PROMOCJA ZDROWIA
I PROFILAKTYKA
UZALEŻNIEŃ
Przewodnik nauczyciela
szkoły podstawowej i gimnazjum

Hanna Jakubowska
PROMOCJA ZDROWIA
I PROFILAKTYKA
UZALEŻNIEŃ
Przewodnik nauczyciela szkoły podstawowej i gimnazjum
Varszawa - Łódź 1999 Wydawnictwo Szkolne PWN

Projekt okładki i stron tytułowych
KRZYSZTOF CHRÓŚCIELEWSKI, MARIUSZ WŁODARCZYK
Konsultanci metodyczni i merytoryczni: EWA KŁOS
ANNA GŁOWACKA
Redaktor
HALINA SKRZYŃSKA
Redaktor techniczny ELŻBfETA CZECHAK
Copyright (c) Wydawnictwo Szkolne PWN Sp. z o.o.
Warszawa 1999
ISBN 83-7195-135-3




Spis treści

Wstęp........................................ 7 
Część pierwsza - Scenariusze zajęć . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Scenariusze zajęć dla klas I - III. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Jak postrzegam siebie. Próba dokonania samooceny.
Ustalenie zasad pracy w grupie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Ja w środowisku, do którego należę: moje miejsce
w rodzinie, w gronie kolegów, społeczności szkolnej. . . . . . . . . . 12 Promocja zdrowia w sposobie wykorzystania
czasu wolnego. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Emocje, ich uświadamianie, sposoby radzenia sobie
	w trudnych sytuacjach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 	Co jest zdrowe, a co szkodzi naszemu zdrowiu? . . . . . . . . . . . . 16 	Scenariusze zajęć dla klas IV - VI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Próby spojrzenia na siebie. Jaka jest moja ogólna samoocena? . . . 17 Świadome przeżywanie emocji. Sposoby radzenia sobie
z przykrymi emocjami. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Jak rozumiem pojęcie zdrowia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Zagrożenie dla zdrowia wynikające z używania alkoholu,
palenia papierosów, zażywania leków i narkotyków. . . . . . . . . . . 22 Asertywność jako postawa, dzięki której możemy zachować
swoją tożsamość i poczucie własnej wartości. . . . . . . . . . . . . . 24 Uzależnienia, rodzaje uzależnień, mechanizm powstawania. . . . . . 26

Scenariusze zajęć dla klas V111 lub I - III gimnazjum . . . . . . . . . . . . . . 29
Przygotowanie do pracy w grupie, próba spojrzenia na siebie. . . . . 29
Emocje, ich związek z przeźywaniem określonych sytuacji. . . . . . 30 Komunikacja, jej znaczenie dla prawidłowego
funkcjonowania w grupie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Postawy, jakie przyjmujemy w kontaktach z innymi ludźmi.
Znaczenie postawy asertywnej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Twórcze myślenie i wyrażanie siebie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Co to jest zdrowie?
Co rozumiemy pod pojęciem "zdrowego stylu życia"? . . . . . . . . . 41
Zagrożenia dla zdrowia wynikające z używania alkoholu,
palenia papierosów i zażywania leków i narkotyków. . . . . . . . . . 42 Istota i sposób powstawania uzależnienia.
Rodzaje uzależnień. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . , . . . . . . 44
Część druga - Wiadomości teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . 47 Emocje. Ich znaczenie w naszym życiu. . . . . . . . . . . . . . . . . 48
Asertywność - sztuka bycia sobą. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Komunikacja. Rodzaje komunikatów. . . . . . . . . . . . . . . 52
Kreatywność. Cechy człowieka twórczego. . . . . . . . . . . . . . . 53
Rodzaje środków psychoaktywnych i sposoby ich
oddziaływania na organizm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Istota i rodzaje uzależnień. . . . . . . . . . . . : . . . . . . . . . . 58
~p~~''~ ~ "ij[[ ~~'~!f Pomoc osobom uzależnionym i współuzaleźnionym. . . . . . . . . . 59
III~ Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 ~l'~
,1~,, . '1;'~~ 'i~'~ .~~




Wstęp

Praca zawiera scenariusze zajęć dla uczniów szkoły podstawowej a także, po wdro=~niu reformy oświatowej, uczniów gimnazjum. Scenariusze przewidziano dla trzech grup - -.ekowych - klasy I-III, klasy IV VI, klasa VIII lub I-III gimnazjum.
Cele programu promocji zdrowia i profilaktyki uzależnień: Przezwyciężanie trudności dydaktyczno-wychowawczych uczniów poprzez: - wzmacnianie poczucia wartości,
- integrację w zespołach uczniowskich,
- pobudzanie kreatywności i możliwości twórczych dzieci i młodzieży,
- dążenie do większej otwartości uczniów, świadomego przeżywania emocji, - kształcenie umiejętności otwartego wyrażania swoich myśli i poglądów,
- kształcenie umiejętności komunikacji w różnego rodzaju relacjach np. uczeu-uczeń, uczeń-nauczyciel,
- kształcenie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach trudnych, - kształtowanie postaw twórczych i asertywnych,
- kształcenie umiejętności świadomego dokonywania wyboru, - uświadamianie uczniom, czym jest uzależnienie,
- propagowanie zdrowego stylu życia, w wybranych aspektach tego zagadnienia. Zwrócenie uwagi nauczycieli na najpilniejsze potrzeby społeczności uczniowskiej, np. samoakceptacji, bezpieczeństwa w grupie.
Poprawa komunikacji w relacjach nauczyciel-uczeń, uczeń-rodzic, uczeu-uczeń. Uczulenie grona pedagogicznego na zagrożenia uzależnieniami dzieci i młodzieży w wieku szkolnym.
Wyposażenie uczniów, nauczycieli i rodziców w podstawowy zasób wiedzy na temat środków psychoaktywnych.
Zajęcia proponowane w niniejszej pracy może realizować nauczyciel wychowaw<i danej klasy sam lub przy współudziale pedagoga szkolnego. Mogą być one częścią .:ujęć do dyspozycji wychowawcy klasowego, umieszczone w planie pracy wychowawczej ,:la danej l~lasy Przeprowadzenie zajęć nie wymaga od nauczyciela specjalnego przygoto. ania,. W każdym rozdziale pracy zawarte są uwagi o realizacji, wyjaśnienie pojęć i in_ormacje merytoryczne. Wychowawca sam może zadecydować, jaką tematykę będzie re~żlizować w którym roku nauki. Dobrze byłoby poprzedzić tematy dotyczące zaż5~vania <rodków psychoaktywnych i uzależnieu, tematyką szeroko pojętego zdrowia. Taką też :;olejność proponuje niniejsza praca.
Proponowane zajęcia mogą być traktowane jako element ścieżki międzyprzedmio'owej natemat wychowania prozdrowotnego, ujętego w programie wychowawczym plauów nauczania w zreformowanej oświacie albo jako tematy do realizacji na godzinach ~.y~chowawczych lub zajęciach pozalekcyjnych.
Ważnym jest, aby zajęcia nie odbywały się w typowym systemie klasowo-lekcyjnym. Dobrze byłoby podkreślić ten fakt innym posadzeniem dzieci (w kręgu, gdzie każdy z każdym ma bezpośredni kontakt wzrokowy), ustalaniem na początku zajęć zasad na nich obowiązujących. Zajęcia powinny opierać się w przeważającej części na aktyvcmości .iczniów, z wykorzystaniem różnych form pracy: zabawy, pracy z tekstem, swobodnej twórcwrości, burzy mózgów, pracy w zespołach kilkuosobowych, psychodramy, dyskusji, po

gadanek ilustrowanych pokazem lub filmem. Większa liczba elementów zabawy oraz swo bodnej twórczości uczniów pozwoli na uzyskanie większego ich zainteresowania zajęcia mi. Doświadczenia potwierdzają, że wiedza zdobywana metodą warsztatową, gdzie ucznio wie przejmują aktyność w ich prowadzeniu, jest bardzo trwała i szersza, niż zdobywam metodami tradycyjnymi.
Czas trwania zajęć należy dostosować indywidualnie do wieku dzieci, do specyfik klasy, jej możliwości percepcyjnych jako zespołu, a także realizowanego tematu. Progran przewiduje cykl pięciu zajęć w klasach I-III. Poszczególne zajęcia w tych klasach nie po winny trwać dłużej niż: i godzina lekcyjna w klasie pierwszej oraz od 1 do 2 godzin lekcyj pych w klasach drugiej i trzeciej. W klasach IV VI przewidziano róv~mież cykl sześciu za jęć, zaś czas trwania poszczególnych spotkań nie powinien przekraczać 2 godzin lekcyj pych. W klasach VIII i I-III gimnazjum proponuje się osiem spotkań, trwających po 2 luI 3 godziny lekcyjne.
Nauczyciel prowadzący zajęcia, jeśliwidzi taką potrzebę, może poszerzyć spotka nie o dodatkowe ćwiczenia z danego zakresu tematycznego, bądź też zrezygnować z ćwi czeu, które uzna za zbędne do realizacji z danym zespołem. Program należy traktowai bardzo płynnie. Można realizować krok po kroku każde z zajęć lub też przyjąć go jako podstawę do zajęć opartych na własnej inwencji, zgodnych ze specyfiką prowadzonej prze siebie klasy Ćwiczenia, które są szczególnie polecane do zrealizowania, zostały podkre~ ślone w tekście. Podano także orientacyjny czas trwania ćwiczeń, choć z pevmością będzie on zależny od zespołu, z jakim pracuje nauczyciel, a także od liczebności grupy
Najtrudniejszym elementem w realizacji programu może okazać się przyzwyczajenie uczniów do ścisłego przestrzegania zasad pracy (tym bardziej, że liczebność klas jest bardzo różna i często znacznie większa niż typowa dla grup warsztatowych). Aby pokonać tę trudność, proponuje się szczególne zwrócenie uwagi na większą liczbę ćwiczen integrujących zespół, z przewagą form zabawowych oraz konsekwentne czuwanie n uuczyciela prowadzącego nad przestrzeganiem zasad pracy grupy Dobrym rozwiązaniem mogłoby być wypisanie tych zasadna dużym arkuszu papieru, zawieszanie ich wv~~idocrnym dla wszystkich miejscu na kolejnych zajęciach i stałe powoływanie się na nie podczas pracy zespołu.
Do realizacji programu proponuje się wykorzystanie podstawowego wyposażenia szkoły a ponadto: ulotki, testy, ankiety których treść zawarta jest w pracy, kasety wideo przeznaczone dla uczniów klas starszych - "Palenie tytoniu, a fizjologia człowieka", "Jak leki i narkotyki wpływają na nasz organizm", "Epitafium dla narkomana", "Asertyvmość, sztuka bycia sobą", "Przygnębienie i apatia, jak sobie z nimi radzić".
W kolejnych etapach wdrażania programu powtarzają się te same zagadnienia: problem radzenia sobie z emocjami, umiejętność komunikacji, samoocena, asertywność. wiedza o środkach psychoaktyvmych, problem uzależnienia i współuzależnienia. Doświadczenie pokazuje, że povv~~acanie co kilka lat do tej samej tematyki pogłębia wiedzę uczniów a jednocześnie pozwala im na szersze, zweryfikowane procesem dojrzewania, spojrzenie na poruszane podczas zajęć zagadnienia.
Praca nie obejmuje wszystkich zagadnień dotyczących promocji zdrowia, np. zdrowego odżywiania się, higieny, unikania chorób zakaźnych, pasożytniczych. Część tej tematyki poruszana jest na lekcjach biologii i techniki.
Praca niniejsza powstała w Podyplomowym Studium Profilaktyki Uzależnień na Wydziale Nauk o Wychowaniu Uniwersytetu Łódzkiego. Przedstawione tu zajęcia z zakresu promocji zdrowia, profilaktyki uzależnień są od dwóch lat prowadzone w szkole, w której uczy autorka i zweryfikowane w trakcie bezpośrednich doświadczeń pracy z młodzieżą.
8

Część pierwsza
Scenariusze zajęć

Scenariusze zajęć dla klas f - III
Jak postrzegam siebie. Próba dokonania samooceny. Ustalenie zasad pracy w grupie.
Cele: Przygotowanie do pracy na zasadach grupowych z elementami warsztatowymi. Próby dokonania przez uczniów samooceny, porównanie obrazu własnego z ocena kolegów
Wzmacnianie poczucia własnej wartości, odrębności, tożsamości.
Zachęcanie uczniów do swobodnego wypowiadania się na forum grupy (l~lasy).
Pomoce: Kartony do rysowania własnego wizerunku, kartony z rysunkiem serca podzielonego na dwie części.
Tok zajęć: Na początku zajęć prowadzący wyjaśnia jak będzie wyglądała nowa forma pracy uczniów Uczniowie siadają w kole. Każdy kolejno krótko mówi o sobie: Jestem ... (imię). Lubię ..., nie lubię ... . Prowadzący krótko omawia zasady, jakie będą obowiązy~~ać w pracy grupy:
1) nie przeszkadzamy nikomu w wypowiedzi,
2) słuchamy uważnie tego co mówią inni, nie krytykujemy i nie komentujemy zdania kolegów,
3) jeśli nie chcemy zabrać głosu, mamy do tego prawo, mówimy o tym otwarcie.
Ćwiczenie 1. Zabawa rozluźniająca i integrująca zespół. Uczniowie, siedząc w kręgu, mówią kolejno swoje imię i dodają specjalność, w której czują się najlepsi. Na przykład: piemvsza osoba mówi -jestem Zzczia krawcowa, kolejna osoba musi powtórzyć wszystko to, co usłyszała od poprzedników i dodaje zdanie o sobie: - to jest Zuziu krawcowa, cc jcc jestecca Piotrek bra~nka~z. Zabawa trwa do ostatniego dziecka w kręgu (czas ćwiczenia -15 minut).
Ćwiczenie 2. Dzieci dostają kartony i za pomocą kredek mają narysować swój wizerunek. Zadanie polega na wskazaniu czegoś, co dziecko u siebie lubi. Może to być czynność, zabawa. Może pmedstawić siebie w sposób symboliczny odwołując się do porównań do zwierzątka, uosabiającego cechy dziecka. Rysunek podpisujemy imieniem w formie, jaką lubimy lub ulubionym przezwiskiem. Praca trwa 10-15 minut.
Po jej zakończeniu prowadzący zbiera kartony Wszystkie prace prezentowane są ogółowi grupy. Uczniowie wypowiadają się na temat: co mi się podoba w przedstawionej na rysunku osobie, co jest w niej ciekawego? Prowadzący podsumowuje ćwiczenie podkreśleniem, że w każdym z nas jest dużo dobrych, ciekawych, miłych dla innych cech. Dobrze jest poszukać ich w sobie. Zebrane rysunki tworzą album klasowy, do którego można wracać po kolejnych zajęciach. Można też wrócić do nich w następnym roku nauki po to, by porównać jak obecnie dzieci siebie postrzegają.
Cwiczenie 3. Uczniowie otrzymują kartony z narysowanym sercem, podzielonym na dwa obszary W jednym wpiszą co lubią, w drugim czego nie lubią u siebie: w swoim wyglądzie, w swoich umiejętnościach, w swoich zachowaniach.
10

.,. ,uczonej pracy rysunki są prezentowane grupie. Uczniowie wypowiadaj się na teczują podczas tej prezentacji, czy można polubić osobę z takimi zaletami?
::awanie ćwiczenia powinno zawierać vmiosek dotyczący samooceny W każdym z nas '.w-. które w sobie lubimy i warto je dostrzegać i takie, których nie lubimy i te :~- zmieniać, jeśli je sobie uświadamiamy
. . ~-nie 4. Prowadzącywyjaśnia zasady: jedno dziecko będzie słuchaczem, reszta dzienie mu mówiła pozytywne określenia jego osoby, mogą to być skojarzenia z roślinaE: rzętami. Słuchające dziecko ma za zadanie odpowiadać, ale tylko jednym ze zdań: Z~crdzana się z tu.~o,~c~ opinia.
~e tak. o sobie myślę.
~'~~stenz zupeł~ae odmiennego zda~aia. .~lito mi to styszeć.
_~nie powtarza się kilkakrotnie (w zależności od liczby chętnych dzieci). Każde z dziev.tŻ, co czuło, gdy odbierało pozytyv~me komunikaty na swój temat, a także, co czuło, ~aimo wypowiadało do kolegów przyjemne dla nich zdania.
	~.,mowaniem ćwiczenia powinno być uzmysłowienie dzieciom, że często ich własne 	:e na swój temat jest zbyt surowe i warto zastanowić się, jakie są reakcje otoczenia 	. - .:.-ują osobę. Nie osądzajmy się na podstawie popełnianych błędów Wszyscy je popeł	~ _:-.~,~. ale "to nie ja jestem błędem" (czas 15 minut).
	renie 5. Kolejne ćwiczenie ma na celu uzmysłowienie dzieciom wpływu pozytywnego 	i ~_enia na efektyvmość działania. Prowadzący prosi, aby dzieci wstawały wtedy, gdy 	-~a zdanie, które często pojawia się w ich myślach, gdy mają podjąć jakieś trudne 	,. .%anie (podaje przykładowe sytuacje). Zdania:
_1'ie uda ~~ai się. _1"ie,jestem dość nactdry. -\'iJdJ mi się 7aic gzie udaje.
_~'że będę nawet próbować, bo i tak nic z tego nie wyjdzie. Ic~ tego nie poty°afię.
_Vikt w klasie mnie ~aie Lubi. Będct się ze napie, śmiali. .~ca.stena goa°sz~ od iaan~ch.
	1~umowanie ćwiczenia: uczniowie odpowiadają na pytanie: do czego prowadzi takie 	- Menie o sobie, co może osiągnąć osoba, która nie wierzy w swoje możliwości? Czy 	:_e zdania są rzeczywiście uzasadnione? Co powoduje, że pojawiają u nas takie wła	e myśli? Co robić, aby były jak najrzadsze? (czas 10 minut).
11

Ja w środowisku, do którego należę: moje miejsce w rodzinie, w gronie kolegów, społeczności szkolnej.
Cele: Wzmocnienie poczucia przynależności do danej grupy.
Uświadomienie dzieciom, że atmosfera w grupie zależy od wszystkich jej członków Ośmielanie dzieci do swobodnego wypowiadania się na forum klasy.
Pomoce: Kartki do indywidualnego uzupełniania, duży arkusz papieru do zebrania opinii dzieci.
Tok zajęć: Prowadzący przypomina zasady pracy grupy, podkreślając, że każda wypowiedź jest jednakowo ważna. Zajęcia rozpoczyna zabawa, której celem jest ośmielanie dzieci do brania udziału w zajęciach, a także lepsze poznanie się dzieci w grupie.
Ćwiczenie 1. Zabawa w studio telewizyjne. Chętne i odważne dziecko dostaje rolę reportera telewizyjnego, inne dziecko pełni rolę gościa udzielającego wywiadu. Reszta dzieci zasiada jako publiczność w studio TV Jej zadaniem będzie również zadawanie dodatkowych pytali gościowi. Publiczność reaguje brawami, gdy podoba jej się wypowiedź gościa. Na początku zabawy prowadzący zajęcia pomaga w doborze pytań.
Przykładowe pytania:
C`o Lubisz robić, gdy masz czas wolny? fczkiej potrawy najbardziej nie Lubisz?
Jakie ~°zeezy spakowałbyś do walizki, gdybyś wraz z ~°odzincł udcezvał się narok yuc bezhcdnr~ wyspę? (czas 15 minut).
Zabawę powtarza się kilkakrotnie, jeśli są dzieci chętne do odegrania ról reportera i gościa.
Ćwiczenie 2. Dzieci dostają kartki podzielone na trzy części. W pierwszej z nich zapisują te cechy które podobają im się w ich rodzicach, w drugiej części cechy, które lubią u swojego rodzeustwa, w trzeciej - to co podoba się u najbliższych kolegów Po skończonej samodzielnej pracy dzieci omawiają to co zapisały
Prowadzący zapisuje na dużym arkuszu, podobne podzielonym na części, podawane przez uczniów cechy: rodziców, rodzeństwa, kolegi. Uczniowie mówią dlaczego właśnie te cechy uważają za dobre, w jaki sposób wpływają one na atmosferę w domu, w grosie kolegów, w szkole.
	Ef Prowadzący podkreśla, że na atmosferę wzajemnych relacji i stosunków mają wpływ 	wszystkie osoby będące członkami danej grupy Każdy z uczniów jest członkiem rodziny 	jest dla kogoś rodzeustwem, jest kolegą. A więc wszyscy mamy wpływ na to jak czujemy 	się w danym środowisku i jak ono czuje się z nami. Arkusz, z zebranymi w trakcie ćwicze	nia cechami dobrze przyjmowanymi przez uczniów, zostaje powieszony w klasie (czas 	j 10 minut praca dzieci, 10 minut omówienie).
Ćwiczenie 3. Dzieci siadają w kręgu. Każde z nich ma powiedzieć osobie siedzącej obok, co mu się w niej podoba lub też co w niej lubi. Dzieci mówią co czuły, gdy słuchały osobie, oraz co czuły, mówiąc o koledze.
Prowadzący podkreśla jak ważnym jest dostrzegać w osobach, z którymi obcujemy ich pozytywne cechy Dzieci mówią o tym jak wyglądałoby życie w klasie, gdybyśmy nie dostrzegali w sobie nawzajem tych cech.
12
` ::II

Ja w środowisku, do którego należę: moje miejsc w rodzinie, w gronie kolegów, społeczności szkolnej
Cele: Wzmocnienie poczucia przynależności do danej grupy
Uświadomienie dzieciom, że atmosfera w grupie zależy od wszystkich je członków Ośmielanie dzieci do swobodnego wypowiadania się na forum klasy
Pomoce: Kartki do indywidualnego uzupełniania, duży arkusz papieru do zebrania opinii dzieci.
Tok zajęć: Prowadzący przypomina zasady pracy grupy, podkreślając, że każda wypowiedź jest jednakowo ważna. Zajęcia rozpoczyna zabawa, której celem jest ośmielanie dzieci do brania udziału w zajęciach, a także lepsze poznanie się dzieci w grupie.
Ćwiczenie 1. Zabawa w studio telewizyjne. Chętne i odważne dziecko dostaje rolę reportera telewizyjnego, inne dziecko pełni rolę gościa udzielającego wywiadu. Reszta dzieci zasiada jako publiczność w studio TV Jej zadaniem będzie również zadawanie dodatkowych pytań gościowi. Publiczność reaguje brawami, gdy podoba jej się wypowiedź gościa. Na początku zabawy prowadzący zajęcia pomaga w doborze pytań.
Przykładowe pytania:
Co Lubisz robić, gdy masz czas wolny? Jakiej potrawy najbardziej nie Lubisz?
Makie ~°zeczy spakowcxLbyś do walizki, gdybyś wraz z rodzind udawał się nzcc rok yca bezLudncf wyspę? (czas 15 minut).
Zabawę powtarza się kilkakrotnie, jeśli są dzieci chętne do odegrania ról i°eportera igościa.
Ćwiczenie 2. Dzieci dostają kartki podzielone na trzy części, W pierwszej z nich zapisują te cechy, które podobają im się w ich rodzicach, w drugiej części cechy, które lubią u swojego rodzeństwa, w trzeciej - to co podoba się u najbliższych kolegów Po skouczonej samodzielnej pracy dzieci omawiają to co zapisały
Prowadzący zapisuje na dużym arkuszu, podobne podzielonym na części, podawane przez uczniów cechy: rodziców, rodzeństwa, kolegi. Uczniowie mówią dlaczego właśnie te cechy uważają za dobre, w jaki sposób wpływają one na atmosferę w domu, w grone kolegów, w szkole. Prowadzący podkreśla, że na atmosferę wzajemnych relacji i stosunków mają wpływ wszystkie osoby będące członkami danej grupy. Każdy z uczniów jest członkiem rodziny jest dla kogoś rodzeiistwem, jest kolegą. A więc wszyscy mamy wpływ na to jak czujemy się w danym środowisku i jak ono czuje się z nami. Arkusz, z zebranymi w trakcie ćwiczenia cechami dobrze przyjmowanymi przez uczniów, zostaje powieszony w klasie (czas 10 minut praca dzieci, 10 minut omówienie).
Ćwiczenie 3. Dzieci siadają w kręgu. Każde z nich ma powiedzieć osobie siedzącej obol., co mu się w niej podoba lub też co w niej lubi. Dzieci mówią co czuły, gdy słuchały o sobie, oraz co czuły, mówiąc o koledze.
Prowadzący podkreśla jak ważnym jest dostrzegać w osobach, z którymi obcujemy ich pozytyv~me cechy Dzieci mówią o tym jak wyglądałoby życie w klasie, gdybyśmy nie dostrzegali w sobie nawzajem tych cech.
12


Promocja zdrowia w sposobie wykorzystania czasu wolnego.
-_-zmysłowienie dzieciom ich zainteresowali.
Zw~ócenie uwagi dziecina sposoby spędzania czasu wolnego.
''rzekazanie elementów edukacji prozdrowotnej w odniesieniu do sposobów spęćłzauia wolnego czasu.
'~°~ -~~ice: Kartony z rysunkiem kwiatka z płatkami, kredki, ołówki, duży karton z rysunkiem kwiatka z płatkami do zebrania wniosków z zajęć.
,: zajęć: Zajęcia rozpoczyna rozmowa ze wszystkimi uczniami klasy na temat podziału godzinowego dnia.Uczniowie odpowiadają na pytania: ile czasu zajmuje im poranne przygotowanie do szkoły? Co wchodzi w skład tych czynności? Warto zvv~~óc ić uwagę n a potrzebę zjedzenia śniadania w domu i jakie ono powinno być. Dzieci cłzielą się swoimi wiadomościami na temat zdrowego sposobu odżywiania. Następne pytania dotycz ilości czasu spędzanego w szkole, godziny, o której dzieci idą spać. Uczniowie obliczają ile godzin mają do swojej dyspozycji (czas 15 minut).
	:~~ zenie 1. Na przygotowanych wcześniej kartonach z rysunkiem kwiatka o okrągłym 	w iku i 5-6 płatkach, uczniowie: w kółko środka wpisują informacje o tym, co ich najbar	interesuje, a na każdym płatku l~viatka opisują jeden sposób, w jaki spędzają czas
m. Po wykonaniu tych zadań zastanawiają się, czy ich sposoby wykorzystania czasu nogo są korzystne z punktu widzenia zdrowia. Te płatki, w których znajdują się "zdrosposoby spędzania czasu wolnego uczniowie malują na kolor zielony, te zaś, które ich :niem nie mają korzystnego wpływu na zdrowie - na kolor czerwony
Uczniowie prezentują swoje prace. Każda jest omawiana pod kątem tego, czy precwane w niej czynności mają dobrywpływ na zdrov~~ie dzieci. Uczniowie mówią też ile ,~u poświęcają na daną czynność. Na dużym kartonie prowadzącywpisuje po dyskusji .niećmi te sposoby spędzania czasu wolnego, które dobrze wpływają na rozwój dzieci,
- - pożądane z punktu widzenia promocji zdrowia. Uczniowie wspólnie ustalają optymaluzas,jaki należałoby poświęcić na poszczególne czynności, aby korzyść z nich płynąca ło jak największa i aby racjonalnie wykorzystać czas danego dnia. Wspólnie sporzą~~ny schemat zostaje zawieszonywklasie. Prowadząćypodkreśla, na co należy zvc~~ócić
	-.~: agć przy wykonywaniu poszczególnych czynności (należyte oświetlenie, właściwa po	- ,m-a ciała, zachowanie zasad bezpieczeństwa). Wskazanym byłoby co jakiś czas po	wca.ć z dziećmi do skonfrontowania aktualnej organizacji ich czasu wolnego z tym co 	ześniej zostało na zajęciach omówione i ustalone (czas 30 minut).
13

