Andrzej Piskulak

"Trans - Gombrowicz" - cześć I

Od autora. 
W związku ze zbliżającym się "Rokiem Gombrowicza" pragnę czytelników Biblioteki 
Internetowej "Exlibris" poinformować o tym, co się będzie działo w regionie 
świętokrzyskim oraz w całym kraju w celu upamiętnienia autora "Ferdydurke". W 
miarę zdobywania przeze mnie materiałów, będę je publikował w kolejnych 
odcinkach. Specjalnie dla Biblioteki Internetowej "Exlibris" utworzyłem właśnie 
ten cykl zatytułowany "Trans - Gombrowicz". 
W pierwszej części spróbowałem zdefiniować pojęcie "Rok Gombrowiczowski" oraz 
dokonać swego rodzaju inwentaryzacji tego, co pozostało po wielkim pisarzu i 
jego rodzinie w Świętokrzyskiem. Udało mi się uzyskać obszerne wypowiedzi takich 
znakomitych publicystów, jak mistrzyni reportażu biograficznego, Joanny 
Siedleckej - autorki legendarnego już chyba "Jaśnie Panicza", nieocenionego dla 
literatury polskiej profesora Janusza Odrowąża - Pieniążka oraz znakomitego 
krytyka literackiego Jana Zdzisława Brudnickiego. Szkic pt. "Świętokrzyski 
Transatlantyk Gombrowiczowski" napisałem dla "Świętokrzyskiego Kwartalnika 
Literackiego" wydawanego przez kielecki oddział Związku Literatów Polskich. 
Inne materiały były także publikowane w gazetach i wydawnictwach, w których 
jestem stałym współpracownikiem. 
ŚWIĘTOKRZYSKI TRANSATLANTYK GOMBROWICZOWSKI
Spis ważniejszych śródtytułów 
Kochanowski kontra Gombrowicz?
Kapłan niedojrzałości - komentarz, felieton Jana Zdzisława Brudnickiego
Pierwsze "zaślubiny" Gombrowicza z Polską...
Gombrowicz był skądś... - wspomnienia Joanny Siedleckiej
Mówienie i myślenie Gombrowiczem... - opowieść profesora Janusza Odrowąża - 
Pieniążka
Noty biograficzne
Wiersze inspirowane życiem i twórczością Witolda Gombrowicza
Świętokrzyski Trans - Atlantic - tekst w języku angielskim
ŚWIĘTOKRZYSKI TRANSATLANTYK GOMBROWICZOWSKI
"Rok Gombrowiczowski", przypadający na 100 - lecie urodzin autora "Trans - 
Atlantyku", już tuż, tuż, bo w nadchodzącym roku, a tu jakby zapomina się o 
niszczejących pozostałościach majątku rodziny wielkiego pisarza. A tu już nie 
wiele zostało z tego, tam gdzie Witold Gombrowicz przyszedł na świat i zabawiał 
się z chłopakami wiejskimi, "siekając batami żaby". I tylko w miejscu urodzin 
- Małoszycach, właśnie rozmnożyły się żaby kumkające w zarastającej coraz 
bardziej podworskiej sadzawce. To w niej pływał sobie łódeczką zanim wyruszył 
wielkim okrętem oceanicznym na emigrację do Argentyny. W niniejszym szkicu 
spróbowałem odpowiedzieć na kilka pytań. Cóż to takiego "Rok Gombrowicza"? Co do 
tej pory pozostało po wielkim pisarzu w regionie świętokrzyskim i w jakim to 
jest stanie? Co i kto do tej pory zrobił dla upamiętnienia pisarza? Cóż to 
takiego Fundacja im. Witolda Gombrowicza "Witulin"?
Kochanowski kontra Gombrowicz?
Chociaż faworytem senatorów był Jan Kochanowski, to jednak Sejm uchwalił, iż 
autor "Trans - Atlantyku" w 2004 będzie miał swój Rok. Zdaniem dziennikarzy, 
obserwujących polskie życie polityczne i kulturalne, pisarz został uznany za 
wielkiego tylko zwykłą większością głosów. Uchwałę o ogłoszeniu roku 2004 rokiem 
Witolda Gombrowicza przyjął Sejm, a okazją była zbliżająca się setna rocznica 
urodzin pisarza. Sejm pragnął w ten sposób "uczcić pamięć wielkiego pisarza oraz 
podkreślić fundamentalną rolę, jaką jego twórczość odegrała w rozwoju naszej 
narodowej kultury". - Składając hołd wybitnemu artyście i biorąc pod uwagę 
liczne inicjatywy obywatelskie i samorządowe utrwalające Jego dokonania w 
świadomości polskiego społeczeństwa, Sejm Rzeczpospolitej ogłasza rok 2004 
rokiem Witolda Gombrowicza" - czytamy w niej. 
Agencje informacyjne doniosły przy okazji o incydencie, jaki miał miejsce. Otóż 
głosowanie nad przyjęciem uchwały zakłócił poseł Ruchu Katolicko-Narodowego 
Antoni Stryjewski. Zaprotestował on kategorycznie przeciw "stawianiu Gombrowicza 
na piedestał narodu". - Jest zbyt wielu Polaków, którzy czekają na wskazanie 
wzorów, żeby marnować ten czas na to, by wskazywać osobę Witolda Gombrowicza 
jako mistrza młodemu pokoleniu - przekonywał. - Gombrowicz był dzieckiem XX 
wieku (...), jednym z wielu ludzi, których Bóg obdarzył wielkim talentami, 
wielkimi niepokojami, a którzy z tymi talentami sobie nie poradzili. Wybrał 
drogę ucieczki od Polski i destrukcję tego, co polskie - oznajmił poseł z 
trybuny sejmowej i zacytował fragment komentarza Gombrowicza do "Trans - 
Atlantyku". Posłowie nagrodzili to brawami, po czym zdecydowaną większością 
głosów przyjęli projekt uchwały. Nasz Sejm nie byłby Sejmem bez sytuacji i 
incydentów takich, jak "U Gombrowicza" właśnie.
Sam autor pisał o sobie w "Dzienniku" - Upatruję w tym poniekąd moją misję 
dziejową... konserwatysta - burzyciel, hreczkosiej - awangardzista, lewicowiec 
prawicowy, prawicowiec lewicowy, artysta antyartystyczny, dojrzalec 
niedojrzały(...). 
Program Roku ma być bogaty...
Przewiduje się m.in. dwa festiwale teatralne (w Lublinie i Radomiu), sesje 
naukowe w Polsce i za granicą, wydanie specjalnego numeru "Pamiętnika 
Teatralnego", koncerty, konkurs na plakat gombrowiczowski, znaczek pocztowy, 
ekspozycje w witrynach księgarskich na całym świecie, wystawy, publikacje, 
zdjęcia w pociągach Intercity. 
W ślad za uchwałą parlamentarzystów, jak podała Agencja PAP, minister kultury 
Waldemar Dąbrowski powołał w Lublinie Komitet Obchodów Roku Gombrowiczowskiego. 
Komitet będzie mieścił się w Lublinie a na jego przewodniczącym będzie 
przedsiębiorca Janusz Palikot. Minister Dąbrowski powiedział dziennikarzom w 
Lublinie, po spektaklu inaugurującym Międzynarodowy Festiwal "Konfrontacje 
Teatralne", że chce, aby więcej instytucji kulturalnych działających poza 
Warszawą i Krakowem miało wpływ na życie kulturalne w Polsce. - Jestem 
przekonany, że lubelski Komitet Obchodów Roku Gombrowiczowskiego będzie 
promieniował na cały kraj - mówił minister. Dodał, że powołanie na 
przewodniczącego Komitetu przedsiębiorcy Janusza Palikota wynika z chęci 
nawiązywania współpracy między kulturą a biznesem. -W dzisiejszych czasach nie 
możemy mówić o pomyślności kultury bez dobrej współpracy z ludźmi, którzy 
osiągnęli sukces i chcą się tym sukcesem podzielić - uzasadniał Dąbrowski. A kim 
jest przewodniczący obchodów? Janusz Palikot -trzydzisty szósty na liście 
najbogatszych Polaków tygodnika "Wprost" - ma 38 lat. Z wykształcenia filozof. 
Jest właścicielem m.in. 80% akcji przedsiębiorstwa Polmos Lublin S.A. Pełni 
funkcję wiceprezesa Polskiej Rady Biznesu. - Gombrowicz jest najważniejszym dla 
mnie pisarzem, który w sposób istotny wpłynął na moje myślenie o świecie i 
ludziach. Udział w komitecie gombrowiczowskim traktuję jako prywatną sprawę, bo 
mam dług wobec twórczości Gombrowicza i mam nadzieję, że to będzie rewanż 
adekwatny do tego, co sam od niego otrzymałem - mówił dziennikarzom Palikot. W 
związku z Rokiem Gombrowiczowskim, Międzynarodowy Festiwal "Konfrontacje 
Teatralne" w Lublinie w 2004 r. będzie w całości poświęcony twórczości 
Gombrowicza. Z kolei "Gazeta Wyborcza" w maju b.r. poinformowała, że ponieważ w 
Europie nie powstaje teraz wiele inscenizacji gombrowiczowskich (tak, jak to 
było w latach 70.), organizatorzy Roku postanowili namówić do pracy nad tekstami 
autora "Kosmosu" najsłynniejszych reżyserów młodego pokolenia, m.in. Oskarasa 
Korsunovasa z Litwy i Thomasa Ostermeiera, dyrektora berlińskiej Schaubühne. 
Zdaniem dziennikarza "GW", Gombrowicz nie przeżywa dziś najlepszego okresu na 
zachodzie Europy. Znany jest w Niemczech, które pierwsze w świecie, przed 
Polakami, wydały jego dzieła zebrane w opracowaniu krytycznym, a także we 
Francji, Holandii i Włoszech. Promocji jego pisarstwa na świecie ma służyć w 
2004 roku wielka sesja naukowa na Uniwersytecie Yale, na której wystąpi Susan 
Sontag. 
Rajd i Piknik w Świętokrzyskiem 
W roku 2003 odbyły się w regionie dwie ważne imprezy poświęcone poszukiwaniom 
śladów polskich autora "Ferdydurke". Pierwszym był w czerwcu br. dwudniowy IV 
Rajd Literacki "Śladami wybitnych pisarzy Kielecczyzny" poświęcony w całości 
związkom Witolda Gombrowicza z regionem świętokrzysko - radomskim. Przyjechali 
pisarze i publicyści, którym przewodził wspaniały animator kultury w 
starachowickim rejonie Antoni Dąbrowski- redaktor naczelny "Radostowej" - 
ogólnopolskiego miesięcznika społeczno - kulturalno - literackiego. Pomagał mu w 
tym udanie, rodem z Dołów Biskupich, Bogusław Pasternak - wiceprezes kieleckiego 
oddziału ZLP. Druga impreza to tegoroczny wrześniowy, dwudniowy "Piknik 
Gombrowiczowski". Przybyli doborowi gombrowiczolodzy pod przewodnictwem 
mistrzyni reportażu biograficznego - Joanny Siedleckiej i Janusza Odrowąża - 
Pieniążka - dyrektora Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. 
Pomysłodawcami i organizatorami byli pracownicy Miejskiego Centrum Kultury w 
Ostrowcu Świętokrzyskim oraz działacze Fundacji imienia Witolda Gombrowicza 
"Witulin." Pomagali w zorganizowaniu pracownicy Muzeum Literatury im. Adama 
Mickiewicza w Warszawie. Natomiast radomski Teatr Powszechny im. Jana 
Kochanowskiego wystawił "Ślub" w niezwykłej scenerii w Dołach Biskupich. 
Przecieranie śladów Gombrowicza podczas rajdu literackiego...
Podczas zwiedzania dawnych posiadłości Gombrowiczów i Kotkowskich widok naszym 
oczom ukazał się straszny. Nie ma już żadnego śladu po dworze w Małoszycach, 
gdzie Witold Gombrowicz przyszedł na świat i zabawiał się z chłopakami 
wiejskimi, "siekając batami żaby". I tylko zostały dziś z dawnych Małoszyc 
właśnie żaby kumkające z zarastającej coraz bardziej podworskiej sadzawce. To w 
niej pływał sobie łódeczką zanim wyruszył wielkim okrętem oceanicznym na 
emigrację do Argentyny. Nic też nie ocalało z Jakubowic - majątku nabytego 
przez dziada pisarza po przyjeździe z Litwy do Królestwa. Dwór był parterowy, 
murowany, miał 10 pokoi. Ostał się kościół we Wszechświętym gdzie Witold był 
chrzczony. W parafii nikt jdnak nie ma głowy do szukania dokumentów z podpisami 
Gombrowiczów. Na cmentarzu w Przybysławicach groby Gombrowiczów zarastają 
zielskiem i niszczeją. Tu leży dziad Onufry, do końca nieprzytomnie tęskniący za 
Litwą. Do grobu kazał sobie włożyć woreczek z tamtejszą ziemią. Obok babka 
Antonina, ojciec Jan i brat Janusz. Matka Gombrowicza zażyczyła sobie, by 
spocząć z dala od męża, w Kielcach. Jednak jej grób także jest w fatalnym 
stanie. Szczęściem upomniał się o jego renowację profesor Jan Pacławski, a 
prezydent Wojciech Lubawski go wysłuchał. W przyszłym roku ma być odnowiony. W 
majątku brata Janusza w Potoczku trudno nawet znaleźć ślady po leśniczówce, 
gdzie mieszkał i gdzie tak chętnie bywał. Jeszcze bardziej tragicznie jest w 
Bodzechowie, majątku jego matki. Dwa skrzydła pięknego, zabytkowego dworu dawno 
się już rozpadły, bo nikt ich nie remontował, waliły się, więc i marniały. W 
pozostałym skrzydle był PGR i zdewastowano wszystko. Piękny park okalający dwór 
opisany w "Pornografii" stał się śmietnikiem i publiczną ubikacją. 
Dowiedzieliśmy się nieoficjalnie, że zbezczeszczono groby Kotkowskich na 
cmentarzu w Denkowie. Wykonane z miedzi litery sprzedano na złom. Dawnej krążyły 
plotki i różne zmyślenia o rzekomym bogactwie tej rodziny. Krążyły opowieści, że 
ludzie ci byli chowani w trumnach ze srebra. Strach pomyśleć, że hieny cmentarne 
mogą zacząć rozkopywać groby. W dodatku piękna kaplica Kotkowskich niszczeje w 
oczach. A oto, jak skomentował imprezę i to co zobaczył dla nas znakomity 
krytyk literacki Jan Zdzisław Brudnicki.
