lata 539 r. p.n.e. do 
Babilonu i ogłosił manifest, podkreślając, że jest prawowitym władcą Mezopotamii, tolerancyjnie nastawionym wobec 
innych religii. 
Zwycięska armia perska doszła aż do granic Egiptu. Ale dalszą część rządów Cyrusa wypełniły walki na 
wschodnich rubieżach państwa, które i w przyszłości będą tak często absorbowały siły Persji. Tu, w rejonie rzek Oksos i 
Jaksartes (Amu-darii i Syr-darii), Cyrus stracił życie w 529 r. p.n.e. 

Następcy Cyrusa: Kambyzes, Dariusz I i Kserkses I 
Kambyzes II (529-522 p.n.e.) chyba bez kłopotów objął tron po swoim ojcu, Cyrusie Wielkim. W 525 r. rozpoczął 
realizację od dawna już opracowanych planów najazdu na Egipt. Przy pomocy Arabów przekroczył niebezpieczny, 
pustynny Synaj i w bitwie pod Peluzjum pokonał faraona Psametycha IlI, od niedawna zasiadającego na egipskim tronie. 
Po tym zwycięstwie Kambyzes bez trudu zajął Memfis. W 522 r. doszła go wieść o przewrocie w Persji, dokonanym przez 
jego rodzonego brata, Bardiję, lub przez samozwańca Gaumatę (jeśli bowiem dać wiarę inskrypcji Dariusza, to Kambyzes 
zamordował brata, zanim wyruszył na Egipt). Podczas pośpiesznego powrotu Kambyzes stracił życie w niewyjaśnionych 
okolicznościach, być może sam sobie zadał śmiertelną ranę w jakimś wypadku. Dowództwo nad armią przejął Dariusz, 
wywodzący się z bocznej linii Achemenidów. Zdławił on rebelię i to w taki sposób, by samemu odnieść z tego korzyści. 
O tych wydarzeniach i o swoim dojściu do tronu opowiada Dariusz w słynnym napisie na skale w Behistunie, 
opodal dzisiejszego Kermanszachu. Obwieścił w tej inskrypcji, że władzę objął na mocy prawa naturalnego, jako wnuk 
Teispesa. Wydaje się jednakże, iż tron zawdzięczał raczej temu, że miał pod swoimi rozkazami zasadniczą część armii 
perskiej i przewodził tej części arystokracji, która była wrogo nastawiona wobec rebelii. 
Ponad rok zabrały mu wysiłki zmierzające do przywrócenia pokoju (522-521 p.n.e.), albowiem do buntu 
przyłączyło się wiele krain wchodzących w skład imperium perskiego. Dariusz osiągnął ostatecznie zwycięstwo dzięki 
umiejętnemu łączeniu rozsądnej łagodności, bezlitosnej przemocy i przemyślanej taktyki oraz dzięki konsekwencji w 
dążeniu do celu. Gdy uporał się ze sprawami wewnętrznymi, ruszył na podbój nowych krain. W rezultacie wypraw na 
wschód znaczna część północnych Indii została przyłączona do Persji. W 516 r. Dariusz przekroczył Hellespont i ruszył na 
Scytów, osiadłych na północ od Morza Czarnego; celem tej wyprawy było przerwanie dostaw zboża do Grecji. 1 chociaż 
Persowie zostali zmuszeni do odwrotu, to jednak zachowali przyczółek w Europie. 
Ich dalszą ekspansję powstrzymało na pewien czas powstanie Jonów, które wybuchło w 500 r. p.n.e. Skromnej 
pomocy udzieliły powstańcom w 498 r. Ateny. Grecy przeszli nawet do ofensywy. Kontrdziałania Persów były 
początkowo anemiczne, ale gdy w 492 r. przeszli do zdecydowanego uderzenia, zakończyło się ono ich sukcesem. 
Mardoniusz, zięć Dariusza, zlikwidował, wedle otrzymanych instrukcji, władzę tyranów w miastach greckich na zachodnim 
wybrzeżu Azji Mniejszej i wprowadził rządy demokratyczne. 
Mardoniusz odzyskał w 492 r. dla Persji Trację i Macedonię. Następnie Persowie zaatakowali Grecję właściwą, ale 
12 sierpnia 490 r. p.n.e. doznali porażki pod Maratonem. Wtedy Dariusz postanowił przygotować lepiej skoordynowany 
atak, aby rozwiązać ostatecznie ten dokuczliwy, nadgraniczny problem. Przygotowania przerwał wybuch powstania w 
Egipcie i śmierć Dariusza w 486 r. p.n.e. 
Jego następcą został syn, Kserkses (486-465 p.n.e.). W 485 r. szybko uporał się z powstaniem w Egipcie. Zmienił 
także dotychczasową politykę perską wobec tego kraju: lekceważył bowiem egipskie formy sprawowania władzy i 
bezwzględnie narzucał tej buntowniczej prowincji swoją wolę. Podobnie postępował w Babilonie, gdzie zdusił bunt, jaki 
wybuchł ok. 482 r. przeciwko Persom. Obwieścił wówczas, że nie chce już dłużej panować jako "prawowity" władca 
Mezopotamii, lecz jako zdobywca, który wziął do niewoli posąg Marduka, boga Babilonu, i więzi go w Suzie. W inskrypcji 
w Daiwa, powstałej prawdopodobnie w związku z buntem babilońskim, Kserkses mówi z religijnym fanatyzmem o 
niszczeniu fałszywych bogów i ich świątyń. Mamy więc do czynienia z nową polityką; dotychczas bowiem panowanie 
perskie cechowała religijna tolerancja, dzięki której Żydzi mogli za pozwoleniem Cyrusa Wielkiego odbudować świątynię w 
Jerozolimie. 
W roku 480 rozpoczęła się od dawna spodziewana inwazja na Grecję. Na nic zdała się bohaterska postawa Spartan 
w sierpniu tego roku w Termopilach: lądowe wojska perskie wkroczyły do Attyki i spaliły Ateny. Ale kiedy flota perska 
została rozgromiona pod Salaminą, impet ataku perskiego został zahamowany. Lecz Grecy nie wygrali jeszcze wojny. Co 
prawda Kserkses opuścił Grecję, ale pozostawił armię pod wodzą Mardoniusza. Rozstrzygnięcie przyniósł dopiero rok 479, 
kiedy Grecy odnieśli zwycięstwo pod Platejami, kiedy padły propersko nastawione Teby i uległa zagładzie flota perska w 
bitwie koło przylądka Mykale. Wydarzenia następnego dziesięciolecia utworzenie Związku Delijskiego, wzrost potęgi Aten, 
bunty w Jonii zniweczyły perskie plany zawładnięcia basenem Morza Egejskiego. Kserkses przestał się nim w ogóle 
interesować, oddając się coraz zapamiętalej uciechom życia w królewskim pałacu. Został zamordowany w 465 r. w wyniku 
intryg, jakie przepełniały harem; odtąd będą one już stale podcinały siły dynastii Achemenidów. 

Późniejsi władcy z dynastii Achemenidów 
Najpoważniejszym wydarzeniem z czasów panowania Artakserksesa I (465-425 p.n.e.), Kserksesa II (425--424 
p.n.e.) i Dariusza II (424-405 p.n.e.) była wojna toczona między Spartą i Atenami, trwająca od 460 do 404 r. Persja, dążąc 
do wykorzystania jej we własnym interesie, wspierała finansowo raz jedną, raz drugą stronę, zapewniając sobie w ten 
sposób wpływ na bieg wydarzeń. Początkowo popierała Ateny, zyskawszy w zamian tzw. pokój Kalliasa (448 r.), w którym 
Persowie zobowiązali się trzymać z dala od Morza Egejskiego, zaś Ateńczycy mieli im pozostawić wolną rękę w Azji 
Mniejszej. Po nieszczęsnej wyprawie wojsk ateńskich na Sycylię w 413 r. Persja zmieniła front i zaczęta wspierać Spartę. 
Ugoda zawarta w Milecie w 412 r. przewidywała, że Sparta pozostawi Persji swobodę działania na zachodnim wybrzeżu 
Azji Mniejszej, za co z kolei otrzyma pieniądze na utrzymanie floty peloponeskiej. I tak perskie złoto i spartańska armia 
doprowadziły Ateny do klęski w 404 r. 
Podczas długiego panowania Artakserksesa II (405-359 p.n.e.) wojna ze Spartą zakończyła się korzystnym dla 
Persji pokojem. W 405 r. wybuchło powstanie w Egipcie, w wyniku czego kraj ten na długo odpadł od Persji. Zbuntował 
się Cyrus Młodszy, a tzw. bunt satrapów zrujnował prawie całe imperium. Te trzy ostatnie wydarzenia zapowiadały 
wszystkie niepokoje, jakie owładnęły imperium Achemenidów w połowie IV w. p.n.e. 
Sparta po zwycięstwie nad Atenami zbudowała własne, małe imperium i wkrótce rozpoczęta wojnę z Persją w 
obronie wolności miast jońskich. Wtedy Artakserkses hojnie wsparł pieniędzmi wrogów Sparty na terenie Grecji i 
odbudował flotę perską, powierzając jej dowództwo Ateńczykowi, Kononowi. Walki ciągnęły się od 400 do 387 r. W tym 
czasie Ateny, wspierane przez Persję, odżyły po wojnie peloponeskiej i stały się przeciwwagą dla Sparty na gruncie 
greckim. W latach 387-386 Artakserkses podyktował warunki tzw. pokoju królewskiego, przyjęte przez Greków, którzy 
zgodnie z jego postanowieniami wyrzekali się wszelkich roszczeń do Azji Mniejszej i zobowiązywali się do zachowania u 
siebie politycznego status quo. 
Cyrus Młodszy, brat Artakserksesa, satrapa ważnej prowincji Anatolii, nająwszy dziesięć tysięcy greckich 
najemników ruszył w 401 r. na wschód, by zrzucić z tronu brata. Jednakże w bitwie pod Kunaksą, niedaleko Babilonu, 
doznał porażki i stracił w boju życie. Ciężkozbrojni najemnicy greccy nie zostali rozbici i wycofując się w ordynku doszli 
do Morza Czarnego i powrócili do Grecji (ich wyprawę opisał w Anabasis dowodzący nimi Ksenofont). Fakt, że taka 
gromada ludzi mogła wyjść cało z samego niemal centrum imperium perskiego jest dowodem postępującego zaniku sił 
państwa achemenidzkiego. 
Artakserkses musiał w 373 r. stawić czoło innemu jeszcze buntowi, tym razem koalicji satrapów. Buntownicy 
zostali pokonani, gdyż ich poczynaniom brak było koordynacji. Zwycięski Artakserkses zamiast potraktować ich w sposób 
bezlitosny jakby uczynił to Dariusz Wielki odesłał większość z nich na dawne stanowiska. 
Artakserkses III (359-338 p.n.e.) rozpoczął rządy od wymordowania większości swoich krewnych, żeby 
wyeliminować ewentualnych pretendentów do tronu. Jego próba odzyskania Egiptu w latach 351-350 nie powiodła się, 
natomiast powstanie, które ogarnęło Palestynę, Fenicję i Cylicję zostało stłumione dopiero w 345 r. Następna wyprawa do 
Egiptu, którą dowodził sam król, zakończyła się w roku 343 sukcesem, jakkolwiek miejscowy władca zbiegł do Nubii, skąd 
podtrzymywał ducha oporu i nadzieje na odzyskanie niezależności. Wkrótce po tym Persja popełniła poważny błąd, 
odmawiając pomocy Atenom przeciwko Filipowi, władcy Macedonii; ten bowiem po zwycięskiej bitwie pod Cheroneą w 
338 r. podporządkował sobie całą Grecję. Okazało się wtedy, że Persja nie była w stanie wywierać za pomocą swoich 
pieniędzy wpływu na Zachód, jeśli był on zjednoczony. 
Panowanie Arsesa (338-336 p.n.e.) tak jak się zaczęło, tak i się skończyło, tzn. intrygą i morderstwem. Dariusz III 
(336-331 p.n.e.) był jeszcze w stanie stłumić w latach 337-336 kolejne powstanie w Egipcie, ale początkiem końca była 
przegrana bitwa, jaka w maju 334 r. rozegrała się nad Granikiem. Zwycięski Aleksander zajmował kolejno perskie terytoria i 
w kwietniu 330 r. wkroczył do Persepolis. W tym samym roku został zamordowany Dariusz III, ostatni Achemenida. 

Język, religia i sztuka w państwie Achemenidów 
W państwie tym było tyle języków, ile ludów. Persowie mówili dialektem południowo-wschodnio-irańskim, 
zwanym dialektem staroirańskim, który stał się językiem pisanym w momencie, kiedy Dariusz polecił dostosować doń 
pismo klinowe; dzięki temu rozporządzeniu mógł nakazać wykucie na skale w Behistunie historii pierwszego roku swojego 
panowania. Inskrypcja ta, podobnie jak pozostałe inskrypcje królewskie, była trójjęzyczna; sporządzono ją w językach: 
staroperskim, babilońskim i elamickim. Staroperski nie był językiem powszechnie używanym w imperium perskim; 
elamickim posługiwała się administracja w Persepolis i w Suzie; natomiast właściwa lingua franca imperium perskiego to 
język aramejski, najczęściej, wydaje się, używany także przez rządowy aparat biurokratyczny.
Irańczycy byli początkowo politeistami i swoich bogów łączyli ze zjawiskami naturalnymi, z funkcjami 
społecznymi, gospodarczymi i wojskowymi, z pojęciami abstrakcyjnymi, np. z prawdą, sprawiedliwością. Poważne zmiany 
zostały dokonane pod wpływem Zoroastra (Zaratusztry), wielkiego proroka, który ok. 600 r. p.n.e. nauczał w północno-
wschodnim Iranie. Nakazywał on ludziom postępować sprawiedliwie, mówić prawdę, nienawidzić kłamstwa. Jego naukę 
cechował dualizm, kładący nacisk na odwieczny konflikt między Prawdą (Arta) i Fałszem (Druf), pojęciami 
abstrakcyjnymi, które uległy niemal personifikacji. Historię religii irańskiej okresu Achemenidów charakteryzuje walka 
między zwolennikami nauk Zoroastra a wyznawcami tradycyjnych wierzeń i praktyk religii indoeuropejskiej. Zwycięstwo 
przypadło zoroastryzmowi (zaratusztrianizmoa ale w znacznym stopniu zmodyfikowanemu. 
Za którą religią opowiadali się królowie achemedzcy? Niestety o wierzeniach Cyrusa nie wiemy nic poza tym, że 
był tolerancyjny wobec różnych religii; Dariusz I był chyba wyznawcą zoroastryzmu, a prawie na pewno byli nimi 
Kserkses i jego następcy. źródła poświadczające praktyki kultowe, jakie uprawiano dworze królewskim, dają się w 
większości pogodzić współczesną im liturgią zoroastryjską, w której unikano ofiar ze zwierząt, pozwalano na picie 
odurzającej hmy, lecz zakazywano jej palenia; ogień, będący w zoroastryzmie symbolem Prawdy, odgrywał centralną rolę 
w kulcie, jaki praktykowano na dworze królewskim. Religijne akcenty wystąpiły podczas tłumienia przez Dariusza buntu 
Bardii, a powody zarówno religijne i polityczne popchnęły Kserksesa, w czasie powstania babilońskiego, do wydania walki 
dewom (duchom i ich czcicielom. Może to świadczyć o ścieraniu się wczesnego zoroastryzmu z pogaństwem. Przyjęcie 
przez. Artakserksesa I kalendarza zoroastryjskiego i wprowadzenie przez Kserksesa boga Mitry i bogini Anahity do 
królewskiego panteonu starych bóstw świadczą o stopniowej akceptacji zoroastryzmu przez Achemenidów jednocześnie o 
tym, że nowa religia, aby powiększyć grono wyznawców, poszła na kompromis. Jak wyglądała religia prostych ludzi, tego 
niestety nie wiemy, była to niewątpliwie mieszanina starych i nowych wierzeń i praktyk. Ortodoksyjny zoroastryzm, jaki 
znamy z późnego okresu sasanidzkiego, był zlepkiem różnych wierzeń ludowych, religii dworu Achemenidów i nauk 
proroka Zoroastra. 
Sztuka achemenidzka, podobnie jak religia, była mieszaniną rozmaitych elementów. Wielki Król zapraszał 
wszystkie ludy do pracy nad tworzeniem imperialnej sztuki, godnej władzy i bogactwa Achemenidów. Więc rozmaite 
gusła, style, motywy i techniki zostały zmieszane, dając sztukę eklektyczną, odzwierciedlającą perską koncepcję państwa, w 
którym poszczególne ludy zachowały przeważnie swoje wierzenia, zwyczaje i style. Mimo jednakże tylu obcych 
elementów sztuka achemenidzka pozostała całkowicie perska w swojej koncepcji. W obu stolicach w Pasargadach i 
Persepolis położonych w prowincji Fars, ojczyźnie Achemenidów można wskazać na obce pochodzenie niemal każdego 
detalu architektonicznego i dekoracyjnego, ale mimo wszystko założenia i plan obu miast oraz ich budowle są w dziejach 
sztuki całkowicie nowe. Persepolis, budowane przez Dariusza I i Kserksesa, jest jednym najwspanialszych pomników, jakie 
powstały w starożytności na ziemiach Azji Zachodniej.

Organizacja i osiągnięcia państwa perskiego 
Na czele państwa stał "król królów", otoczony dworem złożonym z wpływowych, dziedzicznie władających 
ziemią arystokratów, wyższych dowódców stałej armii, dygnitarzy duchownych, haremu i centralnego aparatu 
biurokratycznego. Prowincjami (satrapiami) zarządzali namiestnicy (satrapowie). Teoretycznie wszystko w imperium 
poddane było kontroli króla: był on ostatnią instancją sądową, naczelnym wodzem, tym, który powoływał urzędników na 
wszystkie stanowiska w państwie. W zarządzaniu tak wielkim państwem wielce pomocnymi byli urzędnicy zwani "uszami 
królewskimi", przeprowadzający regularne inspekcje wszystkich prowincji i podlegający bezpośrednio królowi. System ten 
działał sprawnie, gdy u steru był zdolny i sumiennie wypełniający swoje obowiązki władca. Zawodził natomiast, kiedy w 
państwie o bezmiernym terytorium, nieustannie zagrożonym atakami z zewnątrz, zmagającym się ciągle z powstaniami, 
władza przypadła słabemu królowi. Wykorzystywali to satrapowie, którzy złączywszy w swych rękach władze wojskową i 
cywilną, początkowo całkowicie od siebie oddzielone, zmierzali do przekształcenia się w dziedzicznych władców. 
Prowadziło to do tego, że niektóre prowincje stawały się na poty niezależnymi państwami, między satrapiami dochodziło 
do rywalizacji, a nierzadkie były otwarte bunty przeciwko "królowi królów". 
Armia achemenidzka z biegiem lat ulegała zmianom. Za Cyrusa była ona właściwie perskim wojskiem 
plemiennym. Chyba dopiero za Dariusza zorganizowano stałą armię, wzmocnioną oddziałami dostarczanymi przez 
ujarzmione ludy. Rdzeniem armii był oddział "dziesięciu tysięcy nieśmiertelnych", złożony z Medów i Persów. 
Kontyngenty przysyłane przez poszczególne kraje były uzbrojone i walczyły wedle własnych zwyczajów, ale dowodzili 
nimi Irańczycy. W kluczowych punktach imperium były rozlokowane stałe garnizony. W późniejszych czasach w armii 
perskiej wiernie służyło wielu greckich najemników. 
Panowanie perskie było, generalnie rzecz ujmując, zupełnie znośne dla ujarzmionych ludów. Zachowywały 
bowiem swoje religie, zwyczaje, zajęcia, a nawet, do pewnego stopnia, własne formy rządów. Poważną rolę w 
utrzymywaniu porządku odgrywało prawo; jego reforma była kamieniem węgielnym w przeprowadzonej przez Dariusza 
reorganizacji państwa. Otóż w każdej prowincji wprowadzono dwa trybunały: jeden wymierzał sprawiedliwość wedle 
prawa lokalnego, drugiemu podlegały sprawy sądzone według prawa perskiego. Równocześnie przeprowadzono reformę 
podatkową. Zasadą opodatkowania był fakt, że kraj wcielony do imperium uważano za wojenną zdobycz króla; podatek 
więc był rodzajem czynszu dzierżawnego. Sami Persowie, ponieważ nie byli podbitym ludem, podatków nie płacili. Każdy 
satrapa wnosił do skarbu państwa określoną roczną sumę podatków. Początkowo nie uwzględniała ona różnic w 
otrzymywanych co roku plonach, ale za Dariusza I dokonano przeglądu wszystkich ziem, ustalono średnią plonów na 
podstawie zbiorów wieloletnich i dopiero na tej podstawie obliczano podatek, stanowiący określony procent średniej 
zbiorów. 
Podstawami bogactwa były uprawa ziemi i handel. "Pokój królewski" pozwalał rozwijać się obu tym gałęziom 
gospodarki. Rząd inwestował nawet w budowę systemów irygacyjnych i ulepszenia ogrodnicze, aby wzmocnić gospodarkę 
rolną, źródło największych wpływów podatkowych. Słynny system dróg królewskich, z których najbezpieczniejszą była 
droga z Suzy do Sardes, ułatwiał administrowanie państwem, umożliwiał szybkie przerzucanie wojsk i przyczyniał się do 
rozwoju handlu. Dariusz I rozkazał przekopać kanał łączący Nil z Morzem Czerwonym i zachęcał do prowadzenia handlu 
morskiego, finansując wyprawy badawcze, które miały poszukiwać nowych dróg, rynków i surowców; popierał rozbudowę 
portów nad Zatoką Perską. Na ożywienie handlu wpłynęło także ujednolicenie miar i wag, wprowadzenie do obiegu złotych 
monet oraz rozwój kredytów bankowych, zwłaszcza w Mezopotamii. 
Od czasów Artakserksesa II obserwuje się upadek gospodarczy, który poderwał siły państwa. Był on 
spowodowany przede wszystkim zamieszkami politycznymi, jakie wstrząsały imperium. Ale były też i inne powody. 
Wycofanie, w formie podatku, zbyt dużej ilości pieniędzy z rynku pociągnęło za sobą poważną inflację, ponieważ 
wypłacanie ogromnych sum obcym najemnikom i popieranym sojusznikom spowodowało bardzo niekorzystny bilans 
płatniczy. Jeśli w Babilonie nieustannie rosła stopa procentowa, to chyba właśnie w rezultacie presji inflacyjnej. 
Rozprzężenie gospodarcze osłabiało państwo, które nie mogło już zapewnić stabilizacji politycznej, zaś brak tej ostatniej 
powodował dalsze pogłębienie kryzysu gospodarczego. Kiedy w roku 334 Aleksander wkroczył do Azji, miał do czynienia 
z bardzo już osłabionym olbrzymem. 
Największym sukcesem Achemenidów było ich ponad dwustuletnie panowanie nacechowane twórczą tolerancją 
nad rozmaitymi ludami i kulturami i to w czasie, kiedy Azja i Europa wychodziły z głębokiej starożytności i wkraczały w 
nową epokę dziejów świata. Niektórzy utrzymują, że ta głęboka starożytność skończyła się wtedy, gdy Cyrus ruszył na 
Babilon; inni twierdzą, że nastąpiło to po spaleniu przez Aleksandra Persepolis. W każdym jednak razie imperium 
Achemenidów było potężną siłą w czasie długiego okresu przemian w dziejach ludzkości. Okres ten był świadkiem 
przełomowych wydarzeń w dziedzinie sztuki, filozofii, literatury, religii, historiografii, badań, gospodarki, nauki, polityki. Te 
wydarzenia oraz koncepcja państwa wielonarodowościowego przygotowały grunt dla dalszych przemian, które dokonają 
się w czasach hellenistycznych. 








AZJA ZACHODNIA PO ALEKSANDRZE WIELKIM 

W historii świata Aleksander Wielki rozpoczyna rozdział, w którym odwieczna walka między Wschodem i 
Zachodem weszła w nową fazę. Zamordowanie uciekającego achemenidzkiego króla w Baktrii w 330 r. p.n.e. dało 
Aleksandrowi prawny tytuł do zawładnięcia imperium perskim. Następne pięciolecie było świadkiem godnych podziwu 
kampanii wojennych, w wyniku których Aleksander podporządkował sobie wschodnie prowincje państwa perskiego, 
przekroczył południowy Hindukusz i podbił Pendżab, by następnie ruszyć z biegiem Indusu. Jeśli nie poszedł dalej na 
wschód, to tylko dlatego, że żołnierze macedońscy odmówili marszu ku Gangesowi (był to dla nich zupełnie nieznany 
świat); dlatego zadanie podboju subkontynentu indyjskiego mogli podjąć Candragupta, z dynastii Maurjów, i jego wnuk, 
Aśoka (neofita buddyjski). 
Z Indii armia Aleksandra wracała dwoma drogami: flota i część żołnierzy pod dowództwem Nearchosa dotarła 
płynąc wzdłuż wybrzeży do północnego brzegu Zatoki Perskiej, zaś Aleksander z resztą wojska przeszedł bezwodną, 
pustynną Gedrozję i wiosną 324 r. wkroczył do Suzy, starej stolicy Persów. Przejąwszy ze stroju Achemenidów płaszcz 
królewski, dał wyraz swoim planom organizacji rozległego imperium na zasadzie połączenia koncepcji greckich i perskich. 
Ale w następnym roku zmarł w Babilonie, a dowódcy Aleksandra rozpoczęli walki o jego dziedzictwo. 

Państwo Seleucydów 
Seleukos, po początkowych niepowodzeniach, wkroczył w 312 r. p.n.e. do Babilonu, obejmując swoją władzą 
perską część imperium Aleksandra, rozciągającą się od Azji Mniejszej po Indie. Rychło jednak namiestnicy prowincji i 
lokalni naczelnicy zaczęli, niczym nieubłagana i potęgująca się fala, odrywać dla siebie części władztwa Seleucydów, dla 
których podstawą potęgi była odległa Mezopotamia. Gdy już ustaliły się poszczególne dynastie, a stale znajdowali się 
ludzie chcący założyć nowe, stopniowe rozczłonkowywanie imperium Aleksandra stało się rzeczą nieuniknioną. Seleukos 
potrzebował aż jedenastu lat, aby pozbyć się rywali zmierzających do zajęcia Syrii. Bitwa pod Ipsos (301 r.) pozwoliła mu 
stanąć mocną stopą w owym kraju, ale w tym samym czasie miał on trudności z utrzymaniem kontroli nad krainami 
położonymi na wschód od Eufratu. 
Jakkolwiek podboje Aleksandra zrodziły wiele problemów politycznych, to jednak skutki jego czynów pozostaną 
olbrzymie nawet wtedy, gdy Seleucydzi zejdą ze sceny dziejów. Przed Grekami otworzył się bowiem nowy świat, 
pozwalający ich uczonym przejąć matematyczną i astronomiczną wiedzę Babilonii i Indii. Natomiast Wschód przez całe 
wieki pozostanie pod wpływami hellenizmu. Zakładanie przez Aleksandra nowych miast, zasiedlonych weteranami i 
greckojęzycznymi osadnikami i to wszędzie tam, gdzie doszły wojska macedońskie jest najwyraźniejszą oznaką 
zachodzących zmian. Politykę zakładania miast w ważnych punktach strategicznych kontynuował Seleukos i jego 
następcy. Seleucja nad Tygrysem zastąpiła Babilon jako administracyjna stolica Mezopotamii. Powstało także wiele innych, 
mniejszych centrów prowincjonalnych. 
Największe znaczenie tych miast w Azji Zachodniej, pomijając ich rolę administracyjną, leży w tym, że były one 
ośrodkami greckiej kultury rozsianymi od Morza Egejskiego do Pendżabu. Ich mieszkańcy przez wieki zachowali wiele 
elementów kultury dawnej Grecji, co znalazło swój wyraz w rękodziele, sztukach pięknych, nauce, religii i myśli 
politycznej. Grecki język i greckie pojęcia prawne były silnie zakorzenione w Mezopotamii i Persji. Oczywiście hellenizm 
łączył się tu z elementami kultur lokalnych, co wielu uczonych na Zachodzie niesłusznie uważa za tragedię. Dla nich Grecja 
jest "czystym ideałem", natomiast ta nowa, zmieszana kultura ma posmak "zorientalizowanej, pośledniejszej formy 
hellenizmu". Tymczasem był to okres dynamicznych przemian, kiedy artyści, a nawet zwykli mieszkańcy miast, mieli do 
czynienia z bogactwem idei, które umożliwiały im racjonalny i swobodny rozwój, bez naleciałości nacjonalistycznych lub 
jakichś prawowiernych zakazów. Tego rodzaju ograniczenia nastaną w Azji Zachodniej w czasach późniejszych, po epoce 
chrześcijańskiej, kiedy pojawią się reżimy dyktatorskie. Ale ten świat, który pozostawił w spadku Aleksander, nacechowany 
był uniwersalnością środków wyrazu i wielostronną wymianą myśli i osiągnięć. I takim pozostał do nadejścia islamu. 
Skutki podboju macedońskiego odczuwalne były przez stulecia, natomiast polityczna sita Seleucydów rychło 
zaczęta się kruszyć. Najpierw odpadł Pendżab, który Seleukos był zmuszony ustąpić rosnącemu w siłę Candragupcie. W 
połowie III w p.n.e. Seleucydzi tracili ziemie jedną po drugiej: Ptolemeusz III najechał Syrię, , państewka w Azji Mniejszej 
wymówiły posłuszeństwo, odpadły północno-wschodnie prowincje: Partia, Baktria i Sogdiana. Arsaces, Irańczyk z 
pochodzenia, wyrzucił w 246 r. p.n.e. z Partii zbuntowanego namiestnika sam dał początek dynastii Arsacydów (zwanej też 
partyjską), która mimo zmiennych kolei losów, utrzymał się u władzy prawie 500 lat. Namiestnik Baktrii, Diodotos, ogłosił 
się w 238 r. p.n.e. królem. 
Seleucydzi podejmowali desperackie próby odzyskania utraconych ziem. Udało się to częściowo Antiochowi III. 
Jego wyprawy na wschód powstrzymały na pewien czas napór Partów oraz dały się boleśnie odczuć Partom, których 
stolica, Baktra, położona nie opodal dzisiejszego Balchu, była przez dwa lata oblegana. Eutydemos, właściwy twórca 
królestwa grecko-baktryjskiego, był zmuszony uznać zwierzchnictwo Seleucydów Antioch III próbował swoich sił także w 
Indiach, imperium Maurjów runęło niemal równie raptownie jak i powstało. Ale efekty, jakie osiągnął, były krótkotrwałe. 
Wkrótce, w roku 192 p.n.e., poniósł w bitwie pod Magnezją klęskę, która odbiła się w świecie szerokim echem; zwycięzcą 
był republikański Rzym, który zdecydowanie wkroczył na drogę prowadzącą do zbudowania światowego imperium. 
Klęska ta oznaczała koniec potęgi Seleucydów. Gdy zaś zabrakło silnej ręki, państwa zaczęły odpadać, ale już na zawsze, 
dawne, wielkie imperium Seleucydów ograniczyło się do drobnego państewka w Syrii. 
Na wschodzie tymczasem zaczął rozwijać się ciąg dramatycznych wydarzeń. Królestwem grecko-baktryjskim 
wstrząsały w początkach II w. p.n.e. wewnętrzne niesnaski, jedna z powszechnych plag. W 171 r. miał miejsce bunt 
Eukratydesa. Nie wiemy, czy to on, czy jakiś prawowity członek królewskiej rodziny Eutydemosa wdarł się zbrojnie do 
Pendżabu. Około 155 r. pojawiła się na tamtejszej scenie politycznej potężna postać Menandra, który mieczem wyrąbał 
sobie rozległe imperium (indo-baktryjskie), rozciągające się po obu stronach Hindukuszu. Lecz wkrótce zostało ono 
zaatakowane przez najeźdźców, którzy przez dwa następne stulecia będą odciskali swoje piętno na tej ziemi. 
Aktywna polityka dynastii Han na terenach leżących na północ od wielkiego muru chińskiego spowodowała, o 
czym informują nas źródła chińskie, przesunięcie części ludu Hiung-nu, który z kolei pchnął inne plemię koczownicze, Jue-
czy, ku zachodowi. Miało to miejsce w pierwszej połowie II w. p.n.e. Dokładna identyfikacja tych plemion jest niemożliwa, 
jakkolwiek często czyni się próby powiązania ich (zresztą bez dostatecznego uzasadnienia) z takimi ludami jak Tocharowie i 
Hunowie. W każdym razie Jue-czy, kontynuując ok. 130 r. p.n.e. wędrówkę ku zachodowi, zalali Baktrię. Kroniki chińskie 
powiadają, że całe to plemię składało się z pięciu grup. Jedna z nich, zwana Kuei-szuang-wang, zdobyta około 35 r. p.n.e. 
przewagę nad pozostałymi grupami, które uznały zwierzchnictwo dynastii znanej pod nazwą "Kuszan". 
Jue-czy wcześniej wprawili w ruch Śaków, jedno z licznych, lepiej nam znanych plemion scytyjskich. Ci zaś 
powędrowali na południe od Hindukuszu, wciskając się do królestwa indo-baktryjskiego. śakowie osiadli w grupach o 
których organizacji nie da się niczego bliższego powiedzieć w różnych częściach wschodniego Iranu i północno-zachodnich 
Indii. Od nich wzięła nazwę współczesna prowincja Seistan (dawniej Sakastan). Przysporzyli oni wielu poważnych 
kłopotów wschodnim połaciom państwa partyjskiego po śmierci jego władcy, Mitrydatesa I, który skończył życie w 138 r. 
p.n.e. 

Rozwój państwa partyjskiego 
Mitrydates I doszedł do władzy w 171 r. p.n.e. Odziedziczył ją po ojcu, Fraatesie, który zapoczątkował politykę 
ekspansji korzystając z całej serii buntów, jakie sprowokował nieudolny władca na tronie Seleucydów, Antioch IV. 
Mitrydates odniósł wiele sukcesów w Mezopotamii i w południowo-zachodnim Iranie. Jego wielkim sukcesem było 
zdobycie w 141 r. p.n.e. starej stolicy Seleucydów, Seleucji nad Tygrysem. Wybił tu monety na znak posiadanej władzy. 
Zajął także całą Babilonię. Seleucydzi podjęli nową próbę odzyskania wschodnich terenów, ale w 129 r. p.n.e., wraz ze 
śmiercią Antiocha VII Sidetesa, którą znalazł on na ziemi medyjskiej skończyło się ich ostatnie wyzwanie rzucone 
przeciwnikom. Odtąd Partowie pozostaną, przez najbliższe trzy stulecia, główną siłą polityczną na wschodnich terenach 
dawnego imperium Aleksandra. 
Nie powinno się nazywać Partów dziedzicami Achemenidów. Nigdy bowiem Partia nie stała się wszechpotężnym 
imperium. Była raczej luźnym związkiem prowincji i księstw, które w różnym stopniu były uzależnione od króla 
partyjskiego. Właściwiej przeto byłoby mówić o hegemonii Partów niż o ich imperium. Sama Partia zresztą zaczęła już w II 
wieku p.n.e. tracić terytoria na rzecz innych sił ekspansjonistycznych. na przykład Hyspaozynów i Hyrkanów; pierwsi 
założyli królestwo Characeny, położone u północnych wybrzeży Zatoki Perskiej, drudzy nieustannie zagrażali północnym 
flankom Partii. Fala niepowodzeń została zatamowana, a nawet do pewnego stopnia cofnięta przez Mitrydatesa II (124-87 
p.n.e.). Za jego rządów Partia osiągnęła największe rozmiary terytorialne. Sięgając na zachód po Syrię (do Eufratu) weszła 
w bezpośredni kontakt z Rzymem nową, ekspansjonistyczną machiną imperialną. Przyjęcie przez Mitrydatesa II tytułu 
króla królów" miało nie wtajemniczonemu obserwatorowi uzmysławiać ogrom państwa. Można również założyć, że jego 
użycie było sprytnym chwytem propagandowym, wzmacniającym pretensje monarchii partyjskiej do przejęcia dziedzictwa 
po Achemenidach. 
Walka Partii z Rzymem na 200 lat zdominowała arenę polityczną. Partia, jak należało tego oczekiwać, musiała 
uznać, że Rzym to budząca lęk potęga. Ustalenie granicy na Eufracie, dokonane w wyniku rokowań dyplomatycznych 
prowadzonych w latach 96-95 z rzymskim wodzem Sullą, oznaczało koniec ekspansji partyjskiej. Wewnętrzne życie Partii, 
jeszcze za rządów Mitrydatesa, zakłóciła uzurpacja Gotarzesa, który ogłosił się królem Babilonu. Na wschodzie śakowie, 
jakkolwiek zmuszeni w końcu do respektowania granicy partyjskiej przysparzali temu państwu poważnych kłopotów; w 
walce z nimi zginęli nawet dwaj królowie partyjscy. W 87 r. p.n.e., po śmierci Mitrydatesa II w łonie rodziny królewskiej 
wybuchły spory o dziedzictwo po "królu królów"; później będą one już, niestety, regułą. 
Zjawiska te, powodujące wewnętrzne osłabienie Partii, zachęcały Rzym do najazdów; uważał on bowiem że 
najlepszym sposobem ochrony własnych interes jest ekspansja terytorialna. Lecz Rzymianie nie zdawali sobie jasno 
sprawy, jak dalece monarcha partyjski może liczyć na arystokrację, gdy groziło niebezpieczeństwo zewnętrzne i gdy trzeba 
było zorganizować armię. Partia nie miała stałego wojska i dlatego nie mogła prowadzić systematycznej polityki obronnej. 
Ale jej oddziały " wolontariuszy" spisywały się znakomicie pod względem taktycznym w otwartym boju. Wielkim błędem 
Rzymian była nieudana wyprawa Krassusa, zakończona jego nieszczęsną klęską, poniesioną w 53 r. p.n.e. pod Carrhae w 
Syrii północnej. Sromota tej klęski, zwłaszcza utrata sztandarów legionowych, dręczyła Rzymian aż do r 20 p.n.e., kiedy 
Augustowi udało się je odzyskać. Zdarzenie to upamiętnił Horacy w swoich odach, świadczy to, jak głęboko Rzymianie 
odczuli ową stratę. 
Partowie jednakże nie potrafili wykorzystać ani tego zwycięstwa, ani wcześniejszych. Mieli bowiem związane ręce 
na wschodzie przez Kuszanów i Scytów. Pierwszym wielkim władcą Kuszanów był Kudźula Kadfises; jego syn, Wima 
Kadfises, podbił rozległe terytoria w Indiach. Przez sto lat, poczynając od połowy I wieku n.e. państwo Kuszanów było na 
północy subkontynentu prawdziwą potęgą. 
W Seistanie rządy Indo-Scytów zastąpiła indo-partyjska dynastia Pahlawa, do której należał m.in. Gondofares, 
władca panujący w połowie I wieku n.e. W tradycji chrześcijańskiej znany jest on jako Kacper, jeden z "trzech królów". 
Państwo partyjskie, borykające się z trudnościami na wschodniej granicy, było nadto dręczone wewnętrznymi niesnaskami. 
Wciągani w nie byli często potencjalni kandydaci do tronu, przebywający poza granicami. W intrygach i mordach, jakie 
poprzedzały zazwyczaj dojście do tronu, Rzymianie znaleźli doskonały pretekst, aby wtrącać się do polityki państwa 
partyjskiego bez wszczynania bezpośredniej walki zbrojnej. Szczególna okazja, jaka im się nadarzyła, wiązała się pośrednio 
z traktatem pokojowym, zawartym między Augustem a Fraatesem IV. Cesarz, wdzięczny za zwrócenie rzymskich znaków 
legionowych, wysłał królowi partyjskiemu niewolnicę, dziewczynę z Italii, o imieniu Muza. Ta, zostawszy konkubiną króla, 
przekonała go. że powinien wysłać swoich synów do Rzymu na naukę. Następnie zamordowała Fraatesa i na tronie 
osadziła swojego syna, Fraatacesa. Nowy król poślubił własną matkę i portrety pary królewskiej ukazały się na monetach z 
napisami nawiązującymi do stylu monet rzymskich. 
Chociaż lata 20 p.n.e.-50 n.e. były okresem najbardziej ożywionych stosunków z Rzymem, to jednak już wtedy 
obserwuje się w Partii stopniowy spadek znaczenia tych sit, które nastawione były życzliwie wobec Zachodu. Odnosi się to 
także do sztuki. Kiedy osłabiony dwór królewski przestał odgrywać główną rolę w tej dziedzinie, wtedy artystyczne gusta 
zaczęła kształtować Seleucja nad Tygrysem, miasto cieszące się szeroką autonomią. Wpływ greckiej przeszłości na sztukę 
był nadzwyczaj silny, zwłaszcza gdy Partowie, znalazłszy się w I wieku p.n.e. na terenie Syrii, odnowili kontakty z 
dziedzictwem klasycznym. Ale w I wieku n.e. wyłonią się nowe artystyczne i kulturalne trendy, które okażą się trwalsze niż 
państwo partyjskie, które czeka bankructwo. 
Polityczne i kulturalne zmagania doszły do szczytu, kiedy ok. 12 roku n.e. wystąpiło dwóch pretendentów do 
tronu: Wonones i Artabanus III. Kiedy pierwszy z nich, popierany przez Rzym, zasiadł na partyjskim tronie, Tacyt tak 
przedstawiał uczucia, jakie żywili doń jego poddani: 
Wzgardę ich podsycał jeszcze sam Wonones, który ze zwyczajami przodków zerwał, rzadko polował, mało o 
konie się troszczył; ilekroć po miastach pochód odbywał, kazał się nieść w lektyce, a narodowe uczty budziły w 
nim odrazę. Szydzono też z jego greckiego orszaku i z tego, że na najlichsze zapasy pieczęcie nakładano. 
Jego rywal do tronu, Artabanus, najprawdopodobniej lubił konie, polowania, biesiady w stylu partyjskim, 
wychowywał się przecież wśród Dachów, plemion siedzących na wschód od Morza Kaspijskiego, na rodzinnych stepach 
Partów. Zanim zgłosił pretensje do tronu partyjskiego, na którym zresztą zasiadł, królował w Medii Atropatenie, położonej 
w północno-zachodnim Iranie (dzisiejszy Azerbejdżan). 
W bardzo znamienny sposób obaj rywale czcili swoje zwycięstwa. Na jednej z monet Wononesa, 
upamiętniających zwycięstwo nad Artabanusem, widnieje legenda: "Król (W)Onones zwycięzca Artabanusa". Formuła 
owa jest wierną kopią tej, jaką Rzymianie czcili podobne zwycięstwa. Z kolei gdy Artabanus pokonał Wononesa, wtedy 
jako syn ojczystej ziemi Partów rozmyślnie opuścił na swoich tetradrachmach niektóre, wcześniej zestandaryzowane, 
wizerunki zachodnie. Usunięcie przezeń z monet słowa Filohellen, tradycyjnego epitetu królów partyjskich, może być 
świadectwem niechęci Artabanusa do greckiego modelu życia. Za dalszy przykład odejścia od wzorów greckich może 
służyć portret Artabanusa, wybijany na monetach, przedstawiający go en face, a nie w sposób tradycyjny, tzn. z profilu, z 
głową zwróconą w lewą stronę. Wtedy to także przedstawiono po raz pierwszy króla, który przyjmuje palmę zwycięstwa 
siedząc na koniu. Każdy z tych nowych trendów znajduje odbicie w przytoczonych wyżej słowach Tacyta. 
Czy może więc dziwić, że ok. 35 roku n.e. miasto Seleucja otwarcie zbuntowało się przeciwko Partom? W 
odpowiedzi na tak wyraźne odrzucanie greckich wzorców (być może istniały także inne jeszcze powody), Seleucja ogłosiła 
niepodległość i zachowała ją przez siedem lat, znajdując się przez cały ten czas teoretycznie w stanie wojny. Chociaż 
utrzymała tak długo swoją niezależność, to jednak wydaje się, że poczynania Greków wypływały z desperacji, z poczucia 
że tracą swoje wpływy. Nie pozbawione jest bowiem podstaw przypuszczenie, że rolę, jaką odgrywali Grecy, zaczęty 
przejmować kręgi aramejskojęzyczne, tworzące w Mezopotamii rodzaj "rodzimej partii". Są i tacy uczeni, którzy dowodzą, 
że owa "rodzima" reakcja wypływała z Płaskowyżu Irańskiego i jej egzemplifikacją były surowe obyczaje Artabanusa III. 
Nie ulega wszakże wątpliwości, że mamy do czynienia z subtelną zmianą. Można by się tylko zastanawiać, czy 
spowodował ją tylko jeden czynnik. Pewne jest natomiast, że w połowie I wieku n.e. polityczna rola Greków z Seleucji 
należała już do przeszłości.

Kultura partyjska
Partia zaczęła przejawiać od połowy I wieku n.e. twórcze możliwości w zakresie środków artystycznego i 
kulturalnego wyrazu. Na nieszczęście, niektóre zupełnie nowe elementy, nasuwające myśl o irańskim lub "orientalnym" 
odrodzeniu, są raczej odosobnionymi manifestacjami. I tak np. trudno uznać za dowód odrodzenia narodowego 
wystąpienie na brązowych monetach Wologazesa I ołtarza ognia lub na jego srebrnych drachmach napisów aramejskich. 
Ale jeśli te wskazówki połączy się z informacjami dostarczonymi przez Tacyta, to wtedy wyraźnie okaże się, że połowa I 
wieku n.e. jest granic dzielącą dwie epoki kultury partyjskiej "wczesną" i "późną". Mamy więc do czynienia z rozwojem 
odrębnych środków wyrazu artystycznego. I chociaż sztuka partyjska przemawiała w dużej mierze sposobami przejętymi z 
Zachodu, to jednak nie to stanowiło o jej wartości, lecz przesiąknięcie jej smakiem orientalnym. 
Jest rzeczą oczywistą, że handel ma wpływ na rozwój sztuki i to nie tylko dlatego, że dzięki niemu napływają 
różne wyroby, które mogą kształtować artystyczne gusta. Prowadzi on bowiem także jeśli się w jakimś społeczeństwie 
rozwija do wzrostu zamożności tych, którzy nim się zajmują. Dowodzi tego gospodarcza działalność licznych miast w 
późnej Partii. Wzrost za liczby ludzi bogatych, gotowych łożyć na sztukę, stwarza dla niej korzystniejszą sytuację niźli 
miała wtedy gdy znaczenie i bogactwo koncentrowały się w ręku stosunkowo małej grupy społecznej. Teraz sztuka 
zaczyna się "demokratyzować", gdyż zapotrzebowanie na nią rośnie wraz z szybkim rozwojem liczebnym i majątkowym 
warstwy kupców. W tym czasie powiększa się także, poprzez podziały wielkich posiadłości, liczba drobnych arystokratów. 
Kupiec przywożący wyroby wzory zaspokajał coraz wyższe aspiracje nowobogackich. Dla nich jednak liczył się przede 
wszystkim ogólny efekt wyrobu, o wiele zaś mniejsze znaczenie miał jakieś odrębności i indywidualne cechy twórczości 
artystycznej. Utrudnia to historykowi sztuki śledzenie systematycznego rozwoju stylu. W sztuce partyjskiej splatają się 
nadto motywy greckie, odradzające się elementy sztuki achemenidzkiej i nowe tematy rzymskie, co dawało jej, na pierwszy 
rzut oka, charakter eklektyczny. 
Warto zwrócić uwagę, że w tym samym czasie, gdy występowały wspomniane zmiany w sztuce, partyjska 
machina państwowa zaczęła szwankować. Około roku 40 n.e. dwaj bracia, Wardanes i Gotarzes, podzielą państwo między 
siebie. A tymczasem kurczyło się nadal terytorialnie i przeżywało poważne trudności wynikające z inflacji i dewaluacji 
pieniądza. W tym stanie rzeczy nie mogły dać spodziewanego rezultatu organizacyjne przedsięwzięcia Wologazesa I, 
zmierzające do poprawy sytuacji państwa. Założenie przezeń miasta Wologasias, jako handlowego konkurenta Seleucji, 
zapoczątkowało politykę zmierzającą do dalszego ograniczania wpływu kupców greckich. Ale kroki te chybiły celu co 
więcej, zapoczątkowały dominację handlową innych kupców z Azji Zachodniej, szczególnie tych z Palmyr i 
wyeliminowały Partię z aktywnego uczestnictwa w wymianie międzynarodowej. 
Tymczasem ogromna chłonność rynku rzymskie pobudzała rozwój handlu międzynarodowego; to z kolei 
wzniecało zawziętą rywalizację pomiędzy różnymi ośrodkami handlowymi. Właśnie żeby usunąć pośredników 
handlowych i zapewnić Rzymowi kontrolę nad tym handlem, w który wprzęgnięte były przeogromne sumy pieniędzy, 
cesarz rzymski Trajan podjął inwazję na państwo partyjskie ostatnią kampanię wojenną w jego życiu. Skarb rzymski 
cierpiał bowiem z powodu odpływu złota, którym płacono za obce towary. Najazd Trajana miał krótkotrwałe skutki dla 
Partii, ale w niczym nie poprawiło to jej sytuacji, gdyż kupcy z Palmyn Dura-Europos coraz ściślej kontrolowali szlaki 
karawanowe łączące Syrię z Mezopotamią . Wologazes III (IV) próbował przywrócić pozycję Partii w handlu 
międzynarodowym, ale inwazja na Syrię nie powiodła się. I gorsza, wprawione zostały już w ruch siły popychające Partię 
do ostatecznego upadku. 
Najazd rzymski w I65 r., pod wodzą Lucjusza Werusa, kiedy to splądrowany został Ktezyfon, stolica Partów, miał 
tak fatalne następstwa, że załamały one ostatecznie władztwo Partów. Miasto Dura-Europos, zajęte wtedy przez Rzymian, 
stało się jaskrawym przykładem, jak Partowie tracili swoje ziemie. Działania wojenne odbiły się ujemnie na 
funkcjonowaniu handlu, którego niedowład wpływał destrukcyjnie na całą gospodarkę. Poza tym sama wojna 
wyczerpywała siły kraju, jego energię i zasoby. Gospodarczy upadek kraju, połączony z jego wewnętrznym rozbiciem, 
oznaczał kres państwa partyjskiego. Niebawem jeden z wasali króla Partów, pochodzący z południowego Iranu, dokona 
przewrotu i dostarczy impulsów do dynamicznych przemian. 

Państwo Sasanidów 
Przewrót dokonany przez Sasanidów zwiastował nową erę, w której wiele problemów, z jakimi dotąd borykało się 
państwo, nie uległo zmianie, ale wyraźniej zostały określone poszczególne sfery działalności władzy. Nadal trwała 
konfrontacja z Rzymem, powodowana często rywalizacją o zwierzchnictwo nad Armenią. Hunowie stanowili o wiele 
groźniejsze niebezpieczeństwo dla wschodnich rubieży państwa sasanidzkiego niż Scytowie, z którymi kilka stuleci 
wcześniej toczyli boje Partowie. Zoroastryzm, jako religia państwowa, wszedł w otwarty konflikt nie tylko z Kościołem 
chrześcijańskim (prześladowanym z powodu jego powiązań z cesarskim Rzymem), ale i z innymi heterodoksyjnymi 
wierzeniami, łącznie z manicheizmem, zerwanizmem czy głoszącym rewolucyjne hasła mazdakizmem. 
Królestwo Sasanidów zostało założone około roku 226 n.e. przez Ardaszira, który zadał klęskę Artabanusowi V, 
królowi Partów. Nowa dynastia wywodziła się z Farsu, ziemi która w pewnym sensie była duchową ojczyzną Irańczyków, 
gdyż tu właśnie znajdowały się stolice Achemenidów Pasargady i Persepolis. Przodkowie Ardaszira połączyli religię 
Zoroastra z praktykami kultowymi w Istachr, mieście powstałym na terenie Persepolis; nadało to nowej władzy silnych 
akcentów nacjonalistycznych i religijnych. Przejęcie władzy przez Sasanidów upamiętnione zostało w literaturze w sposób 
ubarwiony heroicznymi czynami, często po to, żeby podkreślić prawa nowej dynastii do tronu. Ale określenie czasów, w 
jakich miały miejsce wydarzenia opowiedziane przez legendę, jest przedmiotem częstych sporów między historykami. 
Znalezienie właściwej odpowiedzi komplikuje fakt, że Sasanidzi odrzucili system datowania według ery Seleucydów 
przejęty przez Partów którym daty określano latami, jakie upłynęły od dojścia do władzy Seleukosa. Sasanidzi rejestrowali 
wydarzenia według lat panowania poszczególnych władców, co może, jeśli nie ma innych możliwości datowania, 
prowadzić do wielu niepewności w ustaleniu chronologii poszczególnych wydarzeń.
O ile Ardaszir był twórcą nowego królestwa w Iranie, o tyle jego syn, Szapur I, był budowniczym imperium 
sasanidzkiego. W granicach jego państwa znalazły się bowiem ziemie zajmowane dzisiaj przez Iran oraz, częściowo, przez 
takie kraje, jak Pakistan, Afganistan, Związek Radziecki (po obu brzegach Morza Kaspijskiego) i Irak. Opanował także 
wybrzeże Półwyspu Arabskiego rozciągające się wzdłuż Zatoki Perskiej. Władca ten był najlepiej znany światu 
zachodniemu jako wróg Rzymu. 
Pierwszy jednak ruch na persko-rzymskiej szachownicy politycznej należał do Rzymu. Cesarstwo spodziewało się 
odnieść korzyści w starciu z młodym królestwem Sasanidów. Miało zwłaszcza nadzieję, że uda mu się zachować wpływy 
w Armenii, gdzie po sasanidzkim przewrocie schronili się niektórzy członkowie dynastii Arsacydów. Rzymianie jednakże 
nie docenili siły Sasanidów. Cesarz Gordian III w czasie nieudanej wyprawy na Persję (zaatakował ją posuwając się wzdłuż 
górnego Eufratu) stracił w 244 r. życie, a jego następca, Filip Arab, musiał zabiegać o pokój. Ten triumf Persów i inne, 
późniejsze ich zwycięstwa nad Rzymianami staną się częstym tematem płaskorzeźb kutych w skale, licznych zwłaszcza w 
Farsie, ojczyźnie Sasanidów. 
Mniej więcej dziesięć lat później, w wyniku sporów o Armenię, Szapur sam przeszedł do ofensywy. Najechał 
Syrię i zdobył jej główne miasto, Antiochię. Stąd uprowadził wielu jeńców, których osiedlił w prowincji Chuzystan. Wśród 
nich znajdowali się specjaliści od robót inżynieryjnych, których prawdopodobnie wykorzystano przy budowie mostów i 
grobli. Dla tych jeńców Szapur ponoć zbudował oddzielne miasto, Gundiszapur, co tłumaczy się: "Ulepszona Antiochia 
Szapura". Zapoczątkowało ono nowy sposób planowania urbanistycznego w Persji sasanidzkiej. 
Skutki drugiej wyprawy Szapura były odczuwalne jeszcze długo po jego śmierci. Skierował się mianowicie 
przeciwko handlowemu i dobrze ufortyfikowanemu miastu Hatra i jednocześnie przeciwko miastom położonym wzdłuż 
Eufratu, które, na czele z Dura-Europos, zmonopolizowały cały handel prowadzony wzdłuż tej drogi wodnej. Wyprawa ta 
położyła kres rozwiniętemu tu od czasów partyjskich modelowi wymiany handlowej. Odbiło się to niekorzystnie na 
siostrzanym mieście Hatry, arabskiej Palmyrze, zniszczonej w 273 r. przez cesarza Aureliana. 
Krótkotrwały podbój Syrii przez Szapura musiał oczywiście sprowokować odwet ze strony Rzymian. Kiedy 
Szapur zaatakował Edessę podczas swojej trzeciej wyprawy na Syrię na pomoc oblężonemu miastu ruszył cesarz, ów 
nieszczęsny Walerian. Jego bowiem wojsko zostało całkowicie rozbite, a on sam dostał się do niewoli. Wieść niosła, iż 
ostatnie dni swojego zhańbionego żywota spędził na Gundiszapur. W oczach Zachodu uchodził on za cesarza słabego i 
nieudolnego, natomiast dla Sasanidów pochwycenie cesarza rzymskiego stało się sposobnością, i to bez precedensu, do 
gloryfikowania własnej dynastii. Na rozkaz króla wykuto w skale płaskorzeźby przedstawiające wspaniałe zwycięstwa 
Szapura nad Gordianem, Filipem i Walerianem. 
Szapur zasługuje także na uwagę historyków z powodu sukcesów, jakie odniósł w walce z Kuszanami. Stali się oni 
poważną siłą na Wschodzie od II wieku od czasu gdy upadło znaczenie Partów. Kiedy do władzy doszedł Ardaszir, 
Kuszanowie od razu odczuli, że mają do czynienia z o wiele groźniejszym przeciwnikiem. Wydaje się, że Ardaszir był 
właśnie tym władcą, który pierwszy zadał im klęskę, ale dopiero za sprawą Szapura ich królestwo zostało wcielone do 
państwa Sasanidów. Nowo zdobyte terytorium było zarządzane przez "kuszanszacha", wicekróla, wyznaczonego z 
królewskiej , rodziny Sasanidów, który rządził w imieniu "króla królów i był otoczony urzędnikami odpowiedzialnymi bez, 
pośrednio przed Szapurem. Był to więc zupełnie odmienny od partyjskiego sposób organizacji podbitych ziem. W 
państwie partyjskim bowiem znaczna część jego ziem była zarządzana przez lokalne, dziedziczne dynastie, podległe tzw. 
"królowi królów" w stopniu dość niejasno sprecyzowanym. Hegemonia władcy wyraźniej się zaznaczała, gdy na tronie 
zasiadał człowiek o szczególnie silnej osobowości, dysponujący odpowiednio silną armią. Zupełnie inaczej było w 
państwie Szapura, gdzie poszczególne prowincje były zarządzane przez członków panującej rodziny królewskiej. W tym 
leży zasadnicza różnica w organizacji imperiów partyjskiego i sasanidzkiego. Pociągnęła ona za sobą poważne zmniejszenie 
znaczenia lokalnych arystokratów. 
Następcy Szapura I utracili jednakże w ciągu 30 lat prawie wszystkie nabytki tego wybitnego władcy. Bahram II 
(276-293), naciskany przez Kuszanów, nie mógł i jednocześnie przeciwstawić się Rzymowi i musiał mu odstąpić północną 
Mezopotamię i Armenię. Narses (293-302) wycofał się z ziem położonych na zachód od Tygrysu i to na taką głębokość, że 
było to poważne uszczuplenie terytorium okupowanego przez Persję. Hormizdas II (302-309) poślubił nawet księżniczkę 
kuszańską, aby utrzymać pokojowe stosunki na wschodzie. Ale był to daremny krok. Z chaosu, w jakim znalazło się 
królestwo Sasanidów, wyłoniła się wreszcie jedna z najwybitniejszych postaci Persji sasanidzkiej: był nią Szapur II, zwany 
Wielkim. Doszedł on do władzy dzięki arystokracji, która w osłabionej monarchii manipulowała tronem królewskim, 
oczywiście mając na względzie własne korzyści. Tym razem jednak jej protegowany i okazał się zbyt potężną 
indywidualnością. 
Jego talenty wojskowe pozwoliły mu odzyskać świeżo utracone krainy. Na wschodzie na powrót uzależnił 
Kuszanów, ale trwałego pokoju nie zapewnił, gdyż pojawił , się tam nowy wróg, chioniccy Hunowie (Heftalici). Szapur 
musiał przez pięć lat (353-358) toczyć walki, zanim doszedł z nimi do porozumienia. Później jednak będą go wspomagali w 
charakterze sprzymierzeńców, gdy zwróci się przeciwko Rzymowi. Oblężenie przez Szapura Amidy i Singary, twierdz 
rzymskich, sprowokowało w 363 r. zbrojny najazd na Mezopotamię cesarza Juliana, zwanego "Apostatą". Lecz gdy ten 
zmarł w wyniku  odniesionej rany, jego następca, Jowian, był zmuszony ustąpić ze wszystkich ziem leżących nad 
Tygrysem i z Armenii. Mimo że Armeńczycy orężnie bronili swojej niezależności, to jednak bez rzymskiego poparcia nie 
mogli zapobiec przekształceniu ich kraju w prowincję państwa sasanidzkiego. 

Zoroastryzm 
Chrześcijaństwo spowodowało zaostrzenie walki o Armenię i w ogóle całego konfliktu persko-rzymskiego. 
Irańczycy byli wyznawcami religii Zoroastra (Zaratusztry). Sasanidzi uznając tę religię za państwową, stali się wyznawcami 
wojującymi. Religię Zaratusztry cechował dualizm: Dobra i Zła, albo światła i Ciemności. czyli Boga Ormuzda, zwanego 
też Ahuramazdą, i Demona Arymana. Ahuramazda miał do pomocy zastępy aniołów, ale ci mieli daleko niższą pozycję w 
oficjalnej religii niż święty element ognia. Sasanidzi nastając na zachowanie ortodoksyjnej, dualistycznej formy 
zoroastryzmu i prześladując herezje, nawet te nieznacznie różniące się od oficjalnej religii, doprowadzili do większego 
sformalizowania wiary, dla której czuwanie nad świętym ogniem stało się jednym z najważniejszych rytuałów. 
Wiele z budowli zwieńczonych pojedynczymi kopułami, pochodzących z epoki sasanidzkiej, które dotrwały do 
naszych czasów, nazwano "świątyniami ognia"; nie jest to nazwa właściwa, gdyż nie sam ogień jako taki był w nich 
czczony (ogień był symbolem i synem Ahuramazdy). Określenie to bierze się stąd, że doglądanie w tych sanktuariach 
świętego ognia wydawało się ludziom postronnym, nie wtajemniczonym, najbardziej egzotyczną cechą tej religii. 
Muzułmańskich zdobywców z VII wieku uderzała duża liczba owych przybytków, niektóre z nich zamienili nawet na 
meczety. Struktura świątyni ognia jest najbardziej charakterystyczną cechą całej późnej architektury irańskiej. 
Trzy były rodzaje ognia, odpowiadające trzem pierwotnym kastom społecznym: kapłanom, wojownikom i 
prostemu ludowi; ponadto był jeszcze jeden rodzaj, zarezerwowany dla władcy ogień królewski. Był on zapalany, w chwili 
objęcia władzy przez nowego monarchę, na przenośnym ołtarzu. Ten to ogień pokazują ilustracje na rewersach srebrnych 
monet. Istniały określone obrządki rytualne dla odnawiania siły ognia od ognia wiecznego począwszy, a na ogniu 
domowym, płonącym w prywatnych domach skończywszy. Materiały używane do jego podtrzymywania poddawane były 
specjalnemu oczyszczeniu; a i sam ogień jeśli był wynoszony na zewnątrz podczas ceremonii podlegał oczyszczeniu po 
powrocie do sanktuarium. Dzisiaj, niestety, trudno jest wydzielić z zoroastryzmu starożytne praktyki, gdyż obrósł on 
różnymi naleciałościami i zwyczajami w trakcie długiego rozwoju wspólnot zoroastryjskich; ich najliczniejszymi 
reprezentantami są dzisiaj parsowie mieszkający w Indiach. Obok religii państwowej ludzie w czasach sasanidzkich 
wyznawali też rozmaite wierzenia ludowe i poglądy filozoficzne; zajmowano się magią, demonologią. Wierzenia te 
utrzymywały się pomimo coraz silniej formalizującego się wyrazu religii zoroastryjskiej i rozrostu sztywnego systemu 
kastowego, jakim objęci byli kapłani. 
Człowiekiem, który najwięcej zdziałał dla rozpowszechnienia i narzucenia innym praktyk ortodoksyjnych był 
prozelita, kapłan, nazywający się Kartir. Stał się on jedną z najważniejszych osobistości w imperium za czasów Szapura II i 
to zarówno w dziedzinie religijnej jak i politycznej; świadczą o tym jego inskrypcje na skalnych płaskorzeźbach Szapura i 
Bahrama II. Prawdą jest, że nie był on pierwszym, który w państwie Sasanidów propagował zoroastryzm, gdyż już 
Ardaszir burzył pogańskie sanktuaria, aby na ich miejscu wznosić świątynie ognia. Ale Kartira cechował szczególny 
zelotyzm. Atakował z równą zaciętością Żydów, buddystów, wyznawców hinduizmu, manichejczyków jak i chrześcijan i to 
w ciągu panowania aż pięciu królów, od Szapura I do Narsesa. 
Powszechnie przyjmuje się, że Narses był tolerancyjnie nastawiony wobec manicheizmu. Mani był głosicielem 
religii synkretycznej, złożonej z wierzeń chrześcijańskich i zoroastryjskich i opierającej się, do pewnego stopnia, na 
uniwersalizmie głoszonym przez różne sekty gnostyckie. Przez pewien czas nauczał w Indiach, następnie powrócił do 
Iranu, gdzie jego nauki znalazły szeroki oddźwięk, zdobywając wyznawców nawet w łonie rodziny królewskiej. Przeciwko 
niemu wystąpił fanatyczny Kartir, oskarżając go o herezję. Mani został skazany na śmierć i stracony. Lecz jego nauka 
rozprzestrzeniała się nadal w Azji Centralnej, trafiając nawet do Chin. W samym Iranie manicheizm popierany był przez 
Narsesa. Jednakże mimo tej oficjalnej tolerancji był uważany nadal przez kler za herezję. Rygoryzm Kartira został 
złagodzony, ale nie usunięty. 
Późniejsi pisarze muzułmańscy opisywali różne sekty zoroastryjskie, ale niektórzy nowożytni komentatorzy 
utrzymują, że nie były to sekty sensu stricto, lecz szkoły myśli filozoficznej. Może budzić to wątpliwości, ponieważ dla 
szerokich rzesz ludności problemy filozoficzne były zbyt odległe od ich życia, od sposobu, w jaki oddawali się religii. 
Najwięcej powodów do dyskusji dostarczała wyznawcom zoroastryzmu interpretacja znaczenia zła. Wyznawcy 
mazdakizmu wierzyli, że Dobro i Zło ( Ormuzd i Aryman) są całkiem różnego pochodzenia. Zerwaniści utrzymywali, że 
Ormuzd i Aryman są tworami Zerwana, boga "czasu nieskończonego", czyli wieczności. Zerwanizm był szeroko 
rozpowszechniony w czasach Sasanidów, a niektórzy komentatorzy utrzymują, że byt on, aż do podboju arabskiego, 
dominującą formą zoroastryzmu. Wydaje się, że fatalistyczne tendencje, występujące w zerwanizmie, szczególnie dobrze 
pasowały do owej epoki spekulatywnego gnostycyzmu. Czy zerwanizm rzeczywiście zdominował zoroastryzm, czy też 
nie, to pewne jest, że po zwycięstwie islamu został on, jako filozofia, wyeliminowany przez wspólnoty zoroastryjskie. 
Wiarą heretycką, która w IV wieku uzyskała duże znaczenie, było chrześcijaństwo. Już w okresie partyjskim 
zdobyto ono, jak utrzymują źródła syryjskie, mocne oparcie wśród ludności aramejskojęzycznej w Mezopotamii. Na jego 
rozprzestrzenienie się w Iranie zachodnim mieli być może wpływ osadnicy deportowani z Antiochii. W roku 274 
chrześcijaństwo przyjął Tiridates, król Armenii. Chrześcijanie doświadczali w państwie Sasanidów nie większych 
prześladowań niż inne wyznania heterodoksyjne. Działo się tak dopóty, dopóki Rzym był pogański. Od czasu konwersji 
cesarza Konstantyna i uznania religii chrześcijańskiej za oficjalną, chrześcijanie zaczęli być uważani w Iranie za poważnych 
wrogów politycznych. Oczywiście poszły za tym prześladowania; pierwsze, zakrojone na dużą skalę, miało miejsce w 339 
r., za Szapura II. Władca ten byt energicznym propagatorem ortodoksyjnego zoroastryzmu i jego zasługą była pierwsza 
kompilacja pism religijnych składających się na Awestę. Lepiej wiodło się chrześcijanom za jego następców. Jazdegard I 
(339-421) byt nadzwyczaj tolerancyjnie nastawiony wobec Żydów i chrześcijan. Bahram V, niezdolny do zbrojnego 
przeciwstawienia się cesarstwu rzymskiemu, został zmuszony do zawarcia z nim pokoju, w którym zagwarantował 
chrześcijanom swobodę religijną. Najpoważniejsza wszakże zmiana nastąpiła w roku 483, kiedy synod chrześcijan 
irańskich oficjalnie uznał nestorianizm za naukę prawowierną. Odtąd chrześcijanie żyjący w państwie sasanidzkim nie 
musieli już być całkowicie identyfikowani z Rzymem. 

Upadek imperium Sasanidów 
Królowi sasanidzkiemu przybyli dwaj inni, groźni przeciwnicy. Pierwszym była arystokracja, która za następców 
potężnego Szapura II zaczęła odzyskiwać dawne znaczenie. Próbował z tym walczyć Jazdegard I, ale bezskutecznie. Jego 
syn, Bahram V, żeby zdobyć wbrew opozycji arystokratycznej tron po ojcu, musiał szukać pomocy u Mundara 
(Lachmidy), arabskiego władcy Hiry, i u pierwszego ministra Mirs-Narsesa. Następni królowie, zwłaszcza Peroz (459-484) 
musieli poczynić dalsze ustępstwa na rzecz arystokracji. Sytuacja zmieniła się w VI w., gdy do władzy doszedł Chosroes I i 
przeprowadził szereg reform. 
Królowie sasanidzcy, znalazłszy się w obliczu nowego, straszliwego wroga, postępowali zupełnie tak samo, jak ich 
partyjscy poprzednicy na tronie wobec Scytów: bronili wschodnich granic państwa, tracąc nieraz życie na polu bitwy. W 
walce z Heftalitami zginął w 484 r. Peroz; jego brat, Balasz, musiał płacić im trybut. Kawad I zdołał z ich pomocą utrzymać 
się na tronie, gdy siły monarchii sasanidzkiej były na wyczerpaniu. Ten okres nieustannych najazdów i napadów 
koczowników skończył się wraz z dojściem do władzy Chosroesa I. Przestał on płacić trybut Heftalitom, następnie rozbił 
ich całkowicie w walce, sprzymierzywszy się z nową siłą na Wschodzie, Turkami. Ich Zachodni Chanat zajął ziemie 
położone na północ od Amu-darii (Oksos), natomiast Sasanidzi na powrót objęli w posiadanie ziemie na południe od tej 
rzeki. 
Kawad I, poprzednik Chosroesa I, był dzielnym władcą, ale najwięcej sławy przysporzyło mu przyjęcie 
mazdakizmu i wprowadzenie reform społecznych, zgodnych z duchem tej nowej doktryny religijnej. Nasza wiedza o tym 
ruchu religijno-społecznym opiera się na informacjach czerpanych ze źródeł obcych, zwłaszcza z kronik syryjskich. 
Wynika z nich, że mazdakizm, rozwijający się w V wieku, był religią o charakterze dualistycznym i stanowił odgałęzienie 
manicheizmu. Nowa nauka kładła nacisk na to, że Dobro i światło oraz Zło i Ciemność mają inną naturę, zaś postępowanie 
człowieka winno być nacechowane ascetyzmem i uczuciem braterstwa. Z tego będą wynikały społeczne nauki Mazdaka, 
utrzymującego, że cała własność prywatna, łącznie z kobietami, winna być wspólna. Ta śmiała doktryna wzbudziła taką 
wrogość ze strony arystokratów i kleru zoroastryjskiego, że Kawad został w roku 496 strącony z tronu. Odzyskał go co 
prawda, ale na następcę wyznaczył syna, Chosroesa, wyznawcę ortodoksyjnego zoroastryzmu. Postąpił tak chyba dlatego, 
że wyznawcy mazdakizmu, wcielając w życie idealistyczne nauki swojej religii, nie stronili od rabunku i gwałtów. 
Chosroes odziedziczył państwo bardzo osłabione, w którym arystokracja zdobyła sobie wielkie wpływy ze szkodą 
dla tronu, a wschodnie granice były nieustannie zagrożone przez Heftalitów. Jeśli w ówczesnej Persji dokonała się 
prawdziwa rewolucja, to twórcą jej był nie Mazdak, lecz Chosroes. Jego bowiem przedsięwzięcia, zmierzające do 
ożywienia gospodarki i odwrócenia kierunku przemian społecznych, będą odczuwalne jeszcze długo po jego śmierci, a 
skutki niektórych z nich będą widoczne nawet po podboju arabskim. 
Jednym z pierwszych posunięć Chosroesa było zdławienie ruchu mazdakickiego. Jego wyznawców skazywano na 
śmierć. Następnie, żeby postawić osobę króla na czele hierarchii administracyjnej, wyznaczył dla zreorganizowanej armii 
czterech dowódców, bezpośrednio zależnych od władcy. Została stworzona nowa klasa właścicieli ziemskich, tzw. 
dihkanów, panów wiosek, która zmniejszyła wpływy potężnych magnatów. Zagwarantował państwu stały dopływ 
pieniędzy wprowadzając, zamiast niestałej dziesięciny, nową formę opodatkowania, opierającą się na pieniężnym 
oszacowaniu przychodowości gospodarstw. Te nowe podatki pozwoliły na wypuszczenie dużej ilości srebrnych monet, co 
z kolei pobudziło życie gospodarcze. Odczuwalny brak monet miedzianych i ścisła kontrola państwa, widoczna w znakach 
menniczych, skłania do przypuszczenia, że scentralizowane reformy podatkowe mogły być doprowadzone do końca 
kosztem gospodarki lokalnej. 
Dużą część dochodów Chosroes przeznaczył na inwestycje, na przykład na rozbudowę dróg czy budowę mostów. 
Jego skarbiec wzbogacił się dodstatecznie po atakach na bizantyńskie posiadłości w Syrii. Mimo że z cesarzem Justynianem 
zawarł traktat pokojowy w 523 r., to jednak w 540 r. złupił Antiochię nad Orontesem, a jej mieszkańców uprowadził do 
stolicy Sasanidów . Lecz ortodoksyjne nastawienie Chosrnesa do religii oraz jego zabiegi o scentralizowanie rządu 
doprowadziły w rezultacie do nadmiernego rozrostu biurokracji. Rytuał i praktyki religijne zostały tak dalece 
zestandaryzowane, że przestały przemawiać do ludu. Nowe systemy społecznej stratyfikacji prowadziły na dalszą metę do 
rozczłonkowania społeczeństwa, co było korzystne dla tronu, ale jednocześnie czyniło kraj mniej odpornym na ataki z 
zewnątrz, zwłaszcza w okresach, kiedy monarchia była słaba. 
Po śmierci Chosronesa I możnowładcy odzyskali niemal całkowicie dawne wpływy, a to dzięki machinacjom 
jednego z nich, Bahrama Czobina. Podniósł on bunt przeciwko królowi Hormizdasowi IV, który został stracony, a 
następnie przeciwko Chosroesowi II. I temu groziła śmierć, dlatego uciekł do Bizancjum. Cesarz Maurycjusz udzielił mu 
pomocy w zamian za odstąpienie Armenii. Ale gdy w Bizancjum wybuchł bunt i cesarz Maurycjusz został zamordowany, 
Chosrones II (później zwany Parwiz, Zwycięski), świeżo zainstalowany na perskim tronie, poczuł się zwolniony od 
wszelkich układów i zaatakował Bizancjum. Jego wojska stanęły nad Bosforem. po przeciwległej stronie Konstantynopola. 
W latach 611-614 złupił Antiochię, Damaszek i Jerozolimę, skąd wywiózł do Ktezyfonu drzewo Krzyża świętego. W 619 
najechał Egipt, a następnie Jemen. 
Sukcesy te odnosił w chwili, gdy Bizancjum znajdowało się w stanie głębokiego osłabienia. Ale większość 
bogactw skupionych przez Chosroesa została roztrwoniona przez króla, żyjącego nazbyt rozrzutnie. Przepych jego dworu 
uchodził za przysłowiowy. W oczach późniejszych pisarzy właśnie dwór Chosroesa uosabiał całą historię królów 
sasanidzkich. I tak np. wielki pałac w Krezyfonie zwany był przez Arabów Iwan Kisra, co znaczy "Tronowa sala 
Chosroesa". Był ona dla nich symbolem sasanidzkiego luksusu, który wyrazić można tylko słowem "Chosroes". Wyprawy 
wojenne Chosroesa Parwiza przyniosły ogromne łupy, ale same również pochłonęły ogromne środki finansowe. Te zaś 
spadły ciężarem na barki kupców, rzemieślników i chłopów. 
Gdy Chosroes wrócił ze zwycięskiej wyprawy do Egiptu, kontrofensywa cesarza Herakliusza była już w toku. 
Zaatakował on Persję w 622 r., a w roku 627 skierował wojska ku stolicy Sasanidów. Dalsze działania I wojenne zostały 
przerwane po zdetronizowaniu i zamordowaniu Chosroesa II w 628 r. Jego następca, Kawad-Sziroe, natychmiast zawarł z 
cesarzem bizantyńskim traktat pokojowy; drzewo Krzyża św. wróciło do Jerozolimy. Możnowładcy jeszcze raz wysunęli 
się na pierwszy plan w państwie i usadowili na tronie Jazdegarda III, ostatniego króla z dynastii Sasanidów. 