Emocje, ich uświadamianie, sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach
Cele: Uświadamianie i nazywanie emocji, jakie przeżywamy na co dzień. Pokazanie drógwyjścia z niektórych trudnych sytuacji. Kształcenie umiejętności odmawiania - elementy asertywności.
Pomoce: Tekst historyjki do odczytania przez prowadzącego, tablica do zapisania nazw uczuć, jakie towarzyszą nam w życiu codziennym.
Tok zajęć: Krótkie wprowadzenie: prowadzący podaje sytuacje, dzieci nazywają tc co w tych sytuacjach czują. Nazwy emocji zapisywane są na tablicy (np. żal duma, strach). Sytuacje:
Zgubiłeś szvojcl ezlubion ct czapkę.
Ifolega (koleżanka), choć się z tobr~ umówił, zwie przyszedł.
Twój piesek (kotek, świzzka morska Lub inny przyjaciel) jest choz°y, nie bawi się, nie cJzce,jeść.
Dostałeś nzajlepszct ocenę w klasie z języka polskiego, za wspaniałd z°ecytację.
Pa7ai pochwaliła cię przy całęj klasie, za wspaniale przygotowane iL2zstrac;jc do gazetki kłasowej.
Pawi wpisała ci uwagę, bo uderzyłeś kolegę.
Rodzice nzaeLi wrócić o trzeciej, jest ,już piata godzi~za, nie masz żadzzych zviadonzości.
Prowadzący podaje ogólną nazwę "emocje", dla zapisanych wyrazów Podkreśla, że towarzyszą nam one w każdej chwili naszego życia. Dzieci wskazują, które z nich zaliczyłyby do grupy przyjemnych, które do nieprzyjemnych. Dzieci podają nazwy innych emocji, które odczuwają w różnych sytuacjach (czas 10 minut).
Ćwiczenie 1. Dzieci słuchają historyjki, do której będą układały i przedstawiały zakończenie. W czteroosobowych zespołach obmyślają ciąg dalszy przedstawionych wydarzeń. Przyjmują role: Irenki - bohaterki historyjki, pani, kolegów z klasy. Każda z grup przedstawia wymyślone przez siebie zakończenie (czas 30 minut).
Treść historyjki: Pa7zi w klasie Ioenki spytała dzieci, które z nich ~rcogłoby po°zy~aie.ść do szkoły kasztany na lekcję techyaiki. Dzieci spytały w domu. Ire~aka zgłosiła się, ponieważ tata obiecał jej, że pojadcł na działkę, gdzie nzajcf Zviełkie drzewo z dużcł ilośeicł kasztanów. Irenka eo dzień przypozninzała tacie o ,jego obietnicy, ale tata wci~ż miał coś ważnego do załatu~ieocia.. Wz°eszcie nadszedł dzień, w którym przyszła do szkoły bez kasztaozów. Jak zachowa się h°e~tka?
Po przedstawieniu różnych wersji zakończenia historyjki, dzieci nazywają emocje przeżywane przez jej bohaterkę, zaś prowadzący zapisuje je na tablicy (wstyd, strach, złość, niepokój, rozżalenie...). Dzieci oceniają, która wersja zakończenia najbardziej im się podobała i dlaczego. Zastanawiają się też nad tym, jak Irenka powinna się zachować po powrocie do domu. Prowadzący podkreśla, jak ważne jest otwaue mówienie o swoich uczuciach, że jest to podstawą dobrej atmosfery w domu, w grupie rówieśników.
14

- r nie 2. Dzieci siadają na krzesełkach w kręgu. Prowadzący prosi. aby dzieci wsta~.-tedy, gdy twierdząco odpowiadają na sytuację.
wstaną te dzieci, które wstydzą się, gdy: Potknct .się, gdg icłcł do tabłicl,.
Przm.vrócct się na korz~tar°zu przg kołegaclr. Zlo nrapiszct roś oca tablicy.
hólorlz;al śnzicejct si.ę z icla odpowiedzi rra lekcji. lurszc~zc~ baka zv klasie.
_1~ie przggotujct się do lekcji.
I. ozpłaczr~ się w obecności inngch dzieci.
.1Tajcł poaviedzieć wiersz na apelu szkolya2~rn lub w klasie. Parci zwróci na ~civagę za ~tiewlaściwe zachowanie.
.Slró ź-piet się na lekcje.
_1luszct węjść do sekretariatu szkoły. Iftoś przyłapie ich raa kLccmstivie.
_Vi,e majcł tak Ladraego piórnika (okładki, pamiętnika) jak kolega.
oi wymieniają dodatkowe znane im sytuacje, w których odczuwają wstyd. Wspólnie za.-~wvają się, czywszystkie te sytuacje rzeczywiście zależne są od naszej woli i czy musimy ~.ustydzić. Kiedy powinniśmy się wstydzić? Spośród wymienionych zdań dzieci wybierają -Które ich zdaniem opisują zdarzenia, w których wstyd jest uzasadniony (czas 10 minut).
-:czepie 3. Prowadzący rozdziela role do inscenizacji: czworo dzieci należy do "paczki" a za zadanie przekonać piąte dziecko, aby się do nich przyłączyło. Dzieci z paczki ują na dorosłych: wagarują, uciekają z lekcji, popalają papierosy Wybrany uczeń ma ~cydowanie odmówić kolegom. Po zakończonej scence dzieci dzielą się swoimi vważe.mi natemat odgrywanych ról. Mówią co czuli, gdy odmawiali, co czuli, gdy namawiali. ~~e obserwatorzy mówią o swoich odczuciach. Prowadzący podpowiada, jakich sformu~.-zeń można użyć, aby nasza odmowa była grzeczna, ale zdecydowana (czas 20 minut).
. iczenie 4. Kolejne inscenizacje przedstawiają sytuację, gdy trzech kolegów namawia _~.v<Lrte dziecko, aby po lekcjach poszło z nimi do kolegi, u którego nikogo dorosłego nie <i w domu. Zadaniem wybranego dziecka jest zdecydowanie odmówić kolegom. Po ode<~niu scenki dzieci mówią o swoich odczuciach (czas 15 minut).
°b~ll •.~-iczenia 3 i 4 kończy podsumowanie, w którym prowadzący podkreśla, że każdy ma pra"rr~~ o do własnego zdania i dobrze jest je sobie uświadamiać oraz umieć go bronić, jeśli ktoś
piłuje zmusić nas do postępowania wbrew sobie. Prowadzący przytacza też inne sytuacje, '" r'- ~, htólych dziecko może się znaleźć i które mogą zagrażać jego bezpieczeństwu, np: dorosły, r~rr'- -;córy przekonuje, że jest przysłany przez rodzica po coś do domu dziecka, nieznajoma oso'°rr'~ oa, która zachęca do rozmowy na temat zwyczajów domowników, ich obecności w domu,
	,toś, kogo znamy (np. sąsiad z bloku) częstuje nas piwem, kolega znany nam tylko z widze	nia chce pożyczyć od nas rower, itp. W końcu zajęć dzieci ustalają, jaka powinna być nasza 	rie- ,dniowa, aby była skuteczna. Należy zdecydowanie wyrazić swoją opinię na dany temat: 	°"v aie odpowiada mi to, nie będę kłamać, oszukiwać rodziców, nie mam ochoty tego robić, nie 	oyłbym w porządku wobec ńmych, nie imponują mi takie zachowania.
v po >icll ;ćm.
15

Co jest zdrowe, a co szkodzi naszemu zdrowi
Cele: Uświadomienie uczniom podziału produktów na zdrowe i niekorzystne naszego zdrowia.
L świadomienie uczniom, że ten sam produkt może mieć różny wpływ nasze zdrowie.
Pomoce: Garnele, kosz na śmieci, karty z nazwami różnych produktów lub czynności.
Tok zajęć: Wprowadzeniem do zajęć jest rozmowa z klas na temat: "Po cz poznamy człowieka zdrowego?" Dzieci swobodnie wypowiadają się na poda temat. Prowadzący tak kieruje rozmową, aby w opisie dzieci znalazły się róg aspekty pojęcia zdrowia (fizyczne, psychiczne, duchowe). Najtrafniejs określenia zapisane zostają na tablicy (czas 15 minut).
Ćwiczenie 1. Dzieci siedzą w kręgu. W centralnym miejscu ustawiony jest garnek i kc naśmieci. Każde z dzieci losuje po trzy karty z nazwami produktów lub czynności. Dziu decydują, gdzie umieściłyby wylosowane produkty: w garnku, bo są one korzystne c naszego zdrowia, czy w koszu na śmieci, bo mają szkodliwy wpływ na nasze zdrow Każda decyzja jest uzasadniana przez dziecko, które wylosowało daną kartę. Pozost~ dzieci róvmież wyrażają swoją opinię o danym produkcie, zanim znajdzie on swoje mi~ sce w koszu lub w garnku. Wśród produktów znajdą się także takie, które mogą b potrzebne i pożyteczne lub przecivmie - mogą być wręcz g2~oźne dla naszego zdrowia. ' są szczególnie starannie omawiane, np. leki, słodycze, telewizja itp. Takie produkty umie czone są osobno, pomiędzy koszem a garnkiem. Lista produktów znajdujących się ~ kart ach:
ser mięso, warzywa, owoce, kawa, wódka, jogurt, kefir mleko, lek masło, olej, kasza, lody, piłka, rozvez; piwo, wino, papierosy, parkoty uyż, czekolada, cukierki, ciasta, .słodycze, łyżwy narty sanki, konzpzctc video, soki owocowe, woda znineralzza, mydło, pasta do zębów, chips coca cola, guma do żucia, sło7i~e, pływanie, petardy, proszek do pz°ani ksi.cfżka, gra konzpzcterowa, zupa mleczna, sałatka warzywzca, frytk zoita~nin~ spacer, zadymiony pokój, niedojrzałe owoce, kakao, wędliya ,jajka, oz°zecla?', nzigdałgt, zioła, łcfka, zapałki, sok z znarch2vi, ocet, zczbawh klej, ~°ozpuszczalnik, turystyka, skaka7cka, herbata, łaerbaty ziołoz~ i owocowe, słonecznik, obiad, łaambmger, pepsi cola (czas 30 minut).
16

Scenariusze zajęć dla klas IV - VI
dla
i Próby spojrzenia na siebie. Jaka jest moja ogólna samoocena?
~,-zmocnienie poczucia własnej wartości.
. :'róby określeW a w sobie tego co dobre i tego co chcielibyśmy zmienić. :'icrwsze próby obiektywizowania spojrzenia na siebie.
.'~~prowadzenie do zajęć warsztatowych, próba formułowania przez uczniów an v <amopoczucia podczas wypowiadania się w grupie.
żne " ~ - ~ce: Karta zdali, czyste kartki. sze
ujęć: Uczniowie siadająwkręgu. Nauczyciel ustalaz uczniami zasadę, żewypowiadają się na zajęciach tylko ci, którzy chcą. Jeśli ktoś czuje się skrępowany, nie chce
	°sz zabierać głosu, ma do tego prawo. Być może w trakcie zajęć zmieni swe nastawie	ieci aie i podzieli się z resztą klasy swymi opiniami. Druga zasada dotyczy uważnego 	dla auchania tego co mówią inni. Żadne zdanie nie jest głupie lub niewarte wysłucha	aia (czas 5 minut).
ale
ie,ł- gnie i. Każdy siedzący w kręgu (także prowadzący zajęcia), mówi osobie siedzącej być -- ~ wś miłego, zaczynając zdaW e od słów: Lubię Cię za... lub Podoba mi się zv Tobie... Te ;:;Wczepili wypowiedzi, każdy krótko mówi o tym jak się czuł, gdy mówił oraz jak się 'sz- ycls~ słuchał miłego zdania skierowanego do siebie. Uczniowie próbują też uzasadna :iaczego w takich sytuacjach czują się zakłopotani (czas 10 minut).
h:i, genie 2. Każdy uczeń zapisuje na kartce po trzy zdania zaczynające się od słów: ylr;, I ~ .v-iebie za,... oraz Nie podoba pni się we ~nn.ie... . Uczniowie odczytują swoje wypo~e~; -r.i, mówią też o tym, czyjednakowo łatwo przyszło im zapisanie obu rodzajówwyposl~, ai. Nauczyciel prosi o uzasadnienie, dlaczego jedne z tych zdań są łatwiejsze do sforicc, ~«-ania. Podkreśla, że w każdym z nas jest wiele cech dobrych, za które inni nas lubią ki, ~ . że dobrze jest, gdy uświadamiamy sobie te cechy szczególnie wtedy gdy coś się. ~ta, ! : nie uda, gdy nie osiągniemy zamierzonego celu, gdy poniesiemy jakąś chv~~ilową poki, ~u (np. zła ocena, uwaga za niewłaściwe zachowanie itp.) (czas 15 minut).
czepie 3. Uczniowie otrzymują kant) zdań. Zadaniem ucznia jest uważne zapoznanie i treścią zdań i oznakowanie ich zgodnie z instrukcją. Po wykonaniu zadania każdy ni sam analizuje swoje wyniki. Podlicza ilość znaków "+" w obydwu kolumnach oraz .c znaków "='. Kolejnym zadaniem uczniów jest nazwanie obu kolumn: jakie myśli one
=-icrają i jakie są konsekwencje pojawiania się obydwu rodzajów myśli, gdy przed nami <lna do rozwiązania sytuacja lub trudna do podjęcia decyzja. Na arkuszu ze zdaniami do ality uczniowie mogą dopisać własne zdania, które pojawiają się w ich myślach, gdy aj clą się w trudnej dla siebie sytuacji. Prowadzący prosi uczniów o zastanowienie się nad n. czy my sami możemy wpływać na tok naszych myśli w trudnych dla nas sytuacjach. Co ~uzujemy, jeśli przełamiemy lęk przed podjęciem trudnej decyzji i osiągniemy cel, do którechcielibyśmy dojść? (czas 15-20 minut).
17

Karta zdaj
Postaw znak "+",przy tych zdaniach, które często w trudnych dla Ciebie chwilach poje w~iaj~ się w Twoich myślach oraz znak "-" przy tych, które nigdy Cię W e nachodzą.
Nie potrafię spełnić oczekiwai5 innych Jestem gorszy od innych.
Jestem niepotrzebny, przeszkadzam innym.
Jestem nieatrakcyjny
Nie muszę być zawsze taki, jak chcą inni. Jestem wystarczająco dobry.
Są osoby, które mnie lubią i którym jestem potrzebny
Jest wiele osób, którym się podobam.
Nie mam nic ciekawego do powiedzenia n a żaden temat.
Nie powiedzie mi się.
Mam prawo otwarcie mówić to co myślę, nawet gdy inni mają W ne zdanie. Spróbuję, na pevmo osiągnąć to czego chcę.
Nic mi się nie udaje. ~ Czasem coś mi się nie uda, ale jest wiele rzeczy, których dokonałem.
Inni są ważniejsi ode mnie.
Boję się, bo na pevmo będą się ze mnie śmiali.
<Jestem tak samo ważny jak inni.
Jest dla mnie ważne, aby inni usłyszeli co mam do powiedzenia.
Nie nadaję się do tego, jestem za głupi.
Nie umiem bronić własnego zdania. Zbłaźnię się, jeśli to zrobię.
Co będzie, jak mi się nie uda?!
Wstydzę się powiedzieć co o tym myślę.
Jestem równie dobry do tego, jak każdy inny
Mam prawo do wyrażania swoich opinii. Zrobię to najlepiej jak umiem.
Nikt nie jest doskonały Każdy ma prawo do błędów, ja też.
Trochę się denemvuję, jednak powiem, co o tym myślę.
Co on sobie o mnie pomyśli?! ~ Jestem w porządku, znam swoją wartość.
Nie umiem się zdecydować. Przestaną mnie lubić, jeśli to zrobię.
Nikt mnie nie lubi.
To trudna decyzja, ale ją przemyślałem. Zrobię to, mimo, że nie wszystkim się spodoba.
Są tacy, którzy mnie lubią.
18

	iań Świadome przeżywanie emocji. 	Sposoby radzenia sobie z przykrymi emocjami. 	oia
Pomoc w rozpoznawaniu i nazywaniu przeżywanych uczuć i emocji. !'obudzanie do refleksji uad obiektywizmem pi°zeżywanych emocji. :'omoc w poszukiwaniu sposobów radzenia sobie z przykrymi emocjami. Eaształcenie u uczniów umiejętności patrzenia na siebie, refleksji nad przeżyw cnymi trudnościami, szukania dróg wyjścia z trudnych sytuacji, także poprzez korzystanie z pomocy innych, otwierania się na otoczenie.
,~:~ ~ce: Kartony z nazwami emocji, przypięte na tablicy, tekst historyjki do szczegółowe~yo omówienia emocji bohatera, kartki z pytaniami do indywidualnej pracy uczniów
~, zajęć: Uczniowie zastają w klasie przypięte na tablicy kartony z nazwami różnych pod względem zabarwienia (przyjemnych i przykrych) emocji. Mogą to być: radość, przygnębienie, wesołość, złość, gniew, wzruszenie; tęsknota, czułość, miłość, smutek, odwaga, pev~nność siebie, duma, lęk, niepokój, niepewność, żal, strach, zły nastrój, bezradność, wstyd, poczucie winy, odpowiedzialność.
nenie i. Nauczyciel prosi uczniów o przeczytanie wyeksponowanych nazw, o wypo:zi na temat tego, co one opisują oraz czy uczniowie chcieliby coś zmienić w ich upo.:;owaniu na tablicy. Uczniowie porządkują nazwy uczuć, osobno przypinając te jemne i te nieprzyjemne (czas 5 minut).
~_ renie 2. Nauczyciel czyta tekst historyjki. Uczniowie, słuchając notują na kartkach, a ich zdaniem emocje mógł przeżywać bohater opowiadania. Nauczyciel ponownie wa tekst. Po każdym zdaniu uczniowie nazywają emocje przeżywane przez bohatera,
ztdniają swoje wypowiedzi, odwołując się do własnych doświadczeń (czas 15 minut). ~ć historyjki:
MLCIzał ,jest uczniem klasy szóstej. W poniedziałek poszedł do szkoły zo zzie zzrzjlepszynz hurzzoz~ze. Na piezwszej lckc,jż pani oddała klasózzeki z geografii. Michał dostał picLtkę. Uśnzi~clzał się do siebie zza myśl o zadowolezzin rodziców. W czasie przez°wy biegł szybko korytarzem i napadł oa. malucha z tz°zeciej klasy, który pz°ze2orócił się i bardzo płakał. alichał clzeiał zv pierwszej chwili uciec, ale wrócił do nnłodszego kologi, pomógł nz-zz wstać i przepz°osił. Wtedy podeszła pani, która miała dyżur na koz°ytaz°zu i poleciła Michałowi iść do wychowawczyni i opowiedzieć o szvoizyz niewłaściwym zachowaniu. Do kopica przerwy Michał stał pod cłrzwianzi pokoju nauczycielskiego, policzki go paliły. Zastanawiał się ja/c odwlec chwilę, kiedy 2vejdzie do środka. Nie wszedł. Wrócił do klasz~ ale oz-ie mógł się skupić na lekcji, bo nzyśłał o spotkaniu z wychowazoczynict na. ostatnięj godzinie Lekcyjnęj. Na zzzateznatyce poszedł do tablicy, ałe ocłpozviadał ~aiezb~z~t dobrze i dostał trójkę. Była to pierwsza trójka z znatezzzatyki 2v tym roku szkolnym. Do tej pory dostawał same dobre i bardzo dobre ocezzy. Na poczcłtku lekcji z wychowawczynie, podszedł do pani i powiedział o zajściu na korytarzu w czasie pierwszej przerwy. Pani ,spytała, czy zrobił to u~rzyślnie i jak się późnię] zacho2vał, a gdy Michał opowiedział, że przeprosił młodszego kolegę i pomógł mu wstać, pani
19

podkreśliła, że często dochodzi do wypadków w szkole na skutek biegans dzieci po zatłoczonym korytarzu, ale dodała, że cieszy się, że Michał wi dział jcck się zachować. Michał usiadł i czuł... .
Ćwiczenie 3. Nauczyciel prosi o wybranie z grupy nieprzyjemnych emocji tych, które uczni wie odczuwają najczęściej. Będą to zapewne: wstyd, rozdrażnienie, lęk, niepokój, bezs rość. Uczniowie omawiają sytuacje, wjakich się one pojawiają. Nauczyciel prosi o zast no~~ienie się nad problemem, czy zawsze mają one rzeczywiste uzasadnienie. Dotyczy zwlaszcza wstydu. Kiedy wstyd jest rzeczywiście uzasadniony? (czas 10 minut).
Ćwiczenie 4. Uczniowie dobierają się w czteroosobowe zespoły Wybierają sekretarz który notuje to co grupa wspólnie wymyśli. Nauczyciel ustala osobno z każdym zespołer jakimi emocjami grupa będzie się zajmowała. Uczniowie w zespole układają krótką h storyjkę, której bohater przeżywa te właśnie emocje. Gdy po zakończonej pracy gru sekretarz odczytuje wspólnie opracowany tekst, zadaniem reszty klasy jest odgadnięci jakie emocje zostały w nim opisane (czas 20-25 minut).
Ćwiczenie 5. Na tablicy pozostają nazwy nieprzyjermiych emocji. Nauczyciel rozdaje ucznio~ l~artl~i z pykaniami do indywidualnego opracowania: "Jak radzę sobie z p~ zykrynzi ezzzc c;janzż. Co robię gdy czuję... ? Jak mogel nzi pomóc inni?" Każdy uczeu wybiera uczuci na którego temat chciałby się wypowiedzieć. Krótko opisuje także sposób radzenia sobie tą emocją. Podane przez uczniów sposoby zostaną opracowane i zebrane w zestawie goja wią się na ściennej gazetce klasowej. Nauczyciel wraz z uczniami wspólnie odczyta, jaki sposoby radzenia sobie w trudnych sytuacjach podali uczniowie (czas 15 minut).
Zakończeniem zajęć jest krótkie podsumowanie, prowadzące do podkreślenia, ż u każdego z nas występują wszystkie omawiane emocje, których nie należy tłumić w sc bie, ani się ich wstydzić, bo są one naturalną reakcją na daną sytuację. Dobrze jest j sobie uświadamiać, jak również uświadamiać sobie, co je wywołuje. Często samo nazw nie tego co czujemy prowadzi do częściowego rozładowania emocji.
Jak rozumiem pojęcie zdrowia'
Cele: Propagowanie zdrowego stylu życia, racjonalnego i korzystnego, z punkt widzenia zdrowia, sposobu spędzania wolnego czasu.
Uświadomienie uczniom, w jaki sposób wykorzystują czas wolny
Pobudzanie do refleksji nad odpowiedzialnością za własne zdrowie oraz możlivcu ściami decydowania o korzystnym dla ucznia sposobie wykorzystania czad Uświadomienie uczniom rozległości pojęcia zdrowia.
Pomoce: Karta pytań porównawczych - do wspólnego omówienia z całą grupą, karton z rysunkiem płatków kwiatka - do indywidualnego opracowania.
Tok zajęć: Prowadzący zajęcia krótko mówi o tym czego będą one dotyczyć oraz c będzie końcowym efektem - plansza, zbierająca odpowiedzi uczniów dotycząc zdrowego stylu życia.
20

c 1. Prowadzący zadaje całej grupie pytania, dotyczące różnych sytuacji, w któ~niowie mogą sio na co dzień znaleźć. Uczniowie uzasadniają swoje odpowiedzi, .. ż. jak się ezująw opisanych sytuacjach (czas 10 minut). Pytania-Kieda~ czujesz
~Izvugodzizaraęj wycieczce z°owerowej - Po dwóch godzinach spędzonych ~>~L~@dayaizc programu teLewizyjzzego?
=-'i' źjesz paczkę cukierków - Gdy zjesz truskawki, czereśnie lub inne owoce, -~~re Lubisz?
- • l1 pokłóciłeś sę z kolegcł, to zaciśzziesz zęby i nikomu o tym nie powiesz - Zwic_; i-~~z się i7amenzu koledze ze swego kłopotu?
I y przesiedzisz z dorosłymi w zady7rcionyna pokoju kilka godzin - Gdy tych -!kn godzin, pograsz z kolegami w piłkę, gumę, czy inncf grę?
- _=r~ ~wrłpieiu butelki coca coli -Po wypiciu joguz°tu?
- ;~,1 y bez tn~cdu odnajdziesz to czego potz°zebzcjesz zv szvoinz pokóju - Gdy przez Ika dni bezskutecznie tego poszukujesz?
- =~l y wokół twego domu jest ładnie, zielozzo i czysto - Gdy na trawzzikaclz _rr śmieci i bz°zydko pachzaie?
- ~~1~~ zjesz zv szkole drugie śfzia.danże pvzynziesione z doozzz - Zjesz lizaka %~unzę do żzzcia kupio~ze tv sklepiku szkoLzzynz?
	ue a ' i ~ -~ zegółowym omówieniu odpowiedzi uczniów, prowadzący zajęcia podkreśla, że 	oja_ ~i ' , . _ ~, ,tkie takie działania i sytuacje, w których czujemy się dobrze, to znaczy mamy 	~kie ~ "'^ 't samopoczucie fizyczne, jesteśmy szczęśliwi, czujemy się mądrzy, ważni, dziel	i ~~A:orzebni, radośni są dla nas zdrowe.
" że ' nie 2. Uczniowie otrzymują kartony z rysunkiem kwiatka. Na każdym płatku naleso- '!' ~~L~ czYlości, jakie uczeń wykonuje w czasie wolnym, z podaniem czasu, jaki tym ;t je :tuściom poświęca. Po wykonaniu tego zadania, uczniowie dopisują znak "+" w tych `~,a_ -:ach, gdzie ich zdaniem znajduje się czynność korzystna dla ich zdrowia, przy zaję
:. które uważają za niekorzystne, stawiają znak "-". Uczniowie omawiają swoje "plui "minusowe" płatki.
cne przez uczniów sposoby spędzania wolnego czasu, korzystne z punktu widzenia -,via dzieci, wraz z podaniem ilości czasu poświęcanego na nie, zostają zapisane na ~,~~otowanej wcześniej dużej planszy, róvmież z rysunkiem h~viatka. Plansza zostaje
.ktu i .~~zczona na gazetce klasowej, zaś indywidualne kartki uczniowie zabierają do domu, ,rasem do nich powracać, zastanawiając się, czy udało im się poprawić sposób nagoIzirowaniawolnego czasu (czas 15-20 minut).
_ _ E
~:wr_enie 3. Ćwiczenie to uczniowie wykonują w formie "burzy mózgów". Prowadzący isu.
i klasę na cztery grupy, których zadaniem jest sformułowanie odpowiedzi na pytanie: ~~ znaczy być zdrowym? Uczniowie mają w swej pracy nie ograniczać się jed5mie do a ~wia fizycznego. Prowadzący zajęcia podkreśla różne aspekty zdrowia, które ucznio
vyodr bnili w trakcie rac nad ćwiczeniem ierwsz . Gru rezentu kole no p Y p Ym PY p ją j hy swej pracy Podane określenia notowane są na tablicy Dzieci wypowiadają się też temat: co należy robić, aby tak pojmowany stan zdrowia osiągnąć. Prowadzący zapi
obok określeń czynności także podane przez uczniów sposoby postępowania (czas :ące
_ minut).
21