Kapłan niedojrzałości
"Iść do Małoszyc" - to znaczyło w tej okolicy: iść na koniec świata zabitego 
dechami - komentuje Jan Zdzisław Brudnicki. - Witoldowi Gombrowiczowi jego 
miejsce urodzenia i wczesnego dzieciństwa kojarzyło się jeszcze z bandą bosych 
wiejskich dzieciaków, którym przewodził, ze "sztucznym życiem" matki, które było 
przejawem "spaczonej polskiej formy", z komikiem i kpiarzem bratem Jerzym, od 
którego uczył się kpiny i przedrzeźniania. Najbardziej boleśnie wspominał 
ucieczkę tu w czasie wojny polsko-sowieckiej w 1920 r., kiedy to jego koledzy 
szkolni poszli na front, a on schronił się tu z poczuciem powszechnego 
potępienia za brak patriotyzmu i odwagi. Błąkał się wówczas po polach niczym 
osamotniały i zdziczały Marcin z "Syzyfowych prac" w czas wakacji, ze strzelbą i 
rozpaczą w sercu. Dołączyła się też, jak to określa, wstydliwość na punkcie 
ojczyzny i poczucie rozbratu pomiędzy fetami i deklamatorstwem a trzeźwością i 
natrętnym refrenem, że "jesteśmy poza historią" (Witold Gombrowicz, "Wspomnienia 
polskie. Wędrówki argentyńskie", Instytut Literacki, Paryż 1977). Potem przyszła 
potrzeba obrony świadomości za pomocą cynizmu i dowcipkowania. Ale powrót do 
dzieciństwa, śledzenia infantylnych składników charakteru ludzkiego został 
Gombrowiczowi na zawsze i pod koniec życia podsumował to: byłem kapłanem 
niedojrzałości. Teraz stoimy tu w Małoszycach, z grupą pisarzy z całej Polski 
przed pomnikiem z medalionem Gombrowicza osadzonym w masywnym głazie czerwonego 
piaskowca kieleckiego i czytamy podpis: Małoszyce 1904 - Vance 1969. Wąska droga 
asfaltowa na spadzie terenu. Bujne trawy, chwasty i kwiaty zarastają żyzne 
pobocza. Pozostały jeszcze stare przybudówki pałacu, choć w centrum już sklecono 
jakąś budowlę dawno-nową. W dole sadzawka. W bagnie sterczą słupy starego 
ogrodzenia podworskiego. "Zadziwiające - pisał w liście po ukazaniu się 
>>Pornografii<< Jarosław Iwaszkiewicz w roku 1960 - jak pamiętasz polską wieś - 
wszystko, miedzę, ziemię, gliniastą ścianę z dołami na kartofle - i znakomicie 
odczułeś nastrój dworu w czasie okupacji". Miejscowi pisarze to: organizator 
rajdu Antoni Dąbrowski, redaktor "Radostowej", Bogdan Pasternak, którego 
rodzinną miejscowość Biskupie Doły rozsławiła inicjatywa założenia tam w 
zdewastowanej fabryce tektury, należącej do rodziny Gombrowiczów, muzeum życia i 
twórczości Witolda. A nieodległy Bodzechów, który zwiedzaliśmy wcześniej, 
miejsce zamieszkania babki Kotkowskiej, został obfotografowany w "Pornografii" i 
niektórych opisów profesor Jan Pacławski nie waha się nazwać repliką "Stepów 
Akermańskich" Mickiewicza. Choćby tego zaczynającego się od swoistego określenia 
panoramy: "A gdy wjechaliśmy na wzgórze, ukazała się stopniowo rozległość ziemi 
nisko rozłożonej na samym dnie pod olbrzymimi wysokościami nieba, ściętej 
nieruchomym falowaniem. Tam, daleko, droga żelazna... A gdy znaleźliśmy się na 
wzgórzu i owiał nas oddech przestrzeni, u krańca, której majaczyły się Góry 
Świętokrzyskie, przewrotność tej jazdy grzmotnęła mnie niemal w pierś - gdyż 
byliśmy jak z oleodruku, jak ze starego, familijnego albumu umarła fotografia, a 
na tym wzgórzu dawno zmarły wehikuł był widziany i z najdalszych krańców - 
wskutek czego kraina stała się złośliwie szydercza". Pielgrzymujący pisarze 
mniej mieli do śmiechu. Przede wszystkim zauważyli ponure pomruki prasy. Gazety 
ostatnio zaczęły donosić, że "wyparowała gombrowiczowska ironia", że w 
Gombrowiczu "nic nie ma, tylko słowa", zapytywać niewinnie: "czy dziś obraża"? 
Słowem, nie jest jakby modny. Teatr krakowski zagrał spektakl wedle "Pamiętnika" 
Gombrowicza. Potem cisza. Konkurs na sobowtóra Gombrowicza to już sprowadzenie 
sprawy do poziomu komiksu. Zaczęto wydawać dzieła zebrane, ale idzie to 
niemrawo, a odbywa się w głuchej ciszy. Nie tylko nie widać, żeby komuś zależało 
na popularyzacji, nagłośnieniu świata ferdydurkistów, "Kosmosu", "Ślubu". Gdzież 
te czasy, gdy pierwszy po wojnie list Gombrowicza Jarosław Iwaszkiewicz kwituje 
entuzjastycznie: "List pański wywołał tutaj sensację i wszyscy się nim bardzo 
cieszyli" ("Gombrowicz, walka o sławę. Korespondencja...", Kraków 1996). Ta 
wierna przyjaźń doczekała się zresztą od małostkowych wydawców listów epitetu 
pod adresem Iwaszkiewicza: "zza pleców wyglądał mu nieunikniony politruk". 
Przyszło entuzjastyczne przywracanie Gombrowicza po 1956 r. Uczenie w szkole, 
nieustanny festiwal w teatrach, zarzucanie rynku książkami autora, a potem 
monografiami. Ile było doktoratów, docentur, profesur? Z łam nie schodził. Na 
sesjach, sympozjonach, w Radomiu na festiwalach sporo autorzy zarobili grosza. W 
szkołach był autor w lekturach obowiązkowych. Idee Gombrowiczowskie fruwały w 
powietrzu. Miał zastąpić "Pana Tadeusza" "rewizją od podstaw samej polskości". 
Zachwycano się jego demaskowaniem zafałszowań indywidualnych i zbiorowych, jego 
prowokacjami, jego terminologią, ze sławetną gębą, pupą, synczyzną. Lansowano 
jego indywidualizm ("moja twórczość musi, że tak się wyrażę, zdobyć każdego 
człowieka osobno") i pojmowanie wolności ("nie poddać się Polsce!"). Już jako 
gest przekory traktowano krytykę konserwatywnych nurtów emigracji, 
nierespektowanie uchwał zabraniających publikowania w kraju - "To po prostu 
kpiny z literatury, której odbiera się czytelnika, którą się skazuje na uwiąd za 
granicą". I wreszcie pomija się rolę osobistości, jaką był pisarz. Mianowicie 
prowadził długotrwałą i konsekwentną batalię rozjemcy pomiędzy zajadłymi 
przeciwnikami w kraju i na emigracji - swoim dziełem, piórem, listami, 
rozmowami, pośredniczeniem. Słucham rozmów pod pomnikami w Małoszycach i w 
Opatowie, na cmentarzach w Bodzechowie i Przybysławicach, gdzie spoczywają 
przodkowie Gombrowicza, w Biskupich Dołach i pod kościółkiem we Wszechświętym, 
gdzie Witold był chrzczony - czemu taka cisza wokół tego dzieła? Miejscowi mówią 
- mogiły zarośnięte.
Bo tu ziemia taka żyzna, a sprzątanie było w Roku Gombrowiczowskim 1994. Znowu 
zmobilizujemy się do sprzątania w następnym takim roku, czyli przyszłym. Podobno 
ostatnia kuzynka Witolda chce sprowadzić prochy jego do kraju... Nasz 
niezrównany przewodnik, rzeźbiarz Gustaw Hadyna, wykonawca większości podobizn 
Gombrowicza, przy tym znawca tutejszych skał, piaskowców, glinek, metali - 
zaprasza nas do przygotowywanego albumu poetycko-plastycznego poświęconego 
autorowi "Pamiętnika z okresu dojrzewania". W jego monumentalnej pracowni w Woli 
Grójeckiej wszyscy mobilizują się przy kieliszku z procentami do uwewnętrznienia 
dzieła, przypomnienia sylwetki syna tej ziemi. Przypominam im, że żona Rita 
nazwała Gombrowicza "żywym wcieleniem Sokratesa". I powtarzała w wywiadach, że 
"przestrzegał rytuałów, jakie wyniósł Cokolwiek, kto by usiłował ukryć - to 
świat ferdydurkiczny nie zniknął. Przestrzeń pomiędzy ludźmi, którą badał jego 
przenikliwy umysł, się zbrutalizowała i wymaga na nowo rozpoznania. Rozwój 
historyczny "wymaga interwencji". Rynek pożera coraz to nowe obszary kultury i 
sztuki. Gombrowiczowska ironia i filozofia potrzebne nam po to, żeby obronić 
choćby enklawy wyższych wartości. Upadek intelektualizmu, nawet w nauce, 
humanistyce jest ewidentny. Pytanie: z czym do Europy? Pisarz kwituje passusem: 
"Mickiewicz utwierdza się w sobie, a Gombrowicz pragnie wyłamać się z siebie". 
Jest to zasadniczy zwrot antyfundamentalistyczny. Zalew reklamy, magii, wręcz 
zabobonu, mydlanej kultury - budzi zapotrzebowanie na racjonalną filozofię, 
zabawę i ironię. Jeśli nas nie stać na "rewizję od podstaw samej polskości", to 
przynajmniej niech będzie - "od słowa wymaga się, aby ono było narzędziem 
naszego stawania się w świecie, czymś ściśle zespolonym z życiem i innymi 
ludźmi". Mam nadzieję, że pisarze upomną się o Gombrowicza. A jego rok nie 
będzie pustą ceremonialnością. Nie chciałbym dożyć czasów, w których czwartym 
wieszczem będzie ktoś sztucznie wylansowany przez mass - media. Natomiast 
pomysł z turystyczną trasą Gombrowiczowską uważam za udany. Tylko, szanowni 
gospodarze, czeka was duża praca porządkowa i promocyjna - komentował Jan 
Zdzisław Brudnicki. A jak było podczas Pikniku Gombrowiczowskiego?
Pierwsze "zaślubiny" Gombrowicza z Polską...
We wrześniowy, piątkowy wieczór, przy pełni księżyca przy dźwiękach szemrzącej 
wody w pobliskiej Świślinie, pośród zrujnowanych, zarośniętych zielskiem 
budynków fabryki tektury wzniesionej przez ojca pisarza Jana Onufrego 
Gombrowicza i w pobliżu coraz bardziej odchylającego się od pionu wysokiego 
komina, w tej scenerii do złudzenia podobnej do starego parowca Radomski Teatr 
Powszechny im. Jana Kochanowskiego pokazał "Ślub". Wielkie brawa dla reżysera (i 
prośba o bis!), Bo chyba nie ma lepszego miejsca na świecie, by grać tę sztukę. 
Ten "Ślub" można by uznać za swego rodzaju "zaślubiny" pisarza z podarowanym mu 
ongiś przez ojca "Witulinem", odrzuconą przez niego samego krainą świętokrzyską 
- swoją ukochaną Polską. Sztuka ta przecież to opowieść o powrocie po latach 
do rodzinnego domu. "Wymarzony powrót przemienia się jednak w koszmar. Okazuje 
się, bowiem, że nic nie ocalało. Dom rodzinny zamieniony został w nędzną 
karczmę, narzeczona w dziewkę, rodzice w łachmanach usługują pijakom - pisze w 
swojej recenzji dziennikarka "Gazety Wyborczej"- Renata Metzger. Czy cokolwiek 
da się zmienić, czy los można odczarować? - Pyta w przesłaniu sztuki autor. A 
sceneria tego, co pozostało po świetności Gombrowiczów i Kotkowskich wzięta, 
jakby... No właśnie "jakby z Gombrowicza". Nic dodać, nic ująć. Czy jest 
szansa, by w Dołach Biskupich stworzyć na światowym poziomie "Gombrowiczowskie 
Serce Literatury"? Pytaliśmy siebie nawzajem podczas nieformalnych dyskusji. I 
natychmiast z nadzieją sobie odpowiadaliśmy: No, chyba tak! Wszak szefem 
obchodów roku gombrowiczowskiego w Lublinie został jeden z najbogatszych ludzi w 
Polsce. Niestety. Mimo pięknych deklaracji uczestnictwa w imprezach 
poświęconych Gombrowiczowi, to podczas dyskusji "piknikowych" zabrakło właśnie 
ministra i owego biznesmena. Po prostu nie przybyli na, w końcu, bardzo ważną 
imprezę w samym mateczniku pisarza. O tym, jakie to wywołało komentarze, można 
się jedynie domyślać. Możemy jedynie wyrazić nadzieję, aby tych Panów nie 
brakło podczas podobnych imprez w "Roku Gombrowiczowskim" - wyrażali swoje obawy 
moi liczni rozmówcy podczas nieoficjalnych dyskusji. Chciałoby się, jak to 
poetycko nazwał profesor Pieniążek - "zawołać Gombrowiczem":
"A jednak nie traćcie nadziei!"
- Niewątpliwie szansą dla "matecznika" autora ""Trans - Atlantyku" jest 
Fundacja im. Witolda Gombrowicza "Witulin". Celem Fundacji jest powołanie do 
życia muzeum pisarza w Dołach Biskupich -Witulinie, która jako jedyna na 
świecie związana jest nazwą miejscową z osobą Witolda Gombrowicza. Związek ten 
sięga początku XX wieku. Jan Gombrowicz ojciec pisarza, który przejął po teściu, 
Ignacym Kotkowskim prowadzenie interesów rodziny, postanowił odbudować 
zniszczoną przez powódź w roku 1909 zaporę w Dołach Biskupich i przy okazji 
wybudować fabrykę papieru drzewnego. Powołane do tego celu konsorcjum nazwał 
Witulin, gdyż przedsięwzięcie miało zabezpieczyć przyszłość najmłodszego z synów 
-Witolda. Z czasem nazwę przejęła część Dołów Biskupich zlokalizowana na prawym 
brzegu Świśliny, wcześniej nazywana z racji funkcji Osadą Młynarską Doły - 
czytamy na stronie internetowej Fundacji. 