Podbój arabski 
Nadchodził złowieszczy czas dla dwóch potęg światowych. Już cesarz Herakliusz i król Kawad otrzymali posłania 
w języku arabskim od pewnego człowieka, który sam zwał się Mahometem (Muhammad), Posłańcem Boga. Mahomet 
zmarł w 632 r., ale jego posłannictwo kontynuowali następcy, kalifowie. W 633 r. armie muzułmańskie zaatakowały Irak i 
Syrię. W ciągu kilku lat zajęta została większa część Syrii, łącznie z Damaszkiem i Jerozolimą. W roku fi37 padł Ktezyfon. 
Podbój Iranu był już tylko kwestią czasu. 
Wojsko perskie zostało rozbite w 641 r. pod Nihawendem, a dziesięć lat później ostatni król z dynastii Sasanidów 
został zamordowany w czasie ucieczki. I tak Persja Sassanidów zakończyła swoją 427-letnią historię. Powiada się czasami, 
że podbój arabski był właściwie ostatnią migracją Arabów na tereny Żyznego Półksiężyca, jakich wcześniej było wiele. Na 
ziemiach tych od dawna żyły rożne plemiona arabskie, które prawdopodobnie całkiem życzliwie odnosiły się do nowych 
przybyszów. Edessa była przecież rządzona przez arabskich władców z dynastii Abgarów, Hatra i Palmyra także były 
państewkami arabskimi, nim zostały zniszczone pierwsza przez Iran, druga przez Rzym. W czasach Sasanidów Żyzny 
Półksiężyc byt dość gęsto zasiedlony przez ludność pochodzenia arabskiego. Duże znaczenie miała obecność w Syrii 
arabskiego plemienia Ghassanidów, wyznawców mnnofizytyzmu, a w Iranie arabskiego plemienia Lachmidiiw, chrześcijan-
nestorian. Ich państewka odgrywały rolę buforów między dwoma mocarstwami, Bizancjum i Iranem. Ale kiedy zniszczył je 
Chosroes Parwiz, wystawił tym samym swoje państwo na bezpośredni atak muzułmanów. Arabska ludność dawnych 
państewek Ghassanidów i Lachmidów, ujarzmiona przez Persów, nie miała powodu, by chwycić za broń przeciwko 
najeźdźcom, należącym do tej samej rodziny etnicznej. 
Wszystko to jednak w sposób niedostateczny tłumaczy przyczyny istnego pogromu Persji sasanidzkiej i dlatego 
należy jeszcze gdzie indziej szukać wyjaśnienia. Otóż nie kończące się wojny z Bizancjum wycieńczyły witalne siły i 
zasoby materialne Iranu. Ludu nie można było pobudzić do walki w ochronie zoroastryzmu, gdyż religia ta została tak 
skodyfikowana za czasów Chosroesa I Anuszirwana, że służyła nie ludowi, ale wyłącznie potrzebom kleru. Na skutek 
centralizacji władzy, przeprowadzonej również przez Chosroesa, zabrakło sił, które mogłyby prowadzić walkę dalej, gdy 
wojska królewskie zostały rozbite. Stworzona przez tegoż króla nowa warstwa właścicieli wiosek nie była zdolna sama 
podjąć zorganizowanego oporu. Ale, jak na ironię, zasługą tej właśnie warstwy było silne nasycenie islamu elementami 
kultury perskiej i to w czasie, gdy cały Iran byt zalany przez Arabów, a nowa wiara, dzięki swej prostocie zaczęła 
przemawiać do religijnych uczuć mieszkańców tej ziemi. 



RELIGIA MEZOPOTAMII 

Ogólna charakterystyka 
Religia Mezopotamii w swojej najstarszej fazie była religią sit natury, takich jak niebo, wiatr, góry, wody 
podziemne wypływające w postaci rzek i bagien, chmury burzowe, księżyc, słońce i tym podobne. Początkowo cześć 
oddawano chyba samym tym zjawiskom, jako takim, lecz były one doświadczane i ujmowane w kategoriach osobistego 
związku "ja - Ty". W poezji mitologicznej i plastyce nadawano im kształty oddające wizuaIne ich właściwości. Tak na 
przykład siłę zawartą w chmurze burzowej oddawano w postaci ogromnego ptaka. unoszącego się na rozpostartych 
szeroko skrzydłach, a grzmot przyrównywano do ryku wydobywającego się z paszczy Iwa. Bardzo wcześnie zaczęto 
nadawać owym wyobrażeniom kształty ludzkie, którym towarzyszyły często wcześniejsze nie-ludzkie atrybuty, na 
przykład ramiona boga słońca przenikały promienie. a z ludzkich ciał bogów wegetacji wyrastały gałązki. 
W późniejszym okresie niemal powszechnie nadawano bogom ludzką postać. Wtedy to zaczęto się oddzielanie 
mocy zawartej w jakimś zjawisku natury od samego zjawiska. Moc zjawiska przedstawiano w kształcie ludzkim, samo 
natomiast zjawisko stało się zwykłą rzeczą. która stanowiła właściwość mocy i działała poprzez tę moc. Tak na przykład 
bogini zwana "Wzgórza leżące u stóp góry" (Hursang), kiedy otrzymała od swojego syna, Ninurty, w prezencie wzgórza 
leżące u stóp góry, stała się "Panią wzgórz leżących u stóp góry" (Ninhursanga). 
Kiedy bogowie otrzymali już ludzkie kształty, wtedy myśl religijna także urządziła ich świat na wzór człowieczego. 
W bogach widziano więc wielkich posiadaczy ziemskich, arystokratów, wszechpotężną klasę, potulnie obsługiwaną przez 
ludzi.
Z czasem, na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e., bogowie coraz wyraźniej przeobrażali się w bóstwa narodowe i byli 
identyfikowani z politycznymi aspiracjami swoich wiernych. Ich związki z naturą były coraz to bardziej przypadkowe i 
malał również ich udział w zarządzaniu wszechświatem. Bogowie miast stołecznych, Marduk czy Aszur, ewoluowali w 
kierunku przekształcenia się w jedną, rozstrzygającą siłę boską. Równolegle z tym procesem wzrastała, ale na szczeblu 
stosunków prywatnych, ściślejsza więź między czcicielem a bogiem, dla której punktem wyjścia był stosunek do boga 
osobistego lub rodzinnego. 

Panteon 
An. Sumeryjski An, akadyjski Anu (co oznacza "niebo") był bogiem nieba i od III tysiąclecia p.n.e. uważano go za 
pierwszego boga w panteonie, chociaż funkcja ta była tylko tytularna. Za jego małżonkę uważano czasami "Ziemię" (Ki), 
którą nasączył swoim nasieniem, deszczem. Ale w oficjalnym panteonie, jaki znamy z wielkiego spisu bogów, zwanego An-
Anum, jego małżonką jest żeński aspekt nieba, sumeryjska An (akadyjska Antum), z której piersi chmur płynie mleko, tj. 
deszcz.
Enlil. Odgrywał znacznie większą rolę w sprawach ludzkich. Był bogiem wiatru, a jego imię En-lil. oznacza ..Pan 
wiatru". Początkowo wiązano go z wilgotnym wiatrem wiosennym, przyśpieszającym wzrost roślin. Jego małżonką była 
Ninlil, bogini ziarna, którą porwał. Za ten czyn został skazany przez bogów, zebranych w Nippur, na zesłanie do świata 
podziemnego; Ninlil podążyła jednak za nim i po drodze urodziła mu wiele bóstw chtonicznych. Pozostały one w świecie 
podziemnym. z którego zwolniony został za to pierwszy syn Enlila, bóg księżyca Sin (akadyjski Suen). Mit ten wyraźnie 
odzwierciedla działanie wiatru podczas odwiewania zboża od plew, ukazując to w poetyckiej formie jako porwanie. Ustanie 
wiosennego wiatru, jakie następowało po żniwach, uważano za śmierć Enlila, natomiast magazynowanie zboża w 
podziemnych składach łączono z jego zejściem do świata podziemnego. Enlil przewodniczył zgromadzeniu bogów, które 
odbywało się w narożniku dziedzińca przy jego świątyni w Nippur, zwanej Ubszuunkina. Wypełniał także decyzje tego 
zgromadzenia, jeśli trzeba było użyć niszczącej siły wiatru, wyrażającego przecież jego istotę. Lecz wicher uważano też 
niekiedy za połączone tchnienie bogów zebranych na zgromadzeniu, wymawiających słowo heam ("amen"), 
potwierdzające powziętą decyzję. 
Ninhursanga. Zajmowała trzecie miejsce w trójcy wielkich bogów. Zgodnie z jedną tradycją była żoną Enlila, 
wedle drugiej tradycji, której odbiciem jest spis bogów An-Anum, jej mężem był inny bóg wichru, Szulpae, trzecia tradycja 
daje jej za męża boga An. 
Początkowo występowała ona najprawdopodobniej jako bogini narodzin i ta funkcja pozostała już na zawsze 
jedną z najważniejszych, jakie sprawowała. Jako Nintur(r), "Pani Domu Rodzenia", wywierała swoją moc w chacie, 
zagrodzie lub kojcu, gdzie trzymano brzemienne zwierzęta tuż przed wydaniem potomstwa. Jej miastem było Kesz, jeszcze 
nie zidentyfikowane przez uczonych, a w mieście Adab (Bismaja) miała dużą świątynię, zwaną Emach, "Wielki Dom", z 
czego wywodzi się inne jej imię Ninmah, "Wielka Pani". W języku akadyjskim nazywano ją Beletili, "Pani bogów". 
Enki. W mitologii Ninhursanga zwykle zawzięcie współzawodniczyła z bogiem Enki (akadyjski Ea), przebiegłym 
panem świeżej wody. Na początku II tysiąclecia zajął jej miejsce w rządzącej triadzie bogów. Stało się to za sprawą etosu 
owego czasu, w którym dominującą rolę zaczyna odgrywać czynnik męski. Jego imię "Gospodarz zapewniający plony 
ziemi", charakteryzuje go jako dostarczyciela wody do nawadniania pól, bez której południowa Mezopotamia stałaby się 
jałową pustynią. Jego miastem było Eridu, ze świątynią Apsu, wywodzącą swą nazwę od oceanu świeżej wody, 
znajdującego się pod ziemią. 
Charakterystyczną cechą boga Enki był jego spryt; w sporach z innymi, zwykle potężniejszymi bogami, takimi jak 
Enlil lub Ninhursanga, uzyskiwał przewagę dzięki bystrości umysłu. Nigdy natomiast nie uciekał się do użycia siły. Pewna 
sprośna historyjka, opowiadana na dworze królewskim najprawdopodobniej po to, żeby zabawić przybyłych z Tilmunu 
prymitywnych żeglarzy, przedstawia boga Enki uwodzącego Ninhursangę, która ofuknęła go dopiero wtedy, gdy 
zaproponował jej małżeństwo. Wtedy zostawił ją w spokoju i zaczął uwodzić jej córkę. Potem uwiódł córkę córki, gdy ta 
podrosła, a następnie i jej córkę. Tej ostatniej zaś córkę, która była pająkiem, ostrzegła Ninhursanga. Lecz ! na nic się to 
zdało, gdyż i ta straciła głowę dla Enki, gdy ten przyniósł jej takie podarunki ślubne, jakich od niego zażądała. Kiedy 
opuścił ją, Ninhursanga wydobyła z jej tona nasienie Enki i cisnęła na ziemię. Z tego nasienia wyrosły różne rośliny, które 
Enki zjadł. Po pewnym czasie sam poczuł się brzemienny; będąc jednak mężczyzną był niezdolny do rodzenia. Cierpiał 
przeto niesamowicie z powodu bólów porodowych, dopóty nie uprosił Ninhursangi, by jako bogini narodzin I przyszła mu 
z pomocą. Dzięki jej interwencji Enki wydał na świat dużą liczbę bóstw, łącznie z boginią Tilmunu, a potem określił ich 
imiona i funkcje, jakie mieli wykonywać. 
Rywalizację Enki z Ninhursangą przedstawia także inne opowiadanie, zatytułowane Enki i Ninmah (Ninmah to 
inne imię Ninhursangi). Mówi ono, że bogowie początkowo musieli sami mozolić się przy ciężkiej pracy, związanej z 
nawadnianiem ziemi. Gdy uskarżali się na swój los, wtedy Enki nakłonił swą matkę, Nammu, aby urodziła człowieka, który 
ulżyłby bogom w tej pracy. Na przyjęciu wydanym z okazji urodzin bogowie nie żałowali sobie mocnych trunków, a 
Ninmah, asystująca przy urodzinach, przechwalała się, że może uczynić postać człowieka piękną lub brzydką wedle swego 
kaprysu. Enki przyjął wyzwanie oświadczając, że każdemu jej tworowi da życie. I Enki uczynił to ze wszystkimi 
dziwacznymi potworkami, jakie wyprodukowała Ninmah. Wreszcie zaproponował jej, by zamienili się rolami. Kiedy 
Ninmah przystała na to, uformował postać zgrzybiałego starca. Ninmah poczuła się niezdolna do tchnięcia weń życia i tak 
gorzko lamentowała, że skruszyła serce Enki; doszło wtedy między nimi do pojednania. 
Starsza generacja bogów łączyła się z potężnymi elementami świata: niebem, wiatrami, wzgórzami, podziemnymi 
wodami. Młodsza zaś łączyła się z mniejszymi, ale bardziej swoistymi bytami, takimi jak księżyc, chmura burzowa, słońce, 
gwiazda poranna i wieczorna, nawałnica. 
Nanna ( (En-) suen). Najstarszym bogiem tej młodszej generacji był bóg księżyca Nanna (księżyc w pełni), zwany 
też (En-) suen (po akadyjsku Suen, księżyc podczas nowiu, bez en oznaczającego "pana"). Głównym miejscem jego kultu 
było miasto Ur. Często przedstawiano go w postaci byka, ale oczywiście nadawano mu także ludzkie kształty. Jego żoną 
była Ningal, "Wielka Pani". 
Ninurta. Uznanie Nanny za najstarszego syna Enlila wiąże się chyba z południową, pasterską tradycją. Natomiast 
w rolniczej tradycji miasta Nippur miejsce to zajmował Ninurta, "Pan pługa", który w Girsu, mieście położonym na 
terytorium Lagaszu, zwał się Ningirsu(k) czyli "Pan Girsu". Był on personifikacją wiosennej burzy z piorunami, która 
nasycając powietrze wilgocią czyniła ziemię podatniejszą na orkę. Najstarszą formą, w jakiej go przedstawiano, byt 
ogromny orzeł z głową lwa, szybujący na szeroko rozpostartych skrzydłach, którego ryki utożsamiano z grzmotami. 
Później otrzymał ludzką postać, natomiast ów ptak-burza, Imgud, stał się, po przegranej walce, jego sługą. Piękne mity 
poświęcone Ninurcie są odbiciem cyklicznego krążenia wody: para, wydzielona przez morze i rozlewiska, podnosi się do 
góry i tworzy chmury, które spadając deszczem w górach powodują wiosną topnienie zimowych śniegów. Spływająca 
potokami z gór woda podnosi poziom rzek i powoduje ich coroczne wylewy. W mitach tych bóg odgrywał podwójną rolę: 
w postaci ptaka byt chmurą burzową i wrogiem, w postaci ludzkiej był wylewem i przyjacielem. Z mitu Ninurta i żółw 
dowiadujemy się, jak to ptak-burza, Imdugud, ukradł z Apsu emblematy władzy boga Enki nad wodami i odleciał w góry. 
Pociągnęło to za sobą fatalne skutki, gdyż woda wyparowała z rozlewisk i zamieniła się w chmury deszczowe. Wówczas 
Ninurta, bóg o ludzkiej postaci, wyruszył, żeby odzyskać owe emblematy z tym, że chciał je sobie zatrzymać. Kiedy strzałą 
trafił ptaka, ten rozwarł z bólu szpony, z których wypadły emblematy i same powróciły do Enki. Rozwścieczony Ninurta 
stworzył falę powodziową, która odtąd corocznie waliła w domostwo boga Enki. Wówczas Enki stworzył żółwia i kazał mu 
wykopać rów, do którego został wciągnięty Ninurta; gdy to się stało, fala powodziowa opadła i woda zaczęła spływać do 
łożyska rzeki.
Inny mit z tego cyklu, zatytułowany Lugale, opowiada o walce Ninurty w górach, gdzie jego przeciwnikiem byt 
Asag, być może drzewo jodłowe. Po odniesieniu zwycięstwa Ninurta skierował górskie wody do Tygrysu i ze wzgórz 
leżących u stóp góry utworzył tamę, aby wody nie powróciły w góry i tam nie zamarzły. Tamę tę ofiarował swojej matce, 
Ninhursandze, czyniąc z niej "Panią wzgórz u stóp góry". Następnie odbył sąd nad swoimi wrogami kamieniami 
walczącymi po stronie Asaga. Jego wyroki określiły raz na zawsze naturę każdego z nich. Niektóre pobłogosławił, inne zaś, 
za to że okazały się złośliwymi, przeklął. Trzeci mit o Ninurcie, zwany Angim, opowiada o jego powrocie po zwycięskiej 
walce do Nippur i stopniowym uspokajaniu się. 
Utu. Był bogiem słońca, najstarszym dzieckiem Nanny; należał więc do następnej generacji bogów. W języku 
akadyjskim zwał się Szamasz, co oznacza, tak samo jak i Utu, "słońce". Byt on jednocześnie bogiem sprawiedliwości i 
uczciwego postępowania. Miejscami jego głównego kultu były na południu Ararma, na północy Sippar.
Inana. Po akadyjsku zwana Isztar (wcześniej Eszter). Była siostrą Utu. Połączyła w sobie rozmaite boginie, 
początkowo czczone jako oddzielne bóstwa. Dlatego też miała rozmaite cechy: była boginią składów daktyli, pasterzy, 
sprawiała, że po wiosennej ulewie pustynie przemieniały się w pastwiska, była boginią gwiazd porannej i wieczornej, 
wreszcie opiekunką i koleżanką ladacznic. Mit Zstąpienie Inany opowiada o tym, jak to bogini pragnąc wyrwać starszej 
siostrze, Ereszkigal, władzę nad światem pozagrobowym, zeszła do państwa zmarłych, ale tam została poskromiona i 
skazana na śmierć, zamieniona w kawałek gnijącego mięsa. Jej wierny sługa, którego pouczyła, co ma robić, gdyby jej 
przydarzyło się jakieś nieszczęście, szukał dla niej ratunku u wielkich bogów. Pomóc zgodził się tylko Enki. Stworzył więc 
dwa stwory, które doprowadziły Ereszkigal do tego, że ta obiecała spełnić każde ich życzenie; poprosiły wtedy o ów 
kawałek gnijącego mięsa. Otrzymawszy go, stwory skropiły mięso wodą życia i Inana odżyła. Ale żeby mogła opuścić 
królestwo zmarłych, musiała przyrzec, że na swoje miejsce da zastępcę. Po wyjściu spotkała małżonka, Dumuziego, który 
wydał się jej niezbyt zmartwionym z powodu utraty żony. Doprowadzona z zazdrości do furii, wydała go demonom, 
towarzyszącym jej i pilnującym, by dotrzymała obietnicy. Dumuzi uciekł, ale został w końcu schwytany. Jego siostra, 
Gesztinana, szukała brata i odnalazła go w świecie podziemnym. Wtedy Inana postanowiła, że każde z nich może spędzić 
pół roku w świecie żywych, ale drugie musi wtedy przebywać w świecie zmarłych. 
Iszkur. Brat Inany, po akadyjsku zwany Adad, był bogiem wiosennych burz z piorunami. 
Bóstwa świata pozagrobowego. Światem tym władała Ereszkigal(ak) "Bogini świata podziemnego", której 
głównym zadaniem było opłakiwanie dzieci przedwcześnie zmarłych (okazywano im wyjątkowe jak na starożytność 
uczucia). Jej mężem był, według jednej z tradycji Gu(d)galana(k), "Wielki byk niebios", prawdopodobnie starsza, 
nieantropomorficzna postać Ana, boga nieba (wtedy Ereszkigal reprezentowała ziemię). Późniejsza tradycja łączy ją z 
Nergalem, pochodzącym z miasta Kuta, który nim stał się mężem Ereszkigal, obraził ją, nie złożywszy należytego hołdu jej 
posłańcowi; chcąc przeto przeprosić boginię, udał się do świata pozagrobowego i tam uległ jej wdziękom w łożu. Wyrwał 
się stamtąd podstępem, ale w końcu, po długich perypetiach, został zmuszony wrócić i pojąć Ereszkigal za żonę. Jej synem 
był Ninasu, który według innej tradycji byt synem Enlila i Ninlil. Wnukiem Ereszkigal był Ningiszzida. 
Świat pozagrobowy wyobrażano sobie jako miasto otoczone murami. Miał on króla i królową, sztab urzędników 
administracyjnych, wśród których szczególne miejsce zajmowali: Namtar (Los), dowódca straży Ningiszzida, sędziowie 
Utu i Gilgamesz oraz odźwierny Neti. Los ludzi, przebywających w tym królestwie, zależał nie tyle od tego, jak przeżyli 
swoje życie na ziemi, ile od troski, jaką otaczali ich ludzie żyjący na ziemi. Z czasem wyobrażenia o życiu pozagrobowym 
stały się jeszcze bardziej ponure: zmarłego pokrywały pióra niczym ptaka, jego otoczenie przykrywała gruba warstwa 
kurzu, a jeśli mógł znaleźć wodę, to tylko brudną i cuchnącą. 
Marduk. W II i I tysiącleciu p.n.e. bogowie dwóch miast osiągnęli szczególne znaczenie, a to dzięki temu, że 
miasta te stały się stolicami imperiów: byli to Marduk (w Babilonie) i Aszur (w Asyrii). Marduk, którego właściwszą formą 
imienia jest chyba Merodach, jak notuje je Biblia, był początkowo bogiem ulewnego deszczu. : Imię jego znaczy "Syn 
burzy", a rozszerzona forma Bel Merodach wskazuje, że był on identyfikowany z zachodniosemickim Baalem, któremu 
odpowiada asyryjska wersja Bel. W bardzo wczesnym okresie byt on identyfikowany z południowym bogiem deszczu, 
Asalluhe ("Mąż-ulewa"), którego miastem było Kuar, położone niedaleko Eridu. Był uważany za syna Enki. W 
sumeryjskich zaklęciach Asalluhe, przybierając postać chmury, z wysoka obserwował ataki, jakie na ludzi przypuszczały 
demony chorób, i donosił o tym ojcu, siedzącemu w głębinach; chciał dowiedzieć się od niego, jak należy im 
przeciwdziałać. 
Z czasem funkcja Marduka jako boga miasta, później boga narodowego, przyćmiła jego dawną naturę i nadała mu 
charakter polityczny, czyniąc z niego nosiciela nacjonalistycznych aspiracji Babilonii. 
Aszur. Był bogiem miasta Aszur i głównym bogiem Asyrii. Miał on jeszcze więcej cech politycznych niż Marduk. 
O jego pierwotnym charakterze niestety nie da się nic powiedzieć. Król Szamsziadad, panujący w czasach 
starobabilońskich, starał się w celach politycznych doprowadzić do identyfikacji Aszura z Enlilem i w ten sposób przenieść 
na Aszura tę władzę jaką miał Enlil, a na miasto Aszur to znaczenie, jakie miało Nippur. Potem jednak Aszur pozostał już 
tylko bogiem narodowym Asyrii, pobudzając i wspomagając Asyryjczyków w ich działalności politycznej. 

Kult: święta i świątynie 
Najstarsza forma kultu w starożytnej Mezopotamii miała dwa zasadnicze cele: skłonić boga do zamieszkania w 
gminie i do udzielania pomocy w jej życiu. Aby owe cele osiągnąć, budowano świątynie i celebrowano uroczystości. 
Uroczystości były skoncentrowane przede wszystkim na dramacie kultowym, który przedstawiał, a poprzez to i 
magicznie wzmagał, tę funkcję boga, jaką z nim wiązano. Uroczystości "świętego małżeństwa", organizowane w Uruk przez 
hodowców daktyli, przedstawiały małżeństwo boga Amauszumgalana, siły sprawiającej, że palma daktylowa rodzi i nosi 
owoce, z Inaną, boginią , gminnego magazynu. Zasadniczym celem tych uroczystości było zmuszenie boga, aby z obfitymi 
darami ślubnymi wkroczył do mieszkania panny młodej, czyli do magazynu. Dla pasterzy, dla których najważniejsze było 
dobre pastwisko i rozmnażanie się stada, głównym aktem uroczystości było spełnienie małżeństwa, albowiem magicznie 
oddziaływało to na urodzajność i płodność w naturze. W rytualnym związku seksualnym, który użyźniał całą naturę, 
władca król-kapłan (en) lub król (lugal) stawał się sam bogiem, natomiast rolę bogini spełniała arcykapłanka lub królowa. 
Wiele kultów wiązało się z corocznymi lamentacjami z powodu śmierci boga urodzaju, który w różnych miejscowościach 
występował pod rozmaitymi postaciami i imionami. Najlepiej znanym jest Dumuzi, umierający razem z wysychaniem 
pastwisk, kiedy nadchodziła pora suchego lata. Niektóre uroczystości koncentrowały się wokół podróży bogów, na 
przykład podróży Ninurty/Ningirsu do Eridu, kiedy wraz z nim powracały urodzaj i dostatek. Wiele uroczystości wiązało 
się z corocznymi wylewami rzek. Od początków II tysiąclecia kulty związane z urodzajnością i płodnością w przyrodzie 
były często zastępowane lub reinterpretowane przez uroczystości lub magiczne konfirmacje najważniejszych zwycięstw na 
arenie politycznej. Najsłynniejszą taką uroczystością było święto "Nowego Roku" w Babilonie, Akitu. Początkowo 
związane ono było ze świętem siewu, w czasie którego bóg wyjeżdżał za miasto, na pola. Potem wiązało się już z 
wyruszeniem Marduka do walki z Tiamat, personifikującą Kraj Nadmorski, wroga Babilonu z jego wczesnych dziejów. 
Aby skłonić bóstwo do zamieszkania w gminie, budowano mu świątynię, którą obsługiwali słudzy-kapłani. 
Codzienny kult wzorował się na życiu w posiadłości wielkiego właściciela ziemskiego. Bogu przygotowywano posiłki, 
karmiono go, kąpano przed ułożeniem do snu. O jego grunta troszczyła się służba. Na przykład bóg Ningirsu, którego sztab 
niższych bogów, nadzorujących robotników-ludzi, opisuje "cylinder B" Gudei. miał przy sobie wysokiej rangi nadzorcę, 
dbającego c porządek w świątyni, podczaszego, szambelana, dwóch boskich muzykantów, służebnice (córki boga), doradcę 
i sekretarza oddzielającego rzeczy błahe od ważnych przedkładanych bogu do rozpatrzenia; do prowadzeni spraw 
wojskowych miał dwóch dowódców; zwierzętami w jego majętności opiekował się boski pastuch, ziemię orał Giszbare, 
opłaty za prawo połowu ryb pobierał poborca Lamar, wysyłający bogu raporty przez posłańca Inimsza(g)tama; dozorca 
Dimgalapsu chronił wszelką dziką zwierzynę, jaka żyta na terenach świątynnych. 

Religia i gospodarka 
Wedle wszelkiego prawdopodobieństwa miasta wyrastały wokół świątyń, boskich skarbnic, a lud oczekiwał o 
swoich świątyń i bogów zapewnienia pomyślności gospodarczej. W miastach leżących na południu, nad brzegiem wód i 
bagien, bogowie byli związani z rybołówstwem, polowaniem na wodne ptactwo, ze sposobem życia ludzi mieszkających w 
bagnistym kraju. Nansze bogini miasta Nina, była boginią rybołówstwa, Ninmar z Guaba ptactwa, Dumuziapsu z Kinirsza i 
Enki z Eridu mieli w swojej pieczy zwierzynę żyjącą na bagnach i w szuwarach. 
Nad dolnym Eufratem leżały miasta sadowników gdzie bóstwa opiekowały się drzewami, na przykład Ninasu w 
Enegir, Ningiszzida w Giszbanda i Damu Girsu (leżącym nad Eufratem). W Uruk był bóg daktyli, Amauszumgalana. 
Między tymi miastami rozłożyły się i takie, w których hodowano bydło; znajdujemy tam oczywiście odpowiednich bogów: 
w Kiabrigu boga-byka Ningublaga, w Geszu i Ur boga-księżyca Suena (lub Ensuna), przedstawianego w postaci byka, w 
Ararmie (akadyjska Larsa) boga-słońce Utu, którego wyobrażenie przypomina żubra i wreszcie w Kulabie (w Uruk albo w 
jego sąsiedztwie) parę wołów, Lugalbanda i Ninsun.
W Uruk, leżącym na skraju stepu, edin, i w otaczających go miasteczkach, mamy do czynienia z panteonem bóstw 
pasterskich: w Uruk i Patibirze spotykamy pasterza Dumuziego i pasterkę Inanę, która była także boginią w mieście 
Zabalam. Jej syn, Szara, był bogiem miasta Umma. Bardziej ku północy leży miasto Muru z Iszkurem, bogiem wiosennego 
deszczu. 
Na północ i wschód od edinu leżały miasta rolnicze, Eresz i Szuruppak, których bóstwami miejskimi były Nidaba i 
Sud, boginie ziarna. Nippur miało Enlila, boga wiatru i motyki; jego syn, Ninurta, był bogiem deszczu i pługa. Ninurta 
znany także pod imieniem Ningirsu, "Pan Girsu" był bogiem miasta Girsu, leżącego na terytorium Lagaszu. 

Religia i polityka 
Kiedy bogowie przestali być zjawiskami natury, a stali się mocami w ludzkiej postaci, które wprawiały w ruch te 
zjawiska, wtedy miasta obarczyły ich rolą władców, oczekując od nich pomocy w życiu politycznym, ochrony przed 
wrogami zewnętrznymi i wewnętrznym bezprawiem. W długim hymnie wysławia się Nansze za jej troskę o sprawiedliwość 
społeczną i wspomina się, że Ningirsu zawarł ugodę z Uruinimginą, ponieważ nie chciał dopuścić, żeby ludzie bogaci i 
wpływowi źle obchodzili się z wdowami i sierotami. 
Kiedy bogowie stali się władcami miast, wówczas ich wzajemne stosunki zostały ułożone wedle wzorów 
politycznych, znanych już ludziom. Działali wedle zasad "pierwotnej demokracji", gdy zbierali się, pod przewodnictwem 
Ana i Enki, na posiedzeniach w Nippur, żeby rozważyć różne decyzje, m.in. polityczne, na przykład wyznaczyć miasto, 
które miało na jakiś czas pełnić rolę stolicy Sumeru i siedziby królewskiej dynastii, albo ustalić, kiedy ma być ona 
zastąpiona przez inną. Zgromadzenie to sądziło również za popełnione przestępstwa. 
Z nadejściem II tysiąclecia, gdy ukształtowały się narodowe państwa, Babilonia i Asyria, rządzone przez 
wszechpotężnych władców, koncepcja boskiego zgromadzenia zeszła na dalszy plan; najważniejsze były decyzje Marduka 
i Aszura. Oficjalna religia upolityczniła się do tego stopnia, że bóg stał się wcieleniem państwa i jego politycznych dążeń. 
Dla miast i ich władców, będących namiestnikami bogów, rzeczą pierwszorzędnej wagi było poznanie woli boga 
miasta i wcielenie jej w życie. Król miał więc różne sposoby zbliżenia do boga: sny te zwykłe i rozmyślnie prowokowane 
podczas rytuału inkubacji w świątyni wróżby odczytywane z wątroby zwierzęcia ofiarnego (istniała na ten temat ogromna 
literatura) albo z formy, jaką przybierała plama oliwy wylanej na wodę, z dymu itd. Jedna z metod przepowiadania 
przyszłości polegała na obserwowaniu jakichś niezwykłych wydarzeń w życiu codziennym; uważano je za znaki, 
"symptomy" tego, co nastąpi. Jeśli, na przykład, w mieście znaleziono rosnące rośliny, które normalnie spotyka się tylko na 
pustyni, to fakt ten oznaczał, że "duch" pustyni przeważył nad "duchem" miasta i dlatego musi się ono przekształcić w 
pustynię. Dużą wagę miały znaki odczytywane z gwiazd i różnych zjawisk atmosferycznych. 

Religia i człowiek 
Wydaje się, że początkowo religia była sprawą gminy jako całości i dopiero w końcu III tysiąclecia pojawiają się 
prymitywne, osobiste związki człowieka z bóstwem. Najpierw koncentrowały się one chyba tylko na jednym bogu, "bogu 
osobistym", personifikacji pomyślności poszczególnego człowieka. W tej roli wystąpić mógł każdy bóg panteonu. Wkrótce 
jednak uznano, że bogowie w ogóle wpływają na życie człowieka. W związku z tym zrodziło się przekonanie, że jeśli kogoś 
opuściło szczęście i przytrafiło mu się nieszczęście, to przyczyną tej odmiany był niewątpliwie fakt, że człowiek ten obraził 
boga, który obdarzał go dawniej przychylnością. Tak zrodziło się pojęcie "grzechu", z towarzyszącymi mu rytuałami 
wyznania, skruchy i modlitwy. Wszystko to zaś przyda większej głębi religijnym przeżyciom. 

Mity 
Jest rzeczą dość osobliwą, że Sumerowie pozostawili tylko jeden, i to późny opis stworzenia świata, który można 
zatytułować Narodziny Eridu. Opowiada on o stworzeniu człowieka i zwierząt, o osiedlaniu się ludzi w miastach, o 
przydzieleniu bogom poszczególnych miast, o najdawniejszych dynastiach i o potopie. Ten ostatni wydarzył się dlatego, że 
mnożący się ludzie czynili taki hałas, że nie dawali spać Enlilowi. Bóg Enki ostrzegł jednak Ziudsudrę, sumeryjskiego 
Noego, i ten zbudowawszy arkę ocalił ludzi i zwierzęta. Bogowie za to wynagrodzili go nieśmiertelnością. 
Utworem długim, ułożonym systematycznie, ale traktującym raczej o uporządkowaniu świata niźli o jego 
stworzeniu, jest Enki i porządek świata. Przedstawia on boga Enki przy tworzeniu wszystkich ważniejszych dziedzin 
gospodarki i zawodów niezbędnych społeczności ludzkiej do życia; Enki wyznaczył im także bogów opiekuńczych. 
Z pięknego mitu akadyjskiego, przedstawiającego historię Atrachasisa, dowiadujemy się, jak bogowie musieli się 
początkowo trudzić, żeby odpowiednio nawodnić ziemię, przynoszącą im pożywienie, jak buntowali się przeciwko swojej 
doli i wreszcie jak ten problem rozwiązał Enki, który przy pomocy bogini narodzin stworzył człowieka. Ludzie niebawem 
tak się rozmnożyli, tak hałasowali, że nie pozwalali zasnąć Enlilowi. Kiedy rozmaite próby, zmierzające do zmniejszenia 
liczby ludzi na przykład zesłanie głodu okazały się bezskuteczne, wtedy Enlil postanowił zniszczyć ich potopem. Ale plan 
ten zniweczył Enki: ostrzegł Atrachasisa o mającym nastąpić kataklizmie i polecił zbudować arkę; w ten sposób ocalił mu 
życie. Aby ułagodzić . gniew Enlila, bóg Enki i bogini narodzin wprowadzili dużą liczbę środków kontrolujących narodziny, 
żeby utrzymać w przyzwoitych granicach rozrost ludności. 
Historia Atrachasisa traktuje o możliwości zniszczenia całej ludzkości, natomiast Epos o Gilgameszu, najbardziej 
znany utwór, jaki powstał w Mezopotamii, do tyczy unicestwienia jednostki, problemu śmierci człowieka. Gilgamesz, 
władca Uruk, był człowiekiem o niewyczerpanych siłach witalnych. Ponieważ mieszkańcy miasta uskarżali się z tego 
powodu, bogowie stworzyli mu kompana o podobnej sile witalnej, Enkidu. Razem dokonali oni wielu nadludzkich, 
bohaterskich czynów, ale urazili tym bogów, którzy postanowili, że Enkidu musi umrzeć. I tak też się stało. Wtedy 
przerażony Gilgamesz ruszył na poszukiwanie życia wiecznego, nie zważając na mądre ostrzeżenia, że jego poszukiwania 
będą daremne. Aż wreszcie dotarł do swojego przodka, Utnapisztima, akadyjskiego odpowiednika Noego. Ten wyjaśnił 
mu, że życie wieczne, jakim obdarzyli go bogowie, zawdzięcza wyjątkowej sytuacji. Opowiedział mu także o roślii odmładzające. Tę Gilgamesz znalazł w drodze powrotneądzawce, cudowną 
roślinę pożarł wzż, ktast zrzucił swojmłodzi dopiero Gilgamesz zdał sob
bezsensu swyc i powrócił do Uruk. 
Nieco późnrem od emoszu jest Babilońska historiaa, to w 
bardzoo w 
bar z nich, Bahrama Czobina. Podn przeciwko królowi Hormizdasowi IV, ktasow z nich, Bahrama Czobina. Podniósł on bunt przeciwko królowi Hormizdasowi IV, ktych czasach, kiedy istniały tylko słona woda Tiamat i woda słodka Apsu, zaczęły rodzić się generacje bogów, 
którzy czynili tyle ruchu i hałasu i nie pozwalali zasnąć starszym mocom. Wówczas najpierw Apsu, a potem Tiamat 
próbowały pozbyć się swoich doręczycieli. Apsu zginęła pokonana przez boga Ea, a z Tiamat starł się w pojedynku 
Marduk, którą zabił i z jej ciała uczynił cały widzialny wszechświat Pochwycił także tych bogów, którzy walczyli po jej 
stronie, ale później uwolnił jeńców, przeznaczywszy ich do podjęcia bardzo trudnego zadania zbudowania Holonu, a w nim 
świątyni Marduka. Z krwi ich przywódcy Kingu, stworzył człowieka, by ten przejął znoje, które dotąd dręczyły bogów. 
Mit ten zapewne łączy w sobie starsze mity, w których chmura burzowa walczy z morzem. Stały one jednak 
dopasowane do mitu politycznego, stanowiącego zjednoczenie Babilonii przez Babilon (tzn. Marduka), który zwyciężył 
Kraj Nadmorski (tzn. Tiamat) i swoją polityką pojednawczą, jaką prowadził po zwycięstwie, doprowadził do unifikacji 
kraju. 


EWOLUCJA ALFABETU 

"Alfabetem" nazywamy system pisma, wyrażający poszczególne dźwięki języka (samogłoski i spółgłoski) za 
pomocą pojedynczych zazwyczaj znaków. Taki alfabet stworzyli dopiero Grecy, chociaż sami przyznawali, że przejęli go 
od Fenicjan. Ich słowa potwierdza wiele świadectw, np. wyraźne przejęcie z fenickiego prototypu formy archaicznych liter 
greckich, zachowanie w grece wielu fenickich spółgłosek oraz kolejności, w jakiej występowały po sobie w alfabecie 
fenickim (zachodniosemickim) niektóre litery (abg, lm, pq i in.). Nawet użycie przez Greków niektórych znaków dla 
graficznego wyrażenia dźwięków samogłoskowych zdradza wpływ zachodniosemicki; chodzi o to, że Fenicjanie (podobnie 
jak Egipcjanie) nie zapisywali w ogóle samogłosek. Grecy zaś do wyrażenia swoich dźwięków samogłoskowych użyli 
znaków semickich, które wyrażały dźwięki zupełnie obce językowi greckiemu, na przykład semickie znaki dla waw, jod, he 
w grece wyrażały odpowiednio u, y, e. Niektóre pisma zachodniosemickie aramejskie, hebrajskie i moabickie używały 
niektórych form spółgłoskowych w sposób samogłoskowy, na przykład "alefu" na oznaczenie a (stąd grecka "alfa"); 
początkowo pisano je tylko na końcu wyrazu, potem końca VIII wieku p.n.e., także w środku słowa. 

Alfabet fenicki 
Kluczową datą w historii alfabetu fenickiego jest rok tysięczny p.n.e. Na ten właśnie rok datowana jest inskrypcja 
na sarkofagu Ahirama, króla Byblos. Jest to najstarsza długa inskrypcja napisana w piśmie spółgłoskowym i 
usystematyzowanym alfabetem. Pod względem typologicznym rozpoczyna ona małą serię inskrypcji królów Byblosu; 
ostatnim z nich był Szipitbaal, jego ojciec, Elibaal, był autorem tekstu na pomniku faraona Osorkona I z dynastii 
bubastyjskiej (945-842). Na podstawie owej datacji i w oparciu o stylistyczną analizę tej ostatniej inskrypcji sądzi się, że 
napis Ahirama jest od niej starszy o mniej więcej sto lat. Ale systematyczne użycie liter i to w formie starszej od tej, jaka 
występuje na sarkofagu Ahirama, zaświadczone jest w sporej liczbie inskrypcji, umieszczonych na brązowych grotach 
strzał, znalezionych w Libanie i Palestynie. Pozwala to na stwierdzenie, że usystematyzowany alfabet fenicki, składający się 
z 22 liter, wszedł w użycie około 1200 roku p.n.e. 
Inskrypcje znaleziono także w krajach sąsiadujących z Fenicją. Najstarszymi z nich są: w Palestynie tzw. 
"kalendarz" miasta Gezer (jego forma stylistyczna pozwala go datować na mniej więcej 1000 rok p.n.e.); w Transjordanii 
stela Mesza, króla Moabu (840 p.n.e.); w Syrii długa aramejska inskrypcja Zakira, króla Hamatu (780 p.n.e.) i napis 
Barrekuba, króla Sendżirli (około 730 p.n.e.). Wszystkie te inskrypcje są datowane na podstawie świadectw historycznych. 
Dzięki nim oraz inskrypcjom sporządzonym w języku punickim (zachodniosemickim), pochodzącym z fenickich kolonii w 
zachodniej części Morza śródziemnego, można mimo pewnych luk, śledzić stały rozwój alfabetu zachodniosemickiego aż 
po czasy rzymskie.
 Zasadniczym problemem w historii alfabetu jest stosunek systemu fenickiego do jego poprzedników. 

Pismo synajskie 
Myśl, aby jedną głoskę oddawać jednym znakiem, zrodziła się w Egipcie, ale przeszkodą w jej rozwoju był system 
hieroglificzny, w którym te same znaki mogą oznaczać przedmioty, pojęcia lub głoski. Dlatego trzeba było stworzyć 
odpowiednie symbole, które umieszczone przy znaku bliżej określałyby jego wartość. Z czasem symbole te zaczęły 
oznaczać pojedyncze spółgłoski, jako że język egipski posiada dużą liczbę sylab złożonych z pojedynczych, mocnych 
spółgłosek (często stosowano akrofonię). Ten pseudoalfabet, złożony z 24 znaków jednospółgłoskowych, miał ułatwić 
przede wszystkim zrozumienie dodatków fonetycznych do hieroglifów. Ale coraz częściej wykorzystywano go do zapisu 
stów i imion obcego pochodzenia, które w żaden inny sposób nie mogły być wyrażone w piśmie hieroglificznym. Należy 
jednak podkreślić, że Egipcjanie zrobili niewielki użytek z tego alfabetu, nigdy bowiem nie przyjęli go jako podstawy 
swojego systemu pisma; nigdy też nie wprowadzili do niego znaków na oznaczenie samogłosek. Mimo to był to doniosły 
wynalazek, mający zdaniem wielu uczonych wpływ na dwa pisma, które poprzedziły alfabet fenicki; pierwsze z nich 
pochodzi z egipskich kopalni w Serabit el-Chadem na Synaju (pismo protosynajskie), drugie z kanaanejskiego miasta Gebel 
(dzisiejszego Dżebail) i z Byblos. Oba te pisma posługiwały się kombinacją piktogramów i znaków linearnych, były 
używane przez Semitów i stosowały znaki alfabetyczne na oznaczenie spółgłosek i samogłosek. Nie rozwinęły się one 
jednakże do tego stopnia, żeby przeksztalcić się w systemy pisma. 
Pismo synajskie ma około 30 znaków, czyli zbyt mało, by było pismem sylabicznym lub piktograficznym. 
Chociaż wiele z nich przypomina znaki pisma z Byblos (nawet późnofenickiego), to jednak dzisiaj jesteśmy w stanie 
przetłumaczyć nie więcej niż trzy słowa. Pozwoliły one wszakże na postawienie tez, że pismo to nie mogło opierać się li 
tylko na zasadzie akrofonii, że na rozwój fenickiego i południowosemickiego (arabskiego) pisma alfabetycznego wpływ 
miały różne, wcześniejsze pisma, i wreszcie, że pismo synajskie nie rozwijało się tylko lokalnie, na Synaju, lecz wiąże się ze 
współczesnymi sobie próbami sporządzania zapisków, podejmowanymi około połowy II tysiąclecia p.n.e. w Byblos i w 
innych miejscowościach.

Pismo z Byblos 
Znalezione w Byblos inskrypcje na brązowej łopatce i kamiennej tabliczce wyraźnie sugerują, że w mieście tym, 
poczynając od połowy II tysiąclecia p.n.e., długo eksperymentowano z egipską wersją alfabetu. Wersja ta mogła być tu 
znana, ponieważ Byblos i Deltę Nilu łączyły ścisłe związki handlowe. Szczegółowa analiza napisu na łopatce skłania do 
wniosku, że występujące , w tekście znaki piktograficzne i ideograficzne, ich stylizowane odpowiedniki linearne, wskaźniki 
fonetyczne i determinatywy mają związek z systemem egipskim. Lecz zasadniczy problem historyczny wiąże się z tym, że 
o ile jedna strona łopatki zapisana jest znakami należącymi do różnych rodzajów pisma, to druga zawiera napis 
sporządzony w linearnym piśmie spółgłoskowym, fenickim, zbliżonym do inskrypcji Ahirama. Co ciekawe, na drugiej 
stronie łopatki widnieją ślady wskazujące, że i tu byt napis złożony z różnych rodzajów pisma, ale został zatarty, aby 
ustąpić miejsca fenickiemu pismu linearnemu. Może to świadczyć o tym, że oba rodzaje i pisma były używane prawie 
współcześnie lub pokrywały się. Podobnie rzecz ma się ze sarkofagiem Ahirama, i gdzie wcześniejsza inskrypcja, 
sporządzona różnego rodzaju znakami, została wytarta, aby ustąpić miejsca napisowi samego Ahirama (sarkofag został 
więc użyty powtórnie). Warto przy okazji zauważyć, że w semickich imionach władców Byblos, zapisanych egipskimi i 
hieroglifami za czasów XII dynastii, niektóre znaki zostały użyte alfabetycznie. Można przeto przyjąć, biorąc , dodatkowo 
pod uwagę skromną liczbę graffiti znalezionych w Byblos, że zasady alfabetu znano tu już od wczesnych lat II tysiąclecia 
p.n.e. 

Palestyńskie pismo protokanaanejskie 
Na północy Synaju, a zwłaszcza w Palestynie, znaleziono trochę przykładów pisma operującego ograniczoną 
liczbą znaków, wśród których są znaki przypominające pismo protosynajskie. Występują one głównie na fragmentach 
ceramiki znalezionych w miastach kanaanejskich: Bet Szemesz, Szechem, Gezer, Lachisz i Megiddo. Ich znaczenie polega 
nie na tym, że można je powiązać z pismem protosynajskim lub z Byblos, ale na tym, iż świadczą, że próby stosowania 
pisma były szeroko rozpowszechnione w Palestynie w okresie przedhebrajskim. Oczywiście datowanie owych napisów jest 
bardzo trudne. Niektóre, na przykład na sztylecie z Lachisz czy na płytce z Szechem, pochodzą z końca środkowej epoki 
brązu (XVI-XV p.n.e.), ale większość datuje się na wieki XIII lub XII. Żadnego z tych napisów nie udało się odczytać w 
sposób nie budzący wątpliwości ani dowieść, że mamy tu do czynienia z pismem alfabetycznym, chociaż jest to wielce 
prawdopodobne. 
Syria i północny Liban dostarczyły przykładów, co prawda w skromnej ilości, pisma linearnego odbiegającego od 
wzorów z Palestyny. Te, które pochodzą z XIV-wiecznego Kamid el-Loz (Bekaa) są napisane pismem alfabetycznym, z 
pewnymi elementami wskazującymi na powiązania z południową Arabią. Napis z El Jisz (około 1700 p.n.e.) jest 
mieszaniną znaków spotykanych na terytorium rozciągającym się od Arabii południowej do Krety (minojskie pismo 
linearne A). 
Tak więc jeśli posiadamy dowody wskazujące na to, że systematyzacja pisma fenickiego przybrała na sile między 
1200 a 1000 rokiem, to z drugiej strony coraz trudniejsze staje się poznanie przedfenickiej historii "alfabetu". Mamy 
bowiem do czynienia na terenie Kanaanu w środkowej i późnej epoce brązu z dużą ilością prób posłużenia się pismem 
alfabetycznym lub częściowo alfabetycznym. Jeśli nie zakończyły się one sukcesem, tzn. stworzeniem systemu pisma, to 
niekoniecznie dlatego, że brak było ku temu podstawy lingwistycznej; mogło zabraknąć odpowiednich uwarunkowań 
handlowych czy religijnych albo też "dyfuzji bodźca". Możliwe również, że lingwistyczna ekonomiczność, jaką wykazuje 
22-literowy system fenicki, była poważnym czynnikiem w jego ostatecznym triumfie i w zaprzestaniu prób z innymi 
systemami. 
Niedawno wydobyto na światło dzienne ważne świadectwo: ostrakon z Isbet Sartah, leżącego niedaleko miasta 
Afek w Izraelu; zawiera on napis sporządzony w 22-literowym alfabecie protokanaanejskim. Datuje się go, na podstawie 
danych archeologicznych i epigraficznych, na 1200 rok p.n.e. Tekst jest napisany od strony lewej ku prawej, a więc wedle 
tradycji protokanaanejskiej, a nie fenickiej, gdzie pisano od prawej do lewej. Wcześniejsze teksty sporządzone pismem 
protokanaanejskim, znalezione na terenie Palestyny, były pisane w obu kierunkach, a nawet pionowo, jakkolwiek coraz 
silniej zaznaczała się tendencja do pisania od lewej strony ku prawej. Niektóre szczegółowe cechy liter wskazują, że alfabet 
ten rozwijał się raczej na terenie Palestyny, a nie Fenicji. 



Sylabariusze i język ugarycki 
Na długo przed rozwinięciem się fenickiego alfabetu linearnego, przyjętego przez większość ludów mieszkających 
w basenie Morza śródziemnego, istniało kilka systemów pisma sylabicznego: znaki klinowe (sumeryjskie, akadyjskie, 
elamickie, urartyjskie, staroperskie), hieroglify (piktogramy) egipskie, hetyckie i być może wczesnourartyjskie oraz symbole 
linearne Krety, Myken oraz Cypru. 
Najwcześniejszym ze znanych systemów pisma posługujących się wyłącznie alfabetem był XIV-wieczny system 
używany w Ugarit (dzisiejsze Ras Szamra), mieście położonym na syryjskim wybrzeżu Morza Śródziemnego. Był on 
bardzo uproszczony, składał się bowiem tylko z 30 znaków klinowych. Nie wywodził się on zapewne z wcześniejszych, 
mezopotamskich sylabariuszy klinowych, ponieważ elementy piktograficzne, dostrzegalne w jego znakach klinowych, są 
bliskie piktografom kanaanejskim; również porządek liter w alfabecie ugaryckim jest taki sam jak w abecadle 
późnosemickim. 
Wszystko wskazuje na to, że pismo ugaryckie jest jedną z wielu kanaanejskich prób pisma alfabetycznego, ale 
próbą dostosowaną do pisania na tabliczkach glinianych, na których najłatwiej jest wyciskać znaki klinowe. O jego 
eksperymentalnej naturze świadczyć mogą nowe elementy, nie znane dotąd żadnemu innemu alfabetowi semickiemu. 
Alfabet ugarycki uległ dalszemu uproszczeniu; niektóre bowiem teksty z Ras Szamra są zapisane przy użyciu tylko 22 liter, 
podobnie jak w sześciu innych tekstach znalezionych na terenie Kanaanu. Wszystkie one pochodzą z końca XIII lub z XII 
wieku i zostały być może dopasowane do ilości znaków w alfabecie fenickim. Prawdopodobnie alfabet ugarycki dlatego 
miał początkowo więcej znaków niż kanaanejski, gdyż przeznaczony był także do pisania w języku huryckim i innych, 
jakich używano w kosmopolitycznym mieście Ugarit. 

Alfabet grecki 
W jakim czasie Grecy zapożyczyli alfabet od Fenicjan, gdzie i w jaki sposób to nastąpiło? są to pytania budzące 
kontrowersje. Zachowało się dużo więcej archaicznych inskrypcji greckich niż fenickich i dlatego wszelkie porównania 
między bogactwem wariantów występujących na dużym, greckim obszarze z małą ilością inskrypcji pochodzących ze 
szczupłego terytorium fenickiego prowadzą do bardzo niepewnych konkluzji. 
Wiele wczesnogreckich liter przypomina archaiczne formy fenickie, występujące od 1000 do 850 roku p.n.e. 
(inskrypcje Ahirama i z Sendżirli). Te porównania czysto epigraficzne doprowadziły do powstania nowych teorii, 
utrzymujących, że Grecy mogli zapoznać się z alfabetem semickim już około 1200 roku p.n.e. i skopiować formy 
protokanaanejskie. Argumenty przeciwników tych teorii, wskazujące na to, że greckie litery delta i kappa mogły być 
zapożyczone dopiero około roku 850, gdyż wtedy właśnie pojawiły się ich fenickie prototypy, straciły swój ciężar 
gatunkowy z chwilą dokonania takich odkryć, jak wspomniany ostrakon z Isbet Sartah. Greckie natomiast świadectwa 
wskazują, że początek pisma należy datować na połowę VIII wieku; tak się jednak składa, że linia rozwoju pisma fenickiego 
właśnie w latach 850-750 jest nam słabo znana, zwłaszcza w odniesieniu do archaizmów i prowincjonalizmów, toteż 
badania porównawcze dostarczają w wielu wypadkach wskazówek niepewnych. 
Daleko poważniejsze argumenty podsuwa natomiast historia. Przez wiele lat przeważały opinie, że Grecy poznali 
pismo fenickie podczas swoich wypraw handlowych do Syrii, które rozpoczęły się, jak dowodzą dane archeologiczne, w 
połowie VIII wieku p.n.e. Dzisiaj jednakże większym uznaniem cieszy się pogląd, że Grecy przejęli pismo od kupców 
fenickich, osiadłych w różnych częściach Grecji (np. na Rodos, Kos, Krecie). Pogląd ten zyskał na znaczeniu, gdy w 
jednym z grobowców, znajdujących się w Knossos, odkryto fenicką inskrypcję z 900 roku p.n.e., najstarszą ze 
znalezionych w rejonie Morza Egejskiego. Obecnie żadna z teorii o wczesnym zapożyczeniu czy późniejszym "powtórnym 
zapożyczeniu" nie jest wystarczająco przekonywająca; natomiast wyjaśnienia archaizmów szukać należy raczej w 
różnicach regionalnych. Są dane przemawiające za tym, że Grecy przejęli pismo fenickie w sposób metodyczny. Nie jest 
też dzisiaj tak pewny jak niegdyś pogląd, że Grecy przyswoili sobie alfabet fenicki w tym okresie, gdy ich kultura ulegała 
"orientalizacji", tzn. w latach 750-650. 
Nie jest już także pewnikiem dawniej formułowany pogląd, że rozprzestrzenienie w świecie śródziemnomorskim 
umiejętności pisania jest zasługą Greków. Najstarsze pismo etruskie było bowiem tylko częściowo alfabetyczne, a kontakty 
Etrusków z Grekami na wyspie Ischia były późniejsze od niedawno znalezionych tam graffiti fenickich i aramejskich. W 
Hiszpanii, gdzie nie naśladowano niewolniczo alfabetu fenickiego, najstarsze napisy (z Tartessus) powstały, około roku 750 
p.n.e., w środowisku fenickim. 






5



INDIE


CYWILIZACJA INDUSU

W latach dwudziestych XX wieku natrafiono w dolinie Indusu na kopce, które jak się później okazało kryły ruiny 
dwóch dużych miast, nie wspominanych w żadnych starożytnych źródłach pisanych. Były to Mohendżo Daro w Siendzie 
oraz Harappa w zachodnim Pendżabie. W czasach największej świetności miały po parę kilometrów w obwodzie. Obydwa 
ośrodki leżały niegdyś nad brzegami rzek (obecnie koryta Rawi i Indusu przebiegające nieco inaczej) i posiadały 
wielopiętrowe, solidne budynki pałacowe, wyposażone w znakomicie wykonane studnie, łazienki, toalety i dreny. W 1931 
r. Indyjska Służba Archeologiczna odkryta kolejne miasto, Ćanhu Daro, położone bliżej ujścia Indusu. Potwierdziło 
to istnienie na rozległych obszarach północno-zachodnich Indii cywilizacji przedaryjskiej. Trzeba więc było zrewidować 
dotychczasowe poglądy na zamierzchłą przeszłość subkontynentu i wprowadzić stosowne korekty do mapy starożytnych 
cywilizacji świata.
 Wiedza o tej nowo poznanej cywilizacji jest jednak wciąż bardzo niekompletna. Zidentyfikowano co prawda 
ponad 100 osiedli z których około pięciu zasługuje z pewności, by nazwać je miastami ale dotąd nie udało się w sposób 
przekonujący odczytać pisma używane nad Indusem. Treść krótkich napisów na pieczęciach, skorupach ceramicznych i 
kawałkach miedzi pozostaje tajemnicą. Świadectwa archeologiczne będące naszym jedynym źródłem informacji nie dają 
pewnej odpowiedzi na pytanie, kim byli twórcy cywilizacji Indusu. Systematyczne wykopaliska na tym terenie prowadzone 
od niedawna, a wcześniej, w latach 1856-1919 ruiny Harappy zostały zdewastowane przez przedsiębiorstwa budujące linię 
kolejową Lahaur-Multan. Użyto wówczas setek tysięcy wypalanych cegieł jako podsypki dla torowisk biegnących przez 
błotniste nizin. Przeprowadzone niedawno w Mohendżo Daro głębokie sondowania wykazały, że ślady osadnictwa sięgajce 
bardzo głębokich warstw osadów powodziowych. Znaleziska z niższych poziomów stanowiska w Kalibanganie (na pd. 
wsch. od Harappy nad brzegiem wyschniętej obecnie rzeki Ghaggar) świadczyć o istnieniu kultury starszej od cywilizacji 
Indusu, a dość już zaawansowanej w rozwoju. Od swych początków osiedle to było obwarowane. a w obrębie murów 
znajdowały się domy (budowane z suszonych cegieł wyrabianych z mułu) zaopatrzone w piece, zbiorniki na wodę oraz 
dreny. Mieszkańcy wyrabiali z gliny różnego rodzaju wazy i misy, a także figurki byków, paciorki i koła do zabawkowych 
wozów. Znali miedź, choć używali też jako narzędzi wiórków chalcedonowych i agatowych. Ich gospodarka opierała się 
na rolnictwie, w którym korzystali zapewne z nawadniania zalewowego. Nie odkryto w Kalibanganie żadnych roślin 
zbożowych, lecz ślady zaoranych pól pozwalaj sądzić, iż rolnictwu towarzyszyła tam hodowla zwierząt. Zasadnicza różnica 
między tą starą prehinduską kultur i późniejszą fazą harappaską leży nie tyle w odmienności form ceramicznych, wielkości 
narzędzi tnących i metali, z których je sporządzano, rozmiarach cegieł czy też rozplanowaniu domostw ile w stopniu 
urbanizacji i w znajomości pisma. Wydaje się, że nowe miasto w Kalibanganie należące już do cywilizacji Indusu było od 
samych początków skrupulatnie rozplanowane, podobnie jak Harappa czy Mohendżo Daro. Mamy tu do czynienia z 
zaszczepieniem na gruncie starszego ośrodka, przypuszczalnie opuszczonego, nowej kultury miejskiej, bardziej 
skomplikowanej, choć poddanej silnej uniformizacji. Ciągłość zamieszkiwania innych osiedli doliny świadczy o tym, że 
cywilizacja Indusu została narzucona wielu społecznościom żyjącym tam od dawna.

Miasta
Kwestią sporną pozostaje problem początków osiedli w dolinie Indusu, początków przypadających na okres przed 
2400 r. p.n.e. Dyfuzjoniści są zdania, że idea cywilizacji dotarła na subkontynent z Mezopotamii i pomogła w 
przekształcaniu się pierwszych osiedli o charakterze wiejsko-miasteczkowym w prawdziwe, duże miasta. Inni teoretycy 
sądzą natomiast, że miasta te stanowiły kulminację długiego procesu koncentracji zaludnienia, zapoczątkowanego przez 
powstanie pierwszych, na pół stałych osiedli, leżących na wyżynach otaczających dolinę Indusu od zachodu i północy. 
Przeludnienie okolic wyżynnych i rosnące możliwości techniczne miałyby zachęcić do osiedlania się w zalewanej wodami 
Indusu dolinie, gdzie osadnicy skupiali się wokół cytadel, aby czerpać korzyści z zorganizowanej eksploatacji .
 Dla archeologów uderzającą cechą cywilizacji Indusu Mohendżo Daro jest jej jednolitość. Pomiędzy XXIV i 
XVIII w. p.n.e. nie nastąpiły w niej żadne istotniejsze przemiany. Można powiedzieć, że mieszkańcy tego obszaru byli 
jeszcze większymi konserwatystami niż Egipcjanie. 
W odróżnieniu od starych osiedli egipskich czy sumeryjskich miasta nadinduskie posiadały bardzo regularny plan. 
Wszystkie ulice były proste, przy czym główne arterie biegły z północy na południe, przecinając ulice drugorzędne pod 
kątem 90o. W Kalibanganie główny ciąg komunikacyjny miał 6,7 m szerokości, a w Mohendżo Daro 9,1 m. Przecznice i 
zaułki, dwukrotnie ważniejsze od mniejszych arterii biegnących z północy na południe, pozbawione były utwardzonej 
nawierzchni musiały się więc nad nimi wznosić tumany kurzu - niemniej sieć kanalizacyjna obejmowała całe miasto. Domy 
prywatne w Harappie i Mohendżo Daro wznoszono z wypalanej cegły. Natomiast w Kalibanganie i porcie Lothal do 
budownictwa mieszkalnego używano zwykle suszonych cegieł z mułu, zaś cegły wypalane przeznaczano na studnie, łanie, 
mola i urządzenia kanalizacyjne. Domy posiadały wieże wewnątrz dziedzińca. Ściany od strony ulic pozbawione były 
okien. Schody i grube ściany parterowe wskazują, że budynki te miały po dwie, a może nawet trzy kondygnacje. Nad 
dziedzińcami zwieszały się zapewne drewniane balkony. Każdy dom posiada studnię, a także łazienki i toalety, połączone z 
kanalizacją miejską. O tych ceglanych kanałach tak pisał wybitny angielski archeolog, sir Mortimer Wheeler (1890-1976):
"Nie mają odpowiedników w czasach przedklasycznych ani też w niezeuropeizowanych częściach współczesnego 
Wschodu. Poszczególne odcinki kanałów zaczynały się i kończyły zbiornikami wykładanymi cegłą. Zbiorniki te 
były oczyszczane od czasu do czasu przez miejską służbę sanitarną. W sąsiedztwie niektórych z nich zachowały 
się pryzmy odpadków. Nieczystości z domów spływały glinianymi rurami i starannie wykonanymi rynnami nieraz 
załamywanymi, aby zmniejszyć spadek i tym samym zapobiec rozpryskiwaniu się ścieków na ulicę, a w końcu 
trafiały do kanałów, specjalnych kolektorów bądź dzbanów". 
Tak daleko idące uregulowanie życia miejskiego było wynikiem autorytarnych rządów. Tylko uniformizowanie 
układów urbanistycznych i kanalizacyjnych na rozległym obszarze doliny Indusu jednoznacznie świadczy o istnieniu tam 
scentralizowanego państwa. 
Na zachód od opisanych już dzielnic mieszkaniowych, wznosiły się ufortyfikowane cytadele. Cytadela w 
Mohendżo Daro usytuowana była podobnie jak harappaska na sztucznym wzniesieniu. Platformę tą wykonano z mułu oraz 
cegły, częściowo suszonej, a częściowo wypalanej. Miała silne fortyfikacje w postaci wież i murów. Jeszcze dzisiaj 
poważnie zniszczona cytadela przyciąga wzrok zwiedzających miasto. Już z odległości kilku mil dostrzec można znajdujące 
się na jej szczycie zrujnowaną buddyjską stup, datowaną na II w. n.e. Rzecz jasna, że w czasach świetności Mohendżo 
Daro nad miastem tym górowały gmachy publiczne wzniesione za murami cytadeli. Spośród budynków tam odkopanych 
najsłynniejsza jest Wielka Łaźnia. W jej wnętrzu kryło się wiele komnat, otaczających z trzech stron centralnie usytuowany 
basen, wokół którego biegła kolumnada. Basen ten miał 11,8 m dlugości, 7 m szerokości i 2,4 m głębokości. Na krótszych 
bokach znajdowały się schody. Wiele wysiłku włożono, aby zbiornik był wodoszczelny. Wypalane cegły, tworzące ściany i 
dno basenu, osadzone były w gipsowej zaprawie, pod którą znajdowała się calowej grubości warstwa smoły ziemnej. 
Jeszcze głębiej był mur z suszonej cegły, a pod nim warstwa ubitej gliny. Całość tej wielowarstwowej konstrukcji, okrywa 
od zewnątrz mur z wypalanych cegieł. Woda do basenu napływała z wykładanej cegłą studni, znajdującej się w jednym z 
pomieszczeń po wschodniej stronie basenu, a odpływała kanałem skierowanym ku zachodowi. Kroksztynowy dren, 
szeroki na 60 cm i wysoki 1,8 m zaopatrzony by we włazy dla czyścicieli. W bezpośrednim sąsiedztwie Wielkiej ćani, na 
północ od niej, znajdowała się budowla z ośmioma łazienkami. Miały one wymiary 2,7 m na 1,8 m i wszystkie były 
skanalizowane. Korzystający z nich ludzie pracowali bądź mieszkali na drugiej kondygnacji. Układ ten mógłby świadczyć o 
znaczeniu, jakie przywiązywano do rytualnych oczyszczeń. Użytkownikami łazienek mogli by kapłani albo 
przynajmniej członkowie uprzywilejowanej warstwy społeczeństwa. Ceremonialnych ablucji dokonywali 
indywidualnie, podczas gdy pospólstwo musiało w tym celu korzystać z basenu w Wielkiej Łaźni.
 Na północ i wschód od Łaźni znajdują się liczne mury, schody, przejścia, dziedzice i kanały. Są to resztki budowli 
o nie znanym dotąd przeznaczeniu. Być może zajmowali je niegdyś kapłani, urzędnicy lub żołnierze. Lepiej orientujemy się 
w zabudowie zachodniej części cytadeli. Istniał tam wielki spichlerz. Jego drewniana konstrukcja spoczywała na 27 
prostokątnych ceglanych podporach, dzięki czemu powietrze mogło swobodnie cyrkulować pod zgromadzonym ziarnem. 
Miejsce, w jakim wzniesiono spichlerz leżące w obrębie fortyfikacji świadczy o znaczeniu tej zbożowej rezerwy dla 
egzystencji miasta. Gromadzenie i przechowywanie żywności miało kluczowe znaczenie dla porządku społecznego. 
Władze opłacały pracowników zarówno wolnych jak niewolnych w naturze. Prowadziły te rozległe interesy w sferach 
handlu i gospodarki rolnej. Inwestycje tego rodzaju, co wspomniany już wielki spichlerz czy port w Lothalu, przeznaczony 
dla statków handlowych, wskazują na istnienie ściśle kontrolowanego systemu redystrybucji żywności. W skład 
społeczeństwa tworzącego cywilizację Indusu wchodziła niewątpliwie klasa ludzi zajmujących się handlem, ale dane 
archeologiczne świadczą jednoznacznie o dominacji pastwa w tej dziedzinie. W Harappie, w dogodnym dla 
przechowywania żywności miejscu, położonym na północ od cytadeli, archeolodzy odsłonili pozostałości wielkiego, 
podwójnego spichlerza, pięciu rzędów roboczych platform i dwóch ciągów barakopodobnych pomieszczeń. Kompleks ten 
zaprojektowany wyraźnie jako całość był zapewne miejscem, gdzie państwowi niewolnicy meli zboże na mąkę dla 
mieszkańców Harappy.
 W Mohendżo Daro, na południe od Wielkiej Łaźni, wzniesiono inny imponujący budynek, zwany 
niekiedy Domem Zgromadzeń. Znajdowała się tam kwadratowa sala o powierzchni 729 m2, z wejściem usytuowanym na 
osi północnej ściany. Jej dach wspiera się na dwudziestu filarach o podstawach 1,5x0,9 m. Z sali zgromadze widać mocno 
już zdewastowane ruiny komnaty z piękną posadzką oraz ogrodzonego murem dziedzica. By może odbywały się tu 
audiencje, ale są to tylko przypuszczenia.
 Równie niejasną kwestią pozostaje łączność między cytadelą w Mohendżo Daro i usytuowanym niej miastem. 
Szeroka ławica piasku, leżąca pomiędzy nimi, mogłaby świadczyć, iż w staroytnoci istniał tam jakiś zalew, albo też, że 
planując miasto celowo pozostawiono w jego obrębie niewielkie jezioro. W takim razie depresja biegnąca przez dolną część 
dzielnicy mieszkalnej mogła być niegdyś kanałem. Biorąc pod uwagę nadrzeczne położenie miast cywilizacji Indusu, 
można by uznać takie rozwiązanie za prawdopodobne.

Gospodarka i społeczeństwo
 Fundamentem cywilizacji Indusu było rolnictwo, a większość ludności wiejskiej skupiała się wokół miast. 
Na polach, użyźnianych mułem powodziowym i sztucznie nawadnianych, uprawiano pszenicę, jęczmień, warzywa, owoce 
sezamu, a także gorczycę, z której wytaczano olej. W rejonie Lothalu opanowano uprawę ryżu zboża o olbrzymim 
znaczeniu dla późniejszych dziejów subkontynentu indyjskiego. Ponadto w dolinie Indusu uprawiano bawełnę, i to o kilka 
stuleci wcześniej niż w Europie. Hodowano owce, bydło garbate i bezgarbne, woły i świnie. Wizerunki wyryte na 
pieczęciach i kościach sugerują, że udomowiono także kota, psa, konia, wielbłąda i słonia.
 Rolnicy oddawali najprawdopodobniej część ze zbiorów do spichlerzy publicznych. Nie jest wykluczone, że 
własność ziemi była ograniczona, a ludzie pracujący na roli byli zatrudniani bezpośrednio przez władze miejskie. Przy 
robotach publicznych na wsi i w mieście korzystano z siły najemnej bądź pracowników przymusowych. Zmiany biegów 
rzek prowadziły nieraz do niespodziewanych powodzi, które przekreślały szanse na obfite zbiory i zapowiadały głód. 
Dlatego tworzono rezerwy zboża. Wydaje się, że takie nagłe klęski brały się w pewnym stopniu z nadmiernej eksploatacji 
naturalnego środowiska doliny Indusu. Wycinano tam zbył dużo drzew na opał i budulec oraz wypasano za dużo zwierząt. 
Mohendżo Daro było dziewięciokrotnie odbudowywane po powodziach.
Rzemieślnicy wytwarzali towary zarówno na rynek wewnętrzny jak i na eksport. Garncarze wyrabiali solidne 
czerwone naczynia, ozdabiane często czarnymi wzorami roślinnymi bądź geometrycznymi. Odnalezione figurki z terakoty i 
kamienia są świadectwem wysokiego kunsztu rzeźbiarzy znad Indusu. Dysponujemy jedynie kilkoma przykładami rzeźby 
portretowej lecz i one zasługują na uznanie. Choć odlewano w dolinie Indusu wszelkiego rodzaju broń i narzędzia właściwe 
epoce brązu, to metalurgia nie stała tam na najwyższym poziomie. Broń znaleziona w Mohendżo Daro jest stosunkowo 
słaba, co sugeruje, że w miastach doliny polegano raczej na łucznikach, rażących nieprzyjaciela zza blanków murów 
obronnych. Na terenie cytadeli w Mohendżo Daro znaleziono pociski z wypalanej gliny. Mniejsze z nich ważyły po 170g, a 
większe po 340g.
 Miasta doliny Indusu prowadziły rozległą wymianę handlową, obejmującą surowce i niewielkie wyroby 
luksusowe. Port w Lothalu posiadał dok o wymiarach 222x36 m, wyłożony wypalaną cegłą. W czasie przypływu statki 
handlowe dostawały się do niego przez specjalnie zaprojektowany kanał. Przy nabrzeżu znajdował się magazyn, w którym 
składowano towary na eksport i przechowywano artykuły importowane. Statki o zadartych dziobach, opuszczające Lot hal, 
żeglowały do wyspy Bahrajn, położonej w Zatoce Perskiej. Był to Dilmun, legendarny raj Sumerów. Pod koniec III 
tysiąclecia w otoczonym murami bahrajskim porcie odbywała się wymiana towarów pochodzących z Indii i Azji Mniejszej. 
W handlu tym dominowali kupcy znad Indusu. Powszechnie te stosowano indyjski system wag i miar. Społeczna pozycja 
kupców w cywilizacji Indusu jest dla nas niejasna. Zajmowali oni co prawda komfortowe domostwa, położone w 
mieszkalnych dzielnicach "dolnych miast" ale żyli, jak się wydaje, dość skromnie. Nie manifestowali bogactwa i raczej obcy 
im był przepych na modę kapłańską. Standaryzacja życia codziennego wynikała niewątpliwie z rozporządzeń samych 
władców. Typowy dla cywilizacji Indusu specyficzny stosunek do wody i czystości sugeruje, że funkcje królów sprawowali 
kapani, albo że monarchowie opierali swe rządy na duchowieństwie. Władcy z doliny Indusu byli raczej spryskiwani wodą 
niż namaszczani olejami, jak to się działo w Europie czy zach. Azji, a Wielka Łaźnia z Mohendżo Daro wydaje się być 
pierwowzorem świętych kąpielisk późniejszego hinduizmu.

Wierzenia religijne
 Kosmopolityczna ludność doliny Indusu miała rozmaite wierzenia. Brak okazałych świątyń nasuwa 
przypuszczenie, że miejscem kultu były ołtarze domowe. W Mohendżo Daro odnaleziono wiele małych wizerunków 
wykonanych z gliny, kamienia i brązu. Wyróżniają się spośród nich podobizny bogini-matki, hinduskiej odpowiedniczki 
Inany czy Izydy. Obdarzała ona płodnością rośliny, zwierzęta i ludzi. Z jej kultem wiąże się szczególnie rzeźbiarskie 
przedstawienia narządów płciowych. Kamienny fallus symbolizuje jej małżonka, a owalny kamień z wydrążonym 
środkiem jej własne życiodajne łono. Można by te wyobrażenia uznać za prymitywne prototypy symboli hinduistycznych 
lingi i joni które do dziś występują obficie w świątyniach śiwy i jego boskiej małżonki Dewi. Co więcej, wizerunek na 
pewnej złamanej pieczęci, odnalezionej w "dolnym mieście" Mohendżo Daro, wydaje się przedstawiać właśnie śiwę - 
owego arcyascetę hinduistycznego panteonu. Na innej pieczęci widnieje podobna postać. W obydwu przypadkach 
możemy przyjąć, że postać centralna jest idealnym ascetą, archetypem mów i mędrców z czasów historycznych. Czy 
mamy zatem prawo mówić o odrodzeniu się starych wierzeń przedaryjskich i triumfie starych bogów cywilizacji Indusu 
Wisznu, Śiwy i Dewi nad bogami najeźdźców Indrą i Brahmą? Zdania uczonych na ten temat są podzielone. W każdym 
razie przyjmuje się, że bóg o trzech twarzach, czczony w dolinie Indusu, posiada dostrzegalne atrybuty Śiwy-Mahajogina, 
księcia joginów.
 Portretem króla-kapana może by słynna figurka steatytowa, odnaleziona w Mohendżo Daro. Frapująca brodata 
postać odziana jest w szaty mezopotamskie, ale nagie ramię było w Indiach oznaką czci jeszcze za czasów Buddy. 
Półprzymknięte oczy sugerują medytację, oderwanie od spraw ziemskich. Ceremonie religijne, nad którymi ów kapłan 
mógł sprawować nadzór, obejmowały ofiary dla sił mieszczących się w drzewach, strumieniach i ogniu. W Lothalu i 
Kalibanganie odnaleziono ołtarze ognia, kwadratowe bądź okrągłe, otoczone cienkimi murami z suszonej cegły. Nasz 
domniemany kapłan celebrował zapewne i obrządki pogrzebowe, choć wiedza archeologów w tym zakresie jest nikła. Ani 
w Mohendżo Daro ani Canhu Daro nie znaleziono żadnych świadectw dotyczących pochówków.