Zagrożenia dla zdrowia wynikające z używania alkoholi palenia papierosów, zażywania leków i narkotykór
Cele: Uświadomienie uczniom zagrożeń dla zdrowia, wynikających z używania alkoh lu, palenia papierosów, zażywania leków bez zaleceń lekarskich, zażywam narkotyków Dostarczenie uczniom podstawowej wiedzy na temat alkoholu, pap_ nosów i zawartych w nich substancji szkodliwych dla zdrowia, narkotyków i i.: oddziaływania na organizm człowieka.
Pomoce: Zdjęcia reklam papierosów z gazet i tygodników, książka Kariny Chmielewsl:i~ i Heleny Baran-hurga "Zaburzenia psychiczne i zaburzenia zachowania spowodc wane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych", wydana przez CPR "Pow-z~r. z U", kartony do grupowej pracy nad plakatem ilustrującym zajęcia.
Zók zajęć: Prowadzący krótko mówi o tym, czego dotyczyć będą zajęcia, prosi uczniór o przypięcie do tablicy zdjęć reklam papierosów prezentowanych w prasie. Ćwiczenie 1. Prowadzący zapisuje na tablicy trzy pytania:
Co czaćjesz, gdy spędzisz dluższy czas w zadg~otioozgna pokóju? Kiedy odczuwasz podob~ae dolegliwości?
Jczk myślisz, dlaczego je odczuwasz?
Uczniowie opowiadają o swoich doświadczeniach, o samopoczuciu w sytuacji opisanej w pytaniach. Prowadzący zajęcia uzupełnia wiedzę dzieci na temat składu papierosów i dual-aria substancji w nich zawartych.
W dymie papierosowym znajduje się wiele różnych substancji, z których żadna nie jest zdrowa. Jest tam nikotyna, która ma szkodliwy wpływ na serce i naczynia kmvionośne.Jest także tlenek węgla, zwany czadem, gaz, który powoduje zmniejszenie ilości tak potrzebnego organizmowi tlenu. To na jego działanie narażone są najbardziej osoby przebywające w środowisku dymu papierosowego. Oprócz tlenku węgla w dymie papierosowym znajduje się kilkanaście innych gazów, także szkodliwie działających na organizm zarówno palacza, jak i osoby "biernie palącej". Obok nikotyny i gazów są w dymie papierosowym substancje smoliste, wśród których zidentyfikowano dziesiątki substancji rakotwórczych. Te substancje można zobaczyć w filtrze papierosowym, na palcach osoby palącej, a także na jej zębach. To tylko niewielka część, reszta osiada w płucach, oskrzelach, krtani palacza.
Ćwiczenie 2. Prowadzący prosi uczniów o wypowiedzi na temat prezentowanych na tablicy reklam papierosów Zadaje pytania pomocnicze:
Co r~zówicf tc rPklancy? Czyha zaclaęcccjcf do pale~aia?
Opowiedz o iuraych rekla~raach, która°e z~aasz z ulicy, z telewiźji. Czy podobajcf ci się te rekla~ycy?
Czy paty°zdc ra te ~°eklanay ~~uzsz ochotę spróbować zapalić papierosa? 22

II'~ ,v,~-iedziach uczniów prowadzący przytacza niektóre dane na temat palenia oraz DIUy ~lii a substancji zawartych w papierosacli. Czysta nikotyna jest substancją silnie
	.fest przezroczysta, ma silny zapach. Dawniej, rozpuszczonąwwodzie, nikotynę 	Viu: ~ ~ jako trucizny na hlsehty Jedna lub dwie krople nikotyny (50 mg) wchłonięte 	oho- I'~~u° ~..IZÓwki mogą spowodować śmierć. W przeciętnym papierosie znajduje się około 	unia ~ ~~ ~ ' nikotyny, z których organizm wchłal>ia niecały 1 mg. Ciekawostka: koń, który 	ipi~ I'. : '_' hg liści tytoniu, zdechnie w ciągu 24 godzin. Palacz ryzykuje, że zachoruje na 	i ich ~~' . ~-:~ dziesięciokrotnie bardziej niż osoba niepaląca.
~I~, . _- ::ie 3. W toku jednolitej pracy całej grupy uczniowie starają się znaleźć odpowiedzi ,kieiiu,~ ~:Ie: DLacze~o dzieci sięgajcf po papierosy? Po zebraniu odpowiedzi uczniów na odo- ~~'' ~., prowadzący przytacza dane z ankiet przeprowadzonych wśród palącej lub sięgają
~~ ~^ apierosy papierosy młodzieżyw wieku szkolnym: palą ich koledzy, a oni nie chcą się ,vlót
	e~~ atć, narażać n awyśmiewanie; nie potrafią odmówić, gdy ich ktoś częstuje; ich rodzi	wychowali się w dymie i papieros stał się czymś naturahrym; chcieliby wyglądać 	liów ~!c doroślej.
	nie kończy krótka iliformacja na temat "biernego palenia". Prowadzący prosi uczniów 	;z.-iedzi na pytanie: Co nLOŻecie zrobić, aby gzie być biernymi palaczami? Odpo	uczniów zostają zanotowane na tablicy, potem opracowane znajdą się także na 	klasowej.
nie 4. Polega na formułowaniu wniosków na podstawie odpowiedzi na zadawane ~nl pytania dotyczące spożywania alkoholu.
- =e: Dlaczego Ludzie pija alkohol?
cnej ' iwie korzystają z doświadczeli i obserwacji własnych (np. spotkań rodzinnych), '°w ' II ~~a że i c sta si rozmownie si, weselsi, wi ce si śmie
ją> p ją Y ją ~ j ~ j ~ ją ~el:: Alkohol wpływa na nasze zachowania i emocje.
nie ie: ,jcr,kie znacie rodzaje cclkoholn? Czy Ludzie po wypiciu takiej sar7cę~ ilości mo- ;, Z~,i.,za Lub piwa zaclaozvujcł się jednakowo?Dlaczego nie?
tak ,~`j.ie mówią o swoich obserwacjach. Zauważają różnice w oddziaływaniu na orgavzc- , ej samej ilości (np. 0,51) wódki, wina, piwa.
Is° ~ck: Różne substancje zawierają różne ilości czystego alkoholu, to znaczy związku izm ,;~.zlle o któr ak każd rodukt, któr s oż wam est w nasz~zn or anizmie rze~ie- g ~ Yj Yp Y p 5 Yj g p
uny i roznoszony wraz z krwią do różnych części naszego ciała. Reakcja organizmu ra- I r~- od ilości spożytego czystego alkoholu.
aby ze , .:ie:.Iak w~yyLcfda człowiek, który ivypil dużcł ilość aLkolaolzc?Dlaczego tab: zvybli_ "°`~`ie będą opisywać zachwiania równowagi, kłopoty z mową, nieestetyczny wy. :- rapach, nienaturalne zachowania.
	~~ck: Alkohol oddziałuje na układ nerwowy, zakłóca jego działanie. Stąd trudności w 	muniu róvmowagż, trudności w mówieniu, z właściwą oceną sytuacji, trudności z my	a' III.
v gnie: Jaki.e,jeszcze skutki onoże naleć Zvypicie dużej ilości alkoholu?
:mowie odwołują się do swoich doświadczeń. Być może, któreś z dzieci miało także ~v,viadczenie z wypitym alkoholem.
23

Wniosek: Objawy po wypiciu dużej ilości alkoholu są takie jak przy zatruciu pokarm (bakteryjnym) lub po zatruciu toksynami, na przykład wyziewami farb.
Ćwiczenie kończą krótkie wypowiedzi uczniów dotyczące wpływu alkoholu na nasz nizm. Uczniowie sami wybierają formę pracy: indywidualną lub w niewielkich gru Po odczytaniu wypowiedzi uczniów prowadzący krótko omawia wpływ alkoholu na ~ zdrowie i na prawidłowy rozwój młodego organizmu, a także na niebezpieczeustwo, niesie częste spożywanie alkoholu.
Ćwiczenie 5. W ćwiczeniu tym uczniowie mają pogłębić swą wiedzę na temat narkotykcr Prowadzący zadaje uczniom pytanie i prosi, aby zanotowali na kartce swoje skojarzeni Pytanie: 2 czJ~~z kojarzy c~ się stowo narkotJk?
Skojarzenia uczniów mogą być bardzo różne. Mogą dotyczyć nazw, które słyszeli, widni siedzącego na ulicy narkomana, proszącego o wsparcie, handlu narkotykami. W zależn ści od rodzaju skojarzeń prowadzący może podać informacje w różnej formie. Jeśli pady nazwy narkotyków, to warto podkreślić, że wszystkie te środki w podobny sposób dzi łają na naszą świadomość, zmieniając ją, oddalając nas od rzeczywistości, zmieniają ta że w sposób nieprzewidywalny nasze reakcje na bodźce zevmętrzne. Sprawiają, że prz stajemy być sobą. Ich działanie nie jest obojętne dla naszego organizmu. Niesie ze sol bardzo poważne zagrożeniewpostaci trwałych uszkodzeń-szczególnie centralnego ukl du nerwowego. Należy podkreślić, że róvmież nikotyna, środki przeciwbólowe i uspokaj jące mają podobne działanie. Jeśli uwaga uczniów zostanie skupiona na widoku park mara, to można przeanalizować jego wygląd, by podkreślić jak działają narkotyki. Jej uczniowie będą mówić o handlu narkotykami, to warto zwrócić ich uwagę na fakt, że ha del ten jest nielegalny Można zapytać, dlaczego w sklepach nie można kupić narkotykó tak jak się kupuje'jogurt, owoce itp. Dlaczego narkotyk może kupić legalnie tylko bard: chory człowiek i tylko na specjalną receptę od lekarza specjalisty?
Wniosek z każdej z dróg rozważali: Narkotyki to środki bardzo silnie działające. na nasz organizm, w szczególności na nasz układ nerwowy Podobnie jak alkohol, podane w niedużej dawce, jednorazowo, mogą zmienić nasz nastrój, emocje, ale mogą być bardzo poważnym zagrożeniem dla naszego zdrowia i życia. Częste zażywanie narkotyków, a także leków powoduje nieodwr acalne zmiany w organizmie, zaś wzięcie dużej dawki może być nawet śmiertelne.
Ćwiczenie 6. Uczniowie dobierają się w trzyosobowe zespoły i wspólnie tworzą plakatobrazujące to czego dowiedzieli się na zajęciach. Plakaty zostają przedstawione wszyst kim biorącym udział w zajęciach. Najlepsze z nich zostają na gazetce ściennej klasy (całość zajęć 45 minutj.
Asertywność jako postawa, dzięki której możemy zachować swoją tożsamość i poczucie własnej wartości.
Cele: Uświadomienie uczniom różnych rodzajów postaw, jakie możemy przyjmować wobec innych, szczególnie w trudnych dla nas sytuacjach. Kształcenie umiejętności rozróżniania tych postaw Kształcenie umiejętności obrony swego zdania, w tym także umiejętności odmawiania, gdy uczepi znajdzie się w sytuacji wymuszania na nim zachowań, których nie akceptuje.
24

_sształcenie umiejętności asertymego zachowania, poprzez ćwiczenia zachowań :~.- lconkr etnych, aranżowanych na zajęciach, sytuacjach.
Ilh' ~ -- ~ ~ce: Kartki z opisami konkretnych sytuacji do zainscenizowania przez grupki ;czniów, kaseta wideo z filmem "Asertywność, sztuka bycia sobą", wydana I7rzez PWN.
,~,,.I,~ . Tei.~ęC:
-nie 1. Prowadzący prosi jedną osobę z klasy aby zagrała z nim scenkę. Uczeń gr a nia. ~~ ienerwowanego kolegi oczekującego na spóźnionego kolegę (rola prowadzącego)
:y:tanku autobusowym. Pada deszcz, zdenerwowanie czekającego rośnie, więc na oku ; spóźnionego wybucha, czyniąc mu wyrzuty Prowadzący trzykrotnie odgrywa swoją ino- °° u~z zachowując się ulegle, raz agresyvmie, wreszcie asertywnie.
dna ~w-ie omawiają różnice zachowań prowadzącego we wszystkich trzech przypadkach, zia- ~ :ają też różnice zachowali drugiej osoby, biorącej udział w scence, w zależności od tak- -~~-ania osoby spóźnionej.
rze- ,clzący nazywa każdą z tych postaw: uległą, agresywną i aserty~ny. Uczniowie oba i -:aj~ różnice, jakie zauważyli we wszystkich tych postawach, a także fakt, że postakła- I ~~ °,~'la i agr esywna prowadziły do większej agresji osoby czekającej (czas 10 minut).
~~nie 2. Prowadzący opowiada historyjkę: Paweł zaprosił na urodziny grupę ko~ i kołegóuz Janek pz°zyniósł ze sobą butelkę wina. Zawołał chłopców do k'uch~ai -oozc,~e współzze pic e. Dwóch kolegów cłzce się napić, dwóch nie chce. Są zzamalmzez pozostałych do picia.
	Uczniowie dobierają się w grupki, ustalają, jaką postawę przyjmą osoby namawia	z j akich argumentów będą używać obie strony Przedstawiają scenkę, a potem mówią 	,jzzk ez'zzłi się zv swojej ~°oli? czy łatwo jest odmawiać kołegonz?, które aryu	yn bz~ły naajtrudniejsze do odparcia? (czas 15 minut).
	genie 3. Prowadzący rozdaje 4-5 osobowym grupom tematy scenek do odegrania. 	wiem grup jest próba asertywnego odmówienia kolegom, poprzez zachowanie wła	-, ~ zdania, które należy wyraźnie przedsta«~ić. Prowadzący podkreśla, że zdaW ami, 	wnożna by użyć w takich sytuacjach są: znam in~ae zdaoaie naa teoa te~ozat, irtaczę~ 	to s~~tuację, mam prawo mieć tu swoją opinię (czas 20 minut).
	Tematy przykładowych scenek: Po ~wjściu ze szkoły: grupa kolegów i koleżanek 	przez park. Jedna z osób wyjmuje paczkę papierosów i częstuje resztę. Namawia 	_,.~,,«. do palenia. Część dzieci waha się, część jest zdecydowanie przeciwna paleniu.
Michał przyniósł do szkoły pudełko z mocno pachnącą substancją. Opowiada koleukie wspaniałe wr ażenia ma się po wąchaniu substancji i namawia ich, żeby poszli do toalety i spróbowali. Jeden z kolegów ma dużą ochotę spróbować i wraz z Micha.amawiają trzech innych, by z nimi poszli.
	Ktoś w klasie puścił plotkę, że wychowawczyni dowiedziała się o bójce między chłop	~d Zosi. Dwie osoby postanawiają namówić resztę klasy, by przestała się odzywać 	:~ ~'.eżanki.
Prowadzący prosi uczniów, aby ktoś z nich opowiedział o sytuacji, w której sam się _::az ł, gdy był do czegoś namawiany, do czego nie był przekonany, że jest to słuszne. Jak -;~.aedy zachował? Czy łatwo mu było odmówić? Co czuł w tej sytuacji? Jakich arguutwv używała osoba namawiająca? Opowiedziane przez uczniów sytuacje można wy'-.~wtać do odegrania scenek trenujących asertywne zachowania.
25

Ćwiczone 4. Prowadzący pisze na tablicy zdanie: Mara własne zdanie i mogę i~ob~~ co rc7oażarzz za słu,szrze, rziezateżraie od tego, co sctdzct izzrzi, i do czego znrzie uaar~ roiajc~. Uczniowie odczytują, to zdanie z tablicy, mówią, czy zrobili to z przekonaniem, r naprawdę tak myślą.
Uczniowie kolejno losują kartki, na których jest zdanie i określony sposób, w jaki mają wypowiedzieć (ulegle, agresy~mie, asertywnie). Każdy kolejno wygłasza swoje wylos wane zdanie, a reszta klasy odgaduje, jaką postawę przyjął kolega, wypowiadając je. Pm kładowe zdania:
OddGj rrzi 7rzójcf ksictżkę. Przepzaść nzraie, proszę.
Czg zzzógłbgś pzvzestać kopać moje kz°zesło? Nie darz ci tego o ro prosisz.
Nr,'e po2v~r,'e~ra ci, co miecz raa temat Jazaka. Zrób to dłcc rzzrzi.e, pz°oszę.
Czr~ zzzożesz pożgcz~gć mi długopis? Poi°ozrrzazviamg o t?zyz po lekcjach. Tez°az rzie rzzcczn azai cłzzviłi czasu. Nie chcę rozmawiać rza tern terzzat.
Uczniowie dzielą się swoimi wrażeniami, jak odbierają każdą z form wypowiedzi (cza 15 minut).
Ćwiczenie 5. Wspólne oglądanie filmu "Asertywność, sztuka bycia sobą". Po skończonej prc jekeji uczniowie dzielą się wrażeniami: czego dowiedzieli się z filmu, co budzi ich wątpliwośe czy łatyvo być asertywnym, co zrobić, aby nauczyć się tej postawy? (czas 20 + 10 minut).
Uzależnienia, rodzaje uzależnień, mechanizm powstawani (zajęcia przeznaczone są dla uczniów klasy VI)
Cele: Podanie uczniom podstawowych informacji na temat uzależnienia. Sprostowanie sposobu pojmowania obiegowo przyjętych opinii na temat związane z uzależnieniami i osobami uzależnionymi. Uświadomienie uczniom istc ty współuzależnienia. Informacja na temat możliwości leczenia osoby uzależnio nej i osób współuzależnionych.
Pomoce: Kartki ze zdaniami do samodzielnego opracowania przez uczniów, tel~ uzupełniający do analizowanych zdali, książka "Listy" - wybór tekstów dziec alkoholików, tekst historyjki do grupowego dokończenia.
Tok zajęć: Prowadzący zajęcia prosi uczniów o wyjaśnienie jak rozumieją oni słoty "uzależnienie". Od czego można być uzależnionym? Uzależnienie, to taki stan w którym człowiek nie panuje nad swoimi chęciami, nad przymusem spożywani określonych substancji, nad przymusem oddawania się jakiejś czynności. Człowie uzależniony całe swe życie i dążenia podporządkowuje zdobywaniu środka, o którego jest uzależniony (alkoholu, narkotyku, leku, papierosów) lub też jog działania koncentrują się wokół określonych czynności (hazard, oglądanie telew zji, jedzenie, gry komputerowe itp.) (czas 10 minut).
26

to, lu . e 1. Uczniowie otrzymują kartki, zawierające zdania dotyczące alkoholizmu. ~z,~~- ll~~ Lniem jest zdecydować, które z tych zdan są prawdziwe i przy tych zdaniach poezv ;~ i oik "+". Po wykonaniu zadania prowadzący głośno odczytuje zdania, zaś ucznio
~zv postawili znak "+" podnoszą rękę. Prowadzący podaje prawidłową ocenę ą je : uzupełnia wiedzę uczniów wdanym zakresie (5 minut praca samodzielna, oso- ~. omówienie) Zdania do analizy:
~'z~'- I -: holik pije, bo chce, mógłby przestać, gdyby chciał.
~: ~:nolik, to człowiek chory, jego choroba polegana niemożności zaprzestania picia. -: holikiem W e stanie się ktoś, kto pije tylko piwo.
-: holik to człowiek brudny i cuchnący
::,holikiem może stać się każdy, bez względu na płeć, wiek, pozycję społeczną. ~vety nigdy nie stają się alkoholiczkami.
i :: ,holik zawsze bije swoją rodzinę i przepija wszystkie pieniądze. -:~ .holik cierpi tylko wtedy gdy ma kaca.
;~-.holik to człówiek z "marginesu". _-;,Wolik to ktoś, kto pije codziennie.
:nu, że alkoholik pije, winni są członkowie jego rodziny
:;uholik popada w konflikty w pracy w domu, w środowisku w którym żyje. -;uholizm można leczyć.
zas
gro- ~ zupełnienia do zdań: iści,
	:holik pije nie dlatego, że chce, tylko dlatego, że musi. Alkoholizm jest taką właśnie 	~iaą. w której człowiek nie może zapanować nad przymusem picia. Alkoholizm jest 	Anioniem, podobnie jak narkomania, lekomania, palenie papierosów, hazard, tele	r111 ~ ,i Itp.
	~:~~holikiem może stać się ktoś, kto pije tylko piwo, bowiem aby stać się alkoholikiem 	~;rczy pić alkohol przez dłuższy czas, regularnie. Piwo też zawiera alkohol, choć ma 	_ :niej niż wódka, czy wino. W jednej butelce piwa jest tyle samo alkoholu, co w jednej 	aty ~~e wina, w jednym kieliszku wódki.
	sto- ~~~holik wcale nie musi być brudny i cuchnący: Są tacy: którzy piją tylko w domu albo 	io- I mnie ukrywają przed otoczeniem, że mają problem z alkoholem. Wyglądają jakwszy	~uokoła.
	~o,hol działa podobnie na każdego człowieka, stąd alkoholikiem może stać się każdy 	.kst v,wo kobieta jak i mężczyzna, niezależnie od tego w jakim zawodzie pracuje, kim jest. 	ieci w>-bciej uzależniają się ludzie młodzi (nie tylko od alkoholu). U każdego pijącego ob	-.wzależnienia są takie same.
	-.::;oholik nie musi być agresywnyw stosunku do swojej rodziny choć najczęściej obar	-v-iną za swe picie wszystkich dookoła - żonę (męża), dzieci, szefa w pracy innych 	.a n. . ::. z którymi jest w stałym kontakcie. Nie dostrzega, że to jego picie jest źródłem kon	.n in. - ~:r wv w rodzinie czy w pracy
iul; ~.lkoholik może mieć nawet dość duże przerwy w piciu.
	• ~~ I - .lilcoholizm można leczyć. Jest to bardzo długi proces. Służą temu oddziały odwykowe 	<zpitalach, ośrodki leczenia uzależnień, grupyAA (anonimowych alkoholików). Lecze	alkoholika powinno towarzyszyć leczenie całej jego rodziny Dla dzieci istnieją grupy 	- ń:uopomocowe Alateen, dla żon gr upy Alanon.
27

Prowadzący podkreśla, że chociaż rozmowa dotyczyła alkoholizmu, podobne z~ nia można by stworzyć dla każdego rodzaju uzależnienia. Od niektórych uzależnień łat~~ jest się uwolnić oraz nie niosą one ze sobą tak drastycznych skutków jak alkoholizm c narkomania, które w szczególny sposób niszczą organizm, powodując w nim nieodw~ calne zmiany, także w mózgu uzależnionego.
Ćwiczenie 2. Uczniowie dostają na kartkach początek historyjki, której zakończenie m~ ułożyć, pracując w niewielkich 2-3-osobowych grupkach. Jeśli zakończenia będą jedynie należy dzieci zachęcić, do stworzenia optymistycznego zakończenia (czas 20-25 minut).
Tego dnia Jurek od samego rana był w yeie~aajLepszy~n hu~~~orze. Był dziezź imienin taty. Wiedział co sżę święci. W szkole siedział jak o szpilkach i cały czas nayśłał o tym, co zasta~rie w domu. Na szczęście pa; od polskiego nie sp~°awdziła nzu zadania domowego, którego ~a~t,'e zdcfż; z~°obić przez wczorajszcf awantur°ę. Gdy szedł po schodach do domu, jz z cLaleka usłyszał radosyae śpie2vy.
Ćwiczenie 3. Prowadzący odczytuje jeden z listów z książki "Listy". Uczniowie wypowi; dają się na temat rodziny, jaką opisuje ten list. Odpowiadają na pytanie: dlaczego boh; terka listu czuje się winna swej sytuacji rodzinnej?
Prowadzący podkreśla, że w rodzinie, gdzie jedna z osób jest uzależniona, pozostałe osi by dostosowują się do "nienaturalnej" sytuacji, chcą ją łagodzić i unikać konfliktów, czc sto przyjmując niekorzystne dla siebie role. Talca postawa członków rodziny sprawia, ż cala rodzina choruje. Mówi się wtedy o współuzależnieniu. Na podstawie przeczytaneg listu oraz fragmentu historyjki z poprzedniego ćwiczenia, uczniowie starają się nazwa emocje, które dominują u członków omawianej rodziny.
Prowadzący proponuje omówienie przez uczniów jak będą się zachowywać pozostali człor kow~ie rodziny, wktórej mama-lekarz jest alkoholiczką. Rodzina składa się z pięciu osół rodzice, dwoje dzieci, babcia (mama mamy). Prowadzący mówi, na czym polega uzdra wianie takiej rodziny (czas 15 minut).