W promieniu 30 kilometrów znajdują się miejscowości Małoszyce: miejsce urodzin 
pisarza, Jakubowice: majątek zakupiony przez Onufrego Gombrowicza, dziadka 
pisarza, który został zmuszony do opuszczenia Litwy po powstaniu styczniowym, 
Przybysławice, gdzie spoczywają dziadkowie, ojciec oraz brat Janusz, Potoczek, 
niegdysiejszy majątek Janusza Gombrowicza, gdzie pisarz przyjeżdżał na wakacje, 
Bodzechów: dawny majątek Kotkowskich, z których wywodziła się matka Witolda. W 
nieodległym Opatowie stoi popiersie pisarza dłuta Gustawa Hadyny, a szereg 
miejscowości m.in. Ostrowiec, Ruda Kościelna zostało uwiecznionych na kartach 
jego powieści, w tym zekranizowanej obecnie "Pornografii". 
Spotkanie założycielskie Fundacji odbyło się 10 Stycznia 2001 roku. 
Dotychczasowymi osiągnięciami jej założycieli jest zgromadzenie wokół idei 
szeregu osób i instytucji (kustosz Jolanta Pol z Muzeum Literatury w Warszawie, 
mająca osobiste kontakty z wdową po pisarzu Ritą Gombrowicz, piastuje funkcję 
przewodniczącej Rady Fundacji, a osobistą pomoc deklaruje twórca Sceny 
Plastycznej KUL Leszek Mądzik), które swoim autorytetem i idącymi za nim 
możliwościami gotowi są wspierać przedsięwzięcie, przygotowanie materiałów do 
wydania folderu zawierającego informacje o miejscach związanych z pobytem 
rodziny Gombrowiczów i samego pisarza (folder zostanie opatrzony tłumaczonymi na 
kilka języków streszczeniami) pozyskanie od właścicieli dawnej fabryki 
Gombrowiczów części budynku tzw. dyrektorówki wraz z gruntem, na którym stanie 
muzeum (zniszczenia spowodowane przez powódź wykluczają jego użytkowanie w 
obecnym stanie, więc za zgodą konserwatora obiekt zostanie w znacznej części 
odbudowany z zachowaniem elementów stanowiących istotę jego genius loci. 
Przygotowanie medalu z wizerunkiem pisarza i napisem Muzeum Witolda Gombrowicza, 
który będzie rozprowadzany wśród osób wspierających ideę powołania muzeum, 
przygotowanie gipsowego odlewu tablicy, która spocznie na ścianie muzeum, 
organizacja przy współudziale Muzeum Literatury w Warszawie wernisażu wystawy 
pamiątek po pisarzu w Jazz Klubie Perspektywy w Ostrowcu Św. (planowany termin 
21 marca 2002) połączony z prezentacją idei, folderu i pamiątkowego medalu oraz 
służący pozyskaniu zwolenników i integracji osób zaangażowanych w 
przedsięwzięcie.
Współpraca z organizatorami Festiwalu Gombrowiczowskiego w Radomiu celem 
zapoznania jego uczestników z miejscami, gdzie urodził się i przebywał pisarz 
oraz ideą utworzenia w Witulinie muzeum.
- Od początku istnienia, Fundacja im. Witolda Gombrowicza "Witulin" realizuje 
główny cel, którym jest organizacja i prowadzenie jedynego na świecie Muzeum 
Witolda Gombrowicza w Dołach Biskupich Witulinie, gmina Kunów , powiat Ostrowiec 
Świętokrzyski, województwo świętokrzyskie - opowiada mi Zbigniew Tyczyński. - Za 
lokalizacją przemawiają: fakt, iż Witulin - część wsi Doły Biskupie wywodzi 
nazwę od Spółki Akcyjnej WITULIN, którą powołał do życia ojciec pisarza Jan 
Onufry Gombrowicz, a która w jego zamyśle stanowić miała finansowe 
zabezpieczenie najmłodszego z synów -Witolda. Dziś Witulin jest jedynym miejscem 
na świecie związanym nazwą z osobą wybitnego pisarza, Doły Biskupie niegdyś 
należały do Ignacego Kotkowskiego, dziadka pisarza, w promieniu trzydziestu 
kilometrów znajduje się większość "polskich" śladów pobytu pisarza lub miejsc 
obecnych w jego twórczości (m.in. miejsce urodzenia, majątki dziadków, rodziców 
i braci oraz miejscowości, elementy topograficzne i detale występujące w 
"Ślubie", "Ferdydurke" czy "Pornografii").
Stąd starania Fundacji ukierunkowane zostały - zdaniem mojego rozmówcy - na: 
pozyskanie terenu pod budowę przyszłego muzeum, kampanię informacyjną, połączoną 
z propagowaniem idei powstania placówki, promocję regionu, poszukiwania osób i 
instytucji, które mogłyby włączyć się w realizację idei. Jak nas poinformowano, 
dotychczas zrealizowano kilka ważnych i znaczących imprez kulturalnych. A oto 
najważniejsze. Wystawa fotografii w Klubie Muzycznym "Perspektywy" w Ostrowcu 
Św. "Powrót Jaśnie Panicza", która stanowiła oficjalną inaugurację działalności 
Fundacji -21 marca 2002 (wystawa przekazana Fundacji przez Muzeum Literatury w 
Warszawie była ponadto prezentowana w placówkach kulturalnych w Opatowie i 
Staszowie). Wieczór "Rozmowy o Gombrowiczu" w Miejsko Gminnym Domu Kultury w 
Kunowie, połączony z prezentacją wystawy fotografii oraz spotkaniem z autorką 
legendarnej książki o Witoldzie Gombrowiczu "Jaśnie Panicz". Oprawę artystyczną 
zapewniło Miejskie Centrum Kultury z Ostrowca Św. Opracowano szlaki piesze, 
rowerowe i samochodowe, łączące wszystkie miejsca w regionie związane z osobą i 
twórczością pisarza (obecnie trwa proces ich zatwierdzania oraz prace nad 
przewodnikiem turystycznym). Wzięto aktywny udział w pracach Grupy Partnerskiej 
"Krzemienny Krąg", dzięki czemu działania Fundacji wykroczyły poza ideę budowy 
muzeum i objęły szeroko zakrojone starania zmierzające do odtworzenia lub 
konserwacji wszystkich istniejących w regionie śladów po rodzinie pisarza oraz 
włączenia się z cyklem imprez w ogólnopolski Rok Gombrowiczowski. Pozyskano 
terenu w Dołach Biskupich Witulinie, wystarczającego do lokalizacji muzeum: 
jedną działkę otrzymano w darowiźnie od Włodzimierza Głuszka, ówczesnego 
właściciela dawnej Fabryki Tektury, sąsiadującej z obiektem przyszłego muzeum, 
dwie zakupiono od prywatnych właścicieli, dzięki pieniądzom przekazanym Fundacji 
przez Służby Ochrony Zabytków Oddział Wojewódzki w Kielcach. Pozyskano pomoc 
koncernu MITEX, który podjął się opracowania kosztorysu oraz projektu budynku 
muzeum z otoczeniem (w trakcie realizacji), Zorganizowano Piknik Gombrowiczowski 
"Powrót Jaśnie Panicza" (12 -13.09.2003) pod patronatem marszałka województwa 
świętokrzyskiego, który należy uznać za oficjalną zapowiedź ogólnopolskich 
obchodów Roku Gombrowiczowskiego. Na dwudniowy piknik złożyły się: spektakl 
Teatru Powszechnego im. Jana Kochanowskiego w Radomiu w ruinach dawnej Fabryki 
Tektury oraz spotkanie gombrowiczologów w scenerii starego kamieniołomu 
Kotkowskich, wieczór autorski Joanny Siedleckiej, połączony z promocją czwartego 
wydaniem książki "Jaśnie Panicz" oraz oprawą artystyczną MCK objazd terenu.
- Fundacja zaprasza wszystkie osoby zainteresowane wsparciem przedsięwzięcia do 
pomocy, by Muzeum Witolda Gombrowicza, jednego z najwybitniejszych polskich 
pisarzy o światowej sławie, otworzyło swe podwoje w roku 2004, który określany 
jest mianem Roku Gombrowiczowskiego. Pragniemy, by w stulecie urodzin, miał 
miejsce symboliczny powrót pisarza do miejsca bezpośrednio związanego z jego 
osobą w region, z którego wyrósł, a jednocześnie przerósł, przyprawiając mu 
najbardziej znaną "gębę" świata - mówi Zbigniew Tyczyński.
Gombrowicz był skądś... 
O tym jak powstała słynna książka o Witoldzie Gombrowiczu "Jaśnie Panicz" , 
której kolejne już, poszerzone wydanie ukazało się na pólkach księgarskich 
opowiadała podczas drugiego dnia "Pikniku Gombrowiczowskiego" dla zaproszonych 
gości Joanna Siedlecka. Prywatnie poinformowała mnie, że w swojej wypowiedzi 
wykorzystała fragmenty referatu, jaki wygłosiła w 1999 r. w Kielcach podczas 
sesji naukowej na temat twórczości Witolda Gombrowicza. A oto w całości 
autoryzowany stenogram jej ciekawej wypowiedzi.
- Może warto zacząć od tego, że nie studiowałam na szczęście polonistyki, a 
resocjalizację i dziennikarstwo. Tak, że do tematu "Witold Gombrowicz" 
zabierałam się jako, w pewnym sensie, amator. Nie ukrywam, że nie przebrnęłam 
przez żadną z krytycznoliterackich prac o nim - nie trawię polonistycznego 
języka, tak jak Gombrowicz uważam, że "im mądrzej, tym głupiej". I moim zdaniem 
właśnie, brak porażającego i paraliżującego polonistycznego bagażu ułatwiało mi 
napisanie książki o nim. Myślę, że gdybym była polonistką, bałabym się za nią 
wziąć, albo też napisałabym kolejną pracę na temat np. formy jego dramatów, czy 
motywów jego powieści itp.
Choć byłam, więc tylko" reporterką, chciałam bardzo napisać książkę o nim, 
ponieważ - przyznaję - jestem, w pewnym sensie oczywiście, ofiarą legendy 
Gombrowicza. Legendy, wciąż, moim zdaniem w Polsce żywej i fascynującej coraz to 
nowe pokolenia czytelników. Choć dziś już oczywiście inaczej. Gombrowicz jest 
dziś, bowiem w szkolnych programach. Jak powiedział mi zmarły niedawno wybitny 
artysta, Jan Lebenstein, rozmowę, z którym zdążyłam jeszcze umieścić w trzecim 
wydaniu: << Drwił z celebry, namaszczenia, a dziś, sam jest celebrowany, 
namaszczany, okadzany, umieszczony przez Pimków na listach lektur, bo "wielkim 
pisarzem był?. Los szydzi z szyderców.>>
Na legendę Gombrowicza złożyło się, co najmniej kilka czynników, ma przede 
wszystkim swoje źródła w wyjątkowej twórczości, której jestem wielka 
admiratorką, Znam ją niemal na pamięć, szczególnie "Dziennik", który cenię 
najbardziej, "Trans-Atlantyk", "Ferdydurke". Cenię sobie też jego wspaniały 
język stylizowany genialnie, szczególnie w "Tras-Atlantyku" na tradycyjnej 
staropolszczyźnie, językowe wyczyny, nie wiem, czy przetłumaczalne na obce 
języki. Uważam go za jednego z najwybitniejszych, najciekawszych pisarzy 
polskich XX wieku. Może za czwartego wieszcza?
Na jego legendę złożyła się także - istniejąca jeszcze tak do niedawna - jego 
paradoksalna obecność i jednocześnie nieobecność w polskiej kulturze i 
literaturze. Gdy myślałam o mojej książce - w pewnym sensie był w niej i nie 
był. Był - ponieważ wystawiano w teatrach jego sztuki, pisano o nim prace 
magisterskie i doktorskie, artykuły, najczęściej pomniejszające go i 
lekceważące.
Ale tak naprawdę był - jak ktoś słusznie powiedział - wielkim Nieobecnym, a w 
Polsce zawsze ceniło się nieobecnych. Nie wydawano jego dzieł, nie mieliśmy 
tego, co najważniejsze. Oficjalnie, był - gdy myślałam o mojej książce - 
pisarzem zakazanym, nie wydawanym za antykomunistyczne poglądy, współpracę z 
paryską "Kulturą" i "wolną Europą", status emigranta, bezkompromisowe sądy o 
luminarzach naszego życia politycznego i kulturalnego.
Gdy myślałam o mojej książce, jego dzieła można było jedynie przywieźć sobie, a 
właściwie przemycić zza granicy. Albo też przeczytać w kilku specjalistycznych 
bibliotekach, posiadających literaturę emigracyjną, wymagających jednak 
specjalnych zezwoleń na korzystanie z niej. W czytelniach i antykwariatach można 
też było kupić - ale za duże pieniądze - jego pierwsze utwory wydane w kraju po 
odwilżowym Październiku roku 1956. Nic, więc dziwnego, że zarówno on sam, jak i 
jego książki pociągały, intrygowały - zakazany owoc zawsze bardziej smakuje, 
Nic, więc dziwnego, że starał się, musiał się wtedy stać pisarzem dla wybranych, 
wtajemniczonych, trudno ukryć - dla elity. Tworzyło to, istniejący nadal - choć 
oczywiście już w mniejszym stopniu - snobizm na Gombrowicza, modę na 
Gombrowicza. W pewnych środowiskach wypadało, było w dobrym tonie znać i cenić 
jego utwory. Opowiadał mi Janusz Odrowąż - Pieniążek, dyrektor Muzeum 
Literatury, że gdy studiował w latach październikowych polonistykę, studenci, 
oczywiście ci bardziej oczytani, chodzili z książkami Gombrowicza pod pachą, 
porozumiewali się jego językiem, mówili - gęba, pupa, zgwałcić przez uszy, 
bratać się, itd. Było to, bowiem po roku 56., gdy wydano w kraju kilka jego 
utworów. 