Upadek cywilizacji Indusu 
Datowania radiowęglowe wskazują, że cywilizacja doliny Indusu narodziła się przed 2400 r. p.n.e., a kres osiągnęła 
ok. 1700 r. p.n.e.
 Choć te niedawno przeprowadzone datowania uszczupliły nieco "tysiącletnią" epokę, w której istnieć 
miały miasta nadinduskie, to nie jest wcale wykluczone, że przebadanie głębszych warstw osadów w Mohendżo Daro 
przesunie datę powstania tego ośrodka daleko wstecz. Natomiast data zmierzchu i ostatecznego upadku pierwszej indyjskiej 
cywilizacji nie zdołamy chyba nigdy określić. Rozpatrując przyczyny upadku miast nadinduskich musimy wykazać pewną 
ostrożność. Z jednej bowiem strony istnieją archeologiczne dowody wewnętrznego rozkładu (w ostatnich stuleciach swego 
istnienia Mohendżo Daro najwyraźniej podupadło). Z drugiej strony mamy do czynienia z aryjskimi najeźdźcami 
okupującymi Pendżab, czyli Pięciorzecze. Tradycje tego ludu miały charakter typowo militarny. Arowie opanowali dolin 
Indusu ok. 1500 r. p.n.e., choć już znacznie wcześniej mogli zagrażać ludności tam osiadłej.
 Znamiona degeneracji pojawiły się w większości osiedli leżących nad Indusem po roku 1900 p.n.e. Zabudowania 
nie miały już tak starannego planu jak dawniej, a głównym przedmiotem troski stało się podwyższanie poziomu dzielnic 
mieszkalnych, aby nie dosięgały ich fale powtarzających się powodzi. W Mohendżo Daro zmniejszyło się zaludnienie, 
osiągające w najlepszym dla miasta okresie liczb 40000 osób. Pod koniec istnienia tej metropolii domy miały już marną 
konstrukcję, a wznoszono je zazwyczaj z cegły rozbiórkowej. Ze zmierzchem miasta wiązało się przypuszczalnie 
wyniszczenie zasobów naturalnych. Nadmierne wykorzystywanie pastwisk i karczowanie lasów prowadziły zapewne do 
zmian w środowisku przyrodniczym. Na dodatek doskwierać mogły konsekwencje zaniedbywania prac irygacyjnych oraz 
zmian biegu rzeki. Samo miasto musiało stawi czoło serii wyjątkowo groźnych powodzi. Inaczej przedstawiała się sytuacja 
w osiedlach położonych na wschodzie i południowym wschodzie. W rejonie Lothalu i osiedli rozrzuconych wzdłuż Dany 
cywilizacja Indusu przekształciła się i żrónicowała, tworząc szereg oddzielnych kultur regionalnych. Wydaje się, że 
w owych czasach wielkie miasta doliny pozbawione już były wpływów i znaczenia.
 Na ziemie gasnącej już cywilizacji Indusu wkroczyli wojowniczy Ariowie. Nie wiemy, kiedy po raz 
pierwszy pojawili się w Pendżabie, ale nacisk ze strony nomadów mógł występować od dawna. Dwa stulecia, jakie 
dzielą fazę schyłkową cywilizacji Indusu od inwazji Ariów, nie tworzą jakiej nieprzekraczalnej przepaści. Rajdy aryjskich 
jeźdźców mogły spowodować ostateczny upadek miast, jeśli koczownicy niszczyli systemy irygacyjne. Niewykluczone, że 
Ariowie celowo dewastowali tamy i groble. Indra uwalnia ponoć wody usuwając gazy, które pchnięte jego ręką toczyły się 
niczym koła wozów. Najeźdźcy mogli być bardziej zainteresowani wypasaniem zwierząt ni zalewaniem pól pod zasiewy. 
Lecz Indra jako Purandara ("Grodoburca") da Ariom przede wszystkim zwycięstwo nad ludem żyjącym za murami miast i 
warownych cytadeli. I w ten sposób dzieje cywilizacji Indusu dobiegły końca.


NAJAZD ARIÓW

 Główna fala najeźdźców z północnego zachodu spadła na Indie około połowy drugiego tysiąclecia p.n.e. 
Tworzyły ją plemiona używające języka indoeuropejskiego. Ci nowi mieszkańcy subkontynentu nazywali siebie Ariami. 
Przybyli ze wschodniego Iranu i byli blisko spokrewnieni z plemionami irańskimi, które później zajęły cały ten kraj, 
podobnie jak wielkie obszary środkowej Eurazji. Ariowie ponosili odpowiedzianość za upadek cywilizacji Indusu, 
obejmującej niegdyś Pendżab i Sięnd. a miejscami wykraczającej poza granice tych dwóch krain. Przybysze kolonizowali i 
masowo zasiedlali podbite tereny, a w ciągu następnych stuleci powiększali stopniowo swe posiadłości, kierując się na 
wschód i południe. Ludności zajętych krajów narzucali własny język i przypuszczalnie już około 500 r. p.n.e. mowa Ariów 
panowała na większości obszaru. gdzie obecnie używa się języków indoeuropejskich.

Ojczyzna Ariów 
Inwazja Ariów na subkontynent indyjski nie została odnotowana w źródłach pisanych. Najważniejszych danych, 
pozwalających na traktowanie jej jako fakt historyczny, dostarczyły językowe badania porównawcze. Odkrycie. że sanskryt 
jest spokrewniony z większością języków europejskich, zapoczątkowało nową gałąź wiedzy językoznawstwo 
porównawcze i doprowadziło do uznania najazdu aryjskiego za fakt, gdyż nie było żadnych podstaw, by sądzić, że języki 
indoeuropejskie wywodzą się z subkontynentu. Pytanie o ojczyznę Indoariów toczy się więc z pytaniem o ojczyznę 
języków indoeuropejskich. Są to problemy rozważane od czasu, gdy na Zachodzie zapoznano się z sanskrytem, i 
niewątpliwie długo jeszcze będzie zaprzątać uwagę naukowców. Obecnie za pierwotną siedzibę Indoeuropejczyków uważa 
się raczej Europę, a nie jak głosiła starsza teoria Azję środkową. Nie ma jednak jednomyślności co do bardziej 
szczegółowej lokalizacji: niektórzy wymieniają Europę środkową. a inni poudniową Rosję, leżący na północ od Kaukazu 
obszar tzw. kultury grobów kurhanowych. Ta druga lokalizacja cieszy się wciąż dużą popularnością, choć jej wiarygodność 
podawana jest przez fakt, i wśród rozmaitych języków regionu Kaukazu nie znaleziono żadnych niewątpliwych reliktów 
archaicznych (czyli przediraskich) języków indoeuropejskich. Przemawiałoby to za "hipotezą środkowoeuropejską".
 Pewnych wskazówek na temat położenia pierwotnej siedzibyů Indoiraczyków dostarcza fakt, iż wśród języków 
indoeuropejskich grupę najbliższą językom indoiraskim tworzą języki battosowiaskie. Można by stąd wnosić. że 
przodkowie Indoiraezyków zajmowali niegdyś obszary w północnej części indoeuropejskiej ojczyzny. Stamtąd wyruszyli 
na południowy wschód. Indoariowie trafili w końcu do Indii, a blisko z nimi spokrewnieni Irańczycy zajęli Iran i znaczne 
obszary środkowej Eurazji. W rezultacie tych migracji oraz późniejszych zdobyczy terytorialnych Indoariowie wraz z 
Irańczykami kontrolowali na początku I tysiąclecia p.n.e. obszar znacznie większy od tego, jaki zajmowały wszystkie inne 
grupy indoeuropejskie razem wzięte.

Droga do Indii 
Trasy wspomnianych migracji były przez długi czas przedmiotem sporów, podobnie jak problem 
pierwotnej ojczyzny Indoeuropejczyków. Jedna z teorii mówi, że Indoariowie, a po nich Irańczycy, przekroczyli Kaukaz i 
skierowali się na wschód. Inna wskazuje na szlak równinny. biegnący stepami Eurazji, na północ od Morza Kaspijskiego. 
Następnie przybysze mieli skręcić na południe, przy czym Indoariowie, posuwający się pierwsi, ruszyli ostatecznie do Indii, 
a Irańczycy skierowali się na zachód, zajmując cały Iran, a jednoczenie zachowując kontrolę nad dużą częścią Azji 
środkowej. Istnieją również kombinacje wymienionych tu teorii.
 Najbardziej znamiennym świadectwem odnoszącym się do trasy migracji jest obecność zapożyczeń aryjskich w 
językach ugrofińskich. Wiele z nich należy łączyć ze względów fonologicznych z wczesnym okresem indoirańskim (np. 
fińskie słowo sata - sto). Przyjmuje się powszechnie, że ojczyzną języków ugrofińskich są rejony środkowego Nadwołża i 
Uralu zatem obecność w nich tego typu zapożyczeń przemawia wyraźnie na korzyść "teorii północnej". Indoirańczycy nie 
byli jednak pierwszymi Indoeuropejczykami, jacy mieli wybrać tą trasę. Wyprzedzili ich przodkowie Tocharów, 
którzy osiedlili się jeszcze dalej na wschodzie, w obecnym Turkiestanie Wschodnim. Tak więc wspomniane już 
zapożyczenia uważane albo za świadectwo odległego pokrewieństwa języków indoeuropejskich i ugrofińskich. albo za 
relikty z pierwotnego języka indoeuropejskiego mogą stanowić ślad owej wcześniejszej migracji Indoeuropejczyków.
 Do tego etapu prehistoryczne wędrówki Ariów mogą być badane jedynie przez analizowanie 
pokrewieństw językowych. Natomiast pierwsze pisane wzmianki na interesujący nas temat pojawiają się w klinowych 
tekstach zachodnioazjatyckich, zwłaszcza hetyckich. świadczą one o istnieniu aryjskiej dynastii rządzącej od początku XV 
w. p.n.e. husyckim królestwem Mitanni. O rozszerzaniu się wpływów aryjskich świadczą nazwy własne, pojawiające się w 
dokumentach dotyczących coraz rozleglejszych obszarów. Ten materiał lingwistyczny jest dość szczupły, ale nie 
pomniejsza to jego ogromnego znaczenia. Oprócz nazw własnych dysponujemy również pewną liczbą wyrazów 
odnoszących się do wyścigów konnych, oraz co szczególnie ważne imionami bogów, których można identyfikować z 
bóstwami Rygwedy (Indra, Mitra, Waruna, Nasatja). Obecnie panuje ogólne przekonanie, że wspomniane ślady językowe 
winny by łączone nie z pierwotnym językiem indoirańskim (czy irańskim), lecz bezpośrednio z indoaryjskim.
 Materiał zachodnioazjatycki wykorzystany został do poparcia hipotezy o "kaukaskiej" marszrucie Ariów, mającej 
prowadzić przez płaskowyż irański do Indii. Jest to jednak dowód wątpliwy z jednej prostej przyczyny. Otóż Arowie 
tworzyli klasę panującą w kraju zaludnionym głównie przez tubylczych Hurytów. W tym rejonie Azji liczebność Ariów 
była zbył niska, by mogli oni zająć i skolonizować rozległe ziemie, nad którymi zapanowali. Nie istnieją też żadne dowody 
świadczące o osiedlaniu się Ariów na Przedkaukaziu. Jak dotąd uważa się, że pierwszym szczepem aryjskim, który dotarł w 
te strony, byli irańscy Scytowie. Na przedkaukaskich terenach południowej Rosji pojawili się oni w VIII w. p.n.e. Zatem ze 
świadectw zachodnioazjatyckich należy wyciągnąć wniosek, że migracja Indoariów przebiegała dwiema trasami a nie jedną, 
jak kiedyś zakładano. Podczas gdy jedna grupa Protoindoariów wyruszyła ze wschodniego Iranu do Indii, druga skierowała 
się w tym samym okresie na zachód, przemierzając północny Iran. Najdalej na zachód wysuniętym etapem tej wędrówki 
był kraj Hurytów, gdzie Ariom udało się na jaki czas przechwycić władzę.

Przybycie Irańczyków
 Przez pewien czas obszar zdominowany przez Indoariów i Protoindoariów rozciąga się do Pendżabu po 
granice zachodniej Azji. Sytuacja ta zmieniła się wkrótce za sprawą skierowanej na południe migracji Irańczyków. Ziemie 
zajęte przez indoeuropejskich najeźdźców rozpadły się faktycznie na dwie części. Napięcie pomiędzy obiema grupami 
znalazło wyraz w rewolucji religijnej, której gosięcielem by Zaratusztra (Zoroaster), żyjący przypuszczalnie w XII lub XI w. 
p.n.e. W nowej religii irańskiej indoaryjscy bogowie, znani jako dajwowie, zostali wyklęci. Z czasem Irańczycy rozszerzyli 
swe terytorium, zajmując Medię i resztę Iranu, co nastąpiło wedle znanych nam źródeł ok. 900 r. p.n.e. W rezultacie strefa 
indoaryjska zamknęła się w granicach subkontynentu.

Zasiedlenie Indu 
Inwazja Ariów i proces zasiedlenia przez nich ziem subkontynentu nie doczekały się jeszcze rekonstrukcji opartej 
na odkryciach archeologicznych. Wielu danych na ten temat dostarcza natomiast najstarszy tekst literacki Indii, Rygweda. 
Nie ma co prawda w Rygwedzie żadnych fragmentów, które świadczyłyby, i Arowie zachowali w pamięci swą wędrówkę z 
odległych krain, ale liczne są w niej wzmianki o walkach toczonych przez Ariów z tubylczą ludnością subkontynentu 
(nazywaną Dasami lub Dasju). W opisach zmagań bitewnych i zdobywania twierdz najczęściej pojawia się imię Indry, 
który w rezultacie otrzymuje przydomek Purandara (Grodoburca). Swą niszczycielską siłą dzieli się Indra z Agnim, bogiem 
ognia, mającym własny udział w obracaniu w perzynę miast Dasjów. Jeden z wersów Rygwedy (7, 5, 3) mówi o tym 
dobitnie: "To w obawie przed Tobą (Agni) odeszli ciemnoskórzy ludzie, bez walki porzucając swe mienie, kiedy Ty, o 
Wajśwanaro, świecisz jasnym ogniem dla Puru i niszczysz miasta".
 Między pierwszym atakiem Ariów i okresem tworzenia hymnów wedyjskich musiało upłynąć wiele 
czasu. świadczy o tym może fakt, że terminy Dasa i Dasju, odnoszące się właściwie od przedaryjskiej ludności Indii, 
występują często jako określenia demonów, z którymi walczą bogowie. Wskazywałoby to na zacieranie się wspomnień o 
rzeczywistych bojach. O tym samym świadczyłby brak wzmianek o transazjatyckiej migracji.
 Do identycznych konkluzji prowadzą badania lingwistyczne. W epoce dzielącej migrację od okresu układania 
Rygwedy zaszły istotne zmiany fonetyczne. Cenne światło rzucają na ten problem języki kafirskie Afganistanu. Nie są one, 
jak niekiedy utrzymywano, trzecią gałęzią rodziny indoirańskiej, lecz wywodzą się z tej formy języka protoindoaryjskiego, 
jaka istniała jeszcze przed okresem między migracją Ariów i powstaniem Rygwedy. Do ciekawych wniosków prowadzi też 
porównanie funkcjonowania w językach wedyjskim i w sanskrycie spółgłosek. Można by na tej podstawie sądzić, że 
migracja miała dwie główne fazy. W pierwszej indoeuropejskie I było zachowane, a w drugiej przeszło w r (jak u 
Irańczyków). Ta druga forma przeważa w Rygwedzie, zaś późniejszy język przynosi rozwiązanie kompromisowe.
 Przed inwazją Ariów północno-zachodnie Indie zamieszkiwali twórcy cywilizacji Indusu. Obarczanie najeźdźców 
winą za upadek tej cywilizacji wydaje się rzeczą naturalną, choć czasami odnoszono się do tej tezy z pewną dozą 
sceptycyzmu. Jednakże niszczycielska rola Ariów wobec pierwszej cywilizacji indyjskiej nie może by podawana w 
wątpliwość. Archeolodzy przyjmują, że cywilizacja Indusu osiągnęła swój kres ok. 1700 r. p.n.e., a inwazja Ariów nastąpiła 
ok. 1500 r. p.n.e. Jak widać, luka jest niewielka, tym bardziej że obie daty trudno uzna za ścisłe. Ewentualność, iż jacyś 
inni najeźdźcy jeszcze przez Arami zniszczyli cywilizację Indusu, należy wykluczyć z braku jakichkolwiek dowodów.
 Arowie obrócili w proch zastaną cywilizację. Większość jej znanych ośrodków nie została już nigdy zasiedlona. 
Najeźdźcy zdawali sobie sprawę, że żyjąc wśród dawnych osiedli nadinduskich, i nazywali je arma, armaka (zburzone 
osiedle, ruiny).







OKRES WCZESNYCH IMPERIÓW 

Maurjowie 
W 326 r. p.n.e. Aleksander Macedoński przekroczył Indus, kończąc w ten sposób podbój imperium perskiego. 
Przez pewien czas wojska greckie okupowały Pendżab i Sięnd (czyli większość współczesnego Pakistanu), ale 
podupadające morale żołnierzy i trudności z zaopatrzeniem sprawiły, iż Aleksander powrócił do Babilonu. W podbitych 
prowincjach indyjskich pozostawił kilka garnizonów, ale śmierć wielkiego Macedończyka w 323 r. p.n.e. położyła kres jego 
ambicjom stworzenia światowego imperium hellenistycznego. W roku 317 p.n.e. ostatnie oddziały greckie opuciły 
subkontynent indyjski. Dowodzący nimi wodzowie zarządzili odwrót na wieść o sporach pomiędzy ambitnymi 
sukcesorami Aleksandra. 
Najazd wojsk greckich musiał zrobić na mieszkańcach Indii niewielkie wrażenie, gdyż nie został odnotowany w 
żadnych miejscowych źródłach jego bezpośrednie znaczenie dla subkontynentu jako całości było nikłe. Dopiero później 
efekty krótkotrwałej okupacji greckiej ujawniły swą wagę. Dla historyka indyjska kampania Aleksandra jest ciekawa 
dlatego, że rzuca nieco światła na ten mało skądinąd znany okres dziejów północnej czci subkontynentu. Większość ziem 
obecnego Pakistanu podzielona była wówczas na liczne, małe państwa królestwa lub republiki plemienne. 
Najpotężniejszym władcą w tym rejonie był Poros (sansk. Puru). który dzielnie walczył przeciw Aleksandrowi, a 
poniósłszy ostatecznie klęskę, został zgodnie z moralnym kodeksem kszatrijów lojalnym sprzymierzeńcem swego dawnego 
wroga. 
Ziemie leżące na wschód od Pendżabu obejmujące większość zlewiska Gangesu oraz pewne inne obszary 
znajdowały się pod rządami króla z dynastii Nandów. Władca ów był znienawidzony przez swych poddanych. Aleksander 
chciał przekroczyć rzekę Bias i zaatakować Nandów, ale greccy dowódcy odwiedli go od tego zamiaru. Nandowie, których 
stolicą była Pataliputra (obecna Patna) reprezentowali ostatnią fazę procesu zapoczątkowanego dwa wieki wczeniej, a więc 
za czasów Buddy. Proces ten polegał na rozrastaniu się małego ongiś królestwa Magadhy (pd. Bihar) kosztem licznych 
innych królestw oraz oligarchicznych republik, i zakończy się uzyskaniem przez Magadh pozycji największej potęgi na 
subkontynencie, zwierzchniczki większości , krain północnoindyjskich, leżących na północ od gór Windhja. 
Pewnemu młodemu i żądnemu przygód członkowi klanu Maurjów, o imieniu Candragupta, udało się obalić 
Nandów i samemu zająć tron. Według późniejszych i raczej wątpliwych źródeł klasycznych Candragupta miał służyć 
Aleksandrowi , aby później . posprzeczawszy się z nim, stanąć na czele ruchu oporu przeciw okupacyjnym wojskom 
greckim. Nawet jeśli historia ta jest po części zmyślona, to wydaje się, i Candragupta istotnie skorzystał z politycznej 
próżni, jaka wytworzyła się po odejściu Aleksandra. Utrwali swą pozycję na północnym zachodzie i stamtąd ruszy w dolinę 
Gangesu, obalając ostatniego króla z dynastii Nandów, którego źródła klasyczne nazywają Agrammesem lub 
Ksandramesem. Dokładna data wstąpienia Candragupty na tron nie jest znana, ale musiało to nastąpić gdzieś w latach 324-
317 p.n.e. Panował przez 24 lata. 
Tradycja indyjska nie potwierdzona w tym miejscu przez źródła klasyczne łączy karierę założyciela dynastii 
Maurjów z postacią błyskotliwego doradcy, bramina imieniem Kautilja lub Canakja, który przywiódł młodego Candraguptę 
do wielkości, wprowadzając go w tajniki wiedzy politycznej, a potem stał się pierwszym ministrem swego ucznia. Kautilji 
przypisuje się autorstwo Arthaśastry zachowanego do naszych czasów dzieła o sztuce rządzenia. Dysponujemy co prawda 
dowodami, że udział w powstaniu Arthaśastry mieli równie inni, późniejsi autorzy, a samo dzieło było poważnie 
przeredagowane już po okresie mauryjskim, lecz zasadniczy zrąb traktatu mógł rzeczywiście powstać za Maurjów 
i niewykluczone, że wyszedł spod ręki samego Kautilji. Arthaśastra daje wgląd w normy życia politycznego ówczesnych 
Indii. Nie powinna być traktowana jako dokładny obraz organizacji pastwa mauryjskiego, ale rzuca niewątpliwie światło na 
ten problem. Innym ważnym świadectwem jest spisane po grecku sprawozdanie niejakiego Megastenesa, który spędził 
jakiś czas na dworze Candragupty w późniejszym okresie jego panowania. Tekst ów stał się klasycznym źródłem wiedzy 
na temat Indii i był cytowany w wielu późniejszych dziełach greckich i taciskich. Niestety oryginalna wersja sprawozdania 
nie zachowała się, lecz obfitość cytatów i parafraz pozwala nam spojrzeć na Indie z około trzechsetnego roku p.n.e. oczami 
inteligentnego przybysza z Zachodu pierwszego z wielu autorów cudzoziemskich, których prace poświęcone Indiom 
przetrwały do naszych czasów. Na podstawie fragmentów dzieła Megastenesa oraz Arthaśastry możemy sobie wyrobić 
dość jasny pogląd na polityczne i społeczne życie tamtego okresu. 
Już w czasach Buddy małe królestwo Magadhy zaczęło ewoluować w kierunku ustroju biurokratycznego, 
o większym niż w innych państwach stopniu centralizacji. Stadia tej ewolucji są dla nas niezbył jasne. W każdym razie do 
momentu wstąpienia na tron Candragupty większa część północnych Indii znalazła się już w granicach imperium 
administrowanego przez liczną grupę płatnych urzędników , których mianował król. Większość mniejszych, zależnych 
królestw znikła, przeobrażając się w prowincje imperium, kierowane przez wyższych funkcjonariuszy państwa 
mauryjskiego. Władze państwowe zajmowały się sprawami rolnictwa i handlu, dążąc do zwiększenia produkcji żywności. 
Przeprowadzały roboty irygacyjne, a także planowe zasiedlanie ziem leżących odłogiem. Poczynania te nie były dyktowane 
wyłącznie troską o dobro ludu podatek od gruntów rolnych oddawanych w rodzaj dzierżawy był dla indyjskich władców 
źródłem dochodów. Dlatego popierali oni rolnictwo, osiągając korzyści zarówno dla siebie jak i dla poddanych. 
"Zadowolenie ludu" było bowiem przynajmniej w teorii drugim z naczelnych celów władcy. Celem pierwszym było 
zapewnienie poddanym bezpieczeństwa. 
W życiu społecznym panował system czterech stanów (warna), mający już za sobą sześć wieków rozwoju. Nie 
był on jednak tak sztywny. jak w czasach późniejszych i zdarzały się jeszcze małżeństwa mieszane. System kastowy 
znajdował się wówczas w stadium zalążkowym, a bramińskie normy życia społecznego i rodzinnego nie były wcale 
powszechnie stosowane, nawet w wyższych stanach. Arthaśastra dopuszczała rozwody oraz powtórne małżeństwa wdów, 
w odróżnieniu od późniejszych dharmaśastr skompilowanych w okresie, gdy bramińska ortodoksja była już silniejsza. 
Bramini dominowali w życiu religijnym zachodniej części ziem nadgangeskich, ale mieli wielu rywali, którzy 
współzawodniczyli z nimi o poparcie ludzi świeckich. Pojawiła się nowa ważna klasa kupców i to ona właśnie była 
głównym protektorem powstałych wówczas ruchów ascetycznych, reprezentowanych przez dźinistów i adźiwików. Nadzy 
asceci, należący do tych dwóch sekt i jeszcze paru innych wędrowali przez większą część roku z miejsca na miejsce, żyjąc o 
proszonym chlebie i głosząc swe doktryny wszystkim, którzy zechcieli słuchać. Buddyzm był zapewne w tych czasach 
mniej popularny. choć stanowił już znaczący czynnik w życiu religijnym Indii. Wszystkie te sekty wyznawały zasadę 
ahinsy (nieczynienie gwałtu, niekrzywdzenie) i propagowały wynikający z niej wegetarianizm. Przeciwstawiały się też 
roszczeniom braminów do monopolu na prawdę i mądrość. Władcy mauryjscy, podobnie jak wcześniej Nandowie, 
sprzyjali jak się zdaje nowym sektom i hojnie je wspierali.
 Candragupta powiększył znacznie obszar imperium odebranego Nandom. Pod koniec panowania wszedł w 
konflikt z Seleukosem Nikatorem (ok. 356-281 p.n.e.), który zawładnął większością azjatyckich posiadłości Aleksandra. W 
rezultacie Seleukos uznał Candraguptę za władcę wszystkich indyjskich terytoriów zdobyłych niegdyś przez wielkiego 
Macedończyka (czyli, z grubsza biorąc, współczesnego Pakistanu oraz wschodniej połowy Afganistanu). Tak więc 
założyciel dynastii Maurjów stał się panem ogromnego imperium, sięgającego od Kandaharu na zachodzie po ujście 
Gangesu na wschodzie, a istnieją też świadectwa wskazujące na to, iż potęgę Candragupty odczuwano również na Dekanie. 
Megastenes pozostawił nam sugestywny obraz mauryjskiego władcy autokraty o silnej woli, sprawiedliwego, choć 
srogiego, obawiającego się ciągle zamachu na swe życie i trzymającego rękę na pulsie spraw państwowych za pomocą 
rozbudowanego aparatu szpiegowskiego, kontrolującego ministrów, dworzan i poddanych. Grecki podróżnik był pod 
głębokim wrażeniem dobrobyłu panującego w Indiach w późniejszych latach panowania Candragupty, i zanotował, że 
mieszkańcy imperium byli ludem dumnym, przystojnym i zdrowym, o ponadprzeciętnym wzroście. Jest to obraz bardzo 
różny od relacji, jakie pozostawili późniejsi autorzy odwiedzający subkontynent. Archeologia mówi nam niewiele o 
wczesnym okresie mauryjskim. Na większości obszaru doliny Gangesu brakuje dobrego kamienia budowlanego trzeba go 
sprowadzać z daleka. Za to pierwotne puszcze tropikalne, o wiele rozleglejsze niż dzisiaj, dostarczały dużo twardego 
drewna. I dlatego niemal wszystkie budowle były drewniane. Wspaniały drewniany pałac w Pataliputrze gdzie Candragupta 
miał podobno spędzać każdą noc w innej sypialni, aby uniknąć zamachu od dawna już nie istnieje. Odkopano natomiast 
niektóre masywne drewniane fortyfikacje. Zachowały się one w zupełnie dobrym stanie. 
Według silnej tradycji dźinijskiej pod koniec rządów Candragupty spadła na jego państwo wielka klęska głodowa. 
Król, podzielając niewątpliwie ogólne przekonanie, panujące wówczas w Indiach, uznał że przyczyną nieszczęścia są jego 
grzechy i niedociągnięcia. Abdykował więc, został dźinistą i odebrał sobie życie na sposób świątobliwych mnichów 
dźinijskich skazując się na powolną śmierć głodową. Wydarzyło się to w miejscowości Śrawana Belgola (w obecnym 
południowoindyjskim stanie Karnataka). Legenda o śmierci Candragupty niezależnie od stopnia jej prawdziwości świadczy 
o stałej ekspansji wpływów północnych na południe subkontynentu. Na to samo wskazują krótkie inskrypcje w jaskiniach, 
dowodzące iż groty te zamieszkiwali asceci z zakonów północnoindyjskich. 
Następcą Candragupty został w 300 r. p.n.e. (lub nieco później) jego syn, Bindusara. O panowaniu tego władcy 
wiemy niewiele, lecz jest dla nas rzeczą jasną, , iż utrzymał imperium mauryjskie w stanie nienaruszonym, a nawet 
przesunął, jak się wydaje, jego granice na południe. W ten sposób państwo Maurjów stało się najrozleglejszym imperium 
ówczesnego świata, utrzymującym kontakty z hellenistycznymi władcami świata śródziemnomorskiego i zachodniej Azji. 
Był to okres ekonomicznej ekspansji, ciągłego zwiększania areału ziem uprawnych i wzrostu wpływów klasy kupieckiej. 
Bindusara zmarł ok. 270 r. p.n.e. Po jego śmierci doszło do sporów dynastycznych, z których zwycięsko wyszedł 
syn Bindusary, Aśoka. Pozbywszy się książęcych rywali zaczął rządzić na wzór ojca i dziada. Wedle tradycji buddyjskiej 
Aśoka był w początkach swej kariery srogim tyranem, ale może to być opinia przesadzona. W osiem lat po wstąpieniu na 
tron utopił we krwi rewoltę, jaka wybuchła w Kalindze (obecnie Orisa). Pod wpływem tego przeżycia dokonała się w Aśoce 
przemiana duchowa, odnotowana w rytych inskrypcjach, które po dziś ujrzeć można na skałach rozrzuconych od 
afgańskiego Kandaharu po południowy Dekan i Orisę. Niewątpliwie przeszedł wówczas głęboki kryzys, rozmyślając o 
cierpieniach i nieszczęściach, jakie wywołał. W rezultacie został buddystą i radykalnie zreformował swe rządy. 
Spośród wszystkich władców starożytnych Indii Aśoka był chyba najlepiej znany na szerokim świecie i jako 
jedyny pozostawił po sobie dokumenty odzwierciedlające jego politykę i osobowość. Dokumentami tymi są inskrypcje ryte 
na skalach, a później na kolumnach, rozproszonych po królestwie obejmującym niemal całą dzisiejszą Indię i Pakistan, z 
wyjątkiem południowego cypla subkontynentu (z grubsza biorąc obecnych stanów Tamilnadu i Kerala) oraz Asamu. Jako 
uzupełnienie tych przekazów traktować można legendy zachowane wśród buddystów. Niektóre z nich, choć zawierają dużą 
dozę fantazji, wydają się kryć w sobie ziarno prawdy. 
Reformy Aśoki zmierzały do zapewnienia poddanym dobrobytu, pomyślności i szczęścia. Aby osiągnąć ten cel, 
władca wzmocnił administrację centralną, ustanawiając korpus "urzędników prawości" (czy też "nadzorców moralności", 
dharmamahamatra), odpowiedzialnych bezpośrednio przed monarchą. Ich zadaniem było czuwanie nad właściwą 
realizacją nowej polityki. O Aśoce wiele powiedziano i napisano nieraz w hagiograficznym tonie. Musimy pamiętać, że jego 
oświadczenia kierowane były do wiadomości ogółu, poddanych. Prawdziwa natura Aśoki pozostanie dla nas na zawsze 
tajemnicą, ale przyznać trzeba, że przed nim nie było takich władców a i później należeli oni do rzadkości którzy zdobyliby 
się na podobne publiczne oświadczenie: "Nie ma dla mnie działalności lepszej i szlachetniejszej od (dążącej do) dobra 
całego świata. A cokolwiek podejmę, czynię to, aby się wywiązać z długu wobec wszystkich istot. . . " (VI Orędzie skalne 
większe) 
 Wielu współczesnych specjalistów uważa, że nowa polityka Aśoki, polegająca na łagodnym traktowaniu 
poddanych i zaniechaniu agresji wobec sąsiadów, podyktowana była głównie zdrowym rozsądkiem chęcią utrzymania 
jedności rozległego, wielorasowego imperium. Nie ma jednak żadnych wątpliwości, że ta duchowa przemiana, jakiej 
doświadczył mauryjski władca, inspirowana była w dużej mierze przez buddyzm. Sam Aśoka był gorliwym buddystą, a 
jego wiara pogłębiała się z upływem lat. Z niektórych inskrypcji, jakie pozostawił, wyziera pewna doza naiwności wierzył, 
że radykalna zmiana zaszła nie tylko w nim, ale i rzeszach jego poddanych. Według tradycji buddyjskiej Aśoka był pod 
koniec panowania tak dalece pochłonięty sprawami buddyjskiej sanghy (gminy religijnej mnichów), że zaniedbywał 
sprawy państwowe, a w końcu stracił władzę w wyniku przewrotu pałacowego. W każdym razie zainaugurowana przez 
Aśokę polityka nie przeżyła swego twórcy. Wraz z jego śmiercią ok. 232 r. p.n.e. wielkie imperium wkroczyło w etap 
rozpadu, a nie jest wykluczone, że proces ów rozpoczął się jeszcze za życia Aśoki. 
Efekty polityki tego władcy ocenić można jako honorową porażkę. Wdzięczną pamięć o Aśoce zachowali jedynie 
buddyści. I nic dziwnego, gdyż dzięki jego patronatowi kościół buddyjski zaczął poszerzać swe wpływy co było bodaj 
jedynym realnym i trwalszym rezultatem rządów Aśoki. Mnisi-misjonarze przemierzali całe Indie i kraje sąsiednie, a sam 
władca wysyłał emisańuszy na zachód aż do Egiptu, Libii i greckiego Epiru namawiając ambitnych monarchów 
hellenistycznych do wyrzeczenia się agresji i przyjęcia jego polityki dharmy. Buddyjskim apostołem Sri Lanki był 
Mahendra (Mahinda) wedle tradycji syn Aśoki. Wyspa ta nigdy nie zerwała z nauką Gautamy, stając się ośrodkiem, z 
którego Doktryna Starszych (therawada) najsurowsza forma buddyzmu promieniowała na kraje południowo-wschodniej 
Azji, a znacznie później, w ciągu ostatniego stulecia, także na Indie i świat zachodni. Aśoka ufundował wiele nowych 
klasztorów, a w całym imperium wyrosły niezliczone stupy (święte kopce buddyjskie). 
Ten wielki rozkwit buddyzmu za rządów Aśoki przyczynił się bardzo do rozwoju architektury kamiennej. Po 
upadku imperium perskiego uchodzący stamtąd rzemieślnicy irańscy przynieśli do Indii sztukę obróbki dużych bloków 
kamiennych i nadawania im lustrzanego połysku. W pobliżu stup ustawiano pięknie wykonane, monumentalne kolumny na 
wielu z nich wyryto edykty Aśoki. Zaczęto powiększać pustelnicze groty, a stupy pokrywano licowaniem z ciosanego 
kamienia, tynkowanym i bielonym. Jednakże największe pomniki buddyzmu nie pochodzą z czasów Aśoki czy innych 
władców mauryjskich, lecz z czasów późniejszych królów, z których żaden nie był tak potężny jak Aśoka. Wielu z tych 
monarchów interesowało się buddyzmem mało lub wcale. 

 Epoka najazdów 
Około 186 r. p.n.e. Maurjowie utracili tron na rzecz nowej dynastii, Sungów. Stało się to w wyniku przewrotu 
pałacowego. Potęga Maurjów była już wtedy bardzo uszczuplona przez utratę odleglejszych prowincji. Natomiast zasięg 
panowania Sungów niewiele wykraczał poza nadgangeskie równiny. Sungowie byli ortodoksyjną rodziną bramińską, a 
pierwszy władca z tej dynastii złożył wedyjską ofiarę z konia zapewne dla uczczenia zwycięstwa nad łupieżczą wyprawą 
Greków. 
Baktrię, krainę leżącą w górnym dorzeczu Amu-darii, uczynił swą prowincją Aleksander. Potem przeszła ona w 
ręce Seleucydów, którzy byli sukcesorami Aleksandra w Azji. W połowie III wieku p.n.e. (gdy Indiami władał Aśoka) 
grecki zarządca Baktrii, Diodotos, oraz Arsakes, partyjski wódz mający swą główną kwaterę niedaleko dzisiejszego 
Teheranu, zbuntowali się mniej więcej jednocześnie przeciw zwierzchnictwu Seleucydów. Ci ostatni czynili wprawdzie 
próby restaurowania swej władzy na wschodzie, ale nie byli w stanie odebrać utraconych ziem. W początkach II w. p.n.e. 
Seleucydzi zaabsorbowani rosnącą potęgą Rzymu nie troszczyli się już o prowincje wschodnie i dwóm nowym państwom 
pozostawiono zupełną swobodę. Władcy greckobaktryjscy zaczęli wkrótce kierować swą uwagę na Indie. Zaraz na 
początku II w. p.n.e. król Eutydemos przekroczył Hindukusz i zajął część doliny Kabulu. Korzystając z upadku Maurjów, 
armie greckobaktryjskie wyprawiały się w głąb Indii, dochodząc raz jak się wydaje aż do murów stołecznej Pataliputry. 
Sungom udało się wyprzeć najeźdźców z większości terenów nadgangeskich, ale greckie królestwa pojawiły się na 
znacznych obszarach Pendżabu (w pn.-zach. rejonach obecnego Pakistanu) oraz w dolinie Kabulu. Greckobaktryjscy 
królowie z linii Eutydemosa nie byli w stanie kontrolować tak pokaźnego terytorium, które rychło rozpadło się na szereg 
mniejszych państw. Jedynymi świadectwami ich istnienia są monety. W ciągu II w. p.n.e. greckojęzyczni i hołdujący 
greckim obyczajom władcy panowali nad większością obecnego Pakistanu, a ich siłę odczuwano nieraz daleko na 
wschodzie aż po Mathurę. Najznaczniejszym spośród tych władców był Menander, który pod imieniem Milindy 
wspominany jest w ważnym tekście dotyczącym doktryny buddyzmu. Występuje tam jako buddyjski konwertyta. Monety 
wybite przez Menandra są bardzo liczne i odnajdywano je na rozległym obszarze, co świadczyłoby o wielkości jego 
państwa i długim panowaniu. Jednakże szczegółów tego panowania znamy niewiele. 
Podzieleni na kilka małych królestw, Grecy zamieszkujący Indie ustępowali z wolna przed większymi, bardziej 
skonsolidowanymi potęgami. Ze stepów leżących na północ od Baktrii parli nieustannie Sakowie półkoczownicze plemię 
irańskie, zwane przez Greków i Rzymian Scytami. Najeźdźcy usunęli w końcu Greków z Baktrii, ich początkowej bazy. Na 
zachodzie coraz poważniejsze zagrożenie stanowili Partowie. W Indiach ponowne pojawienie się ludów plemiennych 
uszczupliło greckie posiadłości. W połowie I w. p.n.e. w rękach Greków pozostawały już tylko niewielkie enklawy w 
Pendżabie i dolinie Kabulu, zwanej wówczas Gandharą. 
Mieszkańcy tych topniejących państewek w znacznie większym stopniu niż żołnierze Aleksandra przyczynili się 
do przepływu idei z Europy do Indii. Lecz w czasach greckobaktryjskich ich armie wdzierały' się daleko w głąb Indii, u 
greckobaktryjskie królestwa zajmowały poważną część Pendżabu. Rychło jednak poczęły się rozpadać na maleńkie 
państewka władców indogreckich wpływy zachodnie na subkontynencie pozostawały stosunkowo słabe. Dopiero później, i 
w epoce Cesarstwa Rzymskiego gdy kontakty Indii ze światem zachodnim były ściślejsze niż kiedykolwiek w ciągu 
następnych piętnastu wieków pojawiają się wyraźne dowody silnych i wzajemnych wpływów. 
Oddziaływanie najeźdźców na królów z dynastii Sungów i Kanwów, panujących nad centralnymi obszarami Indii 
było niewielkie. Grecy zbytnio angażowali się w spory między sobą, a nacisk indyjskich republik plemiennych na granice 
państewek greckich był coraz silniejszy. Puszjamitra Sunga, założyciel nowego imperium. prawdopodobnie świadomie 
porzucił centralistyczną politykę Maurjów i powrócił do starożytnej tradycji "suzerenatu", która panowała w czasach 
Buddy i wcześniejszych. Sungowie mieli wielu wasalnych królów, uznających ich najwyższe zwierzchnictwo, ale w 
praktyce niezależnych, bijących nawet własne monety. Buddyści wspominają Puszjamitrę jako swego prześladowcę, lecz 
upadek Maurjów nie oznaczał zmierzchu buddyzmu, który od czasów patronatu Aśoki wciąż zdobywał nowych 
zwolenników. 
Tymczasem Grecy ustąpili miejsca Sakom. W I w. p.n.e. scytyjscy nomadzi zajęli Pendżab, zapuszczając się aż do 
Mathury (świętego miasta leżącego o 160 km na południe od Delhi), gdzie założyli potężną satrapię. W tym samym mniej 
więcej czasie Sungów wyparła efemeryczna dynastia Kanwów, a po jej upadku ta część Indii północnych, której nie 
kontrolowali najeźdźcy, rozpadła się na wiele małych królestw. O państewkach tych wiemy niewiele. 
Sakowie stanowili dla Indii większe zagrożenie niż Grecy, gdyż nie tylko panowali nad Pendżabem i doliną 
Dżamny aż po Mathurę, ale z czasem zajęli również dolinę Indusu, Gudźarat i zachodnią część prowincji Madhja Pradeś, 
znaną dawniej jako Malawa bądź Ma lwa. Tu założyli potężne, kwitnące królestwo, którego centrum było starożytne miasto 
Udźdźajini. Państwo to przetrwało do końca IV w. n.e. Pendżabscy Sakowie w dalszym ciągu umieszczali na monetach 
greckie napisy. Kontaktowali się z partyjskimi królami Iranu, przy czym były to kontakty dwoiste z jednej strony uczyli się 
od nich wielu rzeczy, a z drugiej występowali przeciw nim zbrojnie. 
Ważnym czynnikiem, który przyczynił się pośrednio do najazdu barbarzyńców na Indie, było zjednoczenie Chin 
w 221 r. p.n.e., dokonane przez Pierwszego Cesarza Ts'in Szy-huang-ti. Skonsolidowane i ekspansywne cesarstwo chińskie 
wypierało środkowoazjatyckich koczowników, w tym najsilniejszych Hiung-nu i Jue-czy, toczących ze sobą zacięte walki o 
panowanie nad stepowymi pastwiskami u zachodnich granic Chin. W konflikcie tym Jue-czy ponieśli walną klęskę i musieli 
ok. 165 r. p.n.e. wyemigrować na zachód, przeciągając przez Azję Środkową aż do granic Baktrii. Nacisk Jue-czy skłonił z 
kolei Saków do uderzenia na Iran i Indie. 
Przynajmniej od 129 r. p.n.e. Jue-czy ściągali z Baktrii daninę, ale Indie przez następnych sto lat pozostawiali w 
spokoju a to dlatego, że podzieleni byli na pięć grup plemiennych, nieustannie walczących ze sobą Dopiero później wódz 
plemienia Kuszanów, Kudźul Kadfises zawojować cztery inne plemiona Jue-czy i zjednoczył je w jeden lud, noszący odtąd 
nazwę Kuszanóv (sanskr: Kuszana). Ze wszystkich najeźdźców uderzających w tej epoce na Indie, Kuszanowie odnieśli 
największy sukces. Władza Kudźuli sięgała po Indus. Jego następca, Wima Kadfises panował nad większości Pendżabu, a 
trzeci wielki władca Kuszanów, Kaniszka był z nich najpotężniejszy i rządził olbrzymim imperium, rozciągającym się od 
głębokich stepów środkowo azjatyckich aż po ziemie leżące za Waranasi (Benares) w dolinie Gangesu. 
Nie posiadamy przekonujących świadectw, które pozwoliłyby na dokładne określenie chronologii panowania 
Kaniszki i władców kuszańskich w ogóle. Jest to niestety, stan typowy dla znacznej części historii starożytnych Indii. Przez 
ostatnie 150 lat podjęto wiele wysiłków, aby ustalić najważniejsze daty z dziejów państwa kuszańskiego, i poświęcono 
temu problemowi całe tomy. Obecnie większość uczonych indyjskich opowiada się za 78 rokiem n.e. jako datą wstąpienia 
Kaniszki na tron. Jest to pierwszy rok ery śakijskiej, jednego z najbardziej rozpowszechnionych w późniejszych Indiach 
systemów datowania. Natomiast większość uczonych zachodnich skłania się ku dacie przypadającej na początek II w. n.e., 
a paru autorów lokuje Kaniszkę nawet v III stuleciu n.e. Świadectwa, jakimi w tym względzie dysponujemy, są 
niejednorodne i zawierają wewnętrzne sprzeczności. Wspomniana tu kwestia nie będzie nigdy rozwiązana, jeśli nie odnajdą 
się źródła pisane, które by jednoznacznie łączyły wymienionego z imienia króla Kuszanów z jakimś cesarzem rzymskim 
albo innym władcą o ustalonej chronologii panowania. 
Po śmierci Kaniszki posiadłości Kuszanów w dolinie Gangesu skurczyły się, ale Mathurę utrzymywali przez sto 
lat. Sakowie z Gudźaratu i Malwy zdobyli niezależność, a w III w. n.e. Iran odżył pod rządami nowe dynastii, Sasanidów. 
Kuszanowie, którzy pozostali v Pendżabie i wschodnim Afganistanie, popadli w luźną zależność wasalną od władców 
perskich i nigdy już nie odegrali poważniejszej roli w politycznych dziejach Azji. 
Kaniszka, podobnie jak wcześniej Aśoka, upamiętniony został przez buddystów jako wielki patron ich religii. 
Jednakże imię Aśoki zapisało się w tradycji obu gałęzi buddyzmu, podczas gdy pamięć o Kaniszce przetrwała jedynie 
wśród zwolenników doktryny mahajany (Wielkiego Wozu), która w owych czasach bujnie się rozwijała. Kuszanowie 
stworzyli most między Wschodem i Zachodem. Przez ich ziemie przebiegał Jedwabny Szlak z Chin do Indii i Azji 
Zachodniej. W owych czasach Cesarstwo Rzymskie osiągnęło szczyty potęgi bogactwa. To właśnie za pośrednictwem 
Kuszanów wie wiele elementów kultury zachodniej trafiło do Indii, a do Chin dotarła przez ich terytorium ta forma 
buddyzmu, którą sami wyznawali. 
Okres najazdów musiał być dla Indii bardzo ciężkim doświadczeniem. Konne armie obcych ludów przemierzały 
równiny wzdłuż i wszerz. Zbrojni przybysze nie znali litości, a ich zwyczaje były przynajmniej dla Hindusów 
barbarzyńskie. Grabieżcze wyprawy nomadów znajdują odbicie we fragmentach świętych pism hinduskich, ukazujących 
schyłek trwającej po dziś epoki kali-juga ów mroczny wiek, kiedy nieczyści barbarzyńcy mordują i niszczą, kiedy 
rozpadają się granice kast i rodzin, a heretycy nawołują do odrzucenia Wed i autorytetu braminów. Z ówczesnego punktu 
widzenia niektóre fazy okresu najazdów musiały budzić przerażenie. Lecz z perspektywy dwóch tysięcy lat widać, iż była 
to epoka rozwoju i postępu. 
Przez pierwsze dwa lub trzy stulecia ery chrześcijańskiej Cesarstwo Rzymskie przeżywało rozkwit. W świecie 
śródziemnomorskim istniał wówczas wielki popyt na luksusowe, egzotyczne towary, a wymiana handlowa między portami 
Morza Czerwonego i wybrzeżami Indii rozwijała się jak nigdy przedtem. Indyjskie przyprawy, zwłaszcza pieprz, piękne 
muśliny, klejnoty, kość słoniową i inne artykuły zbytku eksportowano do Europy, która prócz złota niewiele miała do 
zaoferowania Indiom. Świadectwem wielkiego dobrobytu, panującego wówczas w zachodnich Indiach, są wspaniałe 
zabytki buddyjskie np. w Sańczi i Bharhucie oraz liczne świątynie i klasztory po mistrzowsku wykute w ścianach 
sztucznych grot na terenie Ghatów Zachodnich. Znajdujące się tam inskrypcje wotywne dowodzą, że prace budowlane 
finansowali nie tylko królowie, ale i liczni kupcy oraz rzemieślnicy dostatecznie widać bogaci, by składać podobne ofiary. 
W zachodnim Dekanie wyłoniła się tymczasem długowieczna i potężna dynastia, która założyła pierwsze 
znaczące, niezależne państwo w południowej części subkontynentu królestwo Satawahanów. Istniało ono od w. p.n.e. do 
III n.e., a w najlepszych swoich czasach kontrolowało obszar dzisiejszych stanów Maharasztra i Andhra Pradeś. Pierwsze 
świadectwa istnienia rozwiniętych królestw na terenie Tamilnadu i Kerali odnajdujemy w najdawniejszej literaturze 
tamilskiej, pochodzącej z tych właśnie czasów. Obszar ów podzieliły między siebie trzy małe królestwa, Czola, Czera i 
Pandja, a ich trzej władcy wojowali ze sobą w nadziei, że któremuś uda się zdobyć hegemonię. Konwencje tych wczesnych 
tamilskich utworów poetyckich (zebranych w Ośmiu antologiach) różnią się od reguł przyjętych w sanskryckiej literaturze 
Północy. Są to dzieła literatury o bardziej świeckim charakterze i o szerszej bazie społecznej.

 Guptowie
 Sytuacja, jaka panowała na ziemiach nadgangeskich nie objętych panowaniem Kuszanów, jest dla nas niejasna. 
Małe królestwa, które wówczas istniały, nie pozostawiły po sobie żadnych znaczących śladów. Na początku IV w. n.e. 
zaczęta rosnąć siła pewnego młodego króla z pomniejszej dynastii. Władcą tym był Candragupta (ok. 320-335). Identyczne 
imię nosił wcześniejszy monarcha z dynastii Maurjów. Umierając, pozostawił Candragupta rozległe państwo, obejmujące 
znaczną część doliny Gangesu od obecnego Allahabadu na zachodzie po granice Bengalu. Było to samo serce Indii. Syn 
założyciela dynastii Guptów, Samudragupta (ok. 335-376), powiększył jeszcze otrzymane dziedzictwo. Naśladując 
Maurjów, poprowadził wyprawę na południe i dotarł do Kańczi, stolicy nowej dynastii Pallawów. Po drodze odbierał hołdy 
i daniny od wielu królów. śupy zdobyte podczas tej ekspedycji pozwoliły Samudragupcie sfinansować ważniejsze 
kampanie na północy Indii, gdzie "gwałtem strącił z tronu" licznych pomniejszych królów, anektując ich państwa. Plemiona 
Radźasthanu stały się jego wasalami, a siłę guptyjskiego monarchy odczuwano od wschodniego Pendżabu po Bengal i 
Asam. Gdy Samudragupta umierał, jedynym niezależnym królestwem północnych Indii, mającym jakieś znaczenie, było 
państwo Saków ze stolicą w Udźdźajini.
Następny z dynastii, syn Samudragupty, Candragupta II (376-415) był najpotężniejszym przedstawicielem rodu. 
Pokonał Saków, a Udźdźajini obrał jak się wydaje na swą kwaterę główną. Dzięki dynastycznemu małżeństwu zdobył na 
jakiś czas faktyczne zwierzchnictwo nad leżącym w środkowych Indiach królestwem Wakataków. Jednakże pod względem 
terytorialnym państwo Candragupty II ustępowało mocarstwu Aśoki, gdyż większość dzisiejszego Pakistanu pozostawała 
poza jego granicami, a wpływy guptyjskie na Dekanie były słabo wyczuwalne, podobnie jak na południu, gdzie małe 
królestwa, podległe niegdyś Samudragupcie, odzyskały niezależność. Ale w całych Indiach północnych od Morza 
Arabskiego do Zatoki Bengalskiej, Candragupta II był hegemonem. 
W przeciwieństwie do Aśoki, Candragupta II żył w pamięci Hindusow z późniejszych stuleci pod swym 
tronowym imieniem Wikramaditja, a wieśniacy z północnych Indii do dziś opowiadają o wspaniałych wyczynach "Radży 
Bikrama". Pod tym z kolei imieniem łączony jest z największym indyjskim poetą i dramatopisarzem, Kalidasą, który miał 
być jego nadwornym poetą. W kunsztownej twórczości Kalidasy odbija się wykwintna kultura tamtych czasów. Można 
zaryzykować twierdzenie, iż Indie były w owej epoce najbardziej cywilizowanym obszarem świata, gdyż Cesarstwo 
Rzymskie chwiało się już w posadach pod ciosami barbarzyńców, a i Chiny pozostawały w niewiele lepszej sytuacji aż do 
ustanowienia dynastii Suei (561-618) i T'ang (618-907). 
Imperium guptyjskie kwitło także za panowania następcy Candragupty II, Kumaragupty I (ok. 415-454). Aż do 
ostatnich lat jego rządów nie zanotowano żadnych poważniejszych konfliktów zbrojnych, a północne Indie cieszyły się 
wciąż pokojem i pomyślnością. Istnieją pośrednie dowody wskazujące na upadek handlu zamorskiego, lecz zjawisko to nie 
wydaje się zaskakujące, jeśli pamiętamy o trudnościach przeżywanych wówczas przez Cesarstwo Rzymskie. Jednakże 
twórczość artystyczna rozwijała się nadal bardzo prężnie. Był to okres, w którym powstały jedne z najwspanialszych 
malowideł, jakie zachowały się w Indiach do naszych czasów. Znaleźć je można w buddyjskich grotach Adźanty. Adźanta 
leżała co prawda poza granicami imperium Guptów, ale nie ma to większego znaczenia. Również, w dużych miastach 
Północy istniały z pewnością piękne malowidła ścienne być może piękniejsze od tego wszystkiego, co ujrzeć można w 
Adźancie lecz już dawno uległy zniszczeniu. 
Pod koniec panowania Kumaragupty I fala ponad stuletniej nieprzerwanej ekspansji guptyjskiej zaczęła się cofać. 
Koczowniczy lud środkowoazjatycki, zwany przez autorów bizantyńskich Heftalitami lub Białymi Hunami, a przez 
Hindusów Hunami (Huna) zajął pod koniec IV w. n.e. Baktrię, dzięki czemu uzyskał kontrolę nad innymi częściami Azji 
Środkowej i Afganistanem. Nie ma jednak żadnych dowodów, które świadczyłyby, iż Hunowie zagrażali Guptom jeszcze 
przed połową V w., kiedy to opanowali większość Pendżabu, wypierając lokalnych władców, podporządkowanych luźno 
sasanidzkim królom Iranu. 
W roku 450 lub parę lat później Hunowie zaatakowali państwo guptyjskie. Nasza wiedza o przebiegu tej wojny jest 
bardzo fragmentaryczna i opiera się na krótkich wzmiankach w jednej czy dwóch inskrypcjach, ale nie ulega wątpliwości, 
że uderzenie nomadów wstrząsnęło państwem guptyjskim. Na domiar złego w czasie działań wojennych zmarł cesarz 
Kumaragupta. Na tronie zastąpił go syn, Skandagupta (ok. 454-467), któremu udało się wyprzeć Hunów i doprowadzić 
państwo do niemalże dawnej kondycji. Wkrótce jednak integralność imperium została ponownie zagrożona. Po niedługich 
rządach Skandagupty nastąpił jak można sądzić na podstawie zachowanych świadectw krótki okres sporów dynastycznych, 
któremu kres położyło długie panowanie Budhagupty (ok. 475-495). Imperium wciąż jeszcze egzystowało, ale było ledwie 
cieniem swej dawnej świetności. Budhagupta władał bezpośrednio centralną równiną nadgangeską, natomiast pozostałe 
tereny pozostawały w rękach prowincjonalnych rządców. Ludzie ci zaczęli używać tytułów królewskich jako królowie 
wasalni i nie żywili wielkiego respektu wobec swego cesarskiego zwierzchnika. Nie posiadamy żadnych pewnych danych, 
które świadczyłyby, iż Hunowie podejmowali jakieś nowe poważniejsze ataki na państwo guptyjskie jeszcze przed końcem 
V wieku. A kiedy przyszli po raz wtóry, państwo to było już tylko luźnym imperium typu feudalnego, w którym cesarz 
kontrolował faktycznie jedynie obszar doliny Gangesu, a więc teren dawnego królestwa Candragupty I. 
Przez kilka dziesięcioleci Hunowie zajęci byli sasanidzkim Iranem, jednakże zdołali umocnić swe punkty oparcia 
na północnym zachodzie subkontynentu i ok. roku 500 n.e. znów przeszli do ofensywy. Dwóch wodzów huńskich, 
Toramana i jego syn Mihirakula, terroryzowało zachodnie Indie przez okres całego pokolenia. Zwłaszcza Mihirakula zapisał 
się w pamięci jako okrutny i sadystyczny tyran oraz zagorzały wróg buddyzmu. 
Ostatecznie ten barbarzyński władca został wyparty z doliny Gangesu i zepchnięty do Kaszmiru. Niezależne od 
siebie źródła przypisują pokonanie Mihirakuli dwóm różnym władcom mianowicie cesarzowi Narasinhagupcie (który miał 
wygnać Hunów ze wschodnich Indii) bądź parweniuszowi imieniem Jaśodharman. Ten ostatni wydawał w swej kwaterze 
głównej w Mandasorze (pn.-zach. Madhja Pradeś) chełpliwe proklamacje, w których zaliczał pokonanie Mihirakuli do 
swych licznych sukcesów (teksty owych proklamacji ryto w kamieniu). Choć na terenach północnego Bengalu, Biharu i 
wsch. Uttar Pradeś imperium egzystowało jeszcze do połowy VI w., to faktycznie należało już ono do przeszłości. 
Wszędzie pojawiali się lokalni królowie, nie poczuwający się do żadnego posłuszeństwa wobec Guptów. 
Niektórzy wywodzili się od starszych, pomniejszych władców inni byli ludźmi o cudzoziemskich imionach, pochodzącymi 
od wojowniczych przybyszów, podążających śladami huńskich najeźdźców, albo od plemiennych wodzów z lasów i 
wzgórz, którzy skorzystali z panującej wówczas anarchii, by wykroić dla siebie małe królestwa. Niektórzy przodkowie 36 
klanów średniowiecznych radźputów wydają się pochodzić od takich właśnie parweniuszy. 
Dla Indii zaczynała się nowa epoka. Choć wspomnienia o wielkich imperiach pokutowały na dworach i w 
kancelariach lokalnych władców a Harszawardhana z Kanaudźu (606-647) uzyskał na jakiś czas luźną hegemonię nad 
większością ziem Indii północnych to przecież żadnemu późniejszemu królowi nie udało się doścignąć Maurjów czy 
Guptów. Wzorzec średniowiecznego królestwa hinduskiego można w przybliżeniu określić jako feudalny: istniała 
mianowicie grupa dość znacznych władców lokalnych, dążących nieustannie do osiągnięcia przewagi nad rywalami. 
Poniżej tej grupy plasowali się liczni królowie zależni, skorzy zazwyczaj do zmiany "suzerena", albo do zrzucenia wszelkiej 
zależności jeśli uważali, że kroki takie najlepiej posłużą ich interesom. 

Podsumowanie 
W okresie ośmiuset z grubsza biorąc lat, jakie tu pokrótce przedstawiliśmy, we wszystkich sferach życia Indii 
zaszły ogromne zmiany. Choć pomiędzy czasami Buddy i okresem guptyjskim istniała oczywista ciągłość, to nastąpiły 
przecież takie wydarzenia, które zmieniły oblicze cywilizacji indyjskiej. Nie bez racji Arnold J. Toynbeego stwierdza w 
swym dziele Study of History, że były dwie cywilizacje indyjskie: pierwsza, wczesnohinduska (Indic) przeżywała 
kulminację za Maurjów, by ustąpić miejsca drugiej, zachowanej aż do dzisiaj. Analiza Toynbeego jest z pewnością nadto 
uproszczona, niemniej opiera się na prawdzie historycznej. We wczesnym okresie mauryjskim wiele z tego, co dziś wydaje 
się typowo indyjskie, było nieobecne, albo też ledwie widoczne. Wymieńmy dla przykładu teistyczne kulty religijne, 
wegetarianizm, kamienne świątynie i rzeźby, sztywny system kastowy, oparty w znacznej mierze na podziałach 
zawodowych, rozwiniętą literaturę świecką, wiarę w astrologię, zaawansowane systemy medyczne i matematyczne. 
Wszystko to pojawiło się w Indiach dopiero w późniejszych, omówionych przed chwilą czasach i w dalszym ciągu nadaje 
kształt ważnym aspektom kultury indyjskiej. Współczesny Hindus czułby się raczej nieswojo w państwie Candragupty z 
rodu Maurjów, natomiast w imperium ţCandragupty II znalazłby dużo znajomych rzeczy. 
Wspomniane zmiany były rezultatem działania wielu złożonych czynników, wśród których do najważniejszych 
należały serie najazdów spadających na Indie tuż przed początkiem ery chrześcijańskiej i w pierwszych wiekach jej trwania. 
Innym czynnikiem był asymilacyjny charakter cywilizacji indyjskiej. W ciągu wielu wieków weszło do niej mnóstwo 
nowych elementów rasowych i kulturowych. Z początku odrzucane przez Hindusów, były jednakże stopniowo 
przyjmowane, zyskując typowo indyjski charakter i stając się częścią indyjskiej tradycji. Proces ten ciągnął się przez 
stulecia trwa nadal, jako że współczesne Indie przyjmują wie rozwiązań świata zachodniego, zachowując jednak oryginalną 
cywilizację. 


HINDUIZM 

Wstęp
 Obraz wczesnego okresu dziejów hinduizmu przypomina raczej kompozycję impresjonistyczną niż ostrą 
akwafortę, która zazwyczaj bywa ideałem historyków. Kolorystyka jest silna i wyraźna, ale kontury beznadziejnie zatarte. 
Łatwo powiedzieć co tworzy kompozycję, lecz trudno dokładnie określić g d z i e w czasie i przestrzeni plasują się 
poszczególne elementy. Tym, co wyłania się ze studiów nad starożytnymi tekstami i świadectwa mi archeologicznymi, jest 
pewien indywidualny, swoisty ', "duch". Możemy go poznać o wiele lepiej niż to się dzieje w przypadku cywilizacji 
znacznie nam bliższych czasowo lub przestrzennie, ale nie jesteśmy w stanie precyzyjnie określić, gdzie i kiedy taki "duch" 
istniał. 
Starożytne indyjskie dzieła religijne pełne są odniesień do codzienności, które wiążą owe teksty z ich kontekstem 
historycznym (są tam, między innymi, porady na temat tłuczenia przypraw na curry, przekupywania urzędników, tresury 
słoni), ale posiadamy zbył mało informacji dotyczących szerszych struktur politycznych lub chronologii. Olbrzymia 
literatura, pozostawiona przez indyjską starożytność, zachwyca nas indywidualnym wyrazem i emocjonalną siłą ale jest 
całkowicie anonimowa.
 
Źródła
Źródła do studiów nad starożytną religią i mitologią i hinduską są wielorakie, a zarazem zwodnicze. Każde mówi 
nam bardzo wiele, ale nigdy nie mówi dokładnie tego samego, co pozostałe. Jeśli chodzi o cywilizację Indusu (ok.2400-
ok.1800p.n.e.),to dysponujemy obrazami bez słów: bogatymi świadectwami archeologicznymi, zarówno w wielkiej jak i 
małej skali (fundamentami całych miast i setkami rytych pieczęci) oraz pismem, którego jednak nie potrafimy odczytać i 
które używane było jedynie do sporządzania krótkich inskrypcji na pieczęciach, nie mających prawdopodobnie większego 
znaczenia kulturowego. Natomiast w przypadku cywilizacji Rygwedy (ok.1500-1200p.n.e.) mamy słowa bez obrazów: 
wspaniały zbiór 1028 hymnów sanskryckich (każdy ma ok. 10 wersów), któremu nie towarzyszy żadne użyteczne 
świadectwa archeologiczne. Następne stulecia przynoszą coraz bogatszy materiał w postaci monet (począwszy od IV w. 
p.n.e., a więc od Maurjów), inskrypcji wyrytych w kamieniu (zwłaszcza z okresu panowania mauryjskiego władcy Aśoki), 
dzieła sztuki (poczynając od wielkich buddyjskich grot, ryty i rzeźbionych w skale, oraz stup), a także relacji obcych 
podróżników (Greków od czasów Aleksandra i chińskich pielgrzymów, odwiedzających Indie od pierwszy wieków n.e.). 
Wszystkie te źródła dostarczają nam wielu "twardych" faktów, mocno osadzonych w czasie i przestrzeni swego rodzaju 
historycznego "szkieletu". Jednakże gros informacji pochodzi z wielkich dzieł literackich. tworzonych w sanskrycie i pali (a 
później tak w różnych językach lokalnych) dzieł, których wiek rzadko potrafimy ustalić nawet z kilkuwiekową tolerancją, 
gdyż ich autorzy z kompletnym lekceważeniem odnosili się do upamiętniania swych nazwisk i miejsc w których tworzyli, a 
także dlatego, że wiele z owych dzieł należało do literatury ustnej ze względu na okoliczności powstania lub sposób 
przekazywania, albo z obu tych względów. 

Okres wedyjski (1500-600 p.n.e.)
 W pewnym momencie, dobrze przed 1200 r. p.n.e. grupy wędrownych indoeuropejskich jeźdźców i rabusiów 
bydła wkroczyły do północno-zachodnich Indii i zajęły Pendżab. Przybysze rozbijali raczej obozy niż budowali przenosząc 
się bezustannie w poszukiwaniu świeżych pastwisk. W trakcie tych wędrówek ułożyli Rygwedę najstarszy dokument 
cywilizacji indoeuropejskiej zbiór hymnów w archaicznej odmianie sanskrytu, śpiewanych jako część wedyjskiego rytuału. 
Formalnie rzecz biorąc religia Wed nie jest hinduizmem, lecz "wedyzmem" (przyjmuje się umownie, iż hinduizm narodził 
się 300 r. p.n.e., wraz z epopejami) jednakże skoro hinduiści uważają Rygwedę za swój tekst kanoniczny (niektóre jej wątki 
istotnie odegrały ważną rolę w późniejszym hinduizmie), to studia nad hinduizmem muszą się zaczynać od studiów nad 
Wedami. 
Rygweda jest dziełem niejasnym zarówno za sprawą intencji jej twórców (bowiem wedle mędrców bogowie 
lubują się w zagadkach) jak i przez naszą własną niekompetencję (gdyż studiując Wedy nieustannie napotykamy nie dające 
się odczytać hapax legomena i doprowadzające do najwyższej irytacji gramatyczne idiosynkrazje, wobec których 
znajomość późniejszego języka jest bezużyteczna). Rygweda zawiera jednak takie bogactwo informacji, że o pewnych 
aspektach religii wedyjskiej możemy mówić ze sporą dozą pewności. Wiele hymnów skierowanych jest do boga ognia 
Agniego (imię to wykazuje pokrewieństwo z łacińskim słowem ignis), boga o wielu postaciach: naturalnego ognia (takie 
tego świecącego na niebie i w przestworzach), ognia kulturowego (ogniska domowego), ognia świętego ("zjadacza' darów 
ofiarnych i posłańca niosącego bogom spalone ofiary) oraz ognia trawiennego w każdym żołądku (był to, być może, 
zaczątek późniejszej koncepcji boskości kryjącej się w każdym ciele). Innym wielkim bogiem rytuału wedyjskiego jest 
Soma, deifikowany święty napój nieśmiertelności, wyciskany z pewnej rośliny (również zwanej soma przypuszczalnie 
mającej właściwości halucynogenne być może był to jakiś gatunek grzyba) i ofiarowany bogom przez kapłanów, którzy 
również się nim raczyli. Trzecim wielkim bóstwem był Indra, falliczny bóg deszczu i płodności, wielki wojownik, pogromca 
demonów, król bogów dzierżący grom, i pełen wigoru amator somy. 
Każda z tych postaci uległa bardzo poważnym przeobrażeniom trafiając później do hinduizmu. Agni nie jest już 
obiektem kultu (nie ma hinduistycznych świątyń poświęconych temu bogu, ale pozostaje personifikacją stanu kapłańskiego 
ten brzuchaty, napuszony brodacz jest raczej metaforą niż postacią prawdziwie mitologiczną). Personifikacją Somy staje się 
Księżyc, zbiornik napoju nieśmiertelności, opróżniany co miesiąc przez bogów stąd kurczenie się jego tarczy. Indra został 
w hinduizmie zdegradowany do roli błazna i niezbyt uczciwego figlarza (trickstera). Jest gargantuańską parodią wielkiego 
króla, choć zachowuje sporą popularność jako bohater mitologii. O Wisznu i Siwie, bóstwach tak ważnych dla późniejszego 
hinduizmu, mówią w Rygwedzie krótkie, lecz znaczące wzmianki: Wisznu występuje jako bóg solarny. który kroczy 
poprzez przestworza, podtrzymując niebo i pomagając Indrze w zabijaniu demonów. Natomiast Siwa (jako Rudra) jest 
złowieszczym, obcym bóstwem, kręcącym się po górach między dzikimi zwierzętami, zarówno wywołującym jak 
leczącym choroby przez trafienie człowieka lub zwierzęcia swą strzałą. Wymienieni tu bogowie a także liczni inni czczeni 
byli w sposób, który Max Muller określił jako katenoteizm polegało to na okazywaniu w danym momencie czci jednemu 
bogu jakby był jedynym. 
Chociaż główny nacisk położony jest w Rygwedzie na liturgię, to można na podstawie różnych napomknięć i 
marginalnych, choć brzemiennych w treści wzmianek zrekonstruować olśniewająco bogatą mitologię, sięgającą od 
stworzenia świata do małżeństw bogów, ich bitew i słownych potyczek. Można też dostrzec w późniejszych księgach, I i X 
(pierwszej i ostatniej), początki abstrakcyjnych spekulacji na temat pochodzenia czasu i przestrzeni ("Nie było wówczas 
istnienia ani nieistnienia"), natury Boga ("On jest tym, który daje życie, który daje siłę jego rozkazów słuchają wszyscy 
bogowie, jego cieniami są nieśmiertelność i śmierć") oraz pośmiertnych losów duszy ("Pod drzewem o pięknych liściach, 
gdzie Jama gasi pragnienie wraz z bogami tam nasz ojciec rozmawia z ojcami starożytnych"). 
Koncepcje te, zwięźle wzmiankowane w Rygwedzie, zostały rozwinięte i rozbudowane w brahmanach, wielkiej 
grupie sanskryckich tekstów, ułożonych przez i dla kapłanów w X w. p.n.e. Chociaż oficjalnym niejako celem tych 
utworów było przekazanie kapłanom precyzyjnych pouczeń odnośnie do procedury składania ofiar, to przecież ustawicznie 
zwracają się one ku mitom, opisując genezę rytuałów. Jest więc w nich mowa na przykład o tym, w jaki sposób bogowie 
osiągnęli nieśmiertelność i jak Indra wrócił do życia, utraciwszy wpierw swe żywotne fluidy po zabiciu Wrytry, kapłana-
demona. Wspominają też brahmany o sekretnym znaczeniu aktów rytualnych. 
To ostatnie zagadnienie wyrażone jest najpełniej w upaniszadach (ok. 800-600 p.n.e.), gdzie rozważania o jedności 
indywidualnej duszy i bóstwa oraz wędrówce dusz tworzą podstawę dla żarliwego, lecz wiernego tradycji mistycyzmu. 
Upaniszady mniej więcej współczesne pierwszym naukom Buddy (i zdradzające godne uwagi podobieństwo do 
filozoficznej myśli greckiej) zrodziły się z rytuału wedyjskiego na przykład zawarte w nich dociekania na temat natury 
Kosmosu zaczynają się od analogii do części ciała ogiera, poćwiartowanego już w trakcie ceremonii koronacyjnej. Nawet 
fragmenty po święcone ekstazie (która przyrównywana jest do uczuć doznawanych przez mężczyznę w objęciach 
ukochanej, albo, po prostu, określana jako coś, co określić się nie da: "Nie tak, ani tak") zakorzenione są w tradycji hymnów 
Rygwedy, układanych przez poetów odurzonych somą ("Wypiliśmy somę będziemy nieśmiertelni... dosiedliśmy wiatru i 
nasze ciała są wszystkim, co wy, śmiertelni, możecie zobaczyć"). W rzeczy samej, cała zawarta w upaniszadach i wedancie 
praktyka jogi fizjologicznych technik wywoływania ekstazy poprzez np. poszczenie i kontrolowanie oddechu może być 
rozpatrywana jako próba ponownego osiągnięcia wizji religijnych, otwieranych niegdyś przez somę, a utraconych ok. 900 r. 
p.n.e., gdy Ariowie zeszli z wyżyn, gdzie roślina ta rosła, w dolinę Gangesu.

Religia doliny Indusu i
Gdybyśmy chcieli poszukać zewnętrznych to znaczy i nieindoeuropejskich źródeł innowacji tego okresu, takich 
jak joga, to kuszącą rzeczą byłoby przyjrzenie się cywilizacji Indusu. Wymagałoby to wielkiego skoku w głąb historii, gdyż 
cywilizacja owa, tworzona głównie w dwóch ośrodkach, Mohendźo Daro i Harappie, uległa zniszczeniu ok.1700 r.p.n.e. za 
sprawą najazdu Indoariów, a może własnego konserwatyzmu. Zdarzyło się to z górą tysiąc lat przed rozkwitem jogi i 
prawie dwa tysiące lat przed pojawieniem się innych aspektów hinduizmu takich jak kult falliczny i kult bogiń, które 
prawdopodobnie nie wyrosły z tradycji indoeuro pejskiej. Swiadectwa, jakimi dysponujemy, są bardzo skąpe: parę pieczęci 
przedstawiających mężczyzn w pozach, które przywodzą na myśl asany jogi, parę kamieni fallicznych i kamiennych 
pierścieni, kilka dość prymitywnych terakotowych posążków bogiń. Tylko w Indiach jest do pomyślenia, że jakiś kult może 
zachować żywotność, będąc pogrzebanym przez dwa tysiąclecia ale i  i na subkontynencie trudno w to naprawdę uwierzyć. 
Przypuszczalnie kult bóstwa żeńskiego zajmował zawsze  ważne miejsce w kulturze wiejskiej, ale "wyższy" hinduizm 
odnosił się do niego z głęboką rezerwą. W Rygwedzie wspomina się o niewielu boginiach, a tylko jedna, Jutrzenka (Uszas), 
otaczana jest pewną formą czci. Upaniszady zdradzają niemal fanatyczny mizoginizm. Kult bóstw żeńskich, nie 
odgrywający żadnej roli w epopejach, rozkwita dopiero w puranach, już dobrze po 455 r. n.e. Napotykamy tu jedną, ale 
znaczącą różnicę pomiędzy dwiema tradycjami hinduskimi "wielką" i "małą". Te dwa poziomy ściśle i wzajemnie na siebie 
oddziałują, co daje hinduizmowi ogromną witalność i bogactwo. W rzeczywistości owo wzajemne oddziaływanie jest tak 
długowieczne i tak trwałe, mówienie o dwu tradycjach hinduskich w kategoriach oddzielnych formacji służy chyba jedynie 
wygodzie uczonych żadna z nich nie istnieje w czystej formie nietkniętej wpływami drugiej.

 Okres epicki (300 p.n.e. 300 n.e.) 
W czasach, gdy kapłani tworzyli w sanskrycie Wedy, brahmany i upaniszady, pozostała ludność Indii zajmowała 
się bez wątpienia tym, co zawsze orbita najlepiej a więc snuciem opowieści, zjednywaniem dokuczliwych szkodników, 
takich jak węże, tygrysy i diabły oraz wytwarzaniem z gliny czy drewna wyobrażeń potencjalnych sprzymierzeńców 
duchów i bóstw. W okresie, którym obecnie się zajmujemy, ów bogaty prąd religijny przebił się po raz pierwszy przez 
sanskrycką powto i znalazł swój wyraz w dwóch wielkich epopejach indyjskich: Mahabharacie i Ramajanie. 
Rumajana jest zarówno starsza jak i młodsza od Mahabharatwy: reprezentuje późniejsze stadium hinduizmu, 
okres, gdy Ariowie zajęli już ziemie leżące dalej na wschód i mieszkali w miastach o staranniejszej zabudowie. Jej obecna 
redakcja zaczęła się później niż redakcja Mahabharaty (tzn. ok. 200 p.n.e. - 200 n.e.), lecz doprowadziła do powstania 
tekstu krótszego i znacznie bardziej zwartego. Ramajana nie była poddawana uzupełniającym zabiegom, które uczyniły tak 
beznadziejnymi próby datowania Mahabharaty. Jest epopeją klasyczną, opowieścią o królu Ramie, którego żona, Sita, 
została porwana przez demona Rawanę do jego twierdzy na wyspie Lance (znacznie później utożsamianej z Sri Lanką), a 
następnie odzyskana przez małżonka (temu ostatniemu pomagała małpa o imieniu Hanumant). Historia ta była popularna 
nie tylko w swej wersji sanskryckiej, ale również w przekładach na języki miejscowe Tulsidasa na hindi i Kambana na 
tamilski oraz w wersji dramatycznej wykonywanej we wsiach Indii i całej południowo-wschodniej Azji. Ramajanę kochają 
hindusi nie tylko za jej poetycką formę - autor epopei, Walmiki, uważany jest za pierwszego poetę indyjskiego tworzącego 
w stylu prawdziwie kunsztownym ale i za treści religijne w niej zawarte. We wcześniejszych warstwach (zachowanych w 
środkowych księgach, II-VI) Rama jest śmiertelnym władcą, a nie bogiem. Ale w późniejszych (I i VII, a więc pierwszej i 
ostatniej) występuje już jako awatara, czyli wcielenie, boga Wisznu, obiekt kultu milionów hindusów, a jego przebiegły 
sprzymierzeniec, Hanumant, cieszy się równą popularnością wśród pospólstwa, z którego kultury wzięła się głównie jego 
postać, trafiając w końcu do eposu. 
Mahabharata jest znacznie dłuższa i bardziej różnorodna niż Ramajana (ma ok. 200000 wersów, a zatem ok. 10 
razy więcej niż Iliada i Odyseja razem wzięte). Można ją nazwać prawdziwą encyklopedią hinduizmu z epoki między 300 r. 
p.n.e. i 300 r. n.e. a więc z okresu redagowania epopei. Choć jej rdzeni m jest wielka opowieść epicka historia długiej 
rywalizacji pomiędzy Kaurawami i Pandawami, dwoma blisko spokrewnionymi rodzinami książęcymi, historia, której 
kulminacją jest bitwa przynosząca śmierć niemal wszystkim bohaterom eposu, prócz pięciu Pandawów i Kryszny - to 
narracja Mahabharaty przerywana jest nieustannie całymi rozdziałami, a nawet księgami, poświęconymi mitom, 
opowieściom ludowym, dyskursom filozoficznym czy myśli społecznej (dharma), a także hymnami pochwalnymi do 
wschodzących bogów, Wisznu i Siwy. Wątki te splatają się ściśle z narracją epicką: mity opisują zdarzenia z planu 
boskiego, paralelne do wypadków ziemskich rozważania filozoficzne i traktaty społeczne "wyrastają z moralnych rozterek 
bohaterów epopei, a hymny pochwalne odwracają bieg akcji. gdyż reagujący na nie bogowie odmieniają przebieg walk. 
Każdy z tych wątków jest źródłem jakiegoś postepickiego aspektu hinduizmu, samego w sobie godnego przestudiowania. 

