Henryk Sienkiewicz Sienkiewicza trylogii leksykon WSTĘP lwUbwie —— H. Sienkiewicza v. Oblęgorku Blisko sto lat temu pisał o Sienkiewiczu wybitny krytyk młodo- polski, Ignacy Matuszewski: „Jest to realista najczystszej wody i w najszlachetniejszym stylu. Nie negując bynajmniej, jak krańcowi naturaliści, »ducha i spraw jego«, przedstawia Sienkiewicz zawsze »sprawy owe« w formie już gotowej, uzmy- słowionej, wcielonej w czyn, ruch, namiętność lub cierpienie, i troszczy się niewiele o głębszy, pierwotny, nienamacalny podkład tych objawów. Dlatego też każda, choćby najbanalniejsza postać wychodzi spod pióra autora Potopu jako istota z krwi i ciała, pełna, żywa, realna, podobna do nas i naszych znajomych. Ludzie ci, zbudowani w sposób mistrzowski z pierwiastków znanych nam doskonale, są niejako uosobieniem prawdy i życia, ale prawdy przeciętnej i życia zwyczajnego"'. Pisząc te zdania, Matuszewski utrafił w niezwykle ważną cechę Sien- kiewiczowskiego pisarstwa: jego wyrazisty sensualizm, realność kreowa- nych postaci oraz „naoczność" i konkretność przedstawionej przestrzeni, w której przychodzi im działać. Zarazem jednak—postaci i sytuacji bliskich stereotypom doskonale zakorzenionym w polskiej zbiorowej pamięci. To właśnie owe „pierwiastki znane nam doskonale" pozwalaj ą uznać ludzi z in- nych epok, obecnych w rzeczywistości sprzed kilku wieków, za „naszych znajomych", w tym przede wszystkim znaczeniu, że odpowiadaj ą one utrwa- lonym przez literaturę i sztukę naszym wyobrażeniom o przeszłości. Nie tylko jednak dzięki temu. Sienkiewicz był bowiem pisarzem, które- go dzieła były mocno zakotwiczone w tradycji; tworzył je, wspierając się na bogatej literaturze dawniejszej i współczesnej. Potrzebował literackie- go „surowca"; postaci, wątku, motywu, a nawet zwrotu jako punktu zacze- pienia. Był w tym podobny do swojego ulubionego poety Juliusza Słowac- kiego, o którego „bluszczowatości" pisał niegdyś z przekąsem Stanisław Tarnowski2. Sienkiewiczowska „bluszczowatość" była jednak cokolwiek ' I. Matuszewski, iSwo;;' obcy. Warszawa 1903, s. 123. 2 Zob. S. Tarnowski, Profesora Mateckiego „Juliusz Słowacki" [w:] S. Tarnowski, O literatu- rze polskiej XIX wieku, Warszawa 1977, s. 67-68. Wstęp innego rodzaju. Obraz przedstawianego świata pisarz wspierał na doku- mencie, źródle czy opracowaniu; na dawnej literaturze. Sam dokonywał ich beletrystycznego przetworzenia i tworzył taką sugestię narracyjną, dzięki której nawet suche notatki kronikarskie nasycały się emocjami. Te cechy metody pisarskiej kształtowały się już w dziennikarskiej i nowelistycznej praktyce Sienkiewicza. Eksplodowały zaś z niezwykłą siłą wówczas, gdy przystąpił on do tworzenia „szeregu książek pisanych w trudzie niemałym". Trylogia należy do tych utworów polskiej literatury, które mają swoją ugruntowaną legendę i które - oceniane wielekroć ze sprzecznych punk- tów widzenia — zachowały rzeczywisty, nie sztucznie stymulowany, kon- takt z masowym czytelnikiem. Pod wieloma względami jest to fenomen popularności, tworzący się niemal od momentu, w którym Sienkiewicz roz- począł druk „powieści z lat dawnych" (jak brzmiał podtytuł Ogniem i mie- czem). Warto zatem przypomnieć, chociażby skrótowo, fakty sprzed ponad stu lat, zanim kolejne tomy Trylogii zaczęły się ukazywać na łamach war- szawskiego „Słowa". Do napisania swej pierwszej powieści historycznej Sienkiewicz przy- bliżał się bowiem etapami. Siady zainteresowań przeszłością pojawiły się już w okresie debiutu, ale początkowo miały one charakter nie beletrystycz- ny. W „Tygodniku Ilustrowanym" ogłosił późniejszy autor Trylogii szkice historycznoliterackie o poetach przełomu szesnastego i siedemnastego wie- ku: Mikołaju Sępie-Szarzyńskim3 i Kasprze Miaskowskim4, co stanowiło efekt studiów filologicznych w warszawskiej Szkole Głównej. Później, wiążąc się z pozytywistami i pisząc wzorcowe opowiadania tendencyjne (jak Humoreski z teki Worszylly), sięgając po idee współczesne i „palące" w nowelach ludowych, działając czynnie jako dziennikarz: publicysta, fe- lietonista i reporter, od najwcześniejszych tekstów wykorzystywał w nich mniej lub bardziej widoczne motywy historyczne. Czy to będzie staroszla- checki charakter Wilka Garbowieckiego w Nikt nie jest prorokiem..., okop szwedzki w Dwóch drogach, rodowody młodocianych bohaterów i „stara szabla po ojcach, z klingą szeroką damasceńską, cyzelowanym złotem na stali i z napisem: Jezus, Maria!" w Hani, ukraiński step XVII-wieczny, prze- puszczony przez filtr romantycznej wyobraźni (Antoniego Malczewskie- go, Bohdana Zaleskiego) w Listach z podróży do Ameryki, czy wreszcie aluzja do Śpiewów historycznych Juliana Ursyna Niemcewicza w noweli Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela, za każdym razem ujawniało się w nich Sienkiewiczowskie zafrapowanie przeszłością. Z całą siłą dojdzie 3 Mikołaj Sęp-Szarzyński. Studium literackie, „Tygodnik Ilustrowany" 1869, nry 79-80. 4 Kasper Miaskowski. Studium literackie, „Tygodnik Ilustrowany" 1870, nry 127-129. Wstęp Paleta, autor nieznany, 1901. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku _____ _____ Wstęp ono do głosu po powrocie pisarza do kraju po blisko czteroletniej nieobec- ności. Stany Zjednoczone, a później Francja, z jednej strony stworzyły pod- stawy wielkich, ideologicznie nacechowanych porównań: przeszłości i te- raźniejszości, wolności i zniewolenia, demokratyzmu i kastowości; z dru- giej zaś tym mocniej uwydatniły tęsknotę za „utraconym Miltonowskim rajem", jak przez wzgląd na cenzurę pisał Sienkiewicz, polemizując z oce- nami romantyzmu Włodzimierza Spasowicza5. Historia staje się dla pisa- rza ucieczką od „lilipuciej" teraźniejszości w świat „olbrzymów"6 oraz re- alizacją planu takiego obrazu dziejów, który dla czytelnika miał się stać „rzeczywisty", widoczny i dotykalny. Powraca zatem ów wskazany przez Matuszewskiego problem „realizmu najczystszej wody". W roku 1879 publikuje Sienkiewicz swój jedyny znaczący dramat Na jedną kartę, któ- ry chociaż przedstawia wypadki współczesne, kreacjami: księcia Staro- grodzkiego (wyraźnie modelowanego na typie sarmackim z Pamiątek So- plicy Henryka Rzewuskiego) oraz arystokratów Jerzego Pretwica i Karola Drahomira wkracza już w świat postaci znanych później z Trylogii. Rok następny przyniósł natomiast utwór, którego fabuła całkowicie została prze- niesiona w odległą przeszłość; na przełomie XVI i XVII wieku na ukraiń- skich stepowych kresach rozgrywają się bowiem zdarzenia fikcyjnego pa- miętnika Aleksego Zdanoborskiego - „księcia niezłomnego, co koniuszym tatarskim nie chciał zostać" pt. Niewola tatarska. Sienkiewicz podejmuje pierwszą próbę zmierzenia się z przeszłością. Sięga po stylizację pamięt- nikową, aby wcielić siew postać szlachcica Sarmaty, którego los staje się wielką metaforą wytrwałości w warunkach niewoli. W tej próbie podsta- wową rolę odgrywa stylizacja na język staropolskiej epoki, który ściśle odpowiada szlacheckiej mentalności. W takim wyborze formy kryły się jednak niebezpieczeństwa. Pisarz korzystał bowiem z gatunku, który w tym czasie był już mocno skonwencjonalizowany. Gawęda i pamiętnik nie bu- dziły zaufania krytyki. Z pewną niechęcią o wskrzeszonym w nich z gro- bu prapradziadku pisał Teodor Tomasz Jeż7, a najwybitniejszy chyba kry- tyk pozytywistyczny - Piotr Chmielowski - twierdził, iż po Niewoli tatar- skiej „droga pana Sienkiewicza do powieści historycznej wydaje się za- mkniętą"8. 5 H. Sienkiewicz, Mieszaniny literacko-artystyczne. Dzielą, t. 50, Warszawa 1950, s. 189. 6 Pisał w tym czasie Sienkiewicz: „Niechże choć literatura otworzy na światy inne, gdzie wszystko nie jest takie karłowate, ale wielkie, nie takie płaskie, ale wzniosłe, nie chorobliwe i śmier- telne, ale zdrowe i nieśmiertelne..." (Mieszaniny literacko-artystyczne, j.w., s. 93). 7 T. T. Jeż, Z burzliwej chwili, 1.1, Warszawa 1880 (Pogląd na powieść historyczną, s. VII). 8 P. Chmielowski, Zarys literatury polskiej ostatnich lat szesnastu. Warszawa 1881, cyt. za: J. Krzyżanowski, Twórczość Henryka Sienkiewicza, Warszawa 1970, s. 100. _________________________Wstęp_________________________ Jednakże dwa lata później, 2 maja 1883 roku, warszawskie „Słowo" rozpoczyna odcinkowy druk Ogniem i mieczem. Dzień później pierwszy odcinek powieści ogłasza krakowski „Czas". Druk odcinków kończą oba dzienniki na początku marca w roku następnym. Kolejną część Trylogii publikują od drugiej połowy grudnia 1884 roku dzienniki z trzech zabo- rów: „Słowo", „Czas" i „Kurier Poznański", zamykając cykle odcinków we wrześniu 1886 roku. Również trzy dzienniki drukowały Pana Wolody- jowskiego, z tym że „Kurier Poznański" zastąpił „Dziennik Poznański". Ostatnie ogniwo Trylogii ukazywało się od czerwca 1887 do maja 1888 roku. Pierwodruki książkowe pojawiały się niemal natychmiast po zamknię- ciu publikacji odcinkowych: Ogniem i mieczem w 1884 (tomy 1-3), Potop w 1886 (tomy 1-6) i w 1887-1888 Pan Wolodyjowski (tomy 1-3). Wszyst- kie pierwodruki książkowe ukazały się w Warszawie. Napisanie Trylogii stanowiło dla Sienkiewicza ogromny, trudno porów- nywalny z innymi jego dziełami, wysiłek. Dlatego wyznanie zawarte w ostatnim zdaniu Pana Wolodyjowskiego'. „szereg książek pisanych w tru- dzie niemałym" nie jest autorską kokieterią wobec czytelnika. Do zbiera- nia materiałów, mających stanowić podstawę historyczną Ogniem i mie- czem, przystąpił Sienkiewicz prawie dwa lata przed drukiem powieści. Były to studia nieomal profesjonalne, jak na to wskazują prace Juliusza Kij asa o źródłach Trylogii9. Do kłopotów pisarza dołączyły się kłopoty osobiste, komplikujące zwłaszcza pracę nad Potopem, ciężka choroba, a później śmierć żony - Marii z Szetkiewiczów. Potop, a także i Pan Wolodyjowski powstawały w czasie nieustannych zmian miejsc pobytu (Włochy, Francja, Austria, Niemcy; uzdrowiska i sanatoria, w których pisarz przebywał dla poratowania zdrowia żony, a później także swojego). „Aż mi dziwno, żem ten Potop skończył" — zwierzał się szwagierce Jadwidze Janczewskiej10. Pisząc Trylogię, wykorzystywał Sienkiewicz blisko stuletnią tradycję gatunku. Był pilnym czytelnikiem powieści Waltera Scotta i Aleksandra Dumasa, autora Trzech muszkieterów, którego, mimo iż nie godził się na jego koncepcję historii „prywatnej", uważał za autora znakomitego; wiele- kroć i z dużym uznaniem recenzował powieści historyczne Kraszewskie- go. Za Scottem przyjmował, że w powieści historycznej istotną funkcję pełni koloryt dziejowy i zarazem uznawał znaczną wagę intrygi przygodowo- 9 J. Kijas, Żródta historyczne powieści „ Ogniem i mieczem", „Pamiętnik Literacki" 1927, z. 1/2, s. 119-135; tenże, Zródla historyczne „ Potopu" [w:] Prace historycznoliterackie. Księga zbiorowa ku czci Ignacego Chrzanowskiego, Kraków 1936, s. 479-511; tenże, Zródla historyczne „Pana Wolodyjowskiego", „Pamiętnik Literacki" 1952, z. 3/4, s. 1137-1156. 10 H. Sienkiewicz, Listy, 1.11. Część pierwsza, oprać. M. Bokszczanin, Warszawa 1996, s. 171 (List z dn. 21 VIII 1886 r.). _________________________Wstęp_________________________ -miłosnej. Od Kraszewskiego uczył się rzetelności wobec źródeł. Z dużą estymą odnosił się również do ówczesnych historyków-narratorów: Karola Szajnochy i Ludwika Kubali. Sienkiewicz tkwił mocno w polskiej tradycji związków historii i literatury, o których pisał interesująco krytyk młodo- polski Antoni Potocki: „Nie dlatego historia wchodzi w obręb literatury w tych latach, że Szaj- nocha pisał swe szkice z prawdziwie poetyckim rozmachem lub że Szujski historyk pisał także dramaty, lecz dlatego, że w momencie tym pomiędzy twórczością polską a historyczną była taka wzajemność, wewnętrzne sprzę- żenie się i zżycie, które nie daje możności wprost pomyślenia Matejki bez Szujskiego, Szajnochy bez wpływu Mickiewiczowskiego, twórczości po- wieściopisarzy bez Szajnochy "i Kubali"". W kręgu tych właśnie tradycji powstaje Sienkiewiczowski obraz dzie- jów. Pisarz zmierzał ku syntezie, swoistemu stopowi różnych inspiracji: polskich i obcych, ściśle historycznych i beletrystycznych. Wybierając na- tomiast wiek siedemnasty, sięgał po epokę szczególnie odpowiadającą j ego wyobraźni. Napięcia i kontrasty, moment dziejowy, „gdy naród cały był na koniu w polu" oraz niezwykły witalizm barokowo-sarmackiego świata po- zwalały mu na tworzenie frapujących efektów fabularnych. Dla Sienkiewi- cza był to jeden z najważniejszych czynników, który pozwalał mu na bliski kontakt z czytelnikiem, zaciekawionym nie tylko nieznaną przeszłością, lecz także przygodą i intrygą, taj emniczością i dynamiką zdarzeń. W tym też sen- sie można mówić o scottowskiej koncepcji przedstawionej rzeczywistości. Sukcesu (a także znaczenia) powieści historycznych pisarza nie sposób jednak sprowadzić do metod zaciekawiania czytelnika ograniczoną liczbą kombinacji wątków przygodowych, miłosnych i historycznych. Dla autora Trylogii były one środkiem, a nie celem. Punkt ciężkości przenosi się bo- wiem na metody kreowania postaci i zbiorowości, na style narracyjne i sty- le dialogowe. Stąd też słowo w utworach Sienkiewicza ma rolę szczegól- nie uprzywilejowaną; z reguły ściśle przystaje do prezentowanej postaci czy przedmiotu oraz wyraziście określa ich cechy. Jest „słowem" łączącym „dawność" ze „współczesnością". Pisał Żeromski: „Nie poprzestał on jednak na wszechwładnym ogarnięciu mowy dzi- siejszej [...], lecz posunął się do rozłamania wrzeciądzów skarbca mowy starej, prapradziadowskiej, do gwaru wojny i pokoju Rzeczypospolitej. Otworzył przed nami ów skarbiec siedemnastego wieku i dał literaturze polskiej arcydzieło stylu: usłyszeliśmy na własne uszy żywą mowę nad- dziadów, leżących po lochach kościołów, po szlakach Dzikich Pól, między ' A. Potocki, Polska literatura współczesna, cz. I, Warszawa 1911, s. 24. 10 __________________________________________________Wstęp__________________________________________________ wybrzeżem a wybrzeżem obydwu mórz, dokądkolwiek dobiegło polskie- go konia kopyto"12. To opanowanie słowa staje się podstawą tak ważnej w pisarstwie Sien- kiewicza iluzji realistycznej. Drugi wielki pisarz pozytywistycznej epoki - Bolesław Prus - w swojej krytycznej, ale i wnikliwej recenzji z Ogniem i mieczem podkreślał: „...cechą jego (Sienkiewicza - TB, AR) talentu jest logiczna wyobraź- nia [...]. Zdania określające i określane zajmująwzględem siebie takie miej- sca, że czytelnik chwyta je najłatwiej; ogólne kontury całości poprzedzają opis części; przyczyny idą przed skutkami. Gdy określa jakąś własność, to nie za pomocą oderwanych pojęć, ale stosunków jej do innych własności, gdy określa przedmiot, to za pomocą naj charakterystyczniej szych j ego skład- ników, które określa charakterystycznymi synonimami"'3. I Żeromski, i Prus widzieli w Sienkiewiczu nie tylko wielkiego stylistę, ale i przede wszystkim twórcę niezwykłej iluzji rzeczywistości. „Jego Dniepr, jego step pachną..." - napisze w przytoczonej recenzji Prus. Zara- zem istotną właściwością stylu Sienkiewiczowskiego jest umiejętność prze- tworzenia „masy" skonwencjonalizowanych składników: zwrotów, idio- mów, ułomków fabuł, szkiców sylwetek itp., zaczerpniętych od poprzedni- ków, w spójne całości własne. Tym sposobem pisarz przyswajał i często „uszlachetniał" materiał literacki wpisany w różne wcześniejsze tradycje. Stąd właśnie pochodziło owo często przypominane doświadczenie czytel- nicze, iż obcując z dziełami Sienkiewicza, obcuje się zarazem z czymś do- brze już znanym14 Równocześnie pisarz wprowadza swego czytelnika w świat odległej historii, pozwalając mu się w niej zadomowić, uznać za własną, mimo iż wiele faktów dopiero poznaje on z samej powieści. Ów rodzaj odbioru wynika przede wszystkim ze sposobu, w jaki Sienkiewicz kształtuje po- wieściową wizję historii. Z jednej strony wspiera się ona na historycznej wiedzy pisarza. Sienkiewicz, jak tego dowodzą prace Władysława Cza- plińskiego (Glosa do Trylogii'5), Marcelego Kosmana (Na tropach bohate- 12 S. Żeromski, Elegie i inne pisma literackie i społeczne. Warszawa 1928, cyt. za: Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia, szkice, polemiki, oprać. T. Jodełka, Warszawa 1962, s. 322. "B. Prus, „Ogniem i mieczem" -powieść z dawnych lat Henryka Sienkiewicza, „Kraj" 1884, nry 28-30, cyt. za: Trylogia Henryka Sienkiewicza, s. 195. 14 Por. K. Wyka, Sprawa Sienkiewicza [w:] Szkice literackie i artystyczne, 1.1, Kraków 1956. Wyka pisał: „... środki artystyczne Sienkiewicza stają się sposobami najmniejszego oporu arty- stycznego. Są to środki, które najprościej docierają do czytelnika, które utrwalają się w nim tak, że gotów ich nie dostrzegać i sądzić, że przemawia do niego sama głęboka oczywistość historyczna" (s.134). 15 W. Czapliński, Glosa do Trylogii, Wrocław 1974. 11 ____________________________________________Wstęp____________________________________________ rów Trylogii^), Adama Kerstena (Sienkiewicz-„Potop "-Historia1'1) i in., był autorem dobrze oczytanym w źródłach z epoki i opracowaniach jej po- święconych. Z drugiej -miał świetną historyczną intuicję, pozwalającą mu na wydobycie istotnych cech staropolskiej kultury. Trylogia jest jak gdyby „zanurzona" w barokowo-sarmackiej rzeczywistości, którą odtwarza za- równo „słowo" narratora, jak i „słowo" postaci. Z tego punktu widzenia Sienkiewiczowski cykl powieści jest dziełem rekonstruującym szlacheckie środowisko, z jego wyposażeniem mentalnym, obyczajowym, emocjonal- nym oraz formami artykułowania postaw i uczuć. Na tej przede wszystkim podstawie tworzy się iluzja realności świata przedstawionego. Stąd też możemy odczytywać Trylogię w taki sposób, jakby była ona manifestacją samej epoki, wtórnie dopiero określaną przez dziewiętnastowieczne idee i wyobrażenia. Tak ukształtowany obraz siedemnastowiecznego świata pozwala „wejść" czytelnikowi w jego obręb i nierzadko utożsamiać się z po- staciami, z ich widzeniem i oceną zdarzeń. W ocenach Trylogii za wiążące i nie podlegające dyskusji uznano po- wszechnie ostatnie zdanie Pana Wolodyjowskiego o „krzepieniu serc". Mia- ło ono charakter ideologicznego przesłania, tendencji, dzięki której obraz rzeczywistości stawał się jednoznaczny. Wątpliwości mogą się jednak bu- dzić wówczas, kiedy owąjednoznaczność mąci obecna w dziele ironia, ko- mizm sytuacyjny czy słowny, wreszcie kontrast między prezentacją postaci a znaczeniem jej działań. Nie przypadkiem na czoło postaci Trylogii wysu- wa się Zagłoba, łgarz, pijak, tchórz, a przy tym wiemy przyjaciel i „pełen mądrych sentencji" statysta. Przede wszystkim zaś nosiciel jowialnego sar- mackiego humoru i niewątpliwie najtęższy umysł w utworze. Miał rację Prus, kiedy pisał o nim jako o „wspaniałej ruinie". I to właśnie Zagłębie przypa- dła rola mentora, tego, który w 3 tomie Potopu wygłasza jeden z najczęściej cytowanych toastów, traktowany jako uniwersalne przesłanie. Maksyma pana Zagłoby, iż „...nie masz takowych terminów, z których by się yiribus unitis przy boskich aux.Hia.ch — podnieść nie można...", kontrastuje z jego war- cholskim usposobieniem; kilkadziesiąt stronic wcześniej, po zdobyciu War- szawy, Zagłoba buntuje motłoch przeciwko warunkom kapitulacji, posługu- jąc się równie wzniosłą, co demagogiczną retoryką: „Płacz, Korono i Litwo, płaczcie wszystkie stany, jako ja płaczę, stary żołnierz, który do grobu zstę- pując, na paroksyzm wasz patrzeć musi..." Ambiwalencje widoczne w opi- niach Zagłoby nie mają jednak charakteru autorskiej niekonsekwencji. Są ambiwalencjami opisywanej epoki, wprowadzonymi w świat przedstawio- 16 M. Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, wyd. IV, Warszawa 1986. 17 A. Kersten, Sienkiewicz - „ Potop " - Historia, Warszawa 1966. 12 Wstęp ny powieści. Z tej perspektywy dopiero otwierają się najciekawsze możli- wości interpretacyjne. Dostrzegł to już na początku naszego stulecia cyto- wany wcześniej Antoni Potocki, bynajmniej nie chwalca Sienkiewicza: „Tak w każdym calu po szlachecku pisanego arcydzieła jeszcześmy nie mieli. Pan Pasek mógłby to napisać, gdyby na czasy swoje spojrzał z odle- głości naszych czasów. Jest niewątpliwie bardzo polskie, ale jest przy tym bajecznie szlacheckie"18. A w syntetycznej Polskiej literaturze współczesnej dodawał: „Sama ta szlacheckośćjawi się w Trylogii bynajmniej nie w formie dok- tryny [...], lecz jest li tylko koniecznością artystyczną i historyczną malo- widła"19. Zatem nie kronikarsko-dokumentalny tok wywodu, do którego przy- zwyczaili czytelnika powieściopisarze-„antykwaryści" i po części także Jó- zef Ignacy Kraszewski i Teodor Tomasz Jeż, lecz sugestywność siedemna- stowiecznego „malowidła" stanowi o historycznej iluzji w cyklu Sienkie- wiczowskim. Nie jest to jednak „malowidło" statyczne. Pisarz szczególną rolę wyznaczył dramatycznemu przebiegowi zdarzeń, mocnym kontrastom i napięciom. Siedemnastowieczna rzeczywistość jawi się jako śmiertelne zagrożenie, nie tylko jednostek, ale państwa. Klęski wojenne, mordy i znisz- czenia, są stale obecne na kartach Trylogii. Dodać jednak należy, iż pisarz miał również pełną świadomość znaczenia „śmiechu" dla struktury swoje- go dzieła. W mało znanej, a bardzo charakterystycznej recenzji z wystawy malarskiej, na której eksponowano płótno Jana Matejki Rzeczpospolita Babińska, pisał: „Jest to jakiś nowy ton [...], niespodziewany uśmiech przeszłości, która właśnie dlatego, że nie przedstawia się nam ze strony wielkiej, przemawia nadzwyczaj silnie, nadzwyczaj zrozumiale, jakby po dzisiejszemu"20. Ta metoda przedstawiania przeszłości jest jednym z istotniejszych skład- ników barokowo-sarmackiej wizji świata. W dramatycznej historii, w ob- rębie której poruszają się powieściowe postaci, śmiech ogarnia obszerne partie tekstu, rozładowuje napięcia i otwiera optymistyczną perspektywę dziejową. Mówiąc inaczej, stanowi czynnik kompensacyjny. Równocze- śnie odtwarza taki sposób pojmowania świata, który był właściwy świato- poglądowi sarmackiemu. Jest więc elementem powieściowego realizmu. Zachowania „sarmackie" pisarz dyskretnie parodiuje, bierze w nawias i wy- " A. Potocki, Szkice i wrażenia literackie. Lwów 1903, cyt. za: Trylogia Henryka Sienkiewi- cza, s. 303. 19 A. Potocki, Polska literatura wspólczesna, cz. I, s. 277. 20 H. Sienkiewicz, Mieszaniny literacko-artystyczne, s. 212. 13 Wstęp Kolczuga, wiek XVII, Polska. Muzeum w Tarnowie jaskrawią, ale równocześnie traktuje je jako istotne cechy epoki. Ówczesna literatura „prywatna", z której tak chętnie korzystał Sienkiewicz: pamiętni- ki, listy, silviludia, fraszkopisarstwo, zdecydowanie potwierdza znaczenie śmiechu i humoru w kulturze siedemnastowiecznej. Jest to tym wyraźniej sze, że komizm Trylogii wiąże się ze światem po- wieściowych postaci. One bowiem stanowiły centrum powieściowej budo- wy. O ich znaczeniu pisał w szkicu O postaciach Sienkiewiczowskich Ka- zimierz Wyka, akcentując szczególnie mocno, iż „w oddziaływaniu sztuki 14 __________________________________________________WStęp______________________________________________ powieściowej Sienkiewicza bodaj czołową i najważniejszą rolę odgrywają jego postacie"21. Wyka, powołując się na literackie świadectwa tego od- działywania (m.in. na Jarosława Iwaszkiewicza), akcentuje, iż sugestię re- alności wytwarzają kreacje Sienkiewiczowskie wpisane w tło rzeczywistych krajobrazów. A więc postać, bohater powieści i przestrzeń, w której się on porusza, to elementarne składniki stworzonego świata. Obecność tej ele- mentarnej zasady w Trylogii pozwala z postaci uczynić „nosicieli" zasad- niczych idei utworu, nie czyniąc z nich papierowych schematów. To praw- da, postaci Sienkiewiczowskie nie są skomplikowane. Są wyraziste i stypi- zowane. Dzięki temu mogą z jednej strony różnić się między sobą, z dru- giej występować w rozmaitych kombinacjach przyjaźni i wrogości, pod- porządkowania i dominacji. Dlatego na plan pierwszy wysuwają się meto- dy kreowania bohaterów, o których to metodach pisał cytowany już Wyka: „Sienkiewicz jest znakomitym twórcą bohaterów, ale nie bohaterów w sensie nadludzi, którzy dokonują czynów heroicznych, lecz bohaterów w innym rozumieniu tego słowa - ludzi, których psychologia składa się z kilku rysów zasadniczych, stale się powtarzających, którzy [...] nigdy nie przestają być sobą, nawet w okolicznościach najmniej sprzyjających ich psychice"22. Ów rodzaj postaci bohatera odsyła, rzecz jasna, do tradycji literackiej; do wzorców homeryckich, do klasycznego dramatu i eposu, do wielkich i już utrwalonych w świadomości czytelniczej postaci literackiego uniwer- sum (Don Kichote'a, Falstaffa, trzech muszkieterów itp.). W powieści hi- storycznej kontekst ten rozszerza się na postaci, które zaznaczyły swoją obecność w dziejach, a więc mają swoje źródłowe pochodzenie i nierzad- ko żyją w narodowej mitologii. Rzecz w tym, że w powieściowym świecie ulegają one beletrystycznej przemianie, wchodzą w kontakt z postaciami fikcyjnymi, dzięki czemu dokonuje się ich znamienna reinterpretacja. W od- czycie O powieści historycznej pisał Sienkiewicz, broniąc praw fantazji w kreowaniu ludzi dawnych epok: „Przede wszystkim [powieść historyczna - TB, AR] ożywia, przedsta- wia plastycznie, z przeszłości przenosi w obecność, ukazuje ludzi nie w trumnach, ale w czynach, nie z skrzyżowanymi na piersiach rękoma i za- mkniętymi oczyma, ale ze światłem w źrenicach. Historia odtwarzając wypadki odtwarza tylko ważniejsze; odtwarzając historycznych ludzi daje tylko pewne wytyczne z ich życia, między którymi są ustawiczne przerwy. 21 K. Wyka, O postaciach Sienkiewiczowskich [w:] Sienkiewicz. Odczyty, Warszawa 1960, s. 105. "J.w., s. 107. 15 Wstęp _______________ Wypełnić te przerwy jest zadaniem fantazji. Jest to czynność równająca się logicznemu odgadywaniu"23. Przy innej okazji pisarz akcentował konieczność wcielania się „w spo- soby myślenia ludzi wieków dawnych"24, która to umiejętność -jego zda- niem — była warunkiem koniecznym ukształtowania powieści historycznej. Aby tego dokonać, Sienkiewicz nie tylko uważnie śledził źródła i tworzył literackie przesłanki dla charakterystyki postaci. Przede wszystkim umiesz- czał je w realnie istniejącej przestrzeni. Obejmowała ona obszary dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Akcja Ogniem i mieczem rozgrywała się na ówczesnych południowo-wschodnich kresach, czyli na Ukrainie, któ- rej wyobrażenie w znacznym stopniu uformowała romantyczna tradycja literacka; w Potopie pisarz przemieszczał zdarzenia między Wielkie Księ- stwo Litewskie a dawną Koronę, zaś w Panu Wolodyjowskim skupił się na dwóch przestrzennych odniesieniach, umieszczając akcję w dworku Ke- tlinga na Mokotowie (a więc w przestrzeni wyjątkowo zawężonej) i po- nownie w przestrzeni kresowej, na pogranicznym Podolu. Nic więc dziw- nego, że Sienkiewiczowska topografia mogła być poddana weryfikacji czy- telniczej. Rzecz jasna, nie była to przestrzeń w pełnym znaczeniu tego sło- wa realna, już jej „historyczność" i literackie wcześniejsze opisy zmieniały proporcje i układ przedmiotowy świata; ale była to przestrzeń dostępna i przedstawiona z precyzją nieomal geograficzno-przyrodniczą. Nie przy- padkiem Sienkiewicz, tworząc w Trylogii „mapę" działań swoich postaci, posługiwał się Słownikiem geograficznym Królestwa Polskiego i innych kra- jów słowiańskich. Dlatego dziełu nie może wystarczyć Leksykon postaci. Należy go bowiem wzbogacić o składniki, takie jak nazwy miejsc, środo- wisk i zbiorowości. Wreszcie o „słowo" powieściowe, zarówno to, które należy do narratora, jak i do postaci. Niezależnie od wpisanych w Trylogię idei i wartości, jest to przede wszystkim utwór do czytania. Jego presja na czytelnika, mimo coraz wi- doczniejszych ograniczeń, wynikających ze zmian w kulturze masowej i re- gresu czytelnictwa, nadal jest duża, a wzmacnia ją także obecność w in- nych niż literacka formach, przede wszystkim obecność w filmie. Dzieło ma nadal swoich wielbicieli, znawców i hobbistów, którzy o każdej porze dnia i nocy potrafią wskazać odpowiedni cytat czy wybraną scenę powie- ściową. Ta frapująca „gra" z tekstem powszechnie przecież znanym, tek- stem, który wszedł w polski kanon lekturowy, jest nie tylko ćwiczeniem 23 H. Sienkiewicz, O powieści historycznej [w:] tenże. Szkice literackie I, Dzielą, t. 45, War- szawa 1951,s.112. 24 Sformułowanie z Sienkiewiczowskiej recenzji Studiów nie z natury Włodzimierza Spaso- wicza (Mieszaniny literacko-artystyczne, s. 193). 