eZdw Scenariusze zajęć dla klas VIII mc
luh I - III gimnazjum dttTą
Przygotowanie do pracy w grupie. Próba spojrzenia na siebie. maj ~ ~;;"","~,... y tulenie reguł pracy grupy
ve zł ategracja grupy
at). ~ ~ ;inócenie uwagi uczniów na samopoznanie, jako drogę do prawidłowego rozwoju 'arl tc~ ~~obowości.
par~~ "~°' r° : ae: Kartki z zapisanymi w rogach poleceniami, rolka papieru toaletowego t~,rż,r~t = Perfor acjami dzielącymi na cząstki.
~~~ ~~~~ęć: Wstępem do zajęć powinno być przygotowanie grupy do specyficznej formy :gracy Prowadzący podaje i omawia reguły, jakie będą obowiązywały wszystkich członków grupy (czas 10 minut):
	fl 1~- ma prawo do własnego sądu i do wyrażania swych opinii; 	!" -:wie krytykuje i nie wyśmiewa kolegów, ani ich wypowiedzi; 	oso-',
czę- I~~ -:wie przeszkadza osobie, która się wypowiada. Wszyscy słuchają, co inni mają do ~,~u~~ .,izenia;
	ia, że' ,I, ._ m si akt lie uczestnicz ć w za ciach ednocześnie szapu c rawo każde o 	u~ego, Y ę Y~ Y ję , j ją p g 	io:~ :;jawniania swoich opinii na dany temat;
zwać ,nlcowie grupy okazują szacunek pozostałym osobom;
i~~ uuwiadamy się według ustalonej na danych zajęciach kolejności, zaś osoba, która człon- , i _; .o w danym momencie zabierać głosu, mówi: "nie wypowiadam się".
osób: :"«leniu zasad, następuje kilka ćwiczeń, których celem będzie integracja zespołu. zdra
,unie 1. Zabawaw szybkie skojarzenia słowne. Uczestnicy grupy siedząwkręgu. Każdy :n ~ mówŻ pierwsze sl~ojarzenie z usłyszanym słowem, przemiennie: rzeczownik z przy:~vhicm. Tempo zabawy powinno być w~ miarę szybkie. Przykładowe skojarzenia: grzyb zwvy - jabłko - czerwone - spodnie - rozdarte - serce... (czas 10 minut).
fenie 2. Jedna z osób ustala z prowadząc~7n zasadę. «-edług której będą oceniały .~~~zostali członkowie g1°upy przekazują komunikat popraw-nie czy nie. Może to być na -;łzid sposób trzymania nóg przez siedzącego, przekazującego komunikat członka .,- Lezniowie podają kolejno osobie siedzącej obok długopis mówiąc przy tym: daję
~1łzcJopis raa ~avprost - jeśli mówiący trzyma nogi nie skrzyżowane lub dajy ci, tera w his raa kr°zyż - jeśli siedzi ze skrzyżowanymi nogami. Zabawa polega n a tym, aby a odgadła zasadę rządzącą komunikatem słownym. Prowadzący wraz z osobą, z którą ~adę ustalił ocenia przy każdej osobie, czy komunikat jest dobrze, czy źle dobrany Po '.ej wypowiedzi mówią oni "dobrze" lub "źle".
wenie 3. Prowadzący prosi, aby kolejno każdy w kręgu powiedział osobie siedzącej po ~~,~-ej stronie coś miłego, zaczynając od słów: Lubię w tobie... lub Podoba Brai się ra ci.e
Kolejno każdy wypowiada się na temat tego co czuł, gdy słuchał oraz jak się czuł, ~-.~-iyc koledze coś przyjemnego. Prowadzący zwraca uwagę uczniów jak przyjemnie jest ~zeć miłe słowa od kolegów i zachęca do stosowania tego sposobu na co dzieci, jako - boś co wprowadza miły i przyjazny nastrój w gr upie, w której jesteśmy (czas 10 minut).
29

Ć~~iczenie 4. Prowadzący rozdaje grupie kartki z zapisanymi w rogach poleceniami. Op siebie w następujący sposób:
lewy górny róg kartki - z jakim ciasteczkiem siebie poróvmasz? lewy dolny róg kartki - z jakim drzewem siebie poróvmasz?
prawy górny róg- z jakim zwierzątkiem możesz siebie utożsamić?
prawy dolny róg - z jakim uczuciem mógłbyś siebie utożsamić? (dominuje w tobif środek kartki - opisz swój dzisiejszy nastrój w formie prognozy pogody
Po skończonej pracy uczniowie omawiają, co zapisali, krótko wyjaśniając sw skojarzenia. Reszta l~lasy mówi o tym, czy podobnie odbiera przedstawiającą się oso (czas 15 minut).
Ćwiczenie 5. Z rolki papieru toaletowego każdy z siedzących w kręgu odrywa tyle kaw, ków ile chce. Teraz zadaniem każdego uczestnika grupy jest powiedzieć o sobie tyle zdĆ ile kawałków papieru oderwał od rolki. Mają to być zdania mówiące o tym jaki jeste Każde zdanie zaczyna się od słowa: Jeste~~z... (czas 10 minut).
CwiczeW e 6. Uczniowie mają polecenie napisać o sobie dwa zdania. Jedno zaczynają się od słów Lubię zv sobie..., drugie, zaczynające się słowami: Nie podoba ~~zi się i ~n~eio...
Odczytują kolejno to co zapisali i mówią o tym, czy łatwo było im te zdania sform lować. Które ze zdań było łatwiejsze do sprecyzowania? Dlaczego? Prowadzący podk~ śla, jak ważne z punktu widzenia samopoznania i rozwoju jest spoglądanie w głąb siec i zauważanie zarówno dobrych cech, jak i tych, które nam się nie podobąją. Aby m pracować nad swoim doskonaleniem i rozwojem, musimy wiedzieć co w sobie zmienia co utrudnia nam kontakty z W nymi ludźmi, sprawia, że czujemy się inW , gorsi, samotni i~
Akceptacja siebie jest koniecznym elementem do prawidłowego funkcjonowan Polega ona n a tym, że w pełni przyjmujemy pozytywy i uświadamiamy sobie, co chcielil śmy zmienić, co będzie obiektem naszej pracy nad sobą. Tylko takie podejście do własr osoby umożliwia nam wev~nnętrzną harmonię, spokój i możliwość współżycia z inny: ludźmi. Podobnie akceptujemy innych ludzi dookoła nas, dostrzegając zarówno ich zale jak i wady (czas 15 minut + 5 minut omówienie).
Emocje, ich związek z przeżywaniem określonych sytuac,
Cele: Kształcenie umiejętności nazywania przeżywanych emocji. Pobudzanie do znajdywania dróg rozwiązali trudnych sytuacji.
Uświadamianie sposobów radzenia sobie z przykrymi emocjami oraz roli, jaką mcr, tu odegrać inni ludzie.
Pomoce: Tekst historyjki, kartki z nazwami emocji, kartki dla uczniów
'I'olc zajęć: Zajęcia rozpoczynają się krótkim wstępem, w trakcie którego uczniowie poda nazwy emocji, dzielącje na przyjemne i przykre. Prowadzący prezentuje te nazwy ~ kartkach, które uczniowie przypinają do tablicyw dwóch odrębnych grupach. Uczni wie omawiają sytuacje, w których odczuwają poszczególne emocje (czas 10 miau
30

. Opi '~ --<:- 1. Prowadzący odczytuje tekst historyjki, na podstawie której uczniowie nouuui ~:_~~ emocje mógł przeżywać jej bohater (czas 25 minut). Tekst historyjki:
	r-r~k nisz niezbyt dobre oceny zv tyra semestrze. Po ostatrzirrz zebrarazc 	- . `•z zapowiedział, że jeśli sytzzacja się nie poprawi, to rowez; t^.tóry Jzcn°ek 	I ,~~clzo lubi, zostanie scłeowarzy i do wakacji chłopiec nie będzie mógł rza
	:obie): f n! .jeździć. Była śr°oda, sześć trudnych Lekcji. Już rza pierzvszęj lekcji pan 	a' <~oogoafii oddał kartkówkę, z której Jurek dostał ocenę dobrcl. 	swoj i ~~yrzedzzie popołudnie chłopiec spędził nad ksic~żkc~ do Iaistorii. Świet~zie 	oso ~~~ioł ostatzzic terraat?~, ale nie starczyło rnu czasu rza fizykę. A tu
	~razcz2~cielka fizyki zrobiła kartkówkę z ostatniej Lekcji. Jurek niewiele 	~nl zv stanie ~za.pisać, ale gzie zgłosił swego ~zieprzygotozvania i gzie 	jawa yjaś-zził, dlaczego rzie rzzógł się nauczyć. Na Lekcji historii poszedł do 	'zda` ~lpowiedzi, tak jak się tego spodziewał, ale z jakiegoś powodu jego 	ester clhowedź nie b?'ła tak dobra, jakby -rzzogło na to Zvskazyzvać jego
	w~zonajsze pz°zygotozvarzie. Pczzzi skozzzentozvała, że rrzógłby się nieco l,~~pię~ 	r~zz~kładać do tego przedzrziotu. Do końca lekcji siedział i patrzył na pusta 	rając d, ccrthę zesz?'tzz. W czasie przerwy, z jakiegoś błahego powodu wdał się 	rię zv ~i~ bojkę z kolegcl, za co dostał uwagę zv dzieyaniczku. Szedł do domu, kopiec 	yrzed sobc~ puszkę po coli.
I'. ,wie odczytują, jakie emocje wynotowali w trakcie słuchania opowiadania. Tworzą ~~i~ . :.Mszy ciąg. Jak Jurek powinien się zachować po powrocie do domu? Co ma zrobić
~y z historii, z oceną z fizyki? Uczniowie w grupach opracowują scenariusze, które ~',li~~ _. UIIIÓwlą.
	i~ ginie 2. Uczniowie odpowiadają na pytania: (czas 10 minut). Jakie uczucia towa	°° _ai poszczególnym emocjom? (np. wstyd, lęk, niepokój, bojaźli, niepewność, zakłopo	).
_ ~i msze każde z tych szczuć zeza realne uzczsccdrzierzi.e? Kiedy pozvi7zzziśzzzy odczzc~.S~tyd
o-ożcrrz?i, choćby w ozi.ektórycłz pr°z?spadkach, zvpł yzvccć ucz odcz zzzvanie pczvzzych iacji.l ;r
~~~że rzanz porrzóc, gdy odczuzvazzzy: lęk, strach, żczl, ból, rozdrażnienie, bezrad. _łość, wściekłość, nienaaviść, zazdrość, sarzotzrość, bezbronność?
zenie 3. Każdy z uczniówwybiera jedno z uczuć, takie z którym umie sobie poradzić. mowie krótko opisują swój sposób na dane trudne i przykre uczucie. Zebrane sposoby
	izenia sobie z przykl°ymi emocjami zostają spisane, a następnie opracowane i umiesz	~re na gazetce ściennej. Prowadzący zachęca uczniów do opracowania wspólnej stra	>odają ' _i postępowania dla emocji, które nie zostały omó~Vione. Prosi o refleksje na temat tego 	:~iyna~' wsoby bliskie nam: rodzice, rodzelistwo, koledzy mogą pomóc w przeżywaniu trud	cznio-~ ub sytuacji? W jaki sposób? Co nam może dać wysłuchanie zdania innych osób o danym 	.inut). ~ tj ociu lub sytuacji? (czas 20 minut).
31