Mity i opowieści ludowe: purany 
Opowieści, które po raz pierwszy pojawiły się w epice, zostały następnie szeroko rozwinięte a także 
skodyfikowane i opatrzone głosami w wielkim zbiorze sanskryckich utworów literackich, znanych jako urany. Najstarsze 
purany powstały przypuszczalnie w tym samym czasie co epopeje, choć zasadnicza ich część była zredagowana po 455 r. 
n.e. Jednakże wszystkie one wywodzą się ze znacznie starszego zespołu wierzeń ludowych. Podstawowymi tematami 
puran są legendy o królach z dynastii słonecznych i księżycowych oraz opisy powtarzających się epizodów tworzenia i 
niszczenia wszechświata. Na tym fundamencie wznosi się cały skarbiec mitologii o wedyjskim rodowodzie, choć niezbyt 
ortodoksyjnej, jeśli chodzi o łączenie wątków. Są więc w puranach opowieści o walkach świata bogów ze światem 
demonów, albo o bogach takich jak Indra czy bóg -stwórca (Brahma lub Pradźapati) bogach nie otaczanych już w Indiach 
aktywnym kultem odgrywających symboliczne dramaty kosmiczne. Lecz do tego starego zespołu mitologicznego dodano 
nowe elementy, wyrastające z kultu Wisznu i Siwy kultu wyrażającego się w ofiarach z kwiatów lub owoców, składanych 
przed prymitywnymi wizerunkami w małych domowych kaplicach, lub też w bardziej rozbudowanych obrzędach i 
ceremoniach ofiarnych, odprawianych w wielkich, kamiennych świątyniach. 
W i s z n u.  Do awatar Wisznu należą nie tylko wcielenia ludzkie Rama i książę Kryszna (ten ostatni występuje w 
epopejach tylko jako człowiek dorosły, podczas gdy w puranach pojawia się jako dziecko, a więc w tej postaci, w jakiej 
najchętniej czczą go hindusi) ale i wcielenia zwierzęce, wywodzące się z mitów dotyczących pierwotnie innych bogów, 
wymienianych w brahmanach (zwłaszcza boga-stwórcy). Owe zwierzęce wcielenia to: ryba, która ocaliła rodzaj ludzki od 
unicestwienia w wodach potopu, żółw spoczywający na dnie kosmicznego oceanu, który dźwigał na grzbiecie ziemię 
wtedy, gdy bogowie ubijali morze, aby uzyskać eliksir . nieśmiertelności, odyniec, który z głębin morskich wy dobył ziemię 
skradzioną przez demony. Wszystkie te awatary są wariantami jednego mitu, mówiącego o wy bawieniu z wód chaosu. 
Poza tym Wisznu wcielał się w postacie półludzkie: w karła, który niespodziewanie przeobraził się w olbrzyma i 
wyprowadził w pole demona, przemierzając świat trzema krokami (jest to rozwinięcie wedyjskiego mitu o solarnym bogu 
Wisznu) następnie w Buddę, wykładającego swą "fałszywą" doktrynę, aby siać zepsucie wśród demonów i tym samym 
umożliwić bogom pokonanie ich Kalkina, jeźdźca na białym koniu, który płomienistym mieczem gromi barbarzyńców pod 
koniec kali-jugi, a także w człowieka -lwa (Narasinhę), który rozerwał na strzępy złego demona, aby uwolnić i obronić jego 
syna, będącego zagorzałym wyznawcą Wisznu. 
Aczkolwiek awatarom tym nadaje się czasem pewien : porządek od ryby do Buddy to nie pojawiały się one w tej 
kolejności, ani też nie wyrażają tak ukierunkowanego rozwoju. Tworzą po prostu grupę starożytnych motywów, które 
zaczęty się odnosić do Wisznu, gdy jego kult zyskał na sile w stuleciach sąsiadujących z początkiem ery chrześcijańskiej. 
Śiwa. W odróżnieniu od Wisznu którego mitologia wiąże się z koronowanymi bohaterami odgrywającymi główne 
role w dwóch wielkich epopejach Siwa przyswoił sobie zespół mitów i obrzędów wyrastających z przedaryjskich i 
niearyjskich substratów kultury indyjskiej, a także z Rygwedy. Jest to mitologia seksu i prze mocy, kultu fallusa (lingi) i 
terroru nie znającej miłosierdzia, niewytłumaczalnej i niemożliwej do przewidzenia śmierci. Siwa pojawia się na Ziemi w 
przebraniu jako "niedotykalny" albo budzący odrazę nagi jogin uwodzi w lesie żony mędrców, tańczy z nimi w 
ityfallicznym transie, dopóki osłupiali mężowie nie pozbawią go męskości tylko po to, by stwierdzić, że cały świat stał się 
nagle bezpłodny (ów stan trwał aż do momentu ustanowienia wiecznej instytucji kultu lingi). Podobnie jak Wisznu, Siwa 
zabija demony jego najsławniejszym zwycięstwem (w Mahabharacie) jest zniszczenie potrójnego miasta demonów 
(złotego, srebrnego i brązowego w niebiosach, eterze i na ziemi) za pomocą jednej tylko strzały. W przeciwieństwie jednak 
do walk toczonych przez Wisznu, czynowi temu nadaje się duże znaczenie kosmiczne, albowiem strzała Siwy jest sądną 
strzałą ognia i powodzi, niszczącą trojaki świat w końcu eonu. Chociaż Siwa jest bogiem joginów, filozofów i braminów, 
jest również "obcym", wrogiem ofiary wedyjskiej (nie ma w niej udziału) niszczy ofiarę, do której nie został zaproszony, 
ale niszczy ją przez odcięcie głowy zwierzęciu ofiarnemu a zatem przez akt zawarty w samej ceremonii ofiarnej. 
Ambiwalencje te biorące się z wyjątkowo silnej manifestacji pewnego aspektu rzeczywistości religijnej, znanego jako 
coincidentia oppositorum powracają później w takich złożonych opozycjach jak ta pomiędzy falliczno-jogicznym 
aspektem Siwy i jego hermafrodytyzmem. 

Rozważania filozoficzne: Bhagawadgita i wedanta 
Jedna z osiemnastu ksiąg Mahabharaty poświęcona jest w całości rozważaniom filozoficznym (mianowicie księga 
XX, Santiparwan), a i pozostałe części eposu nasycone są tą problematyką. Bhagawadgita, jeden z fragmentów księgi VI, 
jest przypuszczalnie najpopularniejszym tekstem religijnym w Indiach ma ona formę dialogu między bohaterem Ardźuną, 
który nie ma chęci zabijać własnych kuzynów, i woźnicą jego rydwanu, Kryszną. Kryszna przekonuje Ardźunę, że 
powinien spełnić swą powinność (dharma), aby wykazać posłuszeństwo wobec prawa kasty i religijnego kodeksu 
postępowania aczkolwiek są one bez znaczenia w obliczu ostatecznej nierealności materii. 

Rozważania o życiu społecznym: dharmaśastry 
Choć argumentacja Kryszny prowadzi w Gicie do rozważań na temat natury boskości i duszy, w końcu odwołuje 
się do prawa społecznego (dharma) a to ze względu na jego moralną sankcję. Ów problem: "jakie uczynki są właściwe?" 
jest jądrem całej epopei. Jeden z jej bohaterów, król Judhiszthira, będący dosłownym wcieleniem boga Dharmy (tak jak 
Ardźuna jest wcieleniem Indry) nieustannie boryka się ze stanem wewnętrznego rozdarcia między "moralnością absolutną", 
wywodzącą się z upaniszad (wymieńmy zasadę nieczynienia gwałtu [ahinsa], postulat wycofania się z życia światowego w 
celu osiągnięcia oświecenia i uwolnienia się od reinkarnacji [moksza]) i "moralnością względną" (wyrażającą się w nauce 
systemu kastowego, mówiącej że: każdy musi wypełniać swą rolę społeczną, nawet jeśli wiązałoby się to z odebraniem 
życia człowiekowi lub zwierzęciu, że bogom wedyjskim składać trzeba ofiary zwierzęce oraz że każdy mężczyzna musi 
mieć męskie potomstwo, by móc się w przyszłości odrodzić dzięki ofiarom składanym przez synów w intencji jego ducha 
przebywającego w otchłani). Te ostatnie przykazania są całkowicie wedyjskie choć Wedy nie formułują ich jeszcze 
explicite a z wzajemnego oddziaływania owych tradycyjnych wartości i filozoficznej aksjologii wedanty bierze się napięcie 
leżące u podstaw zarówno epiki jak i późniejszych puran, napięcie występujące nawet w szczegółowych kwestiach 
poruszanych w licznych podręcznikach prawa społecznego (dharmaśastrach). 

Hymny pochwalne: bhakti 
Teksty Mahabharaty i znacznie częściej puran przyjmują nierzadko postać hymnów pochwalnych na cześć 
Wisznu lub Siwy. Fragmenty te utrzymane są w zupełnie innym duchu niż suche, sformalizowane zaklęcia brahmanbw, 
pełne abstrakcyjnej, mistycznej pasji upaniszady, czy też nader ziemskie mity epopei. Przypominają nieco hymny 
wedyjskie ale właśnie duchem, nie treścią, gdyż pod tym ostatnim względem różnią się niemal całkowicie. Zawierają często 
tysiące imion bożych, wśród których wiele jest epitetów pomniejszych bóstw, epitetów wchłoniętych przez kult wielkich 
bogów hinduistycznych sekt, są też w owych hymnach zwięzłe odniesienia do mitologicznych czynów bogów (wymieńmy 
takie określenia jak "zabójca demona Madhu", "Ten, który ściął głowę Brahmie"), do koncepcji filozoficznych 
("Nienarodzony", "Nieskończony"), bądź rytuałów ("Ten, którego fallus czczony jest przez bogów i śmiertelników"). 
Czasami teksty te zbliżają się do szczególnie żarliwej formy pobożności (bhakti), wywodzącej się z południowoindyjskich, 
tamilskich kultów Wisznu i Siwy (praktyk alwarów i najanarów), która w owym czasie zaczynała dopiero przybierać na sile. 
W tym miejscu dochodzimy do finałowego aktu w ewolucji hinduizmu: pojawia się ogniwo spinające język miejscowy z 
sanskrytem (alwarów z Mahabharatą) i odsyłające jakby "wstecz" ku nowym formom kultu Siwy i Wisznu w gminnych 
pieśniach, tańcach, malowidłach i wszystkich obiektach materialnych, w jakich dostrzec można hierofanie w drzewach, 
miejscach, wężach, rzekach, sadzawkach i krowach. To ciągłe, wzajemne oddziaływanie wybornego, błyskotliwego 
intelektu i brutalnego, instynktownego kultu tworzy istotę hinduizmu.


BUDDYZM

 Kontekst historyczny
 Od ok. 1000 r. p.n.e. do przynajmniej 1000 r. n.e. dominujący wpływ na cywilizację indyjską wywierał 
braminizm. Lecz znaczący wkład do jej rozwoju wniósł również buddyzm swego rodzaju rodzimy ideologiczny rywal 
braminizmu. Przez krótki czas, za panowania cesarza Aśoki w III w. p.n.e., istniało nawet coś, co można by poniekąd 
nazwać cywilizacją buddyjską. Braminizm opierał się na założeniu, że bramini za sprawą ściśle strzeżonej znajomości 
świętych wedyjskich hymnów sanskryckich, mantr i formuł ofiarnych są niezbędni dla społeczeństwa indyjskiego i tworzą 
jego najwyższy stan, górujący nawet nad stanem wojowników, czyli kszatńjbw. Święta wiedza, której strzegły, i którą 
przekazywały sobie kolejne generacje braminów, zawierała też recepty na kierowanie społeczeństwem składającym się z 
czterech głównych stanów: braminów, kszatńjów, wajśjów (kupców) i śudrów (sług). Przynależność do tych stanów była 
dziedziczna. Od strony politycznej, cywilizacja bramińska wyrażała się w kategoriach monarchicznych. W dawniejszych 
czasach występowała pewna liczba drobniejszych lokalnych radżów, czyli władców, ale ok. VI w. p.n.e. a więc wtedy, gdy 
rozpoczęta się nauczycielska działalność Buddy w Indiach istniało już tylko parę, za to stosunkowo rozległych monarchii, 
które drogą podboju wchłonęły mniejsze państewka. Sztuka rządzenia państwem była integralną częścią tradycji 
bramińskiej. 
Proces wchłaniania przez cywilizację bramińską coraz liczniejszych rzesz mieszkańców Indii był już w czasach 
Buddy mocno zaawansowany. Pociągał za sobą utratę poczucia grupowej tożsamości wśród członków małych, zwartych 
społeczności lokalnych, gdyż stare republiki plemienne były podbijane i włączane do ekspansywnych monarchii. Wydaje 
się, że miało to zły wpływ na nastroje ludzi, którzy poczuli się zdani na łaskę większych i bardziej bezosobowych jednostek 
politycznych. Tak jak wszędzie w podobnych okresach zmian i kryzysów, poczucie anomii wyrażało się coraz silniej w 
stawianiu pytań dotyczących natury ludzkiej egzystencji, jej celu i przeznaczenia. Z pytań tych wyrastały nowe koncepcje 
filozoficzne. Opozycyjne wobec założeń myśli bramińskiej, uznawane były przez braminów za heretyckie. Twórcą jednej z 
nich był Budda, znany również jako Gautama. 

Budda
Budda, z urodzenia kszatrija, przyszedł na świat na kresach cywilizacji bramińskiej, u podnóży wzgórz 
dzisiejszego Nepalu. Sprzeciwił się poglądom braminów w licznych kwestiach. W VI w. p.n.e. podważył fundamentalne 
przekonanie braminów, wedle którego ich rytualne pieśni i ofiary podtrzymywać miały istnienie świata. Zakwestionował 
pogląd, iż ludzie mogą dysponować wiedzą o stworzeniu świata przez jakąś wyższą istotę boską, wykpiwał rzekomą 
charakterystykę tej istoty, stworzoną faktycznie przez braminów. Uczył natomiast, że pewniejszą podstawę wiedzy daje 
uważna i poddana dyscyplinie analiza ludzkiej natury i doświadczenia. Analiza taka, dokonywana w kategoriach 
buddyjskich, prowadziła do konkluzji, że nie ma w człowieku ani w świecie niczego, co nie podlegałoby nieustannym 
przemianom. Osobowość jest, jak wszystko inne,  strumieniem różnych elementów materialnych i mentalnych. Celem 
wspomnianej analizy było przekształcenie teraźniejszości, ze wszystkimi jej cierpieniami, szczęściami i przykrościami, w 
lepszą przyszłość. Przesłanie tej podstawowej nauki buddyjskiej można by streścić tak: przemiana jest czymś 
nieuchronnym choćby następowała najpowolniej. Chodzi o to, jakiego będzie rodzaju: czy poprowadzi ku czemuś 
zdrowszemu i bardziej wolnemu od cierpień, czy też pójdzie w odwrotnym kierunku. Nauka Buddy składała się w znacznej 
mierze z objaśnień metody, dzięki której Po "zgaśnięciu" Buddy miała się dokonać owa korzystna przemiana w ludzkiej 
świadomości. Występowały tu dwa aspekty: w pierwszym chodziło o przestrzeganie pewnych zasad etycznych, 
traktowanych jako podstawowe, a w drugim o długi i bardzo złożony proces, który w telegraficznym skrócie może być 
określany jako ćwiczenie umysłu. Zasady etyczne dotyczyły zarówno życia osobistego jak i społecznego: obopólnej 
odpowiedzialności rodziców i dzieci,nauczycieli i uczniów, mężów i żon, przyjaciół, pracodawców i pracobiorców, 
gospodarzy i mnichów. Słusznie mawiano, iż szczęśliwa byłaby wioska, w której próbowano by zastosować tę społeczną 
etykę. Jednakże we wczesnym okresie buddyzmu indyjskiego nowa nauka znajdowała zwolenników nie tyle na wsi, co w 
miastach, zwłaszcza dużych, gdzie warunki życia najsilniej pobudzały do wspomnianych już rozważań nad sensem, ale i 
celem egzystencji. Cywilizacja buddyjska miała zatem charakter miejski zarówno przez swe początki, jak i styl. Inną ważną 
cechą etyki buddyjskiej była jej niechęć do przemocy w każdej postaci jako środka rozwiązywania ludzkich problemów. 
Kolejną istotną właściwością wczesnego buddyzmu mającą wpływ na formę cywilizacji, jaką buddyści próbowali 
stworzyć było odrzucenie braministycznego systemu społecznego. Zgodnie z założeniami tego systemu każdy człowiek 
uzyskuje w momencie urodzin określoną przez boską wolę pozycję w życiu. Nie wszyscy są otrzymać wykształcenie i 
zyskać dostęp do świętej wiedzy braminów . 


Buddyjskie państwo Aśoki
Typ państwa i społeczeństwa, które Aśoka chciał stworzyć poprzez różnego rodzaju zarządzenia i osobisty 
przykład, można by ogólnie określić mianem buddyjskiego. To znaczy, że intencją władcy było ułatwienie dążenia do 
wypełniania buddyjskich zasad moralnych. Kładziono wielki nacisk na niestosowanie przemocy i to na każdej 
płaszczyźnie: fizycznej, umysłowej i środowiskowej. W jednej z inskrypcji Aśoka odnotowuje fakt, iż niegdyś zabijano 
dziennie setki zwierząt, by zaopatrzyć w mięso królewskie kuchnie, a teraz ich liczbę zredukowano do trzech, czasami 
dwóch sztuk. Stwierdza również, iż w całym państwie wprowadził zakaz zabijania wielu gatunków zwierząt, w tym ryb i 
ptaków . Z dużą uwagą odnoszono się w imperium Aśoki do jakości stosunków społecznych i żywo zachęcano do 
należytego postępowania we wszystkich sferach życia społecznego wobec służby, rodziców, przyjaciół i innych osób. 
Tym, co Aśoka chciał wpoić swym poddanym, była jak często czytamy w inskrypcjach dharma. Wyraz ten ma wiele 
odcieni znaczeniowych i dałoby się go również odnieść do doktryny Buddy, lecz wtedy należałoby mówić o 
buddhadharmie (tak jak o dharmie hinduistycznej itp.). Wyraz dharma wykazuje pokrewieństwo z łacińskim forma. 
Wysuwano więc sugestie, że Aśoka próbował szerzyć tak dalece, jak to tylko możliwe, coś co dziś zwane bywa "dobrymi 
formami" a zatem pewne powszechnie przyjęte normy zacnego postępowania. Takie rozumienie dharmy daje chociaż 
ogóIne pojęcie o duchu ożywiającym zapewne rządy Aśoki. 
Przechodząc jednak do kwestii bardziej konkretnych powiedzieć trzeba, że Aśoka angażował się w różne 
przedsięwzięcia całkiem praktycznej natury, aby polepszyć warunki życia poddanych i ułatwić im komunikowanie się. W 
jego państwie zapewniono na przykład publiczną opiekę lekarską zarówno dla ludzi jak i zwierząt. Wprowadzono 
ulepszenia w rolnictwie i ogrodnictwie. Dzięki obsadzaniu dróg przecinających kraj dużymi, cienistymi drzewami, podróże 
stały się łatwiejsze i bezpieczniejsze (było to naprawdę wielkie dobrodziejstwo pamiętajmy o palącym indyjskim słońcu). 
Przy drogach kopano też w regularnych odstępach studnie i zapewniano podróżnym dach nad głową w zajazdach. 
Dogodniejsze warunki podróżowania doprowadziły do ożywienia społecznej komunikacji oraz handlu, a zatem zwłaszcza 
w odleglejszych rejonach do polepszenia warunków życia. Powoływano urzędników, których zadaniem było, ogólnie rzecz 
biorąc, zapewnienie odpowiednich warunków, materialnych i społecznych, do praktykowania dharmy. Inną ważną cechą 
państwa Aśoki było zachęcanie do tolerancji wobec wszystkich religii i koncepcji filozoficznych. Z pojęciem dharmy 
łączyła się zatem silna niechęć do sekciarskich sporów i dyskredytowania cudzych poglądów. 
Właśnie za panowania Aśoki (ok. 268-232 p.n.e.) buddyzm uzyskał wyrazistszy charakter religijny. Wcześniej był 
przede wszystkim pewną normą postępowania, opartą na filozoficzno-psychologicznej analizie. Praktykować ją mogli ci, 
którzy poświęcili jej całe życie. Nadto był buddyzm społeczną etyką dla gospodarzy i innych wyznawców, wspierających 
ludzi całkowicie oddanych praktykom wynikającym z nauki Gautamy. Właśnie z tą grupą, traktującą buddyzm głównie 
jako etykę społeczną, wiąże się rozwój kultu relikwii wybitnych i wielce szanowanych buddystów łącznie z samym 
Sakjamunim. Zaczęło się to od zwyczaju oddawania czci kopcom pogrzebowym czyli stupom owych zgasłych "świętych". 
Za panowania Aśoki wzniesiono wielką liczbę kaplic relikwiarzowych, w czym widzieć można świadectwo istnienia 
szerokiego ruchu ludowego o charakterze dewocyjnym. Gospodarze i ich rodziny (czyli, wedle późniejszego nazewnictwa, 
świeccy wyznawcy) uzyskali więc "dotykalne" ośrodki kultu, na których mogło się ogniskować ich nabożeństwo dla 
Buddy. Ceremonia ofiarowywania w takich kaplicach kwiatów i kadzidła oraz palenia lampek ku czci Oświeconego jest bez 
wątpienia bardzo stara powinniśmy pamiętać, że w owych czasach buddharupa czyli wizerunek Buddy nie rozwinął się 
jeszcze jako obiekt skupiający na sobie pobożność świeckich wyznawców, jak to się działo później. Wraz z rozwojem kultu 
wzrastał również co uznać można za zjawisko nieuniknione zakres błędnych wyobrażeń na temat Buddy i jego nauki. 
Świadectwa takiego stanu znaleźć można w skompilowanym za czasów Aśoki tekście buddyjskim, zwanym Kathawatthu, 
traktującym o kontrowersjach występujących w łonie buddyzmu i próbującym sprostować błędne koncepcje. 
Kontrowersje te, choć potencjalnie destruktywne (i ten ich aspekt wywoływał niechęć Aśoki) były jednak oznaką 
żywotności buddyzmu. Podobnie odczytać można przyjęcie nauki Oświeconego na Sri Lance. Odbyło się to niejako z 
rekomendacji samego Aśoki, rekomendacji przekazanej syngaleskiemu królowi przez cesarskich wysłanników. Od tej pory 
buddyzm był głównym czynnikiem religijnym i filozoficznym kształtującym cywilizację wyspy.

Pozycja sanghy
Po okresie panowania Aśoki szczególna pozycja, jaką buddyzm i jego reprezentanci należący do sanghy, czyli 
zgromadzenia "mnichów" (bhikszu), zajmowali w stosunkach z władzą cesarską, okazała się niekorzystna. Coraz 
wyraźniejsza była niechęć ortodoksyjnych braminów do społeczności, która ich zdaniem uzurpowała sobie prawo do 
wyjątkowych przywilejów w państwie. Jednak część braminów, nie przeciwstawiających się bezpośrednio buddyzmowi, 
wstępowała w szeregi sanghy. Wydaje się, i że tendencja ta nasiliła się podczas panowania Aśoki a to za sprawą 
społecznego prestiżu, jakim nauka Buddy cieszyła się wówczas w imperium. Jednakże, co było nie do uniknięcia, bramini 
przynieśli ze sobą dziedzictwo braministycznych postaw, nauki i sposobów myślenia. Wszystko to, w połączeniu z 
nasilającymi się nastrojami dewocyjnymi, o których już wspominaliśmy, sprawiało, że buddyzm zmierzał szybko ku 
dalszym przemianom filozoficznym i religijnym, mającym radykalnie zmienić jego charakter. 
Jeszcze przed upadkiem dynastii Maurjów buddyzm zdążył wykształcić wewnętrzne podziały, zarówno w sferze 
idei jak i praktyki. Stało się to w mniej więcej połowie roku po śmierci Aśoki. Dochodzimy zatem do pierwszych 
dziesięcioleci II w. p.n.e. Był to okres chaosu tak w dziejach Indii jak i buddyzmu. Świetność buddyjskiej cywilizacji z 
czasów Aśoki należała już do przesztości. W następnych stuleciach nauka Buddy przybierając coraz różnorodniejsze 
postacie rozprzestrzeniała się po obszarach odległych od nadgangeskiej równiny nadal wnosiła wkład do cywilizacji 
indyjskiej, lecz na ogół w nieco przytłumionej formie.

 Powstanie Wielkiego Wozu
Mniej więcej w I p.n.e. powstała nowa forma buddyzmu, nazywana przez swoich zwolenników mahajaną, czyli 
Wielkim Wozem. Mahajaniści twierdzili, że ich wersja buddyzmu zdolna jest poprowadzić ku upragnionemu celowi 
znacznie większą liczbę wyznawców niż mogła to uczynić stara doktryna. Ten krytycyzm wobec starszej, nieco już 
dogmatycznej wykładni buddyzm którą z czasem zaczęto nazywać hinajaną (Małym Wozem), miał pewne podstawy. 
Jednym z efektów powstań nowej wersji buddyzmu było ożywienie w łonie stal szkoły. Doktryna mahajany miała pewne 
ważne implikacje w sferze praktyki. Koncentrowała się wokół pojęć bodhisattwy, czyli "istoty obdarzonej Oświecenien 
Istoty takie uważano za przyszłych buddów i lokowano w niebiańskich regionach, skąd miały wywierać dobroczynny 
wpływ, działając na korzyść śmiertelników, którzy czynili znacznie mniejsze postępy na długiej ścieżce idącej ku 
Oświeceniu. W ten sposób bodhisattwowie upodobnili się do boskich zbawców, wysłuchujących ludzkich próśb. Mogli też 
być uważani za dawców nowych pojęć buddyjskich. Jedną z ważnych konsekwencji powstania mahajany była możliwość 
modyfikacji pierwotnej religii mniszej (jej autorstwo przypisywano historycznemu Sakjamuniemu z VI w. p.n.e.). 
Przyniosło to taką korzyść, że stare przepisy dotyczące pożywienia i ubioru przez długi czas ściśle przestrzegane, a nie 
pozwalające mnichom buddyjskim na podróżowanie po obszarach mający ostrzejszy klimat mogły być teraz dostosowane 
do lokalnych warunków. W ten sposób buddyzm w swej późnieszej formie mahajany został przez mnichów 
reprezentujących tę bardziej elastyczną doktrynę przeniesiony poprzez Azję Środkową do Chin (dotarł tam na początku II 
n.e. ). Tak to powstało jedno z najważniejszych ogniw spinających cywilizacje Indii i Chin, a drogi łączące te kraje zaczęły 
być używane nie tylko przez Hindusów dążących na północ, lecz i, po niedługim czasie, przez chińskich buddystów, 
zmierzających na południe, aby odwiedzić Ziemię Świętą swej wiary. Jednym z najwybitniejszych pielgrzymów był Fa-
hien, przebywający w ojczyźnie Buddy od ok. 399 do 414 r. n.e. Jego dziennik podróżny dostarcza wielu cennych 
informacji historycznych na temat ówczesnych Indii. Relacja Fa-hiena nie pozostawia wątpliwości, że w początku V w. n.e. 
buddyzm przeżywał już na prawie całym subkontynencie stadium schyłkowe. Mahajana, zdolna wedle swych 
zwolenników pociągnąć bardzo wielu wyznawców, poszła na tak daleko idące kompromisy, że nie mogła w końcu 
pociągnąć prawie nikogo w Indiach. Zdarzały się jeszcze krótkie okresy ożywienia w jednej czy dwóch pozostałych 
twierdzach buddyzmu, takich jak Bengal, ale wielkie dni tej wiary należały już jeśli chodzi o Indie do przeszłości. Tylko na 
Sri Lance, gdzie mahajanie nie udało się zapuścić korzeni, buddyzm zachował żywotność, a związana z nim cywilizacja 
dotrwała aż do przybycia europejskich budowniczych imperium.


DŹINIZM 

Dzinizm był przez ponad 2500 lat trwałym składnikiem cywilizacji indyjskiej. Do ludzi, którzy w naszych czasach 
znaleźli się w kręgu oddziaływania jego doktryn, należał Mahatma Gandhi. Początki znanej nam historii dźinizmu 
przypadają na ów burzliwy okres, który był świadkiem powstania buddyzmu a więc lata pomiędzy VIII i V stuleciem p.n.e. 
Podobnie jak buddyzm, jest systemem obywającym się bez bogów i kapłanów. Historycznie rzecz biorąc, dźinizm narodził 
się nieco wcześniej niż ruch buddyjski, ale w tej samej mniej więcej części Indii, na wschodnich równinach, rozciągających 
się wzdłuż dolnego biegu Gangesu (tereny te pokrywają się w przybliżeniu z obszarem dzisiejszego stanu Bihar). 
Wedle opinii jego wyznawców, dźinizm jest systemem poglądów i praktyk wywodzących się z przeszłości tak 
zamierzchłej, iż niedostępnej właściwie ludzkiemu rozumieniu. Zgodnie z tradycją owa niezgłębiona otchłań czasu wydała 
24 tirthankarów, wielkich nauczycieli dźinizmu. Dwóch z nich (ostatnich) uważa się za postacie historyczne: Parśwę (VIII 
w. p.n.e.) i Mahawirę (VI w. p.n.e.). Ten ostatni żył zapewne w czasach Buddy, choć był od niego nieco starszy. Znany jest 
również pod swoim właściwym imieniem jako Wardhamana. Mahawira to raczej tytuł, znaczący tyle, co Wielki Bohater. 
Dla dźinistów jego wielkość polegała na tym, że podjął na nowo i odświeżył pradawną naukę Parśwy, swego 
bezpośredniego poprzednika w linii tirthankarów, linii sięgającej nieskończonych niemal głębin czasu. Wielkim był również 
przez własne postępy w ascezie jako ten, który "przekracza strumień egzystencji" (taki jest właśnie sens pojęcia 
tirthankara). 

Doktryny Mahawiry 
Pomiędzy naukami Mahawiry i jego krajana, Gautamy Buddy, występowała zasadnicza różnica. Gautama sądził, 
iż tym, co zachowuje trwałość, nie jest dusza jednostki. Tymczasem wedle Mahawiry to właśnie dusza jest trwała. Cały 
wszechświat, nie mający kresu ni w czasie ni w przestrzeni, zamieszkiwany jest przez dusze (dźiwa) wszelkich rodzajów a 
więc dusze ludzi, zwierząt, roślin oraz istot zapełniających różne nieba i piekła. Wszystkie one podlegają prawu karmana, 
czyli aktywności. W dźinizmie karman jest (inaczej niż w hinduizmie czy buddyzmie) subtelną formą materii, czymś w 
rodzaju drobniuteńkiego pyłku. Każda dźiwa, czyli "jednostka życia" podlega powtarzającym się bez końca narodzinom. 
Aktywność (karman) dźiwy sprawia, iż przypadku większości istot pokrywa się ona zaćmiewającą "skorupą" materii 
karmanicznej. która pociąga dźiwę w dół. Istnieje jednak możliwość odwrócenia tego procesu poprzez stosowanie się do 
zasady ahinsy (nieczynienia gwałtu) oraz przez prowadzenie ascetycznego trybu życia (tapas). Właśnie te koncepcje 
pociągały szczególnie Mahatmę Gandhiego. 
Ahinsa jest zatem głównym wyznacznikiem dźinijskiego sposobu życia i warunkuje wszystkie charakterystyczne 
dla dźinizmu postawy i praktyki. Dzięki ahinsie i surowej dyscyplinie tapas można zapobiec powstawaniu karmana i 
zredukować karmaniczny "nalot" na dźiwie, powstały w przeszłości. Dźiwa całkowicie oczyszczona z karmana osiąga 
zbawienie (moksza). Każda żywa jednostka ponosi odpowiedzialność za własnego karmana, a więc i za własne zbawienie. 
Nie potrzeba tu żadnego boga czy zbawiciela. 
Już z samej swej natury nie mógł dźinizm stać się szeroko rozpowszechnionym, popularnym systemem 
religijnym, jednakże podobnie jak w przypadku buddyzmu "mnisi" dźinijscy otrzymywali niezbędne środki do życia od 
świeckich uczniów, pośród których bywali nawet (tak jak wśród buddystów) lokalni władcy, radżowie. 

 Misja Mahawiry 
Dzieje Mahawiry zachowały się w tradycji dźinijskiej. Urodził się w tej części Biharu, która leży na północ od 
Patny, po drugiej stronie Gangesu. Jego ojciec był władcą ze stanu wojowników (kszatrijów). Wedle tradycji tirthankarowie 
zawsze wywodzili się z kszatrijów, a nie braminów. W trzydziestym roku życia opuścił dom, aby naśladować praktyki 
swego poprzednika, Parśwy. Wędrował wiele po Biharze i zachodniej części sąsiedniego Bengalu, znanej wówczas jako 
Ladha bądź Radha. Tradycja powiada, że w Bengalu przyjęto go wrogo i narażony był tam na gwałtowne ataki. Prowadząc 
życie poddane wymogom surowej dyscypliny przyciągnął jednak pewną liczbę zwolenników, oddanych praktykom 
całkowicie lub częściowo, a więc mnichów i gospodarzy. Mnisi utworzyli sanghę, podobnie jak uczniowie Buddy. Po życiu 
wypełnionym podróżami i nauczaniem zmarł jako nirgrantha, a więc "wolny od wszelkich więzów" w miejscowości Pawa 
(Bihar). W chwili śmierci miał 72 lata. 
Jego uczniowie kontynuowali szerzenie doktryny i praktyki dźinizmu, docierając w końcu do zachodnich Indii 
(obecnego Gudźaratu i Radźasthanu). Na południe subkontynentu dostał się dźinizm dzięki mnichom, którzy wywędrowali 
podczas klęski głodu, jaka spadła na Bihar w początkach III w. p.n.e. Od tego momentu stał się dźinizm ważnym, choć 
drugorzędnym elementem religijnej rzeczywistości południowych Indii, szczególnie w kraju Tamilów. Wszędzie, gdzie 
zyskiwał poparcie, powodował pewne ograniczenie w ofiarach praktykowanych wówczas przez kapłanów (braminów). 
Wynikało to oczywiście z fundamentalnej zasady ahinsy, interpretowanej jako unikanie odbierania życia istotom 
wszelkiego rodzaju. Owa zasada, tak silnie podkreślana w dźinizmie, sprawiła, iż stal się on odpowiedniejszym wyznaniem 
dla kupców niż rolników, gdyż praca tych ostatnich łączyła się nieuchronnie z zadawaniem śmierci rozmaitym małym 
stworzonkom. Trzeba jednak przyznać, że zasada ahinsy nie zawsze była tak ściśle przestrzegana zwłaszcza przez 
niektórych królów czy lokaInych władców dźinijskich. Ale ogólnie rzecz biorąc, świeccy wyznawcy dźinizmu stosowali się 
do niej, przynajmniej w tym sensie, iż trzymali się wegetariańskiej diety. 

Późniejszy rozwój 
W rezultacie migracji mnichów w różnych kierunkach, na południe i zachód, pojawiły się różne praktyki odnośnie 
ubioru. Ci, którzy wyruszyli na południe, zachowali zasadę nagości, mającej wyrażać całkowite wyrzeczenie się wszelkiej 
własności. Inni natomiast, mniej konserwatywni, zaczęli nosić białe szaty. Te dwa skrzydła otrzymały więc odpowiednie 
nazwy: "odzianych w przestwór" (digambara) oraz odzianych w biel (śwetambara). Ci drudzy w początkach V w. n.e. 
zwołali sobór i ustalili kanon pism dźinijskich. Pierwsi natomiast jak zwykle bardziej zachowawczy uchylili się od uznania 
kanonu pisanego. 