16 _________________________Wstęp_________ pamięci. Wbrew potocznemu przekonaniu, że o twórczości Sienkiewicza wiemy wszystko, uważny wgląd w dzieło daje nieraz odkrycia zaskakują- ce. Ukazujące np. ukrytą pod powierzchnią zdarzeń dyskretną, ale przecież wyraźną ironię: „Sam pan Kmicic, mając w sercu niemało dzikości, dał jej folgę zupełną i choć własnych rąk we krwi bezbronnych nie walał, przecie patrzył z zado- woleniem na płynącą. Na duszy zasię był spokojny i sumienie nic mu nie wyrzucało, bo była to krew niepolska i w dodatku heretycka, więc nawet są- dził, że miłą rzecz Bogu, a zwłaszcza świętym Pańskim czyni" (P; t. 3, r. 24). „Zabawa" z Trylogią jest niewątpliwie trwałym składnikiem naszej kul- tury czytelniczej. I nie należy jej lekceważyć, gdyż stanowi ona stały repertu- ar naszych zachowań, gestów, odwołań. „Skrzydlate słowa" pochodzące z cy- klu „dla pokrzepienia serc" rzeczywiście mogą pełnić funkcje kompensacyj- ne, ale również mogą być trafną i efektowną formułą, określeniem sytuacji czy wyrazem nieoczekiwanego paradoksu. Nie przypadkiem najczęstszym nosicielem takich bonmotów jest Zagłoba. Ale nie tylko on. O „dziwnym materii pomieszaniu" w książeczce do nabożeństwa pana Longinusa powie Skrzetuski; „Ociec prać!" - to bojowy okrzyk Kiemliczów; a słynne zdanie: „Ja jestem Kowalski, a to pani Kowalska, innej nie chcę" należy do Rocha Kowalskiego. Przykłady można mnożyć. A równocześnie „dowodem" upad- ku kultury czytelniczej jest, powtarzające się w naszym dziennikarstwie, przy- pisywanie Zagłębie pomysłu ofiarowania królowi szwedzkiemu Kurlandii lub Inflant (!), co oznaczałoby ni mniej ni więcej, jak tylko spełnienie podsta- wowego warunku wojen szwedzkich. I nie byłoby w tym żadnego paradok- su. Tymczasem Zagłoba, za pośrednictwem Sobiepana Zamoyskiego, okrut- nie kpi z Karola Gustawa, ofiarowując mu Niderlandy, i odwraca tym samym wcześniejsze cyniczne zdanie królewskie: „daję, bo nie moje" (o dziedzicz- nym księstwie lubelskim dla Zamoyskiego). Podobnych pomyłek w odwoła- niach do Trylogii można by wskazać więcej, tę tylko dajemy dla przykładu, pamiętając zarazem, że to nie Oleńka Billewiczówna zwróciła się do Kmicica ze słowami: „Kończ waść, wstydu oszczędź". Z takich przesłanek wyrasta pomysł i koncepcja naszego Leksykonu. W jego centrum mieszczą się postaci zarówno historyczne, jak i fikcyjne. Podstawowych haseł-charakterystykjest ponad 80. Kryterium ich wyboru była rola powieściowa, znaczenie fabularne bądź znacząca funkcja w wy- odrębnionym epizodzie. Dlatego obok Skrzetuskiego, Kmicica, Wołody- jowskiego i in. znajdą się sylwetki Opalińskiego (który pojawi się w fabule tylko raz w obozie pod Ujściem, gdy podpisuje akt niesławnej kapitulacji), Sakowicza - odgrywającego pewną, ale epizodyczną rolę w epizodzie tau- rożańskim, czy wreszcie oficerów ze stanicy chreptiowskiej. Oczywiście, 17 Wstęp od ilościowych i jakościowych wyznaczników zależy długość i szczegóło- wość hasła. W wypadku postaci historycznej, opis jej występowania w fa- bule dopełnia krótka historyczna biografia; podstawowe fakty z jej poza- powieściowego życia. W haśle znajdują się zarówno elementy charaktery- styki bezpośredniej, dane „paszportowe" i streszczenie powieściowego losu. Tam, gdzie to możliwe, dopełniamy hasło wskazówkami dotyczącymi lite- rackich prototypów postaci, podstawową bibliografią. Owe zasadnicze ha- sła uzupełnia pełny indeks postaci Trylogii, który jednak nie sprowadza się do prostego, alfabetycznego wyliczenia. Większość z haseł posiada krótkie notki biograficzne, określające fabularną rolę i miejsca, w których się poja- wiaj ą. Wreszcie wspomagaj ą owe charakterystyki postaci popularne zwro- ty i cytaty ze wszystkich części cyklu. One to często należą do zbiorów tzw. „skrzydlatych słów", obecnych od dawna w świadomości czytelniczej jako wypowiedzi o niemal przysłowiowych funkcjach. Osobną grupę haseł stanowią nazwy miast, zamków, dworów, zaścian- ków i wsi, obszarów (jak np. Dzikie Pola) i przestrzeni wodnych (rzek) oraz grup etnicznych i wyodrębniających się środowisk. Hasła te są trakto- wane bardziej wybiórczo. Ich opis zależy od związków z przebiegiem fa- bularnych zdarzeń, od ich wyrazistej funkcji tła, dodatkowo wpływającego na zachowania postaci, a także od znaczenia historycznego i kulturowego. Adresatem naszego Leksykonu może być uczeń poszukujący dopełnie- nia wiedzy o lekturze szkolnej, student, zwłaszcza polonista, któremu ha- sła pomogą w poruszaniu się po świecie przedstawionym dzieła; przede wszystkim jednak miłośnik Trylogii, rozpoczynający swoją „grę z tekstem", porządkujący swoje rozpoznanie wewnętrznego świata dzieła. Leksykon powinien stać się dla niego właśnie przewodnikiem po miejscach znanych, ale nie zawsze i nie do końca. CYTATY Z NARRATORA ^^którychsiępoJa- ^^cipP"'^0- ^a5o należą do zbiorów B.WdOlIWSC'"^'"1^ Iwkcpch. 1 iw* •««. Mików. dworów, zascian- (taft» l^ht i p"ea™"i wodnych (rzek) cyck *»{ aodowisk. Hasła te są trakto- iten od r»-Hdtów z przebiegiem fa- talfJi ih. dodatkowo wpływającego c* ht$»ixycznego i kulturowego. b?c ucaai poszukujący dopełnie- wttwca polonista, któremu ha- »• *WBCK pwdsawionym dzieła; przede ^•"^""^'W swoją .^ztekstem" -'ss?0"""'3'1"^^^" P—wtmkwn po miejscach znanych, CYTATY Z NARRATORA Cytaty z narratora Wojna! wojna! Zwiastowały ją i zna- ki na niebie, i rozpłomienione twarze ludzkie, i błyskania mieczów, i nocne wycia psów przed chatami, i rżenie koni krew wietrzących. Wojna! Herbowy lud po wszystkich ziemiach, powiatach, dwo- rach i zaściankach wyciągał stare zbroice i miecze z lamusów, młodzież śpiewała pieśni o Jeremim, a niewiasty modliły się przed ołtarzami. I ruszyły się zbrojne lu- dyszcza, zarówno w Prusiech, Inflantach, jak w Wielkopolsce i rojnym Mazowszu, aż hen! do bożych szczytów tatrzańskich i ciemnych borów Beskidu. OM; t. l, r. 33. ... dziki z natury lud garnął się do nie- go, bo gdy chłop mazowiecki lub wielko- polski bez szemrania dźwigał owo brze- mię przewagi i ucisku, jakie w całej Eu- ropie nad „potomkami Chama" ciężyło, Ukrainiec razem z powietrzem stepów wciągał w siebie miłość swobody tak nie- ograniczonej i dzikiej, i bujnej, jak stepy same. OM; t. 2, r. 17. Opustoszała Rzeczpospolita, opu- stoszała Ukraina. Wilcy wyli na zglisz- czach dawnych miast i kwitnące nie- gdyś kraje były jakby wielki grobowiec. Nienawiść wrosła w serca i zatruła krew pobratymczą - i żadne usta długo nie mówiły: „Chwała na wysokościach Bogu, a na ziemi pokój ludziom dobrej woli". OM; t. 2, Epilog. Odwrócił się i ujrzał swego błazna, który wspinając się na palce i trzymając się jedną ręką za odrzwia pisał węglem na ścianie radnego domu tuż nad drzwia- mi: ,Jvtane — Tekel — Fares". P; t.l,r. 10. - Jak to? - mówili między sobą- rzu- ciliśmy na ów kurnik tyle żelaza i ognia, że niejedna potężna twierdza z popiołem i dymem już by uleciała, a oni sobie wy- grywają radośnie... P; t.2,r. 15. Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie - dla pokrzepienia serc. PW; t. 2, Epilog. KALENDARIUM Kalendarium OGNIEM I MIECZEM. T. l Rok 1647 „...był to dziwny rok, w którym rozmaite znaki na niebie i ziemi zwiastowały jakoweś klęski i nadzwyczajne zda- rzenia"': wiosną szarańcza wyroiła się z Dzikich Pól; latem ukazała się kometa i nastąpiło zaćmie- nie słońca; w Warszawie widywano „mogiłę i krzyż ognisty w obłokach"; zima nastała „tak lekka, że najstarsi lu- dzie nie pamiętali podobnej". Grudzień. Bohdan Chmielnicki przez ste- py ucieka na Sicz (h). Nad dopływem Dniepru, Omelniczkiem, z rąk sług Czaplińskiego uwalnia go powracają- cy z Krymu Skrzetuski (f). Zawiązu- je się wątek historyczny powieści. Rok 1648 Styczeń. W karczmie u Wołocha Dopuła w Czehryniu Skrzetuski dowiaduje się od Zaćwilichowskiego i Barabasza (f) o powodach ucieczki Chmielnickiego na Sicz oraz o znajdujących się w je- go posiadaniu listach królewskich (h). Zajście z Czaplińskim. Skrzetuski poznaje Zagłobę i Podbipiętę (f). W drodze do Łubniów (z Podbi- piętą i posłem wołoskim, Rozwanem Ursu) Skrzetuski spotyka przy uszko- dzonej kolasce krnąbrnie Kurcewiczo- wą i Helenę. Zawiązuje się wątek mi- łosny powieści (f). Gościna w Rozło- gach i pojawienie się rywala - Bohu- na(f). Styczeń - luty. W Łubniach. Charaktery- styka księcia Jeremiego Wiśniowiec- kiego i opis „państwa" Wiśniowiec- kich (h). Prezentacja postaci planu fik- cyjnego (Woiodyjowski, Anusia Bo- rzobohata, Rzędzian). 15 lutego - początki marca. Skrzetuski wysyła Rzędziana z listami do Hele- ny. Obustronne wyznania miłosne (f). Druga potowa marca. Skrzetuski wysła- ny przez Wiśniowieckiego z misją na Sicz (f). Spotkanie z Heleną (f). Wy- jazd czajkami Dnieprem na Sicz (f). Postój w Kudaku; gubernator twier- dzy Grodzicki oprowadza Skrzetu- skiego (f)2. Skrzetuski wysyła Rzę- dziana z listami do Rozłogów (f). Skrzetuski po walce na Chortycy z Kozakami i Tatarami dostaje się do niewoli (f). Rada na Siczy3; egzeku- cja Tatarczuka i młodego Barabasza. Skrzetuski przed Radą; wykupiony przez Chmielnickiego od Tuhaj-beja (f). Dysputa Chmielnickiego ze Skrze- tuskim o racjach powstania kozac- kiego4. Skrzetuski zatrzymany w obo- zie kozackim (f). Kwiecień. Wkroczenie wojsk kozackich na stepy. Ekspedycja Stefana Potoc- kiego (syna hetmana Mikołaja Potoc- kiego) lądem i Dnieprem (oddziały płynące bajdakami). Zdrada Krze- czowskiego (właśc. Krzyczewskiego) i Kozaków regestrowych (h). Śmierć Barabasza (h) i dowódcy niemieckie- go regimentu, Flika (f). Wycięcie od- działu najemników niemieckich w walce na Dnieprze (f). ' W źródłach o znakach: Samuel ze Skrzypny Twardowski, Wojna domowa z Kozaki i Talary, Moskwą, po tym Szwedami iż Węgry; Albreeht Radziwiłł, Pamiętnik; Joachim Jerlicz, Latopisiec i in. 2 Opis według pamiętnika Maskiewicza. 3 Opis Siczy Beauplana i Lasoty. 4 Argumenty Chmielnickiego za Szajnochą w Dwóch latach dziejów naszych. 25 Kalendarium 29 kwietnia. Początek starć pod Żółtymi Wodami i opis polskich wojsk. Wpływ deszczu na przebieg walk początkowo korzystnych dla strony polskiej (h). 6-7 maja. Zwycięstwo Chmielnickiego.5 Śmierć Stefana Potockiego; Stefan Czamiecki w niewoli (h). Szybki marsz Chmielnickiego, zajęcie Czehryna (h). 25-26 maja. Klęska wojsk hetmańskich pod Korsuniem (h), przedstawiona z perspektywy Skrzetuskiego pozo- stającego przy taborach kozackich (od wieści o pogromie kozackim do ob- razu druzgocącej klęski): „Rzeczpo- spolita leżała w prochu i krwi u nóg Kozaka". Czerwiec (kilka dni później). Uwolnie- nie Skrzetuskiego i przydzielenie mu eskorty tatarskiej w drodze powrotnej z Korsunia przez Czehryn do Rozło- gów (f). Skrzetuski na zgliszczach Rozłogów (f). Retrospekcja Druga polowa marca. Bohun przejmuje listy Skrzetuskiego do Heleny i knia- hini; rani Rzędziana i przygotowuje zemstę; napad na Rozłogi (śmierć kniahmi i jej dwóch synów). Bohun ranny w pojedynku z kniaziem Miko- łajem (f). Zagłoba wiąże Bohuna i ucieka z Heleną (f). Kwiecień - maj - czerwiec. Ucieczka Zagłoby z Heleną przez step i objęte buntem terytoria. Przebranie za „dida" i pacholę. Przeprawa przez Dniepr i zniszczenie podjazdu Bohuna (f). Koniec retrospekcji. Druga retrospekcja przed powrotem Skrzetuskiego Druga polowa maja. Książę Wiśniowiec- ki opuszcza Łubnie. W Filipowie otrzymuje list Chmielnickiego (h). Wbicie na pal atamana Sucharuki. 28 maja. Początek odwrotu Wiśniowiec- kiego z Zadnieprza (Perejasław, Czer- nihów, Żytomierz, Pohrebyszcze, Machnówka, Berdyczów, Konstanty- nów, Czołhański Kamień, Zbaraż). Z wojskiem Zadnieprze opuszcza szlachta i Żydzi6. Krwawe pacyfikacje wsi i miasteczek (h). Bitwy i potycz- ki. Koniec II retrospekcji Czerwiec. Wieść o śmierci króla Włady- sława IV (20 maja 1648 r.) (h). Lipiec. Krzywonos wyrzyna szlachtę i Żydów w Pohrebyszczach (h). 17 lipca. Bitwa wojsk Wiśniowieckiego z „młodym" Krzywonosem pod Ma- chnówka (opis bitwy fikcyjny). „Did" Zagłoba „ujęty" w obozie czerni przez Skrzetuskiego. Wiadomo- ści o Helenie, „bezpieczna" w Barze (f). Wojska Wiśniowieckiego przygo- towują się do bitwy. Przybycie oddzia- łów dowodzonych przez pułkowni- ków Koryckiego i Osińskiego (h). 27 lipca. Bitwa pod Starym Konstanty- nowem z wojskami Krzywonosa (h). Według źródeł - nie rozstrzygnięta; według Sienkiewicza - zwycięstwo Wiśniowieckiego. Sierpień (około dziesięciu dni później). W Suchorzycach pojawia się u Skrze- tuskiego Rzędzian z wiadomościami o Bohunie i Dońcównie (f). Wojska książęce w Zbarażu. O działaniach „partii pokojowej" kanclerza Ossoliń- skiego i wojewody Kisiela. Wybór re- gimentarzy (Zasławski, Koniecpolski, Ostroróg) (h). Psychomachia księcia Jaremy na zaniku zbaraskim (f). Książę poddaje się pod komendę regimentarzy. Uczta (f) i wiadomość o wzięciu Baru (5-8 sierpnia). 5 Walki wg źródeł trwały dłużej - do 16 maja. 6 Relacje Maszkiewicza i żydowska kronika Hannowera. 26 Kalendarium W O Y N A DOMOWA Z-KozaKi i Tatary Moskw, potymSzyedimi, i z-Wygry, frzfz lat "Dwanaście Za Panoyania Nayjaawyfzego IANA KAZIMIERZA Króla PolsKiego to<3W)rff». Na cztery f odziekna X I Ę G I ew^Whmi Q•' '? •^< • ^ ^' l'*^/,. ' •U-Ę %• j ż- ff '-..' t.. •«,-' j -. „wa '"'•••' ..•', ..„•...... ,•„.,,, ,..,,., ~~^,,',. , ^, AA .,- ^ - •-.•., - -,».x^ ,^~~—'iitw— -'-" • ;•' / ••"y- - .»—*.-,.. <-t "w"^ ".—-•" f • M*AU, ' . .1, ł^/,„," , ł-.^-i"- ^••"w. i,'..':'-^' .^"^^^^m •" ••—-.,' .,„, 'l,,.^^^•.i"",:,:-'^'i•'l:'„f^:l,^•,••'^ S' '••'' '-~,-^."'^"'-\.' '''*""•-/•• -»*~»- -~1-"-»-.. '»'\'.,.•l:J'^^''•*^~&i»•^••.f^y•'•^•u• ••' • "^.•''•^w t. >... f.w».,A„. < • "< '•' cr-T^f -ir-i^" "i Ą *y'- ,f-.^.»'\ ..„.„^\, /J1 Ą 7'. """••" "••—.'.••- .^.L""'" '^^^^-''^U.^^ ;:.:''] '"•'••'-—-y •-"• —— -^ t". •'""' 4—A-- —....- ^.,.. A„^,":;;^„"&.^.: 'J' '-. ,:; ^/-'^..'^„;'•:••",.:?;;'^J^•-.,,':^"•;•,.:/::•-^' 29 Kalendarium POTOP, T. l Rok 1654 Ród Billewiczów („od Mendoga się wy- wodzący") i testament Herakliusza Billewicza (ekspozycja akcji miło- snej). 12 sierpnia. Klęska wojsk Janusza Radzi- wiłła pod Szkłowem w wojnie z Mo- skwą (właściwie zwycięstwo, klęskę poniósł Radziwiłł później, 24 sierpnia, pod Szepielewiczami) (h). Nagła śmierć Herakliusza Billewicza (f). Rękopis l tomu Potopu (Wstęp). Zbiory Z.N. Ossolińskich we Wrocławiu 30 Kalendarium Rok 1655 Styczeń. Kmicic przybywa do Wodoktów i poznaje Oleńkę Billewiczównę (f). Zawiązanie wątku miłosnego. Lubicz - warcholstwo,„kmicicowej kompa- nii" (f). Burda z Butrymami; śmierć wolentarzy Kmicica; zemsta Kmicica - spalenie Wołmontowicz (f). Przekleństwo Oleńki. Ucieczka Kmicica (f). Marzec. List Kmicica do Oleńki (f). Maj. Porwanie Billewiczówny i odbicie jej przez laudańczyków. Pojedynek Wołodyjowskiego z Kmicicem (f). Czerwiec. Przygotowania wojenne. Listy zapowiednie Janusza Radziwiłła. Wołodyjowski wręcza list zapowied- ni Kmicicowi (f). Sytuacja polityczna Rzeczypo- spolitej (h). 27 czerwca. Wezwanie pospolitego rusze- nia z Wielkopolski pod Ujście (h). 21 lipca. Przekroczenie granicy Polski w Heinrichsdorf przez oddziały szwedzkie pod dowództwem Witten- berga (u Sienkiewicza: Wittemberg) (h). Hieronim Radzięjowski przy boku Wittenberga. Zawiązanie akcji histo- rycznej. 24 lipca. Szwedzi pod Ujściem (h). Za- chowania polskich dygnitarzy (Opa- liński, Grudziński). 25 lipca. Kapitulacja (h). Początek sierpnia. Stanisław Skrzetuski w Burcu u Jana Skrzetuskiego z wie- ściami o kapitulacji. Zagłoba i Skrze- tuscy u Wołodyjowskiego na Laudzie („do kupy się zbieramy starzy zbaraż- czykowie"). Wyjazd do Kiejdan (f). 18 sierpnia. W Jaszwojniach pod Kiejda- nami podpisano tymczasowy akt pod- dania się Litwy królowi Szwecji. Wła- ściwą ugodę podpisano 20 X 1655 r. w pałacu w Kiejdanach. Druga połowa sierpnia. Zagłoba podstę- pem (oszukując oficera eskorty, Ro- cha Kowalskiego) uwalnia wiezio- nych do Birż oficerów (f). Bitwa pod Klewanami (f). Ucieczka chorągwi laudańskiej z uwolnionymi oficerami na Podlasie (f). Wczesna jesień (wrzesień?). Ujęcie Kmiciea w Billewiczach przez Woło- dyjowskiego. Od rozstrzelania chro- nią go listy Radziwiłła, znalezione przy nim przez Zagłobę (f). Październik (?). Stosunki Kmicica z księ- ciem Januszem. Napięcia. Kmicic wysłany z listami do króla szwedzkie- go (f). Wojna na Litwie (oddziały Kozaków Zołtareńki, właśc. Zołtaren- ki, Zolotarenki, wyniszczają kraj) (h). Spotkanie Kmicica z księciem Bogusławom Radziwiłłem w Pilwisz- kach. Książę odkrywa prawdziwe pla- ny Radziwiłłów. Porwanie księcia Bo- gusława i jego ucieczka (f). 31 Kalendarium POTOP, T. 2 Październik. Kmicic w „chacie zbójeckiej" Kiemliczów. Decyzja o jeździe na Śląsk do Jana Kazimierza w przebraniu i pod nazwiskiem Babinicza (od miasteczka Babinieze w Orszańskiem). Spotkanie w karczmie „Pokrzyk" z Rzędzianem i starcie z podjazdem laudańskim. Ostrzeżenie Wołodyjowskiego przed zamiarami księcia Janusza (f). Chorągwie wierne królowi na Podlasiu (h). Zagłoba - regimenta- rzem (f). Przybycie Pawła Sapiehy i objęcie dowództwa (h). Listopad („zbliżała się zima..."). Kmi- cic przejeżdża Rzeczpospolitą - ob- serwacje. Pod Częstochową Kmicic podsłu- chuje rozmowę hrabiego Wrzeszczo- wicza z posłem cesarskim, baronem Lisolą, o zamiarach szwedzkich wo- bec Jasnej Góry (f). (Niedziela) Kmicic na Jasnej Gó- rze (f). 8 listopada. Pierwsza próba zajęcia klasz- toru (h). 18 listopada. Początek regularnego ob- lężenia (h). Koniec - 26 grudnia. 8 grudnia. Kmicic wysadza kolubrynę. Wydany przez gen. Miillera Kukli- nowskiemu, który pragnie zemścić się za obrazę, torturując Kmicica. Uwolniony przez Kiemliczów, Kmi- cic dostaje się do Głogowej (Głogów- ka), gdzie przebywa Jan Kazimierz (f). Polowa grudnia. Kmicic u boku króla powracającego do kraju (f). Rok 1656 Styczeń - luty. Powrót króla do kraju (h). Starcia ze Szwedami pod Żywcem i w wąwozie tatrzańskim (górale). Bo- haterstwo Kmicica (f). E. Dahibergh, Oblężenie Krakowa, miedz, wg S. Pufendorfa, Sieben Bucher [...] von dennen Thoten Cari Gustavus Konigs m Schweden, Norymberga 1697. Zbiory Biblioteki Gdańskiej 32 Kalendarium Strzemiona, wiek XVII, Polska. Muzeum w Tarnowie Przyjęcie króla w Lubowli przez marszałka Lubomirskiego (f). „Spo- wiedź" Kmicica przed królem (f). O walkach partyzanckich i Konfede- racji Tyszowieckięj (h). Retrospekcja 25 grudnia. Oblężenie Tykocina przez Pawła Sapiehę (h) (Sapieha rozpo- czął oblężenie Tykocina dopiero p o śmierci Janusza Radziwiłła). 31 grudnia. Śmierć J. Radziwiłła (h). Koniec retrospekcji. Styczeń. Lwowskie śluby Jana Kazimierza (w rzeczywistości odbyły się l kwiet- nia) (h). Spotkanie Kmicica ze „zbaraż- czykami". Dowiaduje się o intrygach księcia Bogusława. Otrzymuje komen- dę nad czambułem tatarskim (f). Kmicic w drodze do wojsk litew- skich pod komendą Pawła Sapiehy. W Zamościu udaremnia intrygę Sobie- pana Zamoyskiego (porwanie Anusi Borzobohatej) (f). Udział w kampanii przeciw woj- skom księcia Bogusława. Uwolnienie Soroki. BitwapodJanowem(h); Kmicic ponownie pokonany przez księcia (f). 33 Kalendarium POTOP, T. 3 Luty. Zimowa kampania Karola Gustawa, króla Szwecji (h). Działania dywizji Czamieckiego (h). 18 lutego. Bitwa pod Gołębiem (h). 28 (?) lutego. Początek nieudanego oblę- żenia Zamościa przez wojska szwedz- kie (h); poselstwo szwedzkie - ofia- rowanie królowi szwedzkiemu Nider- landów [!] (f). 20 marca. Zniesienie podjazdu Karineber- ga pod Jarosławiem. Pojedynek Wo- łodyjowskiego z Kannębergiem (f). Wojna „szarpana" Czamieckiego (h). 20 marca. Malbork poddaje się Szwedom. Koniec marca. Poselstwo Zagłoby i Skrzetuskiego do Lubomirskiego. Fortel Zagłoby; Lubomirski oddaje się pod komendę Czamieckiego (f). 24 marca. Starcie pod Rudnikiem ze szwedzką strażą tylną (h). Pogoń Ro- cha Kowalskiego za Karolem Gusta- wem (f). 30 marca. Zaniknięcie wojsk Karola Gu- stawa w widłach Sanu i Wisły (h). 2 kwietnia. Oddziały polskie zdobywają Sandomierz (h). Poselstwo Zagłoby, Wołodyjowskiego i Kmicica do obo- zu Karola Gustawa po znajdującego się w niewoli Rocha Kowalskiego (f). 5-6 kwietnia. Pod nieobecność wojsk Czamieckiego i Lubomirskiego Szwe- dzi uciekają z „saka" (h), myląc ob- legające wojska litewskie (Pawła Sa- piehy). 7 kwietnia. Zwycięstwo Czamieckiego pod Warką nad oddziałami Frydery- ka margrabiego badenskiego (h). Sien- kiewicz myli datę, pisząc o „ciepłej nocy majowej". Maj. Wojska Pawła Sapiehy docierająpod okupowaną przez Szwedów Warsza- wę (h). Czerwiec. Przybycie wojsk Jana Kazi- mierza i rozpoczęcie oblężenia War- szawy (30 maja) (h). Próba przedar- cia się do Warszawy oddziału księcia Bogusława i wzięcie do niewoli Ke- tlinga przez Tatarów Kmicica (f). 15 czerwca. Nieudany szturm czeladzi (h). l lipca. Szturm generalny, kapitulacja Wittenberga (u Sienkiewicza: Wittem- berg) (h). Zagłoba zdobywa Pałac Ka- zanowskich i walczy z małpami (f). Tumult przeciw łagodnym warunkom kapitulacji (h), wzniecony przez Za- głobę(f). Retrospekcja Epizod w Taurogach. Oleńka i To- masz Billewicz u Bogusława Radzi- wiłła (f). Styczeń—marzec. Zabiegi księcia Bogu- sława o pozyskanie względów Bille- wiczówny. Próba fikcyjnego ślubu. Anusia Borzobohata w Taurogach (f). Wiosna. Ucieczka Billewicza i utworze- nie „partii" (f). Początek lata. Ucieczka Oleńki iAnusi (f). Koniec retrospekcji. Lipiec-sierpień. Ekspedycja hetmana Gosiewskiego w Prusach Książęcych (h). Pacyfikacje ziem pruskich przez Tatarów Kmicica (f). 28-30 lipca. Przegrana bitwa pod War- szawą^). Opowiadanie Wołodyjow- skiego o bitwie (f) i śmierci Rocha Kowalskiego (h). Jesień. Koncentracja wojsk nad granicą pruską. Przygotowanie do walk z kor- pusem gen. Waldecka i księcia Bogu- sława Radziwiłła (h). 8 października. Bitwa pod Prostkami; hetman Gosiewski rozbija wojska brandenbursko-szwedzkie (h). Kmicic 34 Kalendarium E. Dahibergh, Mapa Królestwa Polskiego, miedz, wg S. Pufendorfa: Sieben Bucher [...] von dennen Thoten Cari Gustaws Konigs in Schweden, Norymberga 1697. Zbiory Biblioteki Gdańskiej zwycięża w pojedynku i bierze w nie- wolę księcia Bogusława Radziwiłła (f). W rzeczywistości Bogusław Ra- dziwiłł dostał się do niewoli tatarskiej (oddziały tatarskie uczestniczyły w bi- twie pod Prostkami), a następnie zo- stał odbity przez wojska polskie. Koniec października, listopad. Ekspedy- cja litewska Kmicica. Zwycięstwo nad Sakowiczem i ocalenie „partii" Toma- sza Billewicza, w której znajdowała się Oleńka (f). Kmicic wezwany listem Sapiehy na południe Rzeczypospolitej (f) do walk z najazdem Rakoczego (h). Rok 1657 Jesień. Rannego Kmicica przywozi do Lubicza Soroka (f). Oleńka przygotowuje się do wstą- pienia do klasztoru (f). Miesiąc po powrocie Kmicica. W ko- ściele upickim odczytanie listu kró- lewskiego, przywiezionego przez lau- dańczyków, rehabilitującego Kmici- ca (f). Rozwiązanie wątku miłosnego. Zapowiedź dwóch ślubów (Kmicica z Oleńką i Wołodyjowskiego z Anu- sią) (f). 35 Kalendarium PAN WOŁODYJOWSKI Rok 1668 Służba żołnierska Wołodyjowskiego. Przygotowania do ślubu zAnusią. Przeszkody (f). Wczesna jesień. Charłamp przywozi do Wodoktów wiadomość o nagłej śmier- ci Anusi i rozpaczy Wołodyjowskie- go, który postanawia wstąpić do klasztoru (f). Początek listopada. Po abdykacji Jana Kazimierza (h). Zagłoba w Warsza- wie, Spotkanie z Ketlingiem (f). Jan Kazimierz abdykował formalnie 16 IX 1668 r. 5 listopada. Sejm konwokacyjny (h). 7-8 listopada. Zagłoba wydobywa Wo- łodyjowskiego z klasztoru kamedu- łów i przywozi do dworku Ketlinga na Mokotowie (f). Przybycie Sobieskie- go i decyzja Wołodyjowskiego o po- zostaniu (f). Polowa listopada. Wyjazd Ketlinga do Kurlandii. Przyjazd Anny Makowiec- kiej z Krzysia i Basią (f). Do końca roku. Intryga miłosna: Krzy- sia-Wołodyjowski, Krzysia-Ketling, Basia-Wołodyjowski (f). Wołodyjow- ski pod komendą Sobieskiego na Ukra- inie; powrót Ketlinga. Miłość Ketlin- ga i Krzysi (f). Rok 1669 Wiosna. Warszawa przed elekcją (h). Zagłoba i wybór króla „Piasta" Micha- ła Korybuta Wiśniowieckiego (19 czerw- ca) (h). Rozmowa z podkanclerzym koronnym i biskupem chełmińskim Olszowskim (f). Powrót Wołodyjowskiego. Napię- cie i szczęśliwe rozwiązanie wątku miłosnego (f). Oświadczyny Basi (f). Rok 1671 Życie rodzinne Wołodyjowskich. Kupno majętności i gospodarowanie w oko- licach Kamieńca Podolskiego (f). Lato. Wizyta Zagłoby w dziedzicznej wsi Basi - Sokole (f). Wołodyjowski otrzy- muje polecenie hetmańskie objęcia stanicy w Chreptiowie (h). Listopad. Basia z Zagłoba w Chreptio- wie. Opowieści Muszalskiego, księ- dza Kamińskiego i Nienaszyńca. Bi- twa z Azba-bejem (f). Zima. Azja Tuhajbejowicz - intryga po- lityczna z Boguszem i Turkami (kon- cepcja wykorzystania Tatarów w Rze- czypospolitej). Odkrycie pochodzenia Azji. Sobieski odrzuca plan Azji. Kontakty z Lipkami i Turkami, przy- gotowywanie przejścia na stronę tu- recką (f). Rok 1672 Zima. Zabawa w Chreptiowie. Oświad- czyny Nowowiejskiego Zosi Boskiej. Wyjazd do Raszkowa z eskortą Azji. Zdrada Azji i próba porwania Basi, która go rani i ucieka (f). Lipkowie po spaleniu Raszkowa przechodzą na stronę turecką (h). Wiosna. Choroba Basi. Wizyta Ketlingów (r). Kwiecień. Przygotowania do inwazji tu- reckiej. Sułtan Muhammed IV w Ad- ńanopolu (h). Czerwiec. Wymarsz armii tureckiej (h). Azja Tuhajbejowicz z Lipkami w stra- ży przedniej (f). Podjazd Nowowiej- skiego rozbija oddział Azji; Azja wbi- ty na pal (f). Lipiec. Wołodyjowski opuszcza Chrep- tiów i udaje się do Kamieńca (f). 36 Kalendarium 2 sierpnia. Sułtan pod Chocimiem (h). Pogrzeb Wołodyjowskiego w ko- 3 sierpnia. Zdobycie Żwańca i początek legiacie stanisławowskiej. oblężenia Kamieńca (h). Do 26 sierpnia. Oblężenie Kamieńca. Rok 1673 Kapitulacja i wysadzenie zamku przez Ketlinga (Heykinga) (h). Śmierć Ke- 11 listopada. Zwycięska bitwa Sobieskie- tlinga i Wołodyjowskiego (h), go pod Chocimiem (h). Rękopis Pana Wołodyjowskiego (Rozdz. l). Zbiory Z.N. Ossolińskich we Wrocławiu - -—K^-yi (^.-''"tSI .'»^^w^M. .„ -JMBtillJ.'U«JVIilt: 'MAiO/C,EX CELSISSIMA EĄRnTXCTANTI^tTOSlHAG lutto JKtpt^t (fc-^tam.GA ha* tarata <-xpreiW sl IKW^MIC (lt*^:a\ii A"MNO M.1?CXU^. ' s'flM*tt^C^"<,^ %* W. Hondius, Maria Ludwika, królowa Polski, miedz. Zbiory Biblioteki Gdańskiej Luśnia Zydor, Łaszcz Samuel, Makowiecka Anna, Makowiecki Stanisław nika podkanclerzego Wydżgi (Jan Stefan Wydżga i jego pamiętnik spisany podczas wojny szwedzkiej od roku 1655 do 1660). Królowa jawi się w powieści jako postać modelowej władczyni, zatroskanej o los państwa i rolę w nim monarchy. Pierwsza ocenia pozytywnie Kmicica, wówczas gdy padają nań podejrzenia ze strony kanclerza i młodego Tyzęnhauza. Do- mniemana zwolenniczka stracenia księcia Janusza Radziwiłła w rozmowie „zbaraż- czyków" pod Tykocinem. LUŚNIA ZYDOR - postać fikcyjna występująca w Panu Wolodyjowskim. Mazur z pochodzenia i wachmistrz dragonów pod komendą Wółodyjowskie- go w Chreptiowie. Służbisty i pełen okru- cieństwa żołnierz, który uczestniczy w ekspedycji Adama Nowowiejskiego przeciwko oddziałowi Azji Tuhajbejowi- cza. Jego bezwzględne okrucieństwo ujawnia się w czasie egzekucji Azji, wbi- tego na pal. Luśnia go wówczas oślepia, mszcząc się za porwanie uwielbianej „puł- kownikowej" Basi. ŁASZCZ SAMUEL - postać histo- ryczna (ok.1590-1649). Strażnik koronny, znany warchoł, obarczony licznymi wyrokami banicji i infamii, z których nic sobie nie robił. Uczestnik wojen kozackich. Występuje epizodycznie w Ogniem i mieczem, scha- rakteryzowany następująco: „Pan Łaszcz bowiem, choć rycerz straszliwy, dla po- gaństwa jak mało kto groźny, był zarazem przesławnym hulaką, ucztownikiem, ko- sterą, który czas od bitew, modlitew, za- jazdów i zabijatyk wolny lubił nade wszystko spędzać w kole takich ludzi jak pan Zagłoba, pić na umór i krotofil słu- chać..." (OM; t. 2, r. 4). Prowokuje Skrze- tuskiego obelżywym zdaniem o Helenie i wywołuje burdę między żołnierzami w obozie pod Zbarażem. Usunięty z obo- zu przez księcia Wiśniowieckiego, od- jeżdża z wściekłością, przysięgając ze- 82 mstę (relacja Kuszla). Jego krewniak, Re- gowski, na złość Skrzetuskiemu wypusz- cza na wolność Bohuna, wydanego w je- go ręce przez Rzędziana. O Łaszczu wspomina Kmicic w Potopie („...jeszcze diabeł mi pochlebiał i szeptał, żeby pana Łaszczą przewyższyć, któren wyrokami ferezję sobie podbić kazał, a przecie sła- wion był i dotąd imię jego sławne" (P; t. 2, r. 25). MAKOWIECKA ANNA - postać mająca swój prototyp w źródłach. Żona Stanisława Makowieckiego, stolnika latyczowskiego i autora wierszo- wanej Relacji o upadku Kamieńca oraz siostra Jerzego Wołodyjowskiego. W Pa- nu Wolodyjowskim pełni rolę opiekunki Krzysi i Basi. Scharakteryzowana jako osoba korpulentna, gadatliwa i wesoła. Pojawia się w części „warszawskiej", przybywając do dworku Ketlinga w od- wiedziny do brata i pozostając w nim do szczęśliwego rozwiązania wątków miło- snych obu panien. W komicznej scenie przedstawia Zagłobie rodowód Basi oraz historie „trzech mężów". Cytaty: - [...] A Baśkę to nazywamy, śmiejąc się, wdową po trzech mężach, bo naraz trzech godnych kawalerów puściło się do niej w zaloty; pan Swirski, pan Kondrac- ki i pan Ćwilichowski [...] na wojnie dali gardła [...] PW;t. l, r. 6. MAKOWIECKI STANISŁAW - po- stać historyczna (zm. po 1699). Stolnik latyczowski, autor wierszowa- nej Relacji o upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach p. Jerzego Wolodyjow- skiego przez Jimci pana Stanisława Ma- kowieckiego, stolnika latyczowskiego (ogłoszonej w „Przeglądzie Powszech- nym" w 1886 r. i będącej podstawowym źródłem Sienkiewiczowskiego opisu ob- lężenia Kamieńca). Szwagier Wołodyjow- Maszkiewicz (Maskiewicz) Bogusław, Motowidio Jan (Samuel) skiego, mąż jego siostry, Anny. W Panu Wolodyjowskim występuje epizodycznie w części „warszawskiej", przybywając ra- zem z Wołodyjowskim z kresów (jest obecny w momencie największych napięć i powikłań w wątku miłosnym). Później znajduje się wśród obrońców Kamieńca. MASZKIEWICZ (wlaśc. MASKIE- WICZ BOGUSŁAW - postać histo- ryczna (ok.1625-1683). Szlachcic w służbie księcia Jeremie- go Wiśniowieckiego w okresie powsta- nia Chmielnickiego, później na Litwie w służbie Radziwiłłów i Paców. Autor TB, AR], również jak i inne pochody książęce opisał, cuda o niej opowiadał" (OM; t. l, r. 5). MOTOWIDŁO JAN (SAMUEL) - postać historyczna, pułkownik chorą- gwi kozackiej, przez 18 lat na gale- rach tureckich. W 1671 roku oficer stacjonujący w Chreptiowie, obrońca Kamieńca Podol- skiego, zginął w bitwie pod Chocimiem. Epizodyczna postać w Panu Wołodyjow- skim, uczestnik wieczorów chreptiow- skich: „...dowódca semenów, rodem Ru- sin, mąż chudy jak szczypka a długi jak Regiment - oznaka godności dowódcy, XV1I/XVIII wiek. Polska. Muzeum w Tarnowie Pamiętników, w których przedstawił m.in. lata służby u Wiśniowieckiego, w tym jego pochód z Zadnieprza. W Ogniem i mieczem występuje jako postać drugiego planu, w właściwej dla siebie roli pamiętnikarza (w narracji po- wieściowej mówi się o nim jako o Kse- nofoncie wypraw księcia); „Pan Bogu- sław Maszkiewicz, żołnierz dobry, choć młody, a zarazem człowiek uczony, któ- ry tę wyprawę [za porohy Dnieprowe - kopia, niemłody już, od dwudziestu prze- szło lat z pola nie schodzący" (PW; r. 23). W powieści występuje we wszystkich ważniejszych epizodach batalistycznych (w bitwie z watahą Azba-beja, walkach z krymskąordąi Doroszeńką) i na pogrze- bie Wołodyjowskiego; po upadku Ka- mieńca Podolskiego ucieka z niewoli ta- tarskiej, później ginie w bitwie pod Cho- cimiem, dowodząc czeladzią obozową. Niektóre motywy z biografii historycznej 83 Muchowiecki, Muller (Miller) Burchard, Muszalski Motowidły przypisał Sienkiewicz panu Muszalskiemu. MUCHOWIECKI - postać księdza jezuity wspominana jest w źródłach o obronie Zbaraża (usadowiony w baszcie, strzelał z rusznicy do Ko- zaków; w powieści ten epizod przypi- sał Sienkiewicz księdzu Jaskólskie- mu). W Ogniem i mieczem kapelan Wi- śniowieckiego, hamujący zbyt okmtne postępowanie księcia Jeremiego (nie za- wsze skutecznie, jak świadczy epizod z wbiciem na pal atamana Sucharuki). Odmawia ze Skrzetuskim Pater noster na zgliszczach Rozłogów oraz wygłasza świetnie stylizowaną, o cechach wyrazi- ście apokryficznych, barokową mowę pogrzebową nad zwłokami Longinusa Podbipięty: „- Ach! otwórz, święty Piętrze, otwórz co prędzej, bo właśnie taką stromą ście- żyną szedł komiliton i drogi towarzysz nasz, pan Podbipięta - aż wreszcie przy- szedł do ciebie jako gołąb po długim lo- cie utrudzon, przyszedł nagi jako Łazarz, przyszedł jako święty Sebastian strzała- mi pogańskimi podarty, jako Hiob bied- ny, jako dzieweczka, która męża nie za- znała, czysty, jako baranek pokorny, cier- pliwy i cichy - bez zmazy grzechowej z ofiarą krwi dla ziemskiej ojczyzny ra- dośnie przelanej" (OM; t. 2, r. 28). MULLER (MILLER) BURCHARD - postać historyczna (1604-1670). Niemiec, generał w służbie szwedz- kiej, weteran wojny trzydziestoletniej. Dowodził oddziałami szwedzkimi oblega- jącymi Jasną Górę. W tej przede wszyst- kim funkcji pojawia się w 2 tomie Poto- pu (rozdziały od 13 do 19). Przedstawio- ny jako postać dość prostacka i grubiań- ska, mająca kompleks niższości z racji niskiego pochodzenia (stosunek do księ- cia Heskiego). Miller prezentowany jest przede wszystkim w działaniach militar- nych, na naradach oraz w trakcie rokowań z załogą twierdzy. Skontrastowany z udu- chowionym przeorem Kordeckim, ulega- jący wpływom Wrzeszczowicza (mimo obecnych w jego otoczeniu postaci pozy- tywnych, jak pułkownik Sadowski i ksią- żę Heski), jest postacią nie budzącą sym- patii. Pod Częstochową naraża na szwank swoją sławę żołnierską. W dalszych roz- działach powieści pojawia się w ogólnych wzmiankach w otoczeniu Karola Gusta- wa (m.in. w widłach Sanu czy pod War- szawą). MUSZALSKI - postać wykreowana przez Sienkiewicza, łączy motywy źródłowe z fikcyjnymi. Na biografię Muszalskiego, przedsta- wioną na wieczornym spotkaniu w stani- cy chreptiowskiej, składają się niektóre fakty z życiorysu historycznego pułkow- nika Motowidły oraz dziejów Marka Ja- kimowskiego, opisanych w znanej pisa- rzowi książce Opisanie krótkie zdobycia galery przedniejszej aleksandryjskiej za sprawą dzielną i odwagą kapitana Mar- ka Jakimowskiego (1628). Muszalski występuje w drugiej czę- ści Pana Wołodyjowskiego jako oficer w Chreptiowie i „łucznik niezrównany". Jego opowieść o niewoli tatarskiej i turec- kiej, wzorowana na Jakimowskim, wpro- wadza w obręb zdarzeń składnik nowy - opowieść o chłopie, kozaku Dydiuku, z którym wcześniej rozdzielała go niena- wiść, a później połączyła dola galernika i wspólne wyzwolenie. Opowieść ta, do- pełniona później przez opowiadanie księ- dza Kamińskiego, jest najdobitniejszym przykładem solidarystycznej koncepcji stosunków ukraińskich w ostatniej części Trylogii. Muszalski, przedstawiając swoją po sarmacku nieprawdopodobną genealo- gię („...my się od pewnego wodza Sam- nitów wyprowadzamy, zwanego Musca [...]