Komunikacja, jej znaczenie prawidłowego funkcjonowania w gru
Cele: Zwrócenie uwagi na różnorodność komunikatów, którymi posługujemy się na co dz Zwrócenie uwagi na rolę komunikacji w naszym życiu codziennym.
Kształcenie umiejętności pełnego wykorzystania różnych form w komunikowaniu
Pomoce: Treść scenki do odegrania przez prowadzącego z jednym z uczestników g karteczki z opisem scenek do odegrania przez uczniów, lista umiejętn dla każdego ucznia, karteczki z komunikatami.
Tok zaj ęć: Wstępem do zajęć będzie scenka, którą prowadzący odegra wraz z wybray uczniem. Gość, którym jest uczeń ma być bardzo przejęty tym co mówi, jednocz śnie ma reagować na zachowania gospodarza (czas 10 minut).
Uczeu - Cześć Hani2~, czy nie przeszkadzam ri?
Prowadzący - Cześć, gzie przeszkadzasz, bardzo proszę, wejdź.
Obie osoby siadają. Gospodarz bierze do ręki czasopismo, kręci się na krześle. U: - Wiesz Haniu, nawo probłem.
P: -Tak?A co się stało?
U: -Narozrabiałcznz i nie wierz jak postcipić. P : - Ychy.
Hania przegląda czasopismo, uśmiecha się oglądając jakieś zdjęcie, wstaje, wygląda pr: okno.
U: - Czy ty znrzie słuchasz?
P : - Jasne. Masz pz°obłem, ~zaroz~°abiałaś. No i?
U: - Nic nie nzóaviłazn rodzico7~a o savoiclz złych ocenach, a jadro jest zebranie ao szkole i oni się wszystkiego doaviedzd.
Hania zajmuje się teraz przestawianiem przedmiotówwokół siebie, poprawia ubranie sobie.
P:-No? U: -Hczzziu, czy ty chcesz ze mnc~ z°ozzzzawiać? Czy iyateresazje cię nzój probłe: I': -Jaszze!
Uczniowie wypowiadają się na temat wr ażeu z odbioru tej scenki. Ważne jest, aby podkre; że komunikujemy się nie tylko za pomocą słów, ale także pozawerbalnie.
Uczniowie ol~r eślają na czym polegają komunikaty pozawerbalne: mimika twarzy, gesty c, go ciała, przyjmowana pozycja ciała, czynności, które jednocześnie wykonujemy W przed; winnej scence zabrakło zgodności komunikatów werbalnych z pozawerbalnymi. Jak biegamy taki komunikat? Jak mogła się czuć osoba, która była gościem w tej scence?
Ćwiczenie i. Chętni uczniowie przedstawiają jeszcze raz tę samą scenkę, ale tak, podkreślić zgodność komunikatów słownych z pozawerbalnymi (czas 10 minut). Po graniu scenki, reszta l~lasy szczegółowo omawia wszystkie zachowania gospodarza, re świadczyłyby o rzeczywistym zainteresowaniu rozmową.
32
~r~

	~~~n~r ~~ :._~ ~?. Uczniowie dzielą się na trzyosobowe zespoły, wktórych przygotują i przed	~;~~~ -.~_~~nki, których temat wybierają losowo. Część grup przygotowuje scenki tak, aby 	nr - ~~ -:_ła w nich zgodność komunikatówwerbalnych z pozawerbalnymi, pozostałe ze	> dzie' i"""~ •---: zachowują tej zgodności (czas 25 minut). Tematy scenek:
~~-wra kupiła sobie wymarzond spódniczkę. Biegnie do przyjaciółki, aby niu się~~ ,..,rl7ielić się z nici swct radościct.
~'uP~~' !':chał wpadł raa wspaniały pomysł, jak zbudować wznzacrziacz do gitary mości, ~~~J,oZ~~ada o tyra przyjacielowi.
-rrlsia ma zmartwienie, bo przez nieostrożność zniszczyła w dorszu blat na ~ar~le. Martwi się typa, co powiedzc~ rodzice. Jej samej jest bardzo przykro. _ ~lzże do przyjaciółki, aby porozmawiać o swoim zmartwieniu.
rcrcek wyczytał w prasie bardzo interesujded wiadomość o możliwości cygo°anicznego wyjazdy wakacyjnego za nieduże pienir~dze. Chce przekozzać ~oclziców, aby pozwolili nzu jechać, ale najpierw idzie do przyjaciela po radę, ~czk rozrraawiać z rodzicami.
b'ożenka ma problem, bo jej starsza siostra już od tygodnia nie odzywa się cło miej. Wie, że za2viniła, ale nie potrafi rozładować napiętej sytaaac,~i. Idzie po poi°adę do przyjaciółki.
_ilarek nza dostać wspaniały rower. Musi jeszcze poczekać, aż ~°odzice clostanc~ premię. Nie może się doczekać i biegnie do przyjaciela, aby się wygadać.
	_tśka naplotkowała o swojej szkol7aej koleżance. Teraz jest jej nieprzyjenznzie. 	gnie na . _ilyśli o tym, jak poczuje się koleżanka, gdy się dowie, co o niej naopowiadała. 	Idzie "wygadać" się do przyjaciółki.
~blero?j, , . ; :zedstawieniu scenek uczniowie dzielą się swymi wrażeniami na temat: co czuje osoba ~~~: - - raj ąca, komunikaty zgodne ze sobą, iuezgodne, jak czuli się nadawcy tych komunikatóv~?
	",-Cam, zenie 3. Uczniowie siedzą w kręgu. Każdy losuje komunikat, który musi przedstawić 	e klasy nie posługując się słowami. Zadaniem grupy jest odgadnąć treść komunikatu. 	,t~~ całe
	zedsta- :unikaty: Chce mi się spać. Jestem głodny. Boli ranie kolano. Ale razi się kręci 	Jak od- av głowie. Zdecydowanie mam już dość. Jestem zmęczony. Kocham cię. 	_Vie lubię cię. Śmiać nzi się chce. Ale mi wesoło. Mam problem. Nie chce mi 	się rzic robić. Gniewana się na ciebie. Wybacz mi. Wstyd mi. Zaz°az się
ak, aby rozpłaczę. Jestem z siebie dumany. Jeszcze się z tobc~ policzę. Ale się nudzę. Po ode- ,~azrz str°aszny nastz°ój. Czyżbym zapomniał jak to się robi? Coś rui wpadło za, któ-, w oko. Ale mi się udało. Boję się. Jestem wściekły! Ale mi ulżyło! Gadaj
sobie zdrów, ja i tak zrobię po swojemu. Oj, nie wytrzymam dłużej! Jest mi tak dobrze. Ale jestem chuda! Co ja mam teraz zrobić?
33

Uczniowie kończą ćwiczenie, omawiając sposoby jakimi posługiwali się w pozawer nym przekazywaniu komunikatów Mówią też, co sprawiało im trudność. Prowadzący z, ca uwagę uczniom, że nie zawsze dany komunikat da się jednoznacznie odczytać. śmiech - co on komunikuje? Uczniowie podają inne przykłady gdzie dany komunikat mc różnie interpretować, jeśli nie towarzyszy mu jednoznaczny przekaz słowny Ponadto kiedy sami doszukujemy się podtekstów w komunikatach przekazywanych nam. Do go prowadzi takie postępowanie? (czas 20 minut).
Ćwiczenie 4. Ogólna rozmowa prowadząca do sformułowania znaczenia komunikow< się z innymi. Wynikiem dyskusji powinno być zapisanie wniosków:
1) możliwość zdobywania informacji, 2) możliwość rozładowania stresu, a tym san poprawy naszego zdrowia i samopoczucia, uniknięcia niektórych schorzeń fizyczn; 3) możliwość poznania siebie, poznania swych wad i swych zalet, konfrontacji tego sobie myślimy, z tym co myślą o nas inni, 4) możliwość współuczestniczenia wraz z ir mi w tym co ważne i co dzieje się dookoła, 5) możliwość realizacji potrzeby troszcze się o innych (czas 15 minut).
Ćwiczenie 5. Zabawa w pozawerbalne przekazywanie treści. Jedna osoba wychodz chwilę z sali. Reszta grupy ustala, jaki przymiotnik będzie tematem komunikatu, k przekazywany będzie jedynie pozawerbahlie. Wszyscy członkowie grupy przekazują u lony komunikat, samodzielnie lub w parach (w milczeniu). Odgadujący ma prawo do tri prób. Słowa do przekazania: powohzy, zadowolony, zakłopotany, bezrnyśł7zy, spc ~a~y, wst,2~dlizvy, osłubio~zy, obolały (czas 15 minut).
Ćwiczenie 6. Wypowiedzi uczniów na temat: kiedy nasze komunikowanie się z drugą os możemy uznać za "pełne", dające obu stronom satysfakcję z rozmowy? Kiedy obie str mają szansę czuć się w rozmowie współpartnerami? Co to znaczy słuchać? Jak może okazać drugiej osobie zainteresowanie w trakcie rozmowy? (czas 10 minut).
Zakoriczeniem zajęć będzie rozdanie uczniom listy umiejętności, pomagając w prawidłowym komunikowaniu się.
1. Bądź grzeczny i taktowny w rozmowie. Niech twoje komunikaty słowne i wyraż gestami będą ze sobą zgodne.
	2. Akceptuj partnera rozmowy (sygnalizuj rozmówcy, że go słuchasz i nie ocenia 	3. Słuchaj, co mówi twój rozmówca. Ważny jest twój kontakt wzrokowy, mimika t 	rzy pozycja ciała.
4. Spróbuj wypracować wspólny pogląd na określony temat.
5. Unikaj pytani "dlaczego", które zmuszają rozmówcę do tłumaczenia się. 6. Unikaj udzielania rad - każdy jest dla siebie najlepszym ekspertem.
~. Staraj się współodczuwać, ułatwi to zorientowanie się, czy partner jest zainter~ want' czy może urażony rozmową.
8. formułuj "otwarte" pytania, tzn. w taki sposób, aby zostawić rozmówcy wig swobody, dotrzeć do jego przeżyć, emocji.
34

	verb Postawy, jakie przyjmujemy w kontaktach z innymi ludźmi. 	Znaczenie postawy asertywnej. 	ać, n
.u-iadomienie uczniom różnorodności naszych postaw i reakcji, wynikających v dziennego kontaktu z innymi ludźmi.
-:-:ztałcenie umiejętności bycia asertywnym.
:uczenie umiejętności obrony własnych poglądów i odmawiania w sytuacjach ucisku.
	~~_ ~: Treść scenki do odegrania przez prowadzącego z wybranym uczniem, arkusze 	samodzielnego opracowania dla uczniów, arkusz papieru do spisania cech 	~atawyasertyvy ej.
go cap u~~~~~~~ _~~jęć: Ćwiczeniem wstępnym będzie odegnanie przez prowadzącego i wybranego z inn ~~ : ~znia scenki, ukazującej różnorodność postaw w kontaktach z ilmymi osobami. ;czep czeu gra rolę osoby, która oczekuje na ulicy w umówionym miejscu na kolegę,
	;; ,,tóyy spóźnia się. Osoba ta zrezygnowała ze swoich bardzo ważnych planów, by 	u:móc koledze w załatwieniu jego sprawy. Czekający ma wyliczony czas, jakim 	Idzi i :noże dysponować. Denerwuje się i złości na spóźnionego kolegę. Prowadzący gra 	i, któ wlę osoby spóźniającej się na umówione spotkanie. Za pierwszym razem reaguje 	jąust ~ Elegle, przepraszająco, tłumaczy się, prawie błaga o przebaczeW e. W drugiej 	arze ~.~; ersji scenki reaguje złością na zarzuty, jest agresywny (kto ci kazał czekać! 	sh~~' :no i o co ten cały krzyk, itp.). Za trzecim razem przeprasza za spóźnienie, wyja
nia, że bardzo pilna i nieoczekiwana sprawa jest tego powodem, proponuje wyj(r) cie z sytuacji.
Po wysłuchaniu trzech wersji rozmowy ucznio~~e omawiają różnice reakcji prot~ego. Star ają się także określić konsekwencje, wynikające z przyjmowania każdej postaw Prowadzący określa nazwy każdej z omówionych postaw: uległa, agresyw_~rtyvma (czas 10 minut).
~',' _euie 1. HIasa dzieli się na sześć grup. Zadaniem każdej będzie opracowanie aserTażan ~,~ .. i.eakcji na sytuację, której opis grupa losuje. L cznio«~ie y°bierają spośród zespołu
ul,n ~<oby, które odegrają role według wspólnie opracowanego scenariusza. Treść do ~niasz~ ",~,, ~wania dla poszczególnych grup:
	ka tw h~lega dzwoni do drugiego kolegi i usiluje się do niego wprosić na pogawęd	i ~~ę, u~spólncł zabawę. Jak zaz°eagować, aby grzecznie, ale stanowczo odmówić, 	~uonie2vaż burzy to nasze plany na ten dziez'a?
uóleżazzka chce pożyczyć ksicłżkę, ale od kilku tygodni nie odda,~e zzanz yożyczozzych kaset, numo zzaszyc)z przypomnień. Nie mamy ochoty pożyczać rrastęp7zej rzeczy. Jak to załaźwić?
Pazu dyrektor daje nasz naganę za coś, czego zwie zrobiliśmy. Mimo naszyclz ~z~yjaśnie7i, nie wierzy ~aam i chce nas ukarać. Jak zareagujemy?
.1 azcczyciel stawia naraz w naszym odczuciu zbyt niskcł ocenę. Czujemy się podle. Go możemy z~°obić? Jak asertywnie rozmawiać z nauczycielem?
35

Koleżanka clzce od nas pożyczyć bluzkę. Nie lubimy pożyczać ubrana. Koleżr~ ka nalega. Jak odmówić, by nie obrazić i zachować dotychczasowy uk% kołeżen`aski?
Kolega dzwonu do nas z senzsacjanzi na temat drugiego kolegi. Nie cłzceri słuchać plotek. Nie czujemy się dobrze, obgadujc~c rzieobecncł osobę. Jak poh nzować wywody kolegi?
Przed przystąpieniem uczniów do pracy prowadzący podkreśla, że w postawie asertyv~~ nie ma miejsca na wymyślanie tłumaczeń dlaczego podejmujemy jakieś działanie. Dobr jest zaproponować inne rozwiązanie, które zadowoli rozmówcę. Należy także nie dogu: czać do kłótni, łagodzić sytuację, przytaczając konkretne i rzeczowe argumenty Po każe z odegranych scenek reszta klasy dzieli się swymi odczuciami, a także podaje propozy innego, także asertywnego wybrnięcia z sytuacji (czas 25 minut).
Ćwiczenie 2. Uczniowie siadają w parach, zwróceni twarzami do siebie. Zadaniem p będzie zapisanie trzech cech charakteryzujących postawę asertywną. Po skończonej pra pary odczytują swoje zdania . W ten sposób tworzy się lista charakteryzująca omawia postawę. Cechy te zostają zapisane na dużym arkuszu (czas 15 minut). Co to znaczy b asertywnym?
Mieć własne zdanie,.
,Słuchać, co nnówict inni, ale umieć znaleźć an~gunzenty na obronę własnae; zdania, jeśli jest ono odmienne od tego, co myślcł inni.
Umieć prz2~jmować informacje na swój temat, bez doszukiwania się podte stónv.
Nie ocenziać inznzycla i nie domyślać się, co chcieli pn°zez swo,~c~ wypowiedź; wiedzieć.
Pytać o senzs w?spowiedzi, jeśli marszy wc~tptiwości, czy dobrze rozunzien Nie dać się proivokozvać do branzia udziału w spn°zeczkach.
Reago2vać, gdy czujem?~ się dotknięci czyinzś postępowanienra, mówir~c o u szych izczuciacła.
Być konsekzventnzym w swych postanowieniach,umieć przytoczyć argutzrze t?~ na obronię naszej postawy.
Ćwiczenie 3. Jeden z uczestników zajęć odbiera komunikaty bezpośrednio do siebie sk rowane i aserty~vnie na nie odpowiada rap.:
,Świet~zie dziś nvygtr~dasz. - Miło razi to słyszeć. Też jestem zadowolona swego nvygłą-du.
Masz raziły uśnzieclz. - Cieszę się, że ci się podoba. Ja też go Lubię.
Jesteś bardzo przystójny. - Dziękuję, miło razi to słyszeć. Mam odnzienz zdanz~ie raza ten tennat.
Ćwiczenie powtarza się kilkakrotnie, z udziałem chętnych uczniów w roli odbiera (czas 10 minut).
Ćwiczenie 4. Grupa rozmawia na temat jednej z osób. Zadaniem osoby obmawianej j zareagować asertywnie. Klasa wspólnie ustala, jaka reakcja będzie skuteczna i jedno śnie asertyvcma. Po wykonaniu dwóch ostatnich ćwiczeń uczniowie omawiają, co im sh ~~ia trudność. Który z elementów postawy asertywnej jest najtrudniejszy do realiz<zc (czas 10 minut).
36

~~r-, ~ - - -~ Prowadzący rozdaje uczniom test do samodzielnej pracy, zawierający opisy mi~~~~°° -~~-.uacji oraz kilku odmiennych reakcji na daną sytuację. Uczniowie indywidualI~~ ~ ~vbą i zaznaczają, która ich zdaniem reakcja jest asertywna (czas pracy samonu~ ~ ~._~ł0 10 minut, omówienie 10 minut).
~ do samodzielnej pracy dla ucznia:
	qr~r,., .~~ : t. Wchodzisz do samoobsługowego sklepu, jesteś zamyślony. Nie bierzesz 	v Bzyka. Ktoś z obsługi krzyczy na ciebie, pobudza się tym krzykiem do coraz 	.:.~ższego wywodu na temat twojego niewłaściwego zachowania. Mówisz: 	- - ; r°<łzo przepraszam, ,już biorę koszyk.
- rhi.edasz ze sklepu ze łzami w oczach wściekły na ekspedientkę.
- .= :~~hraszana, ma pani raćję. Zamyśliłem się. Proszę rza mzaie zzi.e krzyczeć, tyłko ozoje roztargnienie.
- ;Emzu pani na mnie tak krzyczy? Zaporo zaiałenz o koszyku. Przecu,'eż rric %e rwie stało.
- ~~r~oszę na nzzzie nie krzyczeć. Zamyśliłem się i nie wzic~łem koszyka, oż rzaprazvianz mój błdd.
Ił~,~ ya 2. Kolega zaprasza cię na wieczorek urodzinowy Nie masz ochoty pójść, bo nie odpowiada ci to, co robią w takich sytuacjach koledzy, którzy tam będą. iaolega nalega abyś przyszedł, wypytuje o przyczyny odmowy Jak się zachowasz`?
	- Przepr°aszam, nie przyjdę. Miło mi, że mnie zapraszasz, ale 7aie p~°z~~dę. 	- _\"ie gniewaj się, ale nie przyjdę. Marsz w dorszu remont i obiecałem pomóc, 	rc i.e mogę pr°zyjść.
- _Vże przyjdę, mann dość głupich zachowań twoich kolegów.
- Dzięki za zaproszenie. Nie g7aiewaj się, ale nie przyjdę. Źle się czuję w tozvanzystwie, z którym się spotykasz. Jeśli pozwolisz wpad~rę do ciebie z niespocłziankct innego dzria. Czy mogłaby to być środa około 18?
- Obiecujesz, że będziesz punktualnie, dziękujesz za zaproszenie i rafie idziesz, zakładasz że następnego dzzia jakoś się wytłumaczysz.
r.mcja 3. Dostałeś złą ocenę w szkole. Wydawało ci się, że umiesz i rozumiesz przerabiany materiał, ale gdy nauczyciel wezwał cię do odpowiedzi, rzeczywistość okazała się inna. Rodzice są na ciebie źli, mówią o braku odpowiedzialności, zastanawiają się nad karą, jaką poW nieneś ponieść.
Jak się zachowasz? Powiesz:
- Przepraszana, więcej się to nie powtórzy.
- Tó nie moja wina. Pani tak tłumaczyła, że nikt zv klasie nie zrozumiał. - Wcale yaie byłem najgorszy. In~ai też dostali złe oce~ay.
- Przygotowywałem się, ale okazało się, że źle zrozumiałem tera temat, unzózvię się z nauczyciełem na poprawę. Ja już dostałem kap°ę.
- Wzruszasz ra~ra~io~raami. Skoro uważacie, że powinienem ponieść karę, hewn~ie macie rację.
W -tuacja 4. Siedzisz zamyślony w tramwaju i nie zauważyłeś, że nad tobą stoi starsza osoba, której należałoby ustąpić miejsca. Inny pasażer zaczyna mówić na twój temat różne przykre rzeczy Co zrobisz?
- Siedzisz i zatajesz, że nie słyszysz co dzieje się dookoła.
- Mówisz: przepz°aszam, nie zauważyłe-nz. Proszę skorzystać z tego miejsca, wstąjesz i jedziesz dałęj.
37

- Wstajesz 'i oza ~aa,~bliższymprzysta7tku wysiadasz.
- Mówisz: przepraszazzz, nie zau2vażyłenz. No i o co tyle krzyku? Po prostu s~ zanzyśliłezn. To jeszcze zzie powód, by mnie mieszać z błotem.
- Wstajesz, nic ozie mówisz, p~°zeclaodzisz na tył wagonu.
Po dokonaniu wyboru przez całą grupę prowadzący czyta kolejne sytuacje, prosi o p• niesienie ręki te osoby, które wybrały pierwsze wyjście z sytuacji, drugie, trzecie i Tu następuje omówienie. Które waszym zdaniem zachowanie świadczy o postawie as t~~vnej? Jakie elementy opisanych pozostałych zachowali sprawiają, że nie możemy uzr ich za asertywne? Co sprawiło wam największą trudność w pracy samodzielnej z teste Czy macie inne własne pomysły jak w każdej z tych sytuacji moglibyście się zachow aby wasza postawa była asertywna?
Ćwiczenie 6. Uczniowie siedząc wkręgu zwracają się do wybranej przez siebie osoby z progi której treść podaje prowadzący Osoba proszona może odmówić lub spełnić prośbę. Zac niem każdego z uczestników ćwiczenia jest zachowanie postawy asertyvmej. Reszta kh reaguje, jeśli ich zdaniem w sposobie wyrażenia prośby lub odpowiedzi na nią nie b~ postawy asertyvmej. Prowadzący zwraca uwagę uczniów, że osoba proszona przez n o coś, ma prawo do odmowy, podobnie jak my mamy prawo do własnych sądów i przekon< Nie musi spełnić naszej prośby a my nie powinniśmy z tego powodu czuć się rozczarowa czy zawiedzeni. Zadania (czas 15 minut):
prośba o porraoc w zzauce,
lrz°ośbcz o oddazzie naszęj własrzości, pz°ośba o przekazanie koledze informacji,
prośba o pożyczenie ksictżki do nauki azagiełskiego, prośba o pomoc w załatwiezziu sprawy u nauczyciela, prośba o pozrzoc zv wyjaśnieniu trudnej sprawy,
prośba o póż ~czerzie zzedużej kwoty na zapłacenie składki.
Ćwiczenie 7. Prowadzący zwraca się do poszczególnych osób z propozycją zrobienia c~ goś, na co dana osoba się nie godzi. Zadaniem uczniów jest asertyvme odmówienie (cz 15 minut). Przed przystąpieniem do ćwiczenia można wspólnie ustalić listę przykła~ wydr odpowiedzi:
Nie zrobię tego, bo kłamstwo jest sprzeczne z moimi zasadami postępowania. Nie interesuje mnie to.
Gle się czuję w takich sytuacjach.
Nie zrobię tego, bo to byłoby krzywdzc~ee dla danej osoby itp. Propozycje, podawane przez prowadzącego:
Pz°zyjdź do rnrzie. Nie rna rodziców. Mam kasetę z filmern dla dorosłyc obe,~rzynzy z°azezzz.
Pz°zyłcłcz się do nas, będzie wesoło, Wojtek przyzziósł piwo.
Spróbuj, te prochy działajr~ fazztastycznie. Czujesz się po nich bosko. Nie zapalisz? Przecież rodzice się nie dowiedzct. Nie budź tchórzem.
	Poż?acz zni tezz album o zwierzętach. Przecież nie musisz o takich bzdur°a~ 	zaraz rodzicom opowiadać. Wienz, że jest bardzo drogi, ale ja go nie zrziszc 	Chodź ze nzzzct, pojedziemy do ZOO, jest taka fantastyczna pogoda, z°odzicar 	ozie ma się co nzartwif, dowiedzcł się dopiero za kilka tygodni zza, konsult 	cjach. A może uda się wykołować Lewe usprawiedliwienie od siostry Jurk 	38

- Wstajesz 'i. racz nczjbłiższym przystankaz zvysiadasz.
- Mówisz: przepr wszarz, zzie zazzzvażyłena. No i o co tyle, krzyku?Po pz°ostu s~ zazn yśłiłenz. To,~eszcze zwie powód,, by nazwie mieszać z błotem.
- Wstajesz, nic nie mówisz, przecłaodzisz zza tył wagonu.
Po dokonaniu wyboru przez całą grupę prowadzący czyta kolejne sytuacje, prosi o pc niesienie ręki te osoby, które wybrały pierwsze wyjście z sytuacji, drugie, trzecie ii Tu następuje omówienie. Które waszym zdaniem zachowanie świadczy o postawie asy t5ryvnej? Jakie elementy opisanych pozostałych zachowali sprawiają, że nie możemy uzn ich za asertvwne? Co sprawiło wam największą trudność w pracy samodzielnej z testec Czy macie inne własne pomysły, jak w każdej z tych sytuacji moglibyście się zachowa aby wasza postawa była asertywna?
Ćwiczenie 6. Uczniowie siedząc wkręgu zwracają się do wybranej przez siebie osoby z prośł której treść podaje prowadzący Osoba proszona może odmówić lub spełnić prośbę. Zad niem każdego z uczestników ćwiczenia jest zachowanie postawy asertyvmej. Reszta kla: reaguje, jeśli ich zdaniem w sposobie wyrażenia prośby lub odpowiedzi na nią nie by postawy asertyvmej. Prowadzący zwraca uwagę uczniów, że osoba proszona przez n. o coś, ma prawo do odmowy, podobnie jak my mamyprawo do własnych sądów i przekona Nie musi spełnić naszej prośby a my nie powinniśmy z tego powodu czuć się rozczarowar czy zawiedzeni. Zadania (czas 15 minut):
pz°ośba o pozzzoc w nauce,
prośba o oddanie zzaszej własności, pz°ośba o przekazanie koledze infomnaćji,
pz°oś ba o poż?'czezzie ksictżki do zuzuki angiełskiego, prośba o pomoc w załatwieniu sprawy u nauczycieła, prośba o pomoc w wyjaśnieniu trudzae,~ sprawy,
prośba o póżyczenie zziedużej kwoty zza zapłacenie składki.
Ćwiczenie 7. Prowadzący zv~n~aca się do poszczególnych osób z propozycją zrobienia czy goś, na co dana osoba się nie godzi. Zadaniem uczniów jest asertyvme odmówienie (cza 15 minut). Przed przystąpieniem do ćwiczenia można wspólnie ustalić listę przykłada wydr odpowiedzi:
Nie zrobię tego, bo kłamstwo jest spz zeczne z moimi zasadami postępowania. Nie interesuje zzzztie to.
zle siy czuję zv takich sytuacjach.
Nie zz°obi~ tego, bo to byłoby krzywdzctce dla danej osoby itp. Propozycje, podawane przez prowadzącego:
Pz°zyjdź do zenie. Nie ma rodziców. Mam kasetę z filnzezn dla dorosłyci obęjz°zynz?' z°azezn.
Przyłctez się do zzas, będzie wesoło, Wojtek przyniósł piwo.
Spz°óbuj, te procłay działajcł fantastycznie. Czujesz się po nich bosko. Nie zapałasz?Przecież rodzice się nie dowiedzc~. Nie budź tchórzem.
	Pożycz yzi ten album o zwierzętach. Przecież nie musisz o taki.cła bzdzcz°a~ 	zaraz rodzicom opowiadać. Wierz, że jest baz°dzo drogi, ale ja go nie zniszcz 	Chodź ze nzzzr~, pojedziemy do ZOO, jest tuka fantastyczna pogoda, rodzican 	razie zna się co martwić, dowiedzc~ się dopiero za kiłka tygodni zza konszclt~ 	ćjach. A może uda się wykołować lewe uspz°awiedłiwienie od siostry Juz°k~ 	38

togo głctba, niech się sam uczt. Cłzodź z nami pograć w piłkę. ~rdan~ie z rzatrzt. Zdctżę,jeszeze przed łekejcł przepisać.
~- nmct do pani, ja powierz, że nie rzogłem się dostać do dorszu, bo mi. -~~ c~i~ popsuł, a tt pot2viez°dzisz i będę usprawiedliwion?', że 7zie umiem
~.-tiem zajęć może być zebranie wiedzy uczniów na temat postawy asertywnej. :a polega? Jakie korzyści daje nam bycie asertywnym? Co jest najtrudniejsze -::u takiej postawy? Końcowym elementem mogłoby być przećwiczenie takiej
. -.racji, która często się przydarza uczniom i w której trudno im znaleźć aser»vie. Powinna to być sytuacja zgłoszona przez uczniów
Twórcze myślenie i wyrażanie siebie.
_r,ałtowanie twórczego podejścia do swojej osoby :~~-ijanie kreatywności.
_: ~lowanie wiary w możliwości twórcze uczniów
Obrazki, które przedstawiają bądź konkretny przedmiot, bądź jakiś fragment °zedmiotu, bądź coś abstrakcyjnego, wieszak drewniany na ubrania, kartki wpisanymi "produktami" do zareklamowania, karty z nazwami różnych przed
:iotów, foliogram z zapisanymi zdaniami, duże kartony do grupowego tyvorzenia .,skatów
sieć:
~n :sie 1. Ma ono na celu uzmysłowienie uczniom, co to znaczy "być kreatywnym, r~~ ~ ~, m" oraz, że każdy z nas potrafi być twórczy Uczniowie dzielą się na trzyosobowe
!:,: Każda z grup otrzymuje po trzy ilustracje na których jest: konkretny przedmiot, r~u~.~ .~-nt jakiegos przedmiotu, coś abstrakc~~nego. Zadaniem każdego zespołu jest nadać o., temu, co widzą na ilustracji oraz wymyślić zastosowanie dla tej rzeczy Uczniowie ~,, lodatkowe zastrzeżenie, by nie sugerowali się w swej pracy rzeczywistymi zastosoa .mi przedmiotów z ilustracji (czas 10 minut).
~~ :ginie 2. To ćwiczenie jest zabawą ruchową. Uczniowie siedzą w kręgu, wewnątrz :•,-ieszak drev~nniany na ubrania. Każdy, kto majakiś pomysł, skojarzenie wychodzi
u,,`, :: odek i prezentuje wieszak w zastosowaniu, jakie sobie skojarzył. Reszta klasy mówi, _ała na myśli prezentująca osoba (czas 10 minut).
,.wkopaniu tych ćwiczeń prowadzący podkreśla, że każdy potrafi być twórczy, jeśli ..~ ~~ nie będzie hamować swego umysłu, gdy stanie przed problemem do rozwiązania.
~- :pocześnie prezentuje na foliogramie listę zdań zabijających kreatyv~mość, które mogą pojawiać w naszym umyśle, gdy stajemy przed nowym, nieznanym bądź trudnym promem. Lista zdań:
Nigdt dotcłd tego gzie robiłem.
Już ra.z próbowałerz, ale rzi nie weszło, to peav~aie i ttrz razem się zzie uda. Nie jestem do tego prztgotowan?'.
39

Teoz°etyczzzie to łatwe, ale praktycznie... Co pomyśle o tym inni?!
To zbyt trzcdzze.
Nie nadaję się do tego. To się zzie może udać.
Nlkogo n ie przekonam, że tak można to zrobić. Nic nie wiem na ten temat.
Marsz zbyt nuzłc~ wiedzę, żeby się do tego w ogóle zabierać. Bctdźzny realistami, problem jest nie do rzzszenia.
To nie tu i nie teraz. Po co ~rti taki kłopot?
Do tej pory żyłem bez tego, to niech już tak zostanie. Nikt nie będzie mnie uczył co masz robić.
To zzie dla mnie.
To zbyt skomplikowane, bynz temu podołał. Bez sensu.
I co ja z tego będę miał? Po co znam to robić? Nie 2va~°to się tnzcdzić. Wyśnzięjcł mnie.
Lepiej się do tego nie zabierać. Wszystko popsuję.
Po zapoznaniu się z prezentowanymi zdaniami, uczniowie podliczają ile z tych zdali poj ' wia się w ich myślach, gdy stają wobec nowego problemu. Odpowiadają też na pytani jakie są konsekwencje takiego właśnie podejścia do trudnej sprawy (czas 15 minut). Ćwiczenie 3. Uczniowie wybierają losowo po dwie kartki, na których są przypadko nazwy rzeczy Ich zadaniem jest przekonać resztę klasy o związku między dwoma wylos wanymi obiektami. Nazwy na kartkach:
gz°ypa, drzewo liściaste, popielniczka, hotel, dziurawy but, tartak, chińsk" pióro, słoń, przestępca, futro, slalom narciarski, zupa pomidorowa z klask nzi, testanzezzt, papuga, żarówka, neseser, Lokówka, segment, klocek, zupa kale~zdarz, figura, ręcznik, słoik, witamina, rezerwuar, doniczka, pantofel, je sadzawka, opowieść, zr~b, winda, chzzan, tęcza, jesień, smak, moka, wieś, nzys komputer katar ogórek, pałac, kasztan, kałuża, spadochron, kwiat, opask taniec, węch, sz7zzzrowadło (czas 15 minut).
Ćwiczenie 4. Wspólne określenie cech osoby twórczej (czas 10 minut). Cechy te zapisane zostają na tablicy i krótko omówione:
odwaga, zdolność koncentracji uwagi na zadaniu i fascynacja zadaniem, bna~i obawy przed zzieznanynz, pocic~g do zagadek, sekretów, zmian, otwartość-zznzysłu, poczucie humoru, spontaniczność.
Ćwiczenie 5. Uczniowie dobierają się w sześcioosobowe grupy Siadają grupą wokół stołu na którym leżą kartki z rzeczownikami. Każdy z członków grupy losuje kartkę i tworzy zdanie zawierające zapisany na niej rzeczownik, tak aby z poprzednimi zdaniami tworzyło ono opowiadanie. Zdania są zapisywane, a po skończonej pracy każda z grup odczytuje to co stworzyła (czas 20 minut). Słowa zapisane na kartkach:
40

ta,jaus, autostrada, żaba, pamięć, spodnie, marchew, mectaamżk, fotel, ~-.ha, gabinet, cytryzza, gwóźdź, zamieć, noga, serwis, kołek, szpilka,
v ~ ~~, podboj, sanitariusz, kleks, błoto, kaszel, kokarda, dozna, pieróg, wóz. :. ~- ~~~- t rzyosobowych gr lipach uczniowie układają rymowaną reklamę wybrane. -u:
"« nakładka na znos, odgradzajcłca od nieprzyjezzznych zapachów, t~t~ire zwie pi~cL, ani wod2~ azzi w stopy,
" z«ez.vidka, --~° ~~iedojadka,
~,w%a ołówek do bazgrazzia koledze w zeszycie (dla, złoślżwych), r~"~ się po godzizzie od zakupu pz°odukty spożywcze,
,? uac"z-azvazztumzik, zastępujdcy dowolzzego członka rodziny (gdy tezz zvy~eehał), wrsaln?a uśzuiecla na każda okaźję,
,~ ~~zc~d do zvprazviania zv dowolny zzastrój. - = acę i prezentację 25 minut).
. Gakouczeniem zajęć będzie stworzenie przez uczniów w toku pracy w cztero:~ zespołach, plakatu (czas 25 minut), którego hasłem będzie jedno ze zdali:
incf j klatkę z zvłaszzego unzysłza! ,P' .>~ i ę ponieść zv yobz.aźni!
, jestem tm,~bikiem, jesterrz odrębncf całoście! icmuyśL unosi rznie zv przestwoz°zach! v-!~ieranz dz°zzvi do własnego JA!
.L~, zvyzzvolozzy z ciasnoty cudzych pomysłów! '?%.óz z oczy i patrz zvłaszzym spójrzeniem!
	Co to jest zdrowie? 	Co rozumiemy pod pojęciem "zdrowego stylu życia"? 	~kie
ska- 0~~"~'" --~~~adomienie uczniom wieloaspektowości pojęcia zdrowia. pas, ( ~- ś~~adomienie możliwości wpływania na stan swego zdrowia.
jeż, Kształcenie pojęcia "zdrowy styl życia" i jego wpływu na jakość życia i zdrowia. ysz,
ska, ~"~~ir~ ~~re: Duże arkusze papieru do spisywania wniosków, kartki do pracy indywidualnej uczniów
ane ~hfl~ ~ ~; zajęć: Wstępem do zajęć powinna być rozmowa z uczta ani na temat samego pojęcia zdrowia, z uwzględnieniem trzech jego aspektów: fizycznego, psychiczno-emocjo
r.czk ' halnego i duchowego. Dwa ostatnie z wymienionych aspektów będą zapewne wymigały dodatkowych wyjaśnieu ze strony osoby prowadzącej zajęcia (czas 10 minut).
	~ ~ ~ - -zenie 1. Uczniowie dobierają się w pięcioosobowe zespoły, w których wspólnie spró	ołu, ' i~~~~~.., .: określić i wypisać cechy człowieka zdrowego, w ogólnym, nie tylko fizycznym sensie. 	>riy '° ~czyCaniu przez sekretarzy grup list tych cech, zostają one zapisane na tablicy W tych 	rzy- ! :~,o. .ych zespołach uczniowie tworzą definicję zdrowia. Każda z tych definicji jest wspól	tuje ,:~ .,zupełnianaiposzerzanawedługpomysłówresztyklasyWszystkiedefinicjesązapi	.,,,.:~e na dużym arkuszu papieru i pozostają na gazetce klasowej (czas 15 minut).
41

Ćwiczenie 2. Każdy uczeu indywidualnie zapisuje na kartce sposoby spędzania czasu nego i podaje czas, jaki poświęca tym czynnościom. Chętni odczytują to, co zapisali. Ri klasy dyskutuje o tym, czy dana czynność jest pożyteczna z punktu widzenia naszego ; wia. Sposoby spędzania czasu wolnego przez uczniów zostają zapisane na tablicy pode nej na dwie części: zajęcia korzystne i niekorzystne dla zdrowia (czas 15 minut).
Podsumowaniem zajęć będzie dyskusja klasy nad tym, co znaczy sformułow "zdrowy styl życia", na podstawie zdefiniowanego wcześniej pojęcia zdrowia, wysz gólnionych cech człowiel~a zdrowego oraz sposobów spędzania czasu wolnego kory pych z punktu widzenia naszego rozwoju. Zakończeniem zajęć może być ogłoszenie l kursu na plakat propagujący zdrowy styl życia.
Zagrożenia dla zdrowia wynikające z używania alkoho palenia papierosów i zażywania leków i narkotyki
Cele: Dostarczenie uczniom wiedzy na temat szkodliwości palenia tytoniu, pi alkoholu, zażywania narkotyków i leków
Dostarczenie podstawowej wiedzy na temat alkoholu, papierosów i zawart; w nich substancji szkodliwych dla zdrowia, narkotyków i ich oddziaływania organizm człowieka.
Pomoce: Film wideo pt. "Palenie tytoniu a fizjologia człowieka", test-ankieta dotyczy niektórych danych o paleniu tytoniu, zdjęcia reklam prasowych papierosów, fili wideo pt. "Jak leki i narkotyki wpływają na nasz organizm".
Tok zajęć
Cwiczenie 1. Uczniowie oglądają film wideo pt. "Palenie tytoniu a fizjologia człowiek Po projekcji uczniowie wypowiadają się na temat: co zapamiętałem z filmu lub co m~ w nim zaskoczyło (czas 15 +15 minut). Prowadzący jeszcze raz, przy udziale uczni omawia wpływpalenia na organizm człowieka. Zapisuje na tablicy trzy głóvme skład ki dymu papierosowego i buduje z uczniami notatkę:
NIKOTYNA - oleista ciecz, narkotyk, w jednej paczce papierosów jest jej jedna krop dwie krople są śmiertelną dawką dla człowieka. Podczas palenia palacz wdycha do p: tylko część znajdującej się w papierosie nikotyny. Powoduje choroby układu krążen TLENEK WĘGLA (czad) - trujący gaz, znany z relacji prasowych o śmiertelnym truciu podczas pożaru, lub z powodu nieszczelności pieca. Ogranicza ilość tlenu w or, numie.
SUBSTANCJE SMOLISTE - wśród nich zidentyfikowano dziesiątki substancji ra twórczych, powodują choroby różnych narządów wewnętrznych, wśród których najgr niejsze są nowotwory krtani i płuc. Te substancje można zobaczyć w filtrze papiem wym, na palcach osoby palącej, na jej zębach.
Nikotyna, tlenek węgla i substancje smoliste zawarte są w każdym papierosie, l względu na cenę, firmę, wygląd opakowania, reklamę prasową i telewizyjną. Osoba r paląca, ale przebywająca w pomieszczeniu, gdzie ktoś pali wdycha także wszystkiE substancje (biernypalacz).
42

Uczniowie zawieszają zdjęcia reklam prasowych papierosów Wypowiadają - swoich refleksji po obejrzeniu tych zdjęć (czas 10 minut). Prowadzący przy:-.-ostkę. Aktor, który na reklamie papierosów MARLBORO zdobył duże pienią:.v do zdjęć jako zwycięski cowboy, zachorował i w 1992 r. zmarł na raka płuc. _~wią glosił hasło: "Palenie szkodzi! Jestem tego żywym dowodem!".
. L"czniowie otrzymują test dotyczący palenia. Każdy indywidualnie wybiera ~~~,~ --_-::. Po skouczonej pracy prowadzący podaje prawidłowe dane (la, 2b, 3d, 4d,
.:czniów o zastanowienie się nad tym, czy liczby z testu są duże, czy małe i co -.~G:a. (czas 10 minut).
i !erosie:
kra,józv,jest największy p~°ocent palaczy?
L-SA (b) Szwecja (c) Polska (d) Niemcy
,,,~ , r razów wypalo~aego tytozziu przypada rocz~zie na przecięt~zego Polaka?
0,25 (b) 3 (c) 2,5 (d) 10
,rlonzymh papier°osom równa się spędzenie ośmiu godzin w zadynzionynz
.~, 1 (b) 15 (c) 0 (d) 8
yerwiastków występnjcfcych w dymie papierosowym odpowiedzialny jest . pływanie raka płuc?
) żelazo (b) polon (c) rtęć (d) kobalt
`-ztkowycla zgoyaów rocznie "zawdzięcza si.ę" w Polsce biernemu paleniu?
~i a) 6000 (b) 10 (c) 100000 (d) 0
~n ~ :~ nie 4. Uczniowie oglądają film wideo "Jak leki i narkotyki wpływają na nasz orga::::n który za pomocą kolorowej animacji i krótkich, dramatycznych scenek opisuje
,r..~:: sposób leki i narkotyki ingerują w naturalne procesy biochemiczne zachodzące ~:~ _:,•.kim organizmie. Po obejrzeniu filmu uczniowie wypowiadają się na temat: co zapai; . aem z filmu lub co mnie w nim zaskoczyło. Prowadzący uzupełnia fakty przedstav ~ e w filmie dodatkowymi informacjami o zagrożeniach epidemiologicznych wynikają~- ,~ brania dożylnego narkotyków (AIDS, żółtaczka, gruźlica) (czas 15 +10 minut).
i~:' ~o . zenie 5. Prowadzący zadaje pytania i naprowadza uczniów na tok myślenia przyczyrno-~~ . ~-skutkowy, aby zgromadzić najważniejsze wiadomości o alkoholu i jego działaniu na ~~r:~°.nizm ludzki (czas 20 minut).
43
.~--.. ,tmn,"r~-.,:",

	__ ~?. Uczniowie zawieszają zdjęcia reklam prasowych papierosów Wypowiadają 	r~~, ~,~ swoich refleksji po obejrzeniu tych zdjęć (czas 10 minut). Prowadzący przy	o ~ - :awostkę. Aktor, który na reklamie papierosów MARLBORO zdobył duże pienią	~~~~ :~~ do zdjęć jako zwycięski cowboy, zachorował i w 1992 r. zmarł na raka płuc. 	-=rcią glosił hasło: "Palenie szkodzi! Jestem tego żywym dowodem!".
- 3. Uczniowie otrzymują test dotyczący palenia. Każdy indywidualnie wybiera _:_i. Po skończonej pracy prowadzący podaje prawidłowe dane (ła, 2b, 3d, 4d,
°- -. uczniów o zastanowienie się nad tym, czy liczby z testu są duże, czy małe i co
_uika. (czas 10 minut).
.:erosie:
z /c °u~ózv jest największy p~°ocent palaczy?
z ~ L'SA (b) Szwecja (c) Polska (d) Niemcy
,,; . ,,; ~1»ZÓ2v wypalonego tytonaiu p~°zypada ~°ocznie na przeciętnego Polaka?
~~ i 0,25 (b) 3 (c) 2,5 (d) 10
~~~lo~ayna papierosom równa się spędzenie ośmiu godzin w zadymionym
~~ i 1 (b) 15 (c) 0 (d) 8
pierwiastków avystępujcłcych w dymiepapierosowym odpowiedzialny jest .: olywanie raka płuc?
ka~.~l a ) żelazo (b) polon (c) rtęć (d) kobalt
s~~rtkowycła zgonów rocznie "zawdzięcza się" 2v Polsce biernenau paleniu?
M a) 6000 (b) 10 (c) 100000 (d) 0
~w -tnie 4. Uczniowie oglądają film wideo "Jak leki i narkotyki wpływają na nasz orga'lli ~u,, . który za pomocą kolorowej animacji i krótkich, dramatycznych scenek opisuje i za
rga ~ u. -::~ sposób leki i narkotyki ingerują w naturalne procesy biochemiczne zachodzące u~u , ~ .kim organizmie. Po obejrzeniu filmu uczniowie wypowiadają się na temat: co zapa
ak luiu'~i.~.~iem z filmu lub co mnie w nim zaskoczyło. Prowadzący uzupełnia fakty przedsta7,~~~~Konr;, -= ~j~ filmie dodatkowymi informacjami o zagrożeniach epidemiologicznychwynikają~~~ a~;~°~ ;~. brania dożylnego narkotyków (AIDS, żółtaczka, gruźlica) (czas 15 +10 minut).
~ ~ . -r_enie 5. Prowadzący zadaje pytania i naprowadza uczniów na tok myślenia przyczyiae n'n~ Fa-skutkowy, aby zgromadzić najważniejsze wiadomości o alkoholu i jego działaniu na o I ~ ' a~o~ou°°_._nizm ludzki (czas 20 minut).
43