2



                 Olmekowie
                              Ignacio Bernal
Nazwa
Słowo "Olmek" oznacza w języku nahuatl "mieszkańca krainy kauczuku".  Nazwy tej używano na określenie grup 
ludności, które pojawiały się w różnych okresach na obszarach położonych na południe od dzisiejszego Veracruz i 
na północ od Tabasco. Z racji pochodzenia nadaliśmy tę samą nazwę ludowi, który żył tutaj wiele lat przed swymi 
historycznie znanymi olmeckimi następcami.
 Dla odróżnienia od Olmeków właściwych, nazywa się ów lud "archeologicznymi Olmekami". Stosowa-no również 
inne nazwy, które jednak przyjęły się w mniejszym stopniu.
Historia Olmeków, zdaniem archeologów (nie dysponujemy bowiem zapisanymi datami), zaczęła się ok.1200 r. 
p.n.e. - aczkolwiek obszary te były już wcześniej zamieszkane - a zakończyła ok. 400 r. n.e. Jednaki po tej dacie 
wpływy owego ludu utrzymywały się jeszcze przez pewien czas, a niektóre elementy kultury olmeckiej przetrwały 
przez wiele stuleci. To samo do-tyczy ludu nazwanego przez nas Olmekoidami, o którym mowa będzie później.
Ojczyzna
Ojczyzna Olmeków zajmuje obszar ok. 1'790 kmz. Zwyjątkiem rozległej, górzystej krainy Tuxtlas, jest toduża 
równina aluwialna, o przeciętnej wysokości 99 mn.p.m. Przecinają ją niezliczone rzeki o łagodnym nur-cie.  W porze 
deszczowej obfite opady, sięgające zwykle254 cm w skali roku, oraz wody toczone przez rzekipowodują nieustanne 
powodzie, tworząc kilka mniej lubbardziej trwałych obszarów bagiennych i jezior. Terensuchy stanowią wysokie 
góry, zamieszkate przez typowezwierzęta tropikalne: jaguary, małpy i węże. Żadne znich nie ma większej wartości 
jako pożywienie. Nato-miast ryby i skorupiaki występują w znacznej obfitościi mamy dowody, iż były często 
spożywane, podobniejak liczne tu ptactwo wodne. Zwierzęta te odgrywałyzatem ważną rolę w ograniczonym 
jadłospisie rolnikaAmeryki $rodkowej.
Rolnictwem zajmowano się w Mezoameryce jeszczeprzed powstaniem cywilizacji Olmeków, ale niewielewiadomo 
na ten temat. Nie ma wątpliwości, iż był tokarczunkowo-wypaleniskowy lub tylko wypaleniskowy typ uprawy ziemi, 
który doprowadził do ogołocenia zdrzewostanu części gór. Aby przygotować obszar dlazasiewów, palono drzewa 
wraz z gałęziami. System takijest bardzo pracochlonny, zwłaszcza że ziemia użytko-wana bez stosowania nawozów 
wyjaławia się w ciągukilku lat i trzeba ją opuścić, oddając pole szybko rozra-stającym się zaroślom. Stwarza to 
potrzebę przygotowy-wania co 4-5 lat nowych pól pod uprawę i równocześnieciągtego przenoszenia się z jednego 
skrawka zagospoda-rowanej ziemi na drugi. Obliczono, że system ten po-zwalał na wykorzystanie w ciągu roku 
jedynie 20%gruntów nadających się do uprawy.  Omawiany tu typ gospodarki zmusza rolnika do corazwiększego 
oddalania się od pierwotnej siedziby. Zjawi-sko to przeszkadza w koncentracji zaludnienia. Dlategoteż niewielkie 
były osady Olmeków i trudno nazwać jemiastami. Te bowiem rozwinęły się dopiero w później-szym czasie i na 
innych obszarach. Liczba ludności natym terenie była jednak dostatecznie duża - obliczono,iż wynosiła ok. 350 tys. 
mieszkańców - aby mogło ist-nieć kilka skupisk, najprawdopodobniej połączonych zesobą rozmaitymi więzami. W 
oparciu o mateńał arche-ologiczny wysunięto przypuszczenie, że stanowity oneswego rodzaju rozczłonkowane 
miasta, w których struk-tury miejskie nie uległy takiemu zagęszczeniu, abyutworzyć całość, lecz pozostając w 
rozproszeniu funk-cjonowały jako izolowane ośrodki, z których każdy miatwłasne centrum, gdzie znaleźć można 
siedziby wŁadz iobiekty religijne. Te rozproszone osiedla wykazywałybyzatem pewne cechy "miejskości", cechy 
będące niezbę-dną podstawą każdej cywilizacji.
Ludność
Język Olmeków może być jedynie przedmiotem hipo-tez. Zamieszkiwali oni obszar, na którym, od Huastecapo 
Jukatan, posługiwano się niegdyś dialektem Proto-majów. Możliwe więc, że używali właśnie dialektu pro-tomajo-
huasteckiego. Nie wiemy nawet, jak nazywalisamych siebie.  Na podstawie szczątków, jakie wydobyto z ziemi, tru-
dno jest ustalić wygląd fizyczny Olmeków. Znalezionebowiem w grobach kości są, z powodu niezwykłej wil-
gotności i zasolenia gleby, w takim stanie, że uniemo-żliwiają odtworzenie prawdziwego wyglądu przedstawi-cieli 
tego ludu. Mamy natomiast wiele wizerunków,szczególnie w kamieniu, pojedynczych osobników. Wi-zerunki te 
sugerują, że Olmekowie byli, jak ich opisy-wano: "ludźmi niskiego wzrostu, dobrze zbudowanymi,ze skłonnością do 
otyłości. Mieli zaokrąglone głowy itwarze, byli pucołowaci, o grubych karkach, skośnychoczach z ciężkimi 
powiekami i fatdami mongolskimi.Mieli krótkie, szerokie nosy, grube wargi z opadającymikącikami ust, mocne 
szczęki, krótkie i grube szyje".Opis ten znakomicie odpowiada wyglądowi dzisiejszychmieszkańców tego obszaru, 
głównie młodych, co zdajesię wskazywać, że są oni spadkobiercami starożytnychOlmeków, mimo iż nie należą do 
tej samej kultury.Wiele rzeźb jednakże przedstawia mężczyzn z pewnymicechami jaguara, co zaciemnia obraz, jako 
że cechyowe mają z pewnością związek z mitycznymi postacia-mi, tylko częściowo odpowiadającymi 
rzeczywistemuwyglądowi Olmeków.
Kultura Olmeków
Ustaliwszy tto, możemy teraz skoncentrować się natym, co bezsprzecznie wiadomo o kulturze Olmeków.Nie ma 
przekonujących dowodów planowanej zabudo-wy ich osiedli z wyjątkiem głównego: La Venta, odkry-tego w 
południowej części Veracruz, w San Lorenzo.Leży ono na wyspie liczącej 5,22 kmz. Zbadano jednaktylko tę jego 
część, gdzie odbywały się ceremonie.Mamy tu do czynienia z wyraźnym układem topografi-cznym, który został 
opracowany przed pojawieniem sięsamej zabudowy. Biegnąca z północy na południe liniaśrodkowa (z odchyleniem 
Oo8' na zachód) dzieli go napołowy. Podstawowa grupa budowli San Lorenzo jestusytuowana na północy. 
Centralną oś w La Venta wy-znaczają nie tylko pewne budynki i najważniejsza natym obszarze piramida, ale także 
niektóre ukryte ele-menty, jak choćby wspaniate mozaiki wykonane z ka-miennych ptytek, przedstawiające mocno 
stylizowanegłowy jaguarów. Warto zauważyć, że po ułożeniu mo-zaiki te byty pokrywane ziemią. Integralną część 
planustanowiło również kilka wielkich rzeźb. Olmekowie niemogli jednakże rozwinąć swej architektury na 
obszarzepozbawionym kamienia. Wznosili budowle z gliny, cza-sami barwionej, co nie pozwalało na tworzenie 
architek-tury w dosłownym tego stowa znaczeniu. Gtówna pira-mida z La Venta osiąga wysokość 30,5 m i ma 
szczegó-lny kształt, który, zdaniem jednego z badaczy, był zgóry założony. Stanowiła ona zapowiedź 
niezliczonychpiramid, jakie budowano później w Ameryce $rodko-wej.  Spotykamy tu również budynki przylegające 
doinnych zabudowań. Pomysł ten kopiowano potem wie-lokrotnie, na przykład w wielkich piramidach Teotihu-acan.
Wokół szczególnie ważnych miejsc ustawiano niekie-dy wielkie kolumny z bazaltu, sprowadzanego z 
Tuxtlas.Grobowiec "A" w La Venta, najważniejszy spośródwielu znalezionych na tym obszarze, zbudowano 
przyużyciu takich wtaśnie kolumn. Zaczęto je ustawiać za-miast wcześniej używanych drewnianych słupów, po-
wszechnie stosowanych z uwagi na obfitość drewna wtym rejonie, a brak kamienia. Nie była to jednak 
udanainnowacja, toteż później ją zarzucono. Inne miasta OI-meków nie mogą poszczycić się żadnymi 
znaczącymiobiektami, a ich organizacja, dotąd niedokładnie prze-studiowana, wciąż nie jest jeszcze jasna.
Z wyjątkiem zespołu La Venta, architektura olmeckajest stosunkowo skromna, natomiast rzeźby są znakomi-te. Lud 
ten stworzył arcydzieła należące do najwspa-nialszych w całej histońi Ameryki $rodkowej.  Możemypodzielić je na 
cztery kategorie, poczynając od monu-mentalnych rzeźb w kamieniu.
1.	G i g a n t y c z n e g t o w y. Znamy ich piętnaście ; zszesnastej zachowat się tylko fragment. Osiągają 
wyso-kość od 1,60 do 3,00 m. Są to same głowy - bez tułowi.Przedstawiają one młode, pełne, męskie 
twarze o mię-sistych rysach. Mężczyźni ci noszą na głowach hetmypodobne do tych, jakich używają 
pitkarze amerykańscy.Istnieje wiele domysłów co do tego, kogo te wizerunkimogły ukazywać (wodzów, 
bogów?), jasne jest jednak,że należą one do tej samej złożonej kultury. Różnicemiędzy nimi są niewielkie i 
można je tłumaczyć upty-wem czasu - nie wiemy doktadnie jak długiego - mię-dzy powstaniem pierwszej i 
ostatniej rzeźby oraz fak-tem, iż tworzono je w różnych miastach. Trudno jestodtworzyć ich porządek 
chronologiczny.
2.	Wielkie, prostokątne monolity, zwaneo ł t a r z a m i. Sugerowano, iż nie byty to naprawdę ot-tarze, lecz 
olbrzymie trony. Ich boki są najczęściej o-zdobione rzeźbą lub ptaskorzeźbą. Ulubionym tematemtych 
kompozycji jest postać z dzieckiem na ręku, wy-chodząca z wnęki przypominającej często otwartą pasz-czę 
jaguara. Ponad nią rzeźbiono oczy i brwi zwierzęcia.Ołtarz w Potrero Nuevo - będący glinianym 
blokiempodtrzymywanym przez dwóch atlantów, przedstawio-nych w wypukłorzeźbie - jest całkiem inny. 
Pomysłwykorzystania atlantów zachowat żywotność jeszczeprzez jakiś czas i można się z nim zetknąć w 
obiektachutrzymanych w zupełnie innym stylu, np. w Tula, 1500lat później. Znamy dotychczas 11 ołtarzy 
Olmeków ipięć fragmentów.
3.	S t e I e. Płyty te, czasami o nieregularnym kształcie,różnią się między sobą zarówno wyglądem jak i wielko-
ścią. Każda z nich przedstawia coś innego. Najcieka-wsze pochodzą z Tres Zapotes; dwie z nich, o 
dużychrozmiarach, ukazują sceny z różnymi ludzkimi postacia-mi, zaś stela "C" zawiera pełną datę wedtug 
kalendarzaMajów - najstarszą, jaką do tej pory odkryto (będzieo tym jeszcze mowa). Na kilku innych 
stelach znajdująsię hieroglify, które dowodzą ponad wszelką wątpli-wość, że istniał już wtedy alfabet. 
Niestety, ze względuna niewielką ilość zachowanych przykładów, hieroglifyte nie zostały jeszcze w petni 
odczytane. Znamy ok.18 steli, ale niektóre napisy są całkowicie zatarte, stądwątpliwości w klasyfikacji.
4.	Posągi olbrzymie oraz średnich rozmia-rów przedstawiają postacie ludzkie, czasem przypomi-nające 
zwierzęta, szczególnie jaguara lub węia.  Wystę-pują bardzo licznie i trudno nieraz orzec, czy niektórez nich 
nie pochodzą już z czasów poolmeckich. Są wśródtych posągów i takie, które zaliczyć trzeba do najpięk-
niejszych, najbardziej dojrzałych przykładów rzeźby ol-meckiej. Zawsze przedstawiają one mężczyzn, 
stojącychalbo siedzących na sposób wschodni bądź półklęczącychjak na pomniku nr 34 w San Lorenzo. Są 
one próbąpokazania piękna ludzkiego ciała - jedyną zresztą wtym czasie na terenie Ameryki $rodkowej. Do 
tegotypu przedstawień należą, między innymi, tzw. zapaśnikz Uzpanapa oraz wizerunek mężczyzny 
niosącego chło-pca, być może martwego, pochodzący z Limas. Wszys-tkie późniejsze zabytki stanowią 
przykład wypukłorzeź-by. Z czasem byty one zdobione pięknymi rytowaniamiprzedstawiającymi kształty 
ludzkie lub zwierzęce, hiero-glify bądź spirale. W kilku przypadkach postać ludzkama kocie rysy, a nieraz 
pokryta jest hieroglifami nakształt cętek, co mogłoby stanowić odniesienie do skóryjaguara.
Kilku ważnych dziei Olmeków nie można zaliczyć dożadnej z wyżej wymienionych kategorii - na przykładsarkofagu 
z dużym wiekiem, pochodzącego z La Venta,ozdobionego maską jaguara, czy też kamiennej skrzynipokrytej 
płaskorzeźbą z licznymi spiralami (wzór tenpozwala nam sądzić, iż mamy do czynienia z późnymzabytkiem sztuki 
Olmeków). Jeszcze inne przedstawiajązwierzęta, a jest i kilka takich, które ukazują obcowaniekobiety z jaguarem 
(taka interpretacja wyobrażeń niejest całkiem pewna, lecz daje się powiązać z motywemmężczyzn-jaguarów, tak 
typowym dla tej kultury).
Rzeźby o mniejszych rozmiarach są równie wartościo-we. Olmekowie używali różnych rodzajów kamienia,ale 
szczególnie przez nich lubianym był niebieskawyjadeit. Rzeźbiono małe figurki przedstawiające męż-czyzn 
stojących lub w przysiadzie, często o wyglądziekarłów lub potworów, figurki przywodzące na myśl oweznane 
hybrydy mężczyzny z jaguarem albo ptakiem-na przykład kaczką czy orłem. Po vszechnie występująduże lub małe 
maski, przedstawiające mężczyzn czy teżjaguary, uznawane za bóstwa.  Czasami maski te są wy-drążone z tyłu i 
pokryte drobnymi nakłuciami lub na-cięciami tworzącymi pewien wzór.
Spotykamy wiele antropomorficznych toporów z cha-rakterystycznymi olmeckimi ustami i trójkątnym wycię-ciem w 
środku "głowy". Topory takie wytwarzano ażdo początków epoki Teotihuacan. Kilka z nich - wyko-nanych z 
rozmaitego materiału i o różnych rozmiarach- to prawdziwe dzieła sztuki. Przypuszcza się, iż byłyto wyłącznie 
topory obrzędowe, nie używane do rąba-nia. Znaleziono także wiele ozdób rzeźbionych w ka-mieniu lub w kości, na 
przykład paciorki, wisiorki ikolczyki oraz dużą ilość zdobionych przedmiotów.
Spośród wielu znalezisk, niektóre mają charakter uży-tkowy, na przykład szpatułki, sztance czy szpikulce.Inne mają 
prawdopodobnie charakter symboliczny, jakjadeitowe czółno z Cerro de las Mesas. Bardzo intere-sujące są 
zwierciadła z krwawnika, zapewne sprowadza-ne w celach handlowych do kraju Olmeków z Oaxaca.
Religia Olmeków i jej wptywy
Wysuwano sugestie, że pewne figury olmeckie przedsta-wiają antropomorficznych bogów - takich, jakich czczo-no 
w późniejszych kulturach Ameryki Środkowej. Nie-których z owych bogów utożsamiano nawet z bóstwamiznanymi 
z późniejszego panteonu meksykańskiego. Je-dnak tylko w kilku przypadkach możemy stwierdzić, zjakim bogiem 
mamy do czynienia, na ogół zaś skazanijesteśmy na domysły. Badania nad tą kwestią mają duieznaczenie, albowiem 
jeśli udowodni się, iż wizerunkitych znanych nam bogów pojawiały się już w owymczasie, to równocześnie wykaże 
się, iż mamy do czynie-nia nie tylko z długą tradycją, sięgającą XVI w.  p.n.e.,ale także uzasadni się traktowanie tych 
przedstawieńjako przejawów religii olmeckiej, a nie tylko magii od-wotującej się do zjawisk przyrody. Olmekowie 
stworzyliwięc w dziedzinie religijnej, podobnie jak w wielu in-nych, podstawy, na których rozwinęły się wszystkie 
na-stępne kultury w Ameryce Środkowej. Dlatego też ichkulturę zwykło nazywać się "kulturą-matką".
Ludność Ameryki miała za sobą tysiące lat rozwoju,gdy pojawiła się wyżej rozwinięta kultura Olmeków.Mieszkańcy 
Mezoameryki zajmowali się już wtedy rol-nictwem i garncarstwem; byli także w znacznym stopniuzorganizowani. 
Lecz życie miejskie u Olmeków dopierosię rodziło, mimo że planowali miasta. Mamy natomiastwiele dowodów, iż 
prowadzili szeroko zakrojony han-del. W ich ojczyźnie znaleziono przedmioty sprowadza-ne z innych części 
Ameryki Środkowejś Z kolei w takichregionach jak Oaxaca i Chiapas, w Gwatemali orazczęści Veracruz znajdujemy 
wyraźne świadectwa wpły-wu, jaki Olmekowie wywierali na mieszkające tam ludy.Na podstawie położenia 
geograficznego oraz faktu, iżprzeważająca ilość rzek na tym obszarze płynie bezpo-średnio z gór do morza, możemy 
odtworzyć sposób, wjaki Olmekowie importowali duże i ciężkie przedmioty,np. wielkie kamienie potrzebne do 
wznoszenia monoli-tów, a także określić, jaką drogą eksportowali artykułytatwe do wywiezienia, np. jadeity. Przede 
wszystkimjednak przekazywali innym ludom swój szczególny stylżycia. W ten sposób została wprawiona w ruch 
rozległawymiana towarowa, którą odziedziczyły późniejsze kul-tury.  Trudno powiedzieć, czy handel był już 
wówczas zwią-zany z wojną i nakładaniem podatków, jak to późniejbywało. Nie wiemy także nic o wojsku 
olmeckim anio jego ewentualnych tńumfach wojennych. Brak jestwizerunków żołnierzy, nie znamy rbwnież żadnej 
broni,którą Olmekowie mogli się postugiwać.
Olmekoidzi i Olmekowie-osadnicy
Z obecnością Olmeków bądź przynajmniej z wpływamiich stylu spotykamy się w kilku regionaGh. Wyróżnićmożna 
dwie grupy: Olmekoidów i Olmeków-osadni-ków. Olmekoidzi byli dość zaawansowani w postępiecywilizacyjnym, 
co pozwala archeologowi przeniknąć downętrza olmeckiego świata. Osadnicy zaś to zacofanylud, poddany 
wpływowi Olmeków, który to wpływ, niesto wewnątrz jaskiń - których interesujące przykładyodkryto w stanie 
Guerrero. Są to najstarsze malowidta,jakie znamy w Meksyku, z wzorami czasami bardzoskomplikowanymi.
Znacznie bogatszy był świat Olmekoidów, którychgłówne ośrodki znajdowały 
się w Oaxaca, Chiapas,Gwatemali i Veracruz. Znaleziono tam co najmniej 
za-lążki miast o zaplanowanym układzie. Monte Albanjest spośród nich 
najbardziej znane, chociaż trochę póź-niejsze od ośrodków strefy 
centralnej. Po raz pierwszymamy tu do czynienia z prawdziwą architekturą 
  wkamieniu, a nie w glinie, co pozwolito na wprowadzenieistotnych udoskonaleń konstrukcyjnych. Jednym 
z no-wych typów budowli była piramida, wznosząca się kugórze tarasami o pionowych ścianach, z których 
każdybyt mniejszy od znajdującego się poniżej. Pochylonapłaszczyzna i płyta kamienna, tak typowe w 
architektu-rze Mezoameryki, nie pojawiają się aż do końca cywi-lizacji Olmeków, częściowo występując w 
okresie szczy-towego rozwoju Teotihuacan. Wspomnieć trzeba rów-nież o znalezieniu licznych steli, 
pochodzących bez wąt-pienia z czasów olmeckich.
 Początki pisma
Wraz ze stelami - choć nie tylko na nich - pojawiłyI się świadectwa dwóch czołowych osiągnięć kultury Ol-meków: 
kalendarza i alfabetu.  Występują one w póź-nym okresie rozwoju tej cywilizacji, w tzw. epoce Ol-mek III, gdy 
niektóre ważne miasta zaczynały podupa-dać lub wyludniać się. Najbardziej znanym zabytkiemjest stela "C" z Tres 
Zapotes, której część została od-kryta przez dra Matthiew W. Stirlinga. Badacz popra-wnie odczytał niepełną 
wówczas datę. Wiele lat późniejodnaleziono drugą potowę zabytku, dzięki czemu moż-na byto całkowicie 
potwierdzić przypuszczenia M.W.Stirlinga, wskazujące na dzień 2 września 31 r.  n.e.Data owa podana jest w 
"systemie Majów", wynalezio-nym prawdopodobnie przez Olmeków w późniejszymokresie ich rozwoju.  Najstarszy 
zapis chronologiczny wGwatemali odnosi się do 6 grudnia 35 r.  p.n.e. Nainnych kamieniach, także z Gwatemali lub 
Chiapas,znajdują się daty bliskie wymienionym. Nie ulega wąt-pliwości, że poprzedzają one najwcześniejsze daty, 
jakiedotychczas odkryto na obszarach Majów, aczkolwiekzostaty one zapisane według tego samego systemu. Fak-ty 
te - swego rodzaju późne owoce cywilizacji Olmeków- stanowią ostateczne dopetnienie dziedzictwa kulturo-wego, 
przekazanego innym ludom Ameryki $rodkowej.Owe znaleziska świadczą, że istniały już wówczas wNowym 
$wiecie dwa najbardziej wyraziste wyznacznikicywilizacji: alfabet i ustalony kalendarz.
Teotihuacan
Starożytne miasto Teotihuacan leży w odległości ok.40 km na pótnocny wschód od dzisiejszego miasta Mek-syk. W 
czasach hiszpańskiego podboju było stolicą nie-wielkiego państwa, uzależnionego od stolicy AztekówTenochtitlan. 
Natomiast w okresie od 100 r. p.n.e. do750 r. n.e.  Teotihuacan stanowił rozległe centrum miej-skie, zajmujące obszar 
ok. 20 kmz, którego zaludnienieszacuje się na 100 do 200 tysięcy osób. W okresie kla-sycznym (ok. 30 750 r. n.e.) 
ośrodek ten oddziaływatna catą Amerykę $rodkową. Jego wpływy były na tylerozlegte i wyraźne, że kilku 
prehistoryków zapropono-wało uznanie faktu występowania powiązań z Teotihu-acan za cezurę dla całej 
Mozoameryki.
Poiożenie Teotihuac n
Badania powierzchniowe i wykopaliska w Teotihuacanwskazują, że miasto było rozplanowane na siatce, prze-
suniętej o 15o30' na wschód w stosunku do północyastronomicznej. Główne osie tej siatki stanowiły trzyarteńe: 
pięciokilometrowa ulica Umarłych, biegnąca odpiramidy Księżyca na południe, oraz aleje - Wschodniai Zachodnia - 
które biegły na wschód i zachód, przeci-nając ulicę Umartych na wysokości kompleksu Cytadelii Wielkiego Zespołu. 
Od owych arterii odchodziła dużailość pośledniejszych ulic i małych uliczek, dzięki któ-rym można było dostać się 
do każdej dzielnicy. Dzisiej-szy stan miasta - jego uktad, świecko-kultowe budynkii kilka tysięcy zespołów 
mieszkalnych - to efekt działa-lności budowlanej, która rozwinęta się szczególnie po300 r. n.e. Trwają wciąż dyskusje 
na temat planu miastaz poprzednich okresów, wiadomo już bowiem, że nie-które budowle, a także piramidy Stońca i 
Księżyca orazulica Umarłych, pojawiły się na tym planie kilka wie-ków wcześniej.
Architektura
W centrum strefy miejskiej dominują piramidy Słońcai Księżyca. Pierwsza z nich, o objętości 1 mln m3, sta-nowi 
największe jednostkowe przedsięwzięcie konstruk-cyjne w prekolumbijskim Nowym $wiecie. Budowla ta,o 
wymiarach: 200x200x70m, jest czteropoziomową, ta-rasowatą bryłą ściętą, na szczycie której znajduje sięmała 
świątynia. Wnętrze piramidy wyłożone zostato ce-głami z wysuszonej na słońcu gliny. Okrywają je ze-wnętrzne 
ściany z kamienia, spojone zaprawą wapiennąoraz pokryte sztukateriami i tynkiem. Na szczyt budowliprowadzą 
szerokie schody z poręczą, rozwidlające sięna niższym tarasie z powodu późniejszego dobudowaniamatego 
proscenium. Z przodu piramidy znajduje sięzespół niewielkich ołtarzy, otoczonych z obu stron przezkompleksy 
pomieszczeń mieszkalnych. Wszystkie te bu-dowle, wtączając piramidę Słońca, wzniesiono na ogro-mnym tarasie, 
którego powierzchnia wynosi w przybli-żeniu 280x360 m. Piramida Księżyca, zbudowana napbłnocnym krańcu ulicy 
Umartych, przypomina pirami-dę Słońca, choć nie ma tak dużych rozmiarów. W mie-ście spotkać można także setki 
mniejszych, trzyczęścio-wych tacasów świątynnych, wzniesionych gdzieniegdziewokót małych placów. Cała 
architektura tarasowa wTeotihuacan powstała przy użyciu motywu talud-table-ro, tj. pionowej, prostokątnej 
płaszczyzny ściennej,zwykle zdobionej rzeźbą (zwanej tablero), występującejprzemiennie z inną ptaszczyzną, 
nachyloną pod pewnymkątem (zwaną talut . Motyw ten jest podstawową cechąarchitektury Teotihuacan, nie tylko w 
obrębie strefymiejskiej, ale w ogóle w catej Kotlinie Meksyku.
Kompleks cytadeli i Wielkiego Zespołu tworzy geo-graficzne centrum miasta. Cytadelę (był to przypuszcza-Inie 
patac królewski) tworzy wielka, wysoka platforma,o boku ok. 300 m, otaczająca zagłębiony wewnętrznydziedziniec. 
Na dziedzińcu tym, w jego wschodniej czę-ści, znajduje się piramida Quetzalcoatla, sześciopozio-mowa świątynia 
tarasowa, oparta na motywie talud-ta-Ruiny dawnego miasta Teotihuac6n: świątynie i piramidy. Cen-trum 
obrzędowe zajmuje powierzchnię 20 kmz.blero. Fasady tej piramidy pokrywają rzeźby upierzo-nych węży oraz 
wizerunki boga deszczu. Od potudnio-wej i północnej strony świątyni znajdują się dwa kom-pleksy komnat, 
przypuszczalnie pomieszczeń per sewładcy Teotihuacan. Po stronie wschodniej natomiastwystępuje pewna ilość 
wielkich zespołów mieszkalnych,przeznaczonych zapewne dla urzędników związanych zpałacem. Catość, łącznie z 
domniemanymi pomieszcze-niami administracyjnymi, otoczona jest potężnym mu-rem kamiennym, co dowodzi, iż 
cytadela nie była miej-scem dostępnym dla wszystkich.
Tuż po drugiej stronie ulicy Umarłych napotykamyWielki Zespół - kompleks budowli zajmujący obszarpodobnie 
duży jak cytadela. Obecnie składa się on zdwóch potężnych, niskich platform w kształcie litery"U", roztożonych 
wokót rozległego centralnego placu.Na ich szczycie znajdują się pozostałości niewielkichzespotów pomieszczeń. Do 
placu prowadziły dwa szero-kie wejścia na poziomie gruntu: jedno wychodzące naulicę Umarłych, ku wschodowi, 
oraz drugie na alejęZachodnią, wprost na zachód.  Prace prowadzone natarasach nie ujawniły wyraźniejszych śladów 
ich funkcjimieszkalnej, co nasunęło badaczom wniosek, iż pomie-szczenia na szczycie tworzyły biurokratyczne 
centrummiasta. Wielki Zespół otoczony jest licznymi warsztata-mi rzemieślniczymi, z których wiele zajmowało 
sięobróbką obsydianu. Materiat rzeczowy oraz latwy do-stęp do placu wskazują, iż mogło się tu mieścić 
głównetargowisko w Teotihuacan.  Po catym obszarze miasta rozrzuconych było kilkatysięcy budynków, 
stanowiących pomieszczenia dla zna-cznej większości mieszkańców. Na każdy zespół miesz-kalny składa się pewna 
ilość pokoi, patios, portyków,świetlików, małych świątyń oraz korytarzy. Całość ota-czają mury z grubego kamienia. 
Poszczególne pokoje,przypuszczalnie zajmowane przez rodziny, roztożone sąwokół małych patios, zaopatrzonych w 
jedno lub kilkawcjść. Czasami wejście główne wychodzi na większepatio z centralnym ołtarzem otoczonym kilkoma 
kapli-cami - na przyktad w Yayahuala - co wskazuje, iżzespót wzniesiono wedtug z góry powziętego planu. Winnych 
przypadkach, jak w Tlamimilołpa, przyrost po-wierzchni mieszkalnej uzyskiwano przez dodawanieprzybudówek; 
wiele pomieszczeń stłoczono tam bez ża-dnego - jak się wydaje - planu. Nie znajdujemy anidobrze zaplanowanego 
wejścia, ani zespołu świątyń.Kompleksy mieszkalne różnią się między sobą wielkoś-cią, osiągając nieraz wymiary 
50x150 m, najczęściejjednak występuje wielkość 60x60 m. O ile wiele budo-wG ma podobne rozmiary i wygląd 
zewnętrzny, o tylerdżnorodność rozplanowania poszczególnych pokoi, ko-rytarzy i dziedzińców zasługuje na uwagę. 
Liczbę mie-szkańców takiego zespołu szacuje się na ok. 6 100osób, biorąc pod uwagę ilość domniemanych 
sypialni.Analiza anomalii występujących w szkieletach z grobówodkrytych w poszczególnych kompleksach 
wskazuje nato, że osobnicy męscy byli ściślej ze sobą spokrewnieniniż kobiety. Można więc sądzić, że 
obowiązywały tampatrylokalne reguły wymiany małżeńskiej, a dziedzicze-nie odbywało się na zasadzie 
patrylinearnej. Potwier-dzeniem tej hipotezy mogłyby być etnohistoryczne ana-logie. Przeto każdy zespół budynków 
mógt być zajętyprzez lokalny segment rodowy, każda grupa pokoi przezjeden lineaż i każdy pokój (lub dwa pokoje) 
przez ro-dzinę podstawową - wszystkie powiązane ze sobą filia-cją unilinearną.
Zcbżnicowanie spoteczne
Miasto tak duże jak Teotihuacan niewątpliwie charak-teryzowało się znacznym zróżnicowaniem społecznym.Na 
podstawie rozmiarów i jakości architektury mieszka-lnej oraz towarzyszących jej artefaktów wyróżniono trzygrupy 
społeczne: elitę, grupę średnią i niższą. Pomiesz-czenia o wysokim standardzie skupiają się na ogół wcentrum miasta, 
wzdłuż ulicy Umarłych, między pirami-dą Księżyca a kompleksem cytadeli i Wielkiego Zespo-tu. Byty one 
przypuszczalnie zamieszkane przez osobi-stości o najwyższym statusie społecznym, pełniące wa-żne funkcje 
polityczne, administracyjne, religijne i han-dlowe. Bliskie sąsiedztwo świątyń i elitarnych rezydencjiwskazuje 
ponadto na głębokie powiązanie tej grupy zorganizacjami religijnymi miasta. Z drugiej strony rezy-dencje te są 
usytuowane niedaleko warsztatów przera-biających wysokiej jakości obsydian ze złóż w Navajasi produkujących 
narzędzia gtównie na eksport.  Wysokistatus społeczny miał zatem solidną podstawę gospodar-czą.
Domy o średnim standardzie mieściły większość po-pulacji Teotihuacan.  Są to głównie zespoły pomieszczeńw 
rodzaju opisanych wyżej, rozsiane po całym mieściestosunkowo równomiernie. Wydaje się, że ich miesz-kańcy byli 
rolnikami, uprawiającymi ziemię w niż-szych partiach doliny Teotihuac n, bądt rzemieślnikamiróżnych specjalności, 
produkującymi rozmaite narzę-dzia na lokalne potrzeby.
Pomieszczenia o najniższym standardzie występują nazapleczu domów zaliczanych do średniego poziomu lubteż na 
peryfeńach miasta. W wielu przypadkach zabu-dowania mieszkalne nie stanowiły zwartego zespołu.Wydaje się, iż 
były to konstrukcje powstające przy uży-ciu niezbyt trwałych mateńałów; np. jeden z budynkówodnalezionych 
podczas wykopalisk został zbudowanycałkowicie z cegły suszonej na słońcu. Z kolei kompleksmieszkalny w 
Tlamimilolpa, przeładowany pokojami,może być przykładem zespołu pomieszczeń o niskimstandardzie. Żyjący na 
najniższym poziomie przedstawi-ciele grupy najbiedniejszej stanowili bez wątpienia pod-stawowy element rolniczej 
ludności miasta. Można tak-że przypuszczać, że tworzyli oni warstwę społeczną, zktórej wywodziła się siła zbrojna 
Teotihuac n. Skromnesą świadectwa organizowania się miejscowej ludności wdzielnice czy lokalne okręgi. W kilku 
przypadkach za-budowania tworzą pewne wyodrębnione grupy, co suge-ruje istnienie jakiegoś porządku 
wykraczającego ponadpoziom pojedynczego zespotu pomieszczeń. Zdarza siętakże, iż takim kompleksom 
pomieszczeń towarzysząmałe świątynie. Ponadto na zlokalizowanym przez nasobszarze istniały co najmniej dwie 
grupy obcoplemien-ne: okręg Oaxaca oraz okręg kupiecki (okręg WybrzeżaZatokowego).
Zróżnicowanie ekonomiczne
Specjalizacja w zakresie rzemiosła była w Teotihuacandaleko posunięta.  Do dzisiaj znaleziono 842 
warsztatypochodzące z okresu klasycznego, znajdujące się wobrębie miasta, w tym 126 warsztatów 
wytwarzającychstatuetki, 213 warsztatów ceramicznych,105 warsztatówkamieniarskich i 398 warsztatów obróbki 
obsydianu.Wspomnieć trzeba także o odkryciu 13 targowisk. Do-dawszy do tego warsztaty, na istnienie których 
niemamy w pełni rozstrzygającego mateńału dowodowego,wnosić można, że ok. 25-30 "% stałych 
mieszkańcówTeotihuacan było "pełnoetatowymi" specjalistami w za-kresie rzemiosła. Warsrtaty zajmujące się 
wyrobem sta-tuetek rozmieszczone są z reguty w pobliżu świątyń,wznoszących się na ogół w centrum miasta. 
Rozmiesz-czenie zakładów ceramicznych wykazuje natomiast wy-soką korelację z gęstością zaludnienia - odpowiada 
lo-kalizacji zespołów mieszkalnych o średnim standardzie.Warsztaty zajmujące się obróbką kamienia położone sąz 
dala od głównych arteńi miasta, bliżej peryfeńi. Tar-gowiska także sytuowano z dala od głównych ulic, takaby miały 
dogodne połączenia z warsztatami.  Rozmaiterodzaje działalności rzemieślniczej są zatem zlokalizo-wane w różnych 
częściach miasta, zaś targowiska są takusytuowane, aby ułatwić dostęp do nich przedstawicie-lom rzemiosła.
Najwięcej powiedzieć możemy na temat obróbki ob-sydianu, głównego rzemiosła Teotihuacan. Blisko 
400warsztatów pochodzących z okresu klasycznego zostatoodkrytych już dość dawno. Dawaty one zatrudnienieok.  
12"% całej ludności miasta. Warsztaty te możnapodzielić na lokalne, zaspokajające potrzeby samegoTeotihuacan 
oraz nastawione na eksport, a więc produ-kujące narzędzia na wymianę. Wydaje się, iż większośćwszystkich 
warsztatów (ok. 60%) zajmowała się wytwa-rzaniem paru typów wyrobów, stanowiących miejscowe"specjalności" a 
przeznaczonych na dalekosiężną wy-mianę, jak brzeszczoty, ostrza, statuetki i artykuty zby-tku. Natomiast 2 25% 
zakładów produkowało pełnągamę narzędzi użytkowych dla Kotliny Meksyku i ob-szarów zależnych od 
Teotihuacan, położonych na Płas-kowyżu Centralnym. Ok. 25"% catej produkcji rzemie-ślniczej to narzędzia tnące - 
ostrza i noże. 
Warsztatyprodukujące na eksport wytwarzały głównie przedmiotyjednego typu, w szczególności pryzmatyczne 
ostrza,podczas gdy te, które zaspokajaty potrzeby rynku loka-lnego, dostarczały narzędzi kilku różnych rodzajów. 
Za-kłady związane z produkcją eksportową, zwłaszcza zaj-mujące się wytwarzaniem ostrych narzędzi, są 
skupioneblisko Wielkiego Zespotu, natomiast te, które zaopatry-wały tylko rynek lokalny, są bardziej równomiernie 
roz-rzucone po mieście. Wydaje się, iż obsydian z Navajas,podstawowy materiał przetwarzany przez warsztaty pro-
dukujące na eksport m.in. narzędzia tnące, przenikałdo miasta tylko jedną drogą, kontrolowaną przez pań-stwo 
Teotihuacan. Natomiast warsztaty pracujące napotrzeby lokalne zdawały się rozwijać swój wtasny, nie-zależny 
system zaopatrzenia - niektóre uzyskując obsy-dian w rejonie wydobycia, inne zbierając lub nabywającdrogą 
wymiany wygładzone przez wodę kamienie, zno-szone przez rzeki. Rzemiosło obsydianowe miało 
zatempodstawowy i dominujący udział w gospodarce miasta.
Modele regionalnego osadnictwa
W Mezoameryce okresu klasycznego Teotihuacan byłniewątpliwie centrum miejskim pierwszej wielkości, nie-
porównywalnym w swych rozmiarach i złożoności.Zwraca uwagę nie tylko świecko-kultowa zabudowamiasta, 
będąca jednym z najbardziej imponującychosiągnięć architektonicznych prekolumbijskiego Nowe-go Świata, ale 
także wyraźne zróżnicowanie społecznei gospodarcze. Takie ośrodki wielkich, politycznie scen-tralizowanych i 
społecznie rozwarstwionych systemówsocjokulturowych wywierały ogromny wpływ na otacza-jące tereny rolnicze. 
Rejon uprawny, podlegający wła-dzy dawnego Teotihuacan, obejmował: Kotlinę Meksy-ku, południową część 
Hidalgo oraz część dzisiejszychstanów Puebla, Tlaxcala i Morelos. Wewnątrz tego ob-szaru można wyróżnić trzy 
elementy składowe: 
1)	terencentralny, którego gtównym punktem był Teotihuacanmający największe potrzeby żywnościowe, 2) 
region po-łożony w gtębi kraju, podporządkowany politycznie, alestosunkowo samowystarczalny, jeśli 
chodzi o podstawo-we uprawy, zaopatrujący strefę miejską w bardziejurozmaiconą żywność oraz w 
surowce, 3) "korytarze"handlowe opanowane przez Teotihuacan po to, abyumożliwić miastu stały zbyt 
produktów rzemieślniczych.
Obszar centralny obejmuje przestrzeń strefy miejskiejo promieniu ok.  20 km. Rozmieszczenie gmin wiejskichna tym 
terenie ma charakter dwojaki, przy czym najczę-ściej trafiają się duże osady. Z uwagi na wysokie czyn-sze lokacyjne 
osadnictwo byto w zasadzie zwarte, wwielu przypadkach odtwarzające model Teotihuacan wzakresie topografii oraz 
struktury domostw. W porów-naniu z gtębią kraju osady rolnicze są stosunkowo rzad-kie i bardzo od siebie odległe, 
jako że podstawowągrupę ludności strefy miejskiej stanowią rolnicy. Niższepartie dolin Papalotla i Teotihuacan zdają 
się być pierw-szymi terenami zagospodarowanymi przez rolników za-mieszkujących w mieście. Obszar ten byt 
przypuszcza-lnie intensywnie uprawiany, prawdopodobnie dzięki cią-głemu nawadnianiu.  Zaspokajał zapewne 
większość po-trzeb żywnościowych strefy miejskiej.  Tak przynajmniejmożna domniemywać, odwołując się do 
współczesnychprzyktadów gospodarki na zmeliorowanych gruntach.Ponieważ prowincjonalne ośrodki 
administracyjne leża-ły w centrum, podstawowy model politycznych i spote-cznych powiązań z Teotihuacan miał 
przypuszczalniecharakter rozgałęziony, tzn. poważna część wymianyartykułów żywnościowych, wyrobów 
rzemieślniczych iinformacji następowała bezpośrednio między centrummiejskim a osadami wiejskimi, natomiast 
wymiana po-zioma między zależnymi wioskami o tej samej randzebyła stosunkowo niewielka.
Zaplecze kraju obejmowało obszar w promieniu 2 100 km wokół Teotihuacan. Gminy w tej strefie miałyjuż 
normalne rozmiary przestrzenne, zaś osiedla dzieląsię na cztery przynajmniej kategorie dzięki pojawieniusię 
pcowincjonalnych ośrodków drugiego rzędu orazsporej liczby matych, skromnych wiosek. W miarę od-dalania się 
od Teotihuacan osadnictwo ulega corazwiększemu rozproszeniu i maleją jego rozmiary.  Odmiany tego modelu 
spotykamy w różnych częś-ciach Kotliny. Osady w jej środkowych partiach, w re-jonach Cuautitlan, Tenayuca i 
Tamascalapa są dość ro-zlegte i zgrupowane razem, co w znacznej mierze odpo-wiada wzorcowi opisanemu 
powyżej. Potożenie w pobli-żu obszarów nawadnianych wskazuje na to, iż osady tetakże zaopatrywaty Teotihuacan 
w podstawowe artyku-ły zbożowe. Gminy w północnej części Kotliny są rów-nież zgrupowane, ale leżąc w bliskim 
sąsiedztwie zlóżwapienia, gdzie ziemia nie jest najlepiej nawodniona,pełniły bardziej wyspecjalizowaną funkcję.  
Model tenrozwinął się także w południowej części stanu Hidalgo,gdzie miejscowości były politycznie zależne od 
wielkie-go ośrodka Teotihuacan, Chingu. Wiedząc o powszech-nym stosowaniu zaprawy wapiennej i stiuku w 
Teotihu-acan, można sądzić, że pótnocne obszary Kotliny i oko-lice Tula, poprzednio prawie nie zamieszkane, 
zostałyzasiedlone osadnikami wprost ze stolicy, a to z powoduwyraźnej potrzeby wydobywania i wywozu wapienia 
dorozwijającego się centrum miejskiego. Natomiast osadyw południowej części Kotłiny są bardziej rozproszonei na 
ogół mniejszych rozmiarów, chociaż i tu mamy doaynienia z wyraźną hierarchią miejscowości.  Tutejszeosadnictwo 
skupito się w trzech różnych okolicach: nawybrzeżu jeziora Chalco-Xochimilco, w wyższych rejo-nach aluwialnej 
równiny oraz w środkowych partiachobszaru podgórskiego. Osady nad jeziorem i na pogórzuwyspecjalizowaty się w 
pozyskiwaniu produktów dostar-czanych przez jezioro i las, zaopatrując Teotihuacan wartykuły żywnościowe 
pochodzące z polowania, zbiera-ctwa, rybołówstwa oraz w podstawowe materiały budo-wlane.
Część wspomnianych miejscowości, szczególnie tychpotożonych wyżej, była zajmowana jedynie okresowo- 
możliwe, iż przez stałych mieszkańców Teotihuacan.Natomiast osiedla na równinie aluwialnej byty 
osadamirolniczymi, zamieszkanymi przez okrągty rok. Na połu-dniowy wschód od Kotliny znajduje się inny 
obszarzasiedlony przez Teotihuacan.  Osadnictwo w tym rejo-nie było równie duże i zarazem skupione, często naśla-
dujące uktad występujący w centrum miejskim. Osadymieszkalne potożone są albo blisko złóż obsydianu 
(np.Huapalcalco), albo tworzą większe wspólnoty, aby mak-symalnie usprawnić wydobycie czystego obsydianu po-
zyskiwanego z kilku złóż (np. Tepeapulco). Występujetakże znaczna ilość mniejszych ośrodków wydobyciatego 
minerału, jego obróbki oraz transportu, co świad-czyłoby, iż osadnictwo rolnicze na tym obszarze byłościśle 
związane z głównym rzemiostem Teotihuacan.  Poza obszarem ojczystym spotykamy także kilka ko-rytarzy 
osadniczych cywilizacji Teotihuacan, rozchodzą-cych się z Kotliny Meksyku na kształt nibynóżek ame-by. 
Rozmieszczenie miejscowości w tej strefie jest, ogó-lnie rzecz biorąc, dwojakie, ze znaczną liczbą 
ludnościskoncentrowanej w kilku większych osadach, z uwagina bliskie sąsiedztwo granicy politycznej. Osiedla te 
zlo-kalizowane są głównie wzdłuż stałych dróg komunika-cyjnych i handlowych, biegnących przez Centralny Pła-
skowyż. Wcześniej obszarów tych albo wcale nie zajmo-wano, albo - wraz z zaznaczeniem się tu 
obecnościTeotihuacan - nastąpiła na nich znaczna reorganizacjamodelu osadnictwa, co sugerowałoby zasiedlenie 
wprostz Kotliny Meksyku. Do omawianych tu korytarzy osa-dniczych należą m.in. ciąg osadnictwa Teotihuacan, bie-
gnący na południowy wschód od doliny Teotihuacan doskarpy Wybrzeża Zatokowego oraz wyraźny pas osiedliw 
rejonie Amatzinac, bezpośrednio na południe odKotliny Meksyku.  Badane ostatnio posiadłości Teotihu-acan w 
dolinie Toluca mogły powstać w wyniku innejfali osadnictwa, która wychodząc z Teotihuacan, sięgnę-ła poza granice 
właściwej Kotliny Meksyku. WpływyTeotihuacan spotykamy także poza Centralnym Płasko-wyżem. Miejscowości 
wykazujące powiązania z metro-polią dzielą się zatem na dwie kategorie: osiedla wpunktach handlowych, 
usytuowane na granicach międzyrywalizującymi systemami wymiany (np. Matacapan napotudniu Wybrzeża 
Zatokowego i Kaminaljuyu Solanow dolinie Gwatemali), oraz duże, stałe ośrodki oddalo-ne od strefy miejskiej, 
służące zapewne jako punktydystrybucji towarów teotihuacańskich.
Podstawowy uktad sprowadza się zatem do gęsto za-siedlonego obszaru centralnego w dolinie 
Teotihuacan,otoczonego przez przynajmniej cztery regiony o różnymznaczeniu ekonomicznym, obejmujące także 
zapleczekraju.  $rodkowa część Kotliny Meksyku jawi się jakoteren rolniczy, zaopatrujący Teotihuacan w główne ar-
tykuty zbożowe. Potudniowa część dostarczała zapewneprodukty z lasów i jezior oraz niektóre artykuły pocho-dzące 
z uprawy. Północny rejon Kotliny - okolice Tula- był przede wszystkim miejscem wydobycia wapienia,podczas gdy 
obszar leżący w północno-zachodniej częścispecjalizował się w eksploatacji obsydianu.  Poza samąKotliną znajdują 
się tereny znacznie odległe od Teoti-huacan, zasiedlone dla zabezpieczenia dróg wymianyhandlowej. Ten wzorzec 
generalny stanowi całkowiteodejście od poprzednich modeli osadnictwa, kiedy topołudniowa część Kotliny byta 
głównym centrum osad-niczym, zaś rejony środkowy i północny pozostawaływłaściwie nie zamieszkane. Wynika z 
tego, iż osadnic-two rolnicze okresu klasycznego stanowiło bezpośrednienastępstwo rozwoju wtadzy państwowej w 
Teotihuacan.Trudno uniknąć wniosku, że scentralizowany system po-lityczny tej metropolii uczynił z Kotliny 
Meksyku swą"własność prywatną", całkowicie zmieniając rozmiesz-czenie ludności, stosownie do potrzeb państwa.
Rozwój i upadek cywilizacji Teotibuac n
Posiadamy coraz więcej informacji pozwalających wyja-śnić początki cywilizacji w prekolumbijskiej Mezoame-ryce. 
Większość uczonych sądzi, iż ekonomiczne roz-warstwienie jest najważniejszym czynnikiem w procesierozwoju, 
prowadzącym do wyksztatcenia się wczesnychstruktur państwowych. Nierównomierny dostęp do głó-wnych 
bogactw uważany jest za czynnik pobudzającyzdolność do powiększania własności prywatnej. Gdyowa zdolność 
bogacenia się wystąpiła, powstał zalążekrozwoju wyspecjalizowanych instytucji, których celembyło zabezpieczenie 
zmieniającego się porządku ekono-micznego. W miarę ujawniania się różnic społecznych,wynikających ze stopnia 
zamożności, przywileje polity-czne stawały się prerogatywą tych, którzy osiągali naj-większe korzyści ekonomiczne, 
zaś ewolucja państwaszybko nadążała za tymi zmianami.  Sprawowanie przez wybraną grupę ludzi kontroli 
nadźródłami wody w środkowym Meksyku traktuje się jakogłówny czynnik powodujący rozwarstwienie ekonomicz-
ne oraz centralne podejmowanie decyzji.  Zorganizowa-ny nadzór konieczny jest nie tylko przy budowie syste-mu 
kanałów, ale także do tłumienia kontliktów wynika-jących z niesprawiedliwego przydziału wody (przysto-wiowy 
spór o usadowienie się w górnym czy dolnymbiegu rzeki). W dolinie Teotihuacan uprawy na równi-nie aluwialnej 
wymagaŁy nawadniania przed nadejściempory deszczowej. Należato przy tym uwzględnić rozbie-żności między 
datami jej rozpoczęcia na różnych tere-nach, a także ilość opadów. Uprawianie ziemi bez sto-sowania techniki 
irygacyjnej prowadziło z rcguty doklęski nieurodzaju. Zasobne w wodę strumienie, wystę-pujące zazwyczaj w 
górnych partiach dorzeczy, choćniezbyt wielkie, to jednak wystarczająco nawadniałyziemię. Dlatego też tereny 
leżące nad górnymi biegamirzek były coraz gęściej zasiedlane i można je było upra-wiać przy zastosowaniu metod 
ekstensywnych. Na ob-szarach tych osiedlano się już od wczesnych czasów,zaś w miarę wzrostu ludności 
powstawać będą takżeskupiska wzdłuż dolnych biegów rzek. Osiedla takie,nie mające dostępu do terenów o 
wysokim zwierciadlewody, musiały wprowadzać sztuczne nawadnianie.Wpływało to na tradycyjne instytucje, 
bowiem gminyleżące wyżej zaczynały ograniczać dostęp do źródetwody. System irygacyjny pozwala wprawdzie 
zorganizo-wać się rozmaitym społecznościom, ale najbardziej ty-powym modelem osiedleńczym na półjałowych 
terenachjest hierarchicznie rozwarstwiony układ społeczny, ba-zujący często na różnicach w poziomie zamożności i 
nascentralizowanych rządach.  Oto przestanki, które przemawiają za hipotezą o ta-kim właśnie rozwoju cywilizacji 
Teotihuacan: 1) dużarozpiętość w stopniu rolniczego ryzyka, przy czym ilośćdobrych ziem uprawnych była 
ograniczona; 2) wystar-czająco długi bieg rzek, aby umożliwić formowanie sięgmin w dolnych częściach ich dolin; 3) 
stosunkowo matailość niewysychających cieków, sprawiająca, iż nie wszy-scy użytkownicy systemu mogą 
nawadniać pola jednó-cześnie; 4) znaczny obszar nadający się do prowadzeniagospodarki rolnej, dysponujący 
zapleczem demograficz-nym ocenianym na co najmniej kilkadziesiąt tysięcy lu-dzi; 5) wysoki stopień ograniczeń 
środowiskowych i(albo) społecznych, skutecznie powstrzymujących lud-ność od przenikania na tereny sąsiednie; 6) 
porównywa-lne konfiguracje warunków występujące w sąsiednichregionach.  Czynniki te są szczególnie widoczne w 
doli-nie Teotihuacan.  Nastanie rolnictwa irygacyjnego jest finalnym pro-duktem procesu intensyfikacji kultury 
rolnej, spowodo-wanego zwiększeniem liczby ludności w rejonie środo-wiskowo i społecznie ograniczonym. Wzrost 
zaludnieniaKotliny byt szybki i nieprzerwany w ciągu catego okresuformującego (ok. 50 300 p.n.e.). Warunki 
sprzyjającerozwojowi demograficznemu są następujące: zmniejs2o-na mobilność kobiet, co osłabia naturalne 
zahamowaniaregulujące wzrost populacji, występujące wcześniej wbardziej ruchliwych społeczeństwach; 
zrównoważonadieta, stosunkowo bogata w czyste proteiny, esencjona-lne aminokwasy i węglowodany; oraz dość 
niski poziomgęstości zaludnienia. Czynniki te skracają przerwy mię-dzy narodzinami kolejnych dzieci oraz 
powstrzymująrozprzestrzenianie się chorób zakaźnych, które prowa-dziłyby do zmniejszenia populacji. Nadto, w 
KotlinieMeksyku absolutny wskaźnik wzrostu ludności podnositsię w miarę jak zasiedlane były jej północne 
części.Znajduje to wyjaśnienie w składzie pożywienia - wzwiększonym spożyciu węglowodanów (dzięki wykorzy-
staniu dziko rosnących roślin) oraz protein (kwestia po-zyskiwania białka zwierzęcego przestała być 
czynnikiemograniczającym rozwój ludności rolniczej). O rozwojutego obszaru zadecydowaty przeto nie tylko 
lokalno-śro-dowiskowe warunki w dolinie Teotihuacan, ale takżenie kontrolowany i szybki wzrost liczby ludności 
zamie-szkującej ten rejon.
Zanim Teotihuacan stał się centrum miejskim, połu-dniowa część Kotliny byta terenem, gdzie chętnie sięosiedlano. 
Istniała tam dobrze rozwinięta hierarchia re-gionalnych ośrodków, wiosek i osiedli, dających się po-dzielić na osobne 
grupy. W ciągu okresu Tzacualli (100r. p.n.e. -150 r. n.e.) administracja Teotihuacan zdo-łała podporządkować sobie 
południowe tereny przyużyciu siły, przemieszczając ponad 90"% ludności Kotli-ny do centrum miejskiego. W epoce 
Miccaotli (15 300r. n.e.) dokonano ponownego zasiedlenia Kotliny, aosadnictwo, szczególnie w jej części środkowej, 
powią-zano z podstawowym obszarem nadającym się do nawo-dnienia, co stanowiło zasadniczą zmianę w modelu 
osa-dniczym. W ciągu następnej fazy - Tlamimilolpa (30 500 r. n.e.) ulegt przebudowie wewnętrzny uktad 
strefymiejskiej. Zespół pomieszczeń mieszkalnych stał siępodstawową jednostką miejskich siedzib, a do architek-
tury świecko-kultowej i mieszkalnej wprowadzono mo-tyw talud-tablero. W osiedlach rolniczych Kotliny, po-
chodzących z okresu Tlamimilolpa, również zastosowa-no ten wzór. Reorganizacja systemu osadnictwa w Te-
otihuacan wydaje się być z wielu względów działaniemkierowanym przez państwo.
Wraz z zasadniczymi zmianami w osadnictwie i wzor-cu budownictwa mieszkalnego następuje znaczny 
wzrostzasięgu rzemiosła obsydianowego w Teotihuacan. Nasi-lenie działalności rzemieślniczej jest znaczne i 
całkiemwystarczające, aby zaspokoić całoroczne potrzeby do-mowe ok. 3  mln konsumentów. Duża ilość warszta-
tów produkujących na eksport grupowała się wokótWielkiego Zespołu. Teotihuacan byt wówczas przypusz-czalnie 
gtównym centrum handlowym i administracyj-nym, co w połączeniu z przestrzenną strukturą eksplo-atacji 
obsydianu i rozwojem miejsc jego obróbki napółnocnym wschodzie Kotliny Meksyku wskazuje, iżeksport stanowił 
przedsięwzięcie subsydiowane przezpaństwo.  Zmonopolizowanie przez Teotihuacan dostę-pu do ztóż obsydianu 
wynikało zapewne z jego położe-nia geograficznego - w bliskim sąsiedztwie ośrodkówwydobycia - a także z faktu, iż 
w ówczesnej próżnispoteczno-politycznej wyłonił się on jako znaczące cen-trum.  Przyczyna, dla której Teotihuacan 
zaangażowatsię tak bardzo w produkcję dóbr dla handlu o dalekimzasięgu, leżata w wielkich zyskach, osiąganych 
przezmiasto w wyniku tej wymiany. To, że Teotihuacan mógłpozyskać tak wielką klientelę, związane było zapewnez 
prowadzeniem przezeń wysoce dyskryminacyjnej po-lityki cenowej. Polegała ona na tym, że pokrywat onpewną 
część kosztów wynikających z transportu towa-rów na duże odległości, i przez to oferowat artykułypo niższych 
cenach niż jego potencjalni lub istniejącyrywale, czyli inne ośrodki wytwórczości rzemieślniczej.  W rezultacie takiej 
polityki handel obsydianem stano-wił dla Teotihuacan ważne źródto nie zapracowanegodochodu. Nie byto to 
wcześniej udziatem żadnej innejcywilizacji w prehiszpańskiej Mezoameryce. Wyjątkowązdolność Teotihuacan do 
przekształcenia swego osadni-ctwa na taką skalę tłumaczyć należy nadwyżką budże-tową pochodzącą z procesu 
wymiany. Ten poważny zyskmógł również zapewnić państwu skuteczne środkiwzmacniające jego pozycję 
wewnętrzną, jako że nadwy-żki artykuŁów żywnościowych można byto przeznaczyćna potrzeby miejscowej 
ludności lub potraktować jakobonifikatę w produkcji subsydiowanej czy też jako for-mę rządowego popierania 
projektów budowlanych.  Taka strategia ekonomiczna funkcjonuje dopóty, do-póki rywalizujące ośrodki produkcji 
są słabo rozwinięte.Gdy jednak i one zaczynają zyskiwać na znaczeniu (bezwątpienia z tych samych powodów co 
Teotihuacan, choćw wolniejszym tempie), systemy produkcji i wymianystają się wysoce konkurencyjne. 
Odpowiedzią na to jestrozleglejszy i bardziej rozbudowany system wymiany,a zmniejszona ilość konsumentów 
oznacza spadek zys-ków dla dotychczasowego monopolisty. Ta zmiana wa-runków gospodarczych sprawi, iż 
rzemieślnicy będą za-pewne grawitować ku nowym ośrodkom produkcji. Jakbyło do przewidzenia, pod koniec 
okresu klasycznegonastępuje spadek aktywności Teotihuacan, a umacniająswą pozycję takie rywalizujące centra, jak 
Tula, Cholu-la i Xochimilco. W ciągu następnego okresu - wczesno-tolteckiego (75 950 r. n.e.) - każdy z tych 
ośrodkówkonkurencyjnych utrzymywał niezależne systemy pro-dukcji i dystrybucji, wykorzystując obsydian z 
różnychźródeł. Teotihuacan jednakże nadal utrzymywał ścisłąkontrolę nad Kotliną Meksyku. Sama siedziba wczes-
nych Tolteków zajmowała wtedy obszar ok. 10 km2,zaś rolnicze osady tworzyły się według wzorca opisane-go 
powyżej. Dominacja międzynarodowych rynków ule-gła natomiast poważnemu ostabieniu. Teoria ekologicz-na 
zakłada, że owe zróżnicowanie jest normą dającąsię zastosować w dojrzałych ekosystemach. Ujmującrzecz w 
kategoriach ekonomicznych - ośrodki produkcjipowinny istnieć w dużej liczbie i leżeć obok centrówhandlowych. A 
zatem porażkę monopolistycznej gospo-darki Teotihuacan można potraktować jako krok pro-wadzący do 
dojrzalszego, bardziej zrównoważonego ielastyczniejszego modelu gospodarczego.
ToltekowieRichard A. Diehl
R'pro v dzenie
W drugim okresie przejściowym, zwanym inaczej wcze-snym okresem postklasycznym (90 1200 r. n.e.), spo-
teczność Tolteków dominowała w północnej części Me-zoameryki. Jej stolicą byt Tollan, obecnie Tula, położo-ny 
ok. 56 km na północ od dzisiejszego miasta Meksyk.Na okrcs jednego lub dwóch stuleci Toltekowie opano-wali 
znaczne obszary pótnocno-środkowego i zachodnie-go Meksyku oraz przypuszczalnie część tropikalnych ni- m 
Wybrzeża Zatokowego. Podporządkowali sobie tak-że Majów z pótnocnego Jukatanu, a gospodarczo zwią-zali ze 
sobą tereny sięgające aż po pótnocne krańceAmeryki $rodkowej. Ok. 1200 r. imperium tolteckierozpadło się, a 
miasto Tollan legło w gruzach.
Niniejszy rozdział jest streszczeniem obecnego stanuwicdzy na temat Tolteków, przy czym nacisk potożonoraczej na 
nowe dane archeologiczne aniżeli na prezen-towanie tradycyjnego spojrzenia historyków na ten lud.  W czasach 
naszej ery istniało w Mezoameryce kilkawysoko rozwiniętych cywilizacji, z których najlepiejznane były dziełem 
ludności Teotihuacan i Majów. Ist-niały jednak także inne: w Oaxaca, Veracruz i na wy-żynach Gwatemali. 
Wytworzone przez owe cywilizacjestruktury polityczne, społeczne i ekonomiczne egzysto-wały przez wiele stuleci, 
jednakże po 700 r. zaszły wMezoameryce zmiany radykalne. Schyłek kultury Teo-tihuacan nastąpił niemal 
jednocześnie z całkowitym roz-padem kultury klasycznych Majów. Zmiany politycznei ekonomiczne, jakie 
towarzyszyły upadkowi Teotihua-can, doprowadziły do wyłonienia się cywilizacji toltec-kiej.
Szczęśliwie dysponujemy zarówno pisanymi jak i ar-cheologicznymi źródtami na temat Tolteków. Doku-menty 
pisane zostały sporządzone w XVI w. przez Hi-szpanów oraz piśmiennych indiano-hiszpańskich Mety-sów.  Relacje 
te odtwarzają historyczne legendy Azte-ków, którzy uważali siebie za spadkobierców kulturyTolteków. Zawierają one 
mnóstwo informacji na temattolteckiej historii dynastycznej, wydarzeń politycznychoraz kultury. Jako źródło 
wymagają jednak ostrożności- trzeba bowiem umieć oddzielić fakty od baśni i roz-wikłać wiele sprzeczności 
tkwiących w owych relacjach.Dane archeologiczne pochodzą natomiast z wykopaliski badań powierzchniowych 
prowadzonych w Tollan.  Winnych osadach tolteckich nie organizuje się prac wyko-paliskowych.  Natomiast badania 
powierzchniowe pro-wadzi się wokół Tollan oraz w południowej części Kot-liny Meksyku. Dotychczas 
zlokalizowano większośćosad Tolteków, istniejących na tych obszarach.
Historia i cbronologia Toltekbw
Tolteckie list d nast czne, le end o mi rac ach i inne "histońe" przekazane przez Azteków stanowią mateńattak 
pogmatwany, że specjaliści nie potrafią rozwią2aćwielu dstawow ch s rzeczności. Niemal wsz sc z o-dni są co do 
tego, że Tollan był stolicą Tolteków, ajego rozkwit przypadat na lata 900-1200 n.e. Archeolo-gia potwierdziła te ramy 
czasowe, choć datowanie ra-diowęglowe wskazuje, iż Tollan został opuszczony ok.110 1150 r. Dokumenty 
wspominają także o wojniedomowej czy też wewnętrznych konfliktach, którychmomentem szczytowym była 
ucieczka pokonanych-albo też całkowite opuszczenie miasta. Kilka źródetwiąże ten kontlikt z okresem upadku 
Tollan, inne zaśpodają, że owe wydarzenia miały miejsce kilka stuleciwcześniej, gdy miasto zaczynało zyskiwać na 
znaczeniu.Część dokumentacji archeologicznej potwierdza tę dru-gą tezę, jednak caty epizod spowity jest nadal 
mgłątajemnicy.
Pobyt Tolteków w Tollan dzieli się na kilka faz arche-ologicznych. 
Powstanie tam wspólnoty przypada na fazęPrado (700-800 r.). Kolejna 
faza 
  Corral (80 950 r.)była okresem znacznego rozwoju. Pod koniec jej trwa-nia osada zajmowata powierzchnię 
ok. 5 kmz. Faza Tol-lan (950-1150 lub 1200 r.) oznacza epokę, kiedy miastorozrosto się do rozmiarów 
maksymalnych i odgrywałozasadniczą rolę w całej Mezoameryce. Pod koniec owejfazy główny ośrodek 
toltecki został opuszczony, a impe-rium uległo rozkładowi.
 Tollan
Tollan leży w poŁudniowo-wschodniej części stanu Hi-dalgo, górując nad zlewiskami rzek Tula i Rosas. Pozo-
stałości starożytnego miasta pokrywają grzbiet wzgórzai rozciągają się na równinę aluwialną aż po stoki poblis-kich 
wzniesień. O tym, że Tollan był prawdziwymośrodkiem miejskim świadczą następujące dane: ok.13 kmz 
powierzchni osadniczej, liczba ludności szacowa-na na 32-37 tys. mieszkańców i wreszcie dowody wyra-źnego 
rozwarstwienia społecznego i ekonomicznegowśród mieszkańców.  Centrum miasta stanowił wielki kompleks 
architekto-niczny, tzw. Główny Okręg Miejski, leżący w najwyż-szym punkcie wzgórza. ZnajdowaŁy się tam liczne 
bu-dynki użyteczności publicznej, takie jak świątynie, salekolumnowe, "pałace", dziedzińce do gry w piłkę, 
ołtarzczaszek i inne konstrukcje. Było to świeckie oraz reli-gijno-administracyjne centrum miasta. W jego sąsiedz-
twie, w nie odkopanych jeszcze pałacach, mieszkaliprzypuszczalnie władcy i wysocy dygnitarze. Największei 
jednocześnie najbardziej imponujące budowle znajdu-ją się na obrzeżach otwartego placu, którego bok liczyok. 119 
m. Wiele architektonicznych detali budynkówbudzi wątpliwości, bowiem Aztekowie systematycznierabowali rzeźby 
oraz kamienie zdobiące domy od ze-wnątrz i wykorzystywali je przy wznoszeniu swych wła-snych budowli.  
Właściwie wszystkie budynki, bez względu na rozmia-ry, stawiane byŁy na mocnych, wypełnionych 
gruzemtarasach, przy czym tarasy świątynne tworzyty schodo-we piramidy, znacznie przewyższające inne 
budowle.Największa świątynia, znana jako konstrukcja "C", ule-gła zbytniej dewastacji, aby można było odtworzyć 
jejwygląd zewnętrzny.  Konstrukcja "B" położona na pót-noc od konstrukcji "C" jest równie zniszczona ale 
napółnocnych i zachodnich brzegach tarasu odkryto nie-tknięte fryzy z płytami pokrytymi płaskorzeźbą. Fryzyte 
przedstawiają pumy, jaguary, orty i sępy zjadająceludzkie serca, a także ukazują stworzenie o cechachczłowieka, 
kota, gada i ptaka. Świątynia na najwyższymtarasie zostaŁa całkowicie zniszczona, ale istnieją dowo-dy, że jej 
wejście zdobiły rzeźby przedstawiające upie-rzonego węża, dach natomiast spoczywat na wielkichatlantowych 
kolumnach, wyobrażających wojownikówtolteckich. Uważa się, iż budowla ta była poświęconaTlahuizcalpantecuhtli 
- bogowi Quetzalcoatlowi (Upie-rzonemu Wężowi), występującemu pod postacią Wenus- Gwiazdy Porannej. Do 
obu boków konstrukcji "B"przylegają dwa duże wielopokojowe budynki.  Chociażnazwano je pałacami, nie wydaje 
się, aby petniŁy funk-cję rezydencji. Budowla od strony zachodniej (pałacQuemado, inaczej Spalony Patac) mieściła 
w sobie trzywielkie komnaty z tawami i z dużą ilością kamiennychkolumn podtrzymujących sklepienie. Umieszczone 
natych ławach rzeźbione tablice przedstawiają procesjestarannie ubranych dygnitarzy i mogą ukazywać ówcze-sne 
ceremonie, a także inne czynności, jakie odbywałysię w owych salach.
Do zachodniego krańca placu przylegało rozległe boisko do gry w piłkę, składające się z dwóch dtugichtarasów, 
które tworzyły pole gry w kształcie litery "I.To tutaj drużyny rywalizowały ze sobą, usiłując prze-riucić pełną 
kauczukową pitkę przez otwory w dwukamiennych pierścieniach umieszczonych w ścianachotaczających boisko. 
Podobny dziedziniec znaleziono napótnoc od konstrukcji "B", a kilka innych czeka naprace wykopaliskowe. 
Tzompantli, czyli ołtarz czaszek,położony byt przed pierwszym ze wspomnianych boisk.Czaszki poświęconych ofiar 
wystawiano na widok publi-any dla zamanifestowania potęgi Tolteków oraz faktuspłacenia ludzkim życiem i krwią 
dtugu należnego bo-gom.  Mniejszy okręg miejski, zwany Tula Chico, znajdo-wał się ok. 800 m na pótnoc od 
Głównego OkręguMiejskiego. Jest on wcześniejszy od tego drugiego izostat opuszczony z nadejściem fazy Tollan.
Archeologowie odkryli dotychczas niewiele budyn-ków mieszkalnych z okresu Tollan, ale badania po-wierzchniowe 
wskazują, że ciasno stłoczone domy zaj-mowaty przynajmniej 10 km2 z liczącej 13 kmz powierz-chni strefy 
miejskiej. Najwięcej informacji na temat icharchitektury przynoszą wykopaliska w północnej częścimiasta. Domy 
byty prostokątnymi budynkami o ka-miennych fundamentach, ścianach z suszonej na słońcucegty, płaskich dachach 
i podłogach z ubitej ziemi bądźz zaprawy wapiennej. Zróżnicowanie w rozmiarach, zło-ioności i jakości konstrukcji 
odzwierciedla stan mająt-kowy oraz status społeczny poszczególnych mieszkań-ców. Domy występują w skupiskach 
liczących po trzylub cztery budynki, rozmieszczonych wokóŁ otwartychdziedzińców. Na tych właśnie dziedzińcach 
toczyło sięcodzienne życie, pokoje zaś były przede wszystkim uży-wane do spania i przechowywania dóbr. W 
owych sku-piskach mieszkali zapewne ludzie ze sobą spokrewnieni,a może nawet członkowie dużych rodzin. Na 
dziedziń-cach znajdują się małe, prostokątne ołtarze, będąceprzypuszczalnie miejscem pochówku starszyzny rodo-
wej. Innych mieszkańców grzebano pod podłogami do-mów.
Gospodarka Tollan
Rolnictwo, rzemiosło i handel były podstawowymi prze-jawami działalności ekonomicznej w Tollan. Liczneosiedla 
wiejskie położone blisko miasta wskazują, iż naznacznej części gruntów pracowali raczej wieśniacy ani-żeli 
mieszkańcy miast. Podstawowymi technikami upra-wy ziemi byty: nawadnianie, tarasowa uprawa na sto-kach 
wzgórz oraz gospodarowanie w oparciu o opadydeszczowe, bez stosowania systemu nawadniającego.Sadzenie 
odbywało się za pomocą kija do wzruszaniaziemi. Brak większych zwierząt domowych uniemożli-wiat stosowanie 
pługa i nawozu. Uprawiano główniekukurydzę, fasolę, dynię, pieprz chilli, szarłat i opuncję.W wyniku fermentacji 
soku dojrzałego kaktusa magueyotrzymywano łagodny napój alkoholowy, zwany pulque.Konsumpcja mięsa była 
ograniczona, gdyż spośródzwierząt domowych jadano tylko mięso psa i indyka.Do tego dochodziła dziczyzna: 
jelenie, dzikie króliki,gryzonie i ptaki.
Zasadniczą część mieszkańców miasta stanowili rze-mieślnicy różnych specjalności. Obróbka obsydianubyła 
podstawową gałęzią wytwórczości.  Pozostałościzajmujących się nią warsztatów znajdujemy rozrzuconena obszarze 
miejskim o powierzchni ok. 2,5 kmz. Tegoszkliwa wulkanicznego używano do wytwarzania ostrychbrzytew, 
skrobaczek, grotów i innych przedmiotów. Su-rowce pochodziły z kamieniołomów odlegtych najdalejo 64 km od 
miasta.
W kamieniołomach tych dokonywano obróbki wstęp-nej, usuwając bezużyteczne odpadki, po czym 
materiałwysyłano do Tollan, gdzie rzemieślnicy wytwarzali trzon-ki z osadzonymi w nich ostrzami i inne narzędzia. 
Owetrzonki byty najbardziej rozpowszechnionym produk-tem warsztatów tollańskich. Sprzedawano je 
nabywcom,którzy usuwali z nich czasami ostrza, by wykorzystaćje do innych celów. Błyszczący, zielono-ztoty 
obsydianz kamieniołomu w Pachuca był szczególnie w cenie zewzględu na swe piękno i podatność na wszelką 
obróbkę.Wydaje się, że Toltekowie zmonopolizowali jego eks-ploatację i dystrybucję.  Rozległe dzielnice warsztatów 
wytwarzających inneprodukty rzemieślnicze nie zostały jeszcze całkowiciezlokalizowane w Tollan, ale wydaje się, iż 
wyroby garn-carskie i tkackie, sprzęty drewniane, a także szlifowanei wypolerowane narzędzia z kamienia oraz 
ozdoby mo-gły być produkowane w znacznych ilościach. Duże ztożawapienia, znajdujące się opodal Tula, 
dostarczaty suro-wca do produkcji mateńałów budowlanych oraz wapnaużywanego podczas moczenia kukurydzy w 
trakcie jejprzygotowywania do wyrobu tortilli.
Toltecki system handlu i wymiany obejmował nastę-pujące działy: 
lokalny, regionalny i "międzynarodowy".Rynek wymiany w Tollan i ośrodkach prowincjonalnychmiał charakter 
lokalny. System regionalny obejmowatopisany niżej ojczysty obszar Tolteków oraz prawdopo-dobnie targi i daniny 
płacone rządowi tolteckiemu przezpodporządkowane mu politycznie ludy, a także prezentyprzekazywane przez 
tolteckich wtadców dla lokalnej eli-ty.
Towarami, które krążyty w obiegach lokalnym i re-gionalnym, były: 
artykuły żywnościowe, wyroby tkac-kie, narzędzia, ceramika i przedmioty specjalnego uży-tku.
Handel międzynarodowy pozostawał przypuszczalniew rękach elity kupieckiej, analogicznej do azteckichpochteca. 
Kupcy ci podróżowali za granicę państwa iprzywozili stamtąd egzotyczne towary luksusowe.  Wia-domo, że 
oferowali nabywcom m.in. ceramikę z Gwa-temali, północnej Ameryki $rodkowej i północnegoMeksyku oraz 
turkusy z dzisiejszego Nowego Meksykuw USA. Innymi artykułami importowanymi były zape-wne skóry, pióra, 
muszle, ziarno kakaowca, peyotl,grzyby halucynogenne i delikatne wyroby tkackie.
Kraj ojczysty Tolteków
Ojczysta ziemia Tolteków była stosunkowo małym izwartym terytońum, zamieszkałym przez ludy 
poddanecatkowicie politycznej wtadzy Tollan.  Mimo że granicetego obszaru nie są dokładnie znane i, wedtug 
wszelkie-go prawdopodobieństwa, stale się zmieniały, to jednakwiadomo, iż obejmowały one dzisiejszy stan 
Hidalgo,północną część Kotliny Meksyku oraz fragmenty sta-nów: Michoacan, Queretaro, Guanajuato i San 
LouisPotosi.  Skuteczność tolteckiej kontroli nad tymi terena-mi była zróżnicowana w zależności od czasu, 
jakiegotrzeba było na pokonanie, odległości od centrum. Sta-wała się więc coraz słabsza w miarę oddalania się 
odmiasta.  Działała najsprawniej ok. 1100 r. n.e.
Dysponujemy bardzo szczupłymi danymi archeologi-cmymi z ojczystego obszaru Tolteków, bowicm nie po-
dejmowano właściwie żadnych wykopalisk poza Tollan.Badania powierzchniowe osadnictwa wokół Tollan i 
wKotlinie Meksyku przynoszą informacje na temat licze-bności, rozmiarów i rozmieszczenia osad w owym cza-sie. 
Tollan otoczony był licznymi wioskami i szacujesię, iż w czasie fazy "Tollan" obszar 1000 kmz zamiesz-kiwato 60 
tys. ludzi. Większość z nich stanowili rolnicyprowadzący własne gospodarstwa. W Kotlinie Meksykuludność byta 
rozproszona w setkach małych wsi i osie-dli. Na poziomie lokalnym zar2ądzały nimi ośrodki pro-wincjonalne, które 
z kolei podlegały władzy Tollan.Niektóre dane wskazują, że miasto Cholula w staniePuebla sprawowato nadzór nad 
pewnymi obszaramiKotliny i że biegnący ze wschodu na zachbd pas pustyn-nego terenu w samej Kotlinie stanowił 
polityczną gra-nicę (czy też pustkowie) między państwowościami Toł-teków i Cholulan.
Rodzinna ziemia Tolteków była zdecydowanie małowartościowa z rolniczego punktu widzenia. Gospodaro-wanie na 
tym wysuszonym terenie w oparciu o opadydeszczu stanowiło przedsięwzięcie ryzykowne i klęskinieurodzaju 
musiały być częstym zjawiskiem. Gruntbwnadających się do nawadniania byto mato, a nadto bytyone rozproszone. 
Wyjątek stanowiły okolice Tollan ipółnocna część Kotliny Meksyku, ale nie mogły onedostarczyć odpowiedniej 
ilości płodów rolnych w okre-sach suszy. W dodatku większość terenbw stanowiłyobszary porośnięte trawą, 
podobne do preńi. Nic mo łybyć one uprawiane bez zastosowania pługa i uiyciazwierząt pociągowych. Fakt, że 
rolnictwo w rodzinnymkraju Tolteków było mało opłacalne i nie mogło zape-wnić w miarę stałego zaopatrzenia w 
płody rolne, mu-sial mieć znaczny wpływ na stabilność tolteckiego pań-stwa i odegrać istotną rolę w jego upadku.
Zagraniczne kontakty Tolteków
Toltekowie utrzymywali kontakty ze społecznościamizamieszkującymi niemal wszystkie części 
Mezoameryki.Większość tych związków miała przypuszczalnic charak-ter więzi handlowych, dotyczących wymiany 
artykułbwzbytku. W jednym tylko przypadku - na terenie Juka-tanu - obce ludy zostały podbite. Dokumentacja 
arclte-ologiczna wskazuje na kontakty z lokalnymi grupamiw zachodnim i północno-zachodnim Meksyku, 
sięgającena pólnocy aż do Sinaloa. Drogę tych kontattbw wyz-naczalo wysuszone koryto rzeki Lerma-Santiago, 
bieg-nące ku wybrzeżom Pacyfiku. Obszar tcn doatarC łmuszle z Oceanu Spokojnego, kamienie półs chctnci ozdoby 
z miedzi. Toltekowie utrzymywali silne zwiyzkiz ludem zamieszkującym Wybrzeże Zatokowe, ktbryzaopatrywat ich 
w muszle, pibra, skbry zwienąt, kau-czuk, ziarno kakaowca i bawełnę - w zamian za obsy-dian, wyroby ceramiczne i 
inne towary. O sile wi  między tymi dwoma obszarami świadczy wybudowanicw Tollan świątyni poświęconej 
bogowi wiatru - Ehec t-lowi. Był on huastcckim bbstwcm, ktbre6o kuhsię na północy Wybrzeta Zatokowcgo.
Ogromna ilość ceramiki z Plumbate, znaleńoncj wTollan, dowodzi istnienia dobrze rozwiniętych więzihandlowych z 
wybrzeżem Pacyfiku i pogbrzem Gwatc-mali oraz Chiapas, zaś iródła pisane zawierają intrygu-jące wzmianki na 
temat tolteckiego podboju tych obsza-rów.  Zainteresowanie Tolteków owymi terenami bytonajpewniej 
spowodowane faktem, ii gtbwnic uprawi notam kakaowce, ktbrych ziarno służyio nie tylko do spo-rządzania płynnej 
czekolady, ale także stanowiło po-wszechny w catej Mezoameryce środek wymiany czyteż pieniądz.  Najlepiej 
udokumentowane przejawy działalnościTolteków znajdujemy na Jukatanie, gdzie podbili onicentrum Majów, 
Chichen Itza, i ustanowili tam swąregionalną stolicę. Podbój ten potwierdzają zarównoinformacje historyczne jak i 
dane archeologiczne. Tol-teccy zdobywcy wznieśli w Chichen Itza konstrukcjeidentyczne z budynkami w Tollan, 
wprowadzili swe kul-ty i bóstwa, zaznaczyli także swą obecność w malarstwieściennym.  Wydaje się, iż zdobywcy 
byli skłóceni zesobą podobnie jak ich krewni z Tollan, ponieważ juka-tańskie państwo Tolteków rozpadło się w 
wyniku wojnydomowej, prowadzonej przez członków elity.
Rozwój i upadek Tolteków
Czynniki i procesy składające się na rozwój i upadekTolteków są ciągle przedmiotem dyskusji. Wiele poglą-dów 
zaprezentowanych w tym rozdziale to raczej uzasa-dnione przypuszczenia niż dowiedzione fakty. Jednakżez 
przedstawionych danych wyłania się całkiem spójnyobraz. Przed 700 r.  n.e. Tollan nie byt zamieszkany, aregionalne 
centrum kontroli sprawowanej przez Teoti-huac n znajdowato się kilka kilometrów stamtąd, wChingu. Ten ostatni 
ośrodek został opuszczony ok.750 r., a jego mieszkańcy przypuszczalnie przenieśli siędo Tollan, gdzie zatożyli okręg 
miejski - Tula-Chico.
W miarę jak słabła potęga Teotihuacan, tracił onkontrolę nad obszarami znajdującymi się poza KotlinąMeksyku. 
Tollan poszerzył wtedy swój stan posiadaniai miasto rozwinęło się. Rozkwit ten by t w znacznejmierze rezultatem 
imigracji, bowiem ludność miejscowai okoliczna wzrosła tak gwałtownie, że trudno to przy-pisać naturalnemu, 
wewnętrznemu rozwojowi miasta.Przybysze pochodzili głównie z dwóch stron: z Teotihu-acan i z 
mezoamerykańskiej strefy granicznej na północod Tollan. Mieszkańcy Teotihuacan byli 
przypuszczalnierzemieślnikami korzystającymi z rozwoju handlu wspie-ranego przez Tollan. Motywy, jakie 
przyświecaty ludomz pótnocnych obszarów nadgranicznych, nie są tak wy-raźne. Mamy dowody na to, iż już w 600 
r. następowałamigracja ludów rolniczych w kierunku południowym,poza tę strefę. Powodem mogły być trudności w 
upra-wie roli, mające związek ze zmniejszaniem się opadówdeszczu w tym jatowym pasie granicznym. Zmiany wy-
wołane wędrówką ludzi na potudnie mogły stanowićpoważny czynnik wptywający na przemieszczenie sięcentrum 
władzy z Teotihuacan do Tollan. Zarówno źró-dła archeologiczne jak i pisane sugerują, że mieszkańcyTollan byli w 
znacznej mierze nowymi przybyszami zpółnocy.
Wraz z nastaniem fazy "Tollan" Toltekowie zyskalikontrolę nad ztożami obsydianu w Pachuca i zamierzaliodtworzyć 
handlowe imperium Teotihuacan.  Nie bylijednak do tego zdolni z uwagi na współzawodnictwo ztakimi ośrodkami 
jak schyłkowy Teotihuacan, Cholula,Xochimilco i E1 Tajin, a możliwe, że i z innymi społe-cznościami. Teotihuacan, 
Xochimilco i E1 Tajin przesta-ły być ośrodkami władzy z chwilą nastania fazy "Tollan"i Toltekowie mieli otwarte 
pole do działania na więk-szości obszarów pótnocnej Mezoameryki. Udział Tolte-ków w upadku tych centrów nie 
jest jasny, ale możnastwierdzić, że maksymalnie skorzystali z sytuacji.  Niepotrafili jednak umocnić swej pozycji na 
dłuższy czasi ok. 1150 lub 1200 r. n.e. Tollan legł w gruzach.
Przyczyny upadku Tolteków nie są do końca wyjaś-nione. Legendy akcentują wewnętrzny konflikt i wojnędomową, 
ale czas trwania tych wydarzeń jest ciągleprzedmiotem dyskusji. Nawet jeśli relacje te odnosząsię naprawdę do 
opuszczenia Tollan, to konflikt byłraczej ostateczną aniżeli gtówną przyczyną upadku Tol-teków. Powody 
podstawowe leżały przede wszystkim wtrudnościach związanych z uprawą ziemi, z ciągłym na-pływem ludności z 
północy, walkami o władzę międzyróżnymi grupami etnicznymi w kraju tolteckim, z rozbi-ciem handlu i wymiany i 
wreszcie - w całkowitej bez-silności władców wobec tych problemów.  W każdym razie Tollan został opuszczony i 
obszarten na jedno czy dwa stulecia objęty został politycznymi społecznym chaosem. W okresie tym pomniejsze 
pań-stewka walczyły ze sobą o wtadzę. Aztekowie, inaczejMexica, wyszli z tych zmagań zwycięsko i 
odziedziczylicywilizację, która zdumiewała i równocześnie przeraża-ła iberyjskich konkwistadorów.
Majowie
Gordon R. Willey
Kraj Majów obejmuje całą Gwatemalę, na zachodzie- część meksykańskich stanów Chiapas i Tabasco, napółnocy - 
caty Półwysep Jukatan, na wschodzie - tery-torium Belize oraz obrzeża Salwadoru i Hondurasu.  Tadefinicja 
geograficzna dotyczy nie tylko ludów mówią-cych językiem Majów w czasach hiszpańskiego podbojuna początku 
XVI w., ale także odnosi się do panowaniaowej społeczności, sięgającego głęboko w prekolumbij-ską przeszłość.
Rodzina językowa Majów obejmuje kilka gatęzi, ję-zyków i dialektów.  Linia zasadniczego podziału przebie-ga 
między Majami Quiche z gwatehialskich obszarówgórzystych i Majami właściwymi (Chorti, Chol, Yuca-tec) z nizin 
Peten-Yuacatecan. To podstawowe rozróż-nienie lingwistyczne w przybliżeniu odpowiada zróżnico-waniu 
poszczególnych typów prekolumbijskiej kultury.Zarówno na terenach górzystych jak i na nizinnych dajesię 
zauważyć długi, bogaty i złożony jej rozwój.  Dziejekultur tych obszarów były do pewnego stopnia spójne,ale 
reprezentatywne okazały się tylko osiągnięcia nizin- pismo hieroglificzne, architektura oraz rzeźba. To onewtaśnie 
wystąpią jako czynniki rozstrzygające w dysku-sji nad klasyczną cywilizacją Majów.  Korzenie tej cywilizacji sięgają 
czasów prehistorycz-nych. W dalszym toku wywodu będziemy odwotywaćsię do następującego podziału 
chronologicznego:okres preklasyczny wczesny. . . . . . . . . 2000-1000 r. p.n.e.  środkowy. . . . . . . .  . 1000-300 r. p.n.e.  
późny. . . . . . . . 300 r. p.n.e. - 1 r.  n.e.okres protoklasyczny. . . . . . 1-250 r. n.e.okres klasyczny  wczesny. . . . . . . . . . . 
. 250-600 r. n.e.  późny. . . . . . . . . . 
. . . 60 800 r. n.e.  końcowy. . . . . . . . . . . 80 1000 r. n.e.okres postklasyczny  wczesny. . . . . . . . . . 100 1250 r. n.e.  
późny. . . .  . . . . . . . 125 1540 r. n.e.
Ogólnie można stwierdzić, że w okresach preklasycz-nym i protoklasycznym nastąpiło pierwsze zasiedlenienizin 
przez ludy prowadzące rolnictwo osiadłe i rozpo-czął się stopniowy rozwój klasycznej cywilizacji Majów.Rozkwit jej 
przypada na okres klasyczny.  Okres post-klasyczny byt natomiast epoką upadku, obcych wpły-wów i radykalnych 
zmian. Ramy tej chronologii, wszczególności dla okresu preklasycznego, ustalono zapomocą metody radiowęglowej. 
Dane kalendarzowe ztzw. Długiego Rachunku Majów posłużyły do ustaleniachronologii okresu klasycznego, zaś w 
oparciu o inneszacunki historyczne zrekonstruowano ramy czasoweokresu postklasycznego.  Chronologia ta daje się 
w przybliżeniu zastosowaćdla catej Mezoameryki prekolumbijskiej. Mezoamerykęmożna zdefiniować jako "obszar 
kulturowy o histońisięgającej daleko wstecz". Obejmuje on południowe 2/3Meksyku oraz sąsiednie, wyżej położone 
tereny Amery-ki Środkowej. Obszar Majów jest częścią rozleglejszejstrcfy kultury mezoamerykańskiej. Ludy żyjące 
w tejstrefie, należące do różnych grup etnicznych i języko-wych, miały wiele wspólnych cech, do których 
należałym.in.: uprawa podobnych roślin, wspólny, 260-dniowykalendarz rytualny, a także zbliżone pojęcia 
religijne.Jednocześnie kultury kilku obszarów czy regionów wiel-kiej strefy mezoamerykańskiej rozwijały się 
różnie,gdy idzie o sztukę, rzemiosło, specyficzne cechy religiiczy organizację polityczną. Należy zdać sobie 
sprawę,że historię kultury jakiegokolwiek regionu w AmeryceŚrodkowej zrozumieć można jedynie wtedy, gdy 
uczynisię pewne odniesienia do tego, co działo się w innychczęściach Mezoameryki.  Dotyczy to także Majów.
Najwcześniejsza historia człowieka w Mezoameryce- jak i w Ameryce Potudniowej czy Północnej - znanajest z 
rozproszonych znalezisk należących do obu epokkamienia, pozostawionych przez starożytnych myśli-wych i 
zbieraczy. Kilka z tych znalezisk pochodzi sprzed10 tysięcy lat albo z czasów jeszcze dawniejszych. Do-wody tak 
wczesnego pojawienia się cztowieka występująna obszarach górzystych kraju Majów - na nizinachbowiem nie 
odkryto równie starych znalezisk, choć osta-tnie wykopaliska na Jukatanie wskazują, że zbieraczei myśliwi byli 
obecni na tych terenach wiele tysięcy lattemu. Owe świadectwa wczesnego zasiedlania poprze-dzają okres 
preklasyczny.
Okres preklasyczny
Na nizinach Majów w okresie preklasycznym charakte-rystycznym zjawiskiem jest pojawienie się 
wspólnotpraktykujących osiadły typ rolnictwa i zajmujących sięprodukcją garncarską. Dowodów na to dostarczają 
osta-tnie wykopaliska prowadzone w północnym Belize (da-wny Honduras Brytyjski).  Jest rzeczą dyskusyjną, 
czyówcześni rolnicy przybyli z pobliskich terenów, takichjak gwatemalskie obszary górzyste lub rejon 
WybrzeżaZatokowego - na zachód od Tabasco i Veracruz, czyteż byli oni potomkami wcześniej tu żyjących 
zbieraczyi myśliwych, którzy przejęli uprawę roli i garncarstwood bardziej zaawansowanych kulturowo sąsiadów.  
Kim-kolwiek byli owi ludzie, wiadomo, iż osiedlili się onina nizinach kraju Majów ok. 2000 r. p.n.e. Domy 
swebudowali z pali i kryli strzechą, podłogę zaś ubijali zgliny. Wyroby garncarskie, wykonywane ze 
znawstwem,proste w formie i ornamentyce, wykazują powiązaniaz innymi tego typu naczyniami, pochodzącymi z 
wcze-snej i środkowej fazy okresu preklasycznego, a wykona-nymi na różnych obszarach południowej 
Mezoameryki.Przynależność językowa wczesnych rolników pozostajeprzedmiotem dociekań, ale jest 
prawdopodobne, żeużywali oni mowy Majów.
Zmiany zachodzące w prostych społecznościach rolni-czych pod koniec okresu preklasycznego wskazują narodzenie 
się bardziej złożonego porządku społecznego.Niektóre konstrukcje - możliwe, że świątynie albo re-zydencje wodzów 
- budowano na wzniesieniach, czyteż na tarasach z gruzu, co dowodzi zbiorowej działal-ności, kontrolowanej przez 
scentralizowaną władzę. Jestrzeczą znaczącą, że podobne zmiany zachodziły w tymsamym czasie w innych rejonach 
Mezoameryki, a wszczególności dały się zauważyć na olmeckim tereniewybrzeża Tabasco-Veracruz. W 1200 r. p.n.e. 
Olmeko-wie byli zapewne najbardziej rozwiniętym i kulturowo zaawansowanym ludem w Mezoameryce. 
Potwierdzająto duże konstrukcje w ksztatcie kopców oraz monumen-talna rzeźba kamienna odkrywana w 
południowej częściVeracruz, w San Lorenzo. San Lorenzo stanowito po-Gtyczne i religijne centrum o nader 
zróżnicowanej spo-łccznie ludności. Ten typ społeczeństwa, które wznosii utrzymuje ośrodki czy też "stolice" siłami 
ludnościokolicznych wiosek i osiedli, stat się wkrótce standardo-wy na większości obszaru Mezoameryki okresu 
prekla-sycznego.  Olmekowie bez wątpienia przyczynili się dorozpowszechnienia owego modelu. W tym samym 
okre-sie preklasycznym, będącym epoką wzrostu populacji,zaistniały warunki dla szerokiej akceptacji i 
rozwojuztożonej struktury społecznej i politycznej, co znalazłoodzew wśród ludów zamieszkałych na nizinach 
Majówi w innych regionach Mezoameryki.  Ewolucja kulturowa i spoteczna dokonywała się naoizinach Majów w 
środkowym okresie preklasycznym,aż do jego fazy końcowej. W tym drugim etapie powsta-ta znaczna ilość dużych 
ośrodków. Cechowały je wielkiepiramidy i konstrukcje tarasowe z obrobionego kamie-nia, wiązane zaprawą 
wapienną, często także ozdobionestiukowymi reliefami.  Zróżnicowane zwyczaje pogrze-bowe z późnego okresu 
preklasycznego świadczą o dy-stansie dzielącym elitę od reszty społeczeństwa.  Zwięk-szyl się także zasięg handlu 
zagranicznego, głównie wobrębie obszarów górzystych Salwadoru i Gwatemali.Potwierdzają to znaleziska wyrobów 
obsydianowych, ja-deitowych i ceramicznych, które mogty pochodzić z tychterenów. Zaczęły się też pojawiać 
malowane dekoracjena wyrobach garncarskich. Początkowo były to bezpoś-rednie importy lub też imitacje stylu 
panującego naobszarach górzystych, ale już niewiele później zostałaprzejęta nowa technika malarstwa 
wielokolorowego,dostosowana do lokalnego stylu. Synteza bodźców za-granicznych i miejscowy rozwój 
prowadzący do rozkwi-tu cywilizacji nizin Majów - oto zjawiska, które zazna-czyty się wyratnie w pótnym okresie 
preklasycznym imiaty trwać nadal, zyskując na intensywności.
Okres pwtoklasrczny
Okres protoklasyczny był zakończeniem syntezy cywili-zacji klasycznych Majów. Jej najistotniejszymi i najcen-
niejszymi sktadnikami są sztuka i ikonografia, wraz zich powiązaniami z systemem pi l  a hieroglificznego 
ikalendarzami. Wszystkie one stanowią jedyny w swoimrodzaju wyraz ideologii i poglądów na świat. Owa ide-ologia 
miała za sobą bez wątpienia długą histońę, alejej sformutowanie i objawienie w symbolach artystycz-nych, piśmie i 
zanotowanych pomiarach czasu to proces,jak się wydaje, względnie krótki, przypadający na deka-dy bezpośrednio 
poprzedzające okres klasyczny. Wieleelementów religijnej ikonografii Majów można wywieśćz wcześniejszej sztuki 
Olmeków - wymieńmy np. moty-wy kocie, wężowe czy jaszczurkowe oraz księżycową idzienną symbolikę - lecz 
ciągłość występowania tychczynników powinny jeszcze poświadczyć znaleziska ar-cheologiczne. Na nizinach brak 
jest danych, które do-kumentowałyby taki przebieg zjawisk, istnieją jednakwskazówki potwierdzające przejście od 
stylu Olmekówdo stylu Majów, widoczne w zabytkach znajdowanychna pacyficznych stokach Chiapas i Gwatemali 
oraz nagwatemalskich terenach górzystych. Rzeźby z miejsco-wości Izapa, pochodzącej z okresu 
protoklasycznego,dowodzą, że takie właśnie powiązania są możliwe, na-tomiast zabytki z Abaj Takalik i Kaminaljuyu 
mająodmienny charakter. Jakiekolwiek były źródła tych ideiczy też kierunek ich rozwoju, wydaje się, iż uległy 
oneponownemu zogniskowaniu i odnowieniu na nizinachcalkowicie zasiedlonych przez Majów, tzn. na póinoc-no-
wschodnim obszarze nizin Peten, w pewnej odległo-ści od terenów górzystych. Widzimy tu dowody 
pełnegorozkwitu tego, co nazywamy kultem steli u klasycznychMajów. Znamionuje on ostateczną syntezę kultury 
Ma-jów i początek okresu klasycznego.
Okres klasyczny
Termin "kult steli" odnosi się do zwyczaju ustawianiai rzeźbienia kolumnowych kamiennych pomników 
dlauczczenia pamięci władców, wydarzeń politycznych orazuplywu określonych okresów czasu. Najwcześniej dato-
wane zabytki tego typu pochodzą z Tikal i Uaxactunw południowo-wschodniej części Peten. Z 
dotychczasdostępnych danych wynika, że zwyczaj ten rozprzestrze-nił się na inne ośrodki z późnego okresu 
preklasycznegoi objął całość poŁudniowych nizin. Skoro tak wiele wy-darzeń ze zhierarchizowanego życia Majów 
znalazloswój wyraz w praktyce dedykowania steli, wydaje sięrzeczą stosowną rozpoczęcie właśnie od nich 
rozważańna temat okresu klasycznego.
Polityka, religia i proroctwa znajdowały swój wyrazw rzeźbach zdobiących stele. Uwidaczniały się na nichtakże 
umiejętności pisania i obliczania czasu oraz zna-jomość astronomii i matematyki. Na przedniej częścisteli 
przedstawiano danego władcę czy dygnitarza, zaśboki i tylną część zabytku pokrywały hieroglificzne ins-krypcje. 
Napisy te zawierają informacje na temat wyo-brażonej na steli osoby, jej genealogii oraz uzdolnień.Pismo 
hieroglificzne Majów było najbardziej skompli-kowanym i zaawansowanym systemem znaków w Mezo-ameryce 
prekolumbijskiej. Potrafimy odczytywać datyi znaki odnoszące się do władców, miast i kilku innychrzeczy, ale 
większość hieroglifów pozostaje nie rozszyf-rowana.  System ten jednak wydaje się częściowo fone-tyczny, jest więc 
nadzieja na dalszy postęp w badaniach.Pismo to ma prawdopodobnie powiązania z językamioizinnej części kraju 
Majów, którymi tamtejsza ludnośćpostuguje się do dziś. Majowie mieli kilka kalendarzyużywanych równolegle, w 
tym 365-dniowy kalendarzsłoneczny, 260-dniowy kalendarz rytualny i - co szcze-gólnie ważne w związku ze stelami 
- system tzw. Dłu-giego Rachunku czyli tabulacji dni. Zestawienia te su-mowano wedle następujących jednostek: 
baktun (14000dni), katun (7200 dni), tun (360 dni), uinal (20 dni) ikin (jeden dzień). Obliczanie dni rozpoczynano od 
mi-tyanego punktu początkowego w 3113 r. p.n.e., jednakwszystkie znane dotąd daty Długiego Rachunku odno-szą 
się do ósmego, dziewiątego i dziesiątego baktun-czyti okresu, który można umiejscowić w latach 27 910n.e. Są to te 
daty Długiego Rachunku, najczęściej no-towane w systemie katun (ok.  dwudziestoletnich prze-działów czasowych), 
jakie znajdujemy wyrzeźbione nastelach. Daty zapisywano za pomocą odpowiednich hie-roglifów wskazujących 
jednostki czasu oraz kresek (dlapiątek) i kropek (dla jedności) oznaczających cyfry wpozycyjnym systemie zapisu. 
Majowie znali pojęcie zerai posiadali dla niego znak. Obok dat i danych history-anych na stelach notowano często 
spostrzeżenia astro-nomiczne, zarówno odnoszące się do Słońca jak i Księ-życa. Zapisy oraz kalendarze solarny i 
lunarny związanebyty z obliczeniami Długiego Rachunku, w czym obja-wia się niemal obsesja obserwowania 
zjawiska upływuczasu.
Stele ozdabiano różnego rodzaju reliefami o znacznejwartości artystycznej i opatrywano napisami o treścipolitycznej, 
kalendarzowej i astronomicznej. Władcybyli ukazywani jako bóstwa lub też przedstawiano ichw otoczeniu symboli 
mocy nadprzyrodzonej. Symbolete widoczne są na stelach, w ozdobach ścian i nadproży,w ornamentacji stiukowych 
reliefów jak również w zdo-bieniu małych przedmiotów użytkowych czy w malowi-dłach na wyrobach garncarskich. 
Występowaty one sa-modzielnie albo były dodatkiem do scen przedstawiają-cych ludzi i zwierzęta. Petny ich zestaw 
jest bogaty.Kilka z nich to smoko-węże czy smoko-jaszczurki.  Tenszczególny motyw jest wyobrażeniem 
wszechpotężnegobóstwa Itzmana.  Inne wizerunki bóstw przedstawiająboga-słońce i boga śmierci. Zwierzęta, w tym 
jelenie,jaguary i małpy, jak również różne gatunki ptaków iryb są portretowane często w całkiem 
naturalistycznysposób. Stosowanie motywu lilii wodnych czy też gir-land jest także typowe dla sztuki Majów.  
Kompozycjeścienne, gdzie duża, płaska powierzchnia jest rzeźbionalub malowana, odtwarzają często sytuacje o 
rytualnymlub politycznym znaczeniu, przedstawiając dygnitarzysiedzących na tronach albo tawach i zajętych 
rozmowąz osobami siedzącymi czy też stojącymi opodal.  Zespółsłynnych malowideł ściennych z miejscowości 
Bonam-pak w Chiapas, pochodzący z okresu klasycznego, ilu-struje zapewne moment postawienia w stan 
oskarżenia,w obecności wielkiego pana, jeńców wojennych i póź-niejsze poświęcenie kilku z nich na ofiarę. 
Bogactwoubiorów sporządzonych z jasno barwionych mateńałów,piór i ozdób jadeitowych jest typowe dla tej 
sztuki.  Rzemiosło także odznaczało się artyzmem.  Malowi-dta polichromatyczne na najładniejszych wyrobach 
garn-carskich są ściśle związane z wizerunkami na stelach iz ich ornamentacją. Majowie okresu klasycznego 
byliwielkimi mistrzami w zakresie wyrobu naszyjników, wi-siorków i figurek z jadeitu. Ich szlifierze 
dokonywaliobróbki także innych minerałów, muszli i kości. Metalenie były natomiast znane w okresie klasycznym.  
Stele i inne pomniki wznoszono w centrach religij-nych i politycznych. Były to siedziby rządzących elit,co 
podkreślały wysokie piramidy zwieńczone świątynia-mi oraz nieco mniejsze, wydłużone tarasy, na którychwznosiły 
się długie, wielopokojowe budynki pałacowe,będące rezydencjami arystokratów. Takie świątynie lubpałace 
budowano często wokół otwartych dziedzińcówlub placów. Małe ośrodki mogły składać się tylko zjednego takiego 
zespotu budynków otaczających plac,ale główne centra Majów w okresie klasycznym zajmo-waty często 
powierzchnię ponad 1 km2, zaś wewnętrznązabudowę wyznaczało wiele placów. Przykładem tychostatnich może 
być Copan w Hondurasie, który tworząakropole złożone z wielu dziedzińców otoczonych ogro-dzeniem (całość 
zajmuje powierzchnię ok. 1 kmz). Innąilustracją takiego typu zabudowy jest Tikal w Peten,którego centralny zespół 
wielkich budynków rozciągasię na przestrzeni ponad 4 kmz. Architekturę Majówtworzono z kamienia i gruzu. 
Kamiennymi zdobieniamipokrywano tarasy i piramidy wypetnione ziemią orazgruzem. Wznoszone na nich patace i 
świątynie byłyzdobione i pieczołowicie wykończone artystyczną ka-mieniarką. Kilka budynków miało płaskie, 
belkowanedachy, związane zaprawą murarską, natomiast dachyinnych wsparte były na kroksztynach lub 
fałszywymsklepieniu tukowym. Z racji niewątpliwej słabości tegotypu konstrukcji ściany pomieszczeń były bardzo 
grubew porównaniu z wielkością pokoi. Ocalało kilka takichsklepień, ale większość z nich zawaliła się w ciągu wie-
ków. Innymi obiektami publicznymi w centrach Majówbyły, obok świątyń i pałaców, boiska do gry w piłkę,ztożone 
z dwóch długich, równolegtych kopców czy teżplatform, otaczających pole gry, na którym rozgrywanomecze 
między dwiema drużynami posługującymi siękauczukow iłk. D s onu em szesnastowieczn miopisami 
etnohistorycznymi tych rozgrywek, są one takżeprzedstawione w sztuce Majów. Gra w piłkę była typo-wa dla 
kultury środkowoamerykańskiej i Majowie odda-wali się jej tak samo jak inne ludy tego obszaru.  Archeologia nadal 
nie rozstrzygnęła, w jakiej mierzecentra Majów były prawdziwymi miastami, choć ostat-nie badania powierzchniowe 
wokół kilku takich ośrod-ków wskazują na istnienie dzielnic mieszkalnych, właś-ciwych miastu. Prawie bez żadnej 
wątpliwości możnastwierdzić, że były to ośrodki miejskie.  Stanowiły oneogniska działalności politycznej, religijnej, 
miejsca tar-gowe, a w niektórych wypadkach byŁy ufortyfikowany-mi warowniami.
Spoglądając szerzej na zagadnienie osadnictwa, mo-żemy stwierdzić z 
dużą dozą pewności, że całe nizinneobszary Majów były gęsto zasiedlone, 
szczególnie wpóźnym okresie klasycznym. Pod uprawę zbóż nadawa-ło się 
tylko 50% powierzchni kraju i jedynie na tymobszarze znajdujemy ślady 
osadnictwa. Nieużytki, tere-ny słabo nawadniane i posiadające gleby 
niskiej klasywystępowały na całym terytorium nizin, ale były tutakże 
ziemie dobre. Ujmując rzecz szerzej, cały obszarnizinny wskazuje na 
istnienie osadnictwa prekolumbijs-kiego. W ciągu okresu preklasycznego 
następował stałypostęp w zasiedlaniu tych terenów, a także 
prawdopo-dobnie wzrost populacji. Niezależnie od 
zróżnicowaniaregionalnego w okresach protoklasycznym i 
wczesnymklasycznym obserwujemy spadek poziomu osadnictwa,ale już w późnym okresie klasycznym pojawia się 
nowafala zasiedleń i kolejny wzrost liczby ludności. Wkrótcepotem nastąpił jednak upadek - w końcowym 
okresieklasycznym i postklasycznym wiele obszarów uległoznacznemu wyludnieniu. Układ tego osadnictwa - 
coodnosi się głównie do okresu klasycznego, dla któregomamy najwięcej informacji - tworzył system 
większychcentrów i matych ośrodków. Bywaty one bardziej lubmniej równomiernie rozłożone - większe leżaty 
przecię-tnie w odległości 29 km od siebie, mniejsze z nichtworzyły rozleglejszą sieć. Z obecnych danych wynika,iż 
na większości obszarów nizinnych Majów istniata całahierarchia osad, z co najmnej trzema szczeblami czyteż 
poziomami. Każdy mniejszy, czy większy ośrodekotoczony był dalej leżącymi zespotami mieszkalnymi.Na 
niektórych terenach byty one dość gęsto rozmiesz-czone, bezpośrednio wokót centrów lub niedaleko odnich, w 
innych regionach ludność rolnicza zamieszkiwa-ła obszar między centrami. Te rozbudowane modeleosadnicze 
powodowały nie tylko zmiany natury ekolo-gicznej czy żywieniowej, ale także implikacje politycz-ne. Istnieje 
możliwość zrekonstruowania, jakkolwieknie w oparciu o materiały źródtowe, modelu większegocentrum, siedziby 
najwyższego władcy, zarządzającegoznacznym terytorium.  Podlegali mu niższej rangi wo-dzowie i namiestnicy, 
administrujący mniejszymi ośrod-kami.
Jednym z pośrednich skutków badań nad intensyw-nym osadnictwem Majów na obszarze nizin byŁa konie-czność 
ponownego rozpatrzenia dawnej gospodarki ży-wnościowej tego ludu. Badania powierzchniowe osadni-ctwa 
prowadzą do wniosku, iż niziny zamieszkane bytyprzez zbyt dużą liczbę mieszkańców, aby mógł wystar-czyć im 
karczunkowo-wypaleniskowy system uprawyziemi, będący uprzednio typową metodą gospodarowa-nia. Pojawito 
się więc sporo nowych problemów bada-wczych. Jeden z nich dotyczy możliwości tarasowejuprawy ziemi, bowiem 
badania w regionie Rio Bec, wpotudniowej części Campeche, ujawniły rozlegte tere-ny, na których występowało 
rolnictwo tarasowe, co wy-raźnie wskazuje na bardziej intensywne prekolumbijskiemetody uprawy. Inne odkrycia 
prowadzą do wniosku,że Majowie praktykowali uprawianie sztucznie podnie-sionych pól.  Na stosowanie tej 
wydajnej formy gospo-darowania mamy wiele dowodów zarówno w Campecheczy Belize jak i gdzie indziej. Z 
dużym prawdopodo-bieństwem można stwierdzić, że uprawa roli przynosiłaMajom bardzo urozmaicone plony, a 
skrobię korzennąpozyskiwano z przydomowych ogrodów uzupełniająctym samym kukurydziano-fasolową dietę.  
Przy okazji omawiania okresów preklasycznego i pro-toklasycznego w dziejach cywilizacji Majów wspomnia-no o 
kontaktach z Olmekami i społecznością Izapanoraz o wptywie tych kontaktów na rozwój kulturalnyMajów z nizin. 
Podkreślić trzeba, że kontakty zagrani-czne trwały nieprzerwanie również w następnym okre-sie. Bez wątpienia 
jednym z najważniejszych czynnikówoddziatujących na Majów we wczesnym okresie preko-lumbijskim była 
cywilizacja środkowomeksykańskiegoTeotihuacan.  Uwidacznia się to nie tylko w występowa-niu na nizinach Majów 
zielonego obsydianu, pochodzą-cego z centralnego Meksyku, ale także w silnym wpły-wie na ceramikę albo - tak jak 
w Tikal - na większośćrzemiosŁ. Na wizerunku władcy, zdobiącym stelę z Ti-kal, widnieją symbole rodem z 
Teotihuacan, zaś w miej-scu pochówku tego cztowieka znajdują się - co charak-terystyczne dla stylu Teotihuacan - 
przedmioty zbytkuoraz wyroby użytkowe, pochodzące zapewne z Kaminal-juyu na terenach górzystych Gwatemali. 
Istnieje takżehieroglificzny zapis z Tikal, wskazujący, że owa postać,znana archeologom z hieroglificznego 
przydomka"Krzywy Ryj", to cudzoziemiec, który poślubił dziew-czynę z miejscowego domu panującego, 
zakładając wTikal nową dynastię. Wydarzyto się to w IV czy V w.n.e. Ten przyczynek do dynastycznej histońi 
Majów,choć tak skromny, zachęca niewątpliwie do dalszychbadań hieroglificznych i ikonograficznych. Nasuwa tak-
że myśl o bliskości i skomplikowanym charakterze wza-jemnych relacji między dawnymi 
mezoamerykańskimikulturami. Wpływy Teotihuacan-Kaminaljuyu zaniknę-ły na nizinach Majów po 450 r., chociaż 
ich piętno,widoczne w kulturze tego ludu - jego ceramice, archi-tekturze i ikonografii religijnej - zachowało się w 
szczą-tkowej formie do końca okresu klasycznego.  Między 550 a 600 r. niziny Majów przechodziły pe-wien kryzys. 
W owym półwieczu nastąpito znacząceosła5ienie czy też zaprzestanie działalności rytualnej.Wzniesiono niewiele 
budynków oraz steli. Przyczynytego kryzysu ani jego istota nie są znane. W poszczegól-nych ośrodkach nastąpił 
potem powrót do działalnościbudowlanej. Powstato wiele nowych centrów i lata 60 800 były na całym obszarze 
nizin okresem wzrostu po-pulacji. Była to także epoka regionalizacji stylów. Zowego faktu oraz z tego, co można 
wyczytać z hierogli-ficznych inskrypcji wynika, że polityczną scenę Majówtworzyło wiele małych, regionalnych 
państewek, powią-zanych ze sobą zmieniającymi się stale sojuszami, zaan-gażowanych w sporadyczne konflikty 
wojenne i posiada-jących arystokratyczne warstwy wiążące się dynastycz-nymi mańażami. To wŁaśnie w późnym 
okresie klasycz-nym wystąpią najbardziej uderzające różnice regionalnew architekturze i ceramice, z 
wyodrębnieniem stylu Pe-ten i jego odmian na południu oraz stylów Rio BecÄChenes na obszarze centralnym, jak 
również stylu Puucna terenie północnego Jukatanu. Istotna różnica międzypołudniem i innymi regionami polega na 
tym, że inskry-pcje hieroglificzne i kult steli byty bardziej rozwiniętewŁaśnie na południu. Z kolei obszary póŁnocne 
celowaływ budownictwie pałaców i świątyń, a szczególnie w zdo-bieniu fasad tych budowli.
Upadek ośrodków na nizinach Majów nastąpiŁ ok.800 r. Znów,jak w końcu wczesnego okresu klasyczne-go, 
zmniejszyła się znacznie ilość wznoszonych budyn-ków oraz steli. Był to jednak kryzys głębszy - albo teżMajowie 
nie potrafili tym razem znaleźć drogi wyjścia.Ok. 900 r.  podupadają praktycznie wszystkie większecentra czy miasta 
na potudniu i proces ten rozszerzasię stopniowo na pótnoc, obejmując po drodze regionyRio Bec-Chenes i Puuc. 
Upadek klasycznej cywilizacjiMajów widoczny jest szczególnie w zaniku działalnościośrodków elitarnych, a także w 
wyludnianiu się terenówdotąd zamieszkanych. Powody tego zjawiska pozostająjedną z wielkich zagadek 
prekolumbijskiej Ameryki.Zniszczenia wywołane najazdami ludów ze środkowegoMeksyku, w tym Tolteków, są 
jednym z możliwychwyjaśnień. Istnieją dowody na to, że na pólnocnymJukatanie, w starym ośrodku Chichen Itza z 
okresuklasycznego, osiedlili się najeźdźcy. Jednak dla większo-ści kraju mamy niewiele świadectw inwazji czy 
podbojudokonanego przez przybyszów z zewnątrz. Klęski nieu-rodzaju, przeludnienie, epidemie i inne czynniki 
mogtybyć przyczynami upadku, ale żadne z tych wyjaśnieńnie jest w peŁni satysfakcjonujące. Z szerszego spojrze-
nia na mezoamerykańską scenę wiadomo, że po latach70 750, wraz z upadkiem metropolii Teotihuacan wcentralnym 
Meksyku, skończyta się era względnego spo-koju w okresie klasycznym. Okresy końcowy klasycznyi postklasyczny 
byty epokami kształtowania się nowychpaństwowości o militarnym i agresywnym charakterze.Najpotężniejsze z 
nich, jak te utworzone przez Tolte-ków czy potem przez Azteków, stały się mocarstwamiw centralnym Meksyku, a 
następnie zaczęły kierowaćswą ekspansję na południe. Możliwe, że Majowie niepotrafili przystosować się do tych 
nowych warunkówani też zdobyć się na bardziej zdecydowane kontrposu-nięcia. Kiedy Europejczycy po raz 
pierwszy wkroczylina niziny kraju Majów w latach dwudziestych XVI w.,znaleźli tam małe miasta-państwa i drobne 
ośrodki wła-dzy na północy, natomiast południowy obszar nizin byłniemal calkowicie opustoszały. Dawne wielkie 
centraczy też miasta zostaly w krótkim czasie wydane na pa-stwę dżungli.
Aztekowie
H. B. Nicholson
Kulturę późnych prehiszpańskich ludów ze środkowegoMeksyku przyjęto nazywać "aztecką". Określenie tomiewa 
również węższy zakres znaczeniowy, odnoszącsię jedynie do społeczności Tenochtitlan (obecnie mia-sto Meksyk), 
największego i najpotężniejszego politycz-nego miasta w Ameryce Północnej w okresie hiszpań-skiego podboju. 
Obydwa zastosowania tego terminu sąnieco anachroniczne, bowiem w 1521 r. mieszkańcy me-tropoli określali siebie 
jako Tenochca, Mexica i ColhuaMexica, nie używając raczej nazwy "Aztekowie", która,ściśle mówiąc, odnosila się 
do ich przodków z okresumigracji, a więc z czasów przed założeniem Tenochtit-lan. Od kiedy jednak Aleksander 
Humboldt (1769-1859) i William Prescott (1796-1859) spopularyzowaliową nazwę swymi znamienitymi dziełami z 
ubiegłegostulecia, zyskala ona tak szeroką akceptację, że trudnobyłoby obejść się bez niej. Wyjątkowo użyteczne 
jestwykorzystanie terminu "aztecki" jako ogólnego pojęciakulturowego odnoszącego się do grup ludności środko-
wego Meksyku z późnego okresu postklasycznego ujmo-wanych całościowo. Natomiast terminy "Mexica" i "Te-
nochca" są bardziej stosowane w odniesieniu do miesz-kańców Tenochtitlan jako jednostki społecznej i polity-cznej.
Historia
Podobnie jak większość grup, które odegraiy jakąś po-lityczną rolę w 
historii świata, elita rządząca Tenochtit-lan stworzyła "oficjalną" 
tradycję. Przodkowie tej spo-leczności mieli przywędrować z 
pólnocno-zachodniegoobszaru, zwanego Aztlan (stąd: Aztekowie - "ludzie 
zAztóg Huitzilopochtli nakazał im opuścićdawne siedziby we. Po długiej wędrówcewkroczyli dosyku i usadowili 
się na dłużejw Chapoltepec (ok. druXIII w.). Wyparcistamtąd 
ok. 130o r. przez koalicjęón, znaleźlisię na okres jednego od panowaniem Colhu-acan, osiedlając się niedaleko tej w 
owymczasie potęgizasiy działalnościTolteków znajdujemy na 
Jukatanie, gdzie podbili onicentrum Majów, która odziedziczyła wiele z tradycji poli-tyczno-dynastycznej Tolteków. 
Ostatecznie jednak zdo-łali uciec, przenosząc się kilkanaście kilometrów na pół-noc, na wyspy położone na 
bagnistych obszarach w za-chodniej odnodze wielkiego słonego jeziora, które zaj-mowało znaczną część najniżej 
położonych terenówKotliny Meksyku. Wedle najbardziej popularnej wersjiopowieści dotyczącej zakończenia tej 
migracji przybyszewybrali Tenochtitlan na swą siedzibę, gdy napotkali orłaz grzechotnikiem w dziobie, siedzącego na 
kaktusie wy-rastającym z kamienia. (Nazwa miasta oznacza "miejsceplemienia Mexica przy kaktusie na kamieniu"). 
Za tra-dycyjną datę powstania Tenochtitlan przyjmuje się rokDwóch Domów (2 Calli) - 1325 r. - choć 
niektórzyuczeni skłonni są przesunąć to wydarzenie na czasy ojedno czy dwa pokolenia późniejsze.
Pierwszym niezależnym tlatoani, czyli władcą Teno-chtitlan, byl Acamapichtli, który, według większościprzekazów, 
wstąpil na tron w 1376 r. jako latorośl kró-lewskiej dynastii Colhuacan, wywodzącej się od Topil-tzin Quetzalcoatla, 
tradycyjnego twórcy potęgi Tolte-ków.  Tenochtitlan uważal się zatem za spadkobiercępolitycznej sławy tego ludu, 
który istotnie miał znacznyudzial w tworzeniu się władzy Mexica.  Początkowo mia-sto było podporządkowane 
Azcapotzalco, położonej nazachodzie stolicy Tepaneków, którzy, poczynając od po-łowy XIV w. , stworzyli rozległe 
państwo środkowoame-rykańskie pod dynamicznym przywództwem wybitnegowladcy o imieniu Tezozomoc. Po 
jego śmierci, któranastąpiła w 1426 lub 1427 r. , jeden z synów panującego,Maxtla, przywłaszczył sobie tron, 
wywolując wojnę do-mową i powszechny bunt. Ok.  1433-1434 r. wladzaTepaneków uległa całkowitemu załamaniu i 
większośćich dawnych poddanych znalazła się pod rządami Teno-chtitlan, zarządzanego przez czwartego tlatoani, 
Itzcoat-la, syna Acamapichtli, albo dostała się pod wpływyTetzcoco, stolicy dużej prowincji Acolhuacan, obejmu-
jącej znaczną część wschodniej Kotliny Meksyku i rzą-dzonej przez stawnego króla-poetę, Nezahualcoyotla.
Nowy porządek polityczny zostal ugruntowany postworzeniu "trójstronnego sojuszu": Mexica (Tenochtit-I5n), 
Acolhuaque (Tetzcoco) i kraju Tepaneków (zna-cznie osłabionego, ale bynajmniej nie zniszczonego,mającego nową 
stolicę - Tlacopan). Sojusz ten przyczy-nił się do powstania wielkiej potęgi militarnej, obej-mując stopniowo swą 
kontrolą obszary zależne niegdyśod Tepaneków. Wkrótce władztwo to podporządkowałosobie nowe tereny, 
szczególnie na poludniu i wschodzie.Za Motecuhzomy I (panowal w latach:144 1469), bra-tanka Itzcoatla, 
Tenochtitlan w krótkim czasie wysunąłsię na czoło dystansując swych politycznych partnerów.Trzej wnukowie 
Motecuhzomy, Axayacatl (1469-1481),Tizoc (1481-1486) i Ahuitzotl (148 r1502), byli jegonastępcami na tronie i 
wszyscy oni kontynuowali skute-cznie politykę agresywnego ekspansjonizmu. Do czasuśmierci trzeciego z nich 
uczestnicy "trójstronnego soju-szu" otrzymywali daniny od setek gmin rozrzuconychod San Louis Potosi aż do 
granic Gwatemali. Potężnewladztwo Tarasków z Michoacan położyło jednak kresekspansji na zachodzie. Co zaś się 
tyczy Tlakskalan iich potężnego państwa na wschodzie, gdzie używanojęzyka nahuatl, to mimo iż bylo ono 
całkowicie otoczo-ne, zdolało jednak utrzymać niepodległość aż do nadej-ścia Cortesa.
Kiedy Motecuhzoma II, syn Axayacatla, objął tronw latach 1502-1503, Tenochtitlan znajdowal się u szczy-tu potęgi. 
Chociaż zasadnicza część zachodniego obsza-ru Oaxaca miała zostać podbita, to jednak pora spek-takularnej 
ekspansji "trójstronnego sojuszu" należałajuż do przesztości. Okres rządów tego władcy to czasykonsolidacji i 
jednoczenia zdobyczy terytorialnych. We-dług tradycji, Motecuhzoma II otaczał się znaczniej bar-dziej zasobnym i 
arystokratycznym dworem niż jegopoprzednicy, co uczyniło duże wrażenie na Hiszpanach.Przepych ten był 
odbiciem potęgi i bogactwa królews-kiej stolicy, która kontrolowala, wraz z dwoma sojusz-nikami, obszar o 
powierzchni ponad 300 000 kmz i ścią-gala wysokie daniny od milionów swych poddanych.
Pożywienie
Intensywne rolnictwo, którego historia w Mezoamerycesięga, jak się wydaje, III tysiąclecia p.n.e., stanowiłopodstawę 
systemu wyżywienia.  Uprawiano różnorakierośliny, z kukurydzą na czele. Innymi ważnymi uprawa-mi były: fasola, 
dynia, bataty, szarlat ziarnisty, maniok,pomidory i różne owoce, w tym awokado, ananasy imelony. Bawełna i kaktus 
maguey zapewniały znacznąilość wŁókna do przędzenia.  Sfermentowana sacharoza,wyciekająca z tej drugiej 
rośliny, stanowiła surowiecdo wytwarzania jedynego napoju alkoholowego, octi(pulque).  Rosnące dziko liczne 
rośliny halucynogennebyly zbierane przede wszystkim dla potrzeb rytualnychwróżb; wymieńmy tu pewien gatunek 
grzybów (teona-nactl), nasiona powoju (ololiuhqui) oraz pączki peyotlu(rodzaj kaktusa). Kakao (cacahuatl), surowiec 
do pro-dukcji czekolady, luksusowego napoju dla klas wyż-szych, bylo ważną uprawą w niektórych częściach tropi-
kalnych nizin. Rosły tam także drzewa nacinane w celupozyskania kauczuku, z którego wykonywano piłki uży-wane 
podczas rytualnych gier i który spalano także jakokadzidło.
Podstawowym narzędziem rolniczym był zwykly kij.Na nizinach gęsto pokrytych zaroślami stosowano prze-miennie 
typową technikę karczunkowo-wypaleniskową.Na półjałowych terenach górzystych trzeba było wpro-wadzić 
bardziej intensywne metody, takie jak uprawaciągła bądź też pozostawianie pól odłogiem na dłuższeokresy czasu w 
zależności od rodzaju gleby i stopniajej wilgotności. Przy dogodnych warunkach stosowanouprawę ziemi w oparciu 
o wylewy wód, tarasowy układpól oraz nawadnianie. Specyficzny typ irygacji chinam-pa, zwany inaczej "ogrodami 
pływającymi", miał dużeznaczenie w przypadku płytkich jezior słodkowodnych,głównie w południowej części 
Kotliny Meksyku. W wy-niku wydobywania błota z dna jezior powstawała stop-niowo skomplikowana sieć matych 
prostokątnych wyse-pek. Stale pokrywane świeżym szlamem, owe działkidawaty wyjątkowo obfite plony w postaci 
płodów rol-nych i kwiatów. Dobrze rozwinięte było magazynowa-nie żywności, którą przechowywano w wielkich, 
solid-nych spichlerzach zbudowanych z belek o czworokąt-nym przekroju i z niewypalanej cegły adobe (cuezco-
matl).  Najbardziej rozpowszechnioną metodą przygotowaniakukurydzy do spożycia było zmieszanie 
rozgniecionegomiąższu z wodą i wyrobienie gęstej pasty, z której for-mowano cienkie, okrągłe tlaxcalli (po 
hiszpańsku tortil-la), smażone na patelni. Tortilli używano często jakododatku do innej żywności lub też zawijano w 
nie ka-wałki mięsa lub warzywa (oryginalne taco). Generalnierzecz ujmując, kuchnia aztecka była bogata i różnoro-
dna; urozmaicały ją pikantne sosy, przyprawione chilli.Polowania, szczególnie na jelenie, króliki, pekari i pta-ctwo 
wodne, dostarczały dużej ilości mięsa. Istotnymźródtem protein była także.hodowla indyka. Czasamispożywano 
również mięso psa - jedynego ważnegozwierzęcia domowego.
Gospodarka
Proporcjonalnie do wielkich rozmiarów i złożonościspołeczno-politycznej imperium, instytucje gospodarczebyły 
dobrze rozwinięte, aczkolwiek wydaje się, iż więk-szą rolę w ich dziatalności odgrywały urzędy aniżelimechanizmy 
rynkowe per se. Wyodrębniły się co naj-mniej trzy większe podsystemy ekonomiczne: wymianatowarowa - zarówno 
na poziomie lokalnym jak i regio-nalnym - lokalny i ogólnopaństwowy system danin ipodatków oraz "handel 
zagraniczny". Miejscem, w któ-rym współdziałały one w ramach ogólnego systemu eko-nomicznego był oficjalny, 
regulowany przez wspólnotęrynek, będący gtównym punktem, w którym ogniskowa-ły się społeczne interakcje. 
Największym rynkiem No-wego Świata w okresie podboju hiszpańskiego byto Tla-telolco, bliźniacze miasto 
Tenochtitlan.  To potężne,barwne emporium uczyniło ogromne wrażenie na kon-kwistadorach, a szczególnie na 
samym Cortesie, któryszacowat liczbę mieszkańców na 60000 ludzi. Ekspono-wano tam różnego rodzaju towary 
przez wyznaczonychurzędników, z których kilku pełniło służbę w budynkuznajdującym się w centrum placu 
targowego, aby namiejscu rozstrzygnąć konflikty. Mniejsze kopie tegosłynnego rynku rozkwitały w catym państwie. 
Niektó-rych transakcji można było dokonywać codziennie nawszystkich głównych targach, ale specjalnie 
przeznaczo-nym na dziatalność handlową był piąty dzień każdegotygodnia.
Zawodowi kupcy, pochteca/oztomeca, byli w wysokimstopniu zorganizowani w społeczno-polityczne organiza-cje, 
przypominające w jakimś sensie średniowieczne gil-die. Zamieszkiwali własne dzielnice, tworząc społeczno-ści 
pozostające pod zwierzchnictwem własnego przy-wódcy, składali ofiary swym własnym bóstwom i prowa-dzili 
dalekie wyprawy handlowe - zarówno w interesachpaństwowych jak i prywatnych - na obszarze całegopaństwa jak i 
poza jego granicami. Możliwe, że docie-rali nawet daleko na wschód, do Panamy. Ludność te-renów górzystych 
cenita szczególnie produkty pocho-dzące z tropikalnych nizin, z kolei mieszkańcy tropikówchętnie zaopatrywali się w 
towary dostępne tylko nachłodnym, półjatowym płaskowyżu. Jakkolwiek wymie-niany towar byt głównym 
środkiem płatniczym, to jed-nak cenne ziarno kakaowca czy bawełniane okrycie ostandardowych rozmiarach 
stanowity state jednostkiwartości, najczęściej używane w transakcjach handlo-wych.
Urbenizacja
Na obszarze imperium, szczególnie na terenach górzys-tych, istniało wiele miast o znacznych rozmiarach. Naj-
większe z nich, Tenochtitlan, wraz z północnym mia-stem bliźniaczym, Tlaltelolco, mogto poszczycić się licz-bą 
ponad 100000 mieszkańców, a możliwe nawet, żeprzekroczyło ją dwu- lub trzykrotnie. W czasach podbo-ju 
hiszpańskiego byta to okazała Wenecja NowegoŚwiata, poprzecinana licznymi kanałami i połączona zwybrzeżem 
czterema gtównymi drogami, zbudowanymina groblach. Jak przystato na stolicę impeńum, w mie-ście znajdowały 
się wielkie pałace, zespoły świątyń iplace targowe pośród niezliczonych chinampas, czyli"pływających ogrodów". 
Jednak już we wczesnym okre-sie kolonialnym jezioro zaczęto tracić wodę w wynikusilnego parowania, co sprawiło, 
że miasto Meksyk,spadkobierca Tenochtitlan, znalazto się w całkowiciezmienionej sytuacji, pozbawione życiodajnej 
wody.
Strój
Na obszarach górzystych typowym strojem kobiecymbyła koszula huipilli oraz okręcona wokót ciała spódni-ca 
cueitl. Mężczyźni nosili zazwyczaj przepaskę biodro-wą maxtlatl i płaszcz ńlmatli, przewiązany na ramieniu,oraz 
sandaty caetli. Na cieplejszych nizinach kobietyczęsto chodziły do potowy nago, nosząc tylko spódnicę.Jakość 
surowca (włókno kaktusa maguey dla klas niż-szych i bawełna dla wyższych) oraz wzory odzieży zale-żały od 
majętności i społecznego statusu osoby, któranosiła dany strój.
Mieszkania
Budynki mieszkalne były zwykle proste i funkcjonalne.Na obszarach górzystych większość domów budowanoz 
cegły suszonej na stońcu (czasami na fundamentachz kamienia) i pokrywano je płaskimi lub spadzistymidachami. 
Na nizinach wznoszono ściany z plecionkioblepionej gliną i domostwa te kryto strzechą. Układwewnętrzny 
większości domów tworzyły: izba główna,spiżarnia i miejsce do pracy. Siedziby władców i znacz-niejszych 
możnych wznoszono zwykle według indywidu-alnego planu.  Byty to konstrukcje wielopokojowe, zbu-dowane z 
cegty suszonej na słońcu, pokrytej tynkiem.Obszerne komnaty otaczały centralne patio.
Rodzina i spoteczeństwo
Najmniejszą jednostką spoteczną była rodzina podsta-wowa. Typowa wspólnota rodzinna składała się jednak-że i z 
innych osób, szczególnie z krewnych i powinowa-tych. Wszyscy członkowie pracowali razem na sweutrzymanie. 
Dziewczęta zazwyczaj wcześnie wychodziłyza mąż, chłopcy żenili się trochę później, po odbyciusłużby wojskowej. 
Wśród arystokracji powszechna bytapoligamia, natomiast małżeństwa wśród ludu były mo-nogamiczne, zapewne ze 
względów ekonomicznych.Główną powinność męża stanowito zabezpieczenie byturodzinie poprzez wykonywanie 
pracy rolnika lub rze-mieślnika. Rola kobiety sprowadzała się do obowiąz-ków domowych, na które składało się 
gotowanie, tkanieubrań oraz wychowywanie dzieci. Większość chtopcóww wieku ok.10 lat oddzielano od rodzin i 
albo zaczynalioni uczęszczać do szkół wojskowych (telpochcalli), albo- jeżeli należeli do warstw możnych - 
uczęszczali doszkół przy świątyniach, calmecac, gdzie zdobywali wy-kształcenie o charakterze religijnym, które w 
szczegól-ności przygotowywato ich do kapłaństwa lub pełnieniafunkcji przywódczych we własnych 
społeczeństwach.Niektóre dziewczęta również uczęszczały do szkół świą-tynnych, ale większość z nich była 
zaprawiana do domo-wych obowiązków przez matki i krewne.
Liczne rodziny, zwykle potączone więzami krwi, gru-powały się w kilku większych zespołach 
mieszkalnych,tworzących albo małe oddzielne kolonie albo dzielnicewiększych miast. Byty to tzw. calpolli 
(tlaxilacalli, chi-namitl itp.), które spełniaty róine funkcje społeczne,m.in.  sprawowaty jurysdykcję nad własnością 
społecznąoraz nadzorowały wszystkie transakcje dotyczące posia-dłości ziemskich swych cztonków, calpolequ.e. 
Więk-szość wolnych członków społeczeństwa - możni i lud-należeli do takich właśnie związków, z których 
każdywyznawał kult wtasnego patronackiego bóstwa. Lud zo-bowiązany był do wypełniania swego rodzaju 
pańszczy-zny w postaci robót publicznych oraz odbywania służbywojskowej w ramach swej przynależności do 
calpolli.Niektóre calpolli składaty się z wyspecjalizowanych rze-mieślników czy też ludzi innych zawodów, np. 
kupców.
Społeczeństwo azteckie charakteryzowało jaskrawerozwarstwienie, z podziałem na dwie główne klasy: mo-żnych 
pipilńn oraz lud macehualan. W ramach tychgrup istniały dalsze podziały. Wielu członków klasy mo-żnych, z 
których znaczna część związana była ze zna-mienitymi rodami arystokratycznymi, tecalli, miało swewłasne 
dziedziczne posiadłości.  Często także wyposaża-no ich dodatkowo w działki należne im z racji urzędni-czych. 
Posiadłościte byty uprawiane przez lud, wtącza-jąc w to także dzierżawców przywiązanych do gruntówi nie 
płacących żadnych podatków. Wszyscy inni użyt-kownicy musieli uiszczać opłaty podatkowe swym wład-com. W 
przypadku, gdy wspólnoty podporządkowanebyty władzy zewnętrznej ptacity daninę zbiorową. Mo-żnych 
zwalniano zazwyczaj z miejscowych form opoda-tkowania, byli jednak zobowiązani do służenia 
swymspołecznościom poprzez sprawowanie różnych funkcjiurzędniczych i przywódczych, a głównie poprzez 
stużbęwojskową. Niewolnicy tlacońn stanowili zazwyczaj wła-sność możnych, ale posiadali jednak określone prawai 
nie uważano ich za przedmioty.
Struktura polityczna
W okresie poprzedzającym bezpośrednio konkwistę wkrajobrazie środkowomeksykańskim występowato wielegmin 
o zróżnieowanych rozmiarach.  Były one powiąza-ne ze sobą na rozmaite sposoby. Model 
najbardziejrozpowszechniony stanowiło rozległe, znaczące miastoaltepetl (hiszpańskie cabecera), sprawujące 
kontrolę po-lityczną nad skupionymi wokół siebie wspólnotami. Temiasta-państwa lub ośrodki władzy łączyła 
podobna hi-stońa, ale były one uważane przez sąsiadów za od-dzielne jednostki etniczne, zazwyczaj politycznie 
samo-dzielne. Nawet jeśli stanowiły podporządkowane ele-menty większego systemu państwowego (a tak byto 
wprzypadku większości z nich w okresie podboju hiszpa-ńskiego) to jednak zachowywały wysoki stopień samo-
dzielności i niezależności.  W stolicy impeńum, Tenochtitlan, rządy sprawowalipotomkowie Tolteków, tlatoque, 
wybierani z potomkówrodziny królewskiej w prostej linii, co było typowe dlawiększości ośrodków wewnątrz 
państwa. Wtadza prze-chodziła zazwyczaj z brata na brata, z ojca na syna, zdziada na wnuka, ze stryja na bratanka. 
Tlatoani posia-dał rozległe uprawnienia jako ziemski przedstawicielbóstwa patronującego miastu, jednak przed 
podjęciemważnych decyzji miał obowiązek konsultowania się zorganami doradczymi, w skład których wchodzili 
możniwysokiej rangi, często jego bliscy krewni. Impeńum"trdjstronnego sojuszu" utworzono drogą podboju 
iskutecznie podtrzymywano dzięki sitom wojskowym, cowyrażało się w założeniu królewskich garnizonów 
wmiejscach strategicznych, garnizonów dowodzonychprzez dostojników, którzy pełnili funkcję 
namiestników.Rozległa administracja, w której wysokie stanowiskabyły dziedziczone w prostej linii w ramach 
określonychrodzin arystokratycznych, zapewniała funkcjonowaniezarządu lokalnego i dbała o interesy państwowe, 
zwła-szcza o pobór opłat i podatków. Wydaje się, że wieluurzędników pełniło także funkcje sądownicze jako te-
cuhtlatoque, działając w ramach zorganizowanego wsposób hierarchiczny systemu sądów lokalnych i kró-lewskich. 
Ferowali oni wyroki w oparciu o bogaty zbiórtradycyjnego prawa bazującego zarówno na ówczesnychkodeksach, 
szczególnie na tym, który ogłosił Nezahual-coyotl z Tetzcoco (1431-1472),jak i na uznanych pre-cedensach 
prawnych tego władcy.
Język i nauczanie
W okresie poprzedzającym przybycie Cortesa dominu-jącym językiem środkowego Meksyku był 
nahuatl,przedstawiciel wysuniętej najdalej na południe odnogiszeroko rozgałęzionego północnoamerykańskiego uto-
azteckiego pnia językowego, obejmującego języki lu-dów żyjących na obszarach od Montany do Panamy.Mówiono 
także innymi, nie powiązanymi z tą grupąjęzykami, z których najważniejsze to: totonac, popolo-ca, a szczególnie 
różne odmiany rodziny języków oto-miańskich (otomi, matlatzinca, mazahua, ocuiłtecaitd.). Hiszpańscy misjonarze 
przystosowali alfabet łaciń-ski do narzecza nahuatl. Powstała wtedy znacząca lite-ratura w tym bogatym leksykalnie 
języku. Przed podbo-jem hiszpańskim w użyciu byt dość prymitywny systempisania, w zasadzie piktograficzny, ale 
z pewnymi ele-mentami fonetycznymi (stosowano rozwiązania "rebuso-we" czy też kalki fonetyczne). Obok dzieł 
religijnych,typowymi przykiadami azteckiego piśmiennictwa byłyhistońe i genealogie, mapy i plany, dokumenty 
admini-stracyjne, takie jak listy danin czy godności, bądź teżspisy katastralne. Pisano na papierze (wyrabianym zkory 
drzewa figowego), na wyprawionej skórze zwierzę-cej lub na bawełnianych płachtach. Wiedza Aztekóww zakresie 
astronomii i matematyki byŁa z dzisiejszegopunktu widzenia skromna. Natomiast umiejętność sku-tecznego leczenia 
różnych chorób za pomocą szerokiejgamy środków medycznych zdumiewata nawet lekarzyhiszpańskich, którzy 
zapożyczyli od Azteków niektóreśrodki farmaceutyczne oraz techniki terapeutyczne.
Religia
Religia odgrywała szczególnie istotną rolę w kulturzeazteckiej. Od swych narodzin aż do śmierci człowiekspełniat 
obowiązki religijne i prawie cała jego działal-ność podlegała wpływowi religijnych pojęć i praktykrytualnych.
Kosmogonia
Wierzono, że cztery ery kosmiczne czy też cztery "słoń-ca" poprzedziły wiek obecny. Istoty żyjące w każdej znich 
(w pierwszej erze byli to giganci) ulegały unice-stwieniu u schyłku swych okresów, z wyjątkiem poje-dynczych par 
kobieco-męskich, które dla przedłużeniagatunku wychodziły obronną ręką z różnych katakliz-mów: np. ataków 
dzikich jaguarów, huraganów, "desz-czów" ognia i wielkich potopów. Obecne, piąte słońcemiało się zakończyć 
gwałtownym trzęsieniem ziemi. Napoczątku tego okresu dwa wielkie bóstwa, Tezcatlipocai Quetzalcoatl, rozproszyły 
wody i uniosły niebo. Stwo-rzono ogień, a potem następne pokolenie ludności: 
Qu-etzalcoatl udał się do świata podziemnego, Mictlan, abyuzyskać od boga śmierci Mictlantecuhtli kości i 
popiołypoprzedniej generacji, z których zebrani bogowie stwo-rzyli pierwotną parę ludzką, po czym dali jej środki 
doutrzymania, przede wszystkim kukurydzę. Nowe Słońcei Księżyc powstały dzięki spaleniu w wielkich piecachw 
Teotihuacan dwóch bogów: jednego chorego i bied-nego, ale odważnego oraz drugiego - bogatego, lecztchórzliwego. 
Zostali oni zamienieni w słoneczne i księ-życowe ciała niebieskie. Bogowie ci poświęcili samychsiebie, aby zapewnić 
pożywienie (krew i serca) nowemuSłońcu. Ten straszny pokarm musiał być jednak staledostarczany, aby zaspokoić 
nienasycony apetyt Słońcai dlatego ustanowiono wojnę, by zdobywać ludzi naświęte ofiary.
Kosmologia
Ziemię wyobrażano sobie jako kwadratowy obszar ląduotoczony wodą. Każdą wielobarwną stronę świata wy-
znaczało święte drzewo, na którym gnieździł się świętyptak. Przedstawiano Ziemię także w metafizyczny spo-sób, 
jako wielkiego potwora o ksztatcie krokodyla, ci-pactli, albo olbrzymią, gotującą się do skoku ropuchęz otwartą, 
zębatą paszczą. Tlaltecuhtli, owa ropucha,pożerała krew i serca poświęconych ofiar i dusze umar-łych.  Niebo 
składało się z trzynastu kolorowych warstw.W najwyższych z nich mieszkały najważniejsze bóstwa,mające moc 
stworzenia. Poniżej powierzchni ziemi ist-niało 9 poziomów, z których najniższy stanowił ostate-czne miejsce 
spoczynku umarłych.
Bóstwa
Wierzono, że panteon, składający się z wielkiej liczbynadnaturalnych osobników, nadzorował różne 
strefywszechświata. Niemal każda działalność w sferze przy-rody czy w świecie ludzi odbywała się pod kontrolą 
conajmniej jednego boga (lub bogini). Owa wielość bóstwmoże być traktowana jako wyraz różnych aspektówtrzech 
podstawowych i pokrywających się częściowo te matów kultu: pierwszego - związanego z niebiańskąmocą 
stworzenia, drugiego - z płodnością ziemi, trzecie-go - z wojną, ofiarą i krwawym odżywianiem Słońca iZiemi. Do 
pierwszego kręgu należeli: Ometeotl, dwu-ptciowy stwórca, Tezcatlipoca, wszechpotężny "bóg naj-wyższy", i 
Xiuhtecuhtli, stary bóg ognia. Najważniejszy-mi w drugiej sferze byli: 
Tlaloc, najsławniejszy bógptodności i dawca deszczu, 
Ehecatl-Quetzalcoatl, bógwiatru, Centeotl-Chicomecoatl, bóg kukurydzy (w od-mianie męskiej i kobiecej), 
Ometochtli, bóstwo octli(pulque), Teteoinnan-Tlazolteotl, matka-ziemia, i XipeTotec, makabryczny bóg "obdarty ze 
skóry". Sferę trze-cią tworzyli: Tonatiuh, bóstwo stoneczne, Huitzilopoch-tli, specjalny patron plemienia Mexica, 
szczególniezwiązany ze sprawami wojny, Mixcoatl-Camaxtli, bógwojny i polowań Chichimeków, 
Tlahuizcalpantecuhtli,bóg planety Wenus, i Mictlantecuhtli, bóg śmierci.Szczuplość tego rozdziału nie pozwala na 
wyliczeniepozostałych ważnych bóstw. Wiele pomniejszych patro-nowato rzemiostu i innym zajęciom. Największe 
znacze-nie miał wśród nich Yacatecuhtli, bóg handlarzy. Wa-żnym bóstwem o ztożonym charakterze, 
wymykającymsię ścisłym rozróżnieniom był posiadający moc stworze-nia Quetzalcoatl, z którym związana była 
tradycja pół-legendarnego wladcy Tolteków, noszącego to samoimię.
Rytuat i kalendarz
Bogactwo i zawiłość azteckiego systemu ceremonii za-stugują na szczególną uwagę. Kronikarze hiszpańskichmisji, 
będący pod wpływem chrześcijańskich I.ytów re-ligijnych, podzielili znaczniejsze ceremonie publiczne nate, które 
były "stałe" (włączone w 365-dniowy rok) i"ruchome" (regulowane przez 260-dniowy cykl obrzędo-wy). Ten ostatni 
cykl stanowit podstawowy system obli-czeń. Sktadał się z nazw 20 dni połączonych z numera-cją od 1 do 13 dla 
stworzenia zmiennego cyklu 260 dni,tonalpohualli, wykorzystywanego szczególnie do wróże-nia. Każdy dzień miał 
swą korzystną czy też niekorzyst-ną konotację, określaną przez wróżbitę, tonalpohuqui,co byto wyjątkowo ważne w 
aspekcie horoskopu dlanowo narodzonego dziecka, którego los determinowatadata narodzin. Inny cykl 
kalendarzowy, Xihuitl, grupo-wat dni tonalpohualli w 18 okresów po 20 dni oraz 5dni dodatkowych. W sumie 
dawało to 365 dni, a więcprzybliżoną długość roku zwrotnikowego. Lata grupo-wano w cykle 52-letnie, w każdym 
oznaczając dzieńtonalpohualli, na którym kończyt się czy też zaczynat360-dniowy rok. Najważniejszym świętem 
publicznymAzteków byto Texiuhmolpilia, zwane inaczej "zawiązy-waniem lat" czy też "ceremonią nowego ognia". 
Obcho-dzono je uroczyście na przełomie dwóch cykli 52-let-nich.
Wiele "stałych" ceremonii - z racji silnego powiąza-nia z rocznym cyklem rolniczym - było 
poświęconychpobudzeniu urodzajności poprzez przebtaganie bóstwzapewniających płodność ziemi. Ceremonie te 
odbywa-ty się pod koniec każdego z 18 veintenas, 20-dniowychokresów. Głównym uroczystościom towarzyszyły 
częstoofiary składane z ludzi (zazwyczaj byli to jeńcy wojennilub niewolnicy skazani na śmierć). Podczas uczt rytua-
lnych spożywano czasami ciała tych ofiar. Ceremonietonalpohualli miały nieco skromniejszy zasięg, ale nie-które z 
nich robiły szczególne wrażenie, zwtaszcza uro-czystość 4 Ollin, poświęcona Stońcu, podczas którejzachowywano 
ścisły post i praktykowano rytualne pusz-czanie krwi, obowiązujące członków całej społeczności.Bywały także inne 
uroczyste okazje: poświęcenia no-wych konstrukcji i budynków, obrzędy przed i po bi-twie, tryumfy i koronacje. 
Istniat również ważny co-dzienny rytuał skupiony wokół domowego ogniska idomowych przybytków. Pogrzeby 
miały także charakterobrzędowy, szczególnie pochówki wtadców i znaczniej-szych możnych. Ciała umartych 
zazwyczaj palono.
Bardzo popularne byty różnorodne gry i dyscyplinysportu. Na szczególną uwagę, ze względu na swe powią-zania 
religijne, zastuguje gra kauczukową piłką, ollama-litzli. Rozgrywki prowadzono na prostym boisku, tlach-tli, o 
ksztatcie litery "I". Gracze przeciwnych drużynstarali się różnymi metodami osiągnąć potrzebną ilośćpunktów, m.in. 
usitując przerzucić bez udziatu dłoni istóp petną, kauczukową piłkę przez otwory w kamien-nych pierścieniach 
zamocowanych pionowo na bocznychścianach boiska.
Świątynie
Działalność religijna koncentrowała się w świątyniach(teocalli). Były one zazwyczaj usytuowane w obrębiemurów i 
mieścity w sobie także dormitoria kapłanóworaz szkoły, święte baseny dla oczyszczających ablucji,ottarze czaszek, 
ołtarze tarasowe, olbrzymie kotty dlaświętego ognia, ogrody i sztuczne lasy, arsenały, boiskado gry w piłkę itp.  
Typowa teocalli posiadała mocną,kilkustopniową podstawę. Z jednej strony znajdowatysię schody zabezpieczone 
balustradą. Na szczycie stałaświątynia, kryjąca wizerunek bóstwa.
Kaptani
Bardzo ważny był zawód kapłana, teopixqui, wspierane-go przez całą wspólnotę. Przygotowujący się do tejfunkcji 
zwykle mieszkali razem, praktykując wstrzemię-źliwość seksualną. Przebywali w calmecac, budynkacho charakterze 
monastycznym, gdzie odprawiali swój ry-gorystyczny program ofiar. Kapłan pełniący służbę wo-bec catej 
społeczności, wtadający czarną i białą magiąnahualli, spełniał swe zadania także wobec pojedyn-czych osób, 
odgrywając istotną rolę, szczególnie w lecz-nictwie. Wierzono, że kapłani późnego, prehiszpańskie-go środkowego 
Meksyku, będąc pośrednikami międzyswymi wspólnotami i siłami nadprzyrodzonymi, sprawo-wali nadzór nad 
całym światem. Dzięki prowadzeniu"wyższej edukacji" w szkołach świątynnych zyskiwaliznaczną siłę i autorytet.
Inkowie
Geoffrey W. Conrad
Niewiele cywilizacji starożytnych miało tak dramatycznąhistońę czy też odegraŁo tak specyficzną rolę na 
areniedziejów jak imperium Inków (1438-1532). Państwo torozkwitało tylko przez jedno stulecie - od 
pierwszegomilitarnego zwycięstwa do catkowitej klęski poniesionejz rąk zaledwie stu kilkudziesięciu hiszpańskich 
awantur-ników. A jednak w ciągu tak krótkiego okresu Inkowiezdążyli wyłonić się z wiejskiego zacisza 
potudniowychobszarów górzystych Peru, podbić wszystkie liczące siępaństwa czy szczepy w Andach, rozszerzyć 
granice po-się kilkoma znacznymi osiągnięciami artystycznymi,szczególnie w monumentalnej rzeźbie kamiennej. 
Wy-sokiej jakości rzeźba drewniana, mozaiki z drogich ka-mieni, rzemiosło kamieniarskie, obróbka skór, metalo-
plastyka - to inne dziedziny sztuki, rozwijane przezAzteków. Ceramikę produkowano masowo, jedynienieliczne 
egzemplarze najwyższej jakości przeznaczającdla potrzeb ceremonii. Tkactwo, wyłącznie kobiece rze-miosło, było 
również dobrze rozwinięte, choć nie prze-trwały do dziś prawie żadne jego przykłady. Architek-tura, jeżeli nawet nie 
prezentowała najwyższej jakości,to jednak czynita duże wrażenie - zwłaszcza świątyniei pałace władców. Rozwijała 
się też tradycja ustna, odużej sile wyrazu i różnorodności wątków, szczególniesagi historyczne i poezja liryczna.  
Muzyka, jeśli nawetbyła prymitywna w stosunku do poziomu europejskiegorenesansu, pełniła ważną funkcję w 
czasie odprawianiaobrzędów. Wykonywano ją na licznych instrumentach,zwtaszcza dętych i perkusyjnych. Taniec 
miał prawiewyłącznie charakter rytualny.  Niektóre tańce, częstowymagające okazałych strojów od tancerzy obu 
ptci,towarzyszyły wszystkim większym uroczystościom.
Dziedzictwo azteckie
W okresie podboju hiszpańskiego cywilizacja Azteków,dziedzicząca i syntetyzująca dokonania tysiącleci inten-
sywnego rozwoju kulturalnego Mezoameryki, znajdo-wała się w petnym rozkwicie. Byta dziełem milionówIndian, 
zamieszkujących setki ośrodków o różnej wiel-kości, z których wiele stanowiło centra miejskie znacz-nie większe od 
niejednego miasta w Hiszpanii w począ-tkach XVI w. Pokonana, zniszczona i opanowana naponad cztery stulecia 
przez obcą cywilizację, zbudowanąwedług całkiem innego wzoru, zdołała jednak wieleocalić z przesiąkniętej krwią, 
ale też lubiącej pięknokultury, jaka ukazała się zdumionym, lecz niczego niepojmującym konkwistadorom. Nie 
można przeto zrozu-mieć dzisiejszego Meksyku bez całkowitego uznaniatrwatego wkładu Indian w złożoną mozaikę 
kulturową,która stopniowo wyłoniła się z dymiących ruin Teno-chtitlan.łudniowoamerykańskiej cywilizacji i 
stworzyć najwięk-sze imperium, jakie kiedykolwiek istniało w prekolum-bijskim Nowym Świecie.  Nanosząc obszar 
państwa In-ków na wspólczesną mapę Ameryki Południowej możnastwierdzić, że rozciągało się ono od południowej 
granicyKolumbii, rozpościerając się na południe wzdłuż wy-brzeża, a także na terenie gór Ekwadoru i Peru, 
orazobejmując górzyste obszary Boliwii, aż do północno-za-chodniej Argentyny, i pótnocną połowę Chile.
Kiedy Inkowie rozpoczynali swą ekspansję, to ogro-mne terytorium o powierzchni ponad 4200 tys. kmz,zamieszkane 
przez przynajmniej 6 milionów ludzi, byłoobszarem niewiarygodnego zróżnicowania etnicznego.Nie znamy 
dokładnej liczby zamieszkującej tam ludno-ści ani nazw wielu pomniejszych szczepów. Wiadomojednak, że w I532 
r. w samych-tylko Peru i Boliwiiistniato ok. I00 prowincji administracyjnych, przy czymniektóre z nich obejmowały 
więcej niż jeden związeketniczny.  Choć Inkowie stworzyli swoje państwo na ba-zie cywilizacji peruwiańskiej, 
liczącej już ponad 4000lat, nigdy nie ukończyli dzieła scalenia krańcowo różno-rodnych społeczności w jeden naród, 
ze wspólną religiąi kulturą.
Geografia
Sami Inkowie okreśłali swoje władztwo nazwą Tawan-tinsuyu, co znaczy 
"kraj czterech części". Linie oddzie-lające te części biegły w 
przybliżeniu z północy na po-łudnie i ze wschodu na zachód, przecinając 
się w Cuzco,stolicy imperium. Podział państwa na cztery części 
byłpodstawową zasadą społecznej i politycznej organizacjiInków, 
odzwierciedlał także w przybliżeniu realia geo-graficzne. Geografia 
Tawantinsuyu była bowiem taksamo bogato zróżoicowana jak zamieszkujące 
ten kraj
Cztery części imperium inkaskiego.  ludy. Jednak ogólnie rzecz biorąc dawne terytońum in-kaskie składato się z 
dwóch podłużnych stref. Na zacho-dzie, wzdłuż  Pacyfiku, rozciągała się wąska równinanadbrzeżna. Na północnych 
i południowych krańcachów równinny obszar jest wilgotny i lesisty, ale w przy-tłaczającej części stanowi pustynię 
poprzecinaną seriążyznych dolin rzecznych. Wysoka ściana Andów wznosisię nad nizinami nadbrzeżnymi, osiągając 
przeciętną wy-sokość ok. 3000 m. Niektóre szczyty sięgają nawet6400 m. Wiele tych obszarów nie nadaje się do 
zamie-szkania, natomiast doliny śródgórskie i wysokie trawia-ste płaskowyże sprzyjają osiedlaniu się.
Obok przyjętego dla świata Inków podziatu na częścinadbrzeżną i górzystą występuje także rozróżnienie mię-dzy 
częścią północną i południową. Gdy idzie o terenygórzyste, to największa koncentracja obszarów rolni-czych oraz 
ludności wystąpita na południe od Cuzco,w dolinie jeziora Titicaca jak również na przyległym,płaskowyżu, znanym 
dziś jako boliwijskie altiplano. Terozległe, ptaskie obszary tworzyły część Collasuyu, naj-większego i najbardziej 
wysuniętego na południe tery-torium. Najbogatsze regiony nadbrzeżne leżały nato-miast na północ od Cuzco, w 
części Chinchaysuyu,wzdłuż dzisiejszego północnego wybrzeża Peru. W tymmiejscu owa nadbrzeżna, pustynna 
równina jest najszer-sza, najniższa i najbardziej płaska. Zarówno doliny rze-czne jak i obszary pustynne między nimi 
uprawianoprzy zastosowaniu rozległego systemu nawadniającego.Wschodnia i zachodnia część kraju - odpowiednio: 
An-tisuyu i Cuntisuyu - nie osiągały aż takiej wydajnościprodukcji rolnej, nie były też tak zaludnione jak obsza-ry 
Collasuyu i Chinhaysuyu.
Na długo przed powstaniem państwa Inków na tere-nach Tawantinsuyu występowała duża 
rożnorodnośćuprawianych roślin i hodowanych zwierząt domowych.Najważniejszymi zwierzętami górskimi, których 
mięsospożywano, były świnka morska i kaczka piżmowa. Ho-dowano także w stadach dwa rodzaje zwierząt z 
rodzinywielbłądów: lamy i alpaki. Lamy dostarczaty wełny imięsa oraz służyły jako zwierzęta juczne, alpaki trzyma-
no tylko ze względu na wetnę. Ludność na wybrzeżurównież hodowała świnki morskie, jednak większośćbiałka 
zwierzęcego uzyskiwata z zasobów morza: z ryb,małży, ssaków morskich i ptaków. Psy trzymano dlaprzyjemności 
w catym impeńum.
Lista najczęściej uprawianych roślin obejmuje kuku-rydzę, popularną fasolę, tzw. fasolę limańską, wszelkie-go 
rodzaju dynie, pieprz chilli, ziemniaki, bataty, ma-niok, różnego typu bulwy, jak oca i olluco, proso qu-inoa i inne 
zboża, awokado, orzeszki ziemne oraz tyk-wy, bawełnę i kokę. Rośliny te rosty na różnych wyso-kościach, w 
zależności od wymagań termicznych jak izapotrzebowania na opady. Ogólnie mówiąc, większośćroślin górskich 
mogła być uprawiana na wybrzeżu, na-tomiast uktad odwrotny nie był możliwy.
W wyniku takiego rozkładu upraw część inkaskiegoświata, głównie zaś obszary górzyste na południu, cha-
rakteryzowała się zjawiskiem znanym jako "wertykalnyarchipelag". W celu uzyskania odpowiedniej ilości żyw-ności 
wspólnota etniczna osiedlona w jednej z górskichstref ekologicznych utrzymywała cały tańcuch podle-głych osad w 
innych strefach. "Pionowy archipelag" byłstarym modelem gospodarowania, przejętym przez In-ków dla celów 
państwowych. Inkascy możni przekazalihiszpańskim kronikarzom informację, iż obywatele im-perium byli 
uzależnieni od kontrolowanego przez pań-stwo podziatu żywności.  Wiadomość ta miata jednakcharakter czysto 
propagandowy i stanowiła raczej zapo-wiedź dalekosiężnego celu niż odbicie istniejącego rea-lnie zjawiska. W 
okresie podboju hiszpańskiego więk-szość osiedli Tawantinsuyu byta w znacznej mierze sa-mowystarczalna.
Preinkaskie cywilizacje w Andach
Państwowy dogmat Cuzco głosił, że caty andyjski świattkwił w stanie barbarzyństwa przed powstaniem impe-rium 
Inków. Twierdzenie to było oczywistą fikcją. Pra-wdą jest bowiem, że Inkowie nie ustanowili cywilizacjiw Andach 
lecz odziedziczyli tradycję, która istniała tuod 4000 lat, i na niej dopiero zbudowali swoje państwo.Historia tej 
cywilizacji jest długa i złożona, przeto je-dynie kilka kwestii zostanie poruszonych w tym rozdzia-le.
Jakkolwiek człowiek pojawit się w Andach już przed10000 r. p.n.e., to jednak histońa cywilizacji 
andyjskiejrozpoczyna się właściwie w tzw. VI okresie precerami-cznym (250 1800 r. p.n.e.). Najpewniejsze dane 
doty-czące tej epoki z wybrzeża Chinchaysuyu, które byłoświadkiem powstania statych osad z ludnością 
sięgającąkilku tysięcy mieszkańców.  Organizacja tego osadnictwa- polityczna i społeczna - stawata się coraz 
bardziejzłożona w ciągu VI okresu preceramicznego. Kilkamiejscowości na wybrzeżu, pamiętających ten 
bardzowczesny okres, np. Aspero, Rio Seco i El Paraiso, po-siadało godną uwagi architekturę publiczną, co 
świadczyo istnieniu na tym obszarze rozwiniętego aparatu wła-ta charakteryzowała się generalnym odsuwaniem 
sięosad od linii brzegowej. Nowe centra, świadczące oznacznym rozwoju organizacji politycznej, 
powstawałygłównie w obrębie nizin nadbrzeżnych. Zmianę modeluosadnictwa interpretuje się jako wskaźnik 
rozwoju go-spodarczego, opartego na irygacji gruntów uprawnych.  Następny okres w histońi cywilizacji andyjskiej 
byłjedną z epok znacznego upodabniania się kultur i ichunifikacji. Epoki takie występowały na przemian z fa-lami 
regionalnych zróżnicowań. W czasach przed hisz-pańskim podbojem andyjski świat trzykrotnie ogarniaływielkie 
procesy jednoczące, których przejawy - np. roz-powszechnienie się pewnych elementów ikonograficz-nych i stylów 
w sztuce - określa się mianem horyzontówandyjskiej archeologii. Każdy z tych horyzontów miałsilne religijne 
wyznaczniki i towarzyszyła mu ważna po-stać kultowa.  Każdy kolejny proces obejmował corazrozleglejsze 
terytońum, ale trwał krócej niż poprzedni.
Pierwsze silne rozprzestrzenienie się charakterystycz-nych elementów ikonograficznych - to które nastąpiłow okresie 
zwanym Wczesnym Horyzontem (1400-400p.n.e.) - traktuje się jako odzwierciedlenie ekspansjipewnego kultu. 
Wydaje się, iż gtównym ośrodkiem kul-towym była wówczas miejscowość Chavin de Huantar,na pótnocy górskich 
obszarów Peru.  Ok. 1500 r. p.n.e.zbudowano tam dużą świątynię z rzeźbami kamiennymi,która istniała aż do 600 r. 
p.n.e. Jej przebudowa oraztowarzyszące temu zmiany w ikonografii przemawiająza hipotezą, że miejscowy kult byt 
kilkakrotnie refor-mowany. Najważniejszą postacią kultową przedstawio-ną przez tamtejszą sztukę jest bóstwo znane 
jako "Bógopiekuńczy". Nie możemy zidentyfikować go dokład-nie, ale wydaje się, iż byt to rodzaj boga niebios.
W ciągu wczesnego okresu przejściowego (400 r.p.n.e. - 600 r. n.e.) z dziedzictwa Wczesnego Horyzon-tu wyłoniło 
się wiele różnych kultur i stylów w sztuce.Na większości obszarów andyjskiego świata wystąpiłatendencja do 
znacznego zróżnicowania architektury irodzajów pochówków, co implikuje narastającą ztożo-ność społeczeństwa. 
Na niektórych terenach archeolo-dzy natrafili na ślady rozwoju regionalnych cywilizacji.Jest wśród nich Moche na 
północnym wybrzeżu, Nascana południowym, Recuay na północnych obszarachgórskich, Huarpa na południowo-
środkowych, a takżePucara i Tiahuanaco w okolicy jeziora Titicaca. Kilkaz tych archeologicznych kultur reprezentuje 
model osa-dnictwa odznaczającego się hierarchią ośrodków kulto-wych i administracyjnych, nadzorowanych przez 
jednodominujące centrum. Kultury te miały zapewne sweodpowiedniki polityczne w postaci państw i 
królestw.Fortyfikacje i warownie świadczą o rywalizacji i staniewojny między tymi państewkami.
Następna wielka tendencja unifikująca w andyjskiejprehistońi nastąpiła w okresie $rodkowego Horyzontu(60 900 r. 
n.e.). Ikonografia tego czasu związana jestz dwoma głównymi centrami: Tiahuanaco na boliwijs-kim brzegu jeziora 
Titicaca i Huań na potudniowo-środ-dzy, zdolnego do zmobilizowania siły roboczej. Danedotyczące terenów 
górzystych są znacznie szczuplejsze,lecz mateńał dowodowy z miejscowości Kotosh wskazu-je, iż wystąpiło tu 
podobne zjawisko, chociaż na niecomniejszą skalę. Pierwszy rozkwit kultur na wybrzeżubył możliwy dzięki bogatym 
zasobom wód przybrzeż-nych. Podobnie rozwój na obszarach górskich byłbezsprzecznie wynikiem pojawiającej się 
gospodarki ro-lniczej.  Okres początkowy (180 1400 r. p.n.e.), jaki nastąpiłpo VI preceramicznym, jest znów najlepiej 
zaświadczo-ny na wybrzeżu Chinchaysuyu. Na całym obszarze fazakowych obszarach górzystych Peru.  
Powszechnie uważasię, że Tiahuanaco stanowiło centrum religijnego kultu.Głównym obiektem czci był bóg niebios 
o wielu obli-czach, którego najsłynniejszy wizerunek odkryto narzeźbionej kamiennej bramie w Tiahuanaco. Z tego 
teżpowodu zwany jest on często Bogiem Wrót. Zgodniez powszechną interpretacją uważa się, że już we wcze-snej 
fazie $rodkowego Horyzontu ludzie z kraju Huańodbywali pielgrzymki religijne do Tiahuanaco i zapoży-czyli 
religijne koncepcje związane z wspomnianym bó-stwem. Gdy te nowe idee trafiły do Huań, uległy bliżejnie 
określonej modyfikacji, po czym stały się agresyw-nie prozelityczne i rozprzestrzeniano je drogą militarne-go 
podboju. Samo Huari stało się stolicą impeńum,którego rozwój następował w kilku etapach. Państwoto ostatecznie 
upadto w drugiej połowie $rodkowegoHoryzontu. Huań zostało opuszczone, a kulturowa je-dnolitość zastąpiona 
ponownie regionalną różnorodnoś-cią.
Sporo problemów wiąże się z tą interpretacją - wię-kszość z nich dotyczy domniemanego istnienia państwaHuań. 
Samo Huań zostato dotąd zbadane w niewielkimstopniu, stwierdzono jednak, że jego układ architekto-niczny 
znacznie różni się od rozplanowania przypuszcza-lnych satelickich ośrodków administracyjnych, znajdują-cych się 
na obszarach górskich. To pierwsze miasto niemogło stanowić wzorca dla pozostałych.  Nadto miejsco-wości na 
wybrzeżu Chinchaysuyu, które niegdyś uważa-no za niewątpliwe centra administracyjne Huań, miały,okazuje się, 
zupełnie inny charakter. A więc zasięgowego państwa określano z dużą dozą przesady. Prawdęmówiąc, 
najistotniejszą różnicą między $rodkowym Ho-ryzontem i wcześniejszymi epokami jest zmiana wobrzędach 
pogrzebowych, co równie dobrze może ozna-czać raczej religijną aniżeli historyczną unifikację.  W każdym razie 
rozbicie spójności tej epoki przesu-nęło ognisko cywilizacji andyjskiej z terenów górskichna wybrzeże 
Chinchaysuyu. W ciągu drugiej połowyokresu $rodkowego Horyzontu i pierwszej części późne-go okresu 
przejściowego (90 1476 r.) najbardziejwptywowym ośrodkiem andyjskiego świata było praw-dopodobnie 
Pachacamac, siedziba stynnej wyroczni icel religijnych pielgrzymek.  Leżało ono w Peru, nieda-leko dzisiejszej Limy. 
Ostatecznie jednak punkt ciężko-ści przesunął się w stronę północnego wybrzeża, gdziepowstało państwo Chimu 
(ok. 120 1465 r.). U szczytuswej potęgi kontrolowato ono większość północnych ob-szarów peruwiańskiego 
wybrzeża (965 km dtugości) ibyło największym, najpotężniejszym państwem na ob-szarze Andów.  Znaczna część 
późnego okresu przejściowego to epo-ka politycznego rozdrobnienia na obszarach górzystych.Ani jedno państwo nie 
osiągnęło pozycji dominującejaż do samego końca tego okresu, gdy nagle nie znaneuprzednio bliżej królestwo 
zaczęło rosnąć w potęgę.Wypowiedzialo ono wojnę Chimu, rozgromiło je i usta-nowiło ostatnią wielką epokę 
andyjskiej jedności.Okres ten nazwano Późnym Horyzontem (1476-1532 r.), a jego siłą przewodnią było wtadztwo 
Inków.
Historia Inków
Informacji na temat tego ludu dostarczają zarówno ar-cheologia jak i etnohistońa. Sami Inkowie nie znalipisma, a ich 
tradycja ustna była mieszaniną faktów,mitów, legend i propagandy państwowej. Stąd też XVI-i XVII-wieczne 
kroniki, w których odnotowano tę tra-dycję, mogą być interpretowane w różny sposób. Np.lista królów inkaskich, od 
początku dynastii aż do hisz-pańskiego podboju, obejmuje 13 władców. Co dopierwszych 8 królów, to przynajmniej 
potowa z nichmogla być postaciami mitycznymi. Jest także inna kon-cepcja, według której większość 
przypuszczalnych wład-ców byta członkami podlegtej dynastii istniejącej rów-nocześnie z dynastią główną, ztożoną 
z lepiej znanychpostaci panujących. Zanim uda się pogodzić różnorodnewspółczesne interpretacje, archeologia 
będzie dostar-czać najbardziej przekonujących, choć ciągle fragmenta-rycznych informacji na temat wczesnej historii 
Inków.  Pierwszym archeologicznym przejawem kultury tegoludu jest faza Kilke (ok. 120 1438 r.), występującawokół 
Cuzco i na południowych górzystych terenachPeru. Początki Inków byty rzeczywiście skromne: zba-dane osady 
dowodzą, że społeczność tworzyła małe,wieśniacze, niczym nie wyróżniające się królestwo, spra-wujące 
zwierzchnictwo jedynie nad najbliższym sąsiedz-twem Cuzco. W tym okresie Inkowie byli zaledwie je-dnym z wielu 
państewek na południowych obszarachgórzystych, gdzie występowały ciągle drobne konflikty.
Najbardziej wiarygodna część inkaskiej historii zaczy-na się wraz z rządami króla Pachakuti (panowat w la-tach 1438-
1471, jeśli uwzględnić powszechnie przyjętąchronologię). Państwo Tawantinsuyu nie powstało wwyniku agresji, lecz 
dzięki zwycięskiej obronie. Chan-ka, wrogi lud, który żył na północnywschód od Cuzco,oblegat stolicę Inków. 
Pachakuti, syn panującego króla,nie przewidziany nawet na następcę, objąt komendęnad wojskiem i pokonał 
Chanka. Został potem korono-wany i rozpoczął budowę impeńum. Po skonsolidowa-niu obszaru wokół stolicy 
skierował się na południe,ku Collasuyu, włączając bogate okolice jeziora Titicacado swego Państwa.
Około 1463 r. Pachakuti powierzył dowództwo armiiswemu synowi, Topa Ince (panował w latach 1471-1493), i 
poświęcit się przebudowie swego królestwa.Jedną z jego największych, dalekosiężnych reform byłoustanowienie 
inkaskiego języka quechua administracyj-ną lingua franca w Tawantinsuyu. Narzecze to jest dziśnajbardziej 
rozpowszechnionym językiem indiańskim wAmeryce Południowej, co uznać trzeba za niewątpliwązastugę 
Pachakuti.
Gdy władca ten sprawował rządy, Topa Inca popro-wadzit armię na północ, do Chinchaysuyu. Podbił ob-szary 
górskie aż do Quito w Ekwadorze, ale jego naj-bardziej wartościową zdobyczą byto żyzne północne wy-brzeże Peru. 
Obszar ten stanowił rdzeń państwa Chimu,które przed podbojem inkaskim byto dominującą siłąpolityczną w 
Andach. Po zniszczeniu swego najsilniej-szego rywala i podporządkowaniu sobie urodzajnych te-renów andyjskiego 
świata, Tawantinsuyu stało się dlaswych sąsiadów potęgą nie do pokonania.
Po objęciu tronu w 1471 r. Topa Inca panował 22lata. W ciągu swych rządów powiększył znacznie króle-stwo, 
zdobywając potudniowe wybrzeże Peru, połud-niową Boliwię, północno-zachodnią Argentynę i półno-cne Chile, 
sięgając na południe aż do Rio Maule. Ek-spansywne poczynania Topa Inki zostały jednakpowstrzymane, 
przypuszczalnie raczej z powodu nad-miernej cozciągłości granic impeńum aniżeli z racji czy-jejkolwiek przewagi 
militarnej. Jego syn i następca, Hu-ayna Capac (panował ok. 149 1525), podbił obszaryleżące u północnych granic 
państwa, ale w niewielkimstopniu powiększyło to terytońum inkaskie.
Siedem lat między śmiercią Huayna Capac (1525 r.)i podbojem 
hiszpańskim (1532 r.) upłynęło pod zna-kiem zaciektej walki o wtadzę 
między legalnym spadko-biercą Huascarem i jego przyrodnim bratem 
Atahualpą.Ten bratobójczy kontlikt przerodził się w wyniszczającąwojnę 
domową, która zrujnowała hualpaosiągnąt ostateczne 
zwycięstwo, aby tuż potem byćrzez 168 Hiszpanów pod wodzą 
Fzarro. W niecaty rok później Atahualpa został stracony,miejscu usadowiono mańonetkowegontiadcę.Tawantinsuyu 
pstnieć jako niepodległe państ-wo 0 0 99 1 ff 0 32 1
Organizacja Spoteczna 1 polityczna1 72 0 0 108 1 ff 0  108 Po długiej wędrówcewkroczyli do Kotliny Meksyku i 
usadowili 
się na dłużejw Ch32 1
Jeśli pominiemy rodzinę podstawową, to zasadniczą je-dnostką społecznej organizacji Inków było ayllu - teo-
retycznie endogamiczna grupa krewnych, wywodzącychsię w linii męskiej od wspólnego przodka. Ayllu 
każdejprowincji grupowały się w większe jednostki, zwanesaya. Idealny podziaŁ prowincji na saya miat 
charakterpodwójny: dwie saya tworzyły prowincję i funkcjonowa-ły jako dwie części całości. Jednak szczególnie 
duże izaludnione prowincje dzielono na trzy saya, aby zape-wnić sprawność rządzenia. Dwie lub trzy saya 
tworzytyokręg administracyjny (waman), odpowiadający mniejwięcej jednej grupie etnicznej, choć kilka 
prowincjimiało ludność różnoplemienną. Wreszcie prowincje owetworzyły cztery części (suyu), co dało nazwę 
całemuimperium.
Na czele hierarchii urzędniczej Tawantinsuyu stałwładca uważający siebie za potomka boga Słońca - Intii traktowany 
jako istota boska.  (Wśród tytułów kró-lewskich występował tytut Sapa Inka, czyli "Jedyny,Wyjątkowy Inka" i Intip 
Cori, czyli "Syn Słońca"). Po-ligamia, charakterystyczna dla klas wyższych, pozwalałakrólom na posiadanie dużej 
liczby żon, ale od czasupanowania Topa Inki każda główna żona władcy (qoya)była jego rodzoną siostrą. Król miał 
wybierać na swegonastępcę odpowiedniego syna wskazanego przez gtównążonę, tak aby utrzymać nieprzerwaną, 
boską linię rzą-dzącej dynastii.
Do wtadcy należały ogromne posiadłości we wszyst-kich prowincjach państwa, a także budowle, stada zwie-rząt, 
drogie metale, wyszukane sukna itp. Jedną z cechcharakterystycznych inkaskiej sukcesji władzy był fakt,że żaden 
władca nie mógt dziedziczyć majątków swegopoprzednika.  Własność zmarłego króla pozostawataprzy nim i by Ła 
przeznaczona na pokrycie kosztów prze-chowywania mumii i rozwijania kultu. Przeto każdy zkolejnych wtadców 
musiał powiększać swój stan posia-dania. Obowiązany był także umacniać swą potęgę po-przez wynagradzenie 
stronników, jak również winienbył zabiegać o przedlużenie swego kultu po śmierci.Naszym zdaniem ta szczególna 
forma prawa dziedzicze-nia stanowiła główną przyczynę, która sktaniała Inkówdo nieustannego podboju nowych 
obszarów.  Krewni władcy grupowali się w 10 lub 11 panaga,czyli królewskich ayllu. (Interpretacje dotyczące dokla-
dnej liczby i natury panaga są bardzo różne). Ci pom-niejsi członkowie rządzącej dynastii tworzyli klasę spo-łeczną 
określaną jako "Inkowie krwi". Pachakuti powo-łat inną klasę, znaną jako "Inkowie z przywileju", zło-żoną z 
wszystkich plemion wokół Cuzco, dla którychquechua był rodzimym językiem. Ci "Inkowie z przywi-leju", którzy 
żyli w niedalekim sąsiedztwie Cuzco, bylizorganizowani w 10 szlachetnych ayllu, dobieranych wpary z panaga dla 
celów ceremonialnych. "Inkowie zkrwi" i "Inkowie z przywileju" tworzyli grupę, z którejwywodzili się najwyżsi 
urzędnicy państwowi i religijniTawantinsuyu.
Poniżej urzędu królewskiego stali prefekci (apo) czte-rech części, którym podlegali zarządcy (tokrikoq) po-
szczególnych prowincji. Każdy zarządca nadzorowałaparat administracyjny, złożony z dziedzicznych urzęd-ników, 
tzw. curaca, hierarchicznie uszeregowanych. Za-zwyczaj sprawowali oni pieczę nad grupami złożonymiz 10000, 
5000, 1000, 500 lub 100 rodzin. Poniżej curacastali niedziedziczni namiestnicy (kamayoq), odpowie-dzialni za 50 lub 
10 rodzin. Cenzus i zobowiązania po-datkowe oraz oficjalną wersję histońi Inków rejestrowa-ło quipu, 
mnemotechniczny środek w postaci sznurkówsplecionych w węzły, którego interpretacją zajmowałosię grono 
biegŁych specjalistów.
System dziesiątkowy, opisany powyżej, był modelemopracowanym dla potrzeb administracji. Właściwa orga-nizacja 
prowincji Tawantinsuyu zależała natomiast odaktualnej sytuacji. Jeśli nowo zdobyte tereny odznacza-ły się 
scentralizowaną władzą, Inkowie włączali po pro-stu lokalny rząd do systemu władzy państwowej i utrzy-mywali 
istniejącą organizację polityczną. Opornychcztonków miejscowej arystokracji zastępowano "Inkamiz przywileju", 
jeśli to byto konieczne. Gdy brakowatosilnej władzy lokalnej, drogą dekretu narzucano organi-zację dziesiątkową.
Podobnie postępowali Inkowie w swych własnychprowincjach, gdzie przyjęli istniejące centra administra-cyjne lub 
wybudowali nowe. Do najlepiej znanych miej-scowości inkaskich należą Ollantaytambo, Pisac, MachuPicchu, 
Vilcashuaman i Huanaco Pampa - na obszarachgbrzystych i La Centinela, Tambo Colorado i ChiquitoyViejo na 
wybrzeżu. Model osadnictwa inkaskiego niemiaŁ w zasadzie charakteru miejskiego, mimo że nie-które z 
wymienionych miejscowości były catkiem ludne irozległe. Większość mieszkańców imperium zamieszki-wała wsie i 
osady. Typowe centrum administracyjne In-ków skupiało stosunkowo małą liczbę ludności stałej,składającej się 
gtównie z urzędników państwowych i reli-gijnych oraz personelu pomocniczego i żoŁnierzy miejsco-wego 
garnizonu. Zjawisko to odnosi się także do samegoCuzco, mimo że jego okolice były gęsto zaludnione.
Komunikację w obrębie państwa utrzymywano za po-mocą systemu dróg, najdoskonalszego w owym czasiena 
świecie. Dwie gtówne trasy biegty wzdłuż terytońumcesarstwa - jedna przez góry i druga wzdtuż wybrzeża- wiążąc 
wszystkie ważne centra administracyjne z Cuz-co. Sieć traktów i gościńców spajała obydwie drogi itączyła je z 
mniejszymi ośrodkami i osadami Tawantin-suyu. Tymi głównymi trasami mogŁy poruszać się tylkoosoby 
podróżujące w interesach państwowych. Naj-częstszymi użytkownikami owych szlaków byli inkascyżo Łnierze oraz 
chaski - specjalnie szkoleni gońcy, prze-kazujący wiadomości do górnych i dolnych szczebli ad-ministracyjnej 
hierarchii.
Organizacja gospodarcza
Choć oficjalny dogmat gtosit, że kraj był własnościąwładcy i przekazany został obywatelom dzięki 
hojnościpanującego, ayllu stanowiŁo właściwie jednostkę samo-wystarczalną. Każde ayllu posiadało parcelę 
stosownądo liczby swych członków. Żywność od państwa otrzy-mywano tylko w wypadku nieurodzaju lub innych 
klęskoraz w przypadkach opisanych poniżej.  Gospodarka impeńum, w przeciwieństwie do gospo-darki lokalnych 
grup krewniaczych, opierała się na sy-stemie zbliżonym do renty odrobkowej, nadzorowanymprzez 
zhierarchizowaną administrację i regulowanymprzez układ wzajemnych powiązań między państwem ipodatnikami. 
Podatnik lub zdolny do stużby wojskowejdorosly mężczyzna - głowa rodziny - obowiązany byłdo wykonywania 
pewnej pracy na rzecz państwa i jegourzędników w ustalonym, rocznym wymiarze. W zamianobywatele 
otrzymywali od osoby korzystającej ze świad-czeń wyżywienie, schronienie i odpowiednie narzędziado 
wykonywania obowiązkowych prac. Jednym z głów-nych produktów, który im przydzielano, było chicha,rodzime 
andyjskie piwo z kukurydzy.
Obowiązki wobec państwa bywały różnorodne. Jednąz podstawowych usług stanowiła uprawa 
gospodarstwpaństwowych, rozrzuconych na obszarze całego kraju inależących do poszczególnych wtadców i 
instytucji reli-gijnych lub świeckich. Podatnicy uprawiali owe terenyi gromadzili produkty w dużych, 
kontrolowanych przezpaństwo spichlerzach. Artykuły te przenaczano na zao-patrzenie cywilnych i religijnych 
urzędników, na wype-łnienie wzajemnych zobowiązań podatników oraz za-bezpieczenie obywateli w razie potrzeby.
Inną poważną powinnością byta mita, czyli służbapolegająca na udziale w robotach publicznych. Wykonu-jący mita 
powiększali areał ziem uprawnych poprzezbudowanie rolniczych tarasów na zboczach wzgórz orazsieci kanatów 
nawadniających. Budowano i naprawianotakże drogi, mosty, składy, pałace, budynki rządowe,świątynie i inne 
gmachy. Budowle te stanowią przykła-dy typowej architektury Inków. Cechuje je pięknie zdo-biona poligonalna 
kamieniarka oraz trapezoidalnedrzwi, okna i nisze w ścianach.
Ostatnim ważnym obowiązkiem podatników inkas-kich była służba w armii, którą stawiano w impeńumna 
pierwszym miejscu. Tawantinsuyu osiągnęło zwycię-stwa raczej dzięki dużej liczebności, organizacji i dyscy-plinie 
wojska aniżeli dzięki skomplikowanemu uzbroje-niu. Żotnierze inkascy używali tej samej broni co ichwrogowie: 
włóczni, kijów, maczug, proc oraz bolasów.Łuki i strzały były rozpowszechnione jedynie wśródmieszkańców 
prowincji położonych na wschodnich sto-kach Andów.  Obywatele, którzy wyróżniali się w bi-twie, zyskiwali na 
prestiżu i otrzymywali cenne poda-runki. Najbardziej wybijających się wojowników nagra-dzano stanowiskami z 
zhiecarchizowanej administracji.Męstwo wykazane w boju byto zatem jedną z niewieludróg społecznego awansu i 
przełamywania stosunkowosztywnych podziałów społeczeństwa inkaskiego.  Niektóre grupy zostały wyłączone z 
normalnych formopodatkowania. Możni w ogóle nie płacili podatków.Stanowiska wymagające specjalnej wiedzy, 
np. interpre-tatorów quipu, obsadzano wyksztatconymi jednostkami,pracującymi tylko nad wyznaczonymi 
zadaniami. Zręcz-nych rzemieślników uznawano również za petnowartoś-ciowych specjalistów.  Tkacze natomiast 
dostarczalipaństwu zwykłego sukna w charakterze podatku, aleniektóre rodzaje wysokiej jakości materiatów były 
tka-ne przez personel państwowy. Obróbka metalu nie po-dlegała opodatkowaniu (użycie brązu świadczy o istnie-niu 
zaawansowanej technologii w Tawantinsuyu. Postu-gując się terminem archeologicznym, odnoszącym siędo Starego 
$wiata, można powiedzieć, że Inkowie mielitakże epokę brązu w dziejach swej cywilizacji). Nadto,niektóre plemiona 
były wyłączone z ogólnej mita wzamian za szczególne usługi: np. szczep Rukana dostar-czat na dwór ludzi 
dźwigających lektyki.
Dwie inne grupy społeczne zastugują na specjalnąuwagę. Pierwsza to mitaqkoma, czyli przesiedleni osad-nicy. Jedną 
z jej funkcji było stałe czuwanie nad bez-pieczeństwem Tawantinsuyu. Niektórzy osadnicy wywo-dzili się ze 
społeczności rebelianckich, przeniesionychdo prowincji spokojniejszych. Lojalnych poddanychosadzano natomiast 
na nowo podbitych terytoriach. Innimitaqkoma zajmowali się gospodarką. Byli wśród nichrolnicy wyspecjalizowani 
w uprawie pewnych roślin,których przesiedlano na obszary, gdzie rośliny te niebyły wcześniej uprawiane.  Inkowie 
usiłowali w ten spo-sób zastąpić dawny układ pionowy, bazujący na związ-kach pokrewieństwa, instytucją 
narzuconą przez państ-wo.  Kolejną grupę, yanakona, stanowili dzierżawcy. Gru-pę tę powołał do życia Topa Inca. 
Wśród zadań nato-żonych na przedstawicieli owej społeczności wpótniejszych czasach inkaskich była uprawa 
gruntówznajdujących się w posiadaniu króla i możnych. To za-stąpienie regularnych podatników przez 
dzierżawcówmogto być pierwszym krokiem do fundamentalnej zmia-ny w relacjach między państwem a 
obywatelem.  Pańs-two bowiem miało zobowiązania wobec podatników,ale nie w stosunku do yanakona. 
Ostatecznym celemInków mogło być więc przeksztatcenie wszystkich pod-danych w jeden rozlegty "yanaconat", ale 
dalszy rozwójw tym kierunku faktycznie nie nastąpił.
Retigia
Religia inkaska była w zasadzie formą kultu przodków.Lokalne ayllu zwracato się do swych protoplastów zprośbą o 
opiekę, uważało ich szczątki i groby za świę-tość i ponawiało obrzędy pogrzebowe w regularnychodstępach czasu. 
Zmarli wtadcy byli szczególnie uhono-rowanymi przodkami w Tawantinsuyu, a ich mumiepaństwo przechowywało 
z wielką troską. Radzono sięich w chwilach rozterki i wynoszono je podczas ważniej-szych ceremonii, w których 
odgrywały znaczną rolę.Oficjalna religia impeńum, kult boga-Słońca Inti, byłaniczym innym jak zwykłym kultem 
boskiego przodkakrólewskiej dynastii.
Doktryna Inków uznawała poza Inti grupę nadnatu-ralnych istot, m.in.  stwórcę znanego jako Wiraqocha,a także 
zastępy niebieskich bóstw, włączając w to Księ-życ (Killa) i Piorun (Illapa)  raz pewną liczbę gwiazdi konstelacji. 
Większość owych bogów była, wydaje się,rodzaju męskiego, z wyjątkiem Killi - żony Inti. Innekobiece bóstwa 
należały do grupy ziemskiej, której naj-ważniejszymi postaciami były Ziemia (Pachamama) iWoda (Mamaqocha). 
Hiszpańskie kroniki, jak i wspót-cześni uczeni, traktują zwykle wszystkie te istoty jakoosobne bóstwa, ale owa 
interpretacja może wypływaćz zastosowania sztywnego wzoru rzymsko-greckiego wo-bec bardziej płynnej 
andyjskiej koncepcji boskości.Inkowie wznosili swym bóstwom świątynie w całymkraju.  Najważniejszą byta 
Qorikancha w Cuzco. Budo-wlę tę nazywa się zwykle "świątynią Słońca", ale wła-ściwie przechowywano w jej 
wnętrzu wizerunki Wiraqo-cha i wszystkich innych ważnych członków niebiańskie-go panteonu.  Wielostopniowa 
hierarchia kapłanów, od-powiadająca administracji cywilnej, miała pieczę nadQorikancha i innymi świątyniami, zaś 
najwyższym ka-ptanem był zazwyczaj bliski krewny władcy. Nadto per-sonel świątyń sktadał się z mamakona - 
poświęconychniewiast, które były członkiniami większej grupy ko-biet, wybranych ze względu na swą urodę (aklla, 
czyliwybrane kobiety). Mamakona tkaty materiały wysokiejjakości, wykorzystywane na szaty kapłańskie lub 
ofiaryrytualne. Zajmowały się także warzeniem piwa chicha,spożywanego podczas świąt i rozdzielanego między po-
datników uprawiających pola dla potrzeb religii pań-stwowej.  Liczne i skomplikowane ceremonie Inków 
regulowatkalendarz księżycowy (ten kalendarz świąt był uzgad-niany w jakiś sposób z kalendarzem rolniczym 
bazują-cym na obserwacjach słonecznych). Niemal każda cere-monia związana była ze ztożeniem w ofierze 
jednegolub kilku przedmiotów lub zwierząt. Mogły to być lamyświnki morskie, jakieś pożywienie, chicha, koka 
lubpiękne sukno. Zdarzaty się także ofiary z ludzi, ale namniejszą skalę i jeśli nawet miały miejsce, to tylko 
przybardzo uroczystych okazjach lub w sytuacji najwyższegozagrożenia.  Religia Inków kładta nacisk na 
przepowiednie, wróż-by, rytualne leczenie oraz otaczanie specjalną czcią tzw.huaca. Określenie to odnosiło się do 
osoby, miejscaczy rzeczy powiązanej z nadnaturalnymi siłami. Obokciał i grobów zmarłych, wspomnianych 
wcześniej, dohuaca zaliczano wszystko to, co niezwykłe i nadzwyczaj-ne: niektóre góry, jaskinie, źródła, głazy i 
budynki,osoby, które przyszły na świat w wyniku porodu poślad-kowego czy też mające po sześć palców u rąk, a 
takżekamienie i rośliny o dziwnych kształtach i kolorach.Bardzo wiele huaca istniało w Tawantinsuyu, a ogrom-na 
większość ściśle odpowiadata tradycjom gmin i wią-zała się z kultem przodków lokalnych ayllu. W 
okolicystołecznego Cuzco znajdowato się 328 najbardziejuświęconych huaca. Wyobrażano sobie, iż leżą onewzdłuż 
tajemnych linni (ceque), rozchodzących się pro-mieniście z Qorikancha. Każda ceque znajdowała siępod opieką 
jednej z grup społecznych, na które dzielitasię ludność Cuzco.
Ostatecznym celem Inków było narzucenie jednolite-go wyznania ludności całego państwa, ale starali się 
nieprowokować nowo podbitych plemion przez gwałtownewprowadzenie radykałnych zmian. Na obszarze prowin-
cji polityka Inków polegała na tolerowaniu rodzinnychwierzeń, jeśli tylko można byto wkomponować w niekult 
Stońca i cześć należną rządzącej dynastii. Zazwy-czaj budowano dodatkowo świątynię Słońca w 
głównymmiejscowym centrum religijnym, nie tykając innychkwestii wyznaniowych. Wierzono, że następne genera-
cje, traktowane już jako obywatele Tawantinsuyu, do-prowadzą owe przemiany do końca.  
(Najsławniejszymprzykładem tej ograniczonej ingerencji było wzniesienieświątyni Słońca w Pachacamac, siedzibie 
od dawna ist-niejącej i bardzo znaczącej wyroczni, położonej nieda-leko dzisiejszej Limy). W rzeczywistości wiele 
religiiprowincjonalnych można było z łatwością tolerować,ponieważ, podobnie jak wierzenia Inków, wywodzitysię 
one z odległej, rozpowszechnionej od dawna i gtę-boko konserwatywnej andyjskiej tradycji kultu przod-ków.
Epilog
Hiszpański podbój oznaćzał koniec Tawantinsuyu, alenie koniec jego ludu.  Na andyjskich obszarach Peru,Ekwadoru 
i Boliwii żyje dziś około 13 milionów Indian.Na ich życiu zaważyło z pewnością wiele wydarzeń zkolonialnego 
okresu hiszpańskiego i czasów współczes-nych, ale też przetrwało po dziś dzień sporo elementówkultury Inków. 
Blisko 5/6 wszystkich Indian andyjskichmówi językiem quechua. W odległych osadach rolni-czych ludzie nadal 
uważają, że ich świat jest podzielonyna cztery części, a pasterze liczą swoje stada korzystającz quipu. Przetrwał także 
kult przodków, zmieszany zchrześcijańs'cimi wierzeniami. Listę pozostałości z daw-nych czasów można przedtużać 
w nieskończoność. Po450 latach obcej dominacji dziedzictwo Inków jest cią-gle trwałe.