. Ów Musca po nieszczęśliwych prze- ciw Rzymianom imprezach na dwór Zie- mowita, syna Piastowego, przybył [...]" 84 Muszalski Napierśnik z końca XVII w. Muzeum w Rzeszowie Nienaszyniec, Nowowiejska Ewa, Nowowiejski, Nowowiejski Adam PW; r. 23), tym mocniej wydobywa ide- owe znaczenie opowiadania o Dydiuku. W zdarzeniach powieściowych Muszal- ski uczestniczy w potyczce z Azba-bejem, czuwając nad bezpieczeństwem Basi; później, w czasie oblężenia Kamieńca, zostaje ogłuszony w starciu z Hamdim. Rzekomo zabity w czasie wycieczki, w rzeczywistości zamroczony, wraca do twierdzy po zagwożdżeniu dwóch dział tureckich. Ginie pod Chocimiem od przy- padkowej strzały podczas ucieczki wojsk tureckich. Cytaty: Za plecami Lacha (powiadają) reszta świata w nieprawdzie żyje, bo ów (pra- wią) jako pies przed krzyżem leży, a nas po rękach kąsa... [rzekoma opinia Turków o Polakach, z opowieści pana Muszalskiego o niewo- li u Turków]. PW;t. l, r. 23. NIENASZYNIEC - oficer w Chrep- tiowie pod komendą Wolodyjowskie- go. Postać fikcyjna. W czasie wieczorów w chreptiow- skiej stanicy, po wysłuchaniu opowieści księdza Kamińskiego, przedstawia histo- rię swego życia. Aby odzyskać porwaną przez ordę siostrę Halszkę, kupioną na targu przez Tuhaj-beja, porywa jego syna Azję, aby go wymienić za siostrę. Jed- nakże napadnięty, poraniony i porzuco- ny na stepie przez wspólników, traci i dziecko, i nadzieje na odzyskanie sio- stry. Poszukiwania nie dały rezultatu. Znakiem, który mógł służyć poznaniu syna Tuhaj-beja, były ryby wykłute na piersiach. Ten motyw powróci po rozpo- znaniu Azji przez starego Niemojewskie- go. Wówczas Nienaszyniec rozpozna także w nim syna Tuhaj-beja. Postać Nie- naszyńca pojawia się jeszcze marginal- nie w dalszych partiach powieści: na po- grzebie Wołodyjowskiego oraz w bitwie pod Chocimiem. NOWOWIEJSKA EWA - postać fik- cyjna. Siostra Adama Nowowiejskiego. Występuje epizodycznie w drugiej części Pana Wolodyjowskiego. Razem z ojcem i paniami Boskimi przybywa do Chrep- tiowa. Zakochana w Azji Tuhąjbejowiczu w czasie, gdy przebywał on w domu No- wowiejskich. Przyłapana „na amorach" przez ojca i surowo ukarana (skatowany Azja wówczas ucieka spod władzy No- wowiejskiego), nadal darzy uczuciem młodego Tatara. Obecna przy jego zde- maskowaniu w Chreptiowie. W Raszko- wie, po zdradzie Azji, oddana Lipkowi Adurowiczowi, później sprzedana do ha- NOWOWIEJSKI (ojciec Adama) - postać fikcyjna. Stary szlachcic, scharakteryzowany jako ojciec despota. Po przyłapaniu Ewy z Azją na pocałunkach, karze ich chłostą. W Panu Wolodyjowskim została przedsta- wiona jego okrutna śmierć z ręki mszczą- cego się Azji po spaleniu Raszkowa. NOWOWIEJSKI ADAM - postać fikcyjna występująca w Panu Wolody- jowskim. Młody, dwudziestodwuletni „zagoń- czyk", oficer służący pod rozkazami Wo- łodyjowskiego po ucieczce z domu w piętnastym roku życia na Dzikie Pola. „Był to [...] nie tylko jastrząb stepowy, ale i piękny chłopak, czarniawy, wichrami spalony. Na twarzy nosił bliznę od ucha aż do nosa, który od przycięcia z jednej strony był cieńszy niż z drugiej. Oczy miał bystre, przywykłe w dal patrzyć, nad nimi mocne czarne brwi, zrośnięte nad nosem i tworzące jakoby łuk tatarski" (PW; r. 7). Pojawia się najpierw w dworku Ketlinga, gdzie bezskutecznie zabiega o względy Basi, później w Chreptiowie, gdzie jego zaloty do Zosi Boskiej kończą się zarę- czynami. Po wycięciu Raszkowa przez Azję Tuhajbejowicza, okrutnym morder- 86 Olszowski Andrzej, Opaliński Krzysztof, Oskierka (Oskierko) Samuel stwie na ojcu i pohańbieniu Zosi Boskiej i siostry Ewy, Nowowiejski dokonuje aktu zemsty, wbijając na pal pojmanego Azję. Później popada w szaleństwo. Ginie w bi- twie chocimskiej. OLSZOWSKI ANDRZEJ - postać historyczna (1621-1677). Biskup chełmiński i podkanclerzy koronny w latach 1666-1676 oraz prymas od 1675 roku. Zwolennik „Piasta" na tro- nie polskim po abdykacji Jana Kazimie- rza. W Panu Wolodyjowskim występuje w rozdziale 15, w całości uformowanym jako dysputa podkanclerzego z Zagłobą, którego pragnie pozyskać dla swoich za- mysłów o wyborze Michała Wiśniowiec- kiego na króla. Cały ten epizod - oczywi- ście fikcyjny -jeszcze raz ukazuje prze- wagę nad dygnitarzami Rzeczypospolitej Zagloby, który przyjmując sugestie księ- dza podkanclerzego, równocześnie odkry- wa przed nim, iż rozpoznaje jego „polity- kę", mającą na celu „skaptowanie" wpły- wowego szlachcica. Wobec idei i posta- wy biskupa narrator Pana Wolodyjowskie- go zachowuje ironiczny dystans: „'Kędyż zapłyniesz, skołatana ojczyzny nawo?' - powtarzał coraz częściej ksiądz Olszow- ski, ale on sam prywatę miał w sercu [...]" (PW;r. 17). OPALIŃSKI KRZYSZTOF - postać historyczna (1609-1656). Wojewoda poznański, literat, autor słynnych Satyr. W 1655 roku jako pierw- szy z dygnitarzy poddał wkraczającym w granice Rzeczypospolitej pod dowódz- twem Arvida Wittenberga wojskom szwedzkim Wielkopolskę, kapitulując wraz z pospolitym ruszeniem pod U- jściem. Sienkiewicz przedstawił Opalińskiego w obszernym epizodzie Potopu (t. l, r. 10), ukazując zgromadzoną, a później kapitu- lującąw obozie pod Ujściem szlachtę wiel- kopolską. Epizod ten oparł na rozprawie Jarochowskiego, którą zbeletryzował, wprowadzając motywy unaoczniające zda- rzenia, fikcyjne dialogi postaci oraz bła- zna Ostrożkę. Dzięki tej postaci wojewo- da jawi się w oświetleniu satyrycznym, „oddając" swe literackie predyspozycje po- staci fikcyjnego błazna. W dowcipnym wierszyku Ostrożki Opaliński „udawał Ka- tona", „od szabli wolał pióro z gęsiego ogona", a po zdrajcy (tj. Radziejowskim) „chciał spuścizny, a gdy jej nie dostał, wnet totam Rempublicam ostrym rymem schło- stał". Konkluzja wierszyka zapowiada mające nastąpić zdarzenia: Już za zdraj- cy przykładem króla zdradzić gotów". Wo- jewoda w wyodrębnionym rozdziale wy- stępuje w kilku sytuacjach fabularnych jako schlebiający szlachcie demagogiczny retor. Opaliński pojawia się w Potopie jesz- cze parokrotnie: w opowieści Stanisława Skrzetuskiego oraz w informacji przekaza- nej królowi o nagłej śmierci wojewody, in- terpretowanej jako widomy znak kary za zdradę. Tę wiadomość przekazuje jeden z obrońców Częstochowy, Krzysztopor- ski, który pogardliwie nazywa Opalińskie- go „takim synem". OSKIERKA (OSKIERKO) SAMU- EL - postać historyczna. Samuel Oskierka herbu Murdelio od- mienny, urodzony około 1600 roku i zmarły około 1675, pułkownik wojska litewskiego, stał się prototypem występu- jącego w Potopie - na uczcie w Kiejda- nach i pośród oficerów uwolnionych przez Zagłobę - „dowódcy węgierskiej nadwornej piechoty" księcia Janusza Ra- dziwiłła. Oskierko (takie nosi w Potopie nazwisko) to postać epizodyczna, nie po- znajemy nawet jego imienia. Sienkiewicz pisze zgodnie z rzeczywistością o Oskier- ce przede wszystkim jako o zdolnym do- wódcy i żołnierzu, wiernym stronniku Jana Kazimierza, wypowiadającym posłu- szeństwo księciu Januszowi Radziwiłło- wi. W rzeczywistości jest to tylko frag- ment bogatego życiorysu. Samuel Oskier- 87 Ossoliński Jerzy, Ostroróg Mikołaj ka doświadczenie wojenne zdobywał znacznie wcześniej. Już przed rokiem 1619 walczył z Moskwą, w 1621 roku brał udział w wyprawie chocimskiej i w wal- kach ze Szwedami w Inflantach. Po wy- buchu powstania kozackiego walczył w oddziałach Janusza Radziwiłła i brał udział w wyprawie na Ukrainę. W czasie „potopu" przystąpił do konfederacji ty- szowieckiej. Oblegał Tykocin, o czym pisze Sienkiewicz. W okresie później- szym na skutek intryg i fałszywych oskar- żeń wycofał się z Wielkiego Księstwa Li- tewskiego i połączył podległy sobie pułk z wojskiem Jerzego Lubomirskiego. W na- stępnych latach walczył z Moskwą, a póź- niej odpierał najazdy Kozaków zadme- przańskich i tłumił bunty chłopskie. Majątek Samuela Oskierki wzrastał systematycznie, gdyż jego zasługi były hojnie nagradzane. Żonaty był z Audien- cją Maksymowiczową-Łomską, Zmarł bezpotomnie. OSSOLIŃSKI JERZY - postać histo- ryczna (1595-1650). Dyplomata, kanclerz wielki koronny, zwolennik rozwiązań pokojowych i ukła- dów z Chmielnickim w latach 1648-1649. Przeciwnik księcia Jeremiego Wiśnio- wieckiego. Występuje w Ogniem i mie- czem najpierw w rozsianych po fabule po- wieściowej wzmiankach o jego niechęci do księcia Jeremiego oraz działaniach dyplomatycznych mających uspokoić powstanie kozackie. Bezpośrednio poja- wia się pod koniec 2 tomu w dworze to- porowskim, na naradzie z królem Janem Kazimierzem i Hieronimem Radziejow- skim w czasie oblężenia Zbaraża, przed przybyciem Skrzetuskiego z wieściami. W obszernym narracyjnym komentarzu Sienkiewicz charakteryzował Ossoliń- skiego jako „genialnego teoretyka, który nie umiał być genialnym praktykiem". „Nadzwyczajne jego zdolności wcześnie zwróciły nań uwagę poprzednich pano- wań i wcześnie wyniosły go do najwyż- szych urzędów, na mocy których sterował całą nawą państwową - w obecnej chwili bliską ostatecznego rozbicia. A jednak kanclerz był jakby stworzony na sternika takiej nawy. Pracowity, wytrwały, rozum- ny, patrzący w dalszą przyszłość, obra- chowywujący na długie lata, wiódłby każ- de inne państwo, z wyjątkiem Rzeczypo- spolitej, do bezpiecznej przystani pewną i spokojną ręką; każdemu innemu zapew- niłby siłę wewnętrzną i długie lata potę- gi... gdyby tylko był samowładnym mini- strem [...]" (OM; t. 2, r. 29). OSTRORÓG MIKOŁAJ - postać hi- storyczna. Obecny w paru epizodach Ogniem i mieczem. Wielokrotny poseł, podczaszy koronny, regimentarz. Obdarzony prze- zwiskiem „łacina" z racji powszechnej opinii o jego wysokim wykształceniu. Mi- kołaj Ostroróg herbu Nałęcz (1593-1651) był synem Jana, wojewody poznańskie- go i Katarzyny z Mieleckich. Ojciec dbał istotnie o jego wykształcenie. Początki edukacji Mikołaja to pobyt w Akademii Zamojskiej, podczas którego pieczę nad nim pełnił Szymon Szymonowie. W owym czasie w Akademii przebywali inni syno- wie magnaccy, m.in. Mikołaj Potocki, późniejszy hetman czy Tomasz Zamoy- ski. Później Mikołaj, podobnie jak inni młodzieńcy z bogatych rodzin, odbył stu- dia za granicą. Był w Wiedniu, studiował na uniwersytecie w Kolonii i Padwie. Po powrocie do Polski rozpoczął karierę po- lityczną, która polegała głównie na wie- lokrotnym pełnieniu funkcji posła. Miko- łaj Ostroróg był utalentowanym dyploma- tą, a także świetnym mówcą, co potwier- dza Sienkiewicz, wkładając w usta Wi- śniowieckiego następującą, nieco złośliwą wypowiedź - „...byłby dobry, gdyby wy- mową a łacinąmożna tę wojnę zażegnać". Tu dotykamy innej opinii o Mikołaju Ostrorogu, a mianowicie o jego rzekomo słabych uzdolnieniach jako stratega i woj- skowego dowódcy. Według współcze- Pacunelki M. Puhaczewski, Pacunele, 1900 r. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku snych, nadawał się bardziej na doradcę niż wodza. Co prawda, na tle wad pozosta- łych dwu regimentarzy - Dominika Za- sławskiego i Aleksandra Koniecpolskie- go -jest to opinia krzywdząca, ale fakty pozostają nieubłagane. Klęski w wojnie kozackiej spowodowały szereg oskarżeń wysuwanych pod jego adresem, a nawet prób pociągnięcia Ostroroga do odpowie- dzialności. Jednak w 1649 roku Jan Ka- zimierz mianował go ponownie regimen- tarzem. Wraz z dwoma wcześniejszymi - Andrzejem Firlejem i Stanisławom Lanc- korońskim - brał udział w obronie Zba- raża, gdzie został ranny. Należy również odnotować informacje o rzekomej rozwią- złości Ostroroga, która według paszkwi- lu, miała być główną przyczyną klęski pod Piławcami. Ten rys charakteru w innych przekazach pojawia się w znacznie złago- dzonej formie - „pełen dworskości i dow- cipu, w pokoju miłośnik kobiet". Żoną Mikołaja Ostroroga była Barba- ra z Roszkowskich, z którą miał siedmio- ro dzieci. PACUNELKI - w Potopie (l tom, roz- dział 7) występują trzy młode Gasz- towtówny: Terka, Marysia i Zonia, z laudańskiego zaścianka Pacunele. W obszernym epizodzie opiekują się one Wołodyjowskim, rannym w czasie wojny z Moskwą. Wołodyjowski opowia- da im o Warszawie, dworze królewskim i teatrze. Pacunelki różnią się między sobą charakterami i temperamentem. „Rosłe to były dziewczęta i rumiane, miały włosy jak len, oczy jak niezabudki, a plecy sze- rokie". Narrator określa Terkęjako „nie- ufną", a Marysię jako „słodką". 89 Podbipięta Longinus Szabla, XVII wiek, Polska. Muzeum w Tarnowie PODBIPIĘTA LONGINUS - herbu Zerwikaptur („trzy kozie głowy w srebrnym polu" na pamiątkę głów trzech rycerzy krzyżackich, ściętych pod Grunwaldem przez przodka rodu, Stowejkę Podbipiętę) z Mysiki- szek na Litwie - postać fikcyjna. Zamożny szlachcic litewski ma lat ok. 45 w momencie pojawienia się w fa- bule Ogniem i mieczem (t. l, r. 2). Po- siada niezwykłą siłę, ogromny wzrost, jest naiwny i łagodny. Wyróżnia go rów- nież olbrzymi miecz krzyżacki oraz ogromna „inflancka kobyła". W obu to- mach powieści spełnia funkcje „pomoc- nicze" i zarazem tworzy własny epizo- dyczny wątek związany ze ślubem ścię- cia trzech głów oraz miłością do Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej, respektowej księżny Gryzeldy Wiśniowieckiej. Przedstawiony żartobliwie Skrzetuskie- mu przez Zagłobę (Powsinoga herbu Zerwipludry z Psichkiszek), jest przed- miotem stałych kpin tego ostatniego. Od spotkania w karczmie „Dzwoniecki Kąt" u Dopuła w Czehryniu do śmierci pod Zbarażem wiąże się ze Skrzetuskim, Zagłobą, Wołodyjowskim i razem z ni- mi uczestniczy w walkach z Kozakami pod komendą księcia Jeremiego Wiśnio- wieckiego, w których wyróżnia się mę- stwem i homerycką siłą (pojedynek z atamanem kozackim Pułjanem pod Machnówką, zniszczenie kozackich wież oblężniczych w czasie oblężenia Zbaraża) oraz w poszukiwaniach po- rwanej przez Bohuna Heleny Kurcewi- czówny. Ślub swój wypełnia dopiero w czasie szturmu Zbaraża. Ginie zabity strzałami, przedzierając się z oblężone- go Zbaraża przez wojska Chmielnickie- go z listami do króla Jana Kazimierza. Jego śmierć jest wystylizowana na po- dobieństwo męczeńskiej śmierci św. Se- bastiana. Nad jego ciałem ks. Mucho- wiecki wygłasza niezwykłe, barokowe kazanie, przedstawiające spotkanie du- szy Podbipięty ze świętym Piotrem 90 Potocki Mikołaj, Potocki Stefan u bram raju. Postać Podbipięty posiada kilka wyraźnych wzorów literackich: Don Kichote'a z powieści Ceryantesa, Gerwazego (Pan Tadeusz} ze słynnym mieczem Scyzorykiem i o podobnym rodowodzie. Z trzema przyjaciółmi two- rzy grupę podobną do grupy bohaterów Trzech Muszkieterów Aleksandra Duma- sa. W kolejnych częściach Trylogii po- jawia się we wspomnieniach przyjaciół (w Potopie zaś z okazji porwania Anu- si Borzobohatej-Krasieńskiej przez księcia Bogusława Radziwiłła wspomi- na się o jego litewskich posiadłościach). Cytaty: - At, dałbyś waćpan pokój... słuchać hadko! OM; t. l, r. 2. - Bo to jest książka żołnierska, gdzie obok modlitw rozmaite instructiones mi- litares sąprzyłączone, z których nauczysz się waść o wszystkich nacjach, która z nich zacniej sza, która podła; co do Wo- łochów zaś, to się pokazuje, iż tchórzliwe z nich pachołki, a przy tym zdrajcy wiel- cy. OM; t. l, r. 3. - [...] Wiesz waszmość, że herb mój zwie się Zerwikaptur, co z takowej przy- czyny pochodzi, że gdy jeszcze pod Grunwaldem przodek mój Stowejko Podbipięta ujrzał trzech rycerzy w mni- szych kapturach w szeregu jadących, za- jechawszy ich, ściął wszystkich trzech od razu, o którym to sławnym czynie stare kroniki piszą z wielką dla przod- ka mego chwałą... OM; t. l, r. 3. - Bardzoś to waść misternie wykal- kulował. OM; t. l, r. 30. - [...] Wszystko u niego w siłę po- szło, nie w głowę. Jak kogo weźmie w ra- miona, to mu żebra przez skórę powyci- ska, nie masz zaś takowego dziecka w Rzeczypospolitej, które by go naj snad- niej na hak przywieść nie mogło. Słycha- naż to rzecz, żeby człek takiej fortuny taki był hebesi OM; t. 2, r. 14. Trzy ciała spadły w fosę, trzy głowy w misiurkach potoczyły się pod kolana klęczącego rycerza. OM; t. 2, r. 27. Potem, na wpół już z jękiem, powie- dział pan Longinus: „Królowo Anielska" - i to były jego ostanie słowa na ziemi. Aniołowie niebiescy wzięli jego du- szę i położyli ją jako perłę jasną u nóg „Królowej Anielskiej". OM; t. 2, r. 27. POTOCKI MIKOŁAJ - postać histo- ryczna. Generał podolski, dowódca w Ka- mieńcu Podolskim w czasie oblężenia. W tej też roli występuje w Panu Wolody- jowskim, sprzyjając - wbrew walczącej i zwyciężającej Turków załodze - ukła- dom i kapitulacji. Kreacja postaci w znacznym stopniu oparta na Relacji o upadku Kamieńca... Stanisława Mako- wieckiego. POTOCKI STEFAN - postać histo- ryczna. Syn wielkiego hetmana koronnego Mikołaja, w wieku około 25 lat zmarł z ran odniesionych w bitwie z wojskami Chmielnickiego pod Żółtymi Wodami w 1648 roku. W l tomie Ogniem i mie- czem ten epizod jest przedstawiony z per- spektywy uwięzionego w obozie kozac- kim Skrzetuskiego. Potocki jest prezen- towany jako „młodzieniec z twarzą zamy- śloną, jakby świadom swych smutnych a bliskich przeznaczeń" (OM; t. l, r. 13). W powieści umiera na rękach Stefana Czamieckiego. 91 Radziejowski Hieronim J. Falek, Hieronim Radziejowski, podkanclerzy koronny, miedz. Zbiory Biblioteki Gdańskiej 92 Radziejowski Hieronim, Radziwiłł Bogusław RADZIEJOWSKI HIERONIM - po- stać historyczna (1622-1666). Podkanclerzy koronny, skazany na banicję, po ucieczce do Szwecji namawia króla szwedzkiego Karola Gustawa do inwazji na Rzeczpospolitą i do usunięcia Jana Kazimierza z tronu polskiego. W Trylogii po raz pierwszy pojawia się w Ogniem i mieczem, na naradzie u kró- la Jana Kazimierza w dworze toporow- skim i jest świadkiem przybycia Skrzetu- skiego z oblężonego Zbaraża. W Potopie, poza narracyjnymi wzmiankami, wystę- puje w epizodzie „wielkopolskim", pod Ujściem, ukazany jako osoba towarzyszą- ca inwazyjnym wojskom szwedzkim pod dowództwem Wittenberga oraz w obozie polskim w czasie podpisywania aktu ka- pitulacji. Radziejowski pełni w Potopie mode- lową rolę zdrajcy, którego potępienie znaj- duj e się nie tylko w ocenach powieścio- wych postaci, lecz także w narracyjnym komentarzu: „Niebo było jasne i pogod- ne, żaden piorun nie spadł i nie skruszył na proch zdrajcy, który swój kraj, jęczą- cy już pod dwoma wojnami i wyczerpa- ny, wydawał na tej granicy w moc nie- przyjaciela [...] był to Hieronim Radzie- jowski [...]" (P; t. l, r. 10). RADZIWIŁŁ BOGUSŁAW - postać historyczna (1620-1669). Spełniająca zarazem pierwszoplano- wą rolę w fikcyjnej akcji Potopu jako rywal Kmicica oraz występująca w roli epizodycznej w Panu Wolodyjowskim. Książę koniuszy litewski, należący do najpotężniejszego rodu magnackiego na Litwie, herbu Trzy Trąby. Sygnatariusz ugody kiejdańskiej ze Szwedami. Au- tor zachowanej autobiografii (Żywot księcia Bogusława Radziwiłła przez nie- go samego napisany, wydanej z rękopi- su przez Edwarda Raczyńskiego w Po- znaniu w 1841 r.). W Potopie pierwsze wzmianki o księciu pojawiają się w roz- mowie między Wołodyjowskim, Char- łampem i przybyłymi na Litwę Skrze- tuskimi i Zagłobą, w czasie której jest mowa o jego waleczności i cudzoziem- skich obyczajach. Bezpośrednio na pla- nie powieściowym zjawia się w rozmo- wie ze stryjecznym bratem, księciem Januszem Radziwiłłem przed ucztą kiejdańską. W akcję fikcyjną wkracza w czasie spotkania z Kmicicem w Pil- wiszkach. „Był to młody jeszcze człowiek, lat trzydziestu pięciu, a wyglądający najwy- żej na dwadzieścia pięć. [...] Książę [...] wysoki był i silnie zbudowany, ale nad szerokimi jego ramionami wznosiła się głowa tak mała, jak gdyby z innego cia- ła zdjęta. Twarz miał również niezwykle drobną, prawie młodzieńczą, ale i w niej nie było proporcji, nos miał bowiem duży, rzymski, i ogromne oczy niewypo- wiedzianej piękności i blasku, z orlą pra- wie śmiałością spojrzenia. [...] Delikat- ność cery, podniesiona różem i bielidłem, czyniła go podobnym do panny, a jedno- cześnie zuchwałość, duma i pewność sie- bie, malujące się w obliczu, nie pozwa- lały zapomnieć, iż jest to ów słynny cher- cheur de noises, jako go przezywano na dworze francuskim, człowiek, u którego ostre słowo łatwo wychodziło z ust, ale szpada jeszcze łatwiej z pochwy" (P; t. l, r. 25). W rozmowie z Kmicicem, którego uważa za zagorzałego stronnika księcia Janusza, odsłania rzeczywiste intencje domu Radziwiłłów, wypowiadając słyn- ne zdanie o Rzeczypospolitej jako „posta- wie czerwonego sukna". Reakcją Kmicica na te cyniczne wy- znania jest porwanie księcia Bogusława z zamiarem oddania go jako zdrajcy kró- lowi Janowi Kazimierzowi. Książęjednak wyzwala się z rąk Kmicica, raniąc go i za- bij ając dwóch jego żołnierzy. W rze- czywistości Bogusław Radziwiłł dostał się do niewoli tatarskiej (oddziały tatarskie uczestniczyły w bitwie pod Prostkami), 93 Radziwiłł Bogusław a następnie został odbity przez wojska polskie. Aby wywrzeć zemstę na Kmicicu, książę stara się rozkochać w sobie Oleń- kę, zatrzymaną przez księcia Janusza w Kiejdanach, a później podstępnie uwozi ją do Taurogów. Jawne wystąpie- nie księcia Bogusława po stronie Szwe- dów rozpoczyna się kampanią przeciw wojskom Pawła Sapiehy, w czasie któ- rej dochodzi do kolejne- go bezpośredniego star- cia z Kmicicem, którego rani. W Taurogach za- mierza zawrzeć fikcyjny ślub z Oleńką, ale natra- fia na opór, a dodatkowo gwałt uniemożliwia atak febry. Bierze udział w bitwie warszawskiej po stronie Szwedów i ocalając króla Karola Gustawa, zabija Rocha Kowalskiego (jest to wprowadzone w powieść autentyczne zdarzenie historyczne). Do osta- tecznego rozstrzygnię- cia między rywalami do- chodzi w czasie bitwy pod Prostkami. W poje- dynku zwycięża Kmicic, przygotowany do tego starcia przez Wołody- jowskiego. Pisarz i tutaj wykorzystał autentycz- ne, zapisane w pamiętni- ku księcia zdarzenie: J. Faick, Bogusław Radziwiłł, książę na Birżach i Dubinkach, koniuszy litewski, miedz.. Zbiory Biblioteki Gdańskiej wzięcie go do niewoli tatarskiej i próbę dobicia rannego przez chorąże- go tatarskiego. W początkowej czę- ści Pana Wolodyjowskie- go pojawia się książę Bogusław jako poseł na sejm elekcyjny i kandy- dat na króla, rugowany z izby poselskiej przez Zagłobę i oprotestowany przez będącego posłem Ketlinga. Wprowadzając Bogusława Radziwiłła 94 Radziwiłł Janusz w obręb fikcyjnego planu fabuły, Sienkie- wicz w znacznym stopniu wykorzystał sugestie autobiografii i listów Radziwił- łowskich, które ukazywały księcia jako pozbawionego skrupułów kosmopolitę oraz awanturnika ^kondotiera w wojnach niderlandzkich i francuskich; uwodzicie- la wielokrotnie stającego do pojedynków. Fakty te, zanotowane w pamiętniku, po- zwoliły Sienkiewiczowi wykreować po- stać księcia według dumasowskiego wzo- ru. Portret księcia jako zdrajcy uformo- wał natomiast pisarz na podstawie opra- cowania historycznego Bernarda Kalic- kiego (Bogusław Radziwiłł, koniuszy litewski, Kraków 1878), idąc zupełnie odmiennym tropem niż szedł w idealizu- jącej księcia powieści Rycerz Lizdejko Henryk Rzewuski. Cytaty: - Jest, panie kawalerze, zwyczaj w tym kraju, iż gdy kto kona, to mu krew- ni w ostatniej chwili poduszkę spod gło- wy wyszarpują, ażeby się zaś dłużej nie męczył. Ja i książę wojewoda wileński po- stanowiliśmy tę właśnie przysługę oddać Rzeczypospolitej. Ale że siła drapieżni- ków czyha na spadek i wszystkiego za- garnąć nie zdołamy, przeto chcemy, aby choć część, i to nie lada jaka, dla nas przy- padła. Jako krewni, mamy do tego pra- wo. Jeśli zaś nie przemówiłem ci tym po- równaniem do głowy i nie zdołałem w sedno utrafić, tedy powiem inaczej. Rzeczpospolita to postaw czerwonego sukna, za które ciągną Szwedzi, Chmiel- nicki, Hiperborejczykowie, Tatarzy, elek- tor i kto żyw naokoło. A my z księciem wojewodą wileńskim powiedzieliśmy so- bie, że z tego sukna musi się i nam tyle zostać w ręku, aby na płaszcz wystarczy- ło; dlatego nie tylko nie przeszkadzamy ciągnąć, ale i sami ciągniemy. P; t.l,r. 25. RADZIWIŁŁ JANUSZ - postać hi- storyczna. Książę „na Birżach i Dubinkach", hetman wielki litewski, wojewoda wileń- ski (1612-1655). Brat stryjeczny księcia Bogusława. Wybitny mąż stanu i dowód- ca wojskowy. Bierze udział w wojnie z Rosją (1654), ponosząc klęskę pod Szkłowem (w rzeczywistości pod Szepie- towem) i tracąc Wilno. W Kiejdanach w roku następnym poddaje Szwedom Wielkie Księstwo Litewskie. Zmarł w czasie oblężenia Tykocina przez od- działy wierne Janowi Kazimierzowi pod dowództwem Pawła Sapiehy. Najwybit- niejszy w ówczesnej Rzeczypospolitej przedstawiciel protestantyzmu (kalwini- zmu). W l i 2 tomie Potopu odgrywa znacz- ną rolę w obu planach powieściowych: fikcyjnym (wpływając na losy Andrzeja Kmicica) i historycznym (od wzmianko- wanej we Wstępie klęski pod Szkłowem, przez zdradę kiejdańską, aż do śmierci w Tykocinie). Pod komendą księcia służą w czasie wojny moskiewskiej (z Hiperbo- rejczykami, Septeptrionami) laudańczycy pod dowództwem Wołodyjowskiego. Po- wieściowa charakterystyka księcia, doko- nywana z perspektywy patrzących na nie- go postaci, wygląda następująco: „Był to człowiek czterdziestokilkulet- ni, postaci olbrzymiej i barczysty. Ubra- ny był w strój szkarłatny polski, spięty pod szyją kosztownymi agrafami. Twarz miał ogromną, o rysach, z których biła pycha, powaga i potęga. Była to gniewli- wa lwia twarz wojownika i władcy zara- zem. Długie, zwieszające się w dół wąsy nadawały jej wyraz posępny i cała w swej potędze i ogromie była jakby wykuta wielkimi uderzeniami młota z marmuru [...] siedział przed nimi Janusz Radziwiłł, [...] pan tak potężny i dumny, że mu było w całej niezmiernej fortunie, we wszyst- kich godnościach, ba! nawet na Żmudzi i w Litwie za ciasno" (P; t. l, r. 12). Bezpośrednio ukazuje Sienkiewicz księcia w czasie rozmów ze „zbarażczy- kami"i Kmicicem przed ucztą kiejdańską, 95 Radziwiłł Janusz także w czasie uczty oraz w samotnej „psychomachii" po zdradzie, gdy jest szarpany sprzecznymi uczuciami i wy- rzutami sumienia. Pojawia się książę wo- jewoda w licznych epizodach z Kmi- cicem, księciem Bogusła- wem, uczestniczy w intry- dze Bogusława wobec Oleń- ki. Śmierć księcia w poniże- niu i rozpaczy została przed- stawiona w obszernym epi- zodzie II tomu Potopu w momencie zdobycia zam- ku tykocińskiego przez woj- ska Pawła Sapiehy. W charakterystyce księ- cia uwydatnił Sienkiewicz cechy negatywne: pychę ro- dową najpotężniejszego li- tewskiego magnata; mści- wość i niepohamowaną żą- dzę władzy. W narracyjnej charakterystyce, porównują- cej Lubomirskiego i Radzi- wiłła, przedstawił Sienkie- wicz następującą ocenę księcia: „Czarny duch, któ- ry mieszkał w Januszu, był zarazem i wielki, nie cofał się przed nikim i przed ni- czym; Janusz pragnął koro- ny i świadomie szedł do niej przez groby i ruinę ojczy- zny" (P; t. 2, r. 25). Cytaty: -Niech żyje Janusz Pierwszy, wielki książę li- tewski! - powtórzył z upo- rem pijanego pan Jurzyc. Pan Szczaniecki wstał z kolei i wzniósł kielich. - Takjest! -rzekł z zim- ną krwią. - Wielki książę li- tewski, król polski i cesarz niemiecki! J. Falek, Janusz Radziwiłł, książę na Birzach i Dubinkach, hetman wielki litewski, miedz. Zbiory Biblioteki Gdańskiej Znów nastała chwila milczenia - nagle biesiadni- cy wybuchli naraz śmiechem. Oczy wy- szły im na wierzch, wąsy poruszały się na zaczerwienionych twarzach i śmiech wstrząsał ich ciała, odbijał się od sklepień sali i trwał długo, a jak nagle powstał, tak 96 Radziwiłł Michał, Rzędzian nagle i obumarł na wszystkich ustach na widok twarzy hetmańskiej, która mieniła się jak tęcza. Radziwiłł pohamował jednak strasz- ny gniew, który pochwycił go za piersi, i rzekł: -Wolne żarty, panie Szczaniecki! Szlachcic wydął usta i nie zmieszany wcale odpowiedział: -1 to tron elekcyjny, a już też za wie- le nie możem waszej książęcej mości ży- czyć. Jeśli jako szlachcic możesz wasza książęca mość zostać królem polskim, to jako książę Rzeszy Niemieckiej możesz i na godność cesarską być