Pytanie: Opisz zacycowanzie człowieka pod zvpływenz średniej dawki alkoholu (h pi.zv, ć'rviao°tka wódki). Odpowiedzi uczniów notowane są na tablicy: zachwiaW a ró wagi, zaburzenia mowy, brak refleksu, spowolnienie reakcji, głośne i niespójne wypc dzi, nadmierna wesołość lub smutek, brak hamulców w zachowaniu, kłótliwość, agi lub apatia.
Pytanie: O czym śmiadczc~ te objawy?Na co zv o7ganiznzie człowieka działa alkol~ Jakie zzaz~ządy od~owiedzial7ae scf za opisane funkcje? Odpowiedzi uczniów będą tyczyły działania alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy
Pytanie: Opisz reakcje ongazaizmu zra duża dawkę alkoholu. Odpowiedzi będą dotp ły zaburzeń równowagi i świadomości, aż do utraty przytomności, wymiotów, braku re cji na bodźce.
Pytanie: Z cz7~ma zatem nzożoa by porów~uzć działa~zie alkoholi?
I'o wypowiedziach uczniów prowadzący podsumowuje: Alkohol, jak każda spożywana p~ nas substancja podlega procesom trawiennym w układzie pokarmowym, jest rozkład przez enzymy wątrobowe. Działa niekorzystnie na śluzówkę krtani, przełyku i żołą a także na wątrobę. Przez krew roznoszony jest do różnych części organizmu. Najsil działa na układ nerwowy, zakłócając pracę mózgu. Przez pierwsze chwile po spoż` niewielkiej ilości alkohol działa pobudzająco, poprawia nastrój. Spożyty w dużych ściach powoduje niekorzystne i niemiłe odczucia: silne zaburzenia pracy organizmu, trucie, które może być nawet śmiertelne. Alkohol spożywany często powoduje nieodv calne uszkodzenia narządów wewnętrznych.
Pytanie: Gdzie jest najwięcej cz-gstego alkolzolu: w butelce pi2va, lampce wi~aa, kieliszku wódki?
Prowadzący podkreśla, że we wszystkich trzech przypadkach ilość alkoholu jest jedni wa. Alkohol zawarty we wszystkich tych substancjach działa na organizm jednaka Pijąc piwo też spożywamy alkohol!
Istota i sposób powstawania uzależnienia. Rodzaje uzależni
Cele: Dostarczenie podstawowej wiedzy na temat istoty, rodzajów, sposobu i możliwości leczenia uzależnień.
Sprostowanie obiegowo przyjętych opinii na tematy związane z uz Podanie uczniom informacji na temat współuzależnienia.
Pomoce: Kartki zawierające zdania prawdziwe i mity o alkoholizmie, film pt. "Epitafium dla narkomana", ulotka informacyjna dla uczniów
Tok zajęć: Wstępem do zajęć może być rozmowa z uczniami zmierzająca do odpowiech na pytanie: Co to znaczy "być zależnym"? Podawane przez uczniów sformułowan zostają zapisane na tablicy: brak swobody działania, wolności, brak możliwośw samodzielnego zaspokajania swych potrzeb, decydowania o sobie. Prowadząc
44

-yjuśnia krótko pojęcie uzależnienia od substancji psychoaktywnych: Niektóre ..'ostancje, chemiczne - alkohol, leki, narkotyki, nikotyna powodują uzależnienia. ~-r_nacza to, że człowiek, który je zażywa przez dłuższy czas, przestaje to robić sposób kontrolowany Pije lub zażywa, bo musi. Jego organizm przyzwyczaił się
~~ ~ obecności określonej substancji. Jej brak powoduje bardzo przykre dolegliwo~wi. Aby je zagłuszyć, człowiek uzależniony przyjmuje coraz większe dawki. _ rależnienie od alkoholu (alkoholizm), od narkotyków (narkomania), od leków lekomania), od papierosów (nikotynizm) jest chorobą. Istotą tej choroby jest ~,~c~zymus picia, brania, zażywania. Chory uzależniony człowiek całe swe życie
	działania skupia wokół substancji, od której się uzależnił. Warto dodać w tym 	iejscu, że nie tynto od substancji chemicznych można się uzależnić. Wspólną cechą 	;ażdego uzależnienia jest przymus robienia czegoś. Prowadzący prosi uczniów, 	y sami wskazali, od czego można być uzależnionym: telewizja, gry komputerowe, 	praca, jedzenie, hazai°d, samochód itp (czas 15 minut).
'°ginie 1. Uczniowie otrzymują kartki ze zdaniami dotyczącymi alkoholizmu. Ich zailuuv": ~ :n jest i°ozstrzyguęcie, które z tych zdali są prawdziwe. Przywybranych zdaniach, u~n,~ wie stawiają znak "+". Po skouczonej samodzielnej pracy, prowadzący czyta komr~: .~ ;ażde ze zdań i klasa wspólnie ocenia, czy jest ono prawdziwe (czas 15 minut). Prawdy i mity o alkoholizmie.
-_:~oholik to człowiek, który lubi pić i dlatego pije. _: -~aoholikiem nie można się stać pijąc tylko piwo.
=~oholikiem może stać się każdy, bez względu na płeć, wiek, pozycję społeczną, ~dzaj spożywanego alkoholu.
=~hoholizm jest chorobą uleczalną. -..Icoholizm jest chorobą nieuleczalną.
-_koholik, to człowiek brudny, cuchnący, bez pracy zawsze pijany
- ,_.hoholik bije rodzinę, wynosi z domu różne rzeczy przepija wszystkie pieniądze. ..~hoholik musi pić codziennie.
:~ikoholik może mieć dłuższe przerwy w piciu.
i ~ :;toś, kto pije tylko drinki albo tylko piwo nigdy nie stanie się alkoholikiem . ~Ikoholik pije, bo ma problemy z rodziną, w pracy, w swoim środowisku.
_ :'uwodem problemów alkoholika jest jego picie.
:'~>możemy alkoholikowi, jeżeli będziemy w~~lewać alkohol. - ~e:~magasz, gdy starasz się być niewidzialny
alkoholik, to człowiek chory, jego choroba polega na niemożności zaprzestania picia.
uczenie 2. Uczńiowie oglądają film wideo "Epitafium dla narkomana". Wspólnie anali-. ~a każdą z pokazanych sytuacji, odpowiadają na pytanie: dlaczego doszło do tak dra.;..W._ycznego zakonczenia?
'°°~:~w-adzący zwraca uwagę na główmy problem, jaki przewija się we wszystkich wątkach `::,au: groźbę uzależnienia się od substancji zmieniającej świadomość. Wspólnie z uczniau . analizuje drogę prowadzącą do uzależnieu w każdym z opisywanych przypadków
	dkreśla wspólne dla wszystkich bohaterów filmu złe przygotowanie do radzenia sobie 	:rudnych sytuacjach, brak wiary w swoje siły i możliwości, brak umiejętności zvv~~aca	~ : _c się o pomoc do innych osób, strach przed wyrażaniem emocji (czas 30 minut).
45
illl