32



CHINY


SZANG

Epoka dynastii Szang-In (od ok. XVII w. p.n.e. do 1027 r. p.n.e.) 
Według Księgi dokumentów (Szu-king) pierwszym królem z dynastii Szang był T'ang, szlachcic pełen cnoty, 
którego Niebiosa wezwały do obalenia zdemoralizowanej dynastii Hia. Władca ten obdarzony został "rozwagą i 
walecznością, aby służyć niezliczonym ziemiom jako symbol i drogowskaz i kontynuować stare obyczaje Ju". Powiada 
się, że panowanie swe rozpoczął T'ang w 1766 r. p.n.e.  
Nie dysponujemy żadnymi świadectwami archeologicznymi, które można by z całą pewnością odnieść do 
epoki Hia. Inaczej wygląda sytuacja w przypadku epoki Szang, aczkolwiek nasza wiedza o tych czasach opierała się do 
niedawna niemal wyłącznie na znaleziskach z okolic Anjangu (pn. część prowincji Honan). Po roku 1950 działalność 
wykopaliskowa w Honanie znacznie się nasiliła, co pozwoliło jak można sądzić na odkrycie dwóch innych stolic 
Szangów: Po (Erlit'ou) oraz Ao (koło Czengczou). Przyjmuje się, że w trakcie swego panowania Szangowie (zwani też 
Inami) zajmowali kolejno dziewięć stolic.  
Jeżeli uznamy za wieloma archeologami chińskimi że osiedle Szangów na terenie Erlit'ou było rzeczywiście 
starożytnym Po, to zlokalizujemy siedzibę T'anga. Zbudowane nad dopływem Żółtej Rzeki, dawne Erlit'ou szczyciło się 
pałacem wzniesionym na platformie  z ubitej ziemi, domami, podziemnymi składami, studniami i piecami 
ceramicznymi. Nie brakowało także cmentarza. Wśród znalezionych w osiedlu przedmiotów są też ceremonialne 
naczynia brązowe prototypy pojemników używanych przez całą starożytność chińską do obrzędów związanych z 
kultem przodków. Sądząc z aktualnych znalezisk można powiedzieć, że Erlit'ou reprezentowaio pośrednie stadium 
pomiędzy neolityczną kulturą Lungszan i bardziej rozwiniętą cywilizacją Szangów z późniejszych stanowisk. 
Niewątpliwym spadkiem po kulturze Lungszan była praktyka wróżenia z kości zwierzęcych, a dokładniej z kształtu i 
rodzaju pęknięć, jakie podczas przypiekania pojawiały się na łopatkach wołu lub owcy. Kości wróżebne pokrywano 
inskrypcjami, ale w Erlit'ou takich egzemplarzy nie odnaleziono. 