podniesiony. P; t. l, r. 22. RADZIWIŁŁ MICHAŁ - postać hi- storyczna (1625-1680). Książę, ordynat na Nieświeżu, kraj- czy litewski od 1653 roku, później woje- woda wileński, podkanclerzy i hetman polny litewski. W czasach „potopu" stron- nik Jana Kazimierza. Postać księcia parokrotnie wzmianko- wana w Potopie. Bezpośrednio występu- je w bitwie pod Prostkami jako jeden z do- wódców pod komendą hetmana Gosiew- skiego. Uwalnia z rąk Tatarów Kmicico- wych rannego w pojedynku z Kmicicem księcia Bogusława Radziwiłła, wypłaca- jąc za niego okup. RZĘDZIAN - postać fikcyjna drugie- go planu występująca w Ogniem i mieczem i Potopie. Szlachcic „chodaczkowy" z Podla- sia, w Ogniem i mieczem szesnastoletni pacholik Skrzetuskiego, w Potopie poja- wia się jako dzierżawca z Wąsoszy. Typ wiernego i sprytnego sługi o licznych po- winowactwach literackich (Sanczo-Pan- sa z Don Kichote'a Ceryantesa, Planchet z Trzech Muszkieterów, Figaro z Cyruli- ka Sewilskiego i in.). Rzędzian łączy w swoim charakterze wierność i lojal- ność z chciwością i mściwością. Domi- nantą jest przy tym chciwość, ujawniana wielokrotnie (proces z sąsiadami rodzi- ny, Jaworskimi, o gruszę na miedzy). Rzędzian jest kreacją komiczną, pod wie- loma względami odpowiadającą roli Za- głoby, który tak go charakteryzuje: „My- ślałem, że razem ze mną i fortele moje pójdą do trumny, ale widzę, że to frant jeszcze większy" (OM; t. 2, r. 22). W Ogniem i mieczem pełni ważne funk- cje fabularne, wpływając decydująco na przebieg wątku miłosnego powieści. Wy- stępuje w roli posłańca, przewożąc listy Skrzetuskiego do Heleny Kurcewiczów- ny i do kniahini. Zdemaskowany przy- padkowo przez Zagłobę przed Bohunem, zostaje przez niego raniony i pozbawio- ny listów, co w konsekwencji powoduje zniszczenie Rozłogów i śmierć Kurcewi- czów. Spryt i przebiegłość Rzędziana pozwalaj ą mu później zbliżyć się do Bo- huna (z zamiarem zemsty oraz uzyska- nia informacji o Helenie). Dzięki temu może - w momencie, gdy inni poszuku- jący Heleny bohaterowie tracą nadzieję - wskazać miejsce jej ukrycia (w Czor- towym Jarze) oraz razem z Zagłobą i Wołodyjowskim podstępem wyrwać ją z rąk Horpyny, którą zabija święconą kulą. Rzędzianowi udaje się następnie przeprowadzić Helenę przez objęte woj- ną tereny i ulokować u kasztelanowej sandomierskiej, Witkowskięj. W ten spo- sób wpływa na szczęśliwy finał histo- rii miłosnej w pierwszej części cyklu. W Potopie rola Rzędziana wyraźnie słab- nie, jedynie spotkanie z Kmicicem-Ba- biniczem w karczmie „Pokrzyk" i bier- ny udział w starciu żołnierzy Kmicica z laudańczykami, a potem przekazanie ostrzegającego listu Kmicica Wołody- jowskiemu jest wyrazistszą obecnością postaci. Później schodzi zdecydowanie na dalszy plan i znika z powieściowej fa- buły. Cytaty: - [...] To ci tacy zbóje sześć łyżek srebrnych za talera, a potem za kwartę 97 Sadowski Wacław, Sakowicz Adam Maciej wódki sprzedawali, a guz złoty albo za- pinkę, albo trzęsienie od czapki to mo- głeś i za pół kwarty dostać. Tak ja sobie myślę: co mam po próżnicy siedzieć?... niechże skorzystam! Da-li Bóg wrócić kiedy do Rzędzian, na Podlasie, gdzie rodziciele mieszkają, to im oddam, bo oni tam mają proces z Jaworskimi, co już pięćdziesiąt lat trwa, a nie ma za co go dłużej prowadzić. OM; t. l, r. 32. - [...] Jeszczem sobie wspomniał, że jak mnie z domu rodziciele wyprawiali, tak mnie dziaduś przeżegnał i powiada: „Pamiętaj, kpie, żeś szlachcic, i ambicję miej, wiernie służ, ale poniewierać się nie daj". Mówił też, że jak szlachcic po chłopsku sobie postąpi, to Pan Jezus pła- cze. OM; t. l, r. 32. - [...] oni mają tam proces z Jawor- skimi o gruszę, co na miedzy stoi i w po- łowie nad Jaworskich gruntami, a w po- łowie nad naszymi ma gałęzie. Owóżjak jąJaworscy trzęsą, to i nasze gruszki opa- dają, a dużo idzie na miedzę. Oni tedy po- wiadają, że te, co na miedzy leżą, to ich, a my... OM; t. 2, r. 21. - Jestem pan Rzędzian z Wąsoszy - rzekł z dumą. P; t. 2, r. 4 SADOWSKI WACŁAW - postać hi- storyczna występująca w Potopie. Czech, protestant, uczestnik wojny trzydziestoletniej, pułkownik w służbie szwedzkiej. Wzmianki o nim w Novej Gigantomachii Augustyna Kordeckiego. Bierze udział w oblężeniu Jasnej Góry w korpusie gen. Burcharda Mullera. W powieści kreowany jako postać sym- patyczna, zwolennik odstąpienia od ob- lężenia i przeciwnik agresywnych pla- nów Jana Wejharda Wrzeszczowicza 98 (Wrzesowica). Pisarz akcentuje jego pra- wość i odwagę. W oblężeniu pojawia się najczęściej jako uczestnik narad ofice- rów. Po raz drugi wprowadza go Sien- kiewicz w epizodzie zamknięcia króla szwedzkiego Karola Gustawa w widłach Sanu. Towarzyszy wówczas przybyłym dla uwolnienia Rocha Kowalskiego po- słom: Kmicicowi, Wołodyjowskiemu i Zagłębie. Cytaty: - Góra stękać poczyna, zaraz ujrzy- my mysi ogonek! - dorzucił Sadowski. P; t. 2, r. 19. SAKOWICZ ADAM MACIEJ (W Potopie JAN) - postać historycz- na (zm. 1662). Podkomorzy i starosta oszmiański, później wojewoda smoleński i podskarbi Wielkiego Księstwa Litewskiego. W Po- topie zausznik księcia Bogusława Radzi- wiłła, występuje w 2 i 3 tomie powieści. „Ów pan Sakowicz, człek możny, któ- ry później do senatorskich godności do- szedł, bo został wojewodą smoleńskim i podskarbim Wielkiego Księstwa, był tym- czasem jednym ze słynniejszych kawale- rów na Litwie, a słynął zarówno z męstwa, jak i z urody. Wzrostu średniego, włos na głowie i brwiach miał czarny jak skrzydło krucze, oczy zaś miał bladoniebieskie, pa- trzące z dziwną i niewypowiedzianą zu- chwałością, tak że Bogusław mawiał o nim, iż oczyma jako obuszkiem uderza. [...] Opowiadano o nim że karocę w biegu, chwyciwszy za tylne koła, zatrzymywał; pić mógł bez miary [...]" (P; t. 2, r. 38). Sakowicz charakteryzowany jako po- stać zdecydowanie negatywna, pozbawio- na całkowicie skrupułów moralnych. Ce- chuje go również niezwykła zuchwałość i odwaga. Po raz pierwszy pojawia się w epizodzie przed bitwą pod Janowem jako poseł księcia Bogusława do Pawła Sapiehy, a później zakładnik za Kmicica. Najistotniejsze role pełni w Taurogach Sapieha Paweł jako demoniczny pomocnik w intrydze erotycznej (doradza księciu fałszywe mał- żeństwo z Oleńką) oraz jako konkurent do ręki Anusi Borzobohatej. Po raz ostatni pojawia się epizodycznie w bitwie z od- działem Tomasza Billewicza i w uciecz- ce przed interweniującym Babiniczem (Kmicicem). SAPIEHA PAWEŁ - postać histo- ryczna występująca w Potopie (1610- 1666). Wojewoda Witebski, później hetman wielki litewski. Reprezentant jednego z najzamożniejszych rodów Wielkiego Księstwa Litewskiego w wojnie szwedz- kiej. Przez XIX-wiecznych historyków uważany za stronnika Jana Kazimierza w czasie szwedzkiego „potopu" oraz mniej szczęśliwego wodza niż Stefan Czamiecki. Współcześni historycy, raczej zaprzeczający tym opiniom, akcentują własny interes możnowładczyjako zasad- niczy motor działania Sapiehy, dla które- go głównym rywalem na Litwie był Ja- nusz Radziwiłł. W powieści pojawia się na Podlasiu, w obozie założonym przez chorągwie, które odmówiły posłuszeń- stwa Januszowi Radziwiłłowi pod Bia- łymstokiem i przyjmuje z rąk regimetarza Zagłoby dowództwo. Narracyjna charak- terystyka postaci wygląda następująco: „Był to człowiek już w wieku poważ- nym, średniej tuszy, o twarzy niepięknej, ale rozumnej i dobrotliwej [...]. Jakkol- wiek wielu dziełami wojennymi wsławio- ny, wyglądał więcej na statystę niż na wojownika; ci, którzy go bliżej znali, mówili też, że w obliczu pana wojewody Minerwa nad Marsem przemaga. Ale obok Minerwy i Marsa była w tej twarzy rzadsza w owych czasach ozdoba, to jest Pocztówka z ilustracją A. Piotrowskiego do Ogniem i mieczem — „Spotkanie Heleny ze Skrzetuskim po uwolnieniu Zbaraża z oblężenia". Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Skrzetuski Jan Skrzetuski, ilustracja P. Stachiewicza. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku 100 Skrzetuski Jan uczciwość, która z duszy płynąc, odbija- ła się w oczach jak światło słońca w wo- dzie" (P; t. 2, r. 6). Pojawia się później jako dowodzący litewskimi oddziałami w kampanii prze- ciw Bogusławowi Radziwiłłowi, w oblę- żeniu Karola Gustawa w widłach Sanu i w czasie oblężenia Warszawy. Pod jego komendą służą „zbarażczycy" (Zagłoba, Skrzetuski, Wołodyjowski) i chorągiew laudańska dowodzona przez Wołodyjow- skiego. W czasie kampanii z Bogusławem Radziwiłłem pod jego dowództwo zosta- je skierowany Kmicic ze swoimi Tatara- mi. Postać Sapiehy jest przedstawiona z sympatią, ale i z dobrodusznym humo- rem (jego zamiłowanie do uczt, starcia słowne z Zagłoba, słynna opinia Zagło- by:, jakaś głowa kiepska, musi być z Wi- tebska", czy ocena nieudolności Sapiehy w widłach Sanu: „w całym sapieżyńskim obozie bigos czuć..."). SKRZETUSKI JAN - szlachcic her- bu Jastrzębiec, oficer, namiestnik, a potem porucznik w chorągwi husar- skiej księcia Jeremiego Wiśniowiec- kiego. Prototypem tej fikcyjnej postaci jest Mikołaj Skrzetuski, który w czasie wojen kozackich służył w chorągwi pancernej Ostroroga i przedarł się do króla Jana Ka- zimierza z oblężonego Zbaraża. Potwier- dzenie tego czynu znajduje się w źródłach z epoki (pamiętniku Łosia, kronice Ru- dawskiego oraz wierszowanej Wojnie do- mowej... Samuela ze Skrzypny Twardow- skiego). Sienkiewicz wykorzystał opis tego zdarzenia w Szkicach historycznych Ludwika Kubali dla stworzenia obszerne- go epizodu w końcowej części 2 tomu Ogniem i mieczem. Już we Wstępie do l tomu powieści narrator przedstawia postać Skrzetuskie- go: „Był to młody jeszcze bardzo czło- wiek, suchy, czerniawy, wielce przystoj- ny, ze szczupłą twarzą i wydatnym orlim nosem. W oczach jego malowała się okrutna fantazja i zadzierżystość, ale w obliczu miał wyraz uczciwy. Wąs dość obfity i nie golona widocznie od dawna broda dodawały mu nad wiek powagi". Skrzetuski jest bohaterem fikcyjnego wątku miłosnego w powieści. Schemat intrygi ukształtował pisarz według wzoru powieści Waltera Scotta, wiążąc losy bo- hatera i jego umiłowanej z „wielkim" pla- nem historii, wybuchem powstania Chmielnickiego. Wątek wspiera się na konwencjonalnym stereotypie miłości z przeszkodami, w której zasadniczą rolę pełni umieszczony po przeciwnej stronie historycznego konfliktu rywal - pułkow- nik kozacki, Jerzy Bohun. Rozwiązanie wątku to równie stereotypowy happy end zamykający fabułę. Dodatkowym efektem jest umieszczenie końcowej sceny w sce- nerii nocnej: „W taką noc wychodził nie- gdyś Skrzetuski ze Zbaraża i w taką noc teraz czul bicie serca Kurcewiczówny przy swoim" (OM; t. 2, r. 30). Z losami fikcyjnymi bohatera przeplatają się zda- rzenia historyczne, w których uczestniczą również ważne historyczne postaci. Skrzetuski na ukraińskim stepie uwalnia uciekającego na Sicz Chmielnickiego, otwierając tym sposobem akcję historycz- ną; a spotkanie (również na stepie) Hele- ny Kurcewiczówny, realizując schemat „miłości od pierwszego spojrzenia", roz- poczyna wątek miłosny. Niechęć opiekun- ki Heleny, kniahini Kurcewiczowej, prze- łamuje Skrzetuski szantażem, napotyka jednak przeszkodę, jaką stanowi uczucie Bohuna i przyrzeczenie, jakie otrzymał on od Kurcewiczów. Pojawienie się jako ry- wala kozackiego atamana wprowadza nie tylko powikłania w ów wątek, lecz rów- nież, ze względu na pochodzenie, umiesz- cza przeciwników we wrogich obozach. Wybuch powstania Chmielnickiego kom- plikuje losy Skrzetuskiego, wysłanego ze specjalną misjąprzez księcia Wiśniowiec- kiego na Sicz. Pojmany, postawiony przed siczowym zgromadzeniem po wcześniej- szej egzekucji Tatarczuka i młodego Ba- 101 Skrzetuski Jan Pocztówka z ilustracją nieznanego autora do Ogniem i mieczem — „Skrzetuski w stawie" Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku 102 Skrzetuski Jan rabasza, posądzonych o kontakty z „La- chami", zostaje wykupiony z rąk Tuhaj- -beja przez Chmielnickiego. W wielkiej, patetycznej scenie odpiera argumenty Chmielnickiego, uzasadniające bunt Ko- zaków. Skrzetuski pozostaje w obozie kozackim aż do przybycia wojsk zaporo- skich do Czehrynia. Wcześniej jest bez- radnym świadkiem klęsk pod Żółtymi Wodami i Korsuniem. Zwolniony przez Chmielnickiego, w drodze powrotnej od- najduje spalone Rozłogi. Najazd Bohuna, który przejął listy Skrzetuskiego pisane do Heleny i kniahi- ni, na Rozłogi, wymordowanie Kurcewi- czów i ucieczka Heleny z Zagłobą wpro- wadzają w wątek miłosny szereg kolej- nych komplikacji. Po początkowej rozpa- czy, wraz z pojawieniem się Zagłoby ro- dzi się nadzieja szczęśliwego rozwiązania. Skrzetuski walczy pod komendą Wiśnio- wieckiego, odznacza się pod Machnów- ką, gdzie pokonuje groźnego atamana kozackiego Burdabuta, uczestniczy w bi- twie pod Konstantynowem, po której przygotowuje się do wyjazdu do Baru, dokąd doprowadził Helenę Zagłobą. Pierwszy tom Ogniem i mieczem kończy niespodziewana wieść: „Bar wzięty!" Skrzetuski rozpoczyna z przyjaciółmi poszukiwania Heleny (bohater uczestni- czy w rozbudowanym jako powieściowy epizod poselstwie wojewody Kisiela, pró- bując uzyskać jakieś wiadomości o Kur- cewiczównie oraz zdobyć poparcie Chmielnickiego). Na trop wpadają Zagło- bą i Wołodyjowski (na podstawie wypo- wiedzi Bohuna sądzą, że jest ukryta gdzieś za Jampolem). Poszukiwania Skrzetuskie- go i przyjaciół okazują się jednak bezsku- teczne. Bracia stryjeczni Heleny przywo- żą wiadomość o jej śmierci w Barze. Skrzetuski poświęca się służbie ojczyź- nie i ma zamiar po skończonej wojnie wstąpić do klasztoru. Pod wpływem prze- żyć zmienia się jego wygląd i charakter: „Zgryzoty przeżarły mu duszę, ale ciała zgryźć nie mogły. Wychudł tylko bardzo i pożółkł tak, że czoło, policzki i nos miał jakby z wosku kościelnego uczynione. Dawna kamienna surowość została mu w twarzy i był w niej taki skrzepły spokój, jak w twarzach umar- łych" (OM; t. 2, r. 24). Aktywną stroną w poszukiwaniu uwięzionej w Czortowym Jarze przez Bo- huna Heleny są przede wszystkim przyja- ciele bohatera (Wołodyjowski, Zagłobą, Podbipięta i pacholik Skrzetuskiego Rzę- dzian), którzy j ą uwalniaj ą. Skrzetuski, nie wiedząc o tym, uczestniczy w obronie Zba- raża, po śmierci Podbipięty dokonuje bo- haterskiego czynu, przedzierając się przez pierścień wojsk tatarsko-kozackich do po- zostającego w Toporowie króla. W Ogniem i mieczem Skrzetuski jest cokolwiek ana- chroniczną kreacją rycerza bez skazy, po- święcającego swoje życie osobiste dla do- bra ojczyzny. Stąd - w końcowej partii Ogniem i mieczem, a zwłaszcza w pozosta- łych częściach Trylogii - cechuje go bier- ność i rezonerstwo. W jego „psychologicz- nym" portrecie na plan pierwszy wysuwa- ją się cechy: honoru, patriotyzmu, wierno- ści. „Ma duszę Rzymianina" -jak mówią o nim inne postaci powieści. Jako żołnie- rza cechują go wysokie umiejętności szer- miercze i dowódcze, odwaga i siła fizycz- na (zademonstrowana w scenie z podsta- rościm Czaplińskim na początku powieści oraz w starciu z Burdabutem). W Potopie i Panu Wołodyjowskim Skrzetuski jest już postacią drugoplano- wą, schematyczną i „zużytą". Szczęśliwy ojciec „wykukanych" synów, w czasie wojen szwedzkich towarzyszy chorągwi laudańskiej i wspomaga przyjaciół radą i przykładem. Pojawia się jeszcze w za- kończeniu Pana Wolodyjowskiego w bi- twie pod Chocimiem. Postać bohatera Ogniem i mieczem wystylizował Sienkiewicz według wzor- ca Księcia Niezłomnego i w tym znacze- niu jest ona kontynuacją postaci narrato- ra i bohatera Niewoli tatarskiej - Alekse- go Zdanoborskiego. 103 Skrzetuski Stanisław, Sobieski Jan Takie ujęcie bohatera powieści po- zwoliło Stanisławowi Tarnowskiemu w entuzjastycznej recenzji uznać go za uniwersalny wzór: „Wysoki ideał męstwa, honoru, poświęcenia, stałości, miłości Ojczyzny - pisał krakowski profesor - to także znak, w który patrzeć jest zdrowo [...]. I dziś jak wtedy - Skrzetuski broni Zbaraża". Cytaty: - Nie wylewaj waćpan wina! - rzekł pan Skrzetuski. OM; t. l, r. 2. - Panowie bracia, miejsce dla rogala, bo pobodzie! OM; t. l, r. 2. „Pytanie: Dlaczego jazda wołoska zowie się lekką? Odpowiedź: Bo lekko ucieka. Amen"-Hm! Prawda! Wszelako w tej książce dziwne jest materii pomie- szanie. OM; t. l, r. 3. [...] dzięki hojności namiestnika [...] Rozłogi „cum boris, lasis, graniciebus et coloniis" mogła już uważać za swoje i swoich synów. OM; t. l, r. 7. - Zazulu niebożę, a siła mieć będziem chłopczysków? OM; t. l, r. 7. SKRZETUSKI STANISŁAW - po- stać epizodyczna występująca w Po- topie. Wielkopolski szlachcic, „stryjeczny" Jana, naoczny świadek haniebnej klęski pod Ujściem, jeden z nielicznych przeciw- stawiających się zdradzie wojewodów i uczestnik wojny ze Szwedami razem z Janem Skrzetuskim, Wołodyjowskim, Zagłobą i in. w chorągwi laudańskiej (konfederacja na Podlasiu, oblężenie Ty- kocina, kampania Czamieckiego). Histo- ryczny prototyp postaci znalazł Sienkie- wicz w książce Kazimierza Jarochowskie- go (Wielkopolska w czasie pierwszej woj- ny szwedzkiej od r. 1655 do 165 7, Poznań 1864) i innych źródłach. Cytaty: - Ginie cnota, a z nią i Rzeczpospoli- ta [...] większość wolała jechać z łyżkami na bankiet, który im Wittemberg obiecał, niż z szablami na bitwę. P;t.l,r. 11. SOBIESKI JAN - postać historycz- na (1629-1696). Starosta jaworowski, hetman polny i marszałek wielki, od 1667 hetman wiel- ki koronny, w latach 1674-1696 król Pol- ski Jan III. Zwycięzca nad wojskami tu- reckimi pod Chocimiem (1673) i pod Wiedniem (l 683). W tych wszystkich ro- lach pojawia się w Trylogii. Pierwsza wzmianka o Janie Sobie- skim znajduje się w 2 tomie Ogniem i mie- czem przy charakterystyce jego starszego brata, starosty krasnystawskiego - Mar- ka. Parokrotnie wspomina się o Sobieskim w Potopie, ale jedynie jako o staroście jaworowskim (nb. stronniku szwedzkim). Dopiero w Panu Wolodyjowskim zaczy- na odgrywać istotną rolę w planie histo- rycznym powieści. Pod jego dowództwem walczy na Ukrainie Wołodyjowski, on też pojawia się w warszawskim dworku Ke- tlinga, po „wydobyciu" przez Zagłobę Wołodyjowskiego z klasztoru, i on też ostatecznie rozstrzyga o pozostaniu Wo- łodyjowskiego w służbie wojskowej. So- bieski przedstawiony jako hetman, snu- jący plany wojny tureckiej, założenia „bractwa rycerskiego" i sprzeciwiający się pomysłom Azji Tuhajbejowicza w imię zasad chrześcijańskich, pojawia siew nar- racyjnym komentarzu jako wcielenie Gof- freda de Bouillion, uczestnika wojen krzy- żowych i bohatera Jerozolimy wyzwolo- nej Torouato Tassa. W finalnej partii po- wieści przybywa na pogrzeb Wołodyjow- 104 Soroka, Tuhaj-Bej, Tuhajbejowicz (Mellechowicz) Azja skiego w kolegiacie stanisławowskiej, przywitany okrzykiem księdza Kamiń- skiego „Yictor!". W epilogu powieścio- wym wystąpi jako dowódca wojsk pol- skich gromiących pod Chocimiem armię turecką Husseina-baszy, a jego historycz- ne znaczenie podkreśli pisarz w ostatnim zdaniu zamykającym Trylogię: „A w dzie- sięć lat później, gdy majestat króla Ja- na III obalił w proch potęgę turecką pod Wiedniem, okrzyk ów [„Vivat Joannes victor"] powtarzano od mórz do mórz, od gór do gór, wszędy po świecie, gdzie tyl- ko dzwony wołały wiernych na modli- twę..." Cytaty: - [...] gdym was w dwa tysiące posłał do ataku na dwadzieścia sześć tysięcy ordy, a wyście na oczywistą śmierć, na pewne jatki lecieli z takim okrzykiem i ochotą, jakoby na wesele [...] Ci - rze- kłem - z czystej miłości dla matki tam giną; ci nie pójdą do związków ani do zdrajców; z nich utworzę święte bractwo, z nich utworzę szkołę, w której młode po- kolenia uczyć się będą. Ich przykład, ich kompania podziała; przez nich ten naród nieszczęsny się odrodzi, prywaty próżen, swawoli niepomny, i stanie jako lew okrutną moc w członkach czujący, i świat zadziwi! Takie to bractwo z moich żołnie- rzów uczynię! PW; r. 8. SOROKA - epizodyczna postać fik- cyjna występująca w Potopie. Stary sługa i wachmistrz w oddziałach Kmicica. Uczestnik najazdu Kmicica na Wołmontowicze na Laudzie, później po- rwania księcia Bogusława Radziwiłła oraz innych działań wojennych u boku chorą- żego orszańskiego. Razem z nim walczy ze Szwedami, a zwłaszcza zaznacza swoją obecność w czasie oblężenia Jasnej Góry. Wysłany do Taurogów z listami do Bille- wiczówny, zostaje ujęty przez księcia Bogusława i ma być nawleczony na pal. Ocala go Kmicic, który sam oddaje się w ręce Bogusława, a później buntuje od- dział egzekucyjny. Soroka towarzyszy Kmicieowi do końca powieści (rannego pułkownika wiezie do kościoła w Upicie w finałowej scenie utworu). TUHAJ-BEJ (TUGAJ-BEG) - postać historyczna. Murza perekopski, wódz tatarski, wcześniej walczący z Kozakami, później dowódca tatarskich czambułów wspiera- jących Chmielnickiego. Walczył pod Żół- tymi Wodami i Korsuniem. Zginął pod Beresteczkiem. W Ogniem i mieczem występuje jako najważniejsza postać tatarska. Po raz pierwszy pojawia się na Siczy i odgrywa pewną rolę w czasie narady zakończonej egzekucją Tatarczuka i Barabasza. Bro- ni wówczas swego .jasyru" - Skrzetu- skiego przed „towarzystwem" kozackim. Wówczas też powstaje pieśń: „Hej, hej! / Tuhaj-bej/ Rozserdywsia duże!/ Hej, hej! / Tuhaj-bej/Neserdysia,druże!" Po- jawia się także epizodycznie u boku Chmielnickiego w czasie pierwszych bi- tew, później - pod Zbarażem, gdzie zo- staje ogłuszony w starciu ze Skrzetuskim. W epilogu zaś znajduje się wzmianka o jego śmierci pod Beresteczkiem („...le- żał, rozcięty koncerzem na dwoje, za- kamieniały wróg Lachów, a wiemy Ko- zaków sojusznik, dziki i mężny Tuhaj- -bej"). O Tuhąj-beju pojawi się przypo- mnienie w Panu Wołodyjowskim w związ- ku z pochodzeniem Azji Mellechowicza (w opowiadaniu Nienaszyńca o porwa- niu Azji). TUHAJBEJOWICZ (MELLECHO- WICZ) AZJA - postać fikcyjna. Syn historycznego wodza tatarskiego, Tuhaj-beja. Występuje w drugiej części Pana Wolodyjowskiego jako dowódca od- działu Lipków (tatarów litewskich) pod komendą Wołodyjowskiego w stanicy chreptiowskiej. Początkowo pojawia pod 105 Tuhajbejowicz (Mellechowicz) Azja Tyzenhauz, Ursu Rozwan, WierszuH, Wisniowiecka Gryzelda, Wisniowiecki Jeremi przybranym nazwiskiem Mellechowicza. Dowodzi konwojem, towarzyszącym Basi i Zagłębie w drodze do Chreptiowa. W obszernym epizodzie powieściowym jest przedstawiony jako ambitny i intry- gujący przywódca, marzący o uzyskaniu buławy hetmana tatarskiego i ukryty ry- wal Wołodyjowskiego, szaleńczo zako- chany w Basi. Rozpoznany przez oficera pod komendą Wołodyjowskiego, Nie- naszyńca, który go porwał dzieckiem, i przez starego pana Nowowiejskiego, u którego się wychowywał, przekonuje jednak Wołodyjowskiego i doradcę het- mana Sobieskiego - Bogusza o swej wier- ności Rzeczypospolitej i pragnieniu prze- ciągnięcia Tatarów na stronę polską za cenę dowództwa nad nimi. Jednak po nie- powodzeniu tych planów politycznych (odrzuconych przez Sobieskiego) prze- chodzi na stronę turecką, wycinając zało- gę Raszkowa, mordując starego pana No- wowiejskiego, biorąc w jasyr Ewę Nowo- wiejską i Zosię Boską oraz porywając Ba- sie. Raniony i oszpecony przez Basie, któ- rej udaje się uciec z jego rąk, dowodzi oddziałem straży przedniej armii tureckiej i dostaje się w ręce Adama Nowowiejskie- go, który z swoim podjazdem dokonuje śmiałego wypadu na terytorium Multan. Wbity na pal przez mszczącego się za śmierć ojca i pohańbienie siostry i narze- czonej Nowowiejskiego, oślepiony przez Luśnię, kona w okrutnych męczarniach. Śmierć Azji należy do naj okrutniej - szych scen w całej Trylogii. Jej maka- bryczny i szczegółowo przedstawiony przebieg budził sprzeciwy krytyków. Jej przedstawienie odtwarza jednak istnieją- cy w literaturze barokowej szczególny rodzaj naturalistycznego makabryzmu i tym samym w pewien sposób odpowia- da „duchowi epoki". TYZENHAUZ - dworzanin króla Jana Kazimierza, pozostający u jego boku w czasie wygnania na Opol- szczyźnie (w Glogówku). Wiemy królowi i troszczący się o je- go bezpieczeństwo. Przybyły z Często- chowy Kmicic (Babinicz) wzbudza jego podejrzenia. Obawia się z jego strony zdrady, tym bardziej, że podejrzewa Ba- binicza o zmianę nazwiska. Staje się jego antagonistą w epizodzie powrotu króla z wygnania. Dowodząc królewską drago- nią, stara się zapobiec rzekomej zdradzie Kmicica pod Żywcem, ale po powrocie tego ostatniego z „językiem" „wyciąga do niego rękę" do zgody. Pojawia się póź- niej w kilku drobnych epizodach u boku króla. URSU ROZWAN - postać fikcyjna. W l tomie Ogniem i mieczem, jako poseł wołoskiego hospodara do Łubniów udaje się tam z Czehryna razem ze Skrze- tuskim i Podbipiętą. Jest obecny przy spo- tkaniu Skrzetuskiego z Heleną oraz razem z nim przyjmuje gościnę kniahini Kurce- wiczowej w Rozłogach. WIERSZUŁŁ - postać fikcyjna. Pułkownik nadwornej chorągwi tatar- skiej księcia Wiśniowieckiego. Uczestnik kampanii księcia Jaremy, pod Konstanty- nowem obalony z koniem przez Pułjana, świadek klęski pod Piławcami, z której zdaje relację Skrzetuskiemu i jego towa- rzyszom. Pojawia się także w ostatnim tomie Potopu z listem Sapiehy, zawiada- miającym Kmicica o wojnie z Rakoczym. WISNIOWIECKA GRYZELDA KONSTANCJA - postać historyczna (1623-1672). Córka kanclerza koronnego Tomasza Zamoyskiego, żona księcia Jeremiego i matka Michała, późniejszego króla Pol- ski. W Trylogii pojawia się epizodycznie w Ogniem i mieczem w Łubniach i w War- szawie, natomiast w Potopie - w Zamo- ściu u brata Jana (Sobiepana) Zamoyskie- go, w roli matki księcia Michała i opie- kunki Anusi Borzobohatej. Charakteryzo- wana jako pełna dostojeństwa matrona: „...była to pani tak pełna wspaniałości, majestatu i cnoty, iż pierwszy pan Jan pro- chy przed nią zdmuchiwał, a przy tym bał się jej jak ognia" (P; t. 2, r. 34). WISNIOWIECKI JEREMI - postać historyczna (1612-1651). Książę (kniaź), magnat z ruskiego rodu książąt Zbaraskich, syn księcia Mi- chała Wiśniowieckiego i Rainy, córki ho- spodara mołdawskiego Mohyły. Dziedzic rozległych latyfundiów na Ukrainie nad- dnieprzańskiej z rezydencją w Łubniach. Uczył się w lwowskim kolegium jezuic- kim, a następnie odbył paroletnią peregry- nację do Włoch, Hiszpanii i Niderlandów. W roku 1632 przeszedł z prawosławia na katolicyzm. W roku 1639 poślubił Gry- zeldę Zamoyską. Uczestnik wojen mo- skiewskich w latach 1632-1634 i tłumie- nia powstania kozackiego w 1638 roku. Wykazał się talentami militarnymi, a je- go wielkie okrucieństwo spowodowało, że nazywano go „palejem". Rozbudowując swe magnackie „państwo", wszedł w ostre konflikty z innymi magnatami (słynna, zakończona w sejmie „sprawa" z Alek- sandrem Koniecpolskim o Hadziacz). W 1646 roku został wojewodą ruskim. W czasie powstania Chmielnickiego był zwolennikiem krwawego stłumienia bun- tu. Z swoją „dywizją" prowadził walkę 106 107 Wisniowiecki Jeremi Ks. Jeremi Wisniowiecki, nieznany malarz XVIII w. olej, płótno. Muzeum Narodowe w Warszawie 108 Wittemberg Arvid z Kozakami po klęsce hetmanów pod Korsuniem (bitwy pod Machnówką i Konstantynowem). Przeciwnik misji pokojowej wojewody Kisiela, popada w konflikt ze stronnictwem kanclerza Ossolińskiego. Po krótkotrwałej godności regimentarza, zostaje odsunięty od dowo- dzenia przez wybranego na króla Polski po śmierci Władysława IV Jana Kazimie- rza. Mimo iż nie był dowódcą, odegrał wybitną rolę w oblężonym Zbarażu, a później w bitwie beresteckiej. Ówcze- sna opinia szlachecka uważała go za bo- hatera wojny kozackiej i tworzyła legen- dę, wyolbrzymiając jego sukcesy (m.in. Samuel ze Skrzypny Twardowski w po- emacie Wojna domowa z Kozaki, Talary, Moskwą [...]). Zmarł nagle po gwał- townych dolegliwościach żołądkowych 11 sierpnia 1651 roku. Jego legenda spo- wodowała, że po abdykacji Jana Kazimie- rza na króla polski został wybrany jego syn, Michał Korybut Wisniowiecki. W Ogniem i mieczem Wisniowiecki pełni pierwszoplanową rolę w akcji histo- rycznej, przy równoczesnym udziale w zdarzeniach fikcyjnych i kontaktach z fikcyjnymi postaciami. Sienkiewicz kreuje księcia na postać zdecydowanie pozytywną, wykorzystując źródła szla- checkie (pamiętniki, panegiryki) i opinię Ludwika Kubali (natomiast wbrew kry- tycznej ocenie Karola Szajnochy w Dwóch latach dziejów naszych}. W po- wieści Jeremi jest jedynym wodzem po stronie polskiej, który może przeciwsta- wić się Chmielnickiemu. Wyposaża go pisarz nie tylko w przymioty militarne, lecz również w inne cechy idealnego wo- dza, wymagającego, ale zarazem dbają- cego o swoich żołnierzy, dzielącego z ni- mi niewygody i trudności, zainteresowa- nego ich sprawami. Sienkiewicz przedsta- wia Wiśniowieckiego w takich sytu- acjach, które ukazują, że nawet negatywne epizody z życia księcia (jak np. wymie- niona wcześniej sprawa o Hadziacz) sta- nowią o wartościach wewnętrznych, umiejętności ekspiacji (np. w słynnej „rozmowie z Chrystusem" w zamku zba- raskim, której efektem jest poddanie się księcia władzy regimentarzy). Postać Je- remiego wprowadza Sienkiewicz w Łub- niach, w czasie spotkania z powracający- mi z Krymu Skrzetuskim i Longinusem Podbipiętą, co umożliwia także wprowa- dzenie narracyjnej charakterystyki. Wi- sniowiecki pojawia się w sytuacjach wo- jennych: jako wyprowadzający wojsko i ludność z Łubniów, w czasie kampanii z wojskami Krzywonosa, w obozie pod Piławcami (opowiadanie Wierszułła), we Lwowie i zamku zbaraskim (owa rozmo- wa z Bogiem), wreszcie w obszernym epizodzie oblężenia Zbaraża i w epilogu w czasie opisu bitwy pod Beresteczkiem. Mimo autorytetu wodza i możnowładcy, jest też ukazany w bliskich, pełnych życz- liwości kontaktach z własnymi oficerami (głównie Skrzetuskim). W Potopie i Pa- nu Wofodyjowskim często przywoływany przez byłych „zbarażczyków" jako ideał wodza. O Jeremim Wiśniowieckim zob. W. Tomkiewicz, Jeremi Wisniowiecki (1612-1651), Warszawa 1933; J. Widac- ki, KniaźJarema, Katowice 1984 i Kraków 1997; M. Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, Warszawa 1986, wyd. IV (rozdz. Pan na Łubniach i Wisniowcu), s. 20-37. Cytaty: Mordujcie ich tak, by czuli, że umie- rają. OM; t. l, r. 26. - Za grzechy moje... - Przyjmuję. OM; t. 2, r. 9. WITTEMBERG (właśc. WITTEN- BERG) ARVID (AFRUID) - postać historyczna, zm. 1657 w Zamościu w niewoli po kapitulacji Warszawy. Feldmarszałek szwedzki, utalentowa- ny wódz, uczestnik wojny trzydziestolet- niej. Występuje w kilku epizodach Poto- 109 Wittemberg Aryid P. Kilian, Arvid Wittenberg, marszałek Szwecji, miedz., wg Theatrum Europaeum. Zbiory Biblioteki Gdańskiej 110 Wołodyjowski Jerzy Michał E. Dahibergh, Wysadzenie zamku i pożar Sandomierza, miedz, wg S. Pufendorfa, Sieben Bucher... Zbiory Biblioteki Gdańskiej pu. W tomie l, w scenie wkroczenia wojsk szwedzkich pod jego komendą w granice Rzeczypospolitej, w czasie ofensywy Ka- rola Gustawa u jego boku, wreszcie po zdobyciu Warszawy przez wojska polskie i w momencie tumultu, wywołanego przez Zagłobę. W Potopie Wittemberg prezen- tuje się w mniejszym stopniu jako utalen- towany dowódca i odważny żołnierz, w większym - jako zdzierca i łupieżca, człowiek schorowany i tchórzliwie zacho- wujący siew obliczu niebezpieczeństwa po tumulcie pospolitego ruszenia. WOŁODYJOWSKI JERZY MI- CHAŁ - prototyp postaci odnalazł Sienkiewicz w źródłach z epoki, a zwłaszcza w wierszowanej Relacji o upadku Kamieńca [...] pióra Stani- sława Makowieckiego, stolnika laty- czowskiego (także epizodycznej posta- ci w ostatniej części Trylogii). W trakcie pracy nad Panem Wołody- jowskim ukazała się również rozprawa Antoniego Rolle Zdrada kamieniecka, która zmusiła pisarza do wprowadzenia korekt w matrymonialnym planie powie- ści. Historyczny Wołodyjowski urodził się ok. 1620 roku, pieczętował się, podobnie jak jego powieściowy odpowiednik, her- bem Korczak, w roku 1662 ożenił się z wdową po trzech mężach Krystyną Je- ziorkowską. Otrzymuje tytuł stolnika przemyskiego. Z polecenia Sobieskiego Wołodyjowski organizuje placówkę woj- skową w Chreptiowie, a później, po wy- buchu wojny tureckiej, zostaje dowódcą załogi twierdzy w Kamieńcu Podolskim. Walczył dzielnie, co pozwoliło biskupo- wi kamienieckiemu, Lanckorońskiemu nazwać go „naszym Hektorem". Był zwo- lennikiem poddania Kamieńca i po wybu- chu prochów zdetonowanych przez ma- jora Heykinga zginął przypadkowo, gdy po kapitulacji przygotowywał się do opuszczenia murów twierdzy. Było to 26 sierpnia 1672 roku. Jak widać, Sienkiewicz wykorzystał wiele szczegółów źródłowych, kreując postać „małego rycerza". Świadomie na- 111 Wolodyjowski Jerzy Michał tomiast zmienił okoliczności ożenku i typ panny młodej (z wdowy blisko czterdzie- stoletniej na około dwudziestoletniego „Hajduczka") i charakter śmierci na pe- łen patosu gest samobójczy. W Trylogii pojawiający się już na po- czątku Ogniem i mieczem Michał Woło- dyjowski odgrywa jedną z podstawowych ról w powieściowym planie fabularnym. Julian Krzyżanowski w szkicu zatytuło- wanym Bohater „ Trylogii" uznaje go za bohatera całego cyklu. Badacz uzasadnia to zarówno tytułem ostatniego ogniwa cyklu, jak i funkcją Wołodyjowśkiego jako żołnierza zawodowego, reprezentan- ta tych mas żołnierskich, na których spo- czywał główny ciężar walki z nieprzyja- cielem. Obok Zagłoby, „mały rycerz" zaj- muje ważne ilościowo i jakościowo miej- sce w całej Trylogii. Powieściowa biografia Wołodyjowśkie- go rozpoczyna się w Łubniach. Pojawia się tu jako oficer dragonów w wojskach księ- cia Jeremiego. Już wówczas wyróżnia się umiejętnościami szermierczymi i doświad- czeniem żołnierskim. Cechuje go przy tym wielka kochliwość (pojedynek ze Skrzetu- skim o Anusię Borzobohatą), mały wzrost i komiczne ruszanie wąsikami. Bierze udział w kampanii Wiśniowieckiego, odznacza się w bitwach pod Machnówką i Konstantyno- wem. Razem z przyjaciółmi (Skrzetuskim, Podbipiętą, Zagłobą) bierze udział w poszu- kiwaniach Heleny. Rozbija podjazd Bohu- na i uwalnia uwięzionego Zagłobę. Do naj- ważniejszych czynów Woiodyjowskiego w Ogniem i mieczem należy zwycięstwo małego rycerza w pojedynku z Bohunem w Lipkowie pod Warszawą. W tym czasie szczególne więzi przyjaźni łączą Wołody- jowśkiego z Zagłobą, który staje się jego przewodnikiem „pod wiechami" i w bur- dach z „bracią szlachtą". Po odkryciu przez Rzędziana miejsca ukrycia kniaziówny, ra- zem z nim i Zagłobą udaje się do Czorto- wego Jaru, a następnie osłania przyjaciół w czasie ucieczki, zatrzymując z Zagłobą czambuł tatarski. Jest następnie wśród obrońców Zbaraża, wyróżniając się w cza- sie wycieczek do obozu wroga. W Potopie znaczenie Wołodyjow- śkiego znacznie wzrasta. Występuje te- raz jako pułkownik chorągwi laudańskiej (po Herakliuszu Billewiczu), bierze udział w wojnie z Rosją w oddziałach Janusza Radziwiłła i odznacza się w bi- twie pod Szkłowem, w której zostaje ran- ny i kuruje się w Pacunelach na Laudzie. Uczestniczy w odbiciu porwanej przez Kmicica Oleńki; tego ostatniego rani w pojedynku, wykazując swojądoskona- łość szermierczą i upokarzając zadufane- go w sobie Kmicica. Niefortunnie oświadcza się Oleńce. Oddając listy za- powiednie hetmana, ułatwia Kmicicowi uwolnienie się od grożących mu proce- sów. W czasie uczty kiejdańskiej rzuca pod nogi Radziwiłłowi buławę i wraz z innymi pułkownikami uwięziony i de- portowany do Birż, zostaje w drodze uwolniony dzięki podstępowi Zagłoby. Obejmuje komendę nad chorągwią lau- dańską, z którą rozpoczyna walkę ze Szwedami (pierwsze zwycięstwo pod Klewanami). Przebywa na Podlasiu i pod Białymstokiem, oddając się później pod komendę wojewody witebskiego, Sapie- hy. Jest w oddziałach oblegających Janu- sza Radziwiłła w Tykocinie i uczestniczy w zdobyciu zamku. Wysłany przez Sapie- hę z laudańczykami do króla, spotyka się ponownie z „odmienionym" Kmicicem- -Babiniczem, z którym sprzymierza się w działaniach przeciw księciu Bogusła- wowi. Odbywa kampanię w dywizji Czamieckiego, pod Gołębiem i Jarosła- wiem (gdzie pokonuje w pojedynku zna- komitego szwedzkiego szermierza, puł- kownika Kanneberga), oblega Karola Gustawa w widłach Wisły i Sanu, uczest- niczy później w bitwie pod Warką. Po- nownie przydzielony do „litewskiego komputu", uczestniczy w oblężeniu i bi- twie pod Warszawą. Pod komendą het- mana polnego Gosiewskiego walczy na czele laudańczyków pod Prostkami. Jego 112 Wolodyjowski Jerzy Michał pośrednią zasługą jest zwycięski pojedy- nek Kmicica z księciem Bogusławom, gdyż Kmicicowi „rękę układał". Pojawia się wreszcie w ostatniej efektownej sce- nie Potopu w kościele upickim na czele powracających laudańczyków i z listem królewskim rehabilitującym Kmicica. W Panu Wofodyjowskim „mały ry- cerz" pełni funkcję postaci głównej. Nar- racyjnymi informacjami o jego losach i przewagach wojskowych oraz przygo- towaniach do ślubu z Anusią Borzoboha- tą rozpoczyna się Wstęp. W rozdzia- le l natomiast pojawiający się w Wodok- P. Stachiewicz, Wolodyjowski, przed 1900, rys. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku 113 Wolodyjowski Jerzy Michał tach Chariamp przynosi Kmicicom wieść o nagłej śmierci Anusi, rozpaczy Woło- dyjowskiego i jego pójściu do klasztoru. Z klasztoru kamedułów na warszawskich Bielanach wydobywa „brata Jerzego" podstępem Zagłoba, a decyzję o rezygna- cji z habitu umacnia w nim hetman Sobie- ski. W obszernym epizodzie, w mokotow- skim dworku Ketlinga, rozgrywa się ko- lejny wątek miłosny związany z Wołody- jowskim, będący złagodzonym wariantem intryg miłosnych w poprzednich czę- ściach Trylogii. Pan Michał początkowo zakochany w Krzysi Drohojowskiej, znaj- duje mimowolnego rywala w Ketlingu. Wołodyjowski wielkodusznie ustępuje przyjacielowi, ale oświadczyny Basi Je- ziorkowskiej zamykajątę część Pana Wo- lodyjowskiego happy endem. Ostatnia „chreptiowsko-kamieniecka" część po- wieści w dużym stopniu powtarza dane źródłowe, beletryzując jedynie ich prze- bieg. Pojawia się tu kolejny rywal boha- tera - Azja Tuhajbejowicz, którego pró- ba porwania Basi kończy się dlań tragicz- nie. Wołodyjowski po opuszczeniu w ob- liczu groźby tureckiej Chreptiowa udaje się do Kamieńca Podolskiego i obejmuje tam dowództwo nad załogą. Razem z Ke- tlingiem przysięgają w kolegiacie kamie- nieckiej walczyć do ostatka. W walkach pod murami Kamieńca Wołodyjowski, zwany przez przeciwników „Małym So- kołem", pokonuje w pojedynku Hamdi- -beja. W obliczu klęski i przewidywanej śmierci Wołodyjowski pociesza Basie słynnym zwrotem „nic to!". Wołodyjow- ski ginie śmiercią samobójczą na murach zamku, wysadzonego w powietrze przez Ketlinga. Pełne patosu zdanie zamyka powieściowe losy bohatera: „Tak zginął Wołodyjowski, Hektor Kamieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypospolitej". Kończy ostatni rozdział patetyczna scena pogrzebowa w kolegiacie stanisławow- skiej, z niezwykłym, pełnym barokowych efektów kazaniem księdza Kamińskiego i przybyciem Sobieskiego. Wołodyjowski pojawi się we wspo- mnieniach księdza Woynowskiego w po- wieści Sienkiewicza Na polu chwaty. Zob. także M. Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, rozdz. Państwo Wolodyjowscy i W czasach pana Michała. Cytaty: - Przysięgali też ludzie spod chorągwi pana strażnika Zamoyskiego, która szła na przodku, jako już widzieli o-wefines, na których orbis terrarum się kończy. OM; t. l, r. 5. - Dziękuję za naukę i często o instruk- cję poproszę, bo widzę, żeś waćpan prak- tyk nie lada i mąż uczony, a ja, jakom tylko infimę minorum praktykował, ledwie adjec- tivum cum substantwo pogodzić umiem, i gdybym waćpana chciał, broń Boże, głu- pim nazwać, to tyle tylko wiem, że powie- działbym: stultus, a nie stulta ani stultum. OM; t. 2, r. 10. - Jedźmy - rzekł wstając pan Michał. - Napijmy się! - poprawił Zagłoba. OM; t. 2, r. 13. - Cóż to takiego teatrom? - Jakżeby to waćpannom powiedzieć... To jest takie miejsce, gdzie komedie grają i skoki włoskie misterne wyprawują. P; t. l, r. 7. - [...] jam jest Korczak Wołodyjowski i my się z Węgier wywodzimy, od pewne- go dworzanina Attyli, któren dworzanin, ścigany będąc od nieprzyjaciół, ślub Naj- świętszej Pannie uczynił, iż się z pogań- skiej wiary na katolicką nawróci, jeśli z ży- wotem ujdzie. Tej obietnicy potem dotrzy- mał, gdy trzy rzeki szczęśliwie przebył, te same właśnie, które w herbie nosimy. P; t. l, r. 8. - Miało się trocha przyrodzonych zdolności - odrzekł pan Michał - i ojciec od małego wkładał, któren nieraz mi mó- 114 Wołodyjowski Jerzy Michał wił: „Dał ci Bóg nikczemną postać, jeśli się ludzie nie będą ciebie bali, to się będą z ciebie śmieli". P; t. l, r. 9. - A w waćpanu wiecznie stary wolen- tarz siedzi!... Milczałbyś lepiej, kiedy rze- czy nie rozumiesz. Służba!! P; t.3,r. 10. Na śmierć posyłał najsławniejszego żołnierza i nie żal mu go było. Hetman myślał to zawsze, co później pod Wied- niem powiedział, że pani Wojnina może rodzić ludzi, ale wojna ich tylko gubi. PW; r. 47. Tak się rozporządziwszy, na wiecze- rzę wszyscy radni do pana generała po- dolskiego poszli, który szczególniej pod- czas tej ochoty uczcił pana Wołodyjow- skiego, i miejscem, i winem, i potrawami, i mową, przewidując, iż po oblężeniu do przezwiska „małego rycerza" miano „Hektora kamienieckiego" przez potom- ność dodane będzie. PW; r. 50. - Pamiętaj, Baśka: nic to ! PW; r. 54. Ach!... Ketling pospieszył się, nie cze- kając nawet na wyjście regimentów, bo w tej chwili zakołysały się bastiony, huk straszliwy targnął powietrzem: blanki, wieże, ściany, ludzie, konie, działa, żywi i umarli, masy ziemi - wszystko to porwa- ne w górę płomieniem, pomieszane, zbi- te jakby w jeden straszliwy ładunek, wy- leciało w powietrze... Kadr z filmu Potop, reż. Jerzy Hoffman 115 Wrzeszczowicz Weyhard Jan, Zachar, Zacwilichowski Mikołaj, Zagloba Jan Onufry Tak zginął Wotodyjowski, Hektor Ka- mieniecki, pierwszy żołnierz Rzeczypo- spolitej. PW; r. 56. WRZESZCZOWICZ (WRZESO- WICZ) WEYHARD JAN - postać hi- storyczna (1625-1656). Czech, dzierżawca żup w Wieliczce, od r. 1655 w służbie szwedzkiej, zamor- dowany przez powstańców chłopskich. Według Novej Gigantomachii Augustyna Kordeckiego, doradca gen. Burcharda Mullera pod Częstochową, biorący udział w oblężeniu. Na podstawie pamiętnika Kordeckiego kreuje postać powieściową Wrzeszczowicza Sienkiewicz, wprowa- dzając jaw obszernym epizodzie oblęże- nia Jasnej Góry. Po raz pierwszy pojawia się Wrzeszczowicz w rozmowie z posłem cesarza Lisolą, której świadkiem i słucha- czem jest Kmicic. Wrzeszezowiczjest tak- że autorem przytoczonego za Novą Gi- gantomachią listu do przeora oraz poja- wia się jako uczestnik narad u Mullera, zgłaszający w czasie oblężenia coraz to nowe sposoby zdobycia Jasnej Góry. W narracji znajduje się również wzmian- ka o niesławnej śmierci hrabiego: „Hra- biego Weyharda czekał bowiem gorszy los nawet od szubienicy" (P; t. 2, r. 19). Cytaty: -[...] Jestli na świecie drugi kraj, gdzie by tyle nieładu i swawoli dopatrzyć moż- na?... Co tu za rząd? - Król nie rządzi, bo mu nie dają... Sejmy nie rządzą, boje rwą... Nie masz wojska, bo podatków płacić nie chcą; nie masz posłuchu, bo posłuch wol- ności sięprzeciwi; nie masz sprawiedliwo- ści, bo wyroków nie ma komu egzekwo- wać i każdy możniejszyje depce; nie masz w tym narodzie wierności, bo oto wszyscy pana swego opuścili; nie masz miłości do ojczyzny, boją Szwedowi oddali za obiet- nicę, że im po staremu w dawnej swawoli żyć nie przeszkodzi [...] Niechże mi kto choć jedną cnotę wymieni [...] Co oni mają? Jazdę dobrą? tak! i nic więcej... [...] Jeno szalem, swawolni, źli i przedajni tę ziemię zamieszkują! [w rozmowie z baro- nem Lisolą]. P;t.2,r. 11. ZACHAR - postać fikcyjna występu- jąca w Ogniem i miechem. Kozak, „esauł taborowy", opiekują- cy się troskliwie rannym Skrzetuskim w czasie jego niewoli. Zachara przedsta- wia autor z dużą sympatią. Po raz drugi pojawia się w r. 19 drugiego tomu Ogniem i mieczem z listem Skrzetuskiego do przy- jaciół. Tu też na propozycję Zagłoby, aby odszedł od „buntu", określa swojąjedno- znaczną postawę: „Ja Kozak - mnie z Ko- zakami, nie z Lachami się bratać". Cytaty: - Sprawedływe każete, pane - rzekł Zachar. - Ne cii teper ludę, szczo buwa- ły... OM; t. 2, r. 19. ZACWILICHOWSKI MIKOŁAJ - postać historyczna. Ruski szlachcic, zapewne prawosław- ny, w latach 1641-1646 komisarz kozac- ki, rotmistrz chorągwi kozackiej, związa- ny z chorążym koronnym Aleksandrem Koniecpolskim, w okresie powstania Chmielnickiego po stronie polskiej, uczestnik obrony Zbaraża. Zmarł w 1659 lub 1660 roku. W Ogniem i mieczem występuje w początkowym epizodzie czehryńskim (spotkanie ze Skrzetuskim po ucieczce Chmielnickiego na Sicz i w czasie awan- tury z Czaplińskim). Później w oddziałach Wiśniowieckiego i w obleganym Zbara- żu. W znacznym stopniu pełni funkcje rezonera oraz występuje jako przedstawi- ciel tych Rusinów, którzy opowiedzieli się po stronie Rzeczypospolitej. ZAGLOBA JAN ONUFRY - herbu Wczele - postać fikcyjna. 116 Zagloba Jan Onufry Postać pierwszego planu Trylogii, obecna we wszystkich częściach dzieła. „Bóg jeden wiedział, skąd był rodem, gdyż sam rozmaicie o tym powiadał" (P; t. l, r. 11). Pojawia się już w l rozdzia- le l tomu Ogniem i mieczem w karczmie w Czehryniu po awanturze Skrzetuskie- go z Czaplińskim. Jego przedfabulama ślą sprzeczne cechy: skłonność do kłamstw, „koloryzowania" (Pan Zagłoba „rad klimkiem rzuci"), spryt (słynne for- tele), przebiegłość i tchórzostwo, ale za- razem: przyj aeielskość, wierność, mą- drość, „dobre serce". Jest jedną z najle- piej „wykształconych" postaci dzieła; swobodnie posługuje się łaciną, odwołu- przeszłośćjest niejasna: prawdopodobnie je się do autorów rzymskich, których cy- P. Stachiewicz. /i/gini)ii. przed 1900, r\s. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku pozostaje w konflikcie z prawem „Była- li to kondemnatka za jakie zabójstwo czy też mankamencik w księgach, on sam je- den tylko wiedział" (OM; t. l, r. 17). Na- zwisko Zagłoba pochodzi bezpośrednio od nazwy herbu (Zagłoba a. Zagroba). Pojawiając się w powieści liczy ok. 65 lat i jest często określany jako „stary szlach- cic". W jego charakterystyce zewnętrznej stale występują te same cechy fizyczne: dziura w czole i bielmo na oku. Z kolei charakterystyka wewnętrzna stale podkre- tuje, podaje chętnie starożytne exempla. Swe umiejętności umie dostosować do okoliczności. Nierzadko autor wkłada w jego usta teksty wierszy i piosenek, będących stylizacją na twórczość ze szla- checkiego i ukraińskiego folkloru. Zagło- ba podkreśla, że gdyby chciał, to by „Pana Kochanowskiego w kozi róg zapędził". Ambiwalencje charakteru powodują, że Zagłoba nie jest postacią wiarygodną, ale zarazem jest postacią sympatyczną. Jest zarazem jedną z najczynniejszych posta- 117 Zagloba Jan Onufry J. Cz. Moniuszko, Scena z Zagtoba. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku ci Trylogii. Jego działania, fortele i przed- sięwzięcia wpływają na przebieg zdarzeń i czynią z Zagłoby ich „reżysera". W utworze reprezentuje najpełniej sar- macki, siedemnastowieczny barok, za- równo w wyposażeniu mentalnym, jak i w stylizacji języka, wzorowanego na li- teraturze pamiętników epoki. Zagłobajest przy tym postacią humorystyczną, urucha- miającą humor wypowiedzi, komizm sy- tuacyjny i charakteru. Jego poglądy na szlachecką wolność, cechy obyczaju (w tym skłonność do pijaństwa), umiejęt- ność wcielania się w różne role, zależne od sytuacji (ukraiński did, „bohater" Zba- raża, regimentarz, autorytet moralny itp.) określają wielopostaciowość jego funkcji powieściowych. Zmienia się również w ciągu fabuły jego znaczenie fabularne. Zagłoba z postaci drugoplanowej prze- kształca się w postać pierwszoplanową. W Ogniem i mieczem związany początko- wo z kozackim pułkownikiem Bohunem, zrywa z nim po spaleniu Rozłogów i ra- tuje Helenę Kurcewiczównę, z którą ucie- ka przez objętą powstaniem Ukrainę. 118 Zagtoba Jan Onufry Wówczas też wciela się w ukraińskiego dida i przyjmuje „dziadowskie" imię Onu- fry (które potem wypiera znane z prezen- tacji w Czehryniu imię Jan). Jest uczest- nikiem kampanii Jeremiego Wiśniowiec- kiego, biorąc udział w bitwie pod Kon- stantynowem (gdzie „zdobywa" chorą- giew) i w obronie Zbaraża. Razem z Wołodyjowskim, Skrzetuskim i Podbi- piętą poszukuje porwanej przez Bohuna Heleny. Wzięty do niewoli przez Bohuna i zamknięty w chlewie, zostaje ocalony przez Wołodyjowskiego, z którym będzie najściślej powiązany aż do końca cyklu. W Lipkowie pod Warszawą prowokuje pojedynek „małego rycerza" z Bohunem. Z Rzędzianem, któremu udaje się zdobyć wiadomość o miejscu uwięzienia Heleny, i Wołodyjowskim przybywa do Czorto- wego Jaru, gdzie wyzwala ją z rąk Hor- pyny. W końcowych partiach Ogniem i mieczem wyróżnia się „ścięciem" Bur- łaja i w walce o ciało Podbipięty. Jako uczestnik licznych przygód i ich częścio- wy „sprawca", przypomina Zagłoba Ulis- sesa (Odyseusza) z homeryckich eposów i Portosa z Trzech muszkieterów Aleksan- dra Dumasa (podobnie jakjego przyjacie- le - pozostałych bohaterów tej powieści). Zagłoba odgrywa równie istotną (a mo- że nawet istotniejszą) rolę w kolejnej czę- ści cyklu, w Potopie. Jego powieściowy los rozpoczyna siew sielankowej scenerii Bur- ca Skrzetuskich, w zabawach z dziećmi, przy gąsiorku miodu i na tle letniej przy- rody. Po wieści o zdradzie pod Ujściem, przywiezionej przez Stanisława Skrzetu- skiego, udaje się ze Skrzetuskimi na Litwę do Wołodyjowskiego. Następuje ponowne połączenie przyjaciół („do kupy się zbie- ramy, starzy zbarażczykowie"). Razem z nimi przeciwstawia się na uczcie kiejdań- skiej zdradzie Janusza Radziwiłła, rzuca- jąc mu w twarz oskarżenie: „...Mości pa- nowie, oto Judasz Iskariota! Bodajeś ko- nał w rozpaczy! bodaj ród twój wygasł! bodaj diabeł duszę z ciebie wywlókł... zdrajco! zdrajco! po trzykroć zdrajco!" (P; t. l, r. 13). Na drodze do Birż podstępem ratuje uwięzionych oficerów, w kapitalnej scenie wmawiając Rochowi Kowalskiemu, dowódcy konwoju, że jest jego wujem. Chorągwie występujące przeciw Radziwił- łowi i Szwedom i zgromadzone na Podla- siu obierają go regimentarzem. Przyjmu- jąc tę funkcję, Zagłoba wygłasza patetycz- ną, pełną barokowej retoryki orację: „Choćby kto w niezbrodzonym chciał prawdziwą utopić zasługę oceanie albo niebotycznymi przysypać ją Karpatami, przecie ona, jakoby oleju przyrodzenie mając, na wierzch wypłynie, spod ziemi się wydobędzie, ażeby do oczu ludzkich powiedzieć: 'Jam jest, która się światła nie wzdragam, sądu nie lękam, nagrody cze- kam'. Ale że jako drogi kamień w złoto, tak cnota w modestię powinna być opra- wiona, przeto pytam was, mości panowie, stojąc tu przed wami: Zalim się ze swymi zasługami nie krył? Zalim się przed wami chwalił? Zalim o tę godność, którąście mnie ozdobili, tentował?" (P; t. 2, r. 6). W podobnym, sarmacko-barokowym tonie, ale w innym celu, wygłasza Zagło- ba panegiryczną orację, zwróconą do mar- szałka koronnego Lubomirskiego w 3 to- mie Potopu. Jako regimentarz odznacza się talentami „gospodarskimi" i „dyplo- matycznymi" (przygotowując komiczny list-ultimatum do elektora). Swoją god- ność, w zabawnej a zarazem parodystycz- nej scenie, składa w ręce Pawła Sapiehy. Uczestniczy w oblężeniu Janusza Radzi- wiłła w Tykocinie, później w kampanii Stefana Czamieckiego (osobny epizod po- selstwa do Lubomirskiego dla nakłonie- nia go do wspólnych działań wojennych z Czamieckim) i w „dywizji" Czamiec- kiego oblega w widłach Sanu i Wisły Ka- rola Gustawa króla Szwecji (tu z kolei udział w poselstwie do Karola Gustawa). Odznacza się jako zdobywca pałacu Ka- zanowskich w okupowanej przez Szwe- dów Warszawie i równocześnie ośmiesza się w słynnej walce z małpami. W typo- wo sarmacki, warcholski sposób wznieca 119 Zagłoba Jan Onufry Kadr z filmu Pan Wolodyjowski, reż. Jerzy Hoffman bunt szlachty przeciw decyzji królewskiej o łagodnym potraktowaniu szwedzkiego marszałka Wittemberga po kapitulacji szwedzkiej załogi. Owo warcholstwo Za- głoby idzie w parze z jego przekonania- mi o wyraźnie sarmackim rodowodzie. Wypowiadaje z charakterystyczną kseno- fobią: „Podobno gdzie indziej sądyferencje znaczne między szlachtą, ale parszywa też to szlachta. Rozumiem dyferencje między psami, jako są legawce, charty misterne lub ogary głosem goniące, ale uważ, pa- nie Michale, że ze szlachtą nie może tak być, bobyśmy psubratami, nie szlachtą byli..." (OM; t. 2, r. 13). Z drugiej strony, krytycznie ocenia magnatów („Pokaż któremu koronę i róg gronostajowego płaszcza, to możesz go pod włos głaskać jak charcie szczenię..." P; t. 3, r. 5) i wyraża szlachecką pogardę dla stanów niższych (słynne „Cham cha- mem" po wysłuchaniu opowieści pana Muszalskiego w Panu Wolodyjowskim). W Potopie - podobnie jak w innych częściach - odgrywa również znaczące role w wątku miłosnym (ocala Kmicica przed rozstrzelaniem; a w ostatnim roz- dziale powieści, razem z chorągwią lau- dańską przywozi list królewski, rehabili- tujący Kmicica). W końcowej scenie Po- topu Zagłoba wygłasza słynny toast, uzna- wany często za wyraz funkcji „krzepią- cej" dzieła. Nadal aktywny jest Zagłoba w Panu Wolodyjowskim, w którym najści- ślej się wiąże z postacią tytułową. Pod- stępem wyciąga go z klasztoru kamedu- łów, gdzie chroni się Wołodyjowski po nagłej śmierci Anusi Borzobohatej, oraz skłania do ponownej służby wojskowej pod dowództwem Sobieskiego. W dwor- ku Ketlinga, korzystając z przyjazdu sio- stry Wołodyjowskiego, Makowieckiej z pannami, stwarza intrygę, której celem jest małżeństwo bohatera z Basią Jezior- kowską. Występuje również jako polityk, wpływający na wybór Michała Wiśnio- wieckiego -jako „Piasta" - na króla Poi- 120 Zagloba Jan Onufry ski. Przebywa z Wołodyjowskimi w sta- nicy chreptiowskiej, a później w oblega- nym przez Turków Kamieńcu Podolskim. Po raz ostatni pojawia sięjako „stary, znie- dołężniały Zagłoba" na pogrzebie Woło- dyjowskiego w kolegiacie stanisławow- skiej. Zagłobę należy bez wątpienia uznać za czołową postać Trylogii, której poświę- cono w dziele najwięcej miejsca, ale rów- nież wnosi w świat przedstawiony aspekty komizmu, dowcipu i humoru. Jest także postacią, która formuje wątki przygodo- we i sensacyjne powieści. Wpływa na zwroty w akcji, jest głównym „pomocni- kiem" innych bohaterów. Współtworzy także wydarzenia z „historycznego" pla- nu utworu. Jego skłonność do „kolory- zowania" kreuje - obok biografii przed- stawionej bezpośrednio w fabułach po- wieściowych - biografię „zmyśloną", upiększoną i mało wiarygodną. Anegdo- tyczność owych, często przedstawianych w różnych wersjach, składników biogra- fii Zagłoby, tworzy dodatkowy czynnik komizmu i podkreśla stylizacyjną cechę sarmackości bohatera. Dziura „w czele" to „palma męczeńska" w tureckiej Gala- cie lub wynik burdy w Radomiu; na Kry- mie posiada bogatą przeszłość erotyczną, pod Trzcianą bierze do niewoli słynnego króla Szwecji, Gustawa Adolfa; pozosta- je w poufałych stosunkach z dygnitarza- mi polskimi i obcymi. W jego opowie- ściach zmieniają się również fakty przed- stawione bezpośrednio w fabule Trylogii (ucieczka z Heleną, pojedynek Wołody- jowskiego z Bohunem, pogoń Tatarów i in.). Postać Zagłoby ma liczne powino- wactwa literackie, na niektóre z nich po- wołuje się sam bohater (Ulisses z Iliady i Odysei), inne wydobyli krytycy i bada- cze (szekspirowski Falstaff, żołnierz sa- mochwał z komedii Plauta, Pasek jako autor Pamiętników, książę Karol Radzi- wiłł-„Panie Kochanku", wymieniony już Portos z powieści Dumasa). Bohater po- jawi się także w farsie Sienkiewicza Za- globa swatem oraz powieściach innych autorów, jak np. Teodora Parnickiego (/ u możnych dziwny) oraz Andrzeja Sto- jowskiego (W ręku Boga). Osobno o Zagłobie pisali: L. Stra- szewicz, Zagloba („Kraj" 1901, nr 50); M. Jankowiak, Zagłoba - bohater wielo- stylowy ( Trylogia - Sobies/d - Yictoria wie- deńska, Lublin 1985, cz. I, s. 149-166); M. Burzyński, O nazwisku Zagloba (tam- że); T. Bujnicki, Sarmacko-barokowy świat pana Zagloby [w:] Sienkiewicza powieści z lat dawnych, Kraków 1996, s. 176-194. Cytaty: - [...] Jan Zagłoba herbu Wczele, co każdy snadno poznać może choćby po onej dziurze, którą w czele kula rozbój- nicka mi zrobiła, gdym się do Ziemi Świę- tej za grzechy młodości ofiarował. - Dajże waść pokój - rzekł Zaćwili- chowski - powiadałeś kiedy indziej, że ci ją kuflem w Radomiu wybito. OM; t. l, r. 2. - Jedzże waćpanna [...] „kiedy w brzu- chu pusto, w głowie groch z kapustą..." „Chcesz nie podrwić głową, jedz pieczeń wołową". OM; t. l, r. 19. -[...] Lepiej mi było księdzem zostać, do czego miałem i powołanie, bom człek spokojny i wstrzemięźliwy, ale fortuna ina- czej zrządziła [...] Ale cóż! Z młodu podo- bały mi się podwiki! ho! ho! nie uwierzysz waćpanna, jaki był ze mnie gładysz. OM; t. l, r. 19. - Bo Bóg jest sprawiedliwy - rzecze na to pan Zagłoba. - Waści na przykład dał wielką fortunę, wielki miecz i ciężką rękę, a za to mały dowcip. OM; t. l, r. 30. - Puszczaj, chamie - krzyknął wresz- cie przyduszonym głosem. Milczenie. 121 Zagloba Jan Onufry - Puszczaj, chamie! Daruję cię zdro- wiem! [...] - Aha! - rzekł - zdobyłem chorągiew. Jak to? możem jej nie zdobył? OM; t. l, r. 31. - A waść to własnymi rękami zdoby- łeś ów znak? - Do usług waszej książęcej mości! - Widzę tedy, żeś nie tylko Ulisses, lecz i Achilles. - Prosty ja żołnierz, jeno pod Alek- sandrem Macedońskim służę. OM; t. l, r. 31.. - Co to za czasy! - mruknął. - Cha- my taki miód piją! Boże, Ty to widzisz i nie grzmisz? To rzekłszy przechylił kwartę i wy- próżnił ją do dna. OM; t. 2, r. 6. - Ha, złodzieje, ludojady, ha! basa- łyki! do nogi was wytłukę, szelmy par- szywe! Poznajcie rycerską rękę!... Lu- dzi uczciwych po nocy napadać! w chle- wie szlachcica zamykać... ha! łotry! W pojedynkę ze mną, w pojedynkę, albo i po dwóch! Chodźcie no sam! ale łby zostawcie w gnoju, bo poucinam, ja- kom żyw! OM; t. 2, r. 7. Vir to jest incomparabilis [książę Je- remi o Zagłębie]. OM; t. 2, r. 10. - [...] Wszyscyśmy bracia, panie Mi- chale, wszyscyśmy bracia, choć jedni dru- gim służym, gdyż wspólnie od Jafeta po- chodzimy, a cała różnica w fortunie i urzę- dach, do których każdy dojść może. Po- dobno gdzie indziej są dyferencje znacz- ne między szlachtą, ale parszywa też to szlachta! Rozumiem dyferencje między psami, jako są legawce, charty misterne lub ogary głosem goniące, ale uważ, pa- nie Michale, że ze szlachtą nie może tak być, bobyśmy psubratami, nie szlachtą byli, której hańby dla tak wdzięcznego stanu Panie Boże nie dopuść! OM; t. 2, r. 13 - Bo waćpan, panie Podbipięta, nie wiesz największej i szczęśliwej nowiny, żeśmy z panem Michałem Bohuna na śmierć usiekli. OM; t. 2, r. 14. - [...] Okrutnie tu liche piwsko w tej Końskowoli. OM; t. 2, r. 14. -[...] Ciało masz nikczemne, ale du- szę wielką. OM; t. 2, r. 19. - [...] Od jutra układam epithalamium, bo bardzo piękne wiersze piszę, jenom w ostatnich czasach trochę Apollina dla Marsa zaniedbał. OM; t. 2, r. 19. - Co za szelma na cztery nogi kuta! - wykrzyknął zwracając się do Wołody- jowskiego pan Zagłoba. - Myślałem, że razem ze mną i fortele moje pójdą do trumny, ale widzę, że to frant jeszcze większy. Toż my przez chytrość tego pachołka uwolnimy naszą kniaziównę od Bohunowej niewoli za Bohunowym po- zwoleniem i na Burłajowych koniach! Widziałże kto kiedy podobną rzecz? A na pozór trzech groszy byś za tego pachoł- ka nie dał. OM; t. 2, r. 22. Pan Zagłoba zamknął oczy, a w gło- wie szumiało mu: „Zdechnę ja i pchły moje!"... OM; t. 2, r. 24. - Wiedział Pan Bóg, dlaczego pszczo- ły stworzył! P;t. l,r. 11. 