~1, %i ~ -jaśnia krótko pojęcie uzależW enia od substancji psychoaktywnych: Niektóre - .:,?,stancje, chemiczne - alkohol, leki, narkotyki, nikotyna powodują uzależnienia.
	pr~~~: ^rnacza to, że człowiek, który je zażywa przez dłuższy czas, przestaje to robić 	g~~e~ sposób kontrolowany Pije lub zażywa, bo musi. Jego organizm przyzwyczaił się 	:~~ obecności określonej substancji. Jej brak powoduje bardzo przykre dolegliwo	-~~i. Aby je zagłuszyć, człowiek uzależniony przyjmuje coraz większe dawki.
	~olr~ zależnienie od alkoholu (alkoholizm), od narkotyków (narkomania), od leków 	dą d~ :ekomania), od papierosów (nikotynizm) jest chorobą. Istotą tej choroby jest 	~.vzymus picia, brania, zażywania. Chory uzależniony człowiek całe swe życie 	działania skupia wokół substancji, od której się uzależnił. Warto dodać w tym
	~tyc iejscu, że nie tyllco od substancji chemicznych można się uzależnić. Wspólną cechą 	i re . ;ażdego uzależnienia jest przymus robienia czegoś. Prowadzący prosi uczniów, 	os- sami wskazali, od czego można być uzależnionym: telewizja, gry komputerowe, 	raca, jedzenie, hazard, samochód itp (czas 15 minut).
nie 1. Uczniowie otrzymują kartki ze zdaniami dotyczącymi alkoholizmu. Ich za:v jest rozstrzygnięcie, które z tych zdań są prawdziwe. Przy wybranych zdaniach, ~~~-ie stawiają znak "+". Po skouczonej samodzielnej pracy, prowadzący czyta ko:ażde ze zdali i klasa wspólnie ocenia, czy jest ono prawdziwe (czas 15 minut). Prawdy i mity o alkoholizmie.
_-;oholik to człowiek, który lubi pić i dlatego pije. -_soholikiem nie można się stać pijąc tylko piwo.
-~oholikiem może stać się każdy, bez względu na płeć, wiek, pozycję społeczną, clzaj spożywanego alkoholu.
-~~oholizm jest chorobą uleczalną. -..:,obolum jest chorobą nieuleczalną.
-..~oholik, to człowiek brudny, cuchnący, bez pracy, zawsze pijany
-.:koholik bije rodzinę, wynosi z domu różne rzeczy, przepija wszystkie pieniądze. -~i;oholik musi pić codziennie.
-.:koholik może mieć dłuższe przerwy w piciu.
~~~oś, kto pije tylko drinki albo tylko piwo nigdy nie stanie się alkoholikiem . :'koholik pije, bo ma problemy z rodziną, w pracy, w swoim środowisku. ''~wvodem problemów alkoholika jest jego picie.
°~ zmożemy alkoholikowi, jeżeli będziemy wylewać alkohol. "rrmagasz, gdy starasz się być niewidzialny
alkoholik, to człowiek chory jego choroba polega na niemożności zaprzestania picia.
niam' --wzenie 2. Uczniowie oglądają film wideo "Epitafium dla narkomana". Wspólnie gnalikażdą z pokazanych sytuacji, odpowiadają na pytanie: dlaczego doszło do tak dra-: eznego zakouczenia?
vide -.wadzący zwraca uwagę na główny problem, jaki przewija się we wszystkich wątkach .j: groźbę uzależnienia się od substancji zmieniającej świadomość. Wspólnie z ucznia~nalizuje drogę prowadzącą do uzależnieti w każdym z opisywanych przypadków
ve dz _:~reśla wspólne dla wszystkich bohaterów filmu złe przygotowanie do radzenia sobie waci wodnych sytuacjach, brak wiary w swoje siły i możliwości, brak umiejętności zwracaiwośc i : ię o pomoc do innych osób, strach przed wyrażaniem emocji (czas 30 minut).
45

Ćwiczenie 3. Prowadzący czyta uczniom opowiadanie o pewnej rodzinie. Prosi o zesra nie uwagi na zachowania wszystkich jej członków
Rodzirzcz paristwa Malinowskich składa się z sześciu osób. Jest w nięj czzvo dzieci. Najstarsza, Mai°ysia rsza 14 lat, Witek jest od niej o rok młodszy, Jc iMicłzał sd bliźniakami i majdpo 10 Lat. PanMalinowski dość często zaglcia do kieliszka. Szuka okazji, aby napić się alkoholu. W tym dongu rzadko byt zraziła i ciepła atmosfer°a. Pawi Malirzowska robi wszystko, aby łagod: konflikt~,J, w jakie popada rsadż. Usprawiedliwia jego nieobecności w pra (nawet załatwiajcie mu zwolnienia lekarskie). Dba też o to, by nikt rwie dow dział się o problemac7a ~°odziny. Marysia stara się wyręczać mamę w praca dorszowych, dba o to, by wszystko lśniło w domu, dopihzowuje młodsze dzie by wypełniały swoje obowidzki. Witek bywa nieznośny. Stara się za rvszeł certę zrm°ócić raga siebie uwagę, przede wszystkim ojca. W szkole rzaa problers W dongu także u~zika swych obowidzków. Jola jest bardzo przymilna. Jest bc dzo grzecz~uz, spokojna. Michał natomiast,jest jakby niewidzialna. Ciclaut siedzi zv swoi rsa kdciku, bawi się zawsze sarsa. Usuwa się, by nie przeszkadza Gdy w domu jest,jakaś awa~ztura, chowa się i stara się być niezaurvażalny
Uczniowie omawiają, jakie postawy wobec problemu tej rodzhly przyjęli jej członkov Prowadzący uzupełnia wypowiedzi uczniów, mówiąc o rolach, jakie najczęściej w tak układach przyjmują dzieci: dziecko bohater, kozioł ofiarny, maskotka, dziecko niewidz ne. Wyjaśnia także pojęcie współuzależnienia oraz omawia możliwości pomocy rodzi z problemem alkoholowym w grupach samopomocowych Alanon i Alateen (czas 30 min Uczniowie otrzymują ulotki informujące o działalności grup Alateen wraz z adresem kiej grupy, działającej w pobliżu miejsca zamieszkania. Treść ulotki informacyjnej uczniów
A LA TEEN
ICtolo°zyclaodzi? Jest to grupa samopomocowa dla dzieci i młodzieżywwieku 12-18 do której przychodzą młodzi ludzie, na których życie wpłynął alkoholizm które z rodziców
Czego możesz się dowiedzieć w Alateen? Możesz uzyskać odpowiedzi na dręczące c pytania, rap: dlaczego mój rodzic tak dużo pije?
Dlaczego nie może przestać pić?
Czy ja mogę powstrzymać rodzica od picia?
Co mogę zrobić, aby pomóc pijącemu rodzicowi?
Co mam mówić kolegom, którzywidują mojego rodzica pijanego? Co mam robić, gdy mój rodzic staje się agresywnywobec mnie? Czy ja mogę odziedziczyć skłonność do alkoholu?
Gdzie mój rodzic możę znaleźć pomoc dla siebie?
Jak>,jest cel spotkań gr~cpy Alateen? Wymiana doświadczeń. Tu nikt nie ocenia i n krytykuje. Kto chce opowiada o swoich problemach. Inni mówią, jak oni poradz sobie w podobnej sytuacji, z podobnym problemem. Mówią o swoich choćby dro pych sukcesach. Organizująwspólne zajęcia, wyjazdy, dyskoteki.
Udzie szukać takiej grupy? (tu należy wpisać dokładny adres, telefon i dni i godzi spotkań).
46

Część druga
Iza~
iadomości teoretyczne
inut~
s lata tegoś
cię
~iuie mizili drob

Emocje. Ich znaczenie w naszym
Emocja to globalna reakcja organizmu na niespodziewaną sytuację (bodziec j_ zakłócenie równowagi w stosunkach z otoczeniem. Objawia się, gdy człowiek jest zaskoc ny gdy sytuacja przei°asta jego możliwości. Jest wyrazem nieprzystosowania i wysiłku ganizmu, by przyv~n•ócić chwilowo zachwiani i°ównowagę. Emocje zależą zaróvmo od n~ ry czynnika sprawczego, jak i od stanu fizycznego, psychicznego, osobowości, doświadc:. życiowych osoby, która im ulega. Emocjom towarzyszą pewne fizjologiczne objawy: zmii rytmu serca, oddychania, zmniejszenie napięcia zwieraczy, suchość w ustach, pocenie zaczerwienienie skóry itp. Doznawane emocje mają również wpływ na funkcje umysły (np. mviększenie podatności na sugestię, obniżenie kontroli woli) oraz na zachowania ~ płacz, ucieczka). Emocją może być zatem: złość, g~iiew zawstydzenie, czułość, ulga, p r strach, panika, zdenerwowanie, przerażenie, bezsilność, radość, wesołość, poczucie wv agresja, afekt, zawiść, odwaga, poczucie siły lub bezpieczeiistwa, lęk itp.
Uczucie to złożony stan emocjonalny, kombinacja mniej więcej stałych eleme emotywnych i wyobrażeniowych, trwający mimo ustania pobudzenia. Uczucia są św mymi zjawiskami psychicznymi, nadającymi emocjonalne zabarwienie naszym spos żeniom. Wywierają one zasadniczy wpływ na nasze postępowanie. Do uczuć można szyć np. strach, czułość, miłość, przyjaźii, niepewność, ból, niepokój, poczucie be czeństwa, odpowiedzialność, samotność, opuszczenie, tęsknotę, zazdrość, niena~ wstyd, szczęście.
Emocje są więc naturalnym elementem naszego funkcjonowania. Różne są nap reakcje na nie, bardziej lub mniej spontaniczne, co wynika z tego na ile uświadamia sobie to, co czujemy Ważnym jest, by nauczyć się świadomie żyć z emocjami. Wówczas, t może uda nam się unikać popełniania błędówwynikających ze złej, dyktowanej przeżyw n5~n stanem oceny syl;uacji. Tej umiejętności świadomego przeżywania emocji warto uc, dzieci już od najmłodszych lat. Małe dziecko mówwi otwarcie co czuje, reaguje płaczem, ~ jest to nieprzyjemny stan, śmiechem, gdy jest zadowolone. Potrafi dokładnie opisać co c: je. W trakcie dorastania, przestaje spontanicznie nazywać swoje odczucia. Teraz na p pierwszy wychodzą (często nie uświadamiane), nie wiązane z bodźcem reakcje na czyn spraww~czy Często to my dorośli powodujemy, że dziecko uczy się ukrywania emocji. C z kolei, nie uśwwiadomione, prowadzą do utrwalania się uczuć, z którymi często sobie truc poradzić. Ważnym jest więc nauczyć się nazywać odczuwaną emocję, a także rozpoznawn bodziec, który ją wywołuje. Analizować, dlaczego ona się pojawia.
Przykład: Dyrektor wzywa nas do siebie, prosząc o natychmiastowe stawienie w gabinecie. Reakcja - oblewa nas pot, czujemy suchość w gardle, gorączkowo myśli o co może mu chodzić. Szukamy spraw nie załatwionych na czas, źle załatwionych. ; nim dojdziemy do gabinetu, będziemy czuć się po prostu jak z ciężką grypą.
W opisanej sytuacji należałoby zastanowić się: co czuję? Tu - boję się, denerw się, czuję zawstydzenie, zakładam, że rozmowa musi być nieprzyjemna. Dlaczego to c ję? To moje wyobrażenia są powodem tych emocji. Czy lęk przed szefem jest uzasadr ny? W tej sytuacji, dialog z samym sobą powinien wpłynąć na zmianę odczuwanych er cji lub przynajmniej złagodzić ich siłę, pozwolić nam na konstruktywne myślenie w ob rości przełożonego. Najtrudniej przychodzi nam radzić sobie z silnymi, nieprzyjemna emocjami. Przeżywamy je głęboko, na długo zapamiętujemy, często boimy się powtar nia się bodźca, który je wywołał.
48
~I~"' ~ ł u

Ci :mnocje są w nas zawsze. Mogą być one przyjemne (dodatnie) lub nieprzyjemne uu~u ~ ~ ~. ale żadna sytuacja, w której uczestniczymy bezpośrednio lub jesieśmy obseru~~ :ui nie jest nam obojętna. Emocje mogą mieć różne nasilenie, co zależy między mur ~ ~d stanu psycho-fizycznego, doświadczeń osoby, której dotyczą. Emocje to sposób,
~:~.~munikujemy sobie to co myślimy i czujemy Czasem, gdy są one dla nas mało u ~.
	:ale, spychamy je w głąb siebie, nie chcąc się do nich przyznać. Jednak w głębi nas 	la` un~~,~ ~ al istnieją. Zatruwają naszą świadomość, jak wirus "zatruwa" organizm. Mogą 	~u° ° acić do depresji, do braku akceptacji siebie, do poczucia winy
	,i° '~~-zykład: Dziecku wzrastającemu w rodzinie dysfunkcyjnej zdarza się myśleć: "jest 	~~~ mk owinnam kochać, a a tak cz sto czu do nie nienawiść". Dorosł ada 	ław, ą, p ją J ę ję j YwP
	u~ - _ekłość, jak mu się zdaje z powodu przewinienia dziecka. Reakcja jest nieadekwat	pm ~ - :~oblemu, z jakim się spotkał. To wcześniej nieuświadomione emocje-np. złość na 	Nn ue o złość na siebie z owodu nie owodzenia w rac cz w załatwieniu akie ś
«-in q~ . g , p p p Y Y j j nMr sprawy, powodują, że skumulowany gniewwybucha z ogromną siłą.
	~la~~ ° ~ ~-m razem nie uświadomimy sobie co czujemy i dlaczego, pozostanie w nas poczu	ocr~~ ~-ego dyskomfortu, często poczucie winy, swojej małej wartości jako rodzica, pra	ntó ,in,, . :a. współmałżonka, kolegi itd. Stąd prosta droga do depresji. Jedynym lekarstwem 	iad
;trzE !~~~ - dobycie i nazwanie tego, co wywołała w nas dana nieprzyjemna sytuacja. Na tym siei upiera się praca terapeutyczna.
r3ardzo ważnym jest uświadomienie młodemu człowiekowi co to są emocje, jaką rolę Zht ~ ~uu ,_ ° ,.. ;1ją w naszym życiu i jakie znaczenie ma dla każdego świadomy z nimi kontakt. wiśĆ ii - ~ s raw est naucz ć si radzić sobie z nie rz emn i emoc ami. Każd , kto rze
P ą j Y ę p Yj Ym j Y p
	j; - '~~ świadomie i nie ma zaburzonej samooceny, znajduje swój indywidualny sposób. 	Przykład: Jestem wściekła, czuję jak narasta we mnie agresja - wyładowuję ją 	las i rr - :: ając całe mieszkanie, idę pobiegać. Ruch z dużym wysiłkiem, połączony z analizo	liam ~,"~ : - :n tego co czuję i dlaczego - pomogą pozbyć się gniewu.
s, by. Czu rz Menie - namalu coś, przesadz kwiat rzestawi meble w swoim jęp Y~ę ję ę Y>P
.;. opiszę całą sytuację, która powoduje, że czuję się "zdołowany". uczy
°' gd~ Zadawane pytania "dlaczego?" (dlaczego to czuję?, dlaczego tak zareagowałam? ~ czu', ~.~~o tak się boję?) nie prowadzą do łat«ych odpowiedzi, ale świadczą o t~m, że uświa~ pla ~iiily sobie nasze emocje, a to znaczy że jesteśmy w- kontakcie z samym sobą.
_.._..:,.
Asertywność - sztuka bycia sobą.
tie sig Asertyvmość to postawa, sposób funkcjonowania w społeczności, który opiera się ~ślimy"~`~-artym wyrażaniu swoich opW ii. Człowiek asertywny słucha i interesuje się zdah. Za I u innych osób, tolerancyjnie podchodzi do odmienr_ości poglądów Nie kłóci się, lecz
	_.;mentuje. Nie tłumaczy się, lecz przedstawia swój punkt widzenia. Jeśli wpływa na 	v.-ch, to nie poprzez nacisk, lecz wybór. Postawa asertywna każe zakładać, że z dwóch 	:o czu ' ~ "? ~~ odmiennych poglądach każda ma rację. Dlatego też asertywnie zachowa się ta 	adnio ~ ~~t, która wysłucha zdania swego rozmówcy i nie będzie usilnie starać się zmieniać
111 _ ~ poglądów, ale przedstawi swoje zdanie, tak, aby zostało ono dobrze zrozumiane. Jesteśmy asertywni, jeżeli:
	nwm ~.la~liamy rozbieżność opinii, akcentując postawę akceptacji dla tego faktu. Ozna	-tarza ~'za to, że nie krytykujemy zdania innej osoby Pleciesz bzdury. Nie masz n°acji., 	ale otwarcie mówimy o odmienności swojego zdania. Mam odmiezzne zdanie
49

w tęj sprawie. Z tego co mówisz rozumiem, że uważasz, że ten pisaz°z nie nuc ; do powiedzenia. Ja Lubię jego spójz°zenie na świat. Chęt~zie sięgam po jego ks i~ ki. Rozuznieznz, że mamy odmienne zdanie ncc ten temat.
2. Prezentujemy swoje zdanie, a nie argumentujemy Nie musimy koniecznie prze nywać partnera rozmowy do swojego zdania. Wystarczy je zaprezentować. Ar menty nie muszą tu być na siłę przytaczane.
3. Nie dopuszczamy do kłótni na temat odmienności poglądów Jeśli nasz rozmóv chce na siłę nas przekonać o swojej racji lub jest agresywny, jasno określamy na: postawę. Szanuję twój sposób widzenia tego problemu. Mazn inne zdanie ten temat. Również my nie napadamy na rozmówcę, nie straszymy go, nie pod jemy w wątpliwość wartości jego charakteru lub umysłu. Nie pozwalamy także to, aby ktoś naruszał naszą godność. Wyrażamy to otwarcie, np. poprzez zda typu: Nr,'e podoba nzi się sposób, w jaki do mnie mówisz. Nie chcę, abyś zwra~ się do rznie w ten sposób.
4. Otwarcie używamy słów tak i nie. Mamy prawo odmówić, ale też pamięta o tvm, że nasz rozmówca również ma takie prawo i nie musi spełniać naszej pr by Nie tylko nie powinniśmy się wtedy obrażać, ale również przyjąć odmowę, 1 zmuszania drugiej osoby do tłumaczenia się dlaczego tak właśnie postępuje.
5. Nie przepraszamy, jeśli nie zawiniliśmy Nie usprawiedliwiamy się, nie tłumaczy motywów naszego postępowania.
6. Nie kłamiemy Mamy prawo być sobą. Nie wstydzimy się siebie, nawet gdy poI mamy błędy Przyznajemy się do błędów Jeśli potrafimy słuchać zdania inny uwzględnimy wieloaspektowość podejścia do każdej sprawy
7. Mówimy jasno i prosto o co nam chodzi. Nie oczekujemy, by ktoś domyślał się mieliśmy na myśli lub też co chcielibyśmy uzyskać od danej osoby
8. Pytamy otwarcie, gdy czegoś nie rozumiemy Nie domyślamy się, o co mogło kor chodzić, bo nasze domysły mogą okazać się dalekie od intencji drugiej osoby
9. Zwracamy uwagę, by realizować swoje zamierzenia nie krzywdząc innych. I'rzyzn: my innym dokładnie takie same prawa do asertywnego zachowania, jakie przyzn: my sobie.
Aby być asertyv~nnym konieczna jest właściwa samoocena, a więc dostrzegar w sobie swoich zalet na równi z wadami. Postrzeganie siebie jako osoby wartośc woj, której zdanie jest godne uwagi innych. Pełna akceptacja siebie. Osoba asertyw broni swoich praw w sytuacjach społecznych, w kontaktach osobistych. Jest peł inicjatywy w sytuacjach i kontaktach towarzyskich. Przyjmuje pochwały i krytyki ja naturalne wyrażanie opinii przez innych na swój temat. Otwarcie wyraża swoje pry by do innych oraz swoje uczucia zarówno te przyjemne, jak i nieprzyjemne. Potr publicznie wyrażać swoje opinie i poglądy, bez obawy, że są one gorsze, mniej war ściowe od zdania innych, nawet jeśli interlokutor jest uznanym powszechnie auto: totem. Chroni swoich granic nietykalności osobistej, a jednocześnie nie narusza ty granic u innych osób. Asertywność nie ogranicza się więc tylko do sztuki odmaw nia. To jedna z umiejętności, której warto się nauczyć, by nie być narażonym na rob nie czegoś, do czego nie mamy przekonania, po czym możemy czuć się źle lub niepr; jemnie.
Lista zdań proasertyvvr~ych, opracowana przez Pracownię Zmiany Z Instytutu Psychologii Zdrowia i T rzeźwości.
50

uu -,~-o być sobą.
un .:-,vo dbać o swoje interesy
I~u~ •. ać wyraz swoim uczuciom. Im-° - _ ~ob~ opiekować.
nr~~ . ć o siebie. tri, -:lnv
rn ~.- porządku, także wówczas, gdy niektórym osobom się nie podobam.
Vi~~ ~.x, porządku, nawet wówczas, gdy nie udaje mi się odnieść sukcesu w moich zamie..
~r~~ -.=.-ażny
rr~ .,układnie tak samo ważny jak inni ludzie. rrv :iepowtarzahly
iri~ ;; artościowym człowiekiem. Wierzę w siebie. IVIi wvo czegoś nie wiedzieć.
Vis Tegoś nie wiem (nie potrafię) nie umniejsza mojej wartości jako człowieka. Ilr~o `. ele mocnych stron.
Vn~o awo do popełniania błędów Il~~r~ : -rę być doskonały
urn ~ v,v stanie osiągnąć to czego pragnę. .~I,~, awo do radości i przyjemności.
~p ~d~,~ wvo przypisywać sobie zasługi za to, co zrobiłem.
«'c ~V~~ Ella siebie autorytetem i nie chcę tego oddać w ręce nikomu innemu. dyr wart miłości innych ludzi.
ię ~I~n ~dziny, w których jestem kompetentny il~i, raca jest wartościowa.
emu ~~I~~ _~ się obronić.
II~I° ::~~ się zachować stanowczo, jeśli sytuacja tego wymaga. naj duh ~ powiedzieć to co chcę.
naj ~.~, _ :~~; które uważają moje opinie za interesujące (trafne, mądre itd.). yl;:, . :~,~: które z przyjemnością przebs~vają w moim towarzystwie.
S1I : ~~awo robić to na co mam ochotę, jeśli nikomu nie robi to krzywdy ;ani In -:n najlepiej, co jest dla mnie dobre.
iści ~I,li, . .~~awo do istW enia, dokładW e tak samo jak inni ludzie. yn ';,", . ;:r~ mnie ważne, aby inni wiedzieli o mnie prawdę.
Wełn ~" ;szę się ukrywać-jeśli inni poznają moje prawdziwe oblicze, nasze stosunki będą i jak' i,~~~ ~ na mocnej podstawie.
hr° ~ ~,, n za czystymi, opartymi na prawdzie sytuacjami między ludźmi.
otra II :arawo być zakłopotany To naturalna reakcja człowieka w sytuacji, gdy nie wie jak -art 
i r~~ wr~ić.
story ' ~, ; a~ontaniczność jest dla mnie wartością.
~ tyc , :walne, że jest się zdenerwowanym, gdy robi się coś nowego. awia',, ~ ,u~nlalne, że jestem zdenerwowany, gdy robię coś, czego się boję. robi ,1~111a1ne, że boję się tego, co wydaje mi się groźne.
'hr Zy ~ ę przysługę tym osobom, pozwalając im poznać moją opinię w tej sprawie, niezależ~d tego, czy nasze zdania są zbieżne.
	-,, ~~słuchali mnie, ale mam satysfakcję, że powiedziałem to, co myślę. 	'owa ~ t~ mnie kosztowało, ale zrobiłem to. Za każdym razem idzie mi lepiej. 	.:: ur sobie wiele dobroci.
51

Ćwiczenia zawarte w pracy pokazują także dwie inne postawy: uległą oraz agres~w Uległość to niewygodna postawa. Każe przepraszać, nawet gdy nie zrobiliśmy a
złego, tłumaczyć się z każdego kroku, zgadzać się na robienie tego, na co nie mamy och ty lub co jest sprzeczne z naszymi przekonaniami i interesami. Człowiek uległy spray ważenie, jakby się wciąż wstydził, czuł się winnym każdej sytuacji. Taka osoba jest d sto wykorzystywana. Zmuszana do wyręczania innych osób, w uciążliwych dla nich czn nościach. Wynika to z faktu, że człowiek uległy nie potrafi otwarcie mówić o tym co m~~ a co za tym idzie nie potrafi także odmawiać. Szuka usprawiedliwień dla swoich poi dów, łatwo wycofuje się w obawie o to co pomyślą inni. Taka osoba nie czuje się doba nawet sama ze sobą. Boi się kontaktów z innymi ludźmi. Jej uległość zdarza się, że bue agresję w osobach, które z nią obcują.
Postawa agresyvma róvmież nie ułatwia nam kontaktów z innymi ludźmi. Cz wiek agresywny stara się narzucić innym swój punkt widzenia. Nie słucha więc tego. inni mają do powiedzenia. Jest napastliwy, często narusza godność drugiej osoby pode jąc w wątpliwość jej rozum, używając nieprzyjemnych określeń. Taka postawa zwyl pobudza inne osoby do agresji. Ulówczas nie ma już miejsca na dialog, jest kłótnia, a nie prowadzi do niczego konstruktywnego.
Dobrze jest uświadamiać sobie różnice między tymi postawami oraz konsekwen~ wynikające z ich przyjmowania. Postawy asertyvmej można się nauczyć, ale nie jest łatwy proces. Aby móc być asertywnym, trzeba najpierw nauczyć się świadomie obcow ze swoimi emocjami.
Komunikacja. Rodzaje komuni
Człowiek komunikuje się z innymi ludźmi nie tylko za pomocą słów, ale całej ga gestówl (mimika, ton i modulacja głosu, postawa ciała, gesty wykonywane rękami). tego, czy obydwa rodzaje komunikatów: werbalny i pozawerbalny będą ze sobą zgod zależy na ile zostaniemy zrozumiem przez inne osoby Sam komunikat słowny nie mu wcale oznaczać dokładnie tego, co zostało w nim zawarte. Często posługujemy się ironu a ta może być bardzo różnie odczytana.
Przykład: Jeśli ktoś nam zakomunikuje "cieszę się, że rozbiłeś mój samochód, be już nie mogłem znieść jego koloru", raczej nie przyjmiemy dosłownie jego wypowiedai Tak naprawdę, po takim komunikacie nic nie wiemy o uczuciach drugiej osoby. Możern się najwyżej domyślać, że ironizuje. Nie możemy mieć jednak pevmości, że nasze domt sły są słuszne. Jeśli ktoś komunikuje nam, że słucha uważnie tego, co do niego mówinr i jednocześnie wpatruje się w telewizor lub czyta gazetę, nie uwierzymy jego komunika towi werbalnemu. Ktoś, kto rzeczywiście uważnie nas słucha, przyjmie postawę, która będzie to potwierdzać (pozycja ciała, tempo i siła mówienia, odniesienie do nastroju paM nera rozmowy - odzwierciedlenie). Będzie patrzeć na swego rozmówcę, odłoży inne czyn rości, które mogłyby rozpraszać jego uwagę, będzie szukać potwierdzenia, że dobrze ro zumie to o czym mówimy rap. poprzez dodatkowe pytania, powtarzanie tego co usłyszy (parafrazowanie). W takiej sytuacji następuje jedność komunikatów werbalnego z poza werbalnym. Komunikat staje się jasny i klarowny
Komunikaty pozawerbalne róvmież mogą mieć wielorakie znaczenie. Śmiech nie mus oznaczać wesołości, łzy pojawiają się także przy dużym wzruszeniu, nie tylko wtedy gd; jest nam smutno. Nagłe chwycenie się za głowę może oznaczać nagły ból, jak i "o rety zapomniałem o czymś ważnym". Dopiero, gdy komunikatom pozawerbalnym towarzysz,
52

svwn lar,.:~~ _ i jasne wypowiedzi słowne, wiemy, co chciano nam przekazać. Bardzo ważne yy ~ r -~i ,. .- azrać się snuć domysłów na temat tego, co dana osoba chciała przez swój komuv och n~ n~ -edzieć. Nigdy nie będziemy mieli pewności, że nasze domysły są słuszne. Takie pra '' c° .. :, ~ się może jedynie prowadzić do nieporozumieu. Jeśli nie do końca rozumiemy; pst cz ' lu~ ~i, - :er., prostu otwarcie to powiedzieć. Również nie powinniśmy oczekiwać od innych h czy ' lih! ,.--. domyślały się o co nam tak naprawdę chodzi. Taka postawa prowadzi zwykle myś " ii ~i~~~!.' r~r czujemy się zawiedzeni, niezadowoleni. Lepiej otwarcie powiedzieć co myślipogł ' ż zwrócić się z prośbą o pomoc.
	dob I ~ ~: więc komunikatyvcmość wiąże się z postawą asertywną. Otwarte i jasne wyra	e bud num .--- ;jego zdania, przy zachowaniu spójności wszelkiego rodzaju komunikatów, po	nuiir. _- jesteśmywłaściwie rozumiani przez otoczenie, przyjmowani, jako osoby szczere,
. Czł ,;;;,;,~~ .. ~ _ ~i,~ie, z którymi inni chętnie nawiązują kontakty. Przez to i nam samym jest łatwiej ego, . ~.cjemy własne poczucie bezpieczeństwa, nie odgrodzeni od innych ludzi murem podd ,u" ,zamienia.
	cwykł' v: ~munikowanie się jest niezbędnym elementem ludzkiego życia, bowiem człowiek 	ia, a n va społeczną. Dzięki niemu jesteśmy w stanie zaspokajać nasze potrzeby zarówno 	n~ ° ~--.psychiczne jak i społeczne. Dlatego tak ważnym jest uświadomienie sobie roli
wenty ' ~wn.. _:~-~~-a komunikat oraz nauczenie się jak stać się komunikatywnym dla otoczenia. jest t
~cow wo kilka zasad, których stosowanie ułatwia nasze kontakty z innymi ludźmi:
I . _:; się być jednoznacznie rozumianym przez innych. Jasno formułuj swe wypowie~r °9ilnuj spójności komunikatów słownych z pozawerbalnymi.
_. r~iaj się, że dobrze rozumiesz swego rozmówcę, zadając dodatkowe pytania lub atÓW~ ~~ ' --~z'zając to~co słyszysz.
i .:.aj pytań "dlaczego?", by nie zmuszać rozmówcy do tłumaczenia się.
gam ~j swego rozmówcę, nie przerywaj jego wypowiedzi, słuchaj uważnie tego co mówi. ni). O ~~ ~omyślaj się, co ktoś inny miał na myśli. Lepiej zadawać otwarte pytania, niż dręgodne: się niepewnościami.
e mus I~ :<~daj od innych, aby domyślali się, co chciałeś przez swój komunikat powiedzieć. ironią' v=aj poruszania drażliwych dla twego rozmówcy tematów
I ~~iiruszaj granic intymności swego rozmó«-c~; bądź w rozmowie taktowny i grzeczny .ód, b I' :mruszaj godności drugiej osoby
~-iedzi: ~`! ~3j się być pogodny i wykaż się poczuciem humoru. Nikt nie lubi zbyt oschłych ożemv~.,~mych osób oraz suchych i zasadniczych komunikató~~
Kreatywność. Cechy człowieka twórczego.
i part- IWeatyvmość to zdolność do tworzenia istniejąca potencjalnie w każdym człowieczyn- ! i ' zależnie od wieku. Stopień kreatywności zależy od środowiska społeczno-kulturo-ze ro- ~:,,~ ; ~~d tego, czy stwarza ono warunki do rozwoju postawy twórczej, czy przeciwnie łyszał I r~ ;ie ten rozwój.
	pora- Postawa twórcza charakteryzuje się tym, że potrafimy szukać nowych oryginal	rozwiązań problemu, odrzucając utarte schematy myślowe. Taką zdolność mają małe 	n~ osi: ~ .. _ i. Potrafią znaleźć zastosowanie dla każdego nieznanego im przedmiotu, nadać własną
lyc gdy : :: -.t; e nowej dla nich rzeczy Ta spontaniczna zdolność, jeśli nie jest pielęgnowana przez ~ rety, ~vvisko, stopniowo zostaje przytłumiona. Także szkoła, niestety, hamuje u ucznia twórzyszą ~' podejście do problemu. Wynika to z małych możliwości indywidualizacji.procesu na
53

uczania przy zbyt dużej liczebności klas, schematyzacji wynikającej z zadań progres wydr. Przeładowany treściowo progi am nauczania rzadko pozwala na zastosowanie mr problemowych, przy pozostawieniu pełnej inwencji uczniom.
Człowiek twórczy nie obawia się krytyki otoczenia. Jest otwarty na rzeczowe a~ menty wykazujące niedostatki swoich koncepcji. Potrafi odrzucić schematy myśli z jakimi zetknął się przy rozwiązywaniu podobnych problemów Cechuje go ciekava~ wręcz fascynacja i wytrwałość.w poszukiwaniu odpowiedzi. Jest spontaniczny, nie czuwa obaw przed nieznanym. Jest pogodny, ma poczucie humoru, które sprawia, zrażają go nieudane próby. Te wszystkie elementy implikują takie cechy charakteru; pogoda ducha, optymizm, wiara we własne siły i umiejętności, wysoka samoocena. a za tym idzie umiejętność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, postawa a~ tvwna.
Słownik psychologii autorstwa Norberta Silamy podaje przykład niecodziennego rozn zania problemu zanieczyszczonego kanału akceleratora, wymyślony przez grupę fizy z laboratorium w Batavi (stan Illinois). Naukowcy ci wykorzystali łasicę, którą przepu li przez kanał o średnicy 15 cm i długości 500 m, przypinając jej do uprzęży wycior. P~ kład ten świadczy o niekonwencjonalnym, twórczym sposobie myślenia, który dopra dził do znalezienia rozwiązania niełatwego problemu.
Edward Nęcka podaje pięć cech twórczego wytworu: trafność, która oznacza wytwór ten zaspokaja jakąś potrzebę materialną lub intelektualną; oryginalność, c niepowtarzalność i brak naśladownictwa; niezwykłość, czyli rzadkość występowaaiia dobrych wytworów w danej kulturze czy zbiorowości; konieczność, rozumiana jako i przymusu powstania rozwiązania jakiegoś problemu; wartość estetyczna, czyli możli« oki°eślenia jego cech estetycznych.
Jeśli myślimy o człowieku zdrowym, to to okr eślenie oznacza także człowieka t~ czego, który bez obaw podchodzi do poszukiwania dróg rozwiązań. Nie boi się rze nieznanych, nowych. Potrafi integrować wiedzę z różnych dziedzin. Przewiduje ski działali, analizuje i selekcjonuje informacje. Jest pełen inicjatywy i przedsiębiorczo Dlatego też w praćy znalazły się ćwiczenia mające na celu uzmysłowienie uczniom t jaką odgrywa w ich życiu twórcze podejście do problemów życia codziennego oraz vc~ bycie i ukazanie uczniom ich potencjału twórczego. Zainteresowanych podobnymi z; ciami nauczycieli zachęcam do zapoznania się z podręcznikami Krzysztofa J. Szmi Porzctdek i Przggoda. Lekcje twój°ezości, WSiP, Warszawa 1996, oraz Etenae~atarz tu ezości żz~cia tego samego autora, WA.B., Warszawa 1997 r.
Rodzaje środków psychoaktywr i sposoby ich oddziaływania na organ
Środki psychoaktywne to te substancje, które zmieniają naszą świadomość. Odc wują na ośrodkowy układ nerwowy Powodują przytłumienie przeżywanych emocji, pod nastrój. Do środków psychoaktywnych należą: alkohol, opioidy, przetwory konopi indyj leki i substancje o działaniu uspokajającym i nasennym, kokaina, inne niż kokaina subs pobudzające, substancje halucynogenne, tytoń, lotne rozpuszczalniki.
Opioidy to substancje uzyskiwane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyczn środki przeciwbólowe, uznawane za narkotyki. Działają one przeciwbólowo, zmniejszają 1~
54

uczania przy zbyt dużej liczebności klas, schematyzacji wynikającej z zadań progra wydr. Przeładowany treściowo program nauczania rzadko pozwala na zastosowanie mr problemowych, przy pozostawieniu pełnej inwencji uczniom.