Czengczou i Anjang 
O ile wykopaliska z Erlit'ou świadczą o przełamaniu neolitycznych tradycji w nowych warunkach, 
wyznaczanych przez życie miejskie i znajomość metalurgii brązu, to fortyfikacje z Czengczou (datowane na ok. 1650 r. 
p.n.e.) są niepodważalnym dowodem wyłonienia się za Szangów chińskiej cywilizacji. Długie na 1,6 km i mające u 
podstawy ponad 23 m grubości mury miejskie zamykały obszar o powierzchni ok. 243 hektarów. Na wszechobecność 
murów obronnych zwracało uwagę wielu autorów piszących o dawnych Chinach. Znamienne, że Chińczycy używają 
jednego stowa (cz'eng) na określenie miasta i muru miejskiego. Projektowanie miasta rozpoczynano zawsze od 
zewnętrznych fortyfikacji. Badania pozostałości z epoki Szang, zachowanych w Czengczou, trwają; wydaje się jednak, 
że ogólny schemat kulturowego rozwoju owego ośrodka zgodny jest z tym, co zaobserwowano w Erlit'ou z wyjątkiem 
ostatniej fazy, która w Czengczou objawiła się w okazalszej formie. 
Wewnątrz murów usytuowane były budynki administracyjne i ceremonialne. Odkryto pozostałości budowli o 
pałacowych proporcjach, a także zarys ołtarza z ubitej ziemi. Pod podłogą jednego z budynków odnaleziono w 1974 r. 
kanał mieszczący około stu ludzkich czaszek, w większości przepiłowanych wzdłuż części brwiowych i usznych. 
Znalezisko to można by przyrównać do pochówków ofiar pozbawionych głów lub kończyn, jakie odkryto w Erlit'ou. 
Oba znaleziska wskazują na istnienie już wówczas silnie rozwarstwionego społeczeństwa, w którym niewolnicy czy 
jeńcy wojenni (a możliwe że jedni i drudzy) mogli służyć jako ofiary podczas obrzędów religijnych, a może nawet jako 
"surowiec" do produkcji przedmiotów z kości. Zapewne jedynie członkowie rodziny królewskiej oraz szlachty mogli 
wraz ze swymi domownikami mieszkać w obrębie murów. Poza obwałowanym miastem znajdowały się warsztaty i 
domy rzemieślników oraz zagrody rolników. Odkopane dotąd dwie odlewnie brązu świadczą o dość wysokiej pozycji 
społecznej ówczesnych chińskich metalurgów. Ich warsztaty i mieszkania były przestronniejsze od tych, jakie 
zajmowali przedstawiciele innych grup gminu.
W Czengczou odnaleziono co prawda trzy opatrzone inskrypcjami kości wróżebne, ale przyjmuje się, że 
pochodzą one z ostatniej stolicy Szangów Anjangu. Było to najważniejsze centrum cywilizacji epoki Szang. Prace 
wykopaliskowe prowadzono w nim od 1928 r. do 1937 r. , a następnie po roku 1950. Na szczególną uwagę zasługują 
dwa rodzaje znalezisk: grobowce królewskie w pobliskim Wukuants'unie oraz skład pokrytych inskrypcjami kości 
wróżebnych. W końcu XIX w. kości takie trafiły jako cudowny środek medyczny do chińskich aptek i na bazary, gdzie 
przyciągnęły uwagę uczonych. Tak zaczęło się zainteresowanie Anjangiem. "Smocze kości" jak je wówczas nazywano 
dostarczyły bezcennych informacji o życiu i kulturze epoki Szang. Świadczą o nastaniu ery piśmienności. Pierwszymi 
piktogramami chińskimi, z których rozwinęły się późniejsze znaki pisarskie, mogły być emblematy właścicieli bądź 
wytwórców, umieszczane na neolitycznej ceramice. Inskrypcje na kościach lub skorupach żółwi zawierają zwykle 
pytania i odpowiedzi. W duchach przodków widziano potężnych opiekunów; żyjący zabiegali gorliwie o ich 
przychylność, składając ofiary m.in. żywność gotowaną w brązowych naczyniach i prosząc o rady. Odpowiedzi 
przodków ukazywały się, jak wierzono, na zwierzęcych topatkach i skorupach. Niezwykle charakterystyczną cechą 
chińskiej epoki brązu była "pogrzebowa megalomania" królów z dynastii Szang. Dziesięć czy jedenaście grobów 
królewskich z Wukuants'unu wykonano z rozmachem i bogato wyposażono. Zorientowane były według linii pótnoc-
południe, a do komór grobowych prowadziły z dwóch lub czterech stron długie rampy. Jeden z tych grobów ma formę 
dołu grzebalnego głębokiego na 14-18 m. Na dno dołu schodzą cztery rampy, z których jedna, południowa, ma ponad 
32 m długości. Drewniana komnata grobowa, zbudowana w dole, mieściła zwłoki władcy, natomiast na sąsiednich 
stopniach i rampach spoczywały ciata złożonych w ofierze ludzi i zwierząt. W sumie było ich 131, z czego większość 
(79) stanowiły ofiary ludzkie. 

Gospodarka i społeczeństwo 
Za tymi krwawymi daninami krył się kompleks idei religijnych i praktyk kultowych, przekształconych później 
przez Konfucjusza (551-479 p.n.e.) i jego następców w państwową religię Chin. Ofiary ludzkie zniknęty raptownie z 
końcem panowania dynastii Szang. Wyrazem kontynuacji najstarszych tradycji cywilizacji chińskiej stały się obrzędy 
kultu przodków, wykonywane przez kapłana-króla. Szlachta Szangów była ściśle powiązaną grupą krewniaczą, której 
najważniejszy członek, król, wywodził się od najwyższego boga, zwanego Szang-ti przodka-założyciela ludu Szang i 
władcy świata naturalnego. Wyobrażano sobie, że Szang-ti panuje na wysokościach, a jego władanie przekroczyło 
granice świata przodków, by objąć wielkie fenomeny przyrody, takie jak słońce, księżyc, deszcz, wiatr i grom. Król po 
śmierci udawał się do niebios, by połączyć się z Szang-ti, przekazując najstarszemu synowi funkcję głównego 
przedstawiciela kultu przodków. Od łaskawości boga i czcigodnych zmarłych zależało wszystko: otrzymywali więc 
ofiary o każdej porze roku i z okazji ważniejszych wydarzeń; udzielali również wskazówek w rządzeniu państwem. Król 
byt Synem Niebios i jego doczesny autorytet wiązał się nierozerwalnie z boskim poparciem. Stąd uzurpacja T'anga 
uzasadniona była pojawieniem się nadprzyrodzonych znaków zaćmień ciał niebieskich i powodzi.   
Sprawy państwa leżaty w rękach króla. On decydował o polityce, ustalał daniny, dowodził armią wyposażoną 
w rydwany i łuki oraz doglądał prac melioracyjnych. Kontrolowanie żywiotu wodnego było zawsze podstawowym 
problemem cywilizacji chińskiej. Niewykluczone, że realizacja najwcześniejszych przedsięwzięć tego typu w dolinie 
Rzeki Żółtej miata wpływ na wykształcenie się pierwszych struktur społecznych. Legendarny Ju do przykładu którego 
nawiązywał T'ang obejmując tron opanował wody Wielkiego Potopu pogłębiając kanały i kierując rzeki ku morzu. 
Zasłużył tym sobie na przywilej założenia pierwszej chińskiej dynastii Hia. Mobilizacja siły roboczej (w postaci pracy 
przymusowej) nie tylko umożliwiła zwiększenie skali prac irygacyjnych i przeciwpowodziowych, ale nade wszystko 
umocniła pozycję władcy na szczycie feudalnej drabiny społecznej.   
Uregulowane wody byty dobrodziejstwem dla rolników. Uprawiali oni takie zboża, jak proso, pszenica i ryż, 
oraz hodowali wiele zwierząt: woły, owce, konie, kozy, psy, kury i świnie. Pokarmu bogatego w proteiny dostarczały 
również myślistwo i rybołówstwo. Nadwyżki żywnościowe otrzymywane dzięki irygacji i ciężkiej pracy rolników szły 
na utrzymanie szlachty i jej służby, a także rzemieślników, tworzących, być może, grupę dziedziczną. Ówczesne 
rękodzieło obejmowało wyroby z gliny, brązu, kości, skóry, kamienia, drewna, nefrytu, jedwabiu i welny. Szczególnie 
piękne są brązy i nefrytowe rzeźby z tej epoki.  

 Architektura 
Głównym materiałem, z którego wznoszono mury, była ubita ziemia. Sporządzano drewniany szalunek i 
ubijano w nim suchą ziemię. Potem szalunek rozbierano, ustawiano na uzyskanej platformie i ubijano następną 
warstwę. Pomiędzy kolejnymi warstwami kładziono czasem bambus lub inny materiał drewniany wchłaniający wilgoć. 
Stosowanie murów z ubitej ziemi narzucito chińskiej architekturze dwie charakterystyczne cechy: pierwsza to 
niewykorzystywanie ścian jako elementów nośnych, a druga to opatrywanie budynków dużymi, wystającymi okapami. 
W Anjangu odkryto ślady kilku budowli pałacowych wzniesionych na platformach z ubitej ziemi. Grubość 
jednej z takich platform przekracza metr. Kamienne bazy kolumn spoczywały na ziemnej podstawie. Wnosząc ze 
śladów popiołu sądzić można, że kolumny, belki poprzeczne i ślemiona były drewniane. Typowy budynek o 31 
kolumnach składał się z dwóch części. Każda z nich miała hol, przez który wchodziło się do pokojów odpowiednio 
czterech i siedmiu. Całości dopełniały starannie otynkowane ziemne ściany oraz dach wykonany z tyczek 
bambusowych, trawy i sitowia. Jest całkiem prawdopodobne, że niektóre pałace w Anjangu były piętrowe. Ziemne 
podstawy kryty szczątki rytualnie pomordowanych ludzi i zwierząt. Udało się również zrekonstruować dwa inne typy 
budynków. Pierwszy służył za mieszkanie ludziom z gminu. Była to półziemianka o gtębokości do 2,7 m. Rozwiązanie 
takie można by uznać za próbę schronienia się przed przenikliwym, niosącym tumany pyłu wiatrem wiejącym od 
pustyni Gobi. Średnica wspomnianych ziemianek wynosiła zwykle ok. 4,3 m. Posiadały one również zewnętrzne, 
wystające ponad poziom gruntu ściany ziemne oraz centralnie usytuowane kolumny z kamiennymi bazami. Dodatkowe 
słupki podtrzymywały szeroko rozpostarty dach kryty strzechą. Ziemne schody wiodące zarówno do ubogich 
ziemianek jak i domów szlacheckich rzutowały jak się zdaje na codzienne obyczaje związane z poruszaniem się i 
składaniem wizyt. Chińczycy epoki Szang nie mówili "przyjść" i "wyjść", lecz "wstąpić" i "zstąpić". Drugi typ budynku 
to również ziemianka, ale służąca do celów gospodarczych. Konstrukcje tego rodzaju wykorzystywano jako małe 
warsztaty lub składy. Jeśli chodzi o Anjang, to możemy z całą pewnością stwierdzić, iż głębokie doły służyły jako 
spichlerze z jednym wyjątkiem, gdzie tysiące zapisanych kości i setki skorup żółwich zdradzają archiwum.  

Zasięg kultury Szang 
W początkach II tysiąclecia p.n.e. północnochińskie kultury typu Lungszan osiągały już próg cywilizacji. Jej    
pierwsza znana nam faza wyłoniła się za Szangów na terenie Honanu. Gdy król P'an-keng obierał w 1384 r. p.n.e. na 
swą stolicę miejscowość In (Anjang), cywilizacja chińska miała już dojrzałą postać, znamionowaną przez życie 
miejskie, pismo, metalurgię i wspaniałą sztukę. Choć władza królów z Anjangu obejmowata przede wszystkim dolinę 
Rzeki Żółtej tradycyjny obszar ich panowania to nie jest wykluczone, że państwo Szangów pełniło rolę suzerena wobec 
mniej zaawansowanych w rozwoju społeczności z doliny rzeki Huai, północnych brzegów Jangtsy i półwyspu 
Szantung. Ostatnie wykopaliska świadczą o znacznym zasięgu wpływów kultury Szangów. Upadek dynastii Szang 
wiązał się ze wzmocnieniem pozycji jednego z lennych terytoriów doliny rzeki Wei, leżącej na zachód od Anjangu. 
Zamieszkały tam lud Czou powstał orężnie przeciwko ostatniemu królowi Szangów, tyranowi Czou-sinowi. Fakt, iż 
nowa dynastia, Czou, przejęła ogólnie rzecz biorąc aparat państwowy po swej poprzedniczce, świadczy o twórczej roli 
dynastii Szang w ustanowieniu cywilizacji chińskiej.      


CZOU

Zarys historii 
Obalenie ostatniego króla z dynastii Szang prżez Wu-wanga z rodu Czou oceniane było przez późniejszych 
Chińczyków jako usprawiedliwiona rebelia. Dla starożytnych historyków chińskich wydarzenia uktadały się w cykle, z 
których każdy rozpoczynał się od obalenia wyzbytego cnoty tyrana ze starej dynastii przez bohatera-mędrca, 
założyciela nowego domu królewskiego. Rozważając okoliczności upadku Czou-sina filozof Mencjusz (Meng-tsy, ok. 
390-305 p.n.e.) stworzył teorię usprawiedliwionego buntu przeciw niegodziwemu wtadcy.   
Historyczne uwarunkowania upadku dynastii Szang są bardziej złożone i niejasne. Wygląda na to, że władcy ci 
osłabili się sami, prowadząc wciąż kampanie wojenne w dolinie rzeki Huai. Panowanie Szangów musiało być coraz 
uciążliwsze dla ich lenników, zwłaszcza gdy królowie domagali się dostarczania ludzi na ofiary. Zaniedbując zachodnie 
rubieże swego państwa, mogli się sami przyczynić do wzrostu siły ludu Czou, który jeszcze na jedno pokolenie przed 
Wu-wangiem pędził żywot na poły koczowniczy. Cz'ang, poprzednik Wu-wanga, obrał na pierwszą stolicę Czou 
miejscowość Hao w dolinie rzeki Wei. Data zdobycia Anjangu jest niepewna, ale atak wojsk Wu-wanga mógł nastąpić 
w latach 1122-1027 p.n.e. Wynik walk o ustanowienie władzy Czou pozostawał przez jakiś czas niewiadomą. Rządy 
nowej dynastii ugruntował ostatecznie dopiero czwarty syn Cz'anga, Tan, książę Czou, sprawujący funkcję regenta przy 
małoletnim królu Cz'engu. Ten starszy, doświadczony mąż stanu uważany był przez chińskich polityków za wielkiego 
mędrca. Z perspektywy ostatniego, pełnego zamętu okresu epoki Czou wielu uczonych z Konfucjuszem (K'ung fu-tsy, 
551-479 p.n.e.) na czele uważało regencję Tana za utracony "złoty wiek". Książę Czou wykazał należyty szacunek dla 
obalonego domu królewskiego: jednemu z pozostałych przy życiu książąt Szang przydzielił niewielkie lenno, krainę 
Sung, aby ofiary ku czci przodków pokonanej dynastii mogły być kontynuowane. O pokojowym nastawieniu Tana 
świadczy również jego stosunek do urzędników państwowych służących dawniej Szangom. Znaleźli oni zatrudnienie w 
administracji Czou. Niewykluczone, że wspomniane tendencje asymilacyjne wynikały z pewnego zacofania ludu Czou. 
Na przykład naczynia brązowe wczesnego okresu Czou ustępowały odlewom wykonywanym w późnym okresie 
Szang. Ale to kulturowe opóźnienie zostało szybko nadrobione. Wkład, jaki Czou wnieśli do myśli politycznej i 
religijnej Chin, sprawił, że system feudalny osiągnął pełną dojrzałość. Kraj dzielil się na lenna rządzone przez wielkich 
panów, zobowiązanych do zbrojnego służenia królowi. W warstwie arystokratycznej obowiązywała hierarchia. 
Przekładając określenia chińskie na terminy europejskie moglibyśmy mówić o diukach, markizach, hrabiach i baronach. 
Szlachta"synowie panów" służyła zarówno królowi jak i panom feudalnym. Podstawą całego systemu była praca 
chłopów; utrzymywali oni społeczeństwo dostarczając nadwyżek żywnościowych i stanowiąc źródło bezpłatnej siły 
roboczej. Niewolnicy, tak widoczni za Szangów, byli klasą zanikającą.   
Okres dynastii Czou najdłuższa epoka dynastyczna w dziejach Chin trwał do 256 r. p.n.e. Był świadkiem 
fundamentalnych zmian społecznych i światopoglądowych. Stworzył warunki dla zjednoczenia kraju w 221 r. p.n.e. i 
powstania ustroju cesarskiego, mającego przetrwać dwa tysiące lat. "Państwo środka" jak zaczęto nazywać obszary 
północnych Chin cieszylo się stabilizacją do 771 r. p.n.e., kiedy system feudalny załamał się w wyniku wspólnego 
uderzenia plemion barbarzyńskich i krewniaków królowej, którą władca rozkochany w swej konkubinie odsunął na bok. 
Stolica dynastii Czou, Hao, została zdobyta, a król zamordowany. Dynastia zniosła tę katastrofę, ale stolica musiała być 
przeniesiona w inne, bezpieczniejsze miejsce. Król P'ing wybrał leżący w dolnym biegu Rzeki Żółtej Lojang. Władza 
królewska została podkopana, a największą siłą dysponowali teraz panowie feudalni posiadający najznaczniejsze lenna. 
Lenna te przekształciły się wkrótce w praktycznie niezależne państwa.  
 Okres Wiosen i Jesieni (722-481 p.n.e.), nazwany tak od kroniki księstwa Lu, objawił słabość ówczesnych 
królów z dynastii Czou. Tracili oni stopniowo siłę i władzę. Pozostawała im mała i zubożała domena wokół Lojangu. 
Nikt natomiast nie kwestionował ich znaczenia religijnego. Wraz z zanikaniem powinności feudalnych i 
podkopywaniem władzy centralnej pojawiło się nowe zjawisko. Otóż poszczególne państwa chińskie zaczęły toczyć 
między sobą wojny terytorialne i współzawodniczyć w przyciąganiu wykwalifikowanych rzemieślników i chłopów. 
Leżące na zachodzie zacofane księstwo Ts'in zachęcało do imigracji z sąsiednich państw, oferując przybyszom domy i 
zwolnienie od służby wojskowej. Nieustanne walki, zarówno wewnętrzne jak i z najeżdżającymi Chiny barbarzyńcami, 
sprawiły, że liczba tamtejszych państw zmniejszała się. W VIII w. p.n.e. istniało ich dwieście, z czego do roku 500 p.n.e. 
zachowało niezależność mniej niż dwadzieścia. Kulminacja tych morderczych zmagań przypadła na okres Walczących 
Królestw (481-221 p.n.e.). Głównymi rywalami w walce o supremację wśród krajów chińskich były państwa Ts'in i 
Cz'u.   
Kariera księstwa Ts'in może zdumiewać. Jego twardzi władcy wyrąbywali sobie drogę do potęgi z taką 
stanowczością i konsekwencją, że porównywano ich do jedwabników pożerających liście morwowe. W 316 r. p.n.e. 
podbili księstwa Szu i Pa (w dzisiejszym Sycz'uanie), zdobywając w ten sposób cenne zasoby i oskrzydlając Cz'u od 
strony górnego biegu Jangtsy. Wielkie roboty irygacyjne w rejonie Cz'engtu zmieniły rozległe bagniska nowo 
zdobytych ziem w spichlerz państwa Ts'in. Jeszcze ważniejsze skutki miało przekopanie kanału Czengkuo, który 
połączył rzeki King i Lo (na północ od doliny rzeki Wei). To ogromne przedsięwzięcie, ukończone w 246 r. p.n.e., 
sprawiło, że centralne obszary dzisiejszej prowincji Szensi nabrały pierwszorzędnego znaczenia ekonomicznego. 
Wielkość produkcji rolnej w tym rejonie, a także dobre warunki transportowe, uzasadniały twierdzenie, że ten, kto 
kontroluje środkową Szensi, kontroluje całe Chiny.  
Wielkie roboty melioracyjne i przeciwpowodziowe umacniały autorytet władców Ts'in, osłabiając jednocześnie 
pozycję szlachty. Rodził się nowy typ sprawniej administrowanego państwa chińskiego. Był on przodkiem 
biurokratycznego systemu cesarstwa. Dwór przestał być domeną wysoko urodzonych. Książęta Ts'in ściągali ludzi 
zdolnych i tych, którzy pomagali w zaspokajaniu ambicji swych protektorów. Takim człowiekiem był na przykład 
Szang Jang, służący Ts'inom w latach 350-338 p.n.e. Fundamentami jego polityki były niczym nie skrywana 
agresywność i niewolnicze, można powiedzieć "faszystowskie" podporządkowanie się woli wojowniczcgo władcy. 
Mawiał, że ludzie powinni się bardziej obawiać własnej policji niż nieprzyjacielskich żolnierzy na polu bitwy. Filozofia 
polityczna Szang Janga reprezentowała poglądy tak zwanej Szkoły Praw, uzasadniające autorytarne rządy Ts'inów. Być 
może te nie-chińskie zapatrywania wiązały się z na poły barbarzyńskim składem etnicznym peryferyjnego księstwa. 
Legistyczne zasady sprzyjały bez wątpienia realizacji wojennych celów książąt Ts'in, ale kluczowe znaczenie miał w 
tym względzie czynnik ekonomiczny. Na szczególną uwagę zasługuje tu oprócz wspomnianego już postępu w 
rolnictwie fakt, iż w państwowych odlewniach zaczęto wytwarzać mocną broń z lanego żelaza, a możliwe, że i stalową. 
Dzięki tym nowym środkom walki wojska Ts'in mogły zadawać wszystkim przeciwnikom miażdżące ciosy. W 246 r. 
p.n.e. zmarł bezpotomnie ostatni król z dynastii Czou, a 25 lat później książę Czeng mógł przybrać tytuł Pierwszego 
Cesarza Ts'in (Ts'in Szy huang-ti).   
Obok centralizacji która doprowadziła do utworzenia w 221 r. p.n.e. zjednoczonego cesarstwa, 
administrowanego za pośrednictwem biurokracji dokonała się jeszcze jedna, równie ważna rewolucja. Dawną strukturę 
społeczną, z ostrym podziałem na dziedziczną szlachtę i chtopstwo, zastąpił układ bardziej złożony. Wszyscy jego 
uczestnicy byli poddanymi cesarza. Różnice społeczne oczywiście pozostały, ale wyznaczały je bariery łatwiejsze do 
pokonania niż urodzenie. Cesarstwo wspierało się na dwóch filarach cieszącej się coraz większymi przywilejami 
biurokracji, ściśle związanej z warstwą ziemiańską, i na masach uwłaszczonych chłopów, którzy nie byli już zależni od 
panów feudalnych, ale musieli za to płacić podatki, uczestniczyć w robotach publicznych i sużyć w wojsku. 
W okresie Walczących Królestw ukształtowały się cztery słynne stany społeczeństwa chińskiego. Wymieńmy 
je w porządku od najwyższego do najniższego: szy (niższa szlachta, tj. ziemianie, stan rycerski, uczeni), nung (rolnicy), 
kung (rzemieślnicy) i szang (kupcy). Niska pozycja kupców charakterystyczna dla całych dziejów Chin była naturalnym 
wynikiem procesów ekonomicznych dokonujących się przed rokiem 221 p.n.e. Rozwój gospodarczy następował 
wówczas pod egidą ksiąiąt, ponoszących gros odpowiedzialności za przemysł i prace melioracyjne. Istniała tendencja 
do obejmowania kontrolą państwową zakładów metalurgicznych (jak to już było za Szangów), a kwestia dystrybucji 
metalowej broni znajdowała się w centrum uwagi władców. 
Nowa warstwa społeczna, szy, plasująca się poniżej feudalnej hierarchii wyrosła w okresie walk pomiędzy   
państwami chińskimi i konfliktów wewnątrz poszczegóInych księstw. Wraz z zamazywaniem się podziałów feudalnych 
i upadkiem wielu państw zdolności i talenty zaczęty więcej znaczyć niż wysokie urodzenie. Coraz liczniejsza grupa 
młodszych synów wykształconych, ale pozbawionych rangi korzystała ze wszystkich nadarzających się okazji. Ludzie 
ci oddawali zazwyczaj swe ustugi państwu lub rodzinom szlacheckim. W burzliwym okresie Walczących Królestw 
starali się sprzedawać posiadane umiejętności za możliwie wysokie stawki. Lecz władcy jak ze smutkiem zauważył 
Mencjusz przyjmowali tylko tych doradców, których pomysły służyły zniszczeniu. Inną możliwość kariery co prawda 
mniej zaszczytnej dawała służba wojskowa.   
Rolnicy (nung) byli zawsze wysoko cenieni, ale i obciążeni nad miarę pracą. Bieda była ich stałą bolączką, 
choć kolejni władcy starali się otaczać opieką uczciwych chtopów. Wprowadzenie prywatnej własności ziemi w 
państwie Ts'in (co było posunięciem Szang Janga) doprowadziło do tego, że wielu rolników sprzedawało swe grunty, 
stając się dzierżawcami zmuszonymi do oddawania nawet połowy zbiorów. Gwałtowny postęp w technologii obróbki 
żelaza sprawił, że w rolnictwie nie trzeba było tylu co przedtem rąk do pracy. Można powiedzieć, iż ulepszone narzędzia 
żelazne położyły kres niewolnictwu temu spadkowi po epoce Szang. Ogromne znaczenie społeczne miało rówież 
wynalezienie kuszy. Feudalne armie pospolitego ruszenia używały tej broni rażąc przeciwnika zza licznych murów 
obronnych. W epoce, gdy zbroje były dość słabe i niedoskonałe, kusza przekreślała taktyczną przewagę szlachty na 
polu bitwy, przewagę, którą tak długo cieszyto się opancerzone rycerstwo europejskie. Toteż Mencjusz miał podstawy, 
by mówić o prawie ludu do obalania tyranów.  
Podczas gdy rzemieślnicy (kung) pracowali stale w podmiejskich odlewniach i warsztatach, to kupcy (szang) 
handlujący wyrobami rzemiosła i surowcami, byli mniej przywiązani do miejsc zamieszkania. Korzystając z lepszej 
komunikacji, zarówno drogowej jak i kanałowej, przemierzali ze swymi towarami Państwo środka wzdłuż i wszerz. 
Artykułami wymiany były żelazo, sól, ryby, laka, jedwab, drewno, kamienie szlachetne, naczynia brązowe, stroje i 
instrumenty muzyczne. Bicie monety miedzianej i złotej zaczęło się jeszcze na długo przed okresem Walczących 
Królestw. Kupcy cieszyli się zamożnością, ale nie prestiżem; musieli płacić wysokie podatki, a ich synowie nie mogli 
zajmować stanowisk urzędniczych. 

 Sto szkół
Niepokoje okresu Walczących Królestw nie miały precedensu w dziejach starożytnych Chin. Lecz na te 
właśnie niepewne czasy przypadły takie zjawiska jak rozrost miast, postęp technologii i rozkwit handlu. Władcy 
wydawali się obojętni na wszystko, prócz celów osobistych. Tylko najsprytniejsi i najbardziej wymowni doradcy mogli 
liczyć na zrobienie kariery i uniknięcie smutnego końca. Nawet Szang Jang polityk tak ceniony i sławny został stracony 
na rozkaz swego władcy w 338 r. p.n.e. Nad polityką ówczesnych państw chińskich biadało bardzo wielu filozofów, 
świadomych niewielkiego wpływu, jaki mogli mieć na aktualny bieg wypadków. Z ich frustracji brał się ferment 
umysłowy, niespotykany w późniejszym, monolitycznym społeczeństwie epoki cesarstwa. Musieli pisać książki, gdyż 
władcy rzadko chcieli słuchać ich rad; wzdychali za czasami wczesnej dynastii Czou (1027-771 p.n.e.), bo feudalna 
rzeczywistość, w jakiej żyli, nie bardzo dawała się zmieniać. Dopiero w 221 r. p.n.e. król Czeng z Ts'in zakończył 
podbój innych księstw, jednocząc Chiny i narzucając im biurokratyczny ustrój cesarski, w którym nie było miejsca dla 
feudalnych sentymentów i lokalnych odrębności. Ujednolicono wszystko łącznie z myśleniem. Reakcją na ten stan były 
bunty, jakie wybuchły zaraz po śmierci Pierwszego Cesarza. Jego następca został obalony. Zaczęła się epoka 
rozsądnego kompromisu epoka dynastii Han.   
Okres Walczących Królestw był wiekiem "stu szkół", kiedy wędrowni filozofowie służyli radą każdemu panu, 
który zechciał ich wysłuchać, a także gromadzili uczniów, by przekazać im swe nauki. Oprócz Han Fei-tsy (ok. 280-233 
p.n.e.), księcia z rodziny panującej w niewielkim kraju Han, filozofowie wywodzili się jak można sądzić spośród szy. Ich 
pozycja społeczna pozwalała na swobodne poruszanie się i myślenie były to przywileje, którymi nie mogli się cieszyć, z 
różnych co prawda przyczyn, ani przedstawiciele szlachty, ani chłopi. Czterema głównymi szkołami filozoficznymi 
epoki były: konfucjanizm (żu-kia), taoizm (tao-kia), motizm (mo-kia) i legizm (fa-kia). Z uwagi na trwałe znaczenie 
konfucjanizmu i taoizmu, należy im poświęcić osobne miejsce. Lecz przegląd ówczesnych szkół filozoficznych 
winniśmy rozpocząć od motizmu i legizmu kierunków wzbudzających wtedy najgorętsze dyskusje. 
Mistrz Mo, czyli Mo-tsy (ok. 479-438 p.n.e.) był ministrem w państwie Sung. Wygląda na to, że wiele 
podróżował, odwiedzając jedno księstwo za drugim i próbując szerzyć swą doktrynę powszechnej miłości. Apelował do 
feudalnych władców, by nie napadali na siebie. Udało mu się nawet pewnego razu skłonić władcę Cz'u do 
rozpuszczenia wojsk mających uderzyć na Sung. W swoim ojczystym kraju, Lu, założył szkołę czy akademię (jak 
wcześniej Konfucjusz). Jej wychowankowie próbowali łagodzić polityczne spory, spiesząc zarówno z napomnieniami 
moralnymi, jak i praktyczną pomocą. Wyruszali na pomoc obleganym państwom, a ponieważ wielu motistów było 
bardzo biegłych w sztuce obrony, przybywali zwykle na czas. 
Mo-tsy atakował przede wszystkim nadużycia feudalnej arystokracji i uczonych z warstwy ziemiańskiej. 
"Człowiek z Cz'u jest moim bratem" powiedział do uczniów, pragnąc, aby nie ograniczali oni swych uczuć tylko do 
rodziny, klanu, czy nawet czysto chińskich państw feudalnych, leżących na północ od Jangtsy. Był pełen współczucia 
dla prostych ludzi. Krytykowat przesadną miłość synowską, tak drogą konfucjanistom, ale odcinał się od ostrych 
oskarżeń pod adresem feudalizmu, formułowanych przez taoistów. "Konfucjaniści - narzekał Mo-tsy psują ludzi 
skomplikowanymi i widowiskowymi obrzędami oraz muzyką, oszukują zmarłych rodziców przewlekłą żałobą i pełnym 
hipokryzji żalem. Szerzą fatalizm, nie zwracają uwagi na ubóstwo, zachowują się z przerażającą arogancją". Mencjusz 
traktował poglądy Mistrza Mo jako największe zagrożenie dla konfucjańskiej nauki o bezinteresownej, lecz rozważnie 
dozowanej życzliwości i uprzejmości wobec bliźnich. Ale musiał zgodzić się z Mo-tsy co do potrzeby większego 
umiarkowania w obrzędach pogrzebowych zwłaszcza gdy chodziło o członków rodzin książęcych, których groby 
wypełniano ciałami ludzi "wybranych do towarzyszenia zmarłemu". Na ofiary ludzkie obaj filozofowie rzucali klątwy. 
Oddziaływanie motizmu wygasło za czasów dynastii Han. Można by to wytłumaczyć polepszeniem się sytuacji 
materialnej ludzi wykształconych. Stabilizacja sprzyjała tendencjom sofistycznym i racjonalistycznym, a nie 
zainteresowaniom mściwymi duchami. Mo-tsy twierdził: "Jeśli przeświadczenie, iż duchy nagradzają cnotę i karzą zło, 
uczynimy kamieniem węgielnym polityki państwa, a także wpoimy je ludowi, to uzyskamy wówczas środek 
przynoszący państwu ład, a poddanym pożytek". Starodawną wiarę w świat duchów, wyznawaną przez Mistrza Mo, 
wchłonąć miała z czasem ludowa odmiana taoizmu. 
Nauczycielem Han Fei-tsy, głównego przedstawiciela szkoły legistów, byt Sun-tsy (320-235 p.n.e.), głosiciel 
heterodoksyjnej odmiany konfucjanizmu i zwolennik tezy, iż natura ludzka jest z gruntu zła. Pogląd ów sprawiał, że 
Sun-tsy kładł ogromny nacisk na potrzebę edukacji i ćwiczeń moralnych. Kontrastowało to ostro z ortodoksyjnym 
konfucjanizmem Mencjusza, który widział w człowieku istotę obdarzoną naturalną skłonnością do dobra. Dla Mistrza 
Suna świat nadprzyrodzony był sympatyczną fikcją; żartował sobie z ceremonii, których celem było wyjednywanie 
niebiańskich dobrodziejstw w rodzaju deszczu. "Te ceremonie pisałmają głównie znaczenie estetyczne, i tak też rozumie 
je czŁowiek oświecony. Natomiast prosty lud odbiera je jako coś nadprzyrodzonego". Rytuały i obrzędy są konieczne 
ale dla społeczeństwa, a nie dla niebios. "Starożytni królowie nienawidzili nieładu (wynikającego z samolubstwa 
jednostki) i dlatego ustanowili praktyki rytualne, aby mu się przeciwstawiać, aby ukierunkować ludzkie pożądania i 
zmierzać do ich zaspokojenia". Dobry władca, człowiek, który inteligencją i wiedzą prześcignął bliźnich, rządzi 
sprawiedliwie i wykorzystuje zdolności poddanych. Sun-tsy odwiedził państwo Ts'in i wyraził uznanie dla militarnych i 
gospodarczych osiągnięć jego władców, ubolewał jednakże nad ich skłonnością do polegania na brutalnej sile i terrorze.   
Legiści kierowali swe nauki wyłącznie do władców feudalnych. Nie obchodziły ich ani obyczaje uświęcone  
tradycją, ani losy jednostek o ile nie służyły interesom klasy panującej. Szkoła uczyła jednego: jak panować, by 
utrzymać tron i odnosić sukcesy na tym świecie. Podstawowym środkiem do tego celu miało być prawo stanowione fa. 
Idąc za Szang Jangiem Han Fei-tsy utrzymywał, że rozwinięty system prawa, oparty na surowych i dosięgających 
każdego przestępcę karach, jest rzeczą niezbędną dla silnego państwa. "Jeżeli prawa są słabe, to i królestwo nie może 
być mocne" pisał. Ponad prawem był władca, trzymający krótko swych poddanych w biurokratycznych ryzach. "Niech 
miasta nie będą zbyt duże, a znaczne rody zbyt bogate (...) książę sam powinien dzierżyć władzę niczym błyskawicę lub 
grom". Należało się trzymać litery prawa. Naturalnie związki istniejące między ludźmi były dla legistów czymś 
szkodliwym i zakazanym. Ta nieludzka ideologia nie mogła się przyjąć w dawnym społeczeństwie chińskim. Wywołała 
reakcję i doprowadziła do upadku dynastii Ts'in. Sukces Liu Panga, przywódcy buntowników i założyciela nowej 
dynastii, Han, wynikał po części z tego, że Pierwszy Cesarz przecenił wytrzymałość swych poddanych na terror i 
uciemiężenie.  

Taoizm 
Pierwszym z "nieobliczalnych pustelników" był według konfucjanistów Li Er, "Szaleniec z Cz'u". Przyjęto się 
jednak nazywać owego twórcę taoizmu "Starym filozofem", Lao-tsy. Pracował podobno jako strażnik w królewskim 
archiwum w Lojangu, stolicy Czou, ale znamy bardzo niewiele szczegółów z jego życia. Nawet data urodzin (604 r. 
p.n.e.) budzi spory. Niekwestionowane jest natomiast znaczenie dzieła związanego z jego imieniem Księgi drogi cnoty 
(Tao-te-king). Każde pokolenie Chińczyków studiowało i odczytywało na nowo te pięć tysięcy znaków, składających 
się na ów traktat. Lapidarny i pełen paradoksów styl Tao-te-kingu opiera się próbom tłumaczenia; nie bez znaczenia jest 
tu fakt, iż traktat zawiera wiedzę ezoteryczną. "Ci, którzy wiedzą, nie mówią, a ci, którzy mówią nie wiedzą" zauważył 
skromnie Lao-tsy. Taoistyczny kwietyzm nie potrzebowat hałaśliwej propagandy. Wręcz przeciwnie jego mistrzowie 
milczeli w obecności nieznajomych. W kontaktach z uczniami brali pod uwagę ich otwartość na wiedzę. Przypowieści i 
anegdoty odgrywały zawsze dużą rolę w nauczaniu.  
Tao-te-king zawiera wiele trafnych spostrzeżeń na temat sytuacji panującej w okresie Walczących Królestw. 
Bezsensowna rywalizacja książąt nabiera tu wymiaru kosmicznego, choć autor wykazuje duże poczucie humoru, tak 
obce konfucjańskiej powadze. "Ten, kto czuje się boleśnie ukłuty, musiał być słaby i nadęty jak bańka mydlana, a ten, 
kto czuje się rozbrojony, musiał broń nosić". Tym, co zaprzątało umysł Mistrza Lao, był organiczny związek człowieka 
z naturą, związek czyniący jednostkę mądrzejszą niż sama się ona spodziewa. "Wiedza zwraca się ku otoczeniu 
człowieka, mądrość wypływa z jego wnętrza". Nienaturalne wymagania feudalnego społeczeństwa krępują wrodzone 
zdolności jednostki ludzkiej. Zamiast podążać drogą Natury (tao), zaczęto kodyfikować naturalne odczucia miłości i 
uczciwości, aby dać ludziom nową moralność społeczną. Nauczanie stało się konieczne, a miłosierdzie nagradzano, bo 
życzliwość zaczynała być rzadkością. Najbardziej niefortunnym pomysłem była konfucjańska idealizacja rodziny 
łaskawych ojców i do przesady oddanych synów. Z nastaniem feudalizmu ewolucja społeczna przybrała zły obrót. 
Taoiści wracali wciąż do pierwotnego, kolektywistycznego społeczeństwa istniejącego jakoby przed epoką dynastii Hia. 
Ich niechęć do sprawowania urzędów i do prób reform brała się z przeświadczenia, że najlepiej jest, gdy nie ingeruje się 
w naturalny bieg rzeczy. Była to koncepcja jang uległości. "Uczynki mędrca polegają na niedziałaniu, a jego nauka nie 
wymaga słów". Cechą postępowania człowieka mądrego jest efektywna skromność: oddaje, by zdobyć, wyrzeka się 
panowania, by zrozumieć; przyjmuje z radością wzajemne związki, kieruje się poczuciem całkowitej bezinteresowności. 
U podstaw tej ideologii leży, być może, obyczaj potlaczu, znany w wielu kolektywistycznych społecznościach 
pierwotnych. Przyjęcie zasad taoizmu sprawiło, że najznamienitszy zwolennik Mistrza Lao, Czuang-tsy (350-275 p.n.e.) 
zrezygnował z przewodzenia państwu Cz'u.
   Według Mistrza Suna taoiści błądzili, skupiając się wyłącznie na Naturze. Legista nie mógł zrozumieć, czemu 
poświęcali się studiom i kontemplacji nie próbując wykorzystać swych odkryć. Dziwiło go ich zainteresowanie 
"rzeczami, których znajomość nie daje człowiekowi korzyści, a nieznajomość nie przynosi szkody". Jednakże owa 
oderwana z pozoru od życia praktycznego filozofia okazała się ważna dla rozwoju nauki w Chinach, gdyż jak 
zauważono z dużą dozą słuszności obserwacje natury czynione przez taoistów i ich eksperymenty alchemiczne uznać 
można za nieśmiałe początki naukowego przyrodoznawstwa. Nadto sceptycyzm Mistrza Suna nie był powszechnie 
podzielany, gdy w grę wchodziły badania alchemiczne. Dążenie taoistów do odkrycia eliksiru życia, otwierającego drogę 
do długowieczności, bardzo interesowało feudalnych władców i późniejszych cesarzy. Uporczywa wiara w istnienie 
chemicznego środka zapewniającego nieśmiertelność ujawnia się w pochodzącym z IX w. n.e. opisie zadziwiającego 
wydarzenia. Otóż miano wówczas wykopać przypadkowo kamienny sarkofag wypełniony jedwabiem. Spod materiału 
wynurzył się siwowłosy mężczyzna o nobliwym wyglądzie, który, poprawiwszy swe odzienie, zniknął. Nie bez 
znaczenia był też inny korzeń taoizmu, magia wu praktykowana zarówno przez kobiety jak i mężczyzn. Działalność 
magów wu przynosiła ulgę wielu uciskanym rolnikom: łagodzili gniew złośliwych demonów i wzywali duchy 
przychylne ludziom. Zachowały się dane dotyczące podobnych ceremonii, opartych na magii naśladowczej: krople 
potu, spadające z czarownika tańczącego wewnątrz koła pod palącymi  promieniami słońca, miały sprowadzić krople 
deszczu z nieba. Duchowa siła magów umożliwiała również kontaktowanie się z duszami zmarłych ale ten rodzaj 
praktyk nie znajdował uznania w oczach szlachetnie urodzonych. W przeciwieństwie do konfucjanizmu, taoizm skłaniał 
się ku tym prymitywnym wierzeniom, w których wątki szamanistyczne wzmocniły się później pod wpływem 
najeźdźców z północnych stepów. Stopniowo tradycja filozoficzna Lao-tsego i jego następców została zdominowana 
przez elementy religijne. W okresie kryzysu cesarstwa po roku 220 n.e. taoizm stał się rodzimą religią indywidualnego 
zbawienia. Niósł pociechę ludziom nung.

Konfucjanizm 
Mówiąc o taoistach, Konfucjusz stwierdził: "Nie lubią mnie, gdyż chcę naprawy społeczeństwa. Lecz z kim 
mamy współżyć, jeśli nie z naszymi bliźnimi? Przecież nie ze zwierzętami. Gdyby społeczeństwo było takie, jakim być 
powinno, to nie wzywałbym do zmian". Do tych słów Mistrza konfucjaniści stale powracali. Cała ich doktryna 
koncentrowała się na życiu społecznym.  
K'ung fu-tsy (łacińską formę "Konfucjusz" ukuli jezuici) akceptował feudalizm całym sercem. Nadużycia, z 
którymi spotykał się ciągle w swym życiu (551-479 p.n.e.), sprawiły, że jego umysł zaprzątnięty był stale kwestią 
reform. Konfucjusz dążył do zaprowadzenia sprawiedliwości w ramach feudalnego czy feudalno-biurokratycznego 
porządku. "Przekazuję tylko, nie tworzę" mawiał. "Wierzę w przeszłość i kocham ją". A jednak Konfucjuszowi nie 
udało się objąć żadnego znaczniejszego stanowiska zapewne dlatego, że nie miał skłonności do pochlebstw i intryg. Z 
usposobienia był raczej nauczycielem niż politykiem. Uważał, że może wpływać na politykę dworów feudalnych 
poprzez swych zwolenników; władcy cenili przecież urzędników przywiązanych do zasad, a nie szkół. Dobierając 
uczniów Konfucjusz nigdy nie kierował się ich urodzeniem. Jedynymi kryteriami były godne zachowanie, inteligencja i 
chęć do nauki. Mistrz K'ung powoływał się na słynnych władców minionych epok, królów i książąt, których 
humanitaryzm (żen) i obyczajność (li) sprawiały, iż poddani wiedli życie doskonałe. Tan, książę Czou, podawany był 
jako pierwszy przykład mędrca-arystokraty. Już sam znak pisarski oddający pojęcie mówi nam nieco o pierwotnej idei 
Konfucjusza. Otóż wyobraża on naczynie kultowe z cennymi przedmiotami, złożonymi w ofierze duchom przodków . 
Obrzędy ku czci przodków, włączone przez Konfucjusza do kodeksu moralnego, były sferą zetknięcia się dwóch 
światów duchowego i doczesnego. To tutaj niebiańskie dobrodziejstwa spływały na sumiennego potomka, obrońcę 
tradycyjnych wartości.   
Stanowisko Konfucjusza wobec religii było pragmatyczne. "Lękam się duchów mawiał do uczniów lecz  
trzymam się od nich z daleka". Nie był to ani bezkompromisowy racjonalizm Mistrza Suna, ani nawet sceptycyzm; 
Mistrz K'ung dawat w ten sposób do zrozumienia, że królestwo niebieskie znajduje się zbyt wysoko, by mogła doń 
sięgnąć myśl ludzka. Wyroków nieba nie da się odczytać z kości wróżebnych czy gwiazd, nie ujawniają ich trzęsienia 
ziemi ani powodzie. Niechęć Konfucjusza do wypowiadania się na tematy religijne pomagała ludziom w 
rozsądniejszym traktowaniu spraw nadprzyrodzonych. W historii cywilizacji chińskiej zwraca uwagę brak "świętych 
wojen". Choć Konfucjusz zmarł jako człowiek rozczarowany, nie zrobiwszy na pozór niczego dla chylącego się ku 
upadkowi feudalizmu, to późniejszy wpływ jego filozofii na losy Chin był tak wielki, że z czasem obwołano go "nie 
koronowanym cesarzem".  
 Ważną rolę w karierze konfucjanizmu odegrał Meng-tsy (Mencjusz), żyjący w IV w. p.n.e. Rozprawił się on z 
konkurencyjnymi szkołami filozoficznymi, zwłaszcza z motizmem, i rozwinął doktrynę przyrodzonej dobroci 
człowieka. Stał się również archetypem nabożnego syna, broniącego krewnych przed zakusami państwa. Twierdził, że 
jeśli władca traci życzliwość poddanych i przemienia się w ciemięzcę, to Niebiosa cofają swój mandat i wówczas bunt 
jest usprawiedliwiony. Ten ustrojowy zawór bezpieczeństwa miał się znakomicie sprawdzić w okresie cesarstwa. Jego 
teoretyczne uzasadnienie wywiódł Mencjusz ze sławnej konstatacji, zawartej w Księdze dokumentów (Szu-king): 
"Niebo widzi wedle widzenia ludzkiego i słyszy wedle ludzkiego słyszenia". Mówiąc o pozbawionych serca władcach 
stwierdził: "Dobry człowiek szerzy swą miłość, obejmując nią nie tylko tych, których pokochał, ale i tych, których 
wcześniej nie kochał. Człowiek bezlitosny szerzy brak litości w odwrotnym porządku: zaczyna od tych, których nie 
kocha, a kończy na tych, których kochał". Życzliwość jest atrybutem prawdziwego człowieczeństwa. Nieżyczliwość i 
okrucieństwo tłumaczył Mencjusz w zaskakująco nowoczesnych kategoriach społecznej deprywacji. Należyte 
wychowanie było dla Mistrza Menga  sprawą zasadniczą. Swemu uczniowi powiedział kiedyś: "Szlak wiodący przez 
góry staje się szybko wygodną ścieżką, jeśli jest używany ale jeśli nie jest używany, równie szybko zarasta trawą. Teraz 
twoje serce jest zarośnięte trawą". Stwierdzenie to odpowiadało akceptowanemu modelowi konfucjańskiego uczonego-
urzędnika. Ludzie takiego pokroju zajęli stanowiska w administracji po ustanowieniu w 207 r. p.n.e. dynastii Han. Mieli 
twarde zasady i humanitarne poglądy, służyli tronowi i otaczali opieką prostych poddanych.  

ZJEDNOCZENIE CHIN I USTANOWIENIE CESARSTWA 

Cztery kwestie wybijają się na pierwszy plan we wczesnym okresie dziejów cesarskich Chin: administracja, 
kierowanie gospodarką, intrygi możnych rodów i zagrożenie ze strony północnych sąsiadów. Z problemami tymi 
borykali się cesarze dynastii Ts'in i Han, a równoczesne wystąpienie trudności we wszystkich czterech sferach 
doprowadziło do upadku (23 r. n.e.) cesarza-uzurpatora i jedynego przedstawiciela dynastii Sin, Wang Manga.    

Dynastia Ts'in (221-207 p.n.e.) 
W roku 221 p.n.e. książę Czeng z kraju Ts'in złamał opór wszystkich pozostałych władców feudalnych. Mógł 
teraz przyjąć tytuł Pierwszego Cesarza Ts'in (Ts'in Szy huang-ti). Nowy tytuł stworzono dlatego, by świadczył o 
wyższości cesarza nad królami (wang), których zdetronizowal. Z tytułem tym łączyła się również pewna aura boskości. 
Co prawda cesarska dynastia Ts'in panowała krótko, ale energia i zdecydowanie jej założyciela sprawiły, iż okres ten 
uznać można za punkt zwrotny w dziejach cywilizacji chińskiej. Biurokratyczny model rządów, rozwinięty w 
scentralizowanym cesarstwie Ts'inów, stał się modelem obowiązującym aż do początków XX wieku. Znaczenia 
rewolucyjnych zmian, zapoczątkowanych przez Ts'in Szy huang-ti i dokończonych przez Liu Panga, założyciela 
dynastii Han, nie da się przecenić. Starożytna cywilizacja chińska rozwinęła się tak bujnie w ramach stworzonych przez 
zjednoczone cesarstwo.   
Ts'in Szy huang-ti wyżej cenił nakazy niż przyklady. Wydał liczne edykty, aby ściśle kontrolować życie swych 
poddanych, wykorzystywać ich siły i eksploatować zasoby naturalne kraju. Miało to służyć wzmocnieniu i 
wzbogaceniu państwa. Dążąc do uniformizacji stal się jednym z największych niszczycieli w dziejach. Pozbawione 
jednak dostatecznej integracji gospodarczej cesarstwo Ts'inów było zagrożone od północy i wschodu. Wewnętrzne 
zagrożenie zwłaszcza w dolnej części doliny Rzeki Żółtej stanowili dawni panowie feudalni. Natomiast od północy 
grozili Chinom nomadzi Hiung-nu (lud ten był zapewne tożsamy z Hunami, którzy w V w. n.e. uderzyli na Cesarstwo 
Rzymskie). Najlepszą odpowiedzią na te zagrożenia wydawało się wzmocnienie armii. Nadania feudalne zostały 
zniesione; arystokratów zmuszono do zamieszkania na zachodzie cesarstwa, z dala od swych stronników. Chłopi 
zyskali większe prawa do uprawianej ziemi, ale musieli płacić podatki. Pierwszy Cesarz wprowadził nowy podzial 
administracyjny Chin. W rejonach strategicznych utworzono garnizony. Nastąpiła standaryzacja miar i wag, pieniędzy, 
języka literackiego i rozstawu kół wszystkich wozów: zbudowano sieć dróg państwowych i ulepszono kanaly (aby 
zapewnić dostawy dla wojska). Gdy Ts'in Szy huang-ti odkrył, iż wspomniane przedsięwzięcia spotykają się z krytyczną 
oceną wyksztalconej szlachty, polecil zamknąć wszystkie szkoły filozoficzne i spalić wszystkie książki z wyjątkiem 
wychwalających autorytaryzm pism legistów i dzieł z zakresu medycyny, wróżbiarstwa i rolnictwa.  
Stare pieśni ludowe świadczą, że i prości Chińczycy żywili niechęć do surowych rządów dynastii Ts'in. 
Niezadowolenie ludu wywoływała przede wszystkim budowa Wielkiego Muru, rozpoczęta w 214 r. p.n.e. Tysiące ludzi 
harowało przy wznoszeniu lańcucha fortyfikacji mających powstrzymać Hiung-nu, cierpiąc przy tym i umierając w 
chłodzie gór i spiekocie pustyń, którymi biegła północna granica cesarstwa. Liczba ofiar nie jest znana, lecz 
przyśpieszenie przemian spolecznych, wywołane niemal bezustannym wykorzystywaniem pracy przymusowej, było 
faktem niewątpliwym. Zaczęto wówczas używać nazwisk. Mogli je dosłownie zdobywać nowi ludzie, trafiający do 
hierarchii biurokratycznej. Ts'in Szy huang-ti odmówił nadania lenn swym synom i krewnym, twierdząc, iż istnienie 
feudów było pierwszą przyczyną podziałów i walk, będących przez pięć stuleci plagą Chin.  
Dworskie intrygi, które rozgorzały po śmierci Pierwszego Cesarza, dały uciemiężonym Chińczykom okazję do 
buntu. To, że wojska nie stacjonowały na zachodzie, w pobliżu stolicy Ts'inów, lecz przebywały w garnizonach 
rozrzuconych po całym kraju, było na rękę rebeliantom. Zresztą niektóre oddzialy, wraz z dowódcami, nie dochowały 
wierności dynastii. Walki między kilkoma grupami powstańczymi i Drugim Cesarzem Ts'in trwały do roku 202 p.n.e., 
kiedy to kontrolę nad państwem zdobył Liu Pang.

Wcześniejsza Dynastia Han (207 p.n.e.-9 n.e.) 
Pochodzenie społeczne Liu Panga czyli Kao-tsu, pierwszego cesarza dynastii Han było niezwykle skromne. 
Kronika Wcześniejszej Dynastii Han (Ts'ien Han-szu) wspomina o godnej uwagi fizjonomii Liu Panga: jego wydatnym 
nosie, "czole smoka" i siedemdziesięciu dwóch czarnych pieprzykach na lewym udzie. Mówi też o pokrytym luską 
smoku, który ukazał się matce Liu Panga w chwili poczęcia przyszłego cesarza. Jednakże chłopskie pochodzenie 
założyciela dynastii Han było faktem nie do ukrycia. Kao-tsu przypuszczalnie nie umiał pisać i nie przepadał za 
uczonymi. Na tron wyniósł go ruch ludowy. Jako cesarz nie nabrał dworskich manier ani nie utracił współczucia dla 
prostych ludzi. Jego zwyczaj siadania w kucki oraz rubaszne słownictwo szokowały wytwornych dworzan. Miał jednak 
dość sprytu, by doceniać wartość wykształconych i dobrze ulożonych doradców oraz pomocników. Jego szambelan 
otrzymał polecenie napisania traktatu o dyplomacji, a inny urzędnik opracował protokół dworski dla hałaśliwej świty 
Kao-tsu. Jedyna osobista instrukcja cesarska na piśmie brzmiała: "Tylko spokojnie!" 
Pierwsi cesarze z dynastii Han panowali roztropnie i umiejętnie. Kao-tsu (207-195 p.n.e.) preferował 
rozwiązania kompromisowe, odbiegające od polityki dynastii Ts'in. Nadał lenna swym bliskim krewnym i pozwolił na 
restaurację niektórych domów feudalnych, jednakże te uszczuplone lenna otoczone były przez jednostki 
administracyjne, którymi kierowali urzędnicy cesarscy. Bunt panów feudalnych ze wschodu kraju (tzw. Bunt Siedmiu 
Królestw) został wykorzystany przez cesarza Kinga (156-141 p.n.e.) jako pretekst do zmiany praw dziedziczenia. Od tej 
pory wszyscy synowie byli współspadkobiercami swego ojca, a dziedziczona ziemia musiała być dzielona. 
Rozporządzenia cesarza Kinga przyczyniły się poważnie do przyśpieszenia procesu rozpadu dużych jednostek 
feudalnych na niewielkie i mało znaczące majątki ziemskie. Cesarz Wu (141-87 p.n.e.) dokończył dzieła wywłaszczenia 
starej arystokracji, posługując się surowymi urzędnikami (k'u-li) działającymi przeciw interesom możnych rodzin 
obojętnie czy świeżej proweniencji, czy też legitymujących się starożytnymi rodowodami.   Utrzymanie 
administracyjnej struktury cesarstwa Ts'in pozwoliło na odrodzenie szkólnictwa. Władcy z dynastii Han potrzebowali 
odpowiednich ludzi do służb publicznych i znaleźli ich wkrótce w wykształconych konfucjanistach. Pomiędzy 
urzędnikami opowiadającymi się za modelem rządzenia ustanowionym przez Ts'inów oraz zwolennikami metod 
dawnych królów z dynastii Czou występowały zażarte spory. Jednakże do czasów uzurpacji Wang Manga (9-22 n.e.) 
dominowała bez wątpienia myśl konfucjańska. Kao-tsu pierwszy zawezwał do stolicy "ludzi obdarzonych mądrością i 
cnotą" oraz "uczonych w pismach". Pierwszym cesarzem, o którym wiemy, że zadawał pytania na egzaminach 
państwowych dla urzędników, był Wu (w 130 r. p.n.e.). Pewnego razu wielki minister ceremonii pomagai cesarzowi w 
ocenie odpowiedzi setki rekomendowanych kandydatów na stanowiska państwowe. Władca nie mógł się zgodzić z 
niskim stopniem przyznanym niejakiemu Hung Kung-sunowi, człowiekowi tak ubogiemu, że wspomagał rodzinę pasąc 
świnie. Hung Kung-sun zaimponował cesarzowi prawością i konfucjańską erudycją; w 125 r. p.n.e. osiągnął szczyt 
urzędniczej kariery został kanclerzem cesarstwa. Pytania (ts'e) i odpowiedzi (tui-ts'e) były zaczątkami unormowanego 
systemu egzaminacyjnego, ustanowionego po roku sześćsetnym n.e. W epoce Han egzaminy państwowe odbywały się 
tylko wtedy, gdy władcy odczuwali potrzebę ich przeprowadzenia. W roku 130 cesarz Wu skorzystał z procedury 
egzaminacyjnej, aby dobrać sobie urzędników podzielających jego poglądy na administrację. 
W 124 r. p.n.e. założono uniwersytet cesarski (Po-szy-kuan). Miał on oddzielne fakultety dla studiowania 
poszczególnych wielkich dzieł przeszłości: Księgi przemian (I-king), Księgi dokumentów (Szu-king), Księgi pieśni 
(Szy-king), Wiosen i jesieni (Cz'un-ts'iu), Księgi obyczajów (Li-ki), Obrzędów domu Czou (Czou-li) oraz Godziwego 
obrządku (I-li). Historia wyraźnie fascynowała Chińczyków epoki Han, czemu najwspanialszy wyraz dał Sy-ma Ts'ien 
(ok. 145-90 p.n.e.). Jego Zapiski historyka (Szy-ki) otwierały nowy rozdział w badaniach nad przeszłością,jako że 
włączały zagadnienia społeczne i gospodarcze do studiów historycznych. Szy-ki wspominają na przykład o 
szczególnym znaczeniu kanału Czengkuo dla wzrostu potęgi państwa Ts'in. Dzieło to nie obejmuje natomiast czasów 
sobie współczesnych, czyli panowania cesarza Wu. W roku 99 p.n.e. Sy-ma Ts'ien napisał memoriał w sprawie wojen z 
Hiung-nu. Tekst został opacznie zrozumiany na dworze i wykorzystany przez wrogów autora, którego oskarżono o 
próbę wprowadzenia w błąd cesarza. Odbyło się fikcyjne dochodzenie i Sy-ma Ts'iena skazano na wykastrowanie. 
Przypuszczalnie w zaginionej części Zapisków  dał on upust goryczy, jaką odczuwał z racji doznanego upokorzenia.   
Cesarz Wu był potężnym władcą, zaabsorbowanym głównie sprawami gospodarczymi i zabezpieczeniem 
północnych granic. Wydaje się, że uniknął intryg dworskich, którymi omotani byli inni cesarze. Posłużył się przy tym 
środkiem dość radykalnym wyciął w pień krewnych swej żony. Spiski rodzące się w rodzinach cesarskich małżonek 
często przysparzały kłopotów politycznych. We wczesnym okresie cesarskim Chiny nie miały żadnych cywilizowanych 
sąsiadów, którzy mogliby dać cesarzom odpowiednie małżonki. Nobilitacja rodziny cesarzowej prowadziła do walk 
między dwiema grupami spowinowaconymi z władcą rodziną aktualnej cesarzowcj i rodziną cesarzowej-matki. Rodzina 
Wang Manga dostała się do kręgów dworskich dzięki małżeństwu zawartemu dwadzieścia lat przed wystąpieniem 
uzurpatora (9 r. n.e.).  
Działania cesarza Wu w sferze gospodarczej wymuszane były rosnącymi trudnościami w podukcji i 
dystrybucji artykutów pierwszej potrzeby. Prywatne bicie monety sprzyjało inflacji. Cesarz wycofał z obiegu te 
miedziane pieniądze i zastąpił je banknotami ze skóry białego jelenia. W latach 120-119 ustanowił monopol państwowy 
na wytop żelaza i wydobycie soli. Początkowo powierzył nadzór nad tymi gałęziami gospodarki znaczniejszym 
dworzanom, ale ich niekompetencja zmusiła go do zwerbowania specjalistów metalurgów, warzelników i kupców. 
Rozmowy o soli i żelazie (Jen-t'ie lun) są zapisem filozoficznej debaty nad zakresem kontroli państwowej. Mimo 
opozycji konfucjanistów monopol ów stał się fundamentalnym składnikiem polityki cesarskiej, choć monopol na 
produkcję napojów alkoholowych, ogłoszony w 98 r. p.n.e., został potem zniesiony. Aby zapobiec spekulacji 
żywnością, cesarz Wu założył państwowe spichlerze i polecił urzędnikom we wszystkich prowincjach, aby skupowali 
ziarno w okresach niskich cen i sprzedawali je w okresach niedostatku. "System stabilizacyjny" (p'ing-czang) działał 
skutecznie, co przyznać musiał nawet Sy-ma Ts'ien. 
Z równą energią zajął się cesarz Wu problemem Hiung-nu. Wielki Mur, wzniesiony na rozkaz cesarza Ts'in Szy 
huang-ti, zabezpieczał tylko częściowo granicę północną. Od roku dwusetnego p.n.e. kiedy to niewiele brakowało, a 
Kao-tsu z dynastii Han zostałby pojmany na polu bitwy przez wojska Hiung-nu. Chiny musiały płacić koczowniczym 
sąsiadom coroczną daninę. Jednakże powtarzające się najazdy Hiung-nu, a także fakt, iż ze stepowymi barbarzyńcami 
współdziałali nieraz chińscy buntownicy, zmusiły cesarza (ok. 130 r. p.n.e.) do zmiany kursu wobec nomadów. Wysłał 
na zachód swego emisariusza, aby ten zmobilizował do działania wrogów ludu Hiung-nu. Poseł ów poinformołował 
zaskoczony dwór cesarski, że w Afganistanie, w  świeżo podbitym przez koczowników Jiie-czy grekobuddyjskim 
królestwie Baktrii, istnieje cywilizacja. Lecz cesarza zainteresowaty przede wszystkim rosłe konie hodowane na 
zachodzie. Nadawały się one na wierzchowce dla ciężkozbrojnych kawalerzystów (Hiung-nu dosiadali małych koników 
mongolskich). Ekspedycje przeprowadzone do roku 102 p.n.e. zaspokoiły potrzeby kawalerii, a ponadto dały Chinom 
zwierzchnictwo nad licznymi ludami "regionów zachodnich". Utworzenie potężnej jazdy pozwoliło na zwiększenie siły i 
ruchliwości armii chińskiej, ale granice północne pozostaty źródłem ciągłych obaw. Żaden cesarz nie mógł sobie 
pozwolić na długotrwatą wojnę, gdyż ciężary spadające z jej tytułu na lud mogły wywołać powstanie podobne do tego, 
jakie zmiotło dynastię Ts'in. Chińska polityka zagraniczna była zawsze dyktowana potrzebą powstrzymania nacisku 
nomadów, a nigdy ambicją podbojów.  

Uzurpacja Wang Manga (9-23 n.e.) 
Nawrót kłopotów gospodarczych i wznowienie przez Hiung-nu działań zaczepnych oto problemy, które trapiły 
Chiny w momencie, gdy dynastia Sin rozpoczynała swe krótkie panowanie. Upadek uzurpatora wiązał się zapewne z 
radykalnymi reformami, jakie wprowadził w życie, by wybrnąć z trudnej sytuacji. Wang Mang był postacią 
kontrowersyjną. Próbował ograniczyć bogactwo możnych rodzin, powiększających swe posiadłości ziemskie. Już 
cesarz Ai (7-1 p.n.e.) walczył, co prawda bezskutecznie, z tym odrodzeniem quasifeudalizmu. Nieco później Wang 
Mang zabronit handlu ziemią i niewolnikami oraz polecił rodzinom sktadającym się z niewielu osób, a posiadającym 
dużo ziemi, by przekazywały część gruntów rodzinom bezrolnym. Nowy podział pól usprawiedliwiano odwołując się 
do prawa ziemskiego obowiązującego we wczesnej epoce Czou, kiedy własność prywatna prawie nie istniała. Chłopom 
oferowano na zakup narzędzi i ziarna siewnego rządowe nisko oprocentowane pożyczki. Funduszy na rozwój 
gospodarki rolnej dostarczały państwowe monopole solny i żelazny. Jednakże rozwiązania wprowadzone przez Wang 
Manga wywoływaty opór czemu sprzyjało dwuznaczne stanowisko urzędników, spokrewnionych często ze 
znaczniejszymi właścicielami ziemskimi. W końcu głód i chaos pchnęły najuboższe grupy ludności do otwartego buntu. 
Olbrzymia ekspedycja przeciw Hiung-nu, zmiana koryta Rzeki Żółtej i dotkliwe susze ostatecznie pogrążyły Wang 
Manga. 

Późniejsza Dynastia Han (24-220 n.e.) 
Władcy z Późniejszej Dynastii Han nie byli tak niezależni jak ich poprzednicy, gdyż restaurator domu 
cesarskiego Han, cesarz Kuang-wu (23-58 n.e.) musiał w walce o tron skorzystać ze wsparcia wielkich posiadaczy 
ziemskich. W roku 39 uznał on za niemożliwe przeprowadzenie pomiaru ziem uprawnych w celu zrewidowania 
podatków gruntowych. Władca okazał słabość. Jej rezultatem było stopniowe odrodzenie się feudalizmu. Rolnicy-
gospodarze, nung, stawali się dzierżawcami, oddającymi nieraz połowę plonów, albo też najemnymi robotnikami 
zatrudnianymi w wielkich majątkach. Rzemieślnicy (kung) i uczeni (szy) wiązali się z lokalnymi magnatami, dość 
silnymi, by zapewnić ochronę przed bandytami czy zbuntowanymi żołnierzami. Po zniesieniu powszechnego poboru 
(46 r. n.e.) rząd zależny był od wojsk regularnych i prywatnych oddziałów potężnych rodów. Słabość militaroa 
wyjaśnia mniej agresywną politykę wobec północnych sąsiadów, prowadzoną w II w. n.e. Cesarze Późniejszej Dynastii 
Han odnosili zwycięstwa z pomocą zaprzyjaźnionych barbarzyńców. W następnym stuleciu Zachodnia Dynastia Tsin 
(265-316) nie była już w stanie powstrzymać koczowniczych i półkoczowniczych ludów, z którymi wcześniej 
występowała wspólnie w konfliktach wewnętrznych. Do roku 316 wszystkie ziemie leżące na północ od zlewiska 
Jangtsy zagarnęli barbarzyńcy.   
Kryzysu cesarstwa nie wywołał oczywiście jedynie rozwój wielkich majątków ziemskich. Model chińskiej 
gospodarki przechodził ważną ewolucję. Cesarz Kuang-wu przenosząc stolicę z Cz'ang-anu nad rzeką Wei do Lojangu, 
leżącego w dolnym biegu Rzeki Żółtej, potwierdził przesunięcie się ekonomicznego punktu ciężkości cesarstwa na 
wschód i południe. Prowincja Szensi nie była już najbardziej rozwiniętym regionem państwa. Prymat należał teraz do 
dolin Huai i dolnej Huangho. Rozpad Chin na Trzy Królestwa (221-280) może być uznany za kontynuację tego samego 
procesu. Dwa królestwa południowe Szu, obejmujące przede wszystkim basen Rzeki Czerwonej w Sycz'uanie, oraz 
Wu, leżące w dolnym biegu Jangtsy były dość silne, by przez wiele lat rzucać wyzwanie północnemu królestwu Wei,  
kadłubowemu spadkobiercy cesarstwa Han. Być może konflikt ten należałoby wiązać z czymś głębszym niż zwykła 
rywalizacja gospodarcza. Władza Ts'inów była w całych Chinach uważana za narzuconą, obcą dyktaturę, ale 
mieszkańcy starego państwa Cz'u (Wu) mieli wyjątkowo dużo powodów, by nie lubić surowej i nieskomplikowanej 
mentalności właściwej północnemu zachodowi. Sami byli dziedzicami zupełnie innej tradycji kulturowej, mieszczącej w 
sobie wiele pierwiastków południowych i morskich. Kompromisowe rozwiązanie Hanów funkcjonowało przez stulecia, 
niemniej możliwość uzyskania gospodarczej niezależności mogła zaprzątać umysły nie tyle nawet ambitnych rodów, co 
zwykłych ludzi odrzucających kulturę północy.  
Innym czynnikiem osłabiającym cesarstwo były polityczne rozgrywki między rywalizującymi frakcjami na 
dworze. W roku 92 rozgorzał ostry konflikt między rodziną cesarzowej i dworskimi eunuchami, popieranymi przez 
kupców i nuworyszy. Odnowiciel dynastii Han, Kuang-wu, jako pierwszy podniósł rangę eunuchów, aby pomniejszyć 
wpływy urzędników sponsorowanych przez możne rodziny. W II w. n.e. przed eunuchami drżeli zarówno dworzanie 
jak urzędnicy. Machinacje tej nowej elity władzy wciągnęły w końcu do rozgrywek politycznych armię. Zamordowanie 
na dworze pewnego znanego wodza (189 r. n.e.) spowodowało natychmiastową odpowiedź jego żołnierzy, którzy 
zdobyli pałac cesarski i wyrżnęli wszystkich eunuchów, jacy nawinęli się im pod miecze. Korzyść z tego śmiałego 
posunięcia odniósł inny dowódca, poeta-żołnierz Ts'ao Ts'ao (zmarty w roku 220). Przejął on całkowitą kontrolę nad 
państwem, choć nominalnie nadal panowała dynastia Han. Stan ten trwał dopóty, dopóki był politycznie użyteczny. W 
roku 220 syn Ts'ao Ts'ao, Ts'ao P'i, mógł już zmusić marionetkowego cesarza do abdykacji na jego korzyść. 


KRYZYS WCZESNEGO CESARSTWA

 Trzy królestwa 
Ogólne niezadowolenie z tyrańskich rządów eunuchów w epoce Późniejszej Dynastii Han doprowadziło   w 
184 r. do powstania Żółtych Turbanów. Był to ruch  o silnych sympatiach protaoistycznych. W prowincjach   
wschodnich na jego czele stanął człowiek zajmujący się magią i znachorstwem. Rebelia rozpoczęła się na terenie 
obecnej prowincji Hupei, ale szybko ogarnęta także   północ, zachód i południe kraju. Zbuntowani chłopi wierzyli 
równie mocno w to, że cesarze dynastii Han  utracili mandat niebiański, jak i w to, że ich własny  przywódca potrafi 
ożywiać poległych powstańców. Choć ok. roku 190 siły plądrujących kraj i kłócących się o łupy rebeliantów 
wyczerpały się, to przecież ruch Żółtych Turbanów zadał chwiejącemu się w posadach cesarstwu cios druzgoczący. 
Agonię imperium przedłużyły tylko walki między powstańcami i rywalizującymi ze sobą generatami. Od roku 189 
czołową postacią północnych Chin był poeta-żołnierz Ts'ao Ts'ao (150-220). Zademonstrowawszy swe wojskowe 
zdolności w walkach przeciw Żółtym Turbanom, Ts'ao Ts'ao wymusił na zastraszonym władcy zgodę na 
wyeliminowanie pozostałych wyższych dowódców. W roku 208 poczuł się już dość silny, by wystąpić przeciw rodzinie 
Sun, która założyta własną dynastię w dolinie rzeki Jangtsy. Ale wysokie umiejętności żeglarskie mieszkańców południa 
sprawiły, że bitwy pod Cz'ypi nie wygrał i musiał się pogodzić z dotychczasowym podziałem Chin. W momencie 
wstąpienia na tron jego syna, Ts'ao P'i który jako pierwszy cesarz dynastii Wei zastąpił w 220 r. obalonego cesarza 
Hiena kraj rozpadł się na trzy krółestwa: Wei, rządzone przez Ts'ao P'i; Wu (obejmujące ziemie na południe od 
Jangtsy), gdzie panowała dynastia Sun, oraz Szu (obecny Sycz'uan) proklamowane przez rodzinę Liu, początkowo 
sprzymierzoną z Sunami. Rywalizacja między tymi państwami jest tematem sławnego dzieła Opowieści o Trzech 
Królestwach. Późniejszym Chińczykom okres ów wydawał się romantyczny i pełen legendowej aury. Postać jednego z 
wodzów tej epoki posłużyla nawet za prawzór dla konfucjańskiego bóstwa wojny, zwanego Kuan-ti. Nie jest to jednak 
bóstwo typu Marsowego: Kuan-ti nie jest walecznym i nieubłaganym wojownikiem, ale raczej geniuszem 
zapobiegającym wojnie. Uważa się go za przeciwieństwo Ts'ao Ts'ao, którego słynny epigram brzmiał: "Wolałbym 
raczej zdradzić cały świat, niż pozwolić, by świat zdradził mnie".  
Długotrwałym walkom między Trzema Królestwami położyła kres w 280 r. Zachodnia Dynastia Tsin. 
Piętnaście lat wcześniej odebrała ona tron potomkom Ts'ao (domowi Wei). Pierwszy cesarz nowej dynastii, Sy-ma Jen, 
był podobnie jak Ts'ao wyższym dowódcą i pochodził z północy. Przyćmił jednak sławę poprzednika, dokonując w 
krótkim czasie zjednoczenia całego kraju. Pod jego panowaniem Wei, starożytne serce Chin, "Państwo środka", 
odzyskało władzę nad regionami południowymi i południowo-zachodnimi dwoma świeżo rozwiniętymi obszarami 
aktywności gospodarczej. U podstaw triumfu kraju Wei leżało skupienie się na dwóch kwestiach: wzrostu wydajności 
rolnictwa i usprawnienia transportu wodnego. Osiągnięcia w obu dziedzinach miały wzmocnić siłę militarną państwa. 
Po roku 241 osiedlono w dolinie rzeki Huai 50 000 ludzi. Ci państwowi koloniści mieli bronić południowej granicy i 
gromadzić rezerwy zboża na wypadek przyszłych kampanii wojennych. Miejscowym magnatom odebrano świty, ale 
trendy właściwe tamtej epoce rychło przeobraziły urzędników wysyłanych przez rząd w nowych magnatów. W każdym 
razie unikanie walnych bitew i prowadzenie ekonomicznej wojny na wyczerpanie pozwoliło państwu Wei na 
wchłonięcie Szu (264 r.) i Wu (280 r.).   