122 Zagloba Jan Onufry -[...] Tak mi się chce szwedzkiego mię- sa znowu pokosztowaćjak wilkowi barani- ny! Ha! szelmy, pludraki, pończoszniki!... Pchły im po łydkach inkursję czynią, więc nogi ich swędzą i przez to w domu usiedzieć nie mogą, jeno do cudzych krajów lezą... P;t.l,r. 11. - [...] A czy ty wiesz, Rochu, co to jest wuj? -Wuj -to wuj. - Bardzoś to roztropnie wykalkulo- wał, ale przecie, gdzie ojca nie ma, tam, Pismo mówi: wuja słuchał będziesz. P; t. l, r. 17. - O czym to ja mówiłem? Czego to ja chciałem?... Aha! miodu, panie Michale! P; t. 2, r. 6. - Cóż to za przysłowie? - „Jakaś głowa kiepska- musi być z Wi- tebska!" - odparł niezmieszany Zagłoba. Słysząc to pułkownicy aż zlękli się, ale wojewoda Witebski przechylił się w tył i wziął się w boki ze śmiechu. - A to mnie splantował!... Niechże waści uściskam!... Jak będę chciał brodę golić, to języka od waści pożyczę! P; t. 2, r. 6. - [...] Bo powiadam wam, iż gdyby za każdego poganina, którego ta stara ręka do piekła wysłała, jeden grzech mi był od- puszczony, już bym był kanonizowany i wigilię musielibyście do mnie pościć albo byłbym na wozie ognistym żywcem do nieba porwań. P; t. 2, r. 32. - Nie, panie Michale, kocham cięjako źrenicę oka, ale ty sobie tę Billewiczów- nę z głowy wybij. - A to czemu? - pytał zdziwiony pan Wołodyjowski. - Urodna jest, assentior\ - rzekł Za- głoba - ale to persona okazała i żadnej nie masz między wami proporcji. Chybabyś jej na ramieniu siadał jako kanarek i cu- kier z gęby wydziobywał. Mogłaby cię takoż jako kobuza na rękawiczce nosić i na wszelkiego nieprzyjaciela puszczać, Kadr z filmu Ogniem i mieczem, reż. Jerzy Hoffman 123 Zagloba Jan Onufry bo chociażeś mały, aleś instar szerszenia zjadliwy. P; t. 2, r. 28. - Radziłem mu - mówił - iżby siemię konopne w kieszeni nosił i po trochu spo- żywał [...] Od tej pory tak mu się dowcip zaostrzył, że i najbliżsi go nie poznają. - Jakże to? - pytał starosta kałuski. - Bo w konopiach oleum się znajdu- je, przez co i w głowie jedzącemu go przy- bywa. - Bodajże waszą mość! - rzekł jeden z pułkowników. - Toż w brzuchu oleju przybywa, nie w głowie. - Est modus in rebus! - rzecze na to Zagłoba - trzeba co najwięcej wina pić: oleum, jako lżejsze, zawsze będzie na wierzchu, wino zaś, które i bez tego idzie do głowy, poniesie ze sobą każdą cnotli- wą substancję. P; t. 3, r. 2. - Diabeł się w ornat ubrał i ogonem na mszę dzwoni. P; t. 3, r. 3. ... nagle wśród ciszy głuchej ozwał się po polsku do starosty stojący tuż za nim Zagłoba: - Ofiaruj, wasza dostojność, królowi szwedzkiemu w zamian Niderlandy. P; t. 3, r. 3. - Byle z tymi Szwedami prędzej skończyć, byle skończyć [...] Jechał ich sęk! Niech ustąpią Inflanty i miliony po- zwolą, darujem ich zdrowiem. P; t. 3, r. 7. - Szelmy - krzyknął zdyszany pan Zagłoba - bodaj was zabito! To śmiejecie się widząc katolika w opresji od monstrów afrykańskich? Bodaj was zabito! Żeby nie ja, to byście dotychczas trykali łbami o bramę, boście czego lepszego niewar- ci! Bodaj was zabito, żeście i onych małp niegodni! - Bogdaj ciebie zabito, małpi kró- lu! - zakrzyknął najbliżej stojący towa- rzysz. - Simiarum destructor- zawołał dru- gi- - Victor! - dodał trzeci. - Gdzie tam victor, chyba victus\ P; t. 3,r. 14. - [...] Nie żałowano tu naszej krwi, bracia, hojnie nią szafowano, a pożałowa- no tylko samego nieprzyjaciela. To my, bracia, substancję zostawiamy bez gospo- darza, czeladź bez pana, żonę bez męża, dziatki bez ojca (o moje dziatki, co się z wami teraz dzieje!) i przychodzimy tu z gołą piersią na armaty, a jakaż nam za to nagroda? Oto taka: Wittenberg wolny odchodzi i jeszcze go honorują na drogę. Odchodzi kat naszej ojczyzny, odchodzi bluźniciel przeciw wierze, Najświętszej Panny wróg zaciekły, podpalacz naszych domów, zdzierca naszych szat ostatnich, morderca żon i dziatek naszych! (o moje dziatki, gdzie wy teraz!) hańbiciel ducho- wieństwa i panienek Bogu poświęco- nych... P; t.3,r. 14. - [...] Mości panowie! na cześć onych przyszłych pokoleń! Niechże im Bóg błogosławi i pozwoli ustrzec tej spuścizny, którą im odrestaurowaną na- szym trudem, naszym potem i naszą krwią zostawujem. Niech, gdy ciężkie czasy nadejdą, wspomną na nas i nie de- sperują nigdy, bacząc na to, że nie masz takowych terminów, z których by się yiribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można. P; t. 3, r. 30. Pan Zagłoba cały dzień uspokoić się nie mógł i nad stawem wciąż płakał tak rzewnie, że jak sam później powiadał: aż staw wezbrał i stawidła trzeba było otwie- rać. PW; r. 2. 124 Zagloba Jan Onufry - Kiedym siedmdziesiąty siódmy rok począł, ckliwo mi jakoś było na sercu, że to dwie siekiery nad karkiem wisiały; ale gdy mi ośmdziesiąty minął, taki duch we mnie wstąpił, że jeszcze mi żeniaczka po głowie chodziła. PW; r. 2. - I pewnie bym waćpana skonfundo- wał, jakom pana hetmana Potockiego w obliczu króla skonfundował, któren gdy mi do wieku przytyki dawał, wyzwałem go: kto więcej kozłów od razu machnie. I cóż się pokazało? Otóż pan Rewera machnął trzy i hajducy musieli go podno- sić, bo sam wstać nie mógł, a ja go na- okolusieńko objechałem, mało trzydzie- ści pięć razy fiknąwszy. PW; r. 2. ... w boki się brał i pewien efektu od- powiadał dwoma słowami: - Zagłoba sum\ PW; r. 3. ... zbytnia stałość w amorach tylko zgryzot przyczynia. PW; r. 3. - Bom w modestii żył zawsze, przeto mi w kościach nie strzyka! PW; r. 3. - Chudym tylko pachołek i za wyso- ka to dla mnie amicycja. Musiałbym się do niej wspinać lub podskakiwać, a to już na starość trudno. PW; r. 4. - Bo cztery są w arytmetyce działania. Owóż, lubo pan Kmicic fortunę ma zacną, przecie mucha to w porównaniu do waszej książęcej, więc na dzielenie pan Kmicic nie przystanie; mnożeniem sam się zajmuje; odjąć sobie niczego nie pozwoli; mógłby chyba coś dodać, a nie wiem, czybyś wa- sza książęca mość był na to łakomy. PW; r. 4. ... niepolitycznie pannie na drabinie siedzieć, bo ucieszny może dać światu prospekt! PW; r. 7. - [...] Powiedz to sobie jasno i klim- kiem w oczy nie rzucaj. PW; r. 9. - Ha! mróz na dworze, a Kupido go- lec: wszelako tak myślę, że byle się tu do- stał, to w tym domu nie zmarznie! PW;r.ll. ...na Ulissesa wspomniawszy, forte- lów zażyć wypadnie... PW;r.l2. - ...Salomon powiada: „Nie wścibiaj nosa do cudzego trzosa" - i ma rację. PW;r. 13. ... czasem i prawdziwego nazwiska ktoś nie powie, jeno rzeknie: „nasz Ulis- ses", i wszyscy wraz odgadną, kogo ora- tor chciał wyrazić. PW;r. 15. „Nie może to być chłopska krew, bo fantazja byłaby nie taka" - pomyślał so- bie Zagłoba [o Mellechowiczu]. - I tak by tych kozich synów do nie- ba nie puszczono, aby insektów pluga- wych ze sobą nie naprowadzili [O Tata- rach Lipkach - muzułmanach, odpowiedź Zagłoby dana Basi Wołodyjowskięj na jej żal, że nie chcą oni wyznawać „prawdzi- wej wiary"]. PW; r. 22. Niech nam żyje wielmożny Onufry Zagłoba, Wszystkiego kawalerstwa największa ozdoba! PW; r. 22. 125 Zamoyski Jan ZAMOYSKI JAN (SOBIEPAN) - postać historyczna (1627-1665). Wnuk Jana Zamoyskiego, kanclerza i wielkiego hetmana koronnego, wybitne- go męża stanu i przywódcy szlachty na przełomie XVI i XVII wieku. Ordynat za- mojski, cześnik koronny, od 1658 r. wo- jewoda kijowski i pierwszy mąż Marii Kazimiery d'Arquien (późniejszej królo- wej Marysieńki Sobieskiej). W Potopie pojawia się w dwóch obszerniejszych i za- barwionych humorem epizodach. Pierwszy z nich przedstawia intrygę Sobiepana, który pragnie wykorzystać okazję, aby porwać Anusię Borzobohatą- -Krasieńską, respektową siostry Gryzel- dy Wiśniowieckiej, wdowy po księciu Je- remim. Pretekstem ma być spadek po Lon- ginusie Podbipięcie i konieczność wysia- nia Anusi do Pawła Sapiehy. Zamiar ten udaremnia Kmicic, który - wbrew pod- stępowi Zamoyskiego - literalnie spełnia polecenie i odwozi Anusię do wojewody witebskiego. Drugi epizod przedstawia obronę Zamościa, który oblega bezsku- tecznie Karol Gustaw. Tu właśnie pada słynna replika (podpowiedziana przez Zagłobę) na propozycję króla szwedzkie- go uznania Zamoyskiego księciem dzie- dzicznym województwa lubelskiego: „A ja ofiaruję jego szwedzkiej jasności Niderlandy!". INDEKS POSTACI WYSTĘPUJĄCYCH W TRYLOGII ••"^ przede '"-Ł!lr ,hW bezsku- _^ _,^a l-'1^1 ^,^nie pada S^^ln.^i^P"62 ^ ^^ króla szwedzkie- ^•"r^^^'6111'1216' ^^«"^^„, lubelskiego; ^^^.^^ »»»krtit»t''" INDEKS POSTACI WYSTĘPUJĄCYCH W TRYLOGII Indeks postaci występujących -w Trylogii Abdank Zenobi, herbu Abdank z krzy- żykiem, pochodzący z województwa kijowskiego pułkownik kozacki cho- rągwi kijowskiej. Tak się przedsta- wił Bohdan Zenobi Chmielnicki Ja- nowi Skrzetuskiemu, który wyrato- wał go z rąk opryszków na Dzikich Polach. OM; t. l, r. l. Adamowicz, jeden z dowódców kozac- kich, uczestnik rady starszyzny. OM; t. l, r. 26. Aders, duchowny, „minister" i astrolog na dworze księcia Janusza Radziwiłła. P; t.l,r. 21. Adurowicz, rotmistrz tatarski pochodzą- cy z Lipków. Przeszedł na stronę tu- recką. Adam Nowowiejski „ze skóry obedrzeć go kazał". PW; r. 24, 35, 37, 38, 39, 42, 46, 48, 49, Epilog. Aga-bej, Tatar, z którym Wołodyjowski zawarł pobratymstwo. PW; r. 27. Akbah-Ułan, patrz Słownik postaci - Ak- bah-Ułan. P; t. 2, r. 32, 33, 34, 35, 40; t. 3, r. 11, 23, 24, 25,28. Aksak, „młody pan Aksak, prawie pacho- lę jeszcze, z dobrze okrytą własną cho- rągiewką usarską", „lwie pacholę", „pod Konstantynowem nieśmiertelną okrył się chwałą...". Ścięty przez Bur- łaja pod Zbarażem. Sienkiewicz wy- korzystał elementy życiorysu postaci historycznej - Gabriela Aksaka, „prawdziwy Aksak" zginął sześć lat później, ponadto nie był tak świetlaną postacią, miał usposobienie kłótliwe i awanturnicze. OM; t. l, r. 27, 29, 30; t. 2, r. 24. Aleksandrowicz, rotmistrz tatarski pocho- dzący z Lipków. Przeszedł na stronę turecką. PW; r. 24, 27, 35, 46. Ammerstein, brał udział w bitwie pod Prostkami, dowódca jednego z czte- rech pułków jazdy szwedzkiej. P; t.3,r. 25. Amurat, brat chana Islam Gereja III. OM; t. 2, Epilog. Anton, esauł Bohuna, dowódca oddziału ścigającego Zagłobę i Helenę Kurce- wiczównę. OM; t. l, r. 21. Apotyngen, hrabia, w orszaku króla Jana Kazimierza, wracającego ze Śląska do Polski. P; t. 2, r. 25. Arciszewski Krzysztof, generał artylerii konnej. OM; t. 2, r. 9, 10, 29, Epilog. PW;r. 11. Artim-Girej. OM; t. 2, Epilog. Aszemberg (Rutger von Ascheberg), do- wódca jazdy szwedzkiej, w orszaku Karola Gustawa podczas przemarszu przez Polskę. P; t. 3, r. l. Attenberg, pułkownik szwedzki, pobity przez Wilczkowskiego pod Zakrze- wem. P; t.2,r. 25. 129 Indeks postaci występujących w Trylogii Azba-bej, przywódca rozbójniczej ban- dy grasującej na pograniczu w rejo- nie Chreptiowa, zlikwidowanej przez Wołodyjowskiego i jego żoł- nierzy. PW; r. 26,31,35,36,46. Babiłłowie. P; t. 3, r. 20. Babinicz, patrz Słownik postaci - Kmicic Andrzej. P; t. 2, r. 2, 3, 4, 9, 12, 15,16,17,18, 19,20,21,22,23,26,27,31,33, 34,35,37,38,40; t. 3, r.7, 10, 12, 13, 14, 19,20,21,22,23,24,25, 26,27,28,29, 30. Babinowscy. P; t. 3, r. 20. Babińscy. P; t. 3, r. 20. Babonaubkowie. P; t. 3, r. 20. Bagczy-aga, Tatar, z którym Adam Nowo- wiejski zawarł pobratymstwo. PW; r. 32. Baldon, pułkownik szwedzki, pobity pod Kottyniami przez Babinicza. P; t. 3, r. 26. Balowie, „z Drohojowskiej urodzeni, żoł- nierze wyborni". PW; r. 9. Bałaban, dowódca dragonów pod Żółty- mi Wodami. Podczas bitwy dragoni, w większości Rusini, zdradzili i prze- szli do Chmielnickiego. OM; t. l, r. 15. Barabasz, patrz Słownik postaci - Bara- basz Jan. OM; t. l, r. 2,8,12,13, 14,17, 19,22. Barabasz, członek starszyzny kozackiej, krewny Barabasza - pułkownika czer- kaskiego, kurzeniowy ataman, znany z siły i głupoty. Zabity w Siczy przez Kozaków za rzekomą zdradę. OM; t. l, r. 8. Baranowski, pułkownik husarii. OM; t. l, r. 3,22,24,27,28. Batysta Dżan, jeden z muzyków królew- skich, z opowieści Wołodyjowskie- Kadr z filmu Ogniem i mieczem, reż. J. Hoffman. na pierwszym planie Zagloba z Podbipiętą 130 Indeks postaci występujących w Trylogii go w Pacunelach o dworze królew- skim. P; t. l, r. 7. Bawdynowicz, oficer w Chreptiowie. PW; r. 23. Beauplan Wilhelm,. (Guillaume) le Vas- seur de Beauplan (1600-1673), Fran- cuz, specjalista w dziedzinie budowy fortyfikacji, kartografii, artylerii. Przez wiele lat w służbie polskiej. Autor wielkiej mapy Ukrainy oraz książki zatytułowanej Opisanie Ukra- iny... OM;t. l,r. 13;t. 2,r. 6. Benzy, oficer szwedzki wzięty do niewo- li pod Warką. P; t. 3, r. 9. Białogłowski, komendant w Raszkowie. PW; r. 22, 42, 47. Białozor, ksiądz, archidiakon wileński. P; t.l,r. 12, 13. Bidziński, strażnik koronny. PW; Epilog. Bieczyński, poseł królewski do Stambu- łu. OM; t. 2, r. 20. Biegański, chorąży pana Korsaka, zwia- dowca pod Prostkami. P; t. 3, r. 25. Bies herbu Kornia, dworzanin księcia Bogusława Radziwiłła, „scudzoziem- czały" Polak. P; t. 3, r. 20, 23, 25. Billewicz Herakliusz, pułkownik lekkie- go znaku, podkomorzy upicki, patriar- cha rodu Billewiczów, dziadek Oleń- ki. P; t. l, r. 1,13,20. Billewicz Jur, Jurek, kuzyn Oleńki. Zgi- nął wioząc list Anusi Borzobohatej- -Krasieńskiej do Babinicza, zastrzelo- ny przez Szwedów pod Poniewieżem. P; t. 3, r. 26. Billewicz Tomasz, patrz Słownik postaci - Billewicz Tomasz. P; t. l, r. 1,12,13,16,19,20,21,22; t. 2, r. 8, 26; t. 3, r. 16, 17, 19,20, 26,27,29,30. Billewiczówna Aleksandra, patrz Słownik postaci - Billewiczówna (Kmicicowa) Aleksandra (Oleńka) P; t. l, r. 1,4,5,7,8, 12, 13,20,21, 22, 24; t. 2, r. 1,4,7,8,11,28,29, 32, 38; t. 3, r. 11, 13, 15, 17,19, 20,22,24,26,27,29,30. PW;r. l,12. Biłous, żołnierz Kmicica. Brał udział w porwaniu księcia Bogusława Radzi- wiłła. P; t. l, r. 25, 26; t. 2, r. 1,3. Błeszyński Maciej, zakonnik w klaszto- rze jasnogórskim, lektor filozofii, po- seł z klasztoru do generała Millera. P; t.2,r. 16. Bobola, „w Sandomierzu prochy go wraz z koniem przerzuciły na drugą stronę Wisły". P; t. 3, r. 8. Bodzyński, dziewosłąb w imieniu pana Przyjemskiego, wojewodzica łęczyc- kiego, o rękę księżniczki Anny Zba- raskiej. OM; t. l, r. 5. Bogusz Marcin, patrz Słownik postaci - Bogusz Jan Marcin. PW; r. 24, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 35, 42,47,50. Boguszowa Marcinowa, żona podstolego nowogrodzkiego, przebywała w Ka- mieńcu w czasie oblężenia. PW;r.51. de Bohan Krzysztof, dowódca jednego z cudzoziemskich pułków biorących udział w bitwie pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Bohowitynianka, jedna z panien z otocze- nia księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, sympatia pana Bychowca. OM; t. l, r. 25; t. 2, r. 23. Bohun, patrz Słownik postaci - Bohun Iwan (Jerzy). OM; 1.1, r. 3,8,14,16,17,18,19,20, 21, 22, 23, 25, 26, 30; t. 2, r. 1,2, 3, 5, 7, 8, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,18,20,21,22,23,30. 131 Indeks postaci występujących w Trylogii P; t. l, r. 9, 24; t. 3, r. 7, 20. PW; r. 22. Bohusławka Mamsia, postać z pieśni ukra- ińskiej. OM; t. l, r. 20, 28. Bohusławscy, walczyli pod Machnówka. OM; t. l, r. 27. Bondariwna, postać z pieśni ukraińskiej. OM; t. l, r. 27. Borzobohata-Krasieńska Anna, patrz Słownik postaci - Borzobohata-Kra- sieńska Anna (Anusia). OM; t. l, 3, 24, 25; t. 2, r. 10. P;t.l,r.l2;t.2,r.28,34,35,'36,37, 38; t. 3, r. 7,13,20, 21,22, 26, 27, 29,30. PW;r. l, 10,11,18. Boska Antoniowa, matka Zosi, narzeczo- nej Adama Nowowiejskiego, porwa- na w Raszkowie. Azja darował ją swe- mu słudze - Halimowi. PW; r. 27,32,34,35,42,46. Boska Zofia, patrz Słownik postaci - Bo- ska Zofia. PW; r. 27, 28, 32, 33, 34, 35, 37,39, 42,46. Boski Antoni, ojciec Zosi, w niewoli tu- reckiej. PW; r. 27, 32, 34, 35. Branicki, ksiądz prowincjał, zabity przez Szwedów w Poznaniu. P; t. 2, r. 9. Braun, stary oficer szwedzki, dowódca załogi wojskowej w Taurogach po wyjściu księcia Bogusława Radziwił- ła na Podlasie. P; t. 3, r. 18,19,20,22,26,27. Brochwicz, porucznik księcia Janusza Ra- dziwiłła. P; t. l, r. 8. Broniewski Teofil, prowincjał zakonu oo. paulinów, podczas oblężenia Jasnej Góry przebywał na Śląsku. P; t. 2, r. 13. Bruncel, brał udział w bitwie pod Prost- kami, dowódca jednego z pruskich pułków. P; t. 3, r. 25. Bryszowski, kapitan dragonów biskupa poznańskiego, dowódca eskorty dele- gacji komisarzy do Chmielnickiego. OM; t. 2, r. 16, 17, 18. Brzozowski Maksymilian, herbu własne- go, od 1648 roku kasztelan kijowski (zm. 1659). Członek poselstwa Ada- ma Kisiela do Bohdana Chmielnickie- go. OM; t. 2, r. 16,18. Brzuchański Jacek, mieszczanin często- chowski, przebrany za Szweda pod- kradał się dwukrotnie pod mury oblę- żonego klasztoru i przynosił listy i wiadomości. Złapany przez Szwe- dów, został poddany torturom, a na- stępnie wydany do klasztoru. Przed- stawiony w Novej Gigantomachii A. Kordeckiego. P; t.2,r. 17, 19. Buczacki Teodoryk (zm. 1456), starosta podolski, fundator kościołów. OM; t. l, r. l. Bukar, kapitan w Kamieńcu Podolskim. PW; r. 50. Bukowski, za jego pośrednictwem Jan Skrzetuski poznał kupców ormiań- skich, z którymi pojechał do Jahorli- ka, szukając Heleny Kurcewiczówny. OM; t. 2, r. 15. Bułuk, basza. Michał Wołodyjowski wziął go w niewolę pod Kniahinem. PW; r. 52. Bułyho-Kurcewiczowie, patrz Kurcewicz. Burdabut Iwan, podpułkownik z kalnic- kiego pułku, Kozak obdarzony ogrom- ną siłą. Posiadał konia, który walczył wraz ze swym panem. Burdabuta za- bił Jan Skrzetuski - „za kark go uca- piwszy przygiął straszny łeb, aż do kuli kułbaki, lewą zaś dłonią buzdy- gan zza pasa wychwycił, gruchnął raz, drugi - watażka zacharczał i spadł z konia". OM; t. l, r. 27, 28; t. 2, r. 25. Burłaj, patrz Słownik postaci - Burłąj Kondrat. OM; t. 2, r. 14,22,23,24,25,30. 132 Indeks postaci występujących w Trylogii PW; r. 37. Butrym Kasjan, najstarszy człowiek na Litwie, pamiętający czasy króla Ste- fana Batorego. P; t. l, r. l, 4. . Butrym Józwa, Beznogi, patrz Słownik postaci - Butrym Józwa Beznogi. P; t. l, r. 4, 7, 18,20; t. 2, r. 4; t. 3, r. 4, 11. Buturlin Wasyl (zm. 1656), bojar, wódz rosyjski i dyplomata, stał na czele ro- syjskiej delegacji do rozmów z Koza- kami w 1654 r. w Perejasławiu. P; t. l, r. 6, 10; t. 2, r. 6, 9. Butzow, pułkownik szwedzki, oddział przez niego dowodzony został rozbi- ty przez „partię" Billewiczów. P; t. 3, r. 22. Bychowiec, z chorągwi wołoskiej, sym- patia Bohowitynianki. OM; t. l, r. 3, 6, 16, 22, 24, 25; t. 2, r. 24. Garbom, Włoch, doktor księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, zakochany wAnusi Borzobohatej -Krasieńskiej. OM; t. l, r. 6; t. 2, r. 10. Certowicz, powalony przez Iwana Burda- buta podczas bitwy pod Machnówka. OM; t. l, r. 27. Charłamp, patrz Słownik postaci - Char- łamp. OM; t. 2, r. 10, 11, 12. PW;r.l,2. Chlebowski, komisarz. Niedźwiedź w Łub- niach, zerwawszy się z łańcucha, „po- płoszył konie pana komisarza Chle- bowskiego". OM; t. l, r. 6. Chmiel, patrz Słownik postaci - Chmiel- nicki Bohdan Zenobi. Chmielecki Stefan (zm. 1630), senator, wojewoda kijowski od 1629 roku, pogromca Tatarów. OM; t.l,r. 14;t. 2, r. 15. Chmielnicka, patrz Słownik postaci - Chmielnicki Bohdan. OM; t. 2, r. 4. Chmielnicki Bohdan Zenobi, patrz Słow- nik postaci - Chmielnicki Bohdan, zob. także Abdank. OM; t. l, r. l, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20,21,22,23,24,25, 26, 27, 29, 30; t. 2, r. 2, 5, 10, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20,22, 23, 24, 25, 26, 27, 29, 30, Epilog. PW; r. 22, 28, 30, 31,35, 56. Chocimierska, przebywała w oblężonym Kamieńcu. PW; r. 50. Chocimirska, wdowa, przebywała w ob- lężonym Kamieńcu. PW;r.51. Chocimirski, przebywał w oblężonym Kamieńcu. PW; r. 50. Chodkiewicz Jan Karol, herbu Gryf z mie- czem (1560-1621). Hetman wielki li- tewski, zwycięzca spod Kircholmu w 1605 roku. OM; t. l, r. 15. Choiński, zginął podczas bitwy pod Go- łębiem. P; t. 3, r. l. Chowański Iwan, kniaź, dowódca wojsk moskiewskich w wojnach z Rzeczapo- spolitąw XVII wieku (zm. 1682). „Pod- chodził" go Kmicic w czasie wojny w 1655 roku. W rzeczywistości Cho- wański stał na czele wojsk rosyjskich w Polsce w 1660 roku, w wyprawie w 1655 nie odegrał poważniejszej roli. P; t. l, r. 6, 7, 8, 9, 10, 12, 23, 24, 25, 26; t. 2, r. 1,2,5,6,7,8, 11, 13, 18,19,26,31,33,36,37;t.3,r. 14, 23,24,30. Chrapowicki Jan Antoni (zm. 1685). Pod- komorzy smoleński, „powołany do laski" - marszałek koła poselskiego sejmu konwokacyjnego w 1668 roku. PW; r. 4. Chrząstowski, dowódca szwadronu jazdy. P; t. 3, r. 27. Chudzyński, dzierżawca Billewiczów z Ejragoły. P; t. l, r. 20. 133 Indeks postaci występujących w Trylogii Chwedko, sługa Chmielnickiego, które- go zdradził i usiłował porwać w zmo- wie z Czaplińskim. OM;t.l,r. l. Cichocki, rotmistrz dragonów księcia Je- remiego Wiśniowieckiego we Lwo- wie. OM; t. 2, r. 10. Cieciszowski Wojciech, herbu Kolumna (l 607-1675), ksiądz, kaznodzieja kró- lewski. OM; t. 2, r. 29, 30. P; t.3,r. 12. Ciświcki, protestował pod Ujściem prze- ciwko poddaniu się Szwedom. P; t.l,r. 11. Cyga, młody kozaczek, pacholik Jana Skrzetuskiego. OM; t. 2, r. 15. Czaplińska, patrz także Chmielnicka. OM; t. 2, r. 4. PW; r. 30. Czapliński, patrz Słownik postaci - Cza- pliński Daniel. OM; t. l, r. 2, 12, 15, 16, 17, 19, 22; t. 2, r. 4, 18. PW; r. 30. Czamiecki Piotr, patrz Słownik postaci - Czamiecki Piotr. P; t. 2, r. 12, 13,14, 15, 16,17,19, 27. Czamiecki Stefan, patrz Słownik postaci - Czamiecki Stefan. OM; t. l, r. 15, 19, Epilog. P;t. l,r. 6, 17,23, 24; t.2,r. 9,17, 27, 30, 31, 32, 33, 36, 37, 40; t. 3, r. 1,2,3,4,5,6,7,8,9, 10, 11, 12, 13,14, 19,20,22,23,24,26, 29,30. PW;r. 15,40. Czamiecki Stefan Stanisław (zm. 1703), „wielkiego Stefana synowiec", pisarz polny koronny od 1671 roku. PW; Epilog. Czamkowscy. P; t. l, r. 10. Czamkowski Sędziwej, kasztelan poznań- ski. P; t. l,r. 10. Czamota Erazm (?) Jan (zm. 1650), czło- nek starszyzny kozackiej, pułkownik hadziacki, strażnik pieczęci Chmiel- nickiego, oboźny pod Zamościem. OM; t.l,r. 11, 26;t. 2, r. 14, 18. Czartoryski Kazimierz Florian (zm. 1674), książę, biskup poznański, od 1655 bi- skup kujawski. P;t.3,r. 11. Czechły, Tatar wzięty do niewoli przez Wasyla Kurcewicza około 1607 roku, później jego sługa, a po śmierci knia- zia sługa Heleny Kurcewiczówny. OM; t. l, r. 4, 5. Czeremis, niemy sługa Horpyny Dońców- ny, wyborny strzelec, zabity przez Za- głobę. OM; t. 2, r. 1,22,23. Czetwertyński, kniaź, zabity przez mły- narza. OM; t.2,r. 16, 17. Czetwertyński, kniaź, członek delegacji komisarzy do Chmielnickiego. OM; t. l, r. 26. Ćwilichowski, jeden ze starających się o rękę Basi Jeziorkowskiej. PW; r. 6. Dawid, setnik Azji Mellechowicza, „syn Skanderowy", Tatar. PW; r. 37. Dąbek, ścięty przez Burłaja pod Zbarażem. OM; t. 2, r. 24. Denhof, starosta sokolski. OM; t. 2, r. 4. Denhoff Henryk, dowódca oddziału dra- gonów, rzekomej eskorty królewskiej, ze Śląska na Spisz. P; t. 3, r. 3. PW; Epilog. Dennemark Jan, walczył i poległ pod Cho- cimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Deyma, „usiekł pana Ubysza", bohater opowieści Makowieckiego. PW;r. 19, 20. Deyma, oficer w Chreptiowie, „brat owe- go, co Ubysza usiekł". PW; r. 23. 134 Indeks postaci występujących w Trylogii Dębiński, jeden z obrońców Kamieńca, „miotał granaty ręczne". PW; r. 55. Dębiński Stanisław, dowódca poznańskiej piechoty łanowej pod Ujściem. P; t. l, r. 10. • Dmochowski, jeden z dowódców pod Korsuniem. Na czele petyhorców ści- gał Erazma Czamotę, kozackiego puł- kownika hadziackiego. OM; t. l, r. 26. Dobrosz Marceli, zakonnik na Jasnej Górze, zawiadywał artylerią klasztorną, wysłany w poselstwie do generała Millera. P; t.2,r. 13, 16. Doenhoff, dowodził spieszonymi drago- nami pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Dołgoruki, wraz z Trubeckim w 1655 roku pustoszył Litwę. P; t. l, r. 10; t. 3, r, 30. Domaszewicz Krzych, szlachcic laudań- ski, biegły w opatrywaniu ran. P; t. l, r. 7. Domaszewski, z Domaszewnicy, sędzia łukowski, poseł od konfederatów ty- szowieckich do króla Jana Kazimie- rza, do Lwowa. P; t. 2, r. 27. Doniec, pułkownik kozacki, brat Horpyny. OM; t. 2, r. 3, 16, 17, 18,30. Dońcówna Horpyna, patrz Słownik posta- ci - Horpyna. OM; t. 2, r. 1,2,3,21,22,23,30. Doroszenko, zwany Doroszem, Piotr Do- rofiewicz (1627-1698), hetman ko- zacki od 1666 roku. PW; r. 3, 14, 21, 22, 23, 30, 35,37, 38,45,50,53. Dopuło, Wołoch, właściciel zajazdu i wi- niarni w Czehryniu. OM; t. l, r. 2, 17,26,30. Dowgird, z Plemborga, bliski sąsiad Bil- lewiczów. P; t. l, r. 20. Drakenborg (właśc. Drakenberg), dowód- ca brygady westmaniandzkiej. P; t. l, r. 10. Drohojowska Krystyna, patrz Słownik postaci - Drohojowska Krystyna (Krzysia). PW; r. 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20,29. Drozd, przywódca kozacki pokonany przez Michała Wołodyjowskiego. PW; r. 50. Dubois, Francuz w służbie szwedzkiej, dowódca dwu pułków dragonii. P; t. 3, r. 1,2. Dubrawski, jeden z obrońców Kamieńca. PW; r. 50. Dudar, sławny zagończyk, usieczony pod Zbarażem w pojedynczym spotkaniu przez Wołodyjowskiego. OM; t. 2, r. 26. Duglas Robert, hrabia, generał szwedzki (feldmarszałek). P; t. 2, r. 12,16, 20,22, 24; t. 3, r. 4, 5, 8, 11, 12, 13, 14,23,24. Duńezewski, rawianin. Zagłoba pojedyn- kował się z nim i „poszczerbił" go podczas pobytu w Warszawie w okre- sie elekcji. OM; t. 2, r. 11, 12, 14. Dydiuk, sąsiad Muszalskiego, bohater jego opowieści o nienawiści i przyjaź- ni. PW; r. 23, Epilog. Dymitr, kowal, na jego weselu z Ksenią bondarówną Zagłoba został ujęty przez Bohuna. OM; t. 2, r. 6. Dziedziała Filon, pułkownik kropiwnic- ki, dowódca taboru kozackiego pod Beresteczkiem. OM; t. l, r. 8, 26; t. 2, r. 17, Epilog. Dzieszuk, zaprosił na ucztę Sakowicza, aby umożliwić ucieczkę Billewiczównej i Borzobohatej-Krasieńskiej z Taurogów. P; t.3,r. 22. Dziewanowski Łukasz, jeden z obrońców Kamieńca. PW; r. 50. Dziewiątkiewicz, „miał 142 lata i jeszcze służył". PW;r.21. 135 Indeks postaci •występujących w Trylogii Dzik, „brzuchaty" szlachcic, zabity pod Machnówką przez Burdabuta pchnię- ciem w brzuch. OM; t. l, r. 16,23,27. Eliaszeńko, esauł, brał udział w posel- stwie Bohuna do króla, świadek poje- dynku Bohuna z Wołodyjowskim. OM;t. 2, r, 11, 12. Eliaszewicz, stary chreptiowski Lipek schwytany przez oddział Adama No- wowiejskiego, torturowany opowie- dział o losie Ewy Nowowiejskiej, Zosi Boskiej i j ej matki. PW;r.48,49. Elert Piotr (zm. 1652), skrzypek, śpiewak i kompozytor nadwornej kapeli Wła- dysława IV i Jana Kazimierza. Poja- wia się jako lutnista w opowieści Wo- łodyjowskiego w Pacunelach o dwo- rze królewskim. P; t. l, r. 7. Engel, bracia, walczyli pod Prostkami, dowódcy dwóch pułków piechoty szwedzkiej. P; t. 3, r. 25. Erenshein, uciekł z pola bitwy pod Warką. P; t. 3, r. 9. Eriksen, jeden z oficerów szwedzkich oblężonych wraz z królem Karolem Gustawem przez wojska polskie w wi- dłach Wisły i Sanu. P; t. 3, r. 8. Ersken, jeden z dowódców szwedzkich wzięty do niewoli w Warszawie. P; t. 3, r. 22. Erskin, generał szwedzki. P; t.3,r. 12, 14. Faikenstein, hrabia, wzięty w niewolę pod Warką. P; t. 3, r. 9. Fedorenko, pułkownik kalnicki, brał udział w oblężeniu Zbaraża. OM; t. 2, r. 25. von Fersen Otto Wilhelm, pułkownik bry- gady ostgotlandzkiej. P; t. l, r. 10. Firlej Andrzej, patrz Słownik postaci - Firlej Andrzej. OM; t. 2, r. 24, 25, 27. Fitz-Gregory, oficer w Taurogach, „pogrą- żony" przez Anusię Borzobohatą-Kra- sieńską. P; t.3,r. 20,22. Flik Hans, Niemiec, pułkownik najemnej piechoty niemieckiej, zabity przez Krzeczowskiego. OM; t.l,r. 14,15. Forgell, generał szwedzki, poseł króla Karola Gustawa do Zamościa, wzięty do niewoli w Warszawie. P; t. 3, r. 1,3,4, 14. Forgell Georg, pułkownik, brat generała, wzięty do niewoli pod Rawą. P; t. 3, r, 24. de la Forsę, księżniczka, królowa francuska swatała ją Bogusławowi Radziwiłłowi. P; t. 2, r. 8. Forster Kacper (1617-1673), kompozytor, dyrygent, członek kapeli królewskiej w Warszawie, pojawia się w opowie- ści Wołodyjowskiego w Pacunelaeh o dworze królewskim. P; t. l, r. 7. de Fossis, szwedzki oficer, inżynier, za- bity pod Jasną Górą przez Kmicica. P; t. 2, r. 15, 16,19. Fouret, kamerdyner księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. 3, r. 17. Freed, kapitan dragonów szwedzkich. P; t. 3, r. l. de Fremouille, książę, pojedynkował się z księciem Bogusławom Radziwiłłem. P; t. l, r. 25. Fryderyk Wilhelm Hohenzollern (1620- 1688), elektor brandenburski, spo- krewniony z Radziwiłłami - „wuj Bogusława Radziwiłła". Sojusznik Szwedów. W zamian za odstąpienie od sojuszu, na mocy traktatów welaw- sko-bydgoskich (1657), uzyskał zrze- czenie się zwierzchnictwa Polski nad Księstwem Pruskim. P; t.l,r. 12. 136 Indeks postaci występujących w Trylogii Portret szlachcica „bez ucha ", XVIII w., olej na płótnie. Muzeum w Tarnowie Indeks postaci występujących w Trylogii Frytiotson, brał udział w bitwie pod Prost- kami, dowódca jednego z czterech pułków jazdy szwedzkiej. P; t.3,r. 25. Gałecki, dowódca piechoty łanowej pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Gałga sułtan, właściwie kałga (tytuł), do- stojnik ten zajmował drugie miejsce w hierarchii państwowej chanatu, za- rządzał prawą częścią państwa i dowo- dził prawym skrzydłem wojsk. OM; t. 2, r. 24, 27, 30. PW; r. 7. Ganchof, oberszt, dowódca dragonów, pułkownik rajtarów księcia Janusza Radziwiłła, „mąż dziwnie szpetny". P; t. l,r. 12, 13, 19, 22, 23,24;t. 2, r. 7,8,13,34. de la Gardie Pontus, feldmarszałek, szwa- gier króla Karola Gustawa. P;t. l, r. 14, 16, 19,20;t. 2,r. 7, 16, 22; t. 3, r. 9, 18,26. Gasztowt Pakosz z Pacunelów, najbogat- szy szlachcic laudański. P; t. l, r, 4, 7. Gasztowt Marysia, Terka, Zonia, patrz Słownik postaci - Pacunelki. P; t. l, r. 7. Gdeszyński Marek (zm. 1649?), komisarz księcia Jeremiego Wiśniowieckiego w Demianowce. OM; t. l, r. 20. Gembicki Paweł, kasztelan międzyrzec- ki. P; t. l, r. 10. Gębicki, ksiądz na dworze króla Jana Kazimierza. P; t.2,r. 25, 29. Giręj, chan krymski, patrz Słownik postaci - Islam Gerej III. OM; t. l, r. l, 26; t. 2, r. 30. Giżycki, biskup, w XV wieku fundator gotyckiej kolegiaty w Pułtusku. P; t. 2, r. 9. Głowbicz, dowódca chorągwi, oficer księ- cia Bogusława Radziwiłła, przeszedł wraz z podległymi żołnierzami do obozu hetmana Pawła Sapiehy, zbun- towany przez Kmicica. P; t.2,r. 39;t. 3, r. 7, 18. Głuch, członek starszyzny kozackiej. OM; t. l, r. 26. Gniazdowski, zamordowany przez po- spólstwo w Białogradzie, członek gru- py komisarzy udających się do Chmielnickiego. OM; t. 2, r. 17. Gnoiński, oddał się w ręce Tatarów, do- browolny zakładnik w zamian za księ- cia Bogusława Radziwiłła. P; t.3,r. 25. von Goetz, baron, pojedynkował się z księciem Bogusławom Radziwiłłem. P; t. l, r. 25. Gole, żołnierz i inżynier, dowódca piecho- ty łanowej, wałeckiej. P; t.l,r. 10. Gorzeński, oficer w Mohilowie, „niemło- dy, zająkliwy a szepleniący, twarz miał z janczarki przestrzeloną". PW; r. 37, 42. Gosiewscy, krewni Billewiczów. P; t. 3, r. 16. Gosiewski (właśc. Gąsiewski) Wincenty Aleksander Korwin, herbu Ślepowron (zm. 1662), podskarbi, hetman polny. P; 1.1, r. l,5,6,8,12,13,14,17,23,24; t. 2, r. 7; t. 3, r. 23, 24, 25, 26, 28. Grabowski, oficer z Zamościa, „pogrążo- ny" przez Anusię Borzobohatą-Kra- sieńską. P; t.2,r. 34. Greben Aswer, walczył pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Grocholski, rotmistrz tatarski z Lipków, przeszedł na stronę turecką. PW;t. l, r. 24, 35, 46. Gródecki, jeden z obrońców Kamieńca. PW; r. 50. Grodzicki Krzysztof, patrz Słownik po- staci - Grodzicki Krzysztof. OM; t. l, r. l,5,9,13,14,16,17,23,28. P;t.3,r. 12, 13. 