Z kolei w moim pokoleniu, w moim środowisku wypadało przywieźć sobie, a raczej 
przemycić z Paryża kilka jego utworów, mieć w swojej biblioteczce komplet jego 
dzieł wydanych w paryskiej "Kulturze".
Trudno ukryć, że mój "Jaśnie panicz" ma też, między innymi oczywiście swoje 
źródło w snobizmie na Gombrowicza. Tam, bowiem, przed laty, na pierwszej 
studenckiej wycieczce na zachód, do Francji, odwiedziłam w Paryżu polską 
księgarnię na Saint - Germain - des - Pres. Miała ona mądry, perspektywiczny i 
jak widać po mnie - owocny zwyczaj dawania, ofiarowywania Polakom w kraju, 
szczególnie właśnie studentom, polskich książek wydanych na emigracji. Wybrałam 
oczywiście "Dziennik" Gombrowicza - chciałam przynajmniej przekartkować biblię 
polskiej inteligencji, o której tyle słyszałam. I stało się. Jego lektura po 
prostu poraziła mnie - nie miałam nawet ochoty na Paryż, choć byłam w nim po raz 
pierwszy. Poraziła mnie przede wszystkim odwaga i niezależność jego wypowiedzi. 
Choć przyznaję, popełniałam wtedy wobec Gombrowicza wielki grzech. Jego 
"Dziennik" zostawiłam, bowiem w Paryżu w Ogrodzie Luksemburskim na ławce, gdzie 
go czytałam. Do dziś ten obraz pamiętam. Zostawiłam go ze strachu i nie był to 
wcale strach nieuzasadniony - był wydany w Instytucie Literackim, którego 
wydawnictwa konfiskowali nasi celnicy. A taka konfiskata mogła oznaczać kłopoty 
z paszportem, czyli następnym wyjazdem za granicę. Byłam młoda, chciałam 
wyjeżdżać i po prostu bałam się. 
"Jaśnie paniczem" mój grzech wobec Gombrowicza naprawiłam, myślę, że mi darował. 
Podczas następnych wyjazdów na Zachód zawsze jakąś jego książkę przemycałam i 
udawało się. Z tym, że później, nie było już takiej potrzeby - w Polsce zaczął, 
bowiem powstawać potężny, podziemny ruch wydawniczy. Oczywiście, zaczęto wydawać 
Gombrowicza, zaczynając - co zrozumiałe - od "Dziennika", nieznanego szerokim 
kręgom czytelniczym. Chciałabym właśnie pokazać państwu pierwsze, podziemne 
wydanie jego dzieła. Jako pierwsze wydawało je wydawnictwo "Klin", czyli 
Krzysztof Wyszkowski, działacz pierwszych wolnych związków zawodowych, później - 
wydawnictwo "Krąg" Andrzeja Rosnera. Myślę, że będą to kiedyś ważne eksponaty w 
Muzeum Witolda Gombrowicza, które, mam nadzieję, kiedyś powstanie - może np. w 
ocalałym dworku we Wsoli, własności jego brata Jerzego?
Ale na wielką legendę Gombrowicza składa się także jego fascynująca osobowość. 
Niezależność, bezkompromisowość, za którą zapłacił cenę najwyższą - tak długą 
nieobecność w swoim rodzinnym kraju. Uporczywa walka o swoje pisarstwo, którym 
chciał dopomóc Polakom w odzyskaniu duchowej niezależności. Dlatego otwarcie 
przyznawał, że marzy o Noblu, który otworzyłby jego książkom drogę do kraju, Nie 
bez kozery zatytułowałam moją książkę "Jaśnie panicz". Był nim, bowiem nie tylko 
z racji swego ziemiańskiego pochodzenia. Był jaśnie paniczem polskiej 
literatury. Kimś, różniącym się tak bardzo na korzyść od polskich literatów - 
średnich, nijakich, prowincjonalnych i poczciwych. W porównaniu z nim widać 
przenikliwość i ścisłość jego umysłu, inteligencję, odwagę i niekonwencjonalność 
poglądów, umiejętność trafnego wyboru, odróżnienie tego, co ważne i nieważne.
Tak, jak nikt potrafił też demaskować wszelkie nasze fałsze, zmuszać do 
ujawnienia autentycznych twarzy. Demaskować narodowe mity, kompleksy i wady, 
pojmowaną tradycyjnie polskość. Fascynował mnie też zawsze jego los - legendarne 
już gry z otoczeniem, mistyfikacje i prowokacje, opatrzność, która w przeddzień 
wojny rzuciła go do Argentyny, emigracja, samotność, nędza, międzynarodowa 
sława, która przyszła za późno. << Miał polską biografię - pisał o nim Adolf 
Rudnicki we wspomnieniu pt. "Rana Witolda Gombrowicza" - złożoną z samotności, 
biedy, emigracji, bez napierających wydawców, bez napierających czytelników, bez 
prawdziwej bazy, bez prawdziwej ziemi, gdyż to ona rodzi dzieło, ona jest zawsze 
matką.>>
Co ważne też, a może najważniejsze - książka moja ma też źródła jak najbardziej 
osobiste i prywatne. 
Otóż mój mąż pochodzi właśnie z tych stron, co Gombrowicz, czyli z 
sandomierskiego. Urodził się i wychował w Opatowie, czyli dwa kroki od Małoszyc 
- majątku Gombrowiczów. Małoszyce, majątek rodziny Gombrowiczów graniczył przed 
wojną z "gruntami" jednej z ciotek męża, która dobrze pamięta "jaśnie państwa 
Gombrowiczów". Którejś niedzieli pojechałam, więc z mężem w jego - i Gombrowicza 
- rodzinne strony. Pojechaliśmy najpierw do Działoszyc, gdzie mieszkała ciotka 
męża, pani Władysława Dulna. Spisałam jej wspomnienia i myślałam, że na tym się 
skończy, ale to był dopiero początek. Pojechaliśmy, bowiem do Małoszyc, gdzie 
rozmawiałam ze starszymi mieszkańcami i okazało się, że hasło "Witold 
Gombrowicz", "Gombrowiczowie" było tam ciągle żywe i aktualne. Żyło jeszcze 
sporo osób, które pamiętało panicza Witolda Gombrowicza i jego rodzinę, Było też 
sporo materialnych po nim śladów, choćby resztki dawnego dworu i parku.
Pojechałam potem do niedalekiego Bodzechowa, majątku Kotkowskich, czyli rodziny 
jego matki, która była dla niego bardzo ważna - podkreślał zawsze, że dzięki 
niej został artystą. Odwiedziłam też Potoczek i Wsolę - dawne majątki jego 
braci. Kielce, gdzie w małym, wynajętym pokoiku mieszkały po wojnie jego siostra 
i matka. I wszędzie spotykałam gombrowiczowskie ślady zarówno w ludzkiej 
pamięci, jak też ślady materialne, a raczej ich resztki.
I tak właśnie powstały pierwsze reportaże o jego rodzinnych stronach, jego 
korzeniach, ziemiańskim rodowodzie. Drukowałam je w tygodniku "Kultura", gdzie 
pracowałam, nie myśląc jeszcze wcale o książce. Tym bardziej, że nie mogłam się 
wyłącznie poświęcić - wymagano ode mnie tekstów także i na inne tematy. Ale 
temat "Witold Gombrowicz" zdążył już mnie zafascynować, wciągnąć, chciałam go 
kontynuować. I mimo przeszkód, jakim były redakcyjne obowiązki - jednak 
kontynuowałam. Dla redakcji pisałam coś na odczepnego, "Serca, myśli i czyny" 
wkładałam w swój cykl o Gombrowiczu. Tym bardziej, że miałam coraz więcej 
motywacji. Teksty, które wydrukowałam spotkały się, bowiem z dużym 
zainteresowaniem - zebrałam sporo pochwał listów. Wydawnictwo Literackie 
zaproponowało mi umowę na książkę. Szefowa "Zeszytów Literackich", pani Barbara 
Toruńczyk, którą poznałam w Paryżu, przyznała mi, że wycinała z "Kultury" 
odcinki o Gombrowiczu i czekała z niecierpliwością na następny.
Paradoksalnie, w ukończeniu książki pomógł mi najbardziej stan wojenny - 
"Kultura" została zlikwidowana, nie musiałam już, więc żadnych redakcyjnych 
obowiązków, z domu było lepiej nie wychodzić, mogłam, więc spokojnie "Jaśnie 
panicza" skończyć. 
Gdy tekstów o Gombrowiczu coraz bardziej przybywało, zaczęłam oczywiście zdawać 
sobie sprawę, że powstaje książka. Musiałam, więc zastanowić się nad kluczem do 
niej, nad jej główną ideą. 
O Gombrowiczu wielu już przecież przede mną pisało, tak, że nie chciałam się 
powtarzać, a wnieść coś nowego, własnego. Postanowiłam, więc, że będzie to 
książka wyłącznie reporterska. Nie biografia, ani analiza jego pisarstwa, 
zostawiłam to historykom literatury. Jako dziennikarka, reporterka postanowiłam 
się skupić się wyłącznie na tym, co potrafię. Tzn. odszukać ludzi, którzy go 
znali i pamiętają, porozmawiać z nimi i spisać ich relacje. Zarejestrować pamięć 
o nim, jaka by nie była, choć nie zawsze uważałam ją za zgodną z prawdą. Ale 
taki, a nie inny jej kształt to też przecież świadectwo legendy Gombrowicza. Za 
cel książki postawiałam, więc i rzeczywistość, i legendę, w przypadku 
Gombrowicza trudną zresztą do odróżnienia. 
Postanowiłam też, że nastawię się przede wszystkim na relacje tzw. drugiego 
planu. Czyli tych, którzy nigdy by sami za pióro nie chwycili. Ich wspomnienia 
przepadłyby bezpowrotnie, gdyby nie ja. Chciałam mieć rozmówców nowych, którzy 
nigdy dotychczas o nim nie mówili. Nie zależało mi na relacjach osób. Które o 
nim niejednokrotnie pisały, jak chociażby Artur Sandauer, Tadeusz Kępiński czy 
Konstanty Jeleński. Nie zależało mi też na wspomnieniach osób za świata 
literackiego. Bo cóż to za sztuka rozmawiać o Gombrowiczu z literatami? To 
przecież zupełnie nie odkrywcze, konwencjonalne i zresztą mocno wyeksploatowane.
Nieprzypadkowo, więc przeważają w mojej książce wspomnienia osób z kręgów 
nieliterackich. Byłej służby Gombrowiczów - lokaja, kucharek, pokojówek, 
służących. Ludzi pracujących we dworze w Małoszycach czy Bodzechowie - parobków, 
ekonomów, stangretów. Ostatnich przedstawicieli świata ziemiańskiego. Dalszej i 
bliższej żyjącej w kraju rodziny - bratanicy, kuzynek, kuzynów. Kolegów 
bynajmniej nie po piórze Oddalam im głos i dlatego, że relacja wyższość - 
niższość, dojrzałość - niedojrzałość jest przecież podstawowym motywem jego 
twórczości. Chciał - jak pamiętamy w "Ferdydurke" - bratać się z parobkami, tak, 
że właśnie parobkom i w ogóle "niższości" postanowiłam oddać głos. Liczyłam, że 
- być może - wyniknie z tego coś ciekawego i ważnego. I chyba wynikło.
<< W tej urzekającej w swojej skromności książce, która jest prawdziwym 
wytchnieniem po nadętych, polonistycznych rozprawach, najbardziej nieoczekiwanie 
są wiernie zapisane rozmowy z dawną służbą Gombrowiczów - pisał o mojej książce 
Jan Kott w 21 numerze "Zeszytów Literackich".>>
Co więcej, Gombrowicz, ten wielki kpiarz tak przecież gardził konwenansem i 
tradycją, wyższością i starszością. Unikał tzw. wielkiego świata - salonów, 
Paryża, pisarzy - podkreślał zawsze, że nic tak nie kompromituje pisarza, jak 
inny pisarz. Zafascynowany był natomiast zawsze niższością i niedojrzałością. W 
Polsce - lokajami, parobkami, kuchennymi dziewkami, wiejskimi chłopakami, z 
którymi się bawił - wspomina o tym chociażby w "Rozmowach z Dominique de Roux, 
młodymi, nieukształtowanymi jeszcze, zapowiadającymi się dopiero chłopcami z 
Argentyny, ciemnymi zaułkami Rietiro. Nie bez kozery oddałam, więc głos przede 
wszystkim "niższości". 
Najbardziej dumna jestem z relacji Anieli - wieloletniej służącej rodziny 
Gombrowiczów, nazywanej przez niego "ciemną". To ona właśnie wymyśliła mu słynne 
zakończenie "Ferdydurke" - "Koniec i bomba, a kto nie czytał, ten trąba!" 
Dotarłam do niej nie bez problemów, które najlepiej chyba obrazują, w jaki 
sposób zbierałam materiały do książki. Otóż, nie wiedziałam nawet, czy Aniela 
jeszcze żyje, nie znałam jej adresu tylko panieńskie nazwisko. A tymczasem po 
wojnie, w późnym już dość wieku wyszła za mąż. O bratanicy Witolda, nieżyjącej 
już dziś pani Teresy Gombrowicz z Radomia dowiedziałam się tylko, ze gdyby żyła, 
miałaby dobrze po 80. oraz że pochodziła z małego, 30 - tysięcznego miasteczka, 
Sokołowa Podlaskiego. Postanowiłam, więc zaryzykować - a nuż jeszcze żyje i 
jakoś ją odnajdę? 
Usiłowałam dowiedzieć się jej adresu w urzędzie miasta, a właściwie miasteczka, 
ale bez skutku - miałam zbyt mało danych. Chodziłam, więc po ulicach i 
zaczepiałam mijane staruszki, na oko rówieśnice Anieli. Dwie z nich jej nie 
znały, trzecia natomiast nawet mnie do niej zaprowadziła. Aniela bardzo się z 
mojej wizyty ucieszyła, chętnie mi o Witoldzie Gombrowiczu i Gombrowiczach 
opowiedziała. Co więcej, podarowała mi listy od niego, które trzymała pod 
łóżkiem w pudełku po czekoladkach. Pożyczyłam je później na wystawę 
gombrowiczowską w warszawskim Muzeum Literatury, prezentowanej też później w 
Instytucie Polskim w Paryżu. Także z Sokołowa,, z drewnianej chałupki Anieli 
trafiły do Paryża!