Zachodnia Dynastia Tsin 
Zachodnia Dynastia Tsin utrzymała się przy władzy tylko do 316 r. W tym właśnie roku północnymi 
prowincjami Chin zawładnęty ludy stepowe. Ocaleni członkowie domu cesarskiego schronili się na południu, w 
Nankinie, nad rzeką Jangtsy. Tam udało im się ustanowić Wschodnią Dynastię Tsin (317-420). Nie miała ona jednak 
takiej rangi jak poprzedniczka.  
Kombinacja różnych czynników doprowadziła do upadku Zachodniej Dynastii Tsin i sprawiła, że przez 
następne 273 lata Chiny były znów podzielone. Z najazdami koczowników walczyło cesarstwo od czasów Kao-tsu 
(207-195 p.n.e.) z dynastii Han, ale istniała też inna, bardziej pojednawcza tendencja, zapoczątkowana przez władców z 
Późniejszej Dynastii Han (23-220 n.e.). Polityka przez nich prowadzona otworzyła północne granice dla barbarzyńców. 
Zaprzyjaźnionych koczowników wykorzystywano jako sprzymierzeńców. Ceną za ich pomoc było osiedlenie się 
licznych nomadów na ziemiach cesarstwa. Z faktu, że barbarzyńcy ci stanowili wewnętrzne zagrożenie nie zawsze 
zdawano sobie sprawę, choć na przykład Ts'ao Ts'ao zdołał podzielić największe plemiona na mniejsze grupy, 
kontrolowane przez chińskich urzędników. Wyjątkowo groźne tendencje wystąpiły w okresie wojen domowych, kiedy 
to rywalizujące ze sobą grupy i frakcje wzywały na pomoc sprzymierzonych nomadów. Na przykład w 304 r. Hiung-nu 
wspierali jednego księcia, a tatarskie plemię Sien-pei drugiego. W roku 311 padł Lojang i pojmano   cesarza. W 316 
barbarzyńcy zdobyli Cz'ang-an, a ostatni władca Zachodniej Dynastii Tsin znalazł się w niewoli. 
Zresztą i sam Sy-ma Jen ponosił pewną odpowiedzialność za upadek północnych prowincji. Popełnił bowiem 
fatalny błąd pozwolił, by jego dwudziestu pięciu synów rządziło oddzielnymi terytoriami. Osłabiło to centralną władzę i 
sprzyjało dalszemu podziałowi państwa na quasifeudalne posiadłości. Konflikty w łonie domu panującego, które 
wybuchły po śmierci Sy-ma Jena, były bardzo na rękę koczownikom. Nie powinniśmy jednak uważać, że okrutni 
stepowi najeźdźcy podbili osłabione Chiny. W roku 383 nieliczna armia Wschodniej Dynastii Tsin odniosła dzięki 
większemu zdyscyplinowaniu i lepszemu uzbrojeniu decydujące zwycięstwo pod Feiszuei. Siły koczowników oceniano 
na 270 000 jeźdźców. Bitwa ta umocniła niezależność Chińczyków żyjących na południe od doliny rzeki Huai. 
Zagrożenie ze strony nomadów stało się poważniejsze, gdy zaczęli oni przyswajać sobie zdobycze chińskiej cywilizacji. 
Jeden z wodzów Hiung-nu znał na pamięć   fragmenty Księgi pieśni (Szu-king) i Księgi przemian   (I-king), a jego 
ludzie wykazywali podobną biegłość w dziedzinie technologii. Po roku 316 północne Chiny stały się polem zmagań 
między rywalizującymi książętami barbarzyńskimi, którzy sami byli narażeni na uderzenia innych ludów stepowych, 
nadciągających z północy. W   roku 439 nowym zdobywcom, Tatarom Toba, udało się  ujarzmić istniejące już księstwa 
i zjednoczyć wszystkie  prowincje północne. 

Taoizm jako religia  
W I w. n.e. taoizm przeobraził się w ludową religię. Wchłonął obrzędy i praktyki magiczne znane na wsi, 
zwracając się do chłopów, których konfucjanizm nie mógł pociągać. Sceptyczny ton konfucjańskiej ortodoksji, tak 
wyraźny w dziele Wang Cz'unga (27-97 n.e.),   spychał ludowe bóstwa i duchy poza obręb wierzeń godnych światłego 
człowieka. Choć większość Chińczyków  podzielała pogląd Konfucjusza o fundamentalnym znaczeniu rodziny i czci 
dla przodków, to przecież poszukiwała nauki bardziej "ludzkiej", nie przesyconej tak surowym intelektualizmem. 
Potrzeby tych ludzi zaspokajał taoizm, głoszony między innymi przez Czang Tao-linga (żyjącego gdzieś między rokiem 
34 i 156 n.e.).   Był on pierwszym "niebiańskim nauczycielem" (t'ien -szy) kościoła taoistycznego. Udało mu się 
stworzyć słabe, efemeryczne i półzależne państewko na pograniczu Sycz'uanu i Szensi. Zorganizowanie żyjących tam  
chłopów w ruch na poły religijny, a na poły wojskowy było pierwszym z wielu podobnych eksperymentów 
podejmowanych na chińskiej wsi. Powstanie Żółtych Turbanów (184-190) przejęło rewolucyjne elementy doktryny 
taoistycznej. Ale Czang Tao-ling był również prekursorem ludowych alchemików, jako że próbował znaleźć eliksir 
nieśmiertelności. Nawet potężny i pragmatycznie nastawiony cesarz Wu (141-87 p.n.e.) nie był w stanie oprzeć się 
swoistej modzie na alchemię. Jednakże zainteresowanie nią wśród chłopów było zjawiskiem późniejszym. Oczywiście 
długowieczność zawsze pociągała Chińczyków, o czym świadczy starożytny ideał "pięciu pokoleń pod jednym 
dachem".   
Teoria alchemiczna została usystematyzowana przez Ko Hunga (283-343), który widział w niezliczonym 
mnóstwie metamorfoz (i), zachodzących w świecie przyrody, możliwość przemiany dowolnego metalu w złoto i 
cztowieka w istotę nieśmiertelną (hien). Według legendy Ko Hungowi udało się spreparować pigułki nieśmiertelności. 
Dał jedną psu i zwierzę zmarło. Drugą zażył sam i również zmarł. Jednakże w trakcie przygotowań do pogrzebu 
zarówno alchemik jak jego pies powrócili do życia. Najbardziej efektowne było zejście z tego świata Czang Tao-linga: 
po prostu pozostawił po sobie puste ubranie. Niebiański nauczyciel wzniósł się całym ciałem i duszą w powietrzną 
pustkę. Archeologiczne świadectwo skomplikowanych metod opóźniających rozkład ciala znaleziono w roku 1968. Z 
grobowca odkrytego w Hopei wydobyto kombinezon grzebalny księżniczki Tou Wan, pochowanej za panowania 
cesarza Wu z dynastii Han. Sktada się on z 2160 płytek jadeitowych połączonych złotym i żelaznym drutem (ten ostatni 
ma jedwabny oplot). Kościół taoistyczny często przypominał, że Lao-tsy w ogóle nie miał grobu po prostu zniknął 
gdzieś na zachodzie. Pod naciskiem docierającego właśnie do Chin buddyzmu taoiści utrzymywali nawet, że religia ta 
jest lichą imitacją nauk głoszonych przez Mistrza Lao wśród zachodnich barbarzyńców.   
Taoizm filozoficzny przeżywał ostatni rozkwit w III w. n.e. Wang Pi (226-249) napisał wówczas komentarze do 
Księgi przemian oraz pism Lao-tsy (ur. w 604 r. p.n.e.) oraz Czuang-tsy (350-275). Podkreślał w nich elementy 
mistyczne, poświęcając niewiele uwagi obserwacji natury. W tym przesunięciu akcentów widać tendencję paralelną do 
zjawisk, jakie zachodziły w ludowym taoizmie, przeobrażającym się w religię. Źle to wróżyło przyszłemu rozwojowi 
nauki w Chinach. 

Pojawienie się buddyzmu 
Pierwsza znana wzmianka o buddyzmie pochodzi z roku 65 n.e. Cesarz Ming (58-75 n.e.) z Późniejszej 
Dynastii Han zwrócil się wówczas do swego bratanka, księcia Liu Janga, jako do osoby "recytującej subtelne słowa 
Huang-lao i sprawującej z szacunkiem szlachetne ofiary Buddy". Wspominał również o mnichach. W formule użytej 
przez cesarza znaleźć można charakterystyczne wymieszanie wątków taoistycznych i buddyjskich. Ów eklektyzm 
wynikał zarówno z okoliczności, w jakich nowa religia pojawiła się w Chinach, jak i ze specyfiki chińskiej umystowości, 
zdolnej do jednoczesnego wyznawania wielu różnych poglądów. Pierwsi chińscy buddyści dysponowali nielicznymi 
tekstami; opierali się na   świadectwach cudzoziemców i mieli dość blade pojęcie o społeczeństwie, w którym nauczał 
Gautama. Buddyzm dotarł do nich w wersji mahajany ("wielkiego wozu"), dość już odległej od najstarszej wykładni 
Prawa i mającej z tuzin zwalczających się szkół. Aby rozwiać liczne wątpliwości, do Indii udali się chińscy pielgrzymi; 
wśród nich Fa-hien, który opuścit Chiny w roku   399, a powrócił do kraju w 414 r. n.e. W ojczyźnie   Oświeconego 
otrzymywali pouczenia i zbierali manuskrypty. Tłumaczenia dostępnych tekstów buddyjskich wywołały rychło 
sprzeciw uczonych konfucjańskich.   Nowej nauce zarzucano brak szacunku dla miłości synowskiej. Jednakże sami 
konfucjaniści nie ustrzegli się wpływu buddyjskich spekulacji, kiedy to do powszechnego obiegu trafiły przekłady o 
wysokich walorach literackich. Indoscyta Czy K'ien i Sogdyjczyk K'ang Seng huei obaj urodzeni na terytorium 
chińskim i posiadający chińskie wykształcenie wywarli swymi naukami i przekładami duży wpływ na współczesnych. 
Władca Wu, jednego z "Trzech królestw" mianowat Czy K'iena "uczonym o rozległej wiedzy" (po-szy) i powierzył mu 
edukację następcy tronu.
Aby odeprzeć zarzuty konfucjanistów, tłumaczono   teksty buddyjskie ukazujące troskę o rodzinę. Jeden z   
nich opowiadał o pewnym bodhisattwie, który "będąc istotą w pełni oświeconą" wybrał ponowne narodziny i został 
synem bezdzietnej pary ślepców. Małżeństwo to postanowiło osiąść w lesie, by prowadzić życie kontemplacyjne. W 
epoce T'ang (618-906) z Gautamy zrobiono wzór oddanego i sumiennego syna, a wspólnota mnichów buddyjskich, 
sangha, dostosowała się do   struktury konfucjańskiego państwa. 
Przed rokiem 500 n.e. buddyzm dotarł do wszystkich   prowincji Chin. Wielostronne walki o władzę w 
ostatnich dziesięcioleciach panowania Późniejszych Hanów i za ruądów efemerycznych dynastii sprzed roku 316  
podkopały zaufanie do konfucjańskiej ortodoksji. Skorzystał z tego taoizm, ale głównie buddyzm, gdyż lata kryzysu 
przygotowały wykształconych Chińczyków na jego przyjęcie. Po zaborze części kraju przez Tatarów (316) nowa 
indyjska religia znajdowała w Chinach coraz bardziej sprzyjający klimat zarówno społeczny jak intelektualny.  

Ponowne  zjednoczenie Chin 
Bitwa pod Feiszuei (383) zatrzymała parcie stepowych najeźdźców na południe. Linia podziału kraju 
pokrywała się niemal całkowicie z północną granicą mokrej uprawy ryżu, gdyż grząskie ryżowiska utrudniały działania 
kawalerii. Porażka nomadów pod Feiszuei naruszyła także równowagę w północnych prowincjach, które rychło padły 
łupem kolejnych barbarzyńców Tatarów Toba (była to gałąź zurbanizowanych już Sien-pei). Najeźdźcy ci założyli 
własną dynastię, Toba Wei (386-554). Należący do niej władcy pokonali dzięki swym zdolnościom wszystkich 
książęcych rywali. Kształtowane na chińskich wzorach i konsolidowane przez mieszane małżeństwa królestwo Toba 
zsinizowało się. W roku 500 wydano tam dekret zabraniający noszenia tatarskich strojów, praktykowania tatarskich 
obyczajów, a nawet mówienia w języku toba. 
Sinizacja byłych koczowników efekt osiadłego trybu życia i godnych uwagi asymilacyjnych zdolności 
chińskiej kultury otworzyła drogę do ponownego zjednoczenia kraju i restauracji cesarstwa. Nastąpiło to w roku 589, 
kiedy generał Jang Kien w którego żyłach płynęła krew Sien-pei zagarnął tron Północy, by następnie podbić prowincje 
południowe. W odróżnieniu od Cesarstwa Zachodniorzymskiego Chiny od czasu katastrofy z roku 316 nigdy nie 
utraciły na zawsze żadnej ze swych prowincji. Cesarstwo przetrwało kryzys i pod rządami dynastii T'ang przeżyło 
wspaniale odrodzenie.  


NAUKA I TECHNOLOGIA

Prehistoria 
Szczątki najstarszego znanego człowieka z obszaru Chin   odkryto w prowincji Junnan w roku 1965. Istocie tej 
nadano nazwę "człowieka z Juanmou". Żyła przed 1,7 mln lat. Popiół i zwęglone kości, odkryte w miejscu, gdzie 
znaleziono skamieniałe zęby osobników tego rodzaju, sugerują, iż "człowiek z Juanmou" posługiwał się ogniem. 
Prymitywne narzędzia kamienne znajdowano również ze skamienialymi zębami innych prymitywnych ludzi na 
przykład w jaskiniach Lungku i Pailung (obie w prowincji Hupei). Wiek tych znalezisk ocenia się na 0,5-1 mln lat. 
Wykopaliska w pierwszej ze wspomnianych jaskiń przeprowadzono w 1975 r., a w drugiej rok później. Następne dwa 
typy hominidów, których szczątki odkryto w Chinach, to "człowiek z Lant'ien"  (prow. Szensi, wiek 0,6 mln lat) oraz 
"człowiek pekiński' (wiek ok. 0,5 mln lat), odkopany w miejscowości Czouk'outien pod Pekinem. Na drugim z tych 
stanowisk znaleziono ślad posługiwania się ogniem - wypaloną ziemię, zwęglone kości, osmalone kamienie a także 
rozmaite narzędzia kamienne, wykonane z otoczaków (typu chopper i chopping tool) . Jaskinie w Czouk'outien były 
również zamieszkiwane przez ludzi z górnego paleolitu (ok. 19 000 lat temu), potrafiących bez wątpienia rozniecać 
ogień.
W roku 1952 na stanowisku Panp'o (Szensi) odkryto ślady najstarszej znanej kultury neolitycznej Chin. 
Pomiary radiowęglowe próbek węgla drzewnego i nasion owoców, pochodzących z różnych warstw, przyniosły 
datowania sięgające od 3653 + 105 p.n.e. do 4770 + 110 p.n.e. (użyto izotopu CI4 o okresie połowicznego rozpadu 
wynoszącym 5730 lat). Natomiast porównawcze pomiary słojów starych sosen ościstych (pinus aristata) dały wyniki 
w granicach od 4290 + 200 p.n.e. do 4770 + 135 p.n.e. W Panp'o odkryto świadectwa uprawy roli przy użyciu 
kamiennych toporów oraz kopaczek a także hodowli. Podstawową rośliną uprawną byto proso, a najważniejszym 
zwierzęciem hodowlanym świnia. Kamienne przęśliki i kościane igły świadczą, iż zajmowano się tam tkactwem i 
krawiectwem. W Panp'o odkopano również narzędzia rękodzielnicze w postaci kamiennych dłut i ostrzy, sprzęt rybacki 
(kamienne głowice harpunów) oraz broń myśliwską (kościane groty strzał). Szczególnie interesująca jest rozmaitość 
ceramiki. Na niektórych jej egzemplarzach widoczne są odciski tkaniny, co potwierdza znajomość tkactwa. Inne znów 
naczynia pokryte są wzorami, w których można by widzieć prymitywne formy chińskich znaków pisarskich i cyfr. 
Znaleziska z Panp'o reprezentują wczesną fazę kultury Jangszao (od szóstego tysiąclecia p.n.e. do ok. 3000 r. 
p.n.e.). Inne jej fazy można prześledzić na pod  stawie wykopalisk z prowincji Kansu, Szensi, Szansi, Honan i Szantung. 
Dla kultury tej, której wytwory po raz pierwszy odkryto w 1921 r. w Honanie charakterystyczna jest czerwona ceramika, 
obejmująca wiele typów naczyń czarki, misy, wazy, trójnogi. 
Pewne kultury wschodnich Chin rozwinęły się jeszcze przed Jangszao: na przyklad kultura Homutu (od   5000 
r. p.n.e. do 4000 r. p.n.e.), nazwana tak od stanowiska Homutu w prowincji Czekiang. Prace wykopaliskowe 
prowadzono tam w roku 1973, odkrywając ziama ryżu i narzędzia do orki wykonane z kości zwierzęcych. Także 
przedstawiciele kultury Ts'inglienkang (ok.   3000 r. p.n.e.) odkrytej w 1451 r. w Huai-an, prow. Kiangsu trudnili się 
głównie rolnictwem, odżywiając się nie łuskanym ryżem, choć hodowali również zwierzęta domowe bydło, psy, świnie 
i owce. Nie zaniedbywali też myślistwa i rybołówstwa. Ziarno ryżowe znaleziono także na stanowisku Szyhia w prow. 
Kuangtung   (pd. Chiny). Ich wiek ocenia się na 4500 lat. 

Epoka brązu 
Kultura Lungszan istniala w późnym neolicie, pomiędzy   schylkiem czwartego tysiąclecia p.n.e. i początkiem   
trzeciego tysiąclecia p.n.e. Jej ślady znaleziono po raz   pierwszy w Cz'engtsyje (Szantung) w 1928 r. Swym za  sięgiem 
obejmowala dolny i środkowy odcinek doliny  Rzeki Żółtej. Do jej charakterystycznych wytworów należy czarno-biala 
ceramika, wykonywana na ogół przy   użyciu kola garncarskiego. Następczynią kultury Lung  szan była kultura Erlit'ou. 
której świadectwa odkryto po roku 1974 koło Jenszy (Honan). Odnalezienie w Erlit'ou brązowych naczyń wskazuje, że 
Chiny wkroczyły w epokę brązu nie później niż koło roku 1700 p.n.e. 

Początki czasów historycznych 
Erlit'ou mogło być jednym z ośrodków kultury Hia, której śladów poszukują obecnie archeolodzy chińscy 
Według późniejszych źródeł pisanych dynastia Hia panowała między XXI i XVI w. p.n.e., ale nie dysponujemy wciąż 
świadectwami archeologicznymi sięgającym aż tak zamierzchłej przeszłości. Panowanie dynasti Szang (ok. XVII-XI w. 
p.n.e.) zaświadczone jest wykopaliskami z Czengczou i Anjangu (Honan). W Czeng czou gdzie za wczesnych Szangów 
(XVI-XIV w p.n.e.) znajdował się ważny ośrodek miejski odkryto ruiny odlewni brązu, a w nich brązowe naczynia, 
ceramiczne formy odlewnicze, tygle do rafinacji rudy i kawałki węgla drzewnego. Podobnych odkryć dokonano w 
Erlikang (Honan). Pochodzą one z ok. l400 r. p.n.e Analiza naczynia na wino, wykonanego we wczesnej epoce Szang, 
wykazała, iż do odlewu użyto stopu zawierającego 91,29% miedzi, 7,1% cyny i 1,12% ołowiu W owych czasach 
przedmioty brązowe wykorzystywano do celów obrzędowych bądź jako pojemniki. Natomiast rzadko odlewano 
narzędzia czy broń. W Czengczou odnaleziono także najstarszy chiński wyrób protoporcelanowy. Ma on formę tsun 
(naczynia na wino z wywiniętymi brzegami) i wykonany został z glinki kaolinowej. Glazura wokół brzegów jest 
żółtawa, a na pozostalej powierzchni oraz we wnętrzu półprzezroczysta, ciemnozielona. 

Kości wróżebne 
Ruiny w okolicy Anjangu są pozostałościami stolicy ostatnich władców dynastii Szang (XIV w.-1027 p.n.e.), 
znanej jako In. Odkopano tam wiele przedmiotów brązowych między innymi naczynia opatrzone inskrypcjami, 
pieczęcie i zwierciadła oraz kości wróżebne, wyroby ze zlota, jedeitu i muszli, ceramikę, przedmioty drewniane ze 
śladami laki, świadectwa wyrobu jedwabiu, a także rydwan. Kości wróżebne, używane przez królów z In, to pancerze 
źółwi i kości lopatkowe wołów. Umieszczone na nich napisy są najstarszymi chińskimi tekstami pisanymi. Na 
egzemplarzach zbadanych do tej pory widnieje ponad 5000 różnych znaków. Wśród inskrypcji są i takie, które 
dostarczają epigraficznych dowodów pisania pędzelkiem. Archeolodzy uważają nawet za możliwe, iż już lud z Panp'o 
posługiwał się pędzelkiem przy zdobieniu swej ceramiki. Wzmianki o winie zawarte w inskrypcjach wróżebnych (a 
także odkrycie licznych naczyń do wina) sugerują, iż picie alkoholu było w epoce In nader rozpowszechnione 
przynajmniej wśród arystokratów. Występowanie w inskrypcjach znaków oznaczających jedwab i morwę wskazuje na 
istnienie już wówczas hodowli jedwabników. 
Napisy na kościach wróżebnych świadczą o tym, że Inowie postugiwali się kalendarzem księżycowo-
słonecznym. Ich rok dzielił się na dwanaście lunarnych miesięcy, z których każdy liczył 29 lub 30 dni. Co dwa-trzy lata 
dodawano jeszcze jeden, trzynasty miesiąc. Używano również jednostek dziesięciodniowych. Cykle dziesiątkowy 
(niebiańskich pni, t'ien-kan) i dwunastkowy (ziemskich gałęzi, ti-czy) służyły do określenia dni i, zapewne, miesięcy. 
Razem tworzyły cykl sześćdziesiętny. W tradycji chińskiej kalendarz księżycowo-słoneczny określany był zawsze jako 
"kalendarz Hia", gdyż z tą wtaśnie dynastią łączono jego początki. W inskrypcjach na kościach wróżebnych znajdują się 
także wzmianki o zaćmieniach ciał niebieskich i pojawieniach się gwiazd nowych. Wymienione są również nazwy 
gwiazd i konstelacji tworzących kilka z 28 wyróżnianych przez Chińczyków grup gwiazdowych ("księżycowych 
rezydencji"), roztożonych wzdłuż ekliptyki.  

Okres pierwszych książek 
Dynastia Szang ustąpiła miejsca dynastii Czou. Czasy panowania tej ostatniej dzielą historycy na trzy okresy: 
Zachodniej Dynastii Czou (1027-771 p.n.e.), Wiosen i Jesieni (770-476 p.n.e.) i Walczących Królestw (475-221 p.n.e.). 
Z okresu Zachodniej Dynastii Czou pochodzi najwcześniejsza znana nam data absolutna w dziejach Chin: 841 r. p.n.e., 
rok usunięcia z tronu króla Li. Epoka ta znana jest z brązowych naczyń, pokrytych często inskrypcjami. 
Protoporcelanowe wyroby z czasów Zachodniej Dynastii Czou zostały odkopane w paru miejscach w Szensi, Honanie, 
Kiangsu oraz w Pekinie.  

Astronomia
Mówi się, że w skład Księgi dokumentów (Szu-king) wchodzi 29 "nowych dokumentów" (kin-wen). 
Trzynaście z nich pochodzić ma z X w. p.n.e., dziesięć z VIII w. p.n.e. a reszta powstała nie wcześniej niż w V w. p.n.e. 
Szu-king jest najstarszym zachowanym dziełem historycznym. Podaje kulminacje pewnych gwiazd w odniesieniu do 
pór roku oraz faktu ustalenia miesiąca przestępnego w czasach siedemdziesięcioletniego panowania legendarnego 
cesarza Jao, którego rządy miały się zakończyć na pół wieku przed nastaniem dynastii Hia. Nazwy niektórych z 28 
"księżycowych rezydencji" są również wymienione w Księdze pieśni (Szy-king), skompilowanej z materiałów 
datowanych na XXI-XVI w. p.n.e. Istnienie tekstów odnoszących się do tak odległej przeszłości wywoływało już od 
XVIII w. przewlekłe spory między sinologami, indologami, asyrologami oraz astronomami na temat początków 
chińskiej astronomii.   
Wiosny i jesienie annały państwa Lu obejmują okres od 722 r. p.n.e. do 481 r. p.n.e. W dziele tym wspomina 
się o zaćmieniach Słońca i Księżyca oraz kometach i strumieniach meteorów. Odnotowane jest na przykład ukazanie się 
w 613 r. p.n.e. komety. Dziś uważa się tę wzmiankę za najstarsze świadectwo obserwacji komety Halleya. Natomiast 
najwcześniejsze zapiski na temat pomiarów cienia rzucanego przez gnomon w dniu zimowego przesilenia dnia z nocą 
pochodzą z lat 655 i 522 p.n.e. W końcu okresu Wiosen i Jesieni (V w. p.n.e.) Chińczycy zaczęli używać kalendarza 
opierającego się na podziale jednego roku zwrotnikowego na 365 i 1/4 dnia oraz ekwiwalencji 237 miesięcy 
księżycowych i 19 lat zwrotnikowych. 
Autorami najstarszego chińskiego katalogu gwiazd byli Kan Te, Szy Szen i Wu Hien (IV w. p.n.e.) Oryginalny 
tekst nie zachował się, ale Cz'en Czo (schyłek III w. n.e.) opracował na jego podstawie mapę nieba. Szy Szen określał 
położenie gwiazd przez podawanie ich pozycji względem bieguna i głównych gwiazd 28 "księżycowych rezydencji". 
Wielu ważnych odkryć dokonano w roku 1973 podczas wykopalisk w Mawangtuei (II w. p.n.e.), w prowincji Hunan. 
Znaleziono tam między innymi dane na temat efemeryd Jowisza, Saturna   i Wenus z lat 246-177 p.n.e. oraz 
sporządzoną na jedwabiu książkę, w której opisano i narysowano różne   postacie komet. Dokładność obserwacji 
sugeruje używanie sfery armilarnej jeszcze przed Lohia Hungiem,   który wykonał taki przyrząd w I stuleciu p.n.e. W 
roku 1972, podczas prac wykopaliskowych w Lin-i (Szan  tung), odkryto grobowiec z epoki Haa, a w nim kalendarz na 
rok 134 p.n.e. Przestudiowanie tego znaleziska pozwoliło na ustalenie, że w owych czasach Chińczycy wciąż używali 
systemu kalendarzowego z okresu dynastii Ts'in, w którym nowy rok rozpoczynał się wraz z dziesiątym miesiącem 
księżycowym. Ostatnio, w trakcie   rozkopywania grobu Liu Szenga (zmarł w 113 r. p.n.e.), w prowincji Hupei odkryto 
brązową klepsydrę. Wykopaliska z lat 1974-1975 prowadzone w Honanie odsłoniły ruiny obserwatorium zbudowanego 
w 56 r. n.e.   Brązowy zegar stoneczny z tego samego mniej więcej   okresu odkryto (1965) w grobowcu hańskim w 
Kiangsu. 
Pojawienie się gwiazdy nowej w gwiazdozbiorze Skorpiona zaobserwowane przez Hipparcha w 134 r. p.n.e.   
dostrzeżono także i odnotowano w Chinach, podając dokładną datę. O plamach na Słońcu wspomniano po raz 
pierwszy w dziele Huai-nan-tsy (ok. 140 r. p.n.e.).   Wzmianki o nich z roku 43 i 28 p.n.e. zawarte są również w Historii 
Wcześniejszej Dynastii Han. Huai-nan-tsy wspomina też, że ówcześni chińscy żeglarze potrafili orientować się w 
stronach świata na podstawie obserwacji Gwiazdy Polarnej i konstelacji Małej Niedźwiedzicy. Ju Hi odkrył precesję 
zrównań dnia z nocą   na początku IV w. p.n.e. 
Najstarsza chińska teoria kosmologiczna to kai-t'ien. Według niej niebiosa mają kształt hemisferycznej 
pokrywy, a ziemia odwróconej czarki. Koncepcja ta   mogła sięgać swymi korzeniami okresu wczesnej dynastii Czou, a 
nawet czasów jeszcze dawniejszych. Inna teoria, hun-t'ien, głosiła, że ziemia przypominata kulę czy żółtko jajka 
unoszące się na wodzie w centrum sferycznych niebios. Wyrazicielami tej idei byli Lohia   Hung (I w. p.n.e.), Czang 
Heng (II w. n.e.) i Ko Hung   (283-343). Rozwiązanie wariantowe podawał Jao Sin   (III w. n.e.). Wedle trzeciej 
koncepcji suan-je ciała  niebieskie unoszą się w nieskończonej przestrzeni. Napomykał już o tym filozof Czuang-tsy 
(350-275 p.n.e.), ale jasno wyraził ów pogląd dopiero Ts'i Meng (II w. n.e.). 

Epoka żelaza 
Z początkiem okresu Wiosen i Jesieni Chiny wkroczyły w epokę żelaza. Obosieczny miecz, pochodzący ze 
schyłku wspomnianego okresu, wydobyto w roku 1976 z grobowca w Cz'angsza. Dwie sztuki broni, sporządzone 
częściowo z żelaza meteorytowego, odkryto przed 1949 r. Przyjmuje się, że pochodzą one z epoki Zachodniej Dynastii 
Czou. Wiele narzędzi żelaznych a także kopalń rud żelaza z okresu Walczących Królestw odkryto w 1474 r. w prowincji 
Hupei. Dalszych znalezisk tego rodzaju, pochodzących z V w. p.n.e., dokonano w prowincjach Kiangsu i Honan. 
Uderzającą cechą chińskiej techniki metalurgicznej jest to, że już ok. V w. p.n.e. niedługo po tym, jak żelazo zaczęło być 
używane w Chinach pojawiło się tam odlewnictwo tego metalu. Inaczej w Europie, gdzie żelazo było stosowane 
wcześniej, ale odlewania z niego wyrobów nauczono się o wiele później. Warto też wspomnieć, że broń żelazna choć 
używana w Chinach dużo wcześniej niż to kiedyś twierdzono zastąpiła na szerszą skalę broń brązową dopiero za 
panowania Wcześniejszej Dynastii Han (207 p.n.e.-9 n.e.). 

"Sto szkół" filozoficznych 
Stulecia VI, V i IV p.n.e. znane są uczonym chińskim jako okres "stu szkół" filozoficznych. Niektóre z tych 
szkół odegrały ważną rolę we wczesnych stadiach rozwoju nauki i technologii. Sam Konfucjusz (551-479 p.n.e.) 
zredagował Księgę przemian zawierającą system 64 heksagramów kryjących jak wierzą niektórzy nie tylko tajemnice 
przyszłych losów ludzkich, ale i sekrety kosmosu. Z kolei Mo-tsy urodzony około roku śmierci Konfucjusza głoszący 
powszechną miłość, utylitaryzm, i pacyfizm napisał dzieło (nazwane od jego imienia Księgą Mistrza Mo) mówiące, 
między innymi, o ogniskach luster wypukłych i wklęstych, o obrazach w nich powstających, o odwróconym obrazie 
wytwarzanym za pomocą ciemni optycznej i o zagadnieniach równowagi. Mo-tsy porusza także kwestie logiki. 
Lao-tsy, nieco starszy od Konfucjusza, uważany był przez taoistów za twórcę ich ruchu. Lecz taoizm 
zawdzięczał też wiele innym autorom takim jak Czuang-tsy i Lie Ju-k'ou (IV-III w. p.n.e.) oraz szkole naturalistów, 
której najwybitniejszym przedstawicielem był Tsou Jen, żyjący ok. 300 r. p.n.e. w nadmorskim państwie Ts'i (Hopei).  

Teorie "in-jang" i "pięciu elementów" 
"Naturaliści" (filozofowie przyrody, in-jang-kia) byli zwolennikami koncepcji in-jang oraz teorii "pięciu 
elementów" (wu-hing). Posługiwali się nimi przy wyjaśnianiu nie tylko zjawisk przyrodniczych, ale i wszystkich spraw 
tego świata, tącznie z polityką. In i jang to dwie przeciwstawne, lecz komplementarne składniki kosmicznej siły 
przyrody, zwanej k'i. Koncepcja ta przywodzi na myśl grecką ideę pneumy czy naszą współczesną teorię materii-
energii. In odpowiada księżycowi, ziemi, wodzie, chłodzie, wilgoci, ciemności, miękkości, mętności; ma charakter 
żeński. Jang to siła męska odpowiada słońcu, dniu, niebu, ogniowi, gorącu, suchości, jasności, światłu słonecznemu, 
twardości. Gdy in przeważa, jang usuwa się, schodząc na najniższy poziom wtedy, gdy in osiąga swój szczyt. Potem 
sytuacja odwraca się jang wchodzi w okres kulminacji, a in regresu. W systemie Księgi przemian in reprezentują linie 
przerywane, a jang linie ciągłe. Zestawiając linie obu rodzajów szóstkami moiemy uzyskać 64 kombinacje. W teorii 
pięciu elementów zarówno in jak i jang każde z osobna przyjmują formy ognia, wody, drewna, metalu i ziemi.
Istotę tych pięciu elementów widzieć należy nie sugerując się pojęciami współczesnej chemii raczej w ruchu 
niż w spoczynku, trwałości. Być może słuszniej byłoby nazwać je "czynnikami" czy "fazami". O "elementach" mówi się 
zapewne przez wzgląd na wygodną analogię do "czterech elementów" filozofii greckiej ognia, powietrza, ziemi i wody. 
Jednakże "elementy" chińskie nie odpowiadają w pełni swym starogreckim odpowiednikom. Dla Chińczyków istnieje 
swoisty "porządek podbojów": ziemia podbija wodę, woda podbija ogień, ogień podbija metal, metal podbija drewno, a 
drewno ziemię. Lecz istnieje również porządek stwarzania, w którym ziemia stwarza metal, metal stwarza wodę, woda 
stwarza drewno, drewno stwarza ogień, a ogień ziemię. Chińscy filozofowie wypracowali także dwie zasady: pierwsza z 
nich to zasada kontroli (siang czy) mówiąca, iż proces podboju może być kontrolowany przez elementy podbijające 
zdobywcę. Na przykład ogień podbija metal, ale proces ten może być kontrolowany przez wodę, jako że woda podbija 
ogień. Wedle drugiej zasady, "maskowania" (siang hua), proces podboju może być także kontrolowany przez element, 
który stwarza czy generuje element ujarzmiony na przykład ogień podbija metal, lecz proces ten kontrolować może 
ziemia, gdyż to ona uzupełnia zasoby metalu. 

 Alchemia 
Początki alchemii w Chinach łączą się ze szkołą filozofów przyrody, a zwłaszcza z postacią jej założyciela, 
Tsou Jena. Do jego czasów idea eliksiru nieśmiertelności zdążyła się już wykrystalizować. Taoiści zaczęli poszukiwać 
sposobów wyprodukowania eliksiru metodami alchemicznymi. Metody te obejmowały również wytwarzanie złota, a 
ściślej mówiąc jego imitacji. W III w. p.n.e. cesarz Ts'in Szy huang-ti brał na służbę szamanów, magów i alchemików, a 
na morza wschodnie wysłał kilka ekspedycji, mających znaleźć cudowne pigułki nieśmiertelności. W II w. n.e. Liu An, 
książę Huainanu, napisał z pomocą alchemików przebywających na jego dworze książkę poświęconą magii i receptom 
alchemicznym (zachowały się z niej tylko fragmenty). W owych czasach proceder wytwarzania "złota" tak się 
rozpowszechnił, że w roku 144 p.n.e. zabroniono go edyktem cesarskim. Okoto roku 60 p.n.e jeden z władców dynastii 
Han rozkazał Liu Siangowi wyprodukować złoto, ale gdy okazało się, że kruszec mający zasilić cesarską szkatułę jest 
fałszywy, alchemika wtrącono do więzienia. 
Najstarszą zachowaną do dziś książką alchemiczną jest Pokrewieństwo trzech (Ts'an-t'ung-k'i). Napisał ją ok. 
połowy II w. n.e. Wei Ao, lepiej znany jako Wei Po-jang. Stąd Wei nazywany bywa "ojcem alchemii". Jednakże za 
systematyzatora alchemii chińskiej uznać  należy Ko Hunga (283-343), autora Pao-p'u-tsy nei-p'ien (Księga Mistrza 
Zachowania Solidarności: rozdziaf ezoteryczny, ok. 320 r. n.e.). 

Matematyka 
Inskrypcje na kościach wróżebnych świadczą, że już za Szangów używano w Chinach dziesiątkowego systemu 
pozycyjnego. Najstarszym zachowanym chińskim tekstem matematycznym jest Czou-pi sunn-king (Księga ficzenia). 
W pracy tej która ostateczną formę uzyskała w I w. p.n.e. zawarto materiały z wieków IV, V i VI p.n.e., dotyczące 
między innymi astronomii (teońi Kai-t'ien). We wspomnianym dziele przypisuje się matematykowi z XI w. p.n.e., 
imieniem Szang Kao, znajomość szczególnego przypadku twierdzenia Pitagorasa; miał on ponoć wiedzieć, iż kwadrat 
najdłuższego boku trójkąta o bokach mających się do siebie jak 3:4:5 jest równy sumie kwadratów boków krótszych.   
Do prowadzenia rachunków używali starożytni Chińczycy specjalnych pałeczek. W 1971 r. wykopano takie 
pałeczki, sporządzone z kości, a w 1975 r. bambusowe. Pierwsze pochodziły z I w. p.n.e., a drugie z II w. p.n.e. W tych 
mniej więcej czasach formowało się najważniejsze i najbardziej wpływowe dzieło matematyczne dawnych Chin Kiu-
czang suan-szu (Dziewięć ksiąg sztuki matematycznej). W dziele tym poruszono 246 problemów, a dotyczyły one: a) 
obliczania pola prostokątów, trapezów, trojkątów, kół, wycinków koła, b) wyliczania procentów i proporcji, c) zasady 
trzech, d) obliczania boków figur na podstawie danych długości pozostałych boków i pola, z wykorzystaniem 
pierwiastków kwadratowych i sześciennych, e) wyliczania objętości brył graniastosłupów, cylindrów, ostrosłupów, 
stożków ściętych, czworościanów, klinów itd., f) chińskiego wynalazku algebraicznego, znanego jako zasada fałszywej 
pozycji, używanego głównie do rozwiązywania równań typu ax=b, g) liniowych równań kwadratowych dla liczb 
ujemnych i dodatnich, h) właściwości trójkąta prostokątnego, wyrażonych algebraicznie. Najstarszy dostępny tekst z 
Kiu-czang suan-szu (afbo Kiu-czang suan-king) zawiera komentarz napisany przez Liu Huei (III w. n.e.), autora dzieła 
Hai-tao su.an-king (Morsko-wyspiarski podręcznik matematyki), poświęconego wyłącznie pomiarom wysokości i 
odleglości. 
W epoce Han istniały również inne prace matematyczne, ale nie dochowały się one do naszych czasów z 
wyjątkiem Szu-szu ki-i (Rozprawa o niektórych tradycjach sztuki matematycznej). Dzieło to napisane zostało przez Su 
Jue (ok. 190 r. n.e.). Jest w nim mowa o kwadratach magicznych, seriach arytmetycznych, różnych typach liczydeł, 
wielkich liczbach, metodach wróżebnych, kompasie magnetycznym. Na koniec wspomnieć trzeba o pracy zawierającej 
najstarszy przykład rozwiązanego zadania z analizy matematycznej. Praca ta, zatytułowana Sun-tsy suan-king 
(Podręcznik matematyki mistrza Suna), ukazała się gdzieś w latach 280-473 n.e.). 

Medycyna 
Lata formowania się pierwszego chińskiego traktatu medycznego przypadają na przełom okresów Wiosen i 
Jesieni i Walczących Królestw. Ostatecznie otrzymał on w epoce Wcześniejszej Dynastii Han tytuł Huang-ti nei-king 
(Żóftego Cesarza podręcznik zdrowia ciefesnego). W tym samym okresie pojawiła się pierwsza chińska rozprawa 
farmakologiczna, Szen Nung Pen-ts'ao-king (Farmakopeja Boskiego Rolnika). Nie znamy rzeczywistych autorów obu 
pozycji. Postacie legendarnych herosów Żółtego Cesarza i Szen Nunga miały przydać traktatom autorytetu. 
Wspomniane dzieła noszą wyraźne piętno nauk Tsou Jena, odnoszących się do koncepcji in-jang i "pięciu elementów". 
Prace wykopaliskowe, przeprowadzone w 1973 r. na stanowisku Mawangtuei pod Cz'angsza, wydobyły na 
światło dzienne jeszcze jeden, nie znany do owej pory traktat medyczny z epoki Wcześniejszej Dynastii Han. 
Znaleziono również próbki niektórych starochińskich leków ziołowych. W prowincji Hopei odkryto grób Liu Szenga 
(zm. w 113 r. p.n.e.), a w nim złote i srebrne igły do akupunktury. 
Pod koniec II w. n.e. powstały dwie rozprawy medyczne jedna poświęcona gorączce, a druga dietetyce. Ich 
autorem był Czang Tsi, lepiej znany jako Czang Czung-king. W początkach III w. n.e. żył Hua T'o, o którym mówiono, 
iż wprowadzał pacjentów w narkozę za pomocą wina zwanego ma-fei-san (obecnie sądzi się, iż zawierało ono 
domieszkę indyjskich konopi). Znaczny rozwój medycyny chińskiej nastąpił po objęciu tronu przez Zachodnią Dynastię 
Tsin (265 r. n.e.). Na początku tego okresu Wang Szu-ho napisał książkę o badaniu pulsu, ważnej metodzie 
diagnostycznej, do dziś stosowanej przez chińskich lekarzy. W tym samym mniej więcej czasie powstała praca o 
akupunkturze, której autorem był Huang-fu Mi. Na koniec, alchemik Ko Hung napisał dwie książki medyczne, 
poświęcone chorobom zakaźnym. Dawał w nich wskazówki co do leczenia chorób różnych typów, w tym dolegliwości 
ocznych i beri-beri.   

 Materiały piśmienne  
W starożytności Chińczycy pisali na ceramice, brązie,   kościach, żółwich skorupach, bambusie, drewnie i 
jedwabiu. Jeśli chodzi o naczynia brązowe, to znaki bądź   grawerowano, bądź "drukowano", rytując je na formach 
odlewniczych. Pędzelków używano bardzo wcześnie wspominaliśmy już o posługiwaniu się nimi przez lud z Panp'o 
(piąte i czwarte tysiąclecie p.n.e.). Inskry pcje na kościach wróżebnych z okresu In wykonywano czarnym atramentem 
lub cynobrem, używając pędzelków. Podczas prac wykopaliskowych, prowadzonych współcześnie, odkryto wiele 
dokumentów spisanych na bambusie, drewnie i jedwabiu. Papier wszedł do użytku w Chinach nie później niż w I 
stuleciu p.n.e. Próbkę papieru, datowaną na 49 r. p.n.e., odnaleziono w 1933 r. w Sinkiangu; inną, pochodzącą z czasów 
cesarza Wu  (141-87) znaleziono w 1957 r. koło Si-anu. Technologia wyrobu papieru została ulepszona przez Ts'ai Luna 
ok. 105 r. n.e. 

Inne dziedziny nauki i technologii 
W roku 1976 odkryto w Kantonie ruiny dużej stoczni z okresu Ts'in. Budowane tam drewniane jednostki miały 
sądząc z szacunkowych wyliczeń 27 m długości i 5,5-7 m szerokości. Ich ładowność mogła wynosić od 50 do 60 ton. 
Modele podobnych statków znaleziono w dwóch grobowcach z epoki Wcześniejszej Dynastii Han,odkopanych w 
Fenghuangszan w górach Kiangling (prow. Hupei). 
Najstarszą chińską mapę (z II w. p.n.e.), wykonaną na jedwabiu, odkryto w Mawangtuei. Dawni Chińczycy 
odnotowywali trzęsienia ziemi; pierwszy sejsmograf skonstruował astronom Czang Heng ok. 100 r. n.e. Potrafili też 
rozróżniać kształty płatków śniegu. Świadczą o tym fragmenty Han-szy wai-czuan (Dysput morafnych ilustrujących 
"Księgę pieśni", 135 r. p.n.e.). Parę stuleci wcześniej obserwowano w Chinach halo i inne tego typu zjawiska.   
Oczywiście w tak krótkim szkicu nie można przedstawić wszystkich aspektów nauki i technologii dawnych 
Chin. Zakończmy ten przegląd przykładem zmysłu praktycznego, cechującego ówczesnych Chińczyków. Wspomnijmy 
mianowicie o uprzęży szorowej, o wiele efektywniejszej i lepiej dostosowanej do budowy konia niż podgardlicowo-
popręgowa uprząż rzymskich rydwanów, przejęta później przez wiele ludów Europy. Szory zaczęto stosować w 
Chinach ok. roku 200 p.n.e., a więc w początkach panowania Wcześniejszej Dynastii Han. Do Europy ten typ uprzęży 
dotarł ok. roku 600 n.e., by z czasem wytworzyć formę nową - chomąto. 


  SZTUKA CHIŃSKA

 Epoka noeolityczna 
Dńeje Chin sprzed epoki Han to przede wszystkim proces ekspansji państwa obejmującego pierwotnie 
środkowy odcinek doliny Rzeki Żółtej (Honan, wsch. Szensi) na wschód i południe. Te same tendencje unifikacyjne 
możemy zauważyć w dziełach sztuki zachowanych w grobowcach Szangów oraz po 1027 r. p.n.e. dostojników państwa 
Czou, zarówno z domeny królewskiej, jak znaczniejszych lenn. Systematyczniejsze prace wykopaliskowe, prowadzone 
od czasu utworzenia Chińskiej Republiki Ludowej, wzbogacają wciąż naszą wiedzę na temat tradycji i dróg rozwoju 
chińskiej sztuki tak w rejonach peryferyjnych jak centralnych.   
Dysponując tą rozleglejszą wiedzą o epoce brązu możemy z większą precyzją rozpatrzyć kwestie tyczące 
chińskich tradycji neolitycznych, tak gwałtownie porzuconych w momencie pojawienia się brązu i opierających na nim 
swój byt miast-państw. Pod względem technologiczno-gospodarczym chińska kultura neolityczna odpowiada 
ogólnoazjatyckim schematom (obejmującym również cywilizację zachodnioazjatycką), wykazując jednak pewne 
specyficzne, wschodnioazjatyckie cechy. Można w niej wyróżnić z grubsza biorąc dwie tradycje. Na terenach 
lessowych w Honanie i Szensi, a później w Kansu, na zachód od Huangho, kwitła kultura Jangszao. Tworzyły ją duże i 
pokojowo usposobione społeczności rolnicze, których sztuka przetrwała w formie ceramiki barwionej czernią i purpurą. 
Ornament w fazie wcześniejszej był wyłącznie geometryczny składał się 2 trójkątów, wycinków okręgów, owali itp. 
Występowały też choć rzadko wzory, które można by uznać za zgeometryzowane wizerunki ryb i ptasich głów. Tego 
rodzaju egzemplarze, odnalezione w wiosce Panp'o (Szensi), zapowiadają sposobem ujęcia główny trend w późniejszej 
sztuce epoki brązu. Skrajnie wystylizowana twarz ludzka czy twarz potwora łączy się z innymi figurami. W zabytkach 
późniejszej fazy kultury Jangszao (sięgającej drugiego tysiąclecia p.n.e.i graniczącej z epoką brązu) elementy 
zoomorficzne są jeszcze rzadsze, a ornamenty linearne starannie wypracowane. Wspaniałe dekoracje w postaci spiral i 
innych abstrakcyjnych wzorów, imitacje plecionek i sieci wykonane zawsze z niezrównaną fantazją i znakomitym 
smakiem stawiają te wyroby w rzędzie najdoskonalszych ogólnoazjatyckich tradycji ceramiki malowanej. Jedynie trzy 
lub cztery obiekty można by uznać za dzieła sztuki rzeźbiarskiej są to wyobrażenia ludzkiej twarzy i, zapewne, fallusa. 
Ta dziwna nieobecność w ceramice plastycznych przedstawień figuratywnych cechuje również późniejszą tradycję 
neolityczną, określaną jako "kultura Lungszan". Zastąpiła ona w Honanie kulturę Jangszao  gdzieś po roku 3000 p.n.e. 
Jej najpiękniejsza, wypalana ceramika jest całkowicie czarna. Ścianki naczyń mają czasami zaledwie 2-3 mm grubości. 
Na szczególną uwagę zasługuje troska o nadanie naczyniom proporcjonalnych kształtów. W odróżnieniu od lepionej 
ręcznie i tylko wygładzanej ceramiki Jangszao, czarne wyroby kultury Lungszan wykazują cechy typowe dla naczyń 
wytwarzanych na kole garncarskim; mają równo ścięte brzegi i skontrastowane płaszczyzny. 

Dynastia Szang (od ok. XVII w. p.n.e. do 1027 r. p.n.e.) 
Sztuka epok Szang i Czou zachowała się najlepiej w postaci brązów. Już we wczesnym okresie panowania 
Szangów reprezentowanym przez obwałowane miasto wzniesione koło dzisiejszego Czengczou brązowe naczynia 
ofiarne tączyły predylekcję do wyrafinowanych wzorów linearnych w stylu późnej ceramiki Jangszao z dbałością o 
harmonię kształtów, bardziej charakterystyczną dla tradycji Lungszang. Niestety, nie potrafimy wyjaśnić ewolucji, która 
sprawiła, iż te dwa style stopiły się w jeden w trakcie przechodzenia ich twórców od neolitu do cywilizacji operującej 
metalem. Wyraziste motywy sztuki epoki Szang wyglądają na wytwory oryginalne. Nie ma ich zresztą wiele. 
Koncentrują się wokół tematu maski t'ao-t'ie, wykazując wielką różnorodność, jeśli chodzi o opracowanie szczegółów. 
Charakterystyczne cechy wspomnianej maski są przez cały okres panowania Szangów prawie niezmienne przedstawia 
ona jakieś rogate monstrum, coś pomiędzy bykiem i tygrysem, z dużymi oczami i górną szczęką opatrzoną wielkimi 
kłami. Dolnej szczęki brak. W sąsiedztwie wczesnych masek, widniejących na szyjkach naczyń, występują linearne, 
horyzontalne elementy najeżone swego rodzaju "ostrogami", tworzące strefy gęstego, płaskiego ornamentu, nad którym 
sterczą oczy potwora.  
W późniejszych ujęciach maska przedstawiana jest tak, że każda z jej połów przypomina jednonogiego smoka 
widzianego z profilu (smoka takiego zwano Kuei). Ma się wrażenie, iż monstrum zostało rozcięte wzdłuż  gżbietu. 
Część ornamentu jest wypukła i tworzy relief wokół opisanego motywu, wszechobecnego w sztuce Szangów którego 
funkcją była, jak się wydaje, ochrona przed nieszczęściami. W ornamentyce tej epoki pojawiają się mniej lub bardziej 
stylizowane motywy zwierzęce ptaki z dtugimi ogonami, jedwabniki, czasami "czaszka wołu", głowy jeleni, a także 
spiralne wzory, zapełniające przerwy w motywie głównym. Pewna sztywność tego stylu sprawiła, iż bywa on określany 
jako hieratyczny; odpowiada normom przyjętym dla ornamentów zdobiących naczynia używane do obrządków 
kapłańskich i praktyk związanych z kultem przodków. Spod tej uroczystej powłoki wyziera jednak czasami   inny 
sposób ujęcia bardziej naturalistyczny, widoczny   zwłaszcza w motywach ptasich i tygrysich. 
Dysponujemy wystarczającą liczbą świadectw dzieł   wykonanych z nefrytu, drewna i glinki ceramicznej  by 
przekonać się, jak dalece ów hieratyczny styl zdominował sztukę Szangów, przeznaczoną dla warstwy panującej i jej 
ceremoniału. W świecie starożytnym nie znajdziemy lepszych przykładów potężnej i mrocznej ekspresji osiągniętej 
dzięki operowaniu paroma zaledwie,   ściśle określonymi motywami, w których elementy figuratywne i abstrakcyjne 
łączą się nierozdzielnie. Podobna dyscyplina widoczna jest w późniejszych, bardziej   wysmukłych naczyniach, 
odnajdywanych głównie w stolicy Szangów, Anjangu. Mają one często fantastyczne reliefy, a ich precyzyjnie 
wyważone kształty przeczą   jakby naturalnej ciężkości materiatu. Jedyne ślady zainteresowania formami 
antropomorfcznymi to parę masek wyciętych w nefrycie bądź co jeszcze rzadsze  odlanych w brązie. Przedstawione 
oblicza są nieco prostackie i bez wyrazu mają, jak się zdaje, wyobrażać, twarze jeńców wojennych lub ofiar. 

Zachodnia Dynastia Czou (1027-771 p.n.e.) 
 Po narzuceniu przez dynastię Czou ustroju feudalnego (koniec XI w. p.n.e.) na dworach ważniejszych 
władców lennych upowszechniły się różne wersje stylu hieratycznego. Jednakże w przeciwieństwie do oszczędnych   i 
delikatnych wzorów z epoki Szang, zdobnictwo skłaniało się ku bardziej wyrazistym ornamentom zwierzęcym, lub też 
ku przeksztatcaniu motywów zoomorficznych w większe, niefiguratywne kompozycje. Głównym tematem ofiarnej 
ikonografii staje się czubaty ptak z długim ogonem, wypierający stopniowo maskę t'ao-t'ie. Motyw ten, podobnie jak 
ogólny styl sztuki wczesnego okresu Czou, musiał się wywodzić ze starych tradycji tego ludu, praktykowanych w jego 
ojczyźnie Kansu i zach. Szansi. Niestety, nie jesteśmy dotąd w stanie przypisać żadnego przykładu owego stylu czasom 
poprzedzającym upadek Szangów.   
Styl dziesięciowiecznej sztuki chińskiej obrazują znakomicie brązowe naczynia odkopane ostatnio w Fufeng 
(Szensi). Miękko modelowane maski t'ao-t'ie są na nich mocniej uwypuklone, smoki mają bardziej zróżnicowane 
kształty, a szczególny efekt osiągnięty jest dzięki podkreśleniu pionowych kantów naczyń rzędami haczykowatych 
wypustek charakterystycznego kształtu. W epoce Zachodniej Dynastii Czou (1027-771) trójnogi ting i dzbany kuei, 
znane z czasów Szangów, były nadal produkowane, ale ich sylwetki nie miały już tej zwartości, cechującej 
wcześniejsze, subtelniej zdobione formy. 
W sztuce końca jedenastego i początku dziesiątego stulecia p.n.e. zwraca uwagę szczególne zainteresowanie 
naczyniami do mieszania wina, zwanymi kuang. Na ich ściankach widnieć mogły t'ao-t'ie, natomiast wieka miały formę 
przysadzistego tygrysa, obdarzonego w egzemplarzach z Fufeng dziwacznym dodatkiem w formie pawiego ogona. 
Pierwszy okres w dziejach sztuki Czou kończy się w IX stuleciu p.n.e. Nogi trójnogów nabierają wówczas krzywizny 
"koźlich nóżek", a zredukowane motywy ptaków, smoków i masek pojawiają się na pasach pochylonych, zgiętych na 
kształt litery G postaci, bądź w szerokich, falujących wzorach wklęsłych wstęg. Dla czasów ok. roku osiemsetnego 
p.n.e. charakterystyczne są wysokie wazy, o przekroju okrągłym lub czworokątnym. Pojawiają się na nich różnorodne 
motywy, disjecta membra starszego repertuaru, łączone chętnie z nową, obfitującą w szczegóły heraldyką co było 
zjawiskiem mającym w ciągu niewielu stuleci odmienić styl hieratyczny. Charakterystyczne dla tego nowego podejścia 
jest tworzenie ciągłych ornamentów, w których splatają się elementy wężowe i kompleksy linii prostych, i w których 
tylko wystające na podobieństwo ziarenek grochu oczy przywodzą na myśl smoki, ptaki i maski wyczarowywane przez 
odlewników z pierwszych wieków dynastii Czou. 
Brązy Szangów odlewano w ceramicznych wieloelementowych formach. Nie dysponujemy żadnymi 
dowodami porzucenia tej technologii przed ok. czterechsetnym rokiem p.n.e. w każdym razie jeśli chodzi o wyrób 
naczyń. Jednakże niedługo po roku osiemsetnym p.n.e. wprowadzono do tej metody pewną modyfikację otóż na 
poszczególnych częściach formy wyciskano za pomocą matryc identyczne wzory wpisane w ciągły, ujednolicony 
ornament. 

 Sekularyzacja stylu w środkowych i końcowych wiekach panowania dynastii Czou (od 
VII w. p.n.e. do III w. p.n.e.) 
W środkowym okresie panowania dynastii Czou od IX do VII w. p.n.e. honańskie odlewnie przodowały pod 
względem wynalazczości i wywierały bardzo silny wpływ na warsztaty brązownicze w całych Chinach. Zredukowanie 
hieratycznego stylu zwierzęcego do postaci linearnego wzoru przypominającego haft widoczne świetnie w znaleziskach 
z Sinczeng (Honan) nie wyrugowało nigdy całkowicie odniesień do form smokokształtnych. Lecz fakt ów zdradzają 
tylko oczy, przywodzące na myśl dawniejsze, bardziej wyraziste przedstawienia. Drugi cykl w stylu hieratycznym 
zaczyna się ok. roku 600 p.n.e. Zwiastował go ornament umieszczony na ściankach brązowych naczyń obrzędowych 
(ting, kuei oraz i - te ostatnie przypominają sosjerki) odnalezionych w Liju, Szansi. Zasada łączenia powtarzających się 
elementbw jest w nim zachowana, ale wzór przyjmuje postać szerszych pasów, utworzonych ze splątanych wstęg. 
Każdą wstęgę wypełniają repryzy jednego motywu spirali i trójkąta który miał z czasem odegrać dominującą rolę 
strukturalną w późniejszych stadiach myślenia hieratycznego. 
Wstęgi z Liju sugerują w pewien sposób ruch, lecz w większości przypadków tworzą statyczne, symetryczne 
ponneau. Tu i tam, spomiędzy splątanych linii wyzierają zwierzęce okrągłe pyski i skrzydła przypominające ostrogi. Ale 
ich funkcja jest czysto dekoracyjna tak jak pokrytych całkowicie rysunkiem kozich głów. Wszystkie te elementy tworzą 
równą, jednolitą powierzchnię. Lecz wieka owych naczyń zdobią często niewielkie figurki kaczek, bawołów czy owiec, 
wykonane z niezwykłym w tym kontekście realizmem jakby miały upewniać widza, iż artystę, który je stworzył, stać na 
coś więcej niż tylko komponowanie bogatych arabesek. Podobne upodobanie do plastycznych, pełnych form 
zwierzęcych ujawnia się i w samych naczyniach, które miewają kształt zwierząt jak pewne tapiropodobne znalezisko z 
Liju. Dokładne określenie wieku i sprecyzowanie zasięgu tego typu naczyń pozostaje wciąż nie rozwiązanym 
problemem, zwłaszcza że w Houma (Szansi) odkryto pozostałości wysoko wydajnej odlewni, w której wyrobach 
elementy "stylu Liju" przetrwały, jak się zdaje, do końca V czy nawet IV w. p.n.e. 
Tymczasem w Honanie doszła do głosu nowa wersja stylu hieratycznego, tworząca trzeci (po sztuce Szangów i 
środkowego okresu Czou) styl honański. Wiele naczyń reprezentujących ów typ odnaleziono blisko pół wieku temu 
koło Szouhien w prow. Anhuei i stąd w literaturze zachodniej tę fazę rozwojową sztuki chińskiej nazywa się "stylem 
Huai" od głównej rzeki wspomnianej prowincji. Charakterystyczną cechą owego stylu jest powszechne 
wykorzystywanie wzoru sktadającego się z dwóch elementów: zwoju i krótkiego skrzydła, zredukowanych z czasem do 
formy przypominającej spiralno-trójkątny motyw typu Liju. Forma ta określana bywa jako "hak i woluta". W serii 
wielkich dzwonów z honańskich grobowców, będących egzemplifikacją wczesnej fazy stylu, motyw haka i woluty 
przybrał formę  wypukłego reliefu, ożywiając w bezprecedensowy sposób pokryte ornamentem płaszczyzny. W 
centralnych miejscach rozłożenie elementów jest odmienne, by zasugerować kształt t'ao-t'ie. Zgięte w pół postacie 
tygrysów i smoków, tworzące uchwyty dzwonów i wysokich naczyń, utrzymane są w tej samej dynamicznej konwencji 
zarówno jeśli chodzi o układ całych sylwetek, jak i ukształtowanie detali. Te przegięte tanecznie stwory, a także reliefy, 
na których węże splatają się ze smokami, wprowadzają świeżą można by rzec: zwierzęcą krew do hieratycznego 
porządku. W stosunku do sztuki z wcześniejszych stuleci te nowe ornamenty emanują bardziej świecką aurę zarówno 
wtedy, gdy zdobią brązy ofiarne, jak i wówczas, co ważniejsze, gdy w przetworzonej formie pojawiają się na wszelkiego 
rodzaju przedmiotach użytkowych. Po zdobieniach broni, fragmentów uprzęży i sprzączek widać, że nowy styl 
zapanowat niepodzielnie w ówczesnej sztuce dekoracyjnej. Polot i ujęta w karby ścisłej dyscypliny inwencja artystów 
tamtej epoki dały niebywałe rezultaty.
W okresie od 500 r. p.n.e. do ok. 200 r. p.n.e. styl hieratyczny przechodzi przez trzy dalsze fazy. Już w                                                                      
początkach IV w. p.n.e. przygasa początkowy rozmach, motyw "haka i woluty" staje się mniej wyrazisty, znika 
wspaniała pomysłowość w zdobnictwie dzwonów. Brązy z grobu markiza Tsai egzemplifikują to stadium. Ostry, śmiały 
wzór zastępuje subtelniejszy rysunek właściwy poprzedniemu okresowi. Dużo jest mniej czy bardziej zoomorficznych 
uchwytów, obramowań i zwieńczeń. Powtarza się w zasadzie wcześniejszy cykl: tendencja do linearnej redukcji rodzi 
wpierw formy prostolinijne, zwielokrotniane bez zachowania symetrii, a później symetryczne jednostki o heraldycznym 
charakterze. Na koniec pojawiają się miękkie arabeski, które wypierają formy twardsze, bardziej statyczne. W tej 
ostatniej fazie duch tradycji hieratycznej jest już prawie nieobecny. Pierwszy wielki cykl sztuki chińskiej zamyka się.   
Powstały za Szangów styl hieratyczny, ujmowany zwykle i słusznie w kategoriach sztuki grobowej, rozwijał 
się pod dyktando rytuału. Dopiero z czasem trafił do powszechniejszego, świeckiego obiegu. Rzeźba w nefrycie 
przeszła podobną ewolucję. Pierścienie pi, symboliczne formy tsung i huang, plakietki z ptakami wyroby pochodzące z 
XII i XI w. p.n.e. różnią się bardzo, zarówno funkcją jak i techniką wykonania, od nefrytowych przedmiotów 
datowanych na późniejsze stulecia epoki Czou. Około roku 400 p.n.e. sztuka rzeźbienia w nefrycie ożyła, stymulowana 
najwyraźniej przez postęp technologiczny wprowadzenie pił tarczowych i świdrów. Najpiękniejsze wyroby służyły do 
osobistego użytku jako przybranie szat, pochew mieczy i samej broni. Na tyle, na ile pozwalał trudny materiał, artysta 
rzeźbiący w nefrycie naśladował rozwiązania, które współcześni mu odlewnicy utrwalali w brązie. 

Nowe tematy i realizm w sztuce Wcześniejszej Dynastii Han (207 p.n.e.-9 r. n.e.) 
Artystyczne konsekwencje zjednoczenia Chin, dokonanego przez Ts'in Szy huang-ti w roku 221 p.n.e., 
ujawniły się dopiero w początkach II w. p.n.e., z nastaniem Wcześniejszej Dynastii Han. W ślad za centralizacją 
gospodarki i administracji następowała coraz silniejsza uniformizacja sztuki, będąca w znacznej mierze efektem 
działalności warsztatów państwowych. Dobrym przykładem jest tu zdobnictwo rewersów brązowych luster. Wcześniej, 
od IV w. p.n.e., obejmowato ono wybrane elementy późnego stylu hieratycznego oraz figurki zwierząt i romboidalne 
wzory wzięte z tkanin diagonalowych. W II w. p.n.e. repertuar ten zastąpiony został przez bardziej zwarte i statyczne 
woluty, w których fragmenty smoków i rombów przeplatają się z falbaniastym, "obłocznym'  motywem epoki Han.   
W następnym stuleciu wzory te przetrwały choć w odmienionej formie jako malowane dekoracje kubków i 
pudełek toaletowych z laki, archaizowane kontynuacje dawniejszej maniery, podczas gdy na zwierciadłach pojawiły się 
rozmaite, mniej czy bardziej abstrakcyjne motywy nawiązujące do astronomii lub kosmologii. Najbardziej intrygujący z 
nich jest tak zwany diagram TLV, na którym kwadratowa ziemia przedstawiona jest w centrum kulistych niebios, a 
stron świata strzegą święte zwierzęta: żół i wąż (wojownik ciemności) północy, zielony smok wschodu, czerwony ptak 
południa, a biały tygrys zachodu. 
Naszą wiedzę o tym okresie poszerzyły znacznie dwa niedawne odkrycia. Grobowce księcia Liu Szenga i jego 
żony, odkopane w Mancz'engu, prow. Hopei, wypełnione były dekoracyjnymi brązami, w których zdobnictwie 
dominowały motywy zwierzęce. Wiele z nich wykonano w świeżo wówczas wynalezionej technice złocenia na gorąco. 
Z prawdziwym mistrzostwem użyto pozłoty w małych figurkach leopardów; świadectwem podobnej maestrii jest 
wysoka waza pokryta skłębionymi obłokami. W sklepionej, ażurowej kadzielnicy (po-szan-lu, "kadzielnica wielkiej 
góry") sylwetki świętych zwierząt, otaczających podstawę góry, mają w sobie jakąś dziką zwinność, przywodzącą na 
myśl zoomorficzną sztukę azjatyckich stepów. A wytwory czystego stylu stepowego powstawały przecież w 
sąsiedztwie w górach Ordosu, na północno-zachodnich rubieżach Chin. Na ściankach kadzielnicy widać niedźwiedzie i 
tygrysy, drwala i jego wózek są to przykłady narracyjnego realizmu, jaki wówczas po raz pierwszy  zagościł w sztuce 
chińskiej. 
W grobie zmumifikowanej Pani Tai (odkrytym w Mawangtuei, prow. Hunan) znajdowało się dobrze 
zachowane malowidło na jedwabiu. Tematyka mitologiczna łączy się w tym dziele z realiami życia codziennego: 
fantastyczne smoki i demony zajmują górne i dolne partie; szybują w przestworzach, unosząc jakby kompozycję, której 
centrum stanowią dwie sceny z postaciami ludzkimi. Na pierwszej Pani rozmawia ze służącymi, na drugiej zaś 
przedstawiony jest pogrzeb arystokratki. W scenie pierwszej rzuca się w oczy mistrzostwo, z jakim artysta operował 
linią zarówno kreśląc kontury postaci, jak sugerując ich trójwymiarowość. Scena druga świadczy o przyjęciu stałych 
zasad perspektywy malarskiej: widzimy na niej szeregi klęczących żałobników "cofających się" względem widza ku 
trumnie umieszczonej w głębi kompozycji. Sztuka z Mancz'engu odzwierciedla dworskie gusty oraz idee, w których 
motywy zaczerpnięte z tradycji łączyły się z nowymi elementami, zdradzającymi rosnące przywiązanie warstwy 
panującej do taoistycznej kosmologii i alchemii. Właśnie z tych inspiracji wzięly się jadeitowe kombinezony, mające 
zabezpieczyć przed rozkładem ciała zmarłej pary książęcej. Głównym tematem malarstwa stają się wydarzenia 
mityczne oraz pośmiertne losy duszy ludzkiej.   
Do tych głównych odmian sztuki chińskiej z czasów Wcześniejszej Dynastii Han dodajmy jeszcze trzecią, 
pochodzącą z junnańskiego królestwa Tien. Można by ją uznać za reprezentantkę prowincjonalnej tradycji, w 
niewielkim stopniu dotkniętej artystycznym oddziaływaniem cesarstwa. Do roku 109 p.n.e. królowie Tienu byli 
samodzielnymi władcami, choć pod kuratelą chińską. Do ich grobów składano brązowe figurki ludzi i zwierząt 
modelowane plastycznie i przekonująco, z mistrzowsko oddanymi szczegółami i znakomitym wyczuciem gatunku. 
Cechy te sytuowały sztukę państwa Tien poza granicami metropolitalnej tradycji. Najwspanialszymi wytworami tej 
sztuki są plakietki z wypukłym reliefem przedstawiającym leopardy atakujące różne zwierzęta. Cudownie modelowane 
ptaki i koty zdobią topory i inną broń. Wypełnione tłumem sceny wiejskich świąt i ceremonii, a także przedstawienia 
procesji, w których uczestniczyli członkowie różnych plemion, są fascynującymi portretami autentycznych postaci i 
wydarzeń.   

Sztuka warstwy urzędniczej w epoce Późniejszej Dynastii Han 
Czasy Późniejszej Dynastii Han (24-220 n.e.) były świadkiem porzucenia przez sztukę oficjalną archaizmów, 
zawierających w sobie jeszcze pierwiastki stylu Czou, i ogromnego wzmocnienia maniery realistycznej we wszystkich 
dziedzinach twórczości. W wyposażeniu i zdobnictwie grobowców należących do przedstawicieli dominującego teraz 
stanu urzędniczego powszechnie występują figurki i reliefy wyobrażające gubernatorów objeżdżających swe prowincje. 
W sylwetkach koni widać zbliżenie do rzeczywistej anatomii daleko większe od tego, jakie w przeszłości uważano za 
potrzebne choć znaczny stopień stylizacji niektórych fragmentów, na przykład głów czy szczęk, wydawał się nadal 
możliwy do pogodzenia z nowym, trójwymiarowym realizmem. Podobnie jak w innych tradycjach artystycznych 
wrażenie naturalności starano się osiągnąć przez nadanie figurom pozoru ruchu. Brązowe konie, zwane "latającymi 
jaskółkami" odkryte w grobowcu z II w. n.e., odkopanym w Wuwei, prow. Kansu są tego idealnymi przykładami. 
Obecnie jesteśmy szczęśliwie w posiadaniu pełniejszej dokumentacji różnych form malarstwa tu wrażenia ruchu i 
harmonii póz i gestów osiągane były, i to coraz skuteczniej, przez manipulowanie pędzelkiem, tym samym pędzelkiem, 
który służył do pisania i nie zmienił się aż do naszych czasbw. Postacie rozmawiających urzędników, namalowane 
czemią oraz innymi kolorami na niektórych cegłach grobowych, dobrze ilustrują tę nową technikę oddawania masy i 
trójwymiarowości za pomocą łamania i różnicowania grubości linii konturu. Przy końcu panowania Zachodniej Dynastii 
Han podobne efekty osiągano głównie operując barwnymi płaszczyznami i linią mniej przypominającą pociągnięcia 
pędzla kaligrafa. 
Aczkolwiek w przedstawieniach ludzi, zwierząt i budowli wszędzie uwidaczniała się skłonność do realizmu, to 
styl północnego wschodu, najwcześniej ucywilizowanego rejonu Chin, zdradzał co nie powinno dziwić skłonności 
formalistyczne. Do klasycznych przykładów tego stylu zaliczyć można sceny z płytkiego reliefu wyrytego  na 
kamieniach kaplicy pogrzebowej Wu Lianga (Wu Lia.ng ts'y) w Szantungu, datowanej na drugą ćwierć II w. n.e. 
Postacie i przedmioty oddano tu sylwetowo; widzimy sznury powozów ciągniętych przez konie, obrazy z niedawnej 
wówczas przeszłości (na przykład próbę zamachu na cesarza Ts'in), sceny z pism konfucjańskich i biografii wzorowych 
synów. Ten ostatni temat jako zgodny z nauką Konfucjusza staje sie wszechobecny w zdobnictwie grobowym. 
W scenach z Wu Liang ts'y wrażenie głębi osiągnięto dzięki lekko ukośnemu (en trois-quart) ujęciu postaci. 
Sądząc ze sposobu przedstawienia gestów i ruchów można by powiedzieć, iż twórca tych kompozycji, dysponując 
przecież odpowiednimi środkami, aby uzyskać złudzenie  trójwymiarowości, nie wyzyskał ich wszystkich, stosując się 
do ograniczeń narzucanych przez archaiczną konwencję malarstwa ściennego. W dekoracji hypogeuin w Intlnie (prow. 
Szantung) więzy te są luźniejsze, stąd widzowie mają wrażenie obcowania z wytworem w pełni rozwiniętej techniki 
malarstwa przestrzennego. Kontury są tu podreślone żłobieniami w kamiennej powierzchni. Na podstawie wszystkich 
tych reliefów grobowych możemy sobie wyobrazić większe murale, utrzymane w jasnych barwach i przedstawiające 
podobnie jak dekoracje grobowe wielkich cywilizatorów, potwory i duchy, a także sceny biesiadne oraz postacie 
urzędników i ich sług.   
Ową sztukę północnego wschodu porównać możemy z malarstwem grobowym Jiinnanu w południowo-
wschodnich Chinach. Tutaj konwencja malarstwa przestrzennego była o wiele powszechniej akceptowana i bogatszy 
był również jej repertuar. Sceny świąteczne wyobrażają tancerzy i żonglerów towarzyszących gościom,   także 
muzyków, umieszczonych w głębi kompozycji, co zaznaczone jest przez ujęcie ukośne oraz podniesienie ich sylwetek 
w stosunku do postaci pierwszoplanowych. Tematyka junnańskich malowideł ściennych wiąże się w mniejszym 
stopniu z dworem i literaturą konfucjańską, obejmując za to polowania, sceny żniwne, a nawet wydobywanie soli.    
Ożywienie zdobnictwa zwierciadeł nastąpiło w ostatnich dziesięcioleciach II w. na obszarze Szouhingu (prow. 
Kiangsu). Sceny ze spodów luster wypełnione gęsto taoistycznymi bóstwami, pojazdami i jeźdźcami kontrastują mocno 
z ładem i przemyślanym rozluźnieniem kompozycji, które dominują w ówczesnej sztuce chińskiej. Na zwierciadłach 
pojawiają się wyobrażenia Si-wang-mu, Królowej Matki Zachodu z taoistycznej mitologii oraz jej skrzydlatych 
towarzyszy. Postacie te przedstawione w prostszej formie występują też na szantuńskich muralach wraz z Fu-hi, Nii-wa 
i innymi bohaterami kulturowymi, popularniejszymi w konfucjańskich wersjach mitów i legend. Tak więc elementy 
konfucjańskie i taoistyczne mieszają się w ramach jednej, konfucjańskiej ideologii (a także ikonografii), co uznać trzeba 
za efekt intelektualnego trendu, zapoczątkowanego w I w. p.n.e.  

Epoka Trzech Królestw i Zachodniej Dynastii Tsin (221-316) 
W burzliwych czasach, jakie nastąpiły po upadku Późniejszej Dynastii Han, rozwój sztuki tak przecież silnie 
uzależnionej od mecenatu państwowego i gustów ludzi wykształconych został zachwiany, i to do tego stopnia, że wiele 
pytań, dotyczących owej epoki, pozostaje wciąż bez odpowiedzi. Przed rokiem 316 musiały powstać pierwsze chińskie 
wizerunki Buddy, aczkolwiek do naszych czasów nie dochowało się z nich nic, prócz pewnych motywów w 
zdobnictwie brązowych luster. Na okres ten przypada natomiast ważny fakt, który miał rzutować na rozwój wielu 
dziedzin rzemiosła. Otóż w regionie Czekiang tak zwana "porcelana proto-Jiie" zapoczątkowała tradycję wyrobu tego 
rodzaju ceramiki. Jej wytwórcom zależato na uzyskaniu jak najczystszego szkliwa, a w parze z tym szło coraz silniejsze 
dążenie do czystości formy ceramicznej. Tymczasem chińska tradycja intelektualna wchłaniała elementy filozofii 
buddyjskiej, której kwietystyczne wątki harmonizowały z naturą myśli taoistycznej. Z tych inspiracji zrodziła się sztuka 
"filozoficznego pejzażu" mającego zdominować całe późniejsze malarstwo chińskie. Lecz zjawisko, o którym mowa, 
objawiło się w twórczości artystycznej dopiero na przełomie wieków IV i V, za czasów wielkiego Ku k'ai-czy. 



21