138 Indeks postaci występujących w Trylogii Grot, baron, pojedynkował się z księciem Bogusławom Radziwiłłem. P; t. l, r. 25. Grozwajer, przewodził rajcom lwowskim. OM; t.2,r. 9, 10. Grudziński Andrzej Karol, patrz Słownik postaci - Grudziński Andrzej Karol. P; t.l,r. 10, 15. Grudziński Zygmunt, z Grudnej, staroście średzki. P; t.l,r. 15. Gruszecki, sędzia podolski, j eden z trzech komisarzy, którzy poddali Kamieniec Podolski Turkom w 1672 roku. PW; r. 56. Habareskul, starszy perkułab chocimski, pasza chocimski, pobratymiec Woło- dyjowskiego. PW; r. 35, 52. Hajdepol, walczył pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Halil, basza, jeden z wodzów tureckich oblegających Kamieniec Podolski. PW;r.51. Halim, syn Kurdłuka, murza wśród Do- brudżan, dawny sługa Tuhaj-beja, słu- żący Azji Tuhajbejowiczowi. PW; r. 24, 28, 30,35,36,37,39. Hamdi-bej, jeden z bardziej znanych wo- jowników tureckich, harcownik pod Kamieńcem Podolskim, pokonany i wzięty do niewoli przez Michała Wołodyj owskiego. PW; r. 52. Hamilton, oberszt, Anglik w służbie szwedzkiej. P; t. 3, r. 27, 28. Hanenko (Chanenko) Michał (1620- 1680), hetman kozacki od 1670 roku. „Kozak wierny Rzeczypospolitej, opierał się Doroszowi". Pod koniec życia podporządkował się Rosji. PW; r. 47. Handza, pułkownik kozacki, zdobywca Nesterwaru. OM; t. l, r. 26. Harasimowicz Mikołaj, z Podlasia, pod- starości zabłudowski, gubernator Za- błudowa, zaufany księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. l, r. 12, 13, 14, 19,23,25. Hassun-bej, dowódca Tatarów pod Prost- kami. P; t. 3, r. 25. Hasshng-Ketling, patrz Ketling. Hassiing, z Kurlandii, imiennik Hassiin- ga-Ketlinga of Elgin, adoptował go i będąc bezdzietnym, zapisał mu swoje dobra. PW; r. 6. Heski książę, Franciszek Erdman von Sachsen Lausenburg (1629-1665), książę saski w służbie szwedzkiej, uczestniczył w oblężeniu Jasnej Góry. Sienkiewicz błędnie nazywa go księ- ciem heskim. P; t.2,r. 15, 16,19. Hełm, malarz, gdańszczanin, malował sale w zamku w Łubniach. OM; t.l,r. 5, 24. Hiebowicz Jerzy Karol (zm. 1669), starosta żmudzki, od r. 1668 wojewoda wileński. P; t. l, r. 1,4,6, 13. Hładki, pułkownik mirhorodzki. OM; t. l, r. 11,25,26. Hohol Eustachy (Hohoł Ostap) (zm. 1679), hetman kozacki w 1674, przej- ściowo sojusznik Turcji. PW; Epilog. Hołody, setnik Bohuna. OM; t. 2, r. 7. Hołota, postać z piosenki, zależnie od wersji - szlachcic lub Kozak. OM; t. l,r. 25, 28. Horaim, rękodajny pana generała podol- skiego. PW; r. 56. Horn, szwedzki gubernator krzepicki, śmier- telnie zraniony kosą podczas „wyciecz- ki" z klasztoru jasnogórskiego. P; t.2,r. 15. Horn Benedykt, dowódca brygady szwedzkiej gwardii królewskiej. P; t. l, r. 10. 139 Indeks postaci występujących w Trylogii Horn Henryk, hrabia, generał-major, krewny zabitego pod Częstochową. P; t.3,r. l, 12,14. Horotkiewicz, pułkownik. P; t. l, r. 19, 21, 23; t. 2, r. 29, 37, 38; t.3,r. 19, 20. Hoszczyc, pułkownik księcia Janusza Radziwiłła, po ogłoszeniu tekstu ugo- dy kiejdańskiej rzucił buławę do nóg księcia. P; t.l,r. 13. Hromyka, oficer w Chreptiowie. PW; r. 23, 25, 36, 40, 41, 47, Epilog. Hruby, burmistrz łubniański. OM; t. l, r. 17. Hrusza, członek starszyzny kozackiej. OM; t. 2, r. 17. Hulewicz, z Podola, tak przedstawił się Bohun w dworze w Lipkowie, gdzie leczono go z ran, które odniósł w po- jedynku z Wołodyjowskim. OM; t. 2, r. 21. Humiecka (właśc. Humięcka) Wojciecho- wa (Izabela), żona chorążego podol- skiego, podczas oblężenia przebywa- ła wraz z mężem w Kamieńcu. Izabe- la Humięcka była siostrą generała ar- tylerii koronnej - Marcina Kątskiego. PW;r.50,51. Humiecki (właśc. Humięcki) Kazimierz, brat Wojciecha, jeden z obrońców Kamieńca Podolskiego. PW;r. 50, 54. Humiecki (właśc. Humięcki) Wojciech, herbu Junosza (zm. 1672), chorąży podolski, jeden z obrońców Kamieńca Podolskiego, członek rady wojennej. PW;r. 50, 55. Huncel Mokrski (Henczel Mokrski) An- drzej (1598-1649), ksiądz zakonny, kaznodzieja Władysława IV, pośred- niczył w przekazywaniu poufnej ko- respondencji między królem a Bohda- nem Chmielnickim. OM; t. 2, r. 14. Hundeskiold, pułkownik szwedzki, poległ pod Telszami w bitwie z oddziałem Kmicica. P; t. 3, r. 26. Hussein-basza (Hussein pasza), dowódca wojsk tureckich, walczył pod Choci- miem w 1673 roku. Klęskę przypłacił życiem - „dostał od sułtana jedwab- ny sznur". PW; Epilog. von Irhen, oficer w Taurogach, „pogrążony" przez Anusię Borzobohatą-Krasieńską. P; t. 3, r. 20. Iriehom, pułkownik, dowódca najemnego niemieckiego regimentu, który czato- wał na Jana Kazimierza pod Żywcem. P; t.2,r. 23. Irwin, „Bezręki" (Irwing Aleksander), dowódca dwu brygad smalandzkich. P; t. l, r. 10. Izrael, pułkownik szwedzki, komendant Pułtuska. P; t. 2, r. 9. Izrael, generał-major, brał udział w bitwie pod Prostkami, dowódca sześciu re- gimentów wojska szwedzkiego. P; t.3,r. 25, 26. Jabłonowski Stanisław Jan, herbu Prus III (1634-1702), wojewoda ruski, jeden z dowódców podczas bitwy pod Cho- cimiem w 1673 roku. Później kaszte- lan krakowski i hetman wielki koron- ny. PW; Epilog. Jachowicz, inicjator wyboru Zagłoby na funkcję regimentarza pułkownika na Podlasiu. P; t. 2, r. 6. Jackowski, jeden z obrońców Kamieńca Podolskiego. PW; r. 50. Jagiełło Władysław. OM; t. 2, r. l. Jakimowiczowa, wraz z Charłampem obec- na przy śmierci księcia Janusza Radzi- wiłła w Tykocinie. P; t. 2, r. 29. Jakubowicz, oficer księcia Jeremiego Wi- śniowieekiego, uczestniczył w spotka- 140 Indeks postaci występujących w Trylogii niu z Janem Skrzetuskim na zglisz- czach Rozłogów spalonych przez Bo- huna. OM; t. l, r. 16. Jakubowicz, z załogi w Mohilowie. PW; r. 37. Jakubowicz Fedor, pułkownik czehryński. OM; t. l, r. 8, 16,26. Jałbrzyk, porwany przez Hamdi-beja pod- czas walk harcowników pod Kamień- cem Podolskim. PW; r. 52. Jan Kazimierz Waza, patrz Słownik po- staci - Jan Kazimierz Waza. OM; t. 2, r. 8, 11, 13, 14,23,29. P; t. l,r. l, 10, 11, 12, 13, 14, 17, 19, 22, 24, 25, 26; t. 2, r. 1,7,8,9,11, 14, 16, 17, 18,20,21,22,23,24, 25, 28, 30, 31, 33, 36; t. 3, r. 1,3, 4,8, 11,12,14, 15,16,22,23,24, 30. PW; r. 3, 13. Janicki, oficer pełniący rolę tłumacza, „... po tatarskujak po polsku mówił". OM; t. 2, r. 25. Janicz, Węgier, stary żołnierz, jeden z obrońców Jasnej Góry. P; t.2,r. 15. Janisz-basza, brał udział w bitwie pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Jaraczewski Benedykt (Stefan), herbu Za- remba (1620-1657), zakonnik, poseł z klasztorujasnogórskiego do Wrzesz- czowicza. P; t.2,r. 13. Jaraczewski Stanisław, spod Pyzdrów. P; t. l, r. 10. Jarecki, niewidomy, poszedł jednak pod Chocim w 1673 roku, prowadzony przez pachołków. PW; Epilog. Jarosz, dawny setnik księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, członek starszyzny kozackiej. OM; t. 2, r. 17. Jaskólski, ksiądz, kapelan husarski, daw- ny żołnierz, wygłosił mowę pogrze- bową nad trumną Zakrzewskiego, przebywał w oblężonym Zbarażu. OM; t. l, r. 5, 13; t. 2, r. 24, 25. Jaszewski, niegdyś posłował od Siczy do księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, członek starszyzny kozackiej. OM;t. 2, r. 17, 18. Jaworscy, wolentarze. P; t. 2, r. 6. Jaworscy, sąsiedzi Rzędzianów, z który- mi mieli proces o gruszę, ciągnący się 50 lat; proces przegrali i „poszli z tor- bami". OM; t. 2, r. 21. P; t. 2, r. 5. Jehu-aga, porwał Halszkę Motowidłównę. PW; r. 25. Jelec, dawny sługa i przyjaciel domu Wi- śniowieckich. OM; t. l, r. 29. Jełowiccy, walczyli pod Machnówką. OM; t. l, r. 27. Jerlicz Joachim, herbu Lis (1598-1673), autor dzieła Letopisec, albo kronicz- ka..., obejmującego okres 1620-1673. Informator o (rzekomej) śmierci He- leny. OM; t. l, r. 28. Jeziorkowska Barbara, patrz także Woło- dyjowska. Patrz Słownik postaci - Je- ziorkowska Barbara (Wołodyjowska). PW; r. 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 14, 16, 17,19,20. Jeziorkowski, herbu Rawicz, komisarz do rozgraniczenia Podola, ojciec Basi Je- ziorkowskiej. PW; r. 6. Józefowicz, jeden z oficerów księcia Janu- sza Radziwiłła, po ogłoszeniu ugody kiejdańskiej cisnął buławę do nóg księcia. P; t.l,r. 13. Judycki Mikołaj Władysław (Aleksan- der?), herbu Radwan (zm. 1670), ka- waler maltański, „wielki rycerz", uwięziony przez księcia Janusza Ra- dziwiłła w Kiejdanach. P; t.l,r. 12,13, 17. 141 Indeks postaci występujących w Trylogii Jury ca, znający język turecki wysłannik z oblężonego Kamieńca Podolskiego do sułtana Mehmeda IV. Przekazał od- powiedź na ultimatum tureckie. PW; r. 33, 34. Jurzyc, zwolennik księcia Janusza Radziwiłła - „bliższy on nam niż Jan Kazimierz". P; t.l,r. 22. Kalina, pułkownik kozacki; Skrzetuski i Regowski rozbili jego oddział pod Zamościem. OM; t. 2, r. 14, Kalinowscy. OM; t. l, r. 12, 16,26. Kalinowska, przebywała w Kamieńcu podczas oblężenia. PW; r. 50. Kalinowski Marcin, herbu Kalinowa (1605-1652), hetman polny koronny 1646, po bitwie pod Korsuniem w nie- woli tatarskiej, zginął pod Batohem. OM; t. l, r. 6; t. 2, Epilog. Kalinowski Samuel (zm. 1652), syn Mar- cina. Książę Bogusław „wyzwał go na rękę" pod Beresteczkiem. P; t. l, r. 24. Kaliński Seweryn Mikołaj, herbu Topór (zm. 1663), rotmistrz królewski, sta- rosta bracławski. Przejściowo sojusz- nik Szwedów, „pobił piechotę szwedz- ką i opuścił Karola Gustawa". P; t. 2, r. 18, 20, 21; t. 3, r. 1,4. Kałuszewski, dowodził piechotą „węgier- ską", dwustuosobowym oddziałem, który własnym sumptem wystawił Wołodyjowski. PW; r. 50. Kałuszowski, stary przyjaciel Wołody- jowskiego, zginął w czasie oblężenia Kamieńca Podolskiego. PW; r. 55. Kamińska, panna, córka łowczego zwino- grodzkiego, synowica księdza Kamiń- skiego. PW; r. 32, 33. Kamiński, patrz Słownik postaci - Kamiń- ski. PW; r. 32, 34, 41, 50, 55, 56. Kanazyl, poseł polski do Sztokholmu. P; t. l, r. 10. Kanneberg (Christoph?), pułkownik, do- wódca szwedzkiego oddziału rozbitego nad Sanem pod Jarosławiem przez woj- ska Stefana Czamieckiego. Kanneberg został zabity przez Wołodyjowskiego. P; t. 3, r. 4, 5. Kapłan, Kapłan Gerej. PW; Epilog. Kapuła, jeden z muzyków królewskich, z opowieści Wołodyjowskiego w Pa- cunelach o dworze królewskim. P; t. l, r. 7. Kara Mustafa, Czarny Mustafa, kajmakan, anatolski basza. PW; r. 45, 46,49,53. Karlstrom, dowódca szwedzki u Bogusła- wa Radziwiłła. P; t. 3, r. 18. Karol Gustaw, patrz Słownik postaci - Karol X Gustaw. OM; t. 2, Epilog. P; t. l, r. 10, 23, 24, 25; t. 2, r. 7, 8, 10, 11,16,20,27,28,32, 37, 40; t. 3, r, 1,2,3,4,5,6,7,8,9,10,15,16, 22,23,24, PW; r. 9, 14. Karwiczowie, harcownicy pod Konstan- tynowem. OM; t. l, r. 30. Karwowscy, wolentarze z Lubelskiego. P; t. 2, r. 6. Kasseka, pierwsza żona sułtana tureckie- go Mehmeda IV. PW; r. 45, 46. Kaweccy, dwaj bracia. Samuel i Jan (młodszy), dowódcy chorągwi pancer- nej. Polegli pod Gołębiem. P; t. 3, r. l. Kazanowscy. OM; t. 2, r. 23. Kątski (Kącki, Kontski) Marcin Kazi- mierz, herbu Brochwicz (1636-1710), dowódca artylerii w bitwie pod Cho- cimiem w 1673 roku. PW; Epilog. 142 Indeks postaci występujących w Trylogii Ketling-HassIing ofElgin, patrz Słownik postaci - Ketling-HassIing ofElgin. P; t. 3, r. 11, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 22. PW; r, 3, 4, 5, 6, 9, 10, 11,12, 13, 14, 16, 17, 18, 19,20,29,41,43,44, 50,53,54,55,56. Ketlingowa, patrz Słownik postaci - Dro- hojowska Krystyna (Krzysia). PW; r. 43, 44, 50, 51,55. Kiaja, „lew boży", dowódca janczarów w bitwie pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Kiemlicze, patrz Słownik postaci - Kiem- licze (ojciec i synowie: Kosma i Da- mian). P; t. 2, r. 2, 3, 4, 9, 13, 18,20,21,23, 38; t. 3, r. 11,24,25. Kieremowiczowa, mieszczanka, której mąż został wzięty w jasyr przez Tata- rów. PW; r. 32, 33, 35. Kierdeje, dwaj bracia, walczyli pod Kon- stantynowem. OM; t. l, r. 27,28. Kimbar, uczestnik bitwy pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Kisiel Adam, patrz Słownik postaci - Ki- siel Adam. OM; t. l, r. 2, 26, 27, 28, 29; t. 2, r. 8, 16,17,18. Kislar-Bak, zabity pod Zbarażem przez Longinusa Podbipiętę. OM; t. 2, r. 24. Kiszczanka Anna, matka księcia Janusza Radziwiłła. W posagu wniosła Radzi- wiłłom Ki ej dany. P; t. l,r. 12. Kiszkowie, poprzez Kiszków Kmicic był spokrewniony z Radziwiłłami - „tyś Kiszków krewny, a ja się z Kiszczan- ki rodzę". P; t. l, r. 13; t. 2, r. 26, 39. Kłodziński, rotmistrz powiatu poznań- skiego, protestował przeciw kapitula- cji w Ujściu. P; t.l,r. 10,11. Kmicic Andrzej, patrz Słownik postaci - Kmicic Andrzej, patrz także Babinicz, Kmitah. Kadr z filmu Pan Wolodyjowski, reż. Jerzy Hoffman, Barbara Jeziorkowska z Krzysia Drohojowską 143 Indeks postaci występujących w Trylogii P; t. l. Wstęp, r. 1,2, 3, 4, 6, 7, 8, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 19,20,21,22, 23, 24,25, 26; t. 2, r. l, 2, 3,4,7, 8,9,10,11,12,13,14, 15,16, 17, 18, 19,20,21,22,23,24,26,28, 31,32,33,34,35,36,37,38,39, 40; t. 3, r. 7, 8, 10, 11,12, 13, 14, 15, 19,21,22,23,24,25,28,29, 30. PW;r. 1,4,5,7. Kmicic (bez imienia), miecznik orszański, ojciec Andrzeja. P; t. l, r. l. Kmicic Jakub, stryjeczny brat Andrzeja. P; t. l, r. 19, 21, 23; t. 2, r. 6,7; t. 3, r. 30. Kmita Czamobylski Filon, przodek Kmi- ciców herbu Chorągwie, rodzina nie spokrewniona z Andrzejem Kmici- cem. P; t. l, r. 3. Kmitah, tak nazywali Andrzeja Kmicica Tatarzy z czambułu Akbah-Ułana. P; t. 2, r. 34. Kobyiecki Franciszek, herbu Godziem- ba (1625-1682), dowódca piechoty łanowej pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Kochowski Felicjan, dowodził piechotą nawój owską. P; t. 2, r. 25. Kokosiński Jaromir, „Jarosz", herbu Pyp- ka, jeden z „kompanionów" Kmicica. Patrz Słownik postaci - Kmicicowa „kompania" oraz Kokosiński Jarosz (Jaromir). P; t. l, r. l, 2, 3, 4, 5, 6; t. 2, r. 18; t. 3, r. 24. Komorowski Adam, podczas uczty w Kiejdanach odczytał na polecenie księcia Janusza Radziwiłła tekst ugo- dy ze Szwedami. P; t. l, r. 12,13. Konaszewicz-Sahajdaczny Piotr (Kuna- szewiez) (zm. 1622), hetman kozac- ki. Pod jego dowództwem armia ko- zacka, licząca prawie 30 000, walczyła obok wojsk polskich pod Chocimiem w 1621 roku. OM; t. l, r. l, 8; t. 2, r. 2. Kondeusz, Louis II de Conde (1621- 1686), wybitny wódz, francuski kan- dydat do tronu polskiego. PW; r. 17. Kondracki, starał się o rękę Basi Jezior - kowskiej. PW; r. 6. Koniecpolscy. OM; t. l, r. 12, 16,26. Koniecpolski Aleksander, patrz Słownik postaci - Koniecpolski Aleksander. OM; t. l, r. 12,23,24,29. Koniecpolski Stanisław (1590 - 1646), hetman wielki koronny od 1632 roku. „Nieboszczyk, ojciec chorążego", „na starostwo uszyckie Zagłobę promo- wał". PW;r. 15,22. Konnaberg, walczył pod Prostkami, do- wódca jednego z pułków pruskich. P; t. 3, r. 25. KonojadzkiJedenz oficerów w Zamościu „pogrążony" przez Anusię Borzobo- hatą-Krasieńską. P; t. 2, r. 34. Konstancja, żebraczka jasnogórska o prze- zwisku „Kostucha". P; t.2,r. 13, 17,19. Kopystyński, sąsiad Kiemliczów, przez nich zabity. P; t. 2, r. 2. Korbut, starosta lityński, o przyznanie tego starostwa zabiegał również Krze- czowski. OM; t. l, r. 14. Kordecki Augustyn, patrz Słownik postaci - Kordecki Augustyn. P; t. 2, r. 12,13,14,15,16,17,19,21, 26,27,31,33. Korecki, książę z Korca. OM; t. 2, r. 20, 23. Korf, dowódca oddziału niemieckiego w oblężonym Zbarażu. OM; t. 2, r. 24, 25. 144 Indeks postaci występujących w Trylogii Korf (Korff) Mikołaj, herbu własnego (zm. 1659), wojewoda wendeński, podpisał ugodę kiejdańską. P; t. l,r. 12, 14,15,17;t. 2, r. 7. Korfowa, żona wojewody wendeńskiego. P; t. l, r. 13; t. 2, r. 8. Korpan, przywódca kozacki, pokonany przez Wołodyjowskiego. PW; r. 50. Korsak, pułkownik petyhorski, brał udział w bitwie pod Prostkami. P; t. 3, r. 25. Korsz Zienkowicz, przyniósł wiadomość o buncie w Owruckiem. OM; t. l, r. 29. Koryciński Stefan, z Pilicy, herbu Topór (l 617-1658), kanclerz wielki koronny. P; t. 2, r. 20, 21; t. 3, r. 14. Korycki, pułkownik, pochodzenia tatar- skiego, dowódca piechoty niemieckiej (OM), dowódca piechoty ruskiej i ma- zurskiej pod Chocimiem w 1673 roku. W konstruowaniu tej fikcyjnej posta- ci Sienkiewicz wykorzystał elementy życiorysu Krzysztofa Koryckiego her- bu Prus I, zmarłego w 1677 roku. OM; t. l, r. 28, 29, 30; t. 2, r. 4, 8, 27. PW; Epilog. Koryznowie, znaczniejsza rodzina szla- checka, sąsiedzi Billewiczów. P; t. l, r. l. Korz-aga, dostojnik tatarski z otoczenia chana pod Zbarażem. OM; t. 2, r. 27. Kos, porwany przez Hamdi-beja w wal- kach harcowników pod Kamieńcem Podolskim. PW; r. 52. Kosmacz, wachmistrz, w oddziale Zagtoby. OM; t. 2, r. 6. Koszucki. P; t. l, r. 10. Koszyc, dowódca chorągwi. P; t.l,r. 10. Kotczyc, pod jego opieką pan Sapieha posłał do Grodna pannę Annę Borzo- bohatą-Krasieńską. P; t. 2, r. 36, 37, 39. Kotowski Konstanty, herbu Pomian (1610-1665), jeden z przywódców konfederackich. P; t. 2, r. 5, 6, 7. Kotwicz, dowodził chorągwią pod War- szawą. P; t. 3, r. 11,12,25. Kowalscy, herbu Korab. P; t.l,r. 17. Kowalscy, herbu Wierusz. P; t. l,r. 17. Kowalski Roch, patrz Słownik postaci - Kowalski Roch. P; t. l, r. 17, 18, 20; t. 2, r. 5, 6, 28, 31; t. 3, r. 3,4,5,6,7,8,9,11,14,23,24. Kozra, tłumacz turecki pod Kamieńcem Podolskim. PW;r.54. Krepsztuł, oficer księcia Janusza Radzi- wiłła w Kiejdanach. P; t. l, r. 12. Krępski (właśc. Kremski), ataman kozac- ki, uczestnik buntu Nalewajki i Łobo- dy, wybrany na przywódcę po śmier- ci Łobody. OM; t. l, r. 2, 5. Kryczyński Aleksander (1630-1674), puł- kownik, Tatar z Lipków, przeszedł na stronę sułtana. Bunt spowodowany był między innymi niewypłacaniem żołdu. W służbie tureckiej Kryczyński został mianowany bejem barskim. PW; r. 24, 27, 28,30, 35,36,37,38, 39,42, 46,56. Krynicka, właścicielka wsi Basań, ocalo- na przez wojska księcia Jeremiego. Oblegana przez chłopstwo we dworze wraz z dziewiętnaściorgiem dzieci - „a w tym samych panien czternaście". OM; t. l, r. 24. Krzeczowski, patrz Słownik postaci - Krzeczowski (właśc. Krzyczewski) Stanisław. OM; t. l, r. 8, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,21,22,26,29. Krzetowski, łowczy, członek delegacji komisarzy do Chmielnickiego, spowi- nowacony z Janem Skrzetuskim. 145 Indeks postaci występujących w Trylogii Indeks postaci występujących w Trylogii OM; t.2,r. 16, 18. Krzycki, podkomorzy, wraz z Zagłobą miał zdobywać zwolenników powie- rzenia korony Michałowi Korybuto- wi Wiśniowieckiemu. PW;r. 15,20. . Krzysztoporski Mikołaj, jeden z obroń- ców Jasnej Góry. P; t.2,r. 16, 27. Krzywonos Maksym, patrz Słownik po- staci - Krzywonos Maksym. OM; t. l, r. 15,16,19,21,26,27,28, 29, 30, 31; t. 2, r. 1,2, 5, 8, 11, 14, 15,21,22,27,30. Krzywonos, syn. OM; t. l, r. 27. Ksenia, bondarówna (bednarzówna), pan- na młoda. Na jej weselu oddział Za- głoby wpadł w ręce Bohuna. OM; t. 2, r. 6. Kuczuk-Olbroto, właściciel wsi Gawny koło Taurogów. P; t. 3, r. 16. Kuklinowski, patrz Słownik postaci - Kuklinowski Andrzej. P; t. 2, r. 15,16,17,18,19,20,21,33; t. 3, r. 8. Kulczyński, skarbnik kijowski, członek delegacji komisarzy do Bohdana Chmielnickiego, wręczał Chmielnic- kiemu chorągiew. OM; t. 2, r. 16,18. Kulesza Stanisław, wojewoda ostrzeszow- ski, jeden z przywódców w Wielko- polsce, walczący przeciw Szwedom. P; t. 2, r. 19, 20, 25, 27. Kulwiec-Hippocentaurus, jeden z „kompanionów" Kmicica, patrz Słownik postaci - Kmicicowa „kom- pania". P; 1.1,r. l,2,4,5,6;t. 2, r. 18; t. 3,r. 17,24. Kulwiecówna-Hippocentaurus, panna Franciszka, ciotka Oleńki Billewi- czówny. P; t. l, r. l, 5; t. 3, r. 15, 17, 30. Kułak, dowodził pułkiem karwowskim pod Zbarażem. OM; t. 2, r. 24, 25. Kułak-murza, pobratym Adama Nowo- wiejskiego. PW; r. 32. Kuna, setnik Burłaja. OM; t. 2, r. 23. Kupcewicz, witebszczanin, umierając wyznał, że to on był autorem listu do Szehina, a nie Wasyl Kurcewicz (oj- ciec Heleny), niesłusznie oskarżony. OM; t. l, r. l. Kurcewicz Andrzej. OM; t. l, r. 3, 4; t. 2, r. 20. Kurcewicz Jur, Fedor. OM; t. l, r. 3, 19; t. 2, r. 20. Kurcewicz Konstantyn, mąż kniahini. OM; t. l, r. 3. Kurcewicz Mikołaj, zabity przez Bohuna. OM; t. l, r. 3, 18. Kurcewicz Symeon, zabity przez Bohuna. OM; t. l, r. 3, 18. Kurcewicz Wasyl, syn Konstantyna, ośle- piony przez Turków. OM; t. l, r. 3, 18. Kurcewicz Wasyl, ojciec Heleny. OM; t. l, r. 3. Kurcewiczowa, patrz Słownik postaci - Kureewiczowa. OM; t. l, r. 3, 18. Kurcewiczówna-Skrzetuska Helena, patrz Słownik postaci - Kureewiczówna Helena (Skrzetuska). OM; t.l,r. 3, 13, 15, 16, 17, 18,19, 20, 21, 22, 23, 24; t. 2, r. 2,3,10, 11, 13, 17,22,23,28. P; t.l,r. 17. PW; r. 6. Kurdłuk, dowódca Tatarów astrachań- skich pod Kamieńcem Podolskim. OM; t. 2, r. 24. Kumatowski Edmund, kalwin, w obozie pospolitego ruszenia pod Ujściem. P; t. l,r. 10. Kumatowski Jacek, kalwin, w obozie po- spolitego ruszenia pod Ujściem. P; t. l, r. 10. Kuroszlachcic, oficer polski, poległ pod Konstantynowem. OM; t. l, r. 31. 147 Indeks postaci •występujących w Trylogii Kuszel, porucznik dragonów w wojsku księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 21, 22, 23, 27, 30; t. 2, 4, 9, 11, 12, 13,23,24,30. PW;r.6,17. Kwasibrocki, major, w Kamieńcu dowodził piechotą księdza biskupa krakowskiego. PW; r. 50, 54, 56. Kwilecki, spod Nakła, w obozie pospoli- tego ruszenia pod Ujściem. P; t.l,r. 10. von Kyritz, pułkownik, dowódca piecho- ty u księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. 2, r. 38, 39; t. 3, r. 16, 18. • Laboureur Jan, w relacji ze swej podróży pisał niezwykle pochlebnie o księciu Januszu Radziwille. P; t.l,r.13. Lanckoroński Hieronim, herbu Zadora, syn Stanisława (zm. 1697), podkomo- rzy podolski. W oblężonym Kamień- cu Podolskim. PW; r. 22, 50, 51. Lanckoroński, patrz Słownik postaci - Lanckoroński Stanisław. P; t.2,r. 11, 17,27;t. 3, r. 14. PW; r. 37. Lanckoroński Wespazjan, biskup, patrz Słownik postaci - Lanckoroński We- spazjan. PW; r. 50, 53. Lassota, zakonnik na Jasnej Górze. P; t. 2, r. 16,17. Lassota Eryk von Steblau (1550-1616), poseł cesarza Rudolfa II na Zaporoże w 1594 r. OM;t. l,r. 11. Lelczyc, oficer w Chreptiowie. PW; r. 25. Lenc, oficer księcia Jaremy Wiśniowiec- kiego, spotkał Jana Skrzetuskiego na zgliszczach Rozłogów, spalonych przez Bohuna. OM; t. l, r. 16. Leńska Aniela, panna z fraucymeru księż- nej Gryzeldy Wiśniowieckiej. OM; t. l, r. 5. Leszczyński Bogusław, herbu Wieniawa (1612-1659), generał wielkopolski. P; t. l, r. 10. Leszczyński Jan, herbu Wieniawa (1603- 1659), jako wojewoda łęczycki po- słował do Szwecji po śmierci Krzysz- tofa Opalińskiego, wojewoda po- znański, podkanclerzy, później kanc- lerz wielki koronny, wojewoda kra- kowski. P; t. l, r. 10; t. 2, r. 27, 30. Leszczyński Wacław (1605-1666), pry- mas od 1658 roku. P; t. 2, r. 21, 25. Lew, dowodził obroną zameczku w Mach- nówce. OM; t. l, r. 27. Lindorm, wyparty z zamku pileckiego przez oddział Warszyckiego. P; t. 2, r. 25. Linkhauz, dowódca dragonii. PW;r.21,22. Lipnicki Stanisław Jan, herbu Hołobok (1615-1681), pułkownik wojsk Wiel- kiego Księstwa Litewskiego, marsza- łek mozyrski, jeden z dowódców kon- federackich. P; t. 2, r. 5, 6, 7. Lisola, patrz Słownik postaci - Lisola Franz Paul. P; t. 2, r. 11, 13, 20; t. 3, r. 12. Loewenhaupt (Lówenhaupt Ludwik), hra- bia, delegat szwedzki do księcia Ja- nusza Radziwiłła w Kiejdanach. P; t.l,r. 12, 13. Loewenhaupt, generał szwedzki, główno- dowodzący wojskiem na Żmudzi. P; t. 3, r. 8, 12, 14, 15, 18,21,22. Lubieniec, żołnierz Kmicica. P; t. l, r. 25, 26; t. 2, r. l. Lubomirski Herakliusz Stanisław (1642- 1702), syn Jerzego. P; t. l,r. 23. Lubomirski Jerzy, patrz Słownik postaci - Lubomirski Jerzy. P; t. l, r. 23; t. 2, r. l, 20, 25, 27; t. 3, r. 4, 5, 6, 7, 9, 12, 13,29. PW;r. 1,3,45. 148 Indeks postaci występujących w Trylogii Lubomirski Konstanty, marszałek koła rycerskiego. P; t. 2, r. 27. Lubomirski Stanisław (1583-1649), oj- ciec Jerzego, dowodził husarią pod Chocimiem w 1621 r. OM; t. l, r. 8. PW; r. 50. Ludwika Maria, patrz Słownik postaci - Ludwika Maria Gonzaga. P; t.l,r. 13, 25;t. 2, r. 7, 9, 21,22. PW;r. 13. Lupuł Bazyli (Lupul Vasiliu), hospodar wołoski. P; t. 3, r. 2. Luśnia Zydor, patrz Słownik postaci - Luśnia Zydor. PW; r. 41, 47, 48,49,52,54,55,56. Łasko Patroni (Petroni), ksiądz prawo- sławny z monasteru w Huszczy, po 1657 roku w obozie Wyhowskiego. OM; t. l, r. 26. Łaszcz Samuel, patrz Słownik postaci - Łaszcz Samuel. OM; 1.1, r. 30; t. 2, r. 4,6,14,19,21,23. P;t. l, r. 23; t. 2, r. 26, 31. Łączyński, „w jego zastępstwie" pan pi- sarz Rzewuski dowodził regimentem w Kamieńcu Podolskim. PW; r. 50. Łętowski, karmelita. Brał udział w posel- stwie Adama Kisiela do Bohdana Chmielnickiego. OM; t.2,r. 16, 18. Łoboda Fedor, przywódca powstania wznie- conego wspólnie zNalewajką w 1595 roku. Zamordowany przez Kozaków w 1596 roku. PW; r. 23. Łoboda Fedor, pułkownik perejasławski. OM; 1.1, r. l, 2,6,12,17,26; t. 2, r. 24. Ługowski, dworzanin królewski. P; t.2,r. 21,22. Łuszczewska Oleńka, córka starosty so- chaczewskiego, czytała Kmicicowi proroctwo św. Brygidy. P; t.2,r. 10. Łuszczewski, starosta sochaczewski, ob- legany przez „hultąjstwo" w swoim majątku Strugi, obroniony przez Kmi- cica. P; t.2,r. 10. Łużecki, brat kasztelana podlaskiego, sta- cjonując w Batohu wraz z Hanenką, czuwali nad ruchami Doroszenki. PW; r. 47. Łużecki Stanisław Karol, herbu Lubicz (zm. 1686), kasztelan podlaski, wal- czył pod Chocimiem w 1673 roku. PW; r. 56. Machnicki, oberszter. OM; t. l, r. 24, 25, 30; t. 2, r. 8, 9, 24. Magnus, graf, szwagier Karola Gustawa. P; t. l, r. 23. Maj, poległ w bitwie pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Makowiecka, patrz Słownik postaci - Makowiecka Anna. PW;r. 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 17, 18, 19,50,51. Makowiecki, patrz Słownik postaci - Makowiecki Stanisław. PW; r. 6, 14, 16, 17, 18, 19, 26, 50, 51,53,54,55. Maksym, Kozak w służbie u Kurcewi- czów w Rozłogach. OM; t. l, r. 18. Malawski, zginął podczas bitwy pod Go- łębiem. P; t. 3, r. l. Małachowski, o. Zachariasz, zakonnik w klasztorze jasnogórskim. P; t.2, r. 16. Małyszka, dowódca kozacki rozbity przez Wołodyjowskiego. PW; r. 50. Mańkowscy, polegli pod Czołhańskim Kamieniem. OM; t. 2, r. 24. Marek, jeden z muzyków królewskich, z opowieści Wołodyjowskiego w Pa- cunelach o dworze królewskim. P; t. l, r. 7. 149 Indeks postaci występujących w Trylogii Markos-Szeluta, harcownik pod Kamień- cem Podolskim. PW; r. 52. Maskiewicz Bogusław, patrz Słownik po- staci - Maszkiewicz Bogusław. OM; t. l, r. 21, 22, 25. Matczyński, obrońca Kamieńca Podol- skiego, jeden z dowódców artylerii. PW; r. 50. Mazarin Jules (1602-1661), kardynał i polityk francuski. P; t. 2, r. 7, 8. Mellechowicz, patrz Słownik postaci - Tuhajbejowicz (Mellechowicz)'Azja. PW; r. 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 32. Mendog, Mindowe (zm. 1263), wielki książę litewski, w 1251 roku przyjął chrzest i został królem. Wywodzili się od niego Billewiczowie. P; t. l, r. l. Miaskowski Maksymilian, kasztelan krzy- wiński. P; t.l,r. 10. Miaskowski (właśc. Miastkowski) Woj- ciech, herbu Leliwa (zm. 1654), pod- komorzy lwowski, jeden z czterech komisarzy, którzy pod kierunkiem Adama Kisiela rokowali z Bohdanem Chmielnickim w Perejasławiu. OM; t. 2, r. 16. Miazga, herbu Prus, harcownik pod Ka- mieńcem Podolskim. PW; r. 52. Michałko, pacholik księży ze wsi Rudnik, powiadomił polskie wojsko o pobycie na plebanii w Rudniku Karola Gusta- wa, a w czasie walki z oddziałem chroniącym króla zdobył chorągiew. P; t. 3, r. 6, 7, 9. Mielecki, jeden ze starszych zakonników jasnogórskich, były żołnierz. P; t. 2, r. 13,16. Mieleszko, pułkownik księcia Janusza Radziwiłła w Kiejdanach, opowie- dział się po stronie księcia po ogło- szeniu tekstu ugody ze Szwedami. P; t. l, r. 13,15,16, 17, 19,21,25. Mierzej ewski Aleksander, dworzanin kró- la Jana Kazimierza przebywający w Kiejdanach u księcia Janusza Radzi- wiłła. P; t.l,r. 12, 13. Migurski, porucznik księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 16,23,25,30. Milczewski, jeden z muzyków królew- skich z opowieści Wołodyjowskiego w Pacunelach o dworze królewskim. P; t. l, r. 7. Miller von der Luhne Burchard patrz Słownik postaci - Muller (Miller) Burchard. P; t. 2, r. 13,14,15,16,17,18,19,20, 21; t. 3, r. 1,4,8, 14. Mirski, pułkownik, dowódca husarii księ- cia Janusza Radziwiłła, po ogłoszeniu tekstu ugody kiejdańskiej rzucił buła- wę do nóg księcia. W rzeczywistości Grzegorz Mirski herbu Białynia (zm. 1661), służył wiernie księciu Januszo- wi Radziwiłłowi i Szwedom. P; t. l, r. 13,14,16,17,18, 19, 20, 21, 25; t. 2, r. 4, 6. Mohilanka, „nasz książę rodzi się z Mo- hilanki", Regina (Raina) Mohiła (zm. w 1619), matka Jeremiego Wiśnio- wieckiego, żona Michała od 1603, córka Jeremiasza Mohiły, hospodara mołdawskiego. Poprzez małżeństwa trzech dalszych córek hospodar był spowinowacony z Koreckimi, Potoc- kimi i Firlejami. Jego syn - Piotr zo- stał później metropolitą kijowskim. OM; t. l, r. l. Mokoszycki, zginął w Kamieńcu. PW; r. 55. Mokrski, pułkownik księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 30. Montwiłłowie, znaczniejsza rodzina szla- checka w sąsiedztwie Billewiczów. P; t. l, r. l. Morawski, rotmistrz tatarski z Lipków, przeszedł na stronę turecką. PW; r. 24, 27, 35, 46. 