<< Aniela ciemna!
Jak tylko kopertę z Sokołowa zobaczyłem, zaraz pomyślałem, że to od Anieli list 
jest - zaraz mi w pamięci stanęło, jak na Służewskiej, w Warszawie z Anielą 
wojowałem i od ciemnych i Sług wyzywałem, z żartów naturalnie, bo bardziej 
Aniela przyjaciółka nam była. Dobre to były czasy, kiedy Jaśnie Wielmożny Ja od 
do góry brzuchem leżałem, albo łajdaczyłem się, albo dyskutowałem, a Aniela 
zawsze mnie wszystko przyszykowała. (...) Teraz bardzo sławny jestem i z każdym 
rokiem coraz bardziej sławniejszy, bo moje książki we Francji, Niemczech, 
Anglii, Stanach Zjednoczonych, Włoszech i w innych krajach, wydają, artykuły o 
mnie w największych gazetach świata się ukazują, jako o największym polskim 
pisarzu i jednym z najważniejszych na świecie. Tylko w Polsce o mnie gazety 
bardzo mało piszą, łatwo zgadnąć, dlaczego - i właśnie we własnym kraju najmniej 
jestem znany. Ale jak skonam, pewnie mnie na Wawelu pochowają, jak Słowackiego. 
(...) Moje książki dużo mi sławy przysparzają, ale mniej pieniędzy, bo tylko dla 
Jaśniejszych pisane, nie dla Ciemniejszych, więc mało, kto kupuje. (...) 
"Ferdydurke" bardzo sławna się stała i nieraz w wywiadach mówiłem, że "koniec i 
bomba", a kto czytała ten trąba! To Aniela mi powiedziała. Wszystko byłoby nie 
tak, ale człowiek skapcaniał, wprawdzie ataków silnych astmy nie ma, ale 
powietrza brak i musze lekarstwa brać. No, Aniela, z Panem Bogiem, kłaniam się i 
serdecznie pozdrawiam. Witold Gombrowicz.>>
Dumna też jestem z relacji pani Krystyny Janowskiej, pierwszej miłości 
Gombrowicza. Co ciekawe, jak twierdzili moi rozmówcy, reprezentowała typ urody 
przypominający Ritę Gombrowicz, o której mawiał, że jest jego chłopcem 
dozwolonym. Krystyna Janowska była szatynką z dużymi oczami, wysoka, szczupła, 
zgrabna. Wysportowana - grała w tenisa, jeździła na nartach, prowadziła 
samochód. Była inteligentna, czasem nawet ostra w sądach. Witold Gombrowicz 
bardzo się jej nie podobał, odróżniał się, bowiem od wszystkich jej konkurentów, 
co zobrazowała najlepiej następująca historia.
Otóż przyjechał kiedyś do niej do Bartodziej - majątku jej rodziców, 
niezapowiedziany i spóźniony, tak, że spuszczono już psy z łańcuchów. 
Oczywiście dopadły go, gdy tylko wszedł. Przerażony wdrapał się, więc na płot i 
darł się tak przeraźliwie, że wyszła służba, odgoniła psy. "Zaglądałem śmierci w 
oczy" - dramatyzował później, a tymczasem żaden inny kawaler, przyjeżdżający w 
konkury do panny, za nic nie przyznałby się, że się przestraszył, nie 
krzyczałby, nie uciekał na płot. Raczej dałby się pogryźć. 
Chciałam też zebrać wspomnienia dotyczące także dalszych etapów jego życia. 
Starałam się, więc dotrzeć do wszystkich, którzy zetknęli się z nim, choćby 
przypadkowo w różnych jego latach. Nie mogłam, więc ograniczyć się wyłącznie do 
osób z najbliższego kręgu - rodziny, służby. Musiałam go poszerzyć, uzupełnić 
także i o osoby z tzw. "pierwszego planu" - często o znanych nazwiskach, kręgów 
literackich, z tzw. "środowiska". Starałam się jednak zawsze, aby były to 
relacje nigdy nie publikowane, uzupełniające niejako jego obraz naszkicowany już 
przez "plan drugi".
I tak, konstruowałam powoli rozdział po rozdziale. 
Zebrałam na przykład wspomnienia tych, którzy znali go z lat jego pisarskich 
początków, dyskusji w słynnych, przedwojennych literackich kawiarniach - 
"Ziemiańskiej" i "Zociaku". Rozmawiałam m.in. z Zofią Brezową, wdową po jego 
przyjacielu Tadeuszu Brezie, Mirą Zimińską - Segietyńską, Zofią Gawlikowską, 
siostrą Adama Mauersbergera, jego przyjaciela z lat młodości, Ewą Otwinowską, 
wdową po Stefanie Otwinowskim, żyjącym jeszcze wówczas Adamem Ważykiem, Januszem 
Minkiewiczem.
Z przyczyn materialnych nie mogłam sobie pozwolić na podróż do Argentyny. 
Argentyński rozdział jego życia udokumentowałam, więc spisując wspomnienia tych, 
którzy zetknęli się z nim podczas swego tam pobytu - Andrzejem Wajdą, Zofią 
Chądzyńską, Stanisławem Wisłockim kompozytorem, podróżnikiem Wiktorem 
Ostrowskim.
Pobyt w Paryżu i ostatnie lata w Vence przedstawiły relacje Krystyny 
Zachwatowicz - Wajdowej, profesora Michała Głowińskiego, Ksawerego Jasieńskiego, 
Janusza Odrowąża - Pieniążka, a także osób zamieszkałych w Paryżu na stałe - 
Olgi Szerer - Wirskiej, Jadwigi Kukułczanki, Sławomira Mrożka, wówczas 
emigranta. Ostatnią moją podróż śladami Witolda Gombrowicza zakończyłam na 
Paryżu. Swoją wędrówkę zaczęłam, więc od Małoszyc, zakończyłam w Paryżu, na 
relacjach m.in. Sławomira Mrożka i Jerzego Giedoycia.
Nie zbierałam wyłącznie relacji pochlebnych Mam wspomnienia i tych, którzy 
pielgrzymowali do niego "po namaszczenie" jak żartował. Ale mam i tych, którzy 
spotkania z nim unikali, choćby Zbigniewa Herberta, Sławomira Mrożka, który nie 
ukrywał, że "nie mogąc sprostać przewadze jego istnienia, uciekał od niego". Mam 
relacje Jerzego Andrzejewskiego, nie ukrywającego wobec niego niechęci, a przede 
wszystkim - Barbary Witek - Swiniarskiej, uważanej za jedną z czarnych postaci 
naszej literatury. Jest, bowiem autorką najsłynniejszego, jak dotąd, ataku na 
Gombrowicza. W 1963 roku opublikowała w "Życiu Literackim" nieautoryzowany 
wywiad z nim, w którym przedstawiła go jako potwora. Odpychającego nawet 
zewnętrznie, zmaterializowanego cynika i pyszałka. Przypisała mu wypowiedzi 
świadczące o bagatelizowaniu i wybielaniu zbrodni hitlerowskich w Polsce, 
sympatiach faszystowskich. To wszystko - sugerowała - za niemieckie pieniądze, 
czyli stypendium Forda, które otrzymał. Rozpętała przeciw niemu nagonkę prasową, 
jeszcze bardziej zamknęła mu drogę do krajowcy wydawnictw, uniemożliwiła wizytę, 
o której myślał, był przecież wtedy w Berlinie Zachodnim - bardzo blisko Polski.
Barbara Witek - Swiniarska spotkała się ze mną bardzo chętnie. Nie żałowała 
wcale swego tekstu sprzed lat. Przeciwnie, przedstawiła nowe fakty przemawiające 
- jej zdaniem - przeciw Gombrowiczowi, udowadniające, że racja była po jej 
stronie. Ucieszyła się, że ma jeszcze raz okazję, aby mu dołożyć. Nie ukrywała, 
bowiem, że jako płomienna komunistka - nie zmieniła o nim zdania - nadal uważa 
go za kosmopolitę, degenerata, i w ogóle relikt dawnych czasów. Bardzo często, 
pytano mnie, czy miała jakieś trudności przy pracy nad moją książką? 
Otóż parę osób - o to dla Gombrowicza ważnych - odmówiło mi rozmowy. Chociażby 
Rita Gombrowicz, Adam Mauersberger - jego przedwojenny przyjaciel, który 
odwiedzał go w Vence. Jerzy Andrzejewski robił wielkie problemy z autoryzacją 
swoich wypowiedzi - a to wykreślał, to przywracał pewne fragmenty. Andrzeja 
Wajdę łapałam prawie rok, prawie rok namawiałam też na rozmowę panią Krystynę 
Janowską, jego pierwszą miłość. Uważam jednak, że są to trudności w pracy 
reporterskiej normalne, nad którymi przechodzę do porządku dziennego.
Jedynym wielkim problemem był długi cykl wydawniczy pierwszego wydania mojej 
książki - wyszła, bowiem po 5 latach od momentu złożenia, na co wpłynął przede 
wszystkim stan wojenny - nie było dla niej odpowiedniego klimatu. W drugim 
wydaniu, w roku 1992 r., dodałam to wszystko, co ze względów cenzuralnych nie 
mogło ukazać się w wydaniu pierwszym - na przykład relacje Jerzego Giedroycia, 
Romana Palestra. Wzbogaciłam je też o wspomnienia Czesława Miłosza, który- 
muszę się pochwalić - odpisał na mój list, nie mogłam się, bowiem z nim spotkać. 
Wydanie trzecie w roku 1997 wzbogaciłam m.in. o relacje Jana Lebensteina i 
Kazimierza Ryttla, właściciela oryginalnych gombrowiczianów - wierszy 
Gombrowicza do "biurowej, urzędniczej tłuszczy, która się nad biednym literatem 
znęca".
Można zapytać, po co się trudziłam? Włóczyłam się po wsiach, biegałam za ludźmi, 
namawiałam ich na rozmowy? Czy było warto? Czy ta reporterska wędrówka Jaśnie 
Pana Gombrowicza przyniosła rezultaty? Miała sens? Myślę, że tak, a potwierdził 
to sukces mojej książki, która miała już 3 wydania, spotkała się też z więcej 
niż przychylną oceną nie tylko recenzentów, ale też czytelników. Chwalono ją 
przede wszystkim za to, że:
Po pierwsze - dosłownie w ostatniej chwili ocaliłam od zapomnienia relacje mu 
współczesnych, świadków jego dzieciństwa i młodości, lat dojrzałych. Coraz mniej 
było przecież wśród żyjących tych, którzy znali go i pamiętali. Tak, że zdążyłam 
jeszcze utrwalić pamięć o nim, zdążyłam przed panem Bogiem.
Po drugie - podkreślano też, że pokazałam jego rodowód, jego korzenie. 
Pokazałam, że był skądś. Z czego wynikało jego pisarstwo. Jak pisano w jednej z 
recenzji: <<"Jaśnie panicz" to fresk rodowodu i środowiska pisarza>>. A jego 
ziemiański, szlachecki rodowód to rozdział, bez którego jego twórczość nie jest 
do końca zrozumiała. W "Dzienniku" przedstawiał siebie często jako szlachcica z 
sandomierskiego zaplątanego przypadkiem na drugą półkulę. "Jaśnie panicz" pomógł 
zrozumieć, jak bardzo był związany ze swoją ziemiańską tradycją. Bo choć ją 
krytykował, choć denerwowała go anachroniczność i sklerotyczność polskiego 
ziemiaństwa - wiele z niego wziął. Wywodził się z warstwy i był z nią 
tysiącznymi nićmi związany.
Po trzecie - podkreślano też, jak bardzo udało mi się pokazać, że jego świat już 
odszedł w przeszłość, nie istnieje. Jak pisał Wojciech Karpiński w 27 numerze 
"Zeszytów Literackich":
<<"Jaśnie panicz" to rzecz o Gombrowiczu przez ludzi i rzeczy. Wiele z nich 
zmiotła wojna, chociażby dom Gombrowiczów na Służewskiej. Ale już, większość z 
nich, chociażby dwór w Małoszycach, Bodzechowie, Potoczku - ocalały, zniszczył 
je nowy system, traktując jako 
system starego świata, który trzeba zniszczyć.>>
Ocalała pamięć zniszczonych posiadłości. I tak, dwór w Małoszycach został 
rozebrany przez chłopów na opał, zostały w niego tylko piwnice. A w chłopskich 
chałupach - resztki z rozebranego z pałacu pieca. Kilka pięknych, rzeźbionych 
kafli wzięłam sobie na pamiątkę. Jedną z nich pożyczyłam też na wystawę 
gombrowiczowską. Jeszcze bardziej tragicznie było w Bodzechowie, majątku jego 
matki. Dwa skrzydła pięknego, zabytkowego dworu dawno się już rozpadły, bo nikt 
ich nie remontował, waliły się, więc i marniały. W pozostałym skrzydle był PGR, 
który dewastował wszystko, co tylko mógł, tak, że nie wiem, czy dziś coś tam 
jeszcze zostało? Piękny park okalający dwór opisany w "Pornografii" stał się 
śmietnikiem i publiczną ubikacją.
Dwór w Potoczku - dawna własność brata Janusza - w ogóle już nie istnieje. 
Rozebrali go po wojnie prezesi utworzonej tutaj spółdzielni produkcyjnej, 
traktując jako symbol "starego".
Jedynymi, dobrze zachowanymi pamiątkami po nim było to, co znalazło się w rękach 
prywatnych, najczęściej jego rodziny. Kuzynka Stanisława Cichowska miała na 
przykład trochę mebli przywiezionych jeszcze przez dziada Witolda z Litwy. Inna 
z kuzynek - jego portret pędzla Eliasza Kanarka, portrety rodziców.