Człowiek twórczy nie obawia się krytyki otoczenia. Jest otwarty na rzeczowe aw menty wykazujące niedostatki swoich koncepcji. Potrafi odrzucić schematy myśł~ z jakimi zetknął się przy rozwiązywaniu podobnych problemów Cechuje go ciekaw wręcz fascynacja i wytrwałość.w poszukiwaniu odpowiedzi. Jest spontaniczny nice czuwa obaw przed nieznanym. Jest pogodny, ma poczucie humoru, które sprawia, zrażają go nieudane próby. Te wszystkie elementy implikują takie cechy charakteru j pogoda ducha, optymizm, wiara we własne siły i umiejętności, wysoka samoocena. i za tym idzie umiejętność radzenia sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi, postawa am t5ryvna.
Słownik psychologii autorstwa Norberta Silamy podaje przykład niecodziennego rota zania problemu zanieczyszczonego kanału akceleratora, wymyślony przez grupę finy z laboratorium w Batavi (stan Illinois). Naukowcy ci wykorzystali łasicę, którą przepn li przez kanał o średnicy 15 cm i długości 500 m, przypinając jej do uprzęży wycior P kład ten świadczy o niekonwencjonalnym, twórczym sposobie myślenia, który dopra dził do znalezienia rozwiązania niełatwego problemu.
Edward Nęcka podaje pięć cech twórczego wytworu: trafność, która oznacza wytwór ten zaspokaja jakąś potrzebę materialną lub intelektualną; oryginalność, c niepowtarzalność i brak naśladownictwa; niezwykłość, czyli rzadkość występowania dobnych wytworów w danej kulturze czy zbiorowości; konieczność, rozumiana jako I przymusu powstania rozwiązania jakiegoś problemu; wartość estetyczna, czyli możli« określenia jego cech estetycznych.
Jeśli myślimy o człowieku zdrowym, to to określenie oznacza także człowieka t czego, który bez obaw podchodzi do poszukiwania dróg rozwiązań. Nie boi się rz nieznanych, nowych. Potrafi integrować wiedzę z różnych dziedzin. Przewiduje sl działań, analizuje i selekcjonuje informacje. Jest pełen inicjatywy i przedsiębiorcz Dlatego też w praćy znalazły się ćwiczenia mające na celu uzmysłowienie uczniom jaką odgrywa w ich życiu twórcze podejście do problemów życia codziennego oraz w bycie i ukazanie uczniom ich potencjału twórczego. Zainteresowanych podobnymi ciami nauczycieli zachęcam do zapoznania się z podręcznikami Krzysztofa J. Szn Porzctdek i przggoda. Lekcje twórczości, WSiP, Warszawa 1996, orazEleme~atarz ts ezości żęcia tego samego autora, WA.B., Warszawa 1997 r.
Rodzaje środków psychoakty i sposoby ich oddziaływania na org
Środki psychoaktywne to te substancje, które zmieniają naszą świadomość. wują na ośrodkowy układ nerwowy. Powodują przytłumienie przeżywanych emocji, nastrój. Do środków psychoaktywnych należą: alkohol, opioidy przetworykonopi i leki i substancje o działaniu uspokajającym i nasennym, kokaina, inne niż kokaina pobudzające, substancje halucynogenne, tytoń, lotne rozpuszczalniki.
Opioidy to substancje uzyskiwane z przetworów maku lekarskiego oraz syntetyc; środki przeciwbólowe, uznawane za narkotyki. Działają one przeciwbólowo, zmniejszają
54
"*. •91t. ...,~.... ..... , .....

",, ._ ,. j~~`~,ar zyszące bólowi, dają uczucie wewnętrznego spokoju, a nawet euforii. Szy bko ~~~ , t azaeżnienie. Przyjmowane są doustnie, dożylnie, domięśniowo, podskórnie, są pa
.~~ciągane przez nos. Do opioidów zaliczamy: opium (wyciąg z maku lekarskiego), ane pod postacią ciemnobrązowych bryłek lub proszku, morfinę - występuje pod >ayształków, tabletek lub płynu, kodeinę- biały proszek, heroinę (syntetyczny śro~~taci proszku o kolorze od białego do brązowego, kompot (polska heroina) - jest °Izl alkaloidów opium z przewagą zawartości morfiny i heroiny nietrwały (24-48 goa koloru ciemnobrązowego, o słodkim zapachu i gorzkim smaku, makiwarę (zwaną
	- -.wvar ze słomy makowej, o kolorze czarnej kawy, gorzkim smaku, zielone- substan	- -: iT~oana z mleczka makowego w okresie letnim. Jednorazowo przyjęte opioidy wywo	:ę.zmniejszenie uczucia głodu, nudności, wymioty, niepokój ruchowy lub spowolnie	muchowe i senność, subiektywne odczuwanie ciepła przy niewielliim obniżeniu tem
	--,_iała, rozszerzenie naczyń obwodowych, podsychanie śluzówek, zmniejszeniewy	:oków żołądkowych, zwężenie źrenic, osłabienie reakcji na światło, zaparcia, obni	~oienia krwi, zmniejszenie aktywności ośrodka kaszlu (groźba zachłyśnięcia). Stałe 	v-. gnie tych substancji powoduje uszkodzenia narządów miąższowych, wyniszczenie 	:u. zaburzenia jego funkcjonowania. Ostry przebieg ma także zespół abstynencyjny
_; acy w ciągu 8-12 godzin po przyjęciu ostatniej dawki, osiągający szczyt w 3-4 dobie.
	?~:onopie indyjskie zawierają kilkadziesiąt aktywnych biologicznie substancji, z któ	xr~;^ ~~ ażniejszymi są tetrahydrokannabinole (THC). Powodują one przede wszystkim 	~WO~~ ~~- psychiczną. Zależność fizyczna jest słaba. Przetwory konopi indyjskich, uży	MU~: odurzania się to: marihuana - mieszanina suchych liści i kwiatostanów żeri	~i~~ ~:~zyomina suszoną natkę pietruszki, najczęściej palona w skrętach, haszysz 	pv~~~~ . r :.,-wiatostanów żeńskich, zmieszana z kwitnącymi szczytami i pędami roślin żeń	~~:~~ zarne lub brązowe kulki lub kostki, używany do palenia, zawiera więcej THC niż 	n~~. ~~:~a, olej haszyszowy jest wyciągiem z konopi i zawiera 70% THC, ma postać 	rt ~ 'Hr~~~ ,a_~~tzowego oleju, dodawany do papierosów
ści ~ ;.ułanie THC zależy od przyjętej dawki. Zaobserwowano cztery fazy działania THC: .o - mi; ,, r>rego samopoczucia i euforii z wielomównością, faza nadwrażliwości zmysłowej, d ~~n ~za słuchu i wzroku z zaburzeniami poczucia czasu i przestrzeni, niekiedy napanj , WVn : ~ ::ego lęku, faza ekstatyczna, faza snu i przebudzenia.
	dt ` _'~-rymowaniu THC towarzyszą objawy somatyczne: wzrost ciśnienia krwi, wysu	o~~_ ~uh~;"~" : V u zówek jamy ustnej, ataki kaszlu, pmyspieszenie tętna, przekrwienie gałek ocznych, 	pm~~~ i~, zwiększenie apetytu, bóle i zawroty głowy zaburzenia koordynacji ruchowej, 	huu~.~ ._ kuncentracji uwagi, zaburzenia pamięci, ogólnie gorsza sprauvność psychofizyczna. 	q!!~^w ~-rl e przyjmowanie prowadzi do zaburzeni snu, przewlekłego zapalenia krtani i oskrze
Ch Iii. ~:~u ogólnej aktywności, apatii. W zespole abstynencyjnym występuje przede wszystIran:: - d psychiczny, a z nim drażliwość, zaburzenia snu, lęk, spadek łaknienia.
m.
iły- ' Substancje uspokajające i nasenne (benzodiazepiny i barbiturany) są środkapinm . .;ie uzależniającymi fizycznie i psychicznie. Powodują wzrost tolerancji (koniecz
'z~ _°zyjmowania coraz większych dawek w celu osiąg~~ięcia tego samego efektu) oraz donn
ch' hn~,,", reję krzyżową, np. z alkoholem.
cle ` Leki nasenne - barbiturany działają depresyjnie na ośrodkowy układ nen~vo«ry. ~;I:,.,: :7ie od dawki mają działanie uspokajające, przeciwbólowe lub przeciwdr°gawlcowe. ~II~ i ~ ~'.edzają funkcje poznawcze.
;ne Leki uspokajające - pochodne benzodiazepin są substancjami psychoaktywnymi. lyk ~~If ~ ~: ;rj ą przeciwlękowo, uspokajająco, przeciwdrgawkowo i nasennie. Przewlekłe prz~~mo

wanie benzodiazepin powoduje zaburzenia nastroju, senność, apatię, zaburzenia p i koncentracji, spadek zainteresowań, zmniejszenie sprawności intelektualnej, a także rzenia koordynacji ruchowej, osłabienie siły mięśni, drżenia kouczyn i zauvr oty głowy. O)~' przy przewlekłym przyjmowaniu barbituranów są podobne, ale mają większe nasilenie.,
Często występują lęki, niepokoje, ataki agresji, zaburzone wnioskowanie, n' raźna mowa. Przy wieloletnim przyjmowaniu występują zaburzenia neurologiczne. moralne, układu krążenia, oddechowego oraz zaburzenia psychiczne. Jednorazowe jęcie dużej dawki może w przypadku substancji z obu tych grup doprowadzić do śi ' na shmtelc porażenia ośrodka oddechowego i zatrzymania oddychania.
Kokaina jest lekiem silnie pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy. Wywołuj fonię, pobudzenie ruchowe i seksualne, obniża łaknienie. Powoduje silne uzależnienie chiezne oraz bardzo słabe fizyczne. Jest to krystaliczny biały proszek, dobrze roz czalny w wodzie. Najczęściej zażywana jest dożylnie, do nosa lub palona. Przy umi wianych dawkach występują objawy: euforii z uczuciem ustąpienia zmęczenia fizys
i psychicznego, jasność myślenia, wzmożona samoocena i pewność siebie, brak pot snu, potrzeba kontaktu emocjonalnego z ludźmi, pobudzenie seksualne, wzrost ciśni kmvi, przyspieszenie oddechu, zwolnienie, a następnie przyspieszenie akcji serca. szerzenie źrenic. Przy uzależnieniu od kokainy mogą występować: urojenia prześla eze, omamy wzrokowe i shchowe, zaburzenia snu, napady drgawkowe, przemiennie 1~ i wzrost łaknienia, wyniszczenie, wzrost ciśnienia krwi i zaburzenia rytmu serca. Przy przyjęciu dużych dawek wszystkie te objawy są bardzo nasilone. Mogą doprowa~ do śmierci wwyniku zaburzeua akcji serca przy jednoczesnym nagłym spadku ciśnio~i
Amfetamina lek psychostymulujący (pobudzający), działa silnie na ośrodkowy uli remvowy powodując: zniesienie uczucia zmęczenia, wzmożenie koncentracji uwagi i ł~' rzenia, subiektyvme uczucie wydolności fizycznej i psychicznej, zwiększenie inicjatywy, a~ syvność, zmniejszenie łaknienia, potrzeby snu, podwyższenie ciśnienia krwi, przyspie~ nie czynności serca, rozszerzenie źrenic. Produkowana nielegalnie w postaci białego pra lnu, przyjmowana do nosa, doustnie, dożylnie lub palona. Przewlekłe przyjmowanie amf~ miny prowadzi do wyniszczenia organizmu. Występują wtedy takie objawy jak: zmiany i stroju, omamy wzrokowe, słuchowe i czuciowe, wielomówność, drżenie kończyn, zabun nia rytmu serca, mdłości, wymioty, rozszerzenie źrenic, zawroty głowy, podwyższona te pcratura ciała. W celu łagodzenia tych objawów osoby uzależnione sięgają często po in substancje psychoaktywne (barbiturany, benzodiazepiny, alkohol, opioidy).
Substancje hałucynogenne - do najczęściej przyjmowanych w Polsce należą: L; grzyby z grupypsylocibe, bielmi (szalej). Zażywanie halucynogenówpowoduje: omamyw~ kowe, zmienne nastroje (eufoi°ię, stan lęku, panikę). Po zażyciu LSD w pierwszej kolejno pojawiają się objawy somatyczne, nieprzyjemne dla biorącego: mdłości, wzrost ciśnien drżenie mięśniowe, wzrost temperatury Po nich następuje faza doznali psychicznych: i zje, omamy, zwłaszcza wzrokowe, zaburzone odczuwanie upływu czasu, przestrzeni, pe wienie się uczucia unoszenia, pływania, wyostrzenia postrzegania barw, mieszanie dozo związanych z różnymi zmysłami, zaburzeniawnioskowania i pamięci, nastroje euforycz ekstatyczne, lęki, panika z czynną agresją, urojenia często fantastyczne.
Nikotyna j est krótkotmvałym stymulatorem ośrodkowego układu nerwowego, c sto odbierana subiektywnie jako uczucie odprężenia. Powoduje zależność psychiczny. zyczrą i wzrost tolerancji. Czysta nikotyna jest substancją silnie trującą. 50 mgwchłon te przez śluzówki może spowodować śmierć. W papierosie jest 10-15 mg czystej pikoty
56

~ organizm palacza wchłania mniej niż lmg. Nikotyna z papierosa dochodzi do . ;.~ minutę, ale czas działania obwodowego wynosi 30 minut, po czcm działanie
li stopniowo zanika. Nikotyna zażywana jest wzie~i~ie (iv papierosach. cyga:, :;ach), żuta lub wciągana do nosa (tabaka). Dym z papierosów zawiera nie tylko -:. która wpływana nadprodukcję adrenaliny co z kolei podnosi ciśnienie kmvi.
i : akcję serca, powoduje choroby naczyniowo wieńcowe, ale także substancje smo.:o cerogenne), powodujące nowotwory płuc, krtani, oskrzeli oraz kilkanaśeie ró ż:.- iw; z których najgroźniejszym jest tlenek węgla. Na jego działanie narażone są
	:!obywające w towarzystwie palaczy. Cierpią one z powodu bólu głowi: p odraż	. .azówek oczu i nosa. Uzależnienie od palenia dotyczy przede wyzyskim sfery- psy	- .rej, bowiem bardzo silne są objawy odstawienia, wśród których dominują: irya
~iwość, pogorszenie koncentracji uwagi i pamięci, niepokój i obniżenie nastroju. :ny głód nikotyny, bezsenność, dolegliwości jelitowe, zwiększenie łaknienia. wzrost ~a, zawroty i bóle głowy
i_atne rozpuszczalniki organiczne działają depresyjnie na ośrodko~i~- ukł<~d ner~w~odując: euforię z tendencją do fantazjowania, omamywzrokowe podobne do snów.
-,_~~zalniki przez wiele godzin są wydalane przez układ oddechowy. Powodują silną ć psychiczną i fizyczną. Pochodzą z płynów, aerozoli, past, proszków Są w-dychane foliowego, tak aby obejmował on nos i usta. Większość tych substancji po~roduje kie jak: nadwrażliwość na światło, dzwonienie w uszach, niekiedy zachowania
	°m, bóle głowy niezborność ruchową, spowolnienie i zamazanie mowy przyspiesze	erca i nieregularność oddechu, mdłości, wymioty, biegunki, rozszerzenie źrenic. 	e. podrażnienie błon śluzowych nosogardzieli i układu oddechowego.
°zewlekłe przyjmowanie może powodować uszkodzenia wątroby nerek, układu ~;rczego, zwyrodnienie nemvów obwodowych. Przy wdychaniu substancji lotnych . ,oliowego łatwo dochodzi do przedawkowania, którego skutkiem jest gwałtowne aie z utratą przytomności. Może także dojść do śmierci.
~I kohol podlega w organizmie dwufazowemu procesowi rozkładu. W fazie pierw. skutek działania enzymu utleniającego (dehydrogenaza alkoholowaADH) prze
, -.- aldehyd octowy. Jego obecność powoduje nieprzyjemne odczucia: ból głowy, mdło::oty przyspieszoną akcję serca. W drugiej fazie działa enzym rozkładający (de-: ~naza aldehydowa DALD), pod wpływem którego aldehyd octowy rozkłada się na w«y, a następnie wodę i dwutlenek węgla. Obecność kwasu octowego powoduje 1~e odczucia odprężenia. Szczególna predyspozycja niektórych osób do spożywa::olu polega na tym, że mają one szybko działający DALD i powolny ADH, co po
	c -,rótkotmvałe istnienie przykrych objawów, związanych z aldehydem octowym. 	:wykazują taki stan rzeczy u 60-70% ludzi rasy białej. Odwrotne działanie stwier	osobników rasy żółtej, stąd nie alkoholizm stanowi tam problem społeczny, 	~_d~:
	';kohol jest środkiem psychoaktywnym, działa depresyjnie na ośrodkowy układ 	° ;.-. Zakłóca bądź zmniejsza aktywność mózgu. Po spożyciu niedużych ilości alko	:ninują pozytywne odczucia, tj. odprężenie, uczucie beztroski, znika napięcie, po
~:e dobry nastrój. Zmienia się ocena sytuacji, przytłumione zostają emocje związa-vesem. Jednak dalsze działanie alkoholu znajdującego się w organizmie powoduje ::`~e aktyvcmości psychomotorycznej. Pojawia się rozdrażnienie, które zniknie po
następnej dawki alkoholu. Ten schemat się powtarza. Dlatego też wielu ludziom :dno panować nad piciem.
57

Skutki uzależnienia od alkoholu są bardzo poważne i dotyczą trzech sfer ży Częste spożywanie alkoholu prowadzi do zmian chorobowych, takich jak: nowotwor~-p~ łyku, skóry, tarczycy, wątroby, (bowiem alkohol działa hamująco na produkcję, ro7~ś lub uwalnianie hormonów, co z kolei zmienia metabolizm), choroby serca, niewydol~ lcr ążcnia, marskość wątroby, cukrzyca, stłuszczenie wątroby, zapalenie błony śluzu żołądka, nadciśnienie, osłabienie systemu immunologicznego, zaburzenia snu.
W sferze psychicznej następują także duże szkody związane ze spożywaniem aJ holu. Osoba uzależniona żyje w ciągłym poczuciu winy, popada w depresję, przygnea nie, traci chęć do życia. Pije, by zagłuszyć te przykre uczucia.
Na skutek picia zaburzona zostaje także sfera społeczna. Następstwem picia konflil~,y pojawiaj ące się w rodzinie, w pracy, w środowisku przyjaciół. Częstym skuik jest utrata pracy rodzW y grona osób bliskich.
~Ikoholizm charakteryzuje się zależnością zarówno fizyczną jak i psychir~ Zespół odstawienia powoduje powstawanie bardzo ciężkich objawów, które wymap fachowej pomocy medycznej. Stopień działania alkoholu zależy od wielu czynników: ku, wagi ciała, predyspozycji genetycznych, stanu zdrowia. Jednak należy zdawać sc sprawę, że mechanizm jego oddziaływania jest taki sam dla każdego i nie zależy od ~ ku, płci i innych czynników Częste picie alkoholu, który jest zarówno w wódce, winie i piwie, może doprowadzić do uzależnienia, z którego powrót jest ba: dzo trudną i dlu trwałą drogą. Z alkoholizmu nie można się wyleczyć. Można tylko zostać niepijącym a holihicm.
Istota i rodzaje uzależn
	"Lzależnienie, to psychiczny i fizyczny stan wynikający z interakcji między żyw 	orgaW zmem a substancją chemiczną (alkohol, nikotyna, leki, narkotyki), charakteryzuj 	się zmianami zachowania i innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmo~ 	nia danej substancji w sposób ciągły lub okresowy, w celu doświadczenia jej wpływu 	psychikę, lub by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji". Tę d 	nicję opublikował w roku 1969 Komitet Ekspertów Światowej Organizacji Zdrowia (WH 	Najistotniejsze cechy i objawy uzależnienia to:
- bardzo silna potrzeba, wręcz przymus używania substancji psychoaktywnej,
- utrata samokontroli w używaniu danej substancji psychoaktywmej (polega na bra kontroli dawek i niemożności przerwania przyjmowania),
- przyjmowanie substancji psychoaktywnej w obawie przed wystąpieniem objawy abstynencyj pych,
	- wystąpienie zespołu odstawienia po przerwaniu brania środka psychoaktywne 	- wzrost tolerancji (w celu uzyskania tych samych efektów działania substancji koniec; 	jest zwiększanie przyjmowanych dawek),
- postępujące zaniedbywanie innych zainteresowań lub przyjemności na rzecz zdobywa i przyjmowania substancji uzależniającej,
- zażywanie substancji psychoaktyvemej, pomimo wyraźnych szkód zarówmo fizyczni jak i psychicznych i społecznych związanych z jej przyjmowaniem.
Uzależnienie może róvmież dotyczyć czynności, np. hazard, gry komputerowe. lew~izja, jedzenie, opalanie w solarium. Istotną cechą w tych uzależnieniach jest niem rość powstrzymania się od danej czynności, mimo widocznych złych skutków, które c powoduje w życiu osoby uzależnionej. Tak więc cechy charakteryzujące uzależnieniE takie same w przypadku zażywania substancji psychoaktywnych, jak i w przypac
5S

y.-nności o których mowa. Cała aktywność osoby uzależnionej koncentruje się wokół ostancji lub czynności, bez której nie może się obejść. Zaniedbuje swoje obowiązki, pada w konflikty z rodziną, ma problemy w pracy Na ogół traci zdroy• osąd syuacji, ahiej się znajduje. Racjonalizuje, widząc swoje uzależnienie, jako konsekwencję a nie aod niepowodzeń w życiu społecznym, psychicznym i fizycznym.
	Najbliższe otoczenie takiej osoby na ogół również przyczynia się do pogłębiania 	;leżnienia, poprzez niewłaściwe podejście do problemu osoby chorej. Starając się uspra	~dliwiać, łagodzić konflikty, unikać zadrażnień, poprzez milczące znoszenie zachowań 	ileżnionej osoby zwahiia się ją od odpowiedzialności za to co robi. Pozostali członko	rodziny stają~się osobami współuzależnionymi. Przyjmują pev~nne sztywne role. z któ	1 bardzo trudno wyjść. Leczenia wymaga więc nie tylko sam uzależniony; ale także 	najbliższe otoczenie.
	Uzależnienie jest chorobą bardzo trudną do leczenia, bowiem dotyczy sfery ps~-	~wnej (potrzeba przyjmowania substancji, niemożność powstrzymania się od czynno	sfer°y fizycznej (adaptacja ośrodkowego układu nerwowego do danej substancji ps~-
	aktywnej, występowanie zespołu abstynency~nego po jej odstawieniu) oraz sfer- spo	~~~ .nej (zaburzone funkcjonowanie w rodzinie, w środowisku pracy). Zatem leczenie to 	tylko odtruwanie organizmu, ale także n a ogół długotrwała terapia, pozwalająca na 	snowanie abstynencji i przywrócenie zdolności funkcjonowania w środowisku.
Pomoc osobom uzależnionym i współuzależnionym.
nie Na przykładzie rodziny alkoholika można prześledzić zachowania osób bezpośred~: ,~ nim związanych. Podobne zachowania znajdziemy w rodzinach osób z dowolnym
~ywy ~~, ~,eżnieniem. Ponieważ człowiek uzależniony skupia całą swą uwagę na zdobywaniu, ~zują graniu środka lub wykonywaniu czynności, od której jest zależny zaniedbuje swą mow g~~ iuę, nie wykónuje swych obowiązków, jego emocjonalne więzi z bliskimi mu osobami
i~ _ają zniekształceniu. Rodzina taka staje się dysfunkcyjną, co oznacza, że nie spełnia ~ę de I; ~ <tawowej funkcji wobec jej członków, nie daje poczucia bezpieczeństwa w szerokim u~C r°~ w.nuieniu tego sformułowania.
	Współmałżonek i dzieci czują się wciąż zagrożeni, co wynika z niestabilności i 	u; ezewidywalności zachowali alkoholika. Żyjąc w ciągłyan strachu, starają się łagodzić 	. bra I,i,; akty Starannie ukrywają swój problem przed otoczeniem. Wstydzą się, więc kłamią,
	a" alkoholika przed znajomymi, sąsiadami, przełożonymi w pracy Rodzina staje się 	>jawó ' ~~;;,; w;nięta, co oznacza, że jej członkowie nie wychodzą ze swymi problemami na zev~nnątrz, 	Ii~. - -nukają wsparcia i pomocy Poszczególne osoby przyjmują sztywne role, które w ich 	wneg Iu:~ :sianiu pozwolą im na łagodzenie starć i konfliktów
	Zieczi Współmałżonek (częściej kobieta) przyjmuje rolę opiekuna, który tuszuje zacho	Inu~ u alkoholika. Posprząta, by zatrzeć ślady nietrzeźwości, będzie tłumaczyć przed oto	«~ <<~~ pip,; -.em, że mąż źle się czuje i dlatego leży w łóżku, choć jest już środek dnia, będzie 	j~u;; . . <ić się z drogi przy wybuchach agresji.
	~'~~~> ~' ~! Vajstarsze dziecko przyjmuje na ogół rolę bohatera, który czuje się odpowiedzial	ur : ~ gałą rodzinę. Będzie starać się perfekcyjnie zastąpić trzeźwego rodzica w jego czyn	' ~ , t ,sim ,.ich domowych, w opiece nad młodszym rodzeństwem. Jednocześnie w poczuciu odpo
~ ~ ~ ~ no uN~° ~ ialności za los rodziny będzie również wzorowo wypełniać swoje obowiązki szkolne. ~~: ~,: oi Drugie dziecko przyjmuje najczęściej rolę kozła ofiarnego. Chce za wszelką cenę icnic Ilr~~ ..;uważane. Jego zachowania są negatywne: nie uczy się, wagaruje, wdaje się w bójki, :ypadlti~,j"~ - .._n.esywne przez co wciąż skupiana sobie uwagę zarówno szkoły jak i domowników
59

Trzecie dziecko to aniołek, dziecko niewidzialne. Żyje zamknięte w swoim św-i Słabo się uczy nie nawiązuje bliższych kontaktów z rówieśnikami, jest zablokowane cjonalnie, ciche, na ogół nie zauważane przez nauczycieli, kolegów, domovcmików
Najmłodsze dziecko to najczęściej maskotka. Przymilne, zawsze uśmiechnzv~n~aca na siebie uwagę otoczenia, bawiąc wszystkich swymi zachowaniami. Wszystkie te role wynikają z niezaspokojonych podstawowych potrzeb. Zos.
one tak mocno wyuczone, że dzieci alkoholików powielają je w swych dorosłych zv ' kadr. Perfekcjonista - bohater, będzie taki również w stosunku do własnych dzieci. swego współmałżonka. Będzie nadmiernie wymagający i surowy w ocenach czło swojej rodziny Zajęty przede wszystkim pracą stanie się "toksycznym" rodzicem. P nie pozostałe dzieci nie będą potrafiły wyzwolić się z dobrze wyuczonej roli. Dla t osób powstały grupy terapeutyczne DDA (Dorosłych Dzieci Alkoholików), które po Tają im uwolnić zepchnięte w głąb podświadomości, przez wiele lat tłumione emocje, . zane z życiem w dysfunkcyjnej rodzinie alkoholika, a także pomagają wyzwolić się z i rzuconych sztywnych ról.
Opisane powyżej role nie poprawiają stanu rodziny Przede wszystkim nie po gają osobie uzależnionej wyjść z nałogu. Nie pomagamy alkoholikowi, chroniąc go i mając z odpowiedzialności za to co robi. Tu cierpią wszystkie osoby Zarówno sam leżniony który żyje z narastającym poczuciem winy, które stara się zagłuszyć w so jedynym znanym sobie sposobem - ucieczką od rzeczywistości i problemów, jak i pozo li członkowie rodziny która nie spełnia podstawowych swoich funkcji. Nie ma poci bezpieczeństwa, bo rodzina traci trzy podstawowe cechy: otwartość (umiejętność wy dzenia z problemem na zewnątrz w celu szukania pomocy i wsparcia), wzajemność (u jętność wzajemnego wspomagania się i zastępowania przez poszczególnych członków dziny) oraz szczerość (brak obaw przed otwartą rozmową na każdy temat, możliwi wzajemnego wsparcia członków rodziny w trudnych sytuacjach). W rodzinie alkoho cała uwaga jej członków skupiona jest wokół osoby uzależnionej i jej problemu. Przy
o problemie nie mówi się w sposób otwarty W ogóle się nie mówi, a jeżeli to szuk ' błędyych, w danym momencie wygodnych tłumaczeń dla sytuacji. Dlatego przy lecze osoby uzależnionej tak istotne jest poddanie terapii wszystkich członków rodziny Cz do leczenia alkoholika dochodzi dopiero na skutek tego, że jego rodzina zmienia sv~ zachowania wobec problemu uzależnienia.
Członkowie rodzin osób uzależnionych mogą znaleźć pomoc w grupach tera tycznych i grupach samopomocowych: Al - Anon (dla współmałżonków), Al - Ateen dzieci). Muszą się one nauczyć wyrażać swe emocje, nauczyć się akceptacji sam siebie, otwartości w stosunkach z innymi ludźmi, zdobyć umiejętność nawiązyw i podtrzymywaniakontaktów towarzyskich. Muszą także zrozumieć istotę uzależnia by móc rzeczywiście pomóc chorej osobie że swego otoczenia. I
Grupy samopomocowe dla osób współuzależnionych pomagają przede wszyst spojrzeć na problem z szerszej perspektywy pozwalają na dzielenie się doświadczeni a wreszcie na to, by poczuć się członkiem większej grupy z takim samym problemem. pomaga przestać się czuć samotnym i słabym wobec problemu. To pomaga uwierzyć, skoro innym się udaje, to i mnie się uda.
60




BIBLIOGRAFIA

Chmielewska, H. Baran-Furga, Zaburzenia pshch iczne i zaburzenia zaclzo2vania ;poivodowanęprz~jznowanienz szcbstazzcji psychoab~tycnhch,
CPR, Warszawa 1995.
`~ Dmochowski, Interakcyjzaz~ model ficnkćjonowazzia spoleczcaego ih~onzunikowanie, się),
PW1V, Warszawa 1993.
ę z n~ ~ Dodziuk, 7h~zcdzza nadzieja, I'.-RPA, Warszawa 1993.
Ekman, R. Davidson, Natura emocji,
t-~dańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdausk 1998.
~zost~~ Ia. halewicz,ABCpz°obLezzzów aLkohoLozv~cLa, P ~ItPA, Warszawa 1993.
(utuli Fisher, W Ury, Dochodzc~c do Tak, ;ów PWE, Warszawa 1991.
hoh 1 leszen-Niejodek, H. Sęk, Ps~~choLogia zdrowia swoi
~ape -~illney, G. Leaton, Zrozumieć alkohol, ~n (dl 'AI~PA, Warszawa 1996.
zy t v,y-d. w serii Nowe tendencje w psychologii, PWN 1997.
skal zzeni "~»'»zcztor 95 adresów i izzst~tucji zajmujących się probtemat~kct nzależnier ~zęst I ~' 1~rctologii rodziny,
rz~d Miasta Łodzi 1995.
:aról-Fijewska, Trening asertywności,
nstytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1992.
'vlaruszewski, E. Ścigała, Emocje. Ateksymia. Poz7zanie, '~~~ydavcmictwo Fundacji Humaniora, Poznań 1998.
~m. i
;yć, ż~ T. Vlay, UzaLeżzziezzie i Laska - miłość - duchowość - uwolnienie, j~I `,Iedia Rodzina, Poznali 1994.
'~, I ieścicka-Mellibruda, Nie poddawaj sie smutkowi, '~i~s~dawnictwo Instytutu Psychologii Zdrowia i Twórczości 1997.
'vecka, TIIOP... tzvóz°cze o°ozwictz2~wanie problemów, ~. oficyna Wydavmicza "Impuls", Kraków 1994.
61

	E. Nęcka, Proces twórczy i,jego ograniczenia, 	Oficyna Wydav~micza "Impuls", Kraków 1995. 	Z. Nęcki, Ko~zzzcza%kozvamie i rozmowa,
PWN "Cha.raktery" 1997, nr 2. W Osiatyiski, Grzech czy choz°oba,
Instytut Psychiatrii i Neurologii. Komisja Edukacyjna w Dziedzitue Alkoholizmu i Innych Uzależnień. Fundacja im. Stefana Batorego.
A. Pacewicz, fak pomóc dziecku nie pić,
Specjalistyczna Poradnia Profilaktyczno Terapeutyczna dla Dzieci i Młodzieży zc Środowisk Zagrożonych Alkoholizmem, Warszawa 1992.
1'~~obtenzatt'ka uzależzziez"a. PrograznEdukacyjny, MEN, Warszawa 1991.
W Sl~rzypczyk, Listy. Wybór tekstów dzieci alkoholików, Fundacja Wspierania Rozwoju Pełnego Zdrowia, Łódź 1996. J. Szymborski, Z. Juczyuski, W Zatoński, N. Ogiuska
Pz~ociram zapobiega7aia palenia tytoniu dla uczniów starszych klas szkół podstawowych,
Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1996. W Lry, Odchodzctc odNie,
I'WE, Warszawa 1995.
B. T. Woronowicz, Alkohotiznz,jako choroba, PAR,PA, Warszawa 1994.
E. Woydyłło, Wz~bierazn Zvolność,
Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1993.

'~ "~` ~~ ~:,
Tra-':.'iJ~ !Y~ ~,~~ł~ I~~. s
AntanJ ł(uip~ ,
,Z~ ~A'a,.~., ,.. _ _i
- Ludmiła Krawczyk Antoni Kulpa
	Małgorzata Maicka 	ORIENTACJA ZAWODOWA 	Przewodnik naoezyciela gitnrta~um i szkoły podstawowej
Jak w Sposób przemyślany przygotować ucznia do wyboru przyszłej szkoły i zawodu, aby potrafił się
	elastycznie dostosować do rynku pracy zgodnie 	ze swoimi zainteresowaniami. temperamentem 	i uzdolnieniami?
	Odpowiedt r~ ~ - ecie państwo w 	priowanej publikacji. 	Zawłera ona opracowania tecuetyczne wymienionych
	zagadnieli oraz sauir~ze lekcji, które 	może wykorzys~ć wyci luó pedagog 	szfc~ny rra ~łcc~r wychowawczych.
	Książka prrydatna też bęc dla prowadzących 	zajęcia z Wiedzy o spofarzr~stwie z Wychowania 	I~ do aktywnego u~ w życiu gospodarcrym.
Ryszard Szubafiski NADZ6R PEDRGOGICZNY
sprawowany przez dyrektora szkoły
W książce tej przedstawiona została cała gama czynności, jakie winien podjąć dyrektor szkoły.
	aby profesjonalnie sprawować powierzone mu obowiązki. 	Szereg konkretnych rozwiązań prowadzenia 	dokumentacji wraz z przykładami, może zostaó
	wykorzystanych nie tylko w pracy dyrektora zreformowanej 	szkoły, ale również przez nadzór pedagogiczny każdego 	szczebla. placówki doskonalące nauczycieli oraz przez
	tych nauczycieli, którzy planują objęcie stanowisk 	kierowniczych w oświacie. Autor dysponuje niezwykle 	szerokim doświadczeniem, przeszedł prawie wszystkie
	stopnie kariery szkolnej: od nauczyciela, poprzez dyrektora 	i wicekuratora. Obecnie zajmuje stanowisko zastępcy 	dyrektora Departamentu Kształcenia i lhrychowanla w MEN.
	W swoim opracowaniu Ryszard Szubański wykorzystuje 	nie tylko własne doświadczenia. ale też opracowania 	naukowe oraz dorobek zachodnich systemów edukacyjnych,
w szczególności brytyjskiego, na wzorcach łctórego przepro~nadzana jest reforma polskiej oświaty.



Wydawnictwo Szkolne PWN Sp. z o.o. Wydanie I. Arkuszy drukarskich 4 Druk ukończono we wrześniu 1999 r.
Skład i łamanie: Studio Graficzne Agaty Sobiepańskiej Druk i oprawa: Oficyna Drukarska WiP, Mszczonów