Ludzi z jego świata też już nie było. Część z nich zabrała wojna, ale większość 
zmarłą w PRL-u w nędzy i opuszczeniu. Jako byli ziemianie, przedstawiciele 
dawnego świata zostali przez nowy system brutalnie wywłaszczeni, skazani tym 
samym na wegetację. A niektórzy z nich - tak np. jak jego brat Janusz - na 
proces i więzienie, które zabrało mu zdrowie. Podkreślano, że Witold Gombrowicz 
wystąpił tu w roli swego rodzaju soczewki skupiającej obraz zmierzchu i rozpadu 
świata ziemiańskiego, ziemiańskiej kultury. Jeden z recenzentów nazwał nawet 
"Jaśnie panicza" polską wersją "Budenbrooków" - też, bowiem ukazuje upadek, 
ruinę, dekadencję starego rodu. Umarłą klasę. Powojenne dzieje rodziny 
Gombrowiczów niemal klasycznie to zobrazowały. Co więcej, pozwoliły lepiej 
zrozumieć jego niektóre życiowe wybory., np. emigrację. Jak pisała "Kultura 
niezależna":
<< Ta rewelacyjna perspektywa książki Siedleckiej ustawia wizerunek Gombrowicza 
w zupełnie nowym świetle. Przede wszystkim przywraca pisarzowi jego świat, 
zakorzenienie go w jakichś realiach i konkretach. Ale zarazem, raz po raz, 
Siedlecka podkreśla, że tego świata już nie ma - ludzie wymarli w nędzy i 
opuszczeniu, domy zostały zamienione na siedziby PGR-ów. Wydaje mi się, że w 
taki sposób nikt jeszcze o Gombrowiczu nie pisał. Do głosu dochodziły zwykle 
typowe świadectwa skupiające się na osobowości pisarza. A tymczasem on się skądś 
wziął, gdzieś żył, był częścią jakiegoś świata. O swoich korzeniach pisywał 
półgębkiem.>>.
Mam tu swoich ludzi, którzy nadal mnie informują. Na zakończenie moich wspomnień 
dotyczących pracy nad książką muszę wam powiedzieć, że mam tu swoich ludzi, 
którzy nadal mnie informują o tym, co się tu robi w sprawie Gombrowicza, a 
właściwie muszę to z bólem powiedzieć, czego się nie robi. Otóż, czy nie ma na 
tym terenie drużyny harcerskiej, uczniów, którzy zajęliby się niszczejącymi, 
wręcz dewastowanymi przez wandali, grobami przodków wielkiego pisarza. To 
wstyd, że zbezczeszczono groby Kotkowskich. Wykonane z miedzi litery zabrano na 
złom. Dawnej krążyły plotki i różne zmyślenia o rzekomym bogactwie tej rodziny. 
Krążą opowieści, że ludzie ci byli chowani w trumnach ze srebra. Boję się, że 
hieny cmentarne mogą zacząć rozkopywać groby. Opieka nad tym, co ocalało po 
wielkim pisarzu to jedno. Druga sprawa, to muzeum. Bardzo się cieszę, że 
planujecie utworzyć je Dołach Biskupich - w mateczniku. Ale, moim zdaniem, 
mierzmy jeszcze wyżej. Otóż we Wsoli jest piękny pałacyk po Gombrowiczach, 
którego właścicielką była żona Jerzego Gombrowicza - Aleksandra. Witold tu 
chętnie przyjeżdżał. Byłoby to wspaniałe miejsce dla spotkań i uważam, że 
musicie czynić starania, by przejąć go na potrzeby Fundacji. Warto się 
zainteresować pięknym drewnianym kościołkiem w Bodzechowie, gdzie podobizny 
obrazowi Matki bożej użyczyła jedna z Kotkowskich - Zofia. Doniesiono mi, że i 
kościółek jest zagrożony. Moim zdaniem, należy ratować Bodzechów, a szczególnie 
wszystko, to, co pozostało po Gombrowiczach i Kotkowskich. Nie jestem za tym, by 
czynić starania ściągnięcia do kraju prochów pisarza. Czyniła to Cichowska, ale 
nagła śmierć pokrzyżowała jej zamierzenia. Moim zdaniem, wystarczy, że zadbamy o 
to, co jest na tym terenie...- opowiadała Joanna Siedlecka. A jej wspomnienia 
nagrodzono długo nie milknącymi brawami. Równie wielkie brawa otrzymał za swoje 
wspomnienia profesor Janusz Odrowąż - Pieniążek, który autoryzował specjalnie 
dla nas stenogram wypowiedzi.
Mówienie i myślenie Gombrowiczem...
Pragnę dziś zaprezentować Państwu kilka osobistych wspomnień związanych z 
Witoldem Gombrowiczem i jego twórczością - rozpoczął swoją niezwykłą opowieść 
profesor Janusz Odrowąż - Pieniążek. - Podczas moich studiów na Uniwersytecie 
Warszawski, a było to w latach 1949 - 1953, Gombrowicz był dla nas, młodych 
studentów polonistyki, może nie wszystkich, a raczej - odwrotnie - tych 
niewielu, którzy do oficjalnych poglądów lansowanych wówczas z katedr i łamów 
periodyków literackich przez koryfeuszy jedynie słusznego literaturoznawstwa 
mieli stosunek, jak wtedy powiadano "określony", dla nas, więc Gombrowicz był 
czymś absolutnie świeżym wobec tego, co działo się wtedy w polskiej literaturze 
"realizmu socjalistycznego". Wzięte, więc z "Ferdydurki" takie określenia, jak 
"przyprawić gębę", czy choćby "absolutna niemożność" były w codziennym wśród nas 
użyciu. Przy okazji tego tytułu, moim zdaniem, powinno się go odmieniać, jako 
tego Ferdydurke. Dlaczego? Otóż był jakiś bandzior Durke o przezwisku Ferdy, o 
którym Gombrowicz czytał w ówczesnej prasie brukowej. Podczas rozmów 
telefonicznych często dla zabawy wymieniał tę zbitkę słów ( Durke, Ferdy, Ferdy, 
Durke) i stąd powstało słowo Ferdydurke. Zatem to jest ten Ferdydurke, a nie ta 
Ferdydurke, jak się obecnie odmienia. Bardzo wcześnie, bo bodaj jeszcze w 1953 
r. dotarł do nas prawdziwym jakimś cudem "Trans - Atlantyk" wydany przez 
instytut Literacki w Paryżu (prawdziwym cudem, bo przecież nikt stamtąd na dobrą 
sprawę nie przyjeżdżał, a i poczta oczywiście nie przepuszczała), ja na przykład 
umiałem na pamięć całe partie tego do dziś chyba najbliższego mi utworu 
gombrowiczowskiego, ba, jak się powiadało "mówiliśmy Gombrowiczem". Mówić zaś 
Gombrowiczem w Polsce w roku śmierci Stalina coś jednak znaczyło.
Gdy jedenaście lat później będą w Paryżu dowiedziałem się od mego przyjaciela, 
tłumacza Gombrowicza na język francuski, Allana Kosko, że pisarz przebywa - po 
powrocie z Berlina - w Royaumont pod Paryżem, napisałem zaraz do niego i 
otrzymałem takie oto zaproszenie:
<< Szanowny Panie, z przyjemnością zobaczę Pana tutaj, w piątek popołudniu 
(raczej, jak Pan może wcześniej np. o drugiej, trzeciej). Jeśli Pan nie ma 
samochodu, to lepiej jechać pociągiem do Chantilly, a stamtąd taksówką (10 km). 
Łączę ukłony i pozdrowienia. >>
List był datowany 24 czerwca 1964 r.
Pojechałem, więc do Royaumont w dwa dni później. 26 czerwca, a że samochodu nie 
miałem, wsiadłem gdzieś na paryskich rogatkach do autobusu, który mnie dowiózł 
przed samą bramę fundacji w Royaumont. Gombrowicz zajmował pokój nr 16 w starym, 
gotyckim opactwie, na pierwszym piętrze, z widokiem na park i kanał. Gdy 
zapukałem (oczekiwał mojej wizyty), podniósł się ("spałem"), przeprosił potem, 
że musi zapuścić sobie krople do nosa i położył się na wznak przy tej czynności. 
Pierwsze wrażenie - że jest niższy niż przypuszczałem, sądząc z fotografii, 
schorowany, mówiący przez nos. Dopiero w parku podczas dłuższej rozmowy twarz 
się wygładziła i odeszło zmęczenie.
Skromne umeblowanie celi - łóżko w kącie, mały stolik, szafa. Na stoliku 
rękopis dziennika z Royaumont, który razem z dziennikami berlińskimi i paryskimi 
ma być niedługo wydany. Pokazuje mi powieść - jest to "Kosmos" - brakuje jej 
jeszcze dziesięć stron: "Nie mogę ich napisać, jeszcze nie wiem, jak ją 
zakończę". 
Pali fajkę, przeprasza potem, że zapalił papierosa przeciwastmowego. Ostatnie 
dzienniki mają być wydane po francusku: "Nadeau mi mówi, że wszystko, co 
napisze, będzie przełożone, wydane, ale nie wiem, o ile można ufać słowom 
wydawców". Pyta mnie potem: "A kogo pan zna z literatów, z kim pan rozmawiał o 
mnie? Jaka atmosfera rozmowy - rozumie pan - jaka tonacja rozmowy?"
Prosi, abym poczekał pięć minut w parku nad stawem aż się przebierze. Ciągle mu 
tu zimno - nie ma odpowiednich ubrań, argentyńskie są za lekkie. W Berlinie miał 
cztery grypy, dwa miesiące był w szpitalu, wyszedł chory na serce. W Berlinie 
miał cztery grypy, dwa miesiące był w szpitalu, wyszedł chory na serce, odezwała 
się astma. Wczoraj badał go w Paryżu słynny kardiolog, lekarz de Gaulle'a i 
zalecił przepalenie, po którym będzie mógł oddychać nosem. Czekałem w parku, 
przyszedł przebrany, ukazał ławeczkę: "To pan czytał wszystko, co napisałem? 
Podziwiam ludzi, którzy czytają książki, dla mnie przeczytanie książki to wielki 
wysiłek. Widział Pan "Ślub" w teatrze Recamier"? Podobał się Panu? Bo z recenzji 
sadząc został zrozumiany jako zupełny nonsens." I wydaje mi się, że za bardzo 
krzyczeli, potrzebny był umiar, bo już sama sztuka jest inna i nie w konwencji, 
wobec tego trzeba ją było grać konwencjonalnie. Potrzeba antynomii - tak, jak 
zawsze w życiu.
"Pisarstwa nigdy nie traktowałem zasadniczo - mówił Gombrowicz - a teraz mam - 
co dziwna - zupełną obojętność dla sukcesów literackich. Literatury nie traktuję 
poważnie, a więc dlatego właśnie poważniej niż ci, którzy ją traktują po prostu 
poważnie, a więc dlatego właśnie poważniej niż ci, którzy traktują ją po prostu 
poważnie. Stosunek do życia mam niepoważny - ale przez to właśnie poważny. To 
też daje dystans. Wszystko realizuje się poprzez antynomie - tak samo zdrowie - 
choroba, śmiałość - nieśmiałość, etc.". Gdy ja odpowiedziałem, że dawnej 
literaturę traktowałem wprost, właśnie poważnie, że trzeba dojść do momentu, w 
którym odnajduje się dystans i stosunek niepoważny, Gombrowicz na to, że 
zaczynał od tego od razu.
Opowiedział o swoich planach: nie był zdecydowany, czy zostanie w Argentynie 
("rozumie pan, że po dwudziestu pięciu latach tamtego życia jest tam wrośnięty, 
poza tym są tam piękni ludzie, jakiś melanż ras w przeciwieństwie do chłopaczków 
francuskich, ale z drugiej strony tu stoją oni dużo wyżej intelektualnie"). 
Jedzie, więc do Argentyny we wrześniu, czy wróci tu i osiądzie w Royaumont, nie 
wie, właściciel pałacu i opactwa, multimilioner od stali obiecuje go tu 
urządzić. Jakaś organizacja zaprasza go na kongres do Berlina i chce pokryć 
koszta podróży z Argentyny bardzo wysokie, ale nie skusi się na to, zbyt jest 
męczące, w ogóle takie kongresy nie mają żadnego znaczenia oczywiście.
O ludziach z Polski, szczególnie młodych, odwiedzających go ma dobre 
wyobrażenie. Ciekawi życia, chłonni, inteligentni i żywi. O Francuzach w 
ogólności ma wyobrażenie takie, jak o Niemcach. Stabilizacja, a więc 
nieruchomość i sobkostwo. "Ale u was cięższe życie wyrabia inną, lepszą postawę 
- jest np. różnica między Niemcami mieszkającymi w zachodnim a wschodnim 
Berlinie - ze wschodniego chłonniejsi, nie myślą tylko o swoim, co cechuje 
niesympatyczny ogół Berlina Zachodniego".
Chodząc po jednym z berlińskich ogrodów poczuł nagle zapach Polski - jest tam 
już ta sama roślinność, jak była w jego rodzinnych stronach. Ani we Francji, ani 
w Argentynie nie ma takiego zapachu, jak tam, jest w nim coś północnego. Poczuł 
wtedy, że coś się zamknęło, poczuł śmierć. 
Dlatego nie może po dwudziestopięcioletniej nieobecności odwiedzać Polski? 
"Teraz chcę się od tego wyzwolić, myślę, że uda mi się wyzwolić i jeszcze będę 
pisał. A miałem pokusę. Berlin jest o kilkadziesiąt kilometrów od Polski".
Pytał o ludzi w Polsce, o literatów, o nowości. Jak wyglądają w Warszawie 
kawiarnie literackie? Opowiadałem o kawiarni wydawnictwach: w "Czytelniku", 
"Państwowym Instytucie Wydawniczym", gdzie koło południa zjawiał się Antoni 
Słonimski z parasole. Na to Gombrowicz: "Mówi pan, panie święty, z parasolem? A 
kanalia! Kiedy oni pracują, jak tam stale siedzą?" 
W ogóle literatura w Polsce na słabym poziomie - nic dobrego, żadnej 
indywidualności. "Jak się ma Adolf Rudnicki? Mój brat Jerzy jak wygląda?" 
Wynajdujemy wspólnych znajomych. Pyta, co się z nimi dzieje. "Wokoło mnie coraz 
częściej groby". Wracamy potem do spraw aktualnych. Gombrowicz mówił o wielkich 
postaciach współczesnej literatury, Sartrze, Genecie, o swojej opozycji wobec 
"nouveau roman", szczególnie nie lubił Natalie Sarraute, która ostatnio 
otrzymała nagrodę wydawców "Formentor", twierdził, że pomogła jej do tego 
koteria. Sama jest żoną bogatego adwokata, a jego by te pieniądze urządziły - 
ale, że jest poza wszystkimi koteriami nie może liczyć na takie awantaże (tu się 
pomylił, bo i on niebawem tę samą nagrodę otrzymał). Teraz dwóch producentów, 
jeden niemiecki, drugi niemiecko - francuski (był tu parę dni temu reżyser) 
zaproponowali mu film z "Pornografii" "Na pewno będzie niedobry - mówił 
Gombrowicz - bo bardzo trudno zrobić z tego film, jest to książka literacka, 
chodzi w niej o literaturę. "Ale nie ja robię, a dostanę z tego trochę 
pieniędzy".
Siedzieliśmy na ławeczce koło stawu. "Zawiózłbym pana na kawę, ale samochody tu 
mają tylko marksiści, z którymi wojuję i nie wypada mi ich prosić o pożyczenie 
wozu. Ze wszystkimi mam tu na pieńku, bo zawsze wsadzam kij w mrowisko i 
prowokuję. Mówię marksistom: po co siedzicie, korzystając z fundacji o partej o 
wyzysk robotników?"
Zbliżała się godzina odjazdu mojego autobusu Gombrowicz odprowadził mnie za 
bramę, gdzie zatrzymuje się autobus do Paryża. Musiał przysiąść na betonowym 
słupku, bo się męczył. Pytam, czy mogę zrobić kilka zdjęć, pozuje mi do nich, 
potem proponuje, abyśmy sobie zrobili zdjęcie wspólne i prosi przechodzącą 
kobietę, aby nacisnęła spust nastawionego już aparatu. Za chwilę podjechał 
autobus i z jego okna widzę jak przygarbiony odchodzi wolno w stronę bramy.
Po kilku dniach dostałem jeszcze jeden list z oceną mojej książki "Opowiadania 
paryskie", którą mu ofiarowałem, a który tak się zaczyna: "Drogi panie Januszu, 
okazuje się, że pańskie "Opowiadania" już czytałem... tylko, że widać myślałem, 
że już Panu odpowiedziałem, a potem zapomniałem nawet nazwiska, co wszystko 
razem byłoby niemałym skandalem, gdyby nie fakt, że moje myślenie, jak i 
wszystkie inne funkcje, zostały poważnie zredukowane przez chorobę..."
Po śmierci Gombrowicza, już jako dyrektor Muzeum Literatury w Warszawie (1972 
r.) odwiedziłem panią Ritę Gombrowicz, wdowę po pisarzu, dwa razy jeszcze wtedy, 
gdy mieszkała w Mediolanie, a potem już wielokrotnie w Paryżu. Przywoziłem z 
uporem do biblioteki muzealnej wychodzące sukcesywnie na emigracji tomy "Dzieł" 
pisarza, choć mi je raz na lotnisku Okęcie wszystkie skonfiskowano. Muzeum 
Literatury gromadziło jednocześnie rękopisy Gombrowicza: zdobyliśmy listy 
pisarza do brata Janusza i jego pasierbicy Stanisławy Cichowskiej, literatki 
Józefy Radzymińskiej, tłumacza Allana Kosko. Jerzy Lisowski, autor przekładu na 
francuski ofiarował nam maszynopis "Pornografii" z poprawkami autora. Z chwilą, 
więc przystępowania do prac nad scenariuszem wystawy "Gombrowicz- z Dziennika" 
dysponowaliśmy dużym materiałem epistolarnym z własnych zasobów, nie mówiąc o 
innych bibliotekach i osobach prywatnych, które nam wypożyczyły podobne 
rękopisy. 
Dysponowaliśmy też złożonymi przez bratanicę pisarza panią Teresę Gombrowicz w 
Archiwum Głównym Akt Dawnych - za naszą zresztą radą - dokumentami rodziny 
Gombrowiczów, sięgającymi roku 1589, kiedy to Ezof Gombrys wystawił cyrylicą 
pisany skrypt dłużny. Przodkowie Gombrowicza byli właścicielami dóbr leżących na 
Żmudzi w okolicach Kowna i używali różnej formy nazwiska: Gombrys, Gombr, 
Gombrowicz- Szymkiewicz.
Z pomocą organizatorom wystawy przyszła także pani Rita Gombrowicz: ofiarowała 
do zbiorów Muzeum Literatury siedem niezwykle interesujących, bo pokreślonych (z 
zarzuconymi wersjami) kart "Dziennika". Jest to jedyny sensu stricte literacki 
rękopis Gombrowicza pokazany na wystawie, na którym w dodatku widać pracę nad 
tekstem - rzecz dla badaczy procesów twórczych pisarzy najciekawsza. 
Mówiący te słowa - również fajko palacz - obdarowany został przez panią Ritę 
fajką pisarza, eksponowaną na wystawie obok laski, którą Gombrowicz otrzymał od 
Allana Kosko oraz dwóch krawatów (jeden z Buenos Aires), które znów ofiarował z 
myślą o wystawie artysta plastyk z Toronto p. Kazimierz Głaz, zaprzyjaźniony z 
Gombrowiczem w Vence. Eksponaty, więc tej wystawy pochodzą z całego świata, choć 
głównie przecież ze zbiorów Muzeum Literatury, rodziny pisarza (znakomite 
portrety i niezwykłe fotografie z okresu przedwojennego), fotografii z Vence 
użyczył ich autor p. Bohdan Paczkowski z Paryża, a innych eksponatów przyjaciele 
Gombrowicza z Polski i zagranicy. 
Z Francji pochodzi taśma magnetowidowa z godzinę trwającym filmem francuskiej 
telewizji nagrywanym w Vence na kilka tygodni przed śmiercią pisarza. Jest to 
wywiad przeprowadzony przez Michaela Polacka z udziałem Dominika de Roux, Rity 
Gombrowicz a nawet ulubieńca pisarza: psiny. " Dzięki pokazowi video możemy 
spojrzeć Gombrowiczowi w oczy" - pisali recenzenci..
Wystawę poświęcona Witoldowi Gombrowiczowi planowaliśmy w Muzeum Literatury od 
wielu lat (przypomnę, że już w czerwcu 1973 r. zorganizowaliśmy w Muzeum wieczór 
pamięci Autora "Ferdydurke" w czterdziestolecie jego literackiego debiutu), aby 
jednak ekspozycja nasza mogła trafić do możliwie jak najszerszego kręgu 
odbiorców należało na nią zaczekać do ukazania się zbiorowego wydania dzieł 
Gombrowicza, które wyszło nareszcie w roku 1987. Wydawnictwo Literackie 
przygotowało potem wysoko nakładowe wydania poszczególnych tomów i powoli nimi 
nasyca rynek wydawniczy, co pozwoliło w roku 19888 uznać, że dzieło Gombrowicza 
nie jest już w Polsce nieznane. 
Na zakończenie muszę wspomnieć jeszcze o tym, że planuje się w jakiejś bliżej 
nieokreślonej przyszłości utworzenie muzeum pisarza w mieszkaniu, w którym 
zmarł. Takie przynajmniej dotarły do mnie z Francji informacje. Słyszałem 
również, że poważnie się myśli o kolejnym muzeum, tym razem w Buenos Aires, w 
domu, w którym mieszkał. Planowane jest wykonanie i postawienie pomnika 
Gombrowicza w Vence. Choć te szczytne zamierzenia w moim przekonaniu mają szansę 
na realizację, to jednak pragnę i życzę Fundacji z całego serca, aby w Dołach 
Biskupich muzeum gombrowiczowskie powstało jako pierwsze - opowiadał profesor 
Janusz Odrowąż - Pieniążek. 
On, Syn wasz - naszej ziemi świętokrzyskiej...
Na zakończenie tego szkicu chciałoby się właśnie zawołać Gombrowiczem. I 
dlatego cytuję, ku przestrodze słowa pisarza z przedmowy do "Trans - Atlantyku" 
w odniesieniu do naszej polskiej rzeczywistości, tak na wszelki wypadek, 
proroczo z nadzieją, by się nie sprawdziły. 
"Buch - bach, Buch - bach i hańba i tylko rumieniec. A jednak nie! A jednak nie 
traćcie nadziei! Nie, o, nie, to nie klęska, to Zwycięstwo raczej! Patrzcież jak 
lekko, cudownie on, Syn wasz, wzbija się na skrzydłach boskiej chłopięcej zabawy 
ponad swój upadek - patrzcież jak umknął klęsce swojej w rozbawienie! I 
patrzcież jak dzielnie, jak dziarsko ja, Gombrowicz, za łeb złapałem śmieszność, 
która nas tratuje i, oklep siadając jej, ja jeździec, koniem, śmiechu naszego 
głoszę dumę naszą!"
Noty biograficzne:
Witold Gombrowicz - autor "Ferdydurke" - urodził się 4 sierpnia 1904 roku w 
Małoszycach, w rodzinie ziemiańskiej. Na ziemi opatowsko - sandomierskiej 
spędził dzieciństwo. Po ukończeniu prawa na Uniwersytecie Warszawskim w 1927 
roku wyjechał do Paryża, gdzie studiował filozofię i ekonomię. Poświęcił się 
jednak wyłącznie literaturze. W 1933 roku wydał zbiór opowiadań zatytułowany 
"Pamiętnik z okresu dojrzewania". Od 1934 roku pracował jako krytyk literacki 
m.in. w "Kurierze Porannym". W 1937 roku wydał swoją pierwszą powieść 
"Ferdydurke". W końcu sierpnia 1939 roku wypłynął transatlantykiem "Chrobry" do 
Argentyny. Zastała go tam wojna. Po długiej przerwie, gdyż kilka lat w celu 
dorywczego zarobkowania pracował w Banku Polskim w Buenos Aires, twórczość 
literacką wznowił dramatem "Ślub" oraz powieścią "Trans-Atlantyk" (wydane w 
Paryżu w 1953 roku). W tym samym czasie rozpoczął prowadzenie "Dziennika". W 
1960 roku ukazała się powieść "Pornografia", której akcja toczy się w okupowanej 
Polsce. Dzięki rozgłosowi swoich książek Gombrowicz otrzymał w 1963 roku roczne 
stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie Zachodnim. Po okresie berlińskim 
Gombrowicz spędził parę miesięcy w Paryżu, potem w Royaumont i w La Messuguiere 
koło Grasse. Od października 1964 roku mieszkał w Vence na południu Francji. 
Wydał w 1965 roku następną powieść - "Kosmos" i sztukę "Operetka" (1966). W 1968 
roku ukazała się wydana po polsku i francusku książeczka "O Dantem". W maju 1967 
roku otrzymał Międzynarodową Nagrodę Literacką Wydawców (Prix Formentor) za 
powieść "Kosmos". Ostatnie lata spędził w Vence, gdzie zmarł 24 lipca 1969 roku. 
Witold Gombrowicz, delikatnie mówiąc, nie był lubiany w pereelowskiej Polsce 
właśnie za swoją twórczość i publiczne krytyczne wypowiedzi. Przykładowo 
"Dziennik", obok znakomitego, wnikliwie-ironicznego komentarza do własnej 
twórczości, jest zapisem duchowej i intelektualnej postawy pisarza wobec 
zasadniczych problemów, zwłaszcza powojennego humanizmu, obserwacji Polski z 
odległości umożliwiającej sceptyczny dystans do rodzimych sporów. Jest to 
portret Polski gorzki, niechętny nowym i starym stereotypom, krytyczny zarówno 
wobec nowych fascynacji, jak starych uprzedzeń. Ten krytyczny ton "Dziennika" 
sprawił, że twórczość Gombrowicza usiłowano w PRL skazać na zapomnienie lub na 
szczątkową zaledwie obecność w czytelniczej świadomości. Dopiero po wydaniu 
kompletu jego dzieł w 1987 r. przez "Wydawnictwo Literackie", rozpoczął się 
pośmiertny triumfalny powrót pisarza - przede wszystkim jako dramaturga, a w 
obliczu zbliżającego się w przyszłym roku 100 - lecia urodzin i ogłoszonego 
przez ministra kultury "Roku Gombrowiczowskiego" - jako pisarza w pełni, a 
także, jako Polaka rodem z krainy świętokrzyskiej. Na powrót do kraju bardzo 
namawiał autora "Trans - Atlantyku" ówczesny attache kulturalny w Argentynie 
Tadeusz Breza, argumentując tym, że "dostanie jeszcze Nobla i dopiero będzie 
wstyd dla Polski". Gombrowicz postawił wówczas następujące warunki: "Przyjedzie 
po mnie Gomułka lub, co najmniej Cyrankiewicz! I zostanę wybrany prezesem 
polskiego PEN Clubu." Zapytał także o koszty takiego powrotu. Gdy dowiedział się 
ile to kosztuje, zrezygnował. Tak oto motywując w liście do Brezy: "(...) A 
jeśli, jak piszesz, trzeba 200 franków bulić, to się wstrzymam. Bóg zapłać za 
życzliwe pośrednictwo(...)". Oczywiście, ta śmieszna kwota nie była głównym, 
ani jakimkolwiek innym powodem tego, że nigdy fizycznie nie powrócił do kraju. 
Historyjka ta została opisana przez Joannę Siedlecka w "Jaśnie Paniczu". 
Jan Zdzisław Brudnicki urodzony 02. 11. 1936 r w Ursynowie k. Kozienic. Członek 
Zarządu Głównego Związku Literatów Polskich. Eseista, krytyk literacki. Ukończył 
filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutował w 1987 r. na łamach 
czasopisma "Warmia i Mazury" jako krytyk literacki. Był redaktorem wielu 
czasopism: "Nowego Wyrazu", "Poezji", "Rocznika Literackiego", "Sceny". Wydał 
książki: "Tadeusz Nowak" -Szkice (Warszawa 1978 r.); "Wiek prozy" - szkice (Wa - 
wa 1979); "Jerzy Zawieyski - Szkic (Wa -wa 1985 r.); wspólnie z Janem Witanem: 
"Pogranicza poezji" - Wybór tekstów i opracowanie (Wa - wa 1983 r.); wspólnie z 
Bogusławem Witem: "Jerzy Zawieyski: Kartki z dziennika 1955 - 1969" (Wa - wa 
1985 r.). Opracował: Poradnik Bibliograficzny - "Fryderyk Chopin" (Wa - wa 1960, 
1965); Poradnik Bibliograficzny - "Zofia Nałkowska 1884 - 1954 (Wa - wa 1965, 
1969); "Tadeusz Nowak - szkice i recenzje o pisarzu". Wybór i wstęp (Wa- wa 1981 
r.) Posiada i gromadzi kolekcję rękopisów współczesnych poetów polskich. Wydał 
wiele antologii. Autor publikujący książki przeznaczone dla uczniów i 
nauczycieli pragnących pogłębić wiedzę o współczesnej literaturze polskiej w 
"Bibliotece Pomocy Szkolnych" krakowskiego wydawnictwa "Sponsor". W 1995 r. 
ukazała się książka o pt. "Mirion Białoszewski" (Sylwetka twórcza autora, 
analiza wybranych wierszy, biografia). Za całokształt dorobku otrzymał w 1984 
r. Nagrodę "Pióra", przyznawaną w ramach festiwalu "czerwonej Róży" przez 
gdańskich studentów.
Joanna Siedlecka - reporterka, pisarka, członkini Stowarzyszenia Pisarzy 
Polskich, autorka czterech książek reportażowych: "Stypa, "Poprawiny", "Parszywa 
sytuacja", "Jaworowe dzieci" oraz czterech słynnych reportaży biograficznych: 
"Jaśnie Panicz" - o Witoldzie Gombrowiczu, "Mahatma "Witkac" - o Witkacym, 
"Czarny Ptasior" - o Jerzym Kosińskim i "Wspominki" - o Leopoldzie Tyrmandzie, 
Stefanie Kisielewskim, Marianie Ośniałowskim i innych osobistościach literackich 
XX wieku. Jest laureatką wielu nagród, a wśród nich: Nagrody Księcia Reporterów 
Ksawerego Pruszyńskiego (1996), którą ceni sobie najbardziej, a także Nagrody 
Stowarzyszenia Pisarzy Polskich (1978, 1980, Warszawskiej Premiery Literackiej 
(1987) i "Życia Literackiego (1978). Uznana została przez znawców za "autorkę, 
która ocaliła pamięć o jednym z największych pisarzy XX wieku, a jej praca jest 
już ważną i klasyczną już pozycją wydawniczą literatury faktu. Ma miano 
"mistrzyni reportażu biograficznego".
Janusz Odrowąż - Pieniążek - pisarz, historyk literatury, muzykolog, urodzony 2 
VII 1931 r. W Opatowicach k. Radziejowa Kujawskiego. Studiował na Wydziale 
Filologii Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego 1949 - 52 (dyplom zawodowy ze 
specjalnością bibliotekarską), filologii polskiej KUL 1952 - 54, mgr filologii 
polskiej 1960 r. Odbywał w latach 1954 - 1981 liczne staże naukowe: we Francji, 
we Włoszech, ZSRR, Kanadzie, Meksyku i USA. Od 1972 roku pełni funkcję dyrektora 
Muzeum Literatury im.Adama Mickiewicza w Warszawie. Wcześniej był m.in.: 
Sekretarzem Komitetu Redakcyjnego Wydania Jubileuszowego oraz Wydania 
Krytycznego Dzieł Adama Mickiewicza, pracownikiem naukowym IBL PAN, redaktorem 
naczelnym czasopisma "Muzealnictwo", redaktorem wydawnictwa "Notes Muzeum 
Literatury", członkiem rady naukowej Instytutu Literatury Polskiej UW, od 1994 
r. członkiem Narodowej Rady Kultury (Zespól Dziedzictwa Kulturalnego), członkiem 
- założycielem Fundacji Kultury Polskiej, członkiem Warszawskiej Fundacji 
Kultury. W 1994 r. został przewodniczącym Komitetu Obchodów Rocznicy Urodzin 
Adama Mickiewicza.
Opublikował kilkadziesiąt prac krytyczno - literackich zamieszczonych w 
periodykach naukowych; wstępy, posłowia, opracowania naukowe, m.in. "Listy do 
Adama Mickiewicza w Muzeum A. Mickiewicza w Paryżu. Rejestr uzupełniony 
bibliografia 1968", w książce Karola Frankowskiego "Moje wędrówki po obczyźnie" 
t. 1-2 1973, oraz w "Polonika zbierane po świecie 1987".
Jest autorem "Opowiadań paryskich" (1963, 1988)), książki wielokrotnie 
wznawianej pt. "Cocktail u księżny Gieorgiew", powieści "Małżeństwo z Lyndą 
Winters albo pamiątka po Glorii Swanson (1971, 1984, 2000), "Party na calle 
Guatemala" (1975, tom uznany przez Radio Wolna Europa za najlepszą książkę roku 
wydaną w kraju), "Wielki romans w Bucharze"( 1984), "Mit Marii Chapedelaine 
(1985) oraz tomów poezji "Teoria fal (1964), "Głos do szuflady" (2002)
Otrzymał liczne nagrody i odznaczenia, m.in.: Nagrodę m. St. Warszawy w 1983 
r., nagrodę Edytorską Polskiego PEN CLUB w 1998, Dyplom Zasługi Academic 
International des Sciences de l'Homme du Canada (Montreal 1982), odznakę 
Zasłużony Działacz Kultury w 1975 r. Złoty Krzyż Zasługi w 1978, Krzyż 
Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski w 1988 r., Krzyż Komandorski OOP w 1999r. 
Jest członkiem wielu organizacji i stowarzyszeń, w których pełnił i nadal pełni 
ważne funkcje: Towarzystwa Przyjaciół Książki, Związku Literatów Polskich, 
Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, ZAIKS, PEN - Clubu, Polskiego Komitetu 
Narodowego Światowej Rady Muzeów ICOM oraz Międzynarodowego Komitetu Muzeów 
Literackich ICLM/ICOM, Towarzystwa Heraldycznego, Towarzystwa Przyjaźni Polsko - 
Francuskiej, członek Kapituły OOP.
Fundacja im. Witolda Gombrowicza "Witulin"
Bliższych informacji na temat Fundacji oraz jej działań udzielają: Jolanta Pol -
Przewodnicząca Rady Fundacji, kontakt: Muzeum Literatury w Warszawie 
0-22 831 40 61;
Zbigniew Tyczyński - wiceprzewodniczący Rady Fundacji, kontakt Ostrowiec Św. 
Jaśminowa 7, tel. O 608 380 929, email: ostrowiec@echo-dnia.com.pl.
Włodzimierz Szczałuba prezes Zarządu Fundacji, kontakt Nietulisko Małe 135, tel. 
O 609 021 615, email: calela@interia.pl.
Konto Fundacji BPH O/Ostrowiec 10601350 -3200007553307
Wiersze inspirowane życiem i twórczością Witolda Gombrowicza:
Jan Zdzisław Brudnicki
Miłość - nie miłość Witolda Gombrowicza do stron rodzinnych
I. Marsz. Marsz Gombrowicz:
Z Vence Rity do Małoszyc.
Zawiezie cię bryczka ze słowa
Przez Sandomierz, Opatów do Bodzechowa.
II. Refren 
Wyższe są niższe byty.
Niższe są wyższe formy,
Ich miara Wity i Gombry.
III. Dla was zawsze są piękne różane ogrody.
Mam się nimi wzruszać?
Dla mnie to biedne gwałcone kwiaty
Z przyciętą duszą.
Zobaczcie mogilne kolczaste 
Badyle jak gady
Oni się brzydzą stadem ludzkim
Bo kochają owady.
IV. Opatowski kraj zastygł mi w falach
Zmrożonych i kamienistych.
Zgwałcony ludźmi, gwałci ludzi
W cieniu Gór Świętokrzyskich.
Te pagóry, te pagóry, te pagóry
Pokazują, pokazują, pokazują swoje pupy.
Te doliny, te doliny, te doliny
Robią takie głupie miny.
Kraj jak ogród różowi się i dębi
We zbożach tonie i głębi.
Witoldowo, Ferdydurkia, Witoldowo
Pokazuje ci gęby.
W nim rodzina, cała rodzina, rodzina cała
W Małoszowicach zdziecinniała
I zdmuchnęła ją wojna jak płomyk.
Marsz do domu Gombrowicz.
V. Refren 
Wyższe są niższe byty.
Niższe są wyższe formy,
Te mity, Wity i Gombry.
Andrzej Piskulak
Trans - Gombrowicz
Niespodziewanie przycumował
W oceanie sadzawki małoszyckiej
Transatlantyk - łódeczka 
Zamarł nagle ślad na falach pamięci
Kiedy to podczas wakacyjnych wypraw
Wyruszał w bezkresny świat swojej głębi
Jaśnie panicz literatury 
Teraz wrócił
Wita go jedynie żabi rechot małoszyckiego morza
Trans-Gombrowicz pruje fale pagórków
Oceanu ziemi świętokrzyskiej
Przybija do portów dziecięcych lat
Żegluje po wodach losu
Cóż to za dziwaczny okręt - 
Nieistniejący modrzewiowy dwór w Małoszycach
Zakupiony i urządzony przed wojną przez ojca
Krzyczy swoim niegdysiejszym istnieniem
I ten nieistniejący zegar 
Tykający gdzieś w swoim nieistnieniu
Odmierza czas 
Aż ten wrak świata dziecięcych marzeń
Zerwie się z kotwicy krzyży cmentarnych nagrobków rodzinnych
I popłynie znowu w świat
Świętokrzyski Trans - Atlantic
'The Year of Gombrowicz', announced last year by the Minister of Culture, 
falling on the centenary of the writer's birth, is about to start, and it seems 
that the ruined remains of the Gombrowicz family's estate have been forgotten.
	There is no trace of the mansion in Małoszyce, where Witold was born and 
where he used to play with the country lads, 'flogging the frogs with the 
whips.'
	And only those frogs croaking in the weedy pond have remained of the 
former Małoszyce. It was that pond where Gombrowicz used to go boating before he 
set out to emigrate to Argentina on the board of an ocean-going ship.
	Nothing has been saved of Jakubowice-an estate bought by the writer's 
grandfather after his arriving in 'Kingdom' (Realm??).
The mansion was one-storeyed, stone and there were 10 rooms inside. In the 
church in Wszechświęte Marian Witold was baptised. In the parish there is 
thereis no one to seek the documents signed by the gombrowicz family. At the 
cemetery in Przybysławice the gombrowicz family's graves have been getting weedy 
and going to ruins. It is here where grandfather Onufry (missing his lituania 
all his life) was buried. He told his family to put a bag with the Lituanian 
soil into his grave. Next to Onufry, grandmother Antonina, father jan and 
brother Janusz were buried. Gombrowicz's mother's last wish was to be buried far 
from her husband, namely in Kielce. But her grave is also in a disastrous 
condition. Fortunately, professor Jan Pacławski demanded its renovation and the 
president - Wojciech Lubawski agreed to the request. Next year the grave will be 
renovated.
	In brother Janusz's estate in Potoczek, it is difficult to find even a 
trace of the forester's lodge where Gombrowicz used to stay. There is even more 
tragic situation in Bodzechów - the writer's mother's estate. Two wings of a 
beautiful, monumental mansion deteriorated a long time ago as they had not been 
repaired. In the remained wing, PGR (National Agriculture Farm) used to be, so 
the whole building was devastated. A beautiful park surrounding the mansion, 
described in 'Pornography' has become the rubbish and a sort of public toilet.
	We found out, off the record, that the Kotkowski family's graves at the 
cemetery in Denków had been profaned. The letters made of copper were sold for 
scrap. In the past there was some gossiping and the fiction about the imaginary 
wealth of the Kotkowski family. They were said to be buried in the silvery 
coffins. One can be scared that any cemetery hyenas may start digging in the 
graves. In addition, the beautiful chapel of the Kotkowski family has been going 
to ruins.
	At the 'Gombrowicz's picnic, 'which was held this year in September in 
Doły Biskupie, Joanna Siedlecka - the author of the book entitled 'His 
Mastership', was telling me about the fortunes and misfortunes of the great 
writer's family. - Some of those people were killed during the war, but the 
majority of them died in PRL, having been destitute and lonely. As the former 
gentry, the representatives of the former world, they were brutally expropriated 
by the new order and were sentenced for the wretched existence. And some of 
them, for instance the writer's brother - Janusz, were sentenced for a trial and 
a jail. Witold Gombrowicz appears here as a sort of lens focusing the picture of 
the twilight and deterioration of the gentry world and culture, since he 
depicted the decline, the ruins and the decadence of the old family. The dead 
class. The post-war history of the Gombrowicz family reflected that process 
almost classically. Moreover they let us understand much better some of his 
[Gombrowicz] life choices, e.g. emigration.
	Hence, what hope for help can we see? One should think that Witold 
Gombrowicz Foundation - 'Witulin' is such a life-belt. Jolanta Pol from 
Mickiewicz Museum of Literature has chaired the Foundation Council. Two people 
from Ostrowiec have helped her, namely Zbigniew Tyczyński - a vice-chairman of 
the council and Włodzimierz Szczałuba - a president of the Foundation Board. 
They both are the lovers of Gombrowicz's work, they also work actively in the 
area of culture. As they announced, next year in Doły Biskupie in Witulin (a 
village given to Witold by his father so its name is derived from the writer's 
name) a museum devoted to Gombrowicz will be built. And it will be the first 
serious step aimed to save the inheritance of the great Gombrowicz and Kotkowski 
families.
	One should sum up with Gombrowicz'swords taken from the preface to Trans-
Atlantic: '(...) Bang-bang, bang-bang and shame, shame, and only a blush. But 
not! Still do not give up hope! (...)'
Andrzej Piskulak
Tłumacz Beata Wojtiuk - Ślęk
Ps. Jest to skrócona wersja szkicu 
"ŚWIĘTOKRZYSKI TRANSATLANTYK GOMBROWICZOWSKI" opublikowana w angielskojęzycznej 
wersji wydawnictwa multimedialnego. Płyta CD będzie prezentowana w Szwecji 
podczas dorocznych imprez promujących region świętokrzyski.
KONIEC KSIĄŻKI