150 Indeks postaci występujących w Trylogii Mosiński Zygmunt, jeden z obrońców Częstochowy. Podczas ostrzału arty- leryjskiego granat szwedzki wpadł pod kołyskę jego dziecka, ale nie wy- buchł, co poczytano za widomy do- wód opieki boskiej. P; t.2,r. 13, 15,16. Motowidło, patrz Słownik postaci - Mo- towidło Jan (Samuel). PW; r. 21, 23, 24, 25, 26, 36, 37, 40, 41,42,47,48,50,56. Motowidłówna Halszka, siostra Motowi- dły, wzięta w jasyr. PW;r.25. Mrozowicki, pułkownik korsuński, w wojskach Bohdana Chmielnickiego pod Zbarażem. OM; t.2,r. 24, 25. Muchowiecki, patrz Słownik postaci - Muchowiecki. OM; 1.1, r. 5,17,22,23,24; t. 2, r. 16, 19,24,25,27,28. Muchtar-bej, jeden z dostojników tureckich, wysłany do oblężonego Kamieńca Po- dolskiego z poselstwem od sułtana. PW; r. 54. Murad, basza walczący pod Kamieńcem. PW;r.51. Murza-bej, wziął w jasyr Antoniego Bo- skiego, ojca Zosi. PW; r. 27. Muszalski, patrz Słownik postaci - Mu- szalski. PW; r. 23, 24, 28, 33, 36,37,40,41, 47,50,52,53,55,56. Myśliszewski, chorąży czemichowski. PW; r. 21, 24, 42, 44,50,54,56. Nalewajko (Naływajko) Semen (Sewe- ryn), ataman kozacki, przywódca po- wstania wznieconego wspólnie z Ło- bodą w roku 1595. Ścięty w Warsza- wie w 1597 roku. OM; t. l, r. 2,8,11,12,13,14,16,26. PW;r.23. Naokołopalec, podpułkownik kozacki. OM;t. l, r. 16, 17. . Napierski (Kostka-Napierski) Aleksander Leon (zm. 1651), pochodzenie nie wyjaśnione, w służbie szwedzkiej, potem w służbie króla Władysława IV. Organizator powstania chłopskiego na Podhalu. Torturowany i stracony w Kra- kowie. P; t. 3, r. 29. Naruszewicz Aleksander Krzysztof, her- bu Wadwicz (zm. 1668), pisarz polny litewski, poseł do Szwecji wraz z Ja- nem Leszczyńskim, wojewodą łęczyc- kim. Później podkomorzy litewski od 1658 roku. P; t.l,r. 10. Nawiragh, delegat patriarchy uzmiadziń- skiego. PW; r. 27, 32, 35, 37. Nebaba, pułkownik kozacki, rozgromio- ny przez wojska litewskie nad Prype- cią. OM; t.2,r. 15,25. P; t. 2, r. 7. Neczaj (Nieczaj) Daniel (Daniło), herbu Pobóg z odmianą (zm. 1651), kozac- ki pułkownik bracławski, brał udział w walkach pod Konstantynowem, Pi- ławcami, uczestnik oblężenia Zbara- ża. OM; t. l, r. 8; t. 2, r. 24. Neresewiczowa, jej mąż został wzięty w jasyr przez Tatarów. PW; r. 32, 33, 35, Nienaszyniec, patrz Słownik postaci - Nienaszyniec. PW; r. 23, 24, 25, 26, 27, 28, 31, 36, 37,41,47,56. Nieszkowski, najstarszy zakonnik na Ja- snej Górze. P; t.2,r. 12. Niewiarowski, pułkownik, oficer księcia Janusza Radziwiłła, po ogłoszeniu tekstu ugody kiejdańskiej, podobnie jak wielu innych dowódców, cisnął księciu buławę pod nogi. Jednak przeląkł się i nadal pozostał w służ- bie Radziwiłłów. Sienkiewicz, two- rząc tę postać, wykorzystał elementy życiorysu Stefana Niewiarowskiego herbu Lubicz (zm. 1665), pułkowni- 151 Indeks postaci występujących w Trylogii ka wojska Wielkiego Księstwa Litew- skiego. P; t. l,r. 12, 13,14,19; t. 2, r. 7. Niewodowski, dowodził chorągwią, w której za młodych lat służył ks. Ka- miński. PW; r. 25. Nikczemni, panowie Nikczemni, obaj za- bici przez Burdabuta pod Machnówką. OM; t. l, r. 27. Norman, pułkownik szwedzki. P; t. 4, r. 26. Nosacz Tymosz, herbu własnego (zm. w 1667), członek starszyzny kozac- kiej, pułkownik pryłueki. OM; t. l, r. 26. Nowowiejska Ewa, patrz Słownik posta- ci - Nowowiejska Ewa. PW; r. 27, 28, 29, 30, 32, 33, 35, 36, 37, 39, 42,46. Nowowiejski, patrz Słownik postaci - Nowowiejski (ojciec Adama). PW; r. 27, 28, 29, 35, 37, 39. Nowowiejski Adam, patrz Słownik posta- ci - Nowowiejski Adam. PW;r. 5, 7, 8,9, 10, 11, 14, 17,24, 27,28,29,32,34,35,37,39,42, 44,47,48,49,50, 55, 56. de Noyers Pierre, sekretarz królowej Ma- rii Ludwiki. P; t. 2, r. 21; t. 3, r. 2. Nuradyn, brat chana, właściwie nureddin (tytuł), współregent z kałgą, zarządca lewej części państwa i dowódca lewe- go skrzydła wojsk. OM; t. 2, r. 24, 27, Epilog. Oettingen, jeden z cudzoziemskich ofice- rów w Taurogach. P; t.3,r. 22. Ogarek, czeladnik. P; t. l, r. 7. Okielnicki, chorąży wieluński, jeden z obrońców klasztoru jasnogórskiego. P; t. 2, r. 12. Oleksicz, zginął pod Czołhańskim Kamie- niem. OM; t. 2, r. 24. Olesza, z Kiemnar, z „partii" Tomasza Billewicza. P; t. 3, r. 27. Olszowski, patrz Słownik postaci - 01- szowski Andrzej. PW;r. 15, 17,21. Opaliński Krzysztof, patrz Słownik posta- ci - Opaliński Krzysztof. P; t. l, r. 10, 12, 15, 20, 22; t. 2, r. 25, 27,31. Opaliński Piotr (Jan Piotr), herbu Łodzią (1601-1665), wojewoda podlaski, potem kaliski, zwolennik króla Jana Kazimierza. P; t. l, r. 10; t. 3, r. 14. Orlik, herbu Nowina, miał „czaszkę zło- tem lutowaną, bo mu ją granat szwedz- ki czasu swego nadłupał". PW;r.5. Orpiszewski, oficer księcia Jeremiego Wiśniowieckiego, występuje w scenie spotkania z Janem Skrzetuskim na zgliszczach Rozłogów, spalonych przez Bohuna. OM; t. l, r. 16. Orpiszewski, napadł na niego Kokosiński, „dom mu spalił, dziewkę porwał, lu- dzi wyciął". P; t. l, r. 10. Osiński Samuel, herbu Radwan (zm. w 1649), pułkownik dragonów, oboźny litewski od 1645 roku. Walczył dzielnie pod Konstantynowem i Piławcami. OM; t. l, r. 28, 29, 30; t. 2, r. 8, 9. Oskierko, patrz Słownik postaci - Oskier- ka Samuel ( w Potopie Oskierko). P; t. l,r. 13, 15, 16,17,19, 20,21,25; t. 2, r. 4, 6, 28, 29,37,38,39,40; t.3,r. 11, 12. Osman II, sułtan turecki, odstąpił od ob- legania Kamieńca w 1621 r. PW; r. 50. Ossoliński Jerzy, patrz Słownik postaci - Ossoliński Jerzy. OM; t. 2, r. 10, 14, 29. Ostap, pułkownik kozacki, wraz z Han- dżą zdobywca Nesterwaru. OM; t. l, r. 26. 152 Indeks postaci występujących w Trylogii Ostranic (Ostranin) Stefan (zm. w 1641), hetman kozacki, brał udział w buntach kozackich, zabity przez niezadowolo- nych z jego polityki Kozaków. OM; t. l, r. 1,26. Ostrogska, babka księcia Bogusława Ra- dziwiłła. P; t. 3, r. 17. Ostroróg, regimentarz, „łacina", patrz Słownik postaci - Ostroróg Mikołaj. Kazimierz Borejko, XVIII wiek, portret sarmacki, olej na płótnie. Muzeum w Tarnowie 153 Indeks postaci występujących w Trylogii OM; t. l, r. 29; t. 2, r. 20, 25, 27. Ostrożka Stach, błazen Krzysztofa Opa- lińskiego, wojewody poznańskiego. P; t.l,r. 10. Owsiany, kniaź, zabity przez Hamdi-beja pod Kamieńcem. PW; r. 52. Owsiwuj, esauł Bohuna. OM; t. 2, r. 1,7. Ottenhagen, oficer w Taurogach. P; t. 3, r. 20. Oxenstiema Benedykt, kanclerz szwedzki. P; t.3,r. 12, 14,22. Oxenstiema Gustaw, krewny kanclerza, dowodził brygadą helsingerską. P; t. l, r. 10. Oziewicz, harcownik pod Kamieńcem Podolskim. PW; r. 52. Pac, młody przedstawiciel rodziny Paców, na uczcie u księcia Janusza Radziwił- ła w Kiejdanach. P; t.l,r. 13. Pac Michał Kazimierz, herbu Gozdawa (1624-1682), hetman wielki litewski, wojewoda wileński, brał udział w bi- twie pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Panicz, członek rady starszyzny kozac- kiej. OM; t. l, r. 26. Parczewski Piotr, herbu Nałęcz (1598- 1658), biskup smoleński, potem żmudzki. Jedyny biskup, który zdecy- dował się przejść na stronę Szwedów. P; t.l,r. 12, 13,16. Paszkowski Antoni, zakonnik z konwen- tu krakowskiego oo. paulinów, autor listu zachęcającego obrońców Jasnej Góry do wytrwania. P; t. 2, r. 17. Paterson, oficer u księcia Janusza Radzi- wiłła, rodak Ketlinga, którego znał od lat dziecięcych - „na ręku mnie no- sił". P; t. l,r. 26;t. 3, r. 13, 15,16, 18. Pawluk (Michnowicz But) Paweł (zm. w 1638), przywódca buntu kozackie- go- OM; t. l, r. 8, 11, 12, 13,26,29,30. Peters, brał udział w bitwie pod Prostka- mi, dowódca jednego z czterech puł- ków jazdy szwedzkiej. P; t. 3, r. 25. Peterson, inżynier, specjalista od fortyfi- kacji. P; t. l, r. 8, 21. Pieczynga, jeden z oficerów w Zamościu, „pogrążony" przez Anusię Borzobo- hatą-Krasieńską. P; t. 2, r. 34. Piegłasiewicz, z Psiej Wólki, hipotetycz- ny kandydat na króla w systemie wol- nej elekcji, według księcia Bogusła- wa Radziwiłła. P; t.l,r. 25. Piekarski, ksiądz w wojsku Stefana Czar- nieckiego. Wzmiankowany w Pamięt- nikach Paska. P; t. 3, r. 9, 24. Pietraszewski, jeden z obrońców Kamień- ca Podolskiego. PW; r. 50. Piętka, Żmudzin, długoletni pachołek Wo- łodyjowskiego, „prawie przyjaciel". PW; r. 44, 52, 54. Pigłowscy, wyszli ze Zbaraża z podjaz- dem pod Czoihański Kamień. OM; t. 2, r. 24. Piotrkowczyk, dowódca piechoty łanowej pod Chocimiem w 1673 roku. PW; r. 56. Piotrowicz Zachariasz, poseł na Krym i do Turcji. PW; r. 27, 32, 34, 35, 36, 37. Piwnicki, dowódca chorągwi w Czerka- sach. OM; t. l, r. 19. Piwo Jan, herbu Prawdzie (zm. w 1673), pułkownik, komendant. PW; r. 7, 8, 48. Płaska, ksiądz w Nieworanach, po przej- ściu na luteranizm ożenił się i handlo- wał wędzonymi rybami. Miał udzie- lić fikcyjnego ślubu Bogusławowi 154 Indeks postaci występujących w Trylogii Radziwiłłowi i Oleńce Billewiczów- nie. P; t. 3, r. 16. Pleśniewski, sługa starościński z Czehry- na, torturowany i powieszony przez Bohuna. OM; t. l, r. 19,21. Podbipięta Longinus, patrz Słownik po- staci - Podbipięta Longinus. OM; t. l, r. 2,3,13,16,23,25,26,27, 30; t. 2, r. 4,5,6,8,10,13,14,15, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28,30. P;t. l,r.9, 15; t. 2, r. 6, 28, 36; t. 3, r. 7,21. PW; r. 55. Podczaski, jeden z obrońców Kamieńca Podolskiego. PW;r.53. Pogorzelski (Pasikoń - Pogorzelski) Sta- nisław, herbu Wczele (zm. w 1656), kasztelan kaliski. Nie podpisał aktu kapitulacji pod Ujściem. P; t. l, r. 10. Polanowski, pułkownik w wojskach Ste- fana Czamieckiego. P; t. 3, r. 5, 6, 9. Polanowski Aleksander, herbu Pobóg (zm. w 1687), oficer husarii księcia Jere- miego Wiśniowieckiego, później cho- rąży koronny. OM; t. l, r. 22, 24. Połubiński, kniaź; „ szesnastoletnie pa- cholę Burdabut zabił, odcinając pra- we ramię wraz z ręką". OM; t. l, r. 27. Połubiński Aleksander Hilary, kniaź. P; t. 2, r. 28; t. 3, r. 14, 23, 24. PW; r. 56. Poniatowski, rotmistrz kozackiej chorągwi. OM; t. l, r. 24,25,26,27, 28, 30. Poplińska. OM; t. l, r. 6. Porwaniecki, poległ w bitwie pod Gołę- biem. P; t. 3, r. l. Poter, generał szwedzki, wzięty w niewolę pod Warką. P; t. 3, r. 9. Potocka Zofia Wiktoria, ksieni klasztoru dominikanek w Kamieńcu, matka Wik- toria, córka Stefana Potockiego (l 568- 1631), wojewody bracławskiego. PW;r.50,51. Potocki Feliks Kazimierz (Szczęsny) (?- 1702), herbu Pilawa, syn Stanisława „Rewery". PW; r. 17. Potocki Jędrzej (Andrzej), herbu Pilawa, syn Stanisława „Rewery" (zm. 1691). PW; Epilog. Potocki Mikołaj, patrz Słownik postaci - Potocki Mikołaj. OM; Epilog. PW; r. 45, 50, 51, 53, 54. Potocki Stanisław, „Rewera" (1589- 1667). P; t. l, r. 17; t. 2, r. 27. PW; r. 2. Potocki Stefan, patrz Słownik postaci - Potocki Stefan. OM; t. l, r. 13, 14, 15, 19. Pottingen, hrabia, w orszaku królewskim pod Warszawą, por. Apotyngen. P; t.3,r. 12. Poturzyński, Tatar Lipek, przeszedł na stronę turecką. PW; r. 24. Pozowski, członek delegacji komisarzy do Chmielnickiego. OM; t. 2, r. 18. Półksiężyc, kozacki „wódz sławny i do- świadczony", zginął w walkach z woj- skami litewskimi księcia Janusza Ra- dziwiłła. OM; t. 2, r. 15. P; t. 2, r. 7. Pracki Aleksander, herbu Półkozic (zm. w 1655), walczący po stronie Szwe- dów, Wojniłowicz rozbił jego „partię". P; t. 2, r. 20. Prażmowski Mikołaj Jan, herbu Belina (1617-1673), ksiądz prymas, kanc- lerz. Przebywał wraz z królem Janem Kazimierzem w Głogówku. PW; r. 3. 155 Indeks postaci występujących w Trylogii Prusinowski, dowódca chorągwi w bitwie pod Chocimiem w 1673 r. PW; r. 56. Przyjemski, wojewodzie łęczycki, dowód- ca artylerii. Sienkiewicz, konstruując tę postać, wykorzystał elementy życiory- sów dwu braci: Krzysztofa (1605- 1663) i Zygmunta (zm. 1652), herbu Rawicz. Wynikało to z pomyłek ówcze- snych historyków, nie rozróżniających losów i działań obu braci. OM; 1.1, r. 5; t. 2, r. 24, 25,26,27,28, Epilog. Przyński, z Orla, stronnik Szwedów, po- bity przez konfederatów. P; t. l, r. 25. Pułjan. OM; t. l, r. 26; t. 2, r. 21, 25. Puszkarenko, pułkownik połtawski. OM; t. l, r. 26. Radziejowski Hieronim, patrz Słownik postaci - Radziejowski Hieronim. OM; t. 2, r. 29. P; t. l, r. 10, 11, 15, 22, 26; t. 2, r. 7, 8, 10, 26, 28, 29; t. 3, r. 14,23,24. Radziwiłł Bogusław, patrz Słownik po- staci - Radziwiłł Bogusław. P; t. l, r. 8, 12, 13, 14, 15, 19,21,22, 23, 24, 25, 26; t. 2, r. 1,2,7,8,9, 11. 16,21,22,26,28,29,31,32, 33,36,38,39,40; t. 3, r. 2,7,11, 12. 14, 15, 16, 17, 18, 19,20,21, 22,23,24,28,29. PW; r. 3, 4, 5,15. Radziwiłł Janusz, herbu Trąby (1579- 1620), podczaszy litewski, kasztelan wileński, ojciec Bogusława. P; t. l,r. 12. Radziwiłł Janusz, patrz Słownik postaci - Radziwiłł Janusz. P; t. l, r. 1,6, 10, 11, 12, 13, 14, 19, 20, 22,23,25;t. 2, r. l, 2, 4, 5, 6, 7,8, 16, 25, 27, 29, 31; t. 3, r, 11, Radziwiłł Krzysztof, herbu Trąby (1585- 1640), wojewoda wileński, hetman wielki litewski (ojciec Janusza). P; t.l,r. 12, 13. Radziwiłł Krzysztof Mikołaj zw. Piorunem, herbu Trąby (1547-1603), hetman po- lny litewski, kasztelan trocki, podkanc- lerzy litewski, potem wojewoda wileń- ski, hetman wielki litewski. P; t. 3, r. 17. Radziwiłł Michał Kazimierz, patrz Słow- nik postaci - Radziwiłł Michał. P; t.l,r. 14,16,17, 21;t.2,r. 8, 27, 28, 29, 37; t. 3, r. 9, 24. PW; r. 56. Rahozianka, żona Wasyla Kurcewicza, matka Heleny. OM; t. l, r. 1,3. Rakoczy, Jerzy II, (1621 - 1660), książę Siedmiogrodu. P; t. l, r. 14,25,26; t. 2, r. 30; t. 3, r. 28. Ranicki, herbu Suche Komnaty, jeden z „kompanionów" Kmiciea, patrz Słownik postaci - Kmicicowa „kom- pania". P; t. l, r. 2, 3, 4, 5, 6, 25; t. 2, r. 2, 18; t.3,r. 24. Rdułtowski, zabity przez Husseina-baszę pod Chocimiem w 1673 r. PW; r. 56. Regowski Jakub, krewny Samuela Łaszczą. OM; t. 2, r. 14, 15,21,23. Rej, „luter", warchoł i okrutnik. P; t.l,r. 10. Rekuć, herbu Leliwa, jeden z „kompanio- nów" Kmiciea. Patrz Słownik postaci - Kmicicowa „kompania". P; t.l,r. 2, 3,4, 6, 25; t.3,r. 24. de Rieux, margrabia, którego książę Bo- gusław Radziwił uderzył w twarz w obecności całego dworu w Luw- rze. P; t. l, r. 25. Rodopuł, Grek, medyk w Kamieńcu. PW;r.41. Rogowski, zginął w czasie bitwy pod Gołębiem. P; t. 3, r. l. de Rohan, księżniczka Rohanówna, z któ- rą królowa francuska swatała księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. l, r. 25; t. 2, r. 8. 156 Indeks postaci występujących w Trylogii Rosa, pułkownik szwedzki. P; t. 3, r. 26. Rosiński, podsędek, w obozie pospolite- go ruszenia pod Ujściem. P; t. l, r. 10. Rossa, kapitan szwedzki pobity przez od- dział księdza Straszewicza. P; t. 3, r. 16. von Rossel, kapitan z pruskiego regimentu księcia Bogusława Radziwiłła, wzię- ty do niewoli przez Kmiciea przed bi- twą pod Prostkami. P; t. 3, r. 25. Rozdrażewski Jakub Hieronim, herbu Do- liwa (1621-1662), wojewoda inowro- cławski, szwagier Piotra Opalińskiego. P; t. l, r. 10. Roztworowski, namiestnik wołoskiej cho- rągwi. OM; t. l, r. 22, 24, 25; t. 2, r. 23. Różyc-Zamojscy Szczepanowie, ojciec - miecznik sieradzki, obrońcy Jasnej Góry. P; t. 2, r. 12, 13, 16, 17, 19,21. Rubecki, oficer dragonów w Zamościu, zakochany wAnusi Borzobohatej- -Krasieńskiej. P; t. 2, r. 34. Rudawski Jan Wawrzyniec, herbu Koście- sza (1617-1690), ksiądz, historyk, autor obszernego dzieła Historium Poloniae... OM; t. l, r. 26. Rudawski, poległ w bitwie pod Gołębiem. P; t. 3, r. l. Rudnicki Jacek, profos z wieluńskiego konwentu. P; t.2, r. 14. Rudomina, dowódca chorągwi w Czerka- sach. OM; t. l, r. 19. Rudomina, pochwycony przez Husseina- -baszę podczas bitwy pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Rusiecki, zabity przez Burłąja pod Zba- rażem. OM; t. 2, r. 24, Rusiecki, „oblegany przez hultajstwo w swej fortalicji"; ks. Kamiński, wów- czas jeszcze żołnierz, przybył ze spóź- nioną odsieczą. PW; r. 25. Ruszczye, słynny „zagończyk", komen- dant w Raszkowie. PW; r. 4, 5, 8, 27, 31, 32,34,35,47, 48,56. Rychtalski Daniel, zakonnik w klasztorze jasnogórskim, wraz ze Skórzewskim dowodził obroną baszty zachodnio-po- łudniowej, „mógł trzy dni i noce z rzę- du nie spać bez szkody dla zdrowia". P; t.2,r. 16. Ryff, astrolog księcia Bogusława Radzi- wiłła. P; t.3,r. 16. Rzeczycki. PW; Epilog. Rzewuski, pisarz polny podolski, komen- dant w Mohilowie. PW; r. 37, 50, 56. Rzędzian, patrz Słownik postaci - Rzę- dzian. OM; t. l, r. 6,17,19; t. 2, r. 21,22,23, 28,30. P; t. 2, r. 4, 5, 6,28, 32, 33; t. 3, r. 4, 5. PW; r. 6. Rzędzianowie, wolentarze, nie spokrew- nieni z Rzędzianem z Rzędzian i Wą- soszy. P; t. 2, r. 6. Sadowski, pułkownik, patrz Słownik po- staci - Sadowski Wacław. P; t. 2, r. 15, 16, 17, 18, 19; t. 3, r. 8. Sakowicz Jan, patrz Słownik postaci - Sakowicz Adam Maciej (w Potopie Jan). P; t. l,r. 12;t. 2,r. 38,39; t.3,r. 13, 15, 16, 17, 18,20,21,22,24,26, 27,28. Salomi, pasza ruszczucki. PW; r. 54. Sałma-bej, trzymał w niewoli pana Mu- szalskiego. PW; r. 23. 157 Indeks postaci występujących w Trylogii Sapieha Kazimierz Leon (Lew), herbu Lis (1609-1656), podkanclerzy litewski. OM; t. 2, r. 29. Sapieha Jan Fryderyk (1618-1665), da- leki krewny Pawła, zwolennik Szwe- dów, niedoszły poseł do Zamościa. P; t. 3, r. 2, 3, 4, 7. Sapieha Krzysztof Franciszek, zwany „Krzysztofek", herbu Lis (1623- 1665). P; t. 2, r. 37, 38; t. 3, r. 19, 20. Sapieha Paweł, patrz Słownik postaci - Sapieha Paweł. P; t. l, r. 6, 8, 14, 16, 18, 19,21,23, 24; t. 2, r. 6,7, 8, 16, 17,20,25, 26,27,28,29,31,33,34,35,36, 37; t. 3, r. 9,10,11, 12, 13, 14, 15, 18,19,20,21,22,28,30. PW;r. 15,29. Sarbiewski Balcer (Baltazar), herbu Praw- dzie (zm. 1655), miecznik ciechanow- ski. PW; r. 4. Sasko, ataman kozacki. OM; t. l, r. 12. Sawicki, „porwany" przez Burłaja pod Zbarażem. OM;t. 2, 24. Schedding Karol, Niemiec, dowódca bry- gady westgotlandzkiej. P; t. l,r. 10. Schyllingowie, znaczniejsza rodzina szla- checka, sąsiedzi Billewiczów. P; t. l, r. l. Schyllingówna Kachna, spostponowała Michała Wołodyjowskiego, biorąc go za pachołka pana Wołodyjowskiego. P; t. l,r. 12. Seferowicz, bogaty Ormianin, pretor ka- mieniecki, młodszy jego brat wzięty przez Tatarów w jasyr. PW; r. 32, 35. Sejdewitz, hrabia, pełnomocnik elektor- ski. P; t, 3, r. 16. Selim, syn Gazy-agi, chorąży oddziału tatarskiego Kmicica. P; t.3,r. 25. Seniutowie Rafał i Andrzej, bracia, zabi- ci przez Burdabuta. OM; t. l, r. 27. Shitte (Skytte, Skitt), von Duderholf Be- nedykt, baron, poseł szwedzki do księ- cia Janusza Radziwiłła. P; t. l, r. 12,13. Sicińscy, sąsiedzi i nieprzyjaciele Billewi- czów. P; t. l, r. l; t. 3, r. 17. Sielawska Elżbieta, „godna panna, lat około czterdziestu", na uczcie w Kiejdanach u księcia Janusza Ra- dziwiłła. P; t.l,r. 13. Sieliccy, krewni Charłampa. OM; t. 2, r. 11. Sieniawski, „połączył kilka chorągwi z si- łami hetmańskimi". OM; t. l, r. 15. Sieniutówna, panna z fraucymeru księż- nej GryzeldyWiśniowieckiej, „za mąż poszła". OM; t. 2, r. 10. Sieniutówna, praprababka Adama Nowo- wiejskiego. PW; r. 10. Sierakowski Andrzej Samuel, herbu Do- łęga (zm. 1649), pisarz polny koron- ny. OM; t. 2, r. 24, 28. Silnicki, „pacholik szlachecki", zabity przez Burdabuta pod Machnówką. OM; t. l, r. 27. Silnicki Gabriel, komendant. PW; r. 7, 8, 56. Sinicki, w Kamieńcu. PW; r. 50. Sirko (Sierko, Sierik) Iwan Dymitrowicz (1618-1680), ataman kozacki, puł- kownik zaporoski. PW; r. 23. Siwińscy, wierzyciele Kurcewiczów. OM; t. l, r. 6. Skalski Zenobiusz, zabity pod Machnów- ką przez Burdabuta uderzeniem pię- ści w twarz. OM; t. l, r. 27. 158 Indeks postaci występujących w Trylogii Kadr z filmu Ogiiivin i miccznii. reż. J. Hollman, Bohun Indeks postaci występujących w Trylogii Skarszewski Zygmunt, przysięgał, że pod- czas elekcji „za sobą samym będzie głosował". OM; t. 2, r. 13. Skarzyński Jerzy, jeden z obrońców Ka- mieńca. PW; r. 50. Skiłłądź, dworzanin księcia Janusza Ra- dziwiłła. P; t. l, r. 21. Skoraszewski Piotr, spod Kcyni. P; t.l,r. 10. Skoraszewski Władysław. P; t.l,r. 10,11. Skoropacka lub Skoropadzka, panna z fraucymeru księżnej Gryzeldy Wi- śniowieckiej, sympatia Wierszułła. OM; t. l, r. 25; t. 2, r. 23. Skórzewski, jeden z obrońców Jasnej Góry, dowodził obroną południowo- -zachodniej baszty. P; t. 2, r. 16. Skrzetuski Jan, patrz Słownik postaci - Skrzetuski Jan. OM; t. l, r. l,6,11,12,13,14,15,16, 17, 18, 19,20,21,22,23,24,25, 26, 27, 28, 29, 30; t. 2, r. 2, 4, 5, 6, 8,9, 10,11,13,14,15, 17,18, 19, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 28, Epilog. P; t. l, r. 9, 11, 12, 15, 16,17,18,19, 20, 22, 25; t. 2, r. 4, 5, 6, 23, 24, 25,28,29,31,32,33;t. 3, r. 4, 7, 9, 10, 11, 13,20,25. PW; r. l, 2, 9, 12, 13, 17, 43, Epilog. Skrzetuski Stanisław, patrz Słownik po- staci - Skrzetuski Stanisław. P; t. l, r. 10, 11, 12, 15, 17, 18, 20; t. 2, r. 4, 5, 6. Sławoszewska, w karczmie w Szypiń- cach spotkała przebranych - Kurce- wiczównę i Zagłobę i odwiozła ich do Baru. OM; t. l, r. 30. Sławoszewski Hilary, zakonnikjasnogórski. P; t.2,r. 16. Słupecki Andrzej, podpisał akt kapitula- cji pod Ujściem. P; t. l, r. 10. Słuszka, brat pani podkanclerzyny, zaba- wiał się miotaniem obuszka i chwyta- niem go w locie. P; t.2,r. 23. Służewski, poseł do króla Jana Kazimie- rza do Lwowa od konfederatów. P; t. 2, r. 27. Śmietanko Anna, matka Basi Jeziorkow- skiej. PW; r. 6. Śmietanko Mikołaj, dziadek Basi Jezior- kowskiej ze strony matki. PW; r. 6. Snitko, herbu Miesiąc Zatajony. PW; r. 22, 24, 28, 37, 40, 41, 47, 56. Sobiescy. P; t. l, r. 23. Sobieski Jan, patrz Słownik postaci - So- bieski Jan. OM; t. 2, r. 27, Epilog. PW; r. l,3, 4,5,7,9,14,21,22,29, 31,38,44,45,47,49,50,53,56. Sobieski Marek, herbu Janina (1628- 1652), starosta krasnostawski, starszy brat Jana, zabity pod Batohem. OM; t. 2, r. 24, 25, 27. Sobkówna, pierwsza żona Krzysztofa Radziwiłła, zwanego „Piorunem". P; t.3,r. 17. Sokolski, zabity przez Burdabuta pod Machnówką. OM; t. l, r. 27. Sokół, setnik kozacki, poseł Bohdana Chmielnickiego do księcia Jeremiego Wiśniowieckiego w Zbarażu. OM; t. 2, r. 24. Soroka, patrz Słownik postaci - Soro- ka. P; t. l, r. 3, 5, 24,25,26; t. 2, r. l, 2,4, 11, 12, 13, 14, 15, 16,33,38,39, 40; t. 3, r. 7, 23, 24, 25, 28, 30. Srebrny, ataman kozacki. P; t. 2, r. 6, 37. Stabkowski, oficer, brał udział w uczcie w Lubowli, wydanej przez Jerzego Lu- bomirskiego na cześć króla Jana Kazi- mierza. 160 Indeks postaci występujących w Trylogii Stabrowski, z Białowieży, krewny Jana Skrzetuskiego, łowczy królewski w Puszczy Białowieskiej. P;t. l,r. 11. Stachowicz, poseł od wojewody bracław- skiego. OM; t. l, r. 27. ' Stachowicz, porucznik, przyjaciel Oskierki. P; t. l, r. 15; t. 2, r. 29. Stakjanowie, zaściankowa szlachta lau- dańska. P; t. l, r. 1,7,8, 17. Stanisławska, w Kamieńcu w czasie ob- lężenia. PW; r. 50. Staniszewski, jeden z obrońców oblężo- nego Kamieńca Podolskiego. PW; r. 50. Stankiewicz Michał, pułkownik księcia Janusza Radziwiłła, po ogłoszeniu tek- stu ugody kiejdańskiej rzucił buławę do nóg księcia. P; t. l,r. 8, 12, 13, 14, 15,16,17,18, 19,20,21; t. 2, r. 28,29. Stapkowski, porucznik, w wojsku Stefa- na Czamieckiego, walczył ze Szwe- dami pod Kozienicami i Warką. P; t. 3, r. 9. Stawicki Sebastian, zakonnikjasnogórski. P; t. 2, r. 16. Stein, komendant w Wielkopolsce. P; t. 2, r. 20. Steinbok, generał szwedzki. P; t. 2, r. 4. Stępka, kozacki pułkownik pułku humań- skiego, pod Zbarażem. OM; t.2,r. 24, 25. Stępowski, porucznik. OM; t. 2, r. 26, 27. Stołągiewicz, oficer w Zamościu, zakocha- ny w Anusi Borzobohatej-Krasieńskiej. P; t. 2, r. 34. Stradomski, zakonnik jasnogórski, zwo- lennik poddania klasztoru Szwedom. P; t.2,r. 19. Straszewicz, ksiądz, jezuita, przywódca oddziału walczącego przeciw Szwe- dom. P; t.3,r. 16. Strzałkowski, przywódca oddziału złożo- nego ze szlachty z południa Małopol- ski. P; t. 3, r. 5. Strzyżewski, ze Strzyżawki, zamordowany wraz z całą rodziną przez Krzywonosa. OM; t. l, r. 27. Styngan, rotmistrz wołoski, przeszedł gra- nicę razem z Tatarami idącymi pod Kamieniec Podolski. PW;r.51. Stypulski Adamus, zakonnikjasnogórski. P; t. 2, r. 16. Subhagazi-bej, walczył pod Zbarażem (OM), dowodził oddziałem tatarskim przysłanym przez chana Mehmeda IV królowi Janowi Kazimierzowi do Lwowa, do pomocy w walkach prze- ciw Szwedom (P). OM; t. 2, r. 24, 27. P; t. 2, r. 30, 33; t. 3, r. 12, 14. Suchaniec, posłaniec od księcia Bogusła- wa Radziwiłła do księcia Janusza Ra- dziwiłła, przywiózł listy i wiadomości o postępach wojsk szwedzkich. P; t. l,r. 22,23. Sufankaz-aga, nakłaniał obrońców Ka- mieńca Podolskiego do poddania się, oferując korzystne warunki kapitula- cji w imieniu sułtana Mehmeda IV. PW; r. 53. Sucharuka, pułkownik kozacki, ataman, przywiózł list od Bohdana Chmielnic- kiego do księcia Jeremiego Wiśnio- wieckiego do Filipowa. „Nasadzony" na pal, dobity z litości strzałem z pi- stoletu przez Żeleńskiego - „pacholę spod usarskiej chorągwi". OM; t. l, r. 22. Suchodolski, dawny dworzanin księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 24; t. 2, r. 20. Suffczyński, z Sieńczy. OM; t. l, r. 5; t. 2, r. 4. Suhak, rymarz w Winnicy, szpieg Chmiel- nickiego. OM; t. l, r. 30. 161 Indeks postaci występujących w Trylogii Supankazy, Zagłoba „wydarł" mu pod Zbarażem różaniec z drewna sandało- wego. PW; r. 34. Suwalska, panna służąca Anusi Borzobo- hatej-Krasieńskiej. P; t. 2, r. 35. Sweno, major szwedzki, zabity podczas bitwy nad Sanem przez Zagłobę. P; t. 3, r. 4, 5. Syky-man, pobratym Adama Nowowiej- skiego. PW; r. 32. Syruć, pachołek Wołodyjowskiego. P; t. l, r. 7, 8. Szandarowski, porucznik w dywizji Czar- nieckiego w bitwie pod Rudnikiem. P; t. 3, r. 6, 9. Szczaniecki, z Dalnowa, wzniósł ironicz- ny toast na cześć Janusza Radziwiłła - wielkiego księcia litewskiego, „króla polskiego i cesarza niemieckiego". P; t. l, r. 22. Szczebrzycki, przybył na ratunek oblega- nemu „przez hultajstwo" staroście so- chaczewskiemu, Łuszczewskiemu. P; t. 2, r. 10. Szczyt, oficer księcia Janusza Radziwiłła. P; t.l,r. 17. Szehin, bojar, dowodzący wojskami cara Michała pod Smoleńskiem w 1634 r. OM; t. l, r. l. Szeluta, raniony przez Hamdi-beja. PW; r. 52. Szenberk, kapitan, ciężko ranny, zmarł w Zbarażu. OM; t. 2, r. 27. Szemberk, dowódca chorągwi. P; t. 3, r. 3. Szeremet. P; t. l, r. 10; t. 3, r. 30. Szlichtyng, sędzia wschowski. P; t.l,r. 10. Szlipenbach (Schlippenbach) Krzysztof Karol, graf, uciekł spod Warki. P; t. 3, r. 9. Szmit, kapitan, poległ pod Kamieńcem. PW; r. 55. Szmłud-Płocki, harcownik ranny pod Kamieńcem Podolskim. PW; r. 52. Szteinbok (Stenbock) Gustaw Otto, oble- gał Malbork. P; t. 3, r. 7, 9, 11, 12, 18,22,26. Szumejko, pułkownik niżyński. OM; t. l, r. 26. Szurski Baldwin, porucznik. P; t. 2, r. 25, 34, 35. Szynkler, pułkownik szwedzki w Sando- mierzu. P; t. 3, r. 7. Śladkowski, podstoli rawski, poseł od Mil- lera do klasztoru jasnogórskiego, patrio- ta dodający otuchy oblężonym, w rze- czywistości przebiegły agent szwedzki, usiłujący wyłudzić list polecający od przeora klasztoru w związku z zamie- rzoną akcją dywersyjną na Śląsku. P; t. 2, r. 17. Śleszyńscy, oficerowie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 16,23,30. Ślizień, namiestnik chorągwi księcia Ja- nusza Radziwiłła. P; t. 2, r. 7. Śmiarowski, posłował z listami królewski- mi do Bohdana Chmielnickiego. OM; t. 2, r. 14, 16, 17. Światołdycze. OM; t. 2, r. 18. Swiderscy, wolentarze. P; t. 2, r. 6. Świderski, „wielki był żołnierz" [Charłamp]. PW;r.l. Swirski, starał się o rękę Basi Jeziorkowskiej. PW; r. 6. Tamerlan (Timur) (1336-1405), założy- ciel i wódz imperium Timuridów, po- konał Złotą Ordę, Indie, Persję, Irak i Turków Osmańskich. OM; t. 2, r. 9. Tarasowski, Tatar z Lipków, przeszedł na stronę turecką. PW; r. 24. 162 Indeks postaci występujących w Trylogii Tatarezuk Anton, ataman czehryńskiego kurzenia, zabity przez Kozaków w Si- czy za rzekomą zdradę. OM;t. l,r. 11. Tauben, brał udział w bitwie pod Prost- kami, dowódca jednego z czterech puł- ków jazdy szwedzkiej. P; t.3,r. 25. Tetwin, dowodził dragonami pod Choci- miem w 1673 roku. PW; Epilog. Tokarzewicz, oficer Radziwiłłowski, cho- rąży w pułku Oskierki. P; t. l, r. 12; t. 2, r. 28. Tomaszewicz Cyprian, wójt łącki (polski) w Kamieńcu Podolskim. PW;r.50,53. Tomicki Marceli, zakonnik jasnogórski. P; t.2,r. 13. Topór-Grylewski, oficer biorący udział w oblężeniu Warszawy. P; t.3,r. 12. Topór-Paderewski, harcownik pod Ka- mieńcem Podolskim. PW; r. 52. Torneskild, dowódca ośmiu chorągwi szwedzkich pod Kozienicami. P; t. 3, r. 9. Torstenson, poprzednik Millera. P; t. 2, r. 19. Trubecki. P; t.l,r. 8, 9,10;t. 2, r. 6. Trzaskowski, z Zaborowa. Wołodyjowski kupował od niego konie dla wojska. OM;t. 2,r. 11. Trzebicki Andrzej, biskup krakowski. PW; r. 44, 50. Tuhaj-bęj, patrz Słownik postaci - Tuhaj- -bej (Tugaj-beg). OM; t. l, r. 11, 12, 13,14, 15, 16, 19, 21, 24, 25, 26, 27; t. 2, r. 18, 19, 24, 25, 27, Epilog. PW; r. 25, 28, 31. Tuhaj-bejowicz Azja, patrz Słownik po- staci - Tuhajbejowicz (Mellecho- wicz) Azja. PW; r. 27, 29, 30, 31,32,35,36,37, 38, 39, 42, 44, 45,46,48,50. Tumgrat, Kmicic go „na mrozie przy ko- niu prowadził". P; t. l, r. 3, 5. Turowie, wolentarze z lubelskiego. P; t. 2, r. 6. Twarkowski, sędzia rosieński, w Kiejda- nach u księcia Janusza Radziwiłła. P;t. l,r. 13. Tworowski, Tatar z Lipków, przeszedł na stronę turecką. PW; r. 24, 27, 35, 46. Tymiński, poległ pod Gołębiem. P; t. 3, r. l. Tyszkiewicz Janusz (zm. 1649), wojewoda kijowski od 1630, poprzednik Kisiela. OM; t.l,r. 19, 27. Tyszkiewicz Krzysztof, podsędek bra- cławski. OM; t. l, r. 27. Tyszkiewicz Krzysztof, wojewoda czer- nihowski. P; t. 2, r. 27. Tyzenhauz. OM; t. 2, r. 29. Tyzenhauz, patrz Słownik postaci - Ty- zenhauz. P; t. l, r. 8; t. 2, r. 22, 23,31,33. Tyzenhauzowie, krewni Billewiczów. P; t.3,r. 16. Ubald, generał. OM; t. 2, r. 29, Epilog. Ubysz, „usieczony przez pana Deymę". PW;r. 19, 20. Uhlik, smoleńszczanin, jeden z „kompa- nionów" Kmicica, „na czekaniku pięk- nie grywał". Patrz Słownik postaci - Kmicicowa „kompania". P; t. l, r. 2, 3, 4, 5, 6; t. 3, r. 24. Unierzycki, z Kropiwnej. OM; t. l, r. 19. Urbański, krewny kniazia Połubińskiego, zabity przez Burdabuta pod Mach- nówką. OM; t. l, r. 27. Ursu Rozwan, patrz Słownik postaci - Ursu Rozwan. OM; t. l, r. 3. 163 Indeks postaci występujących w Trylogii Kadr z filmu Pan Wolodyjowski, reż. J. Hoffman, Azja Urum-murza. OM; t. 2, r. 24, 30. Waldek (właśc. Jerzy Fryderyk Waldeck), graf, walczył pod Prostkami, dowód- ca wojsk pruskich. P; t.3,r. 24, 25. Walrat (Wallenrod Henryk?), walczył pod Prostkami, generał, dowódca jednego z pułków pruskich. P; t. 3, r. 25. Wańkowicz, dowódca chorągwi pod War- szawą. P; t.3,r. 11, 12. Warszycki, kasztelan krakowski. P; t.2,r. 13,14,t. 2, r. 20, 25. PW; r. 4. Wasilewski, młody oficer, rówieśnik Ada- ma Nowowiejskiego. PW; r. 5. Wasilkowski, dowodził lekką jazdą, har- cownik pod Kamieńcem Podolskim. PW;r. 51, 52,55. Wąsowicz, dowodził chorągwią. P; t. 3, r. 9. PW; r. 50. Węgier, generał, wzięty do niewoli pod Warką. P; t. 3, r. 9. Weissenhof, poseł księcia kurlandzkiego. P; t.l,r. 13. Wejher, dowódca obrony Malborka, patrz Weyher Jakub. P; t. 3, r. l. Weliczko Samoił, historyk ukraiński. OM; t. l, r. 13, 15,22. Wemer Johan, podpułkownik, zastępca i następca Flika, weteran wojny trzy- dziestoletniej. Zginął w walce na Dnieprze. OM; t.l,r. 14;t. 2, r. 15. Wessel, w kościele bernardynów we Lwowie. OM; t. 2, r. 9. Wessel, starosta makowski, oddał Warsza- wę Szwedom bez boju. P; t.2,r. 10. 164 Indeks postaci występujących w Trylogii Weyher (Wejher), starosta wałecki. OM; t.2,r. 10, 14. Weyher Jakub, wojewoda malborski. OM; Epilog. P; t. 3, r. l. Weyher Ludwik, kasztelan elbląski, wo- jewoda pomorski. OM; t. 2, Epilog. Widon, nuncjusz papieski. P; t. 2, r. 25, 31. Wielopolski Jan, kasztelan wojnicki. P; t. 2, r. 27. Wierszułł, patrz Słownik postaci - Wierszułł. OM; t. l, r. 24,25,27, 30; t. 2, r. 8, 11, 15,20,22,23. P; t. 3, r. 28. PW;r. 17. Wiesiołowski, z Białegostoku. P; t. 2, r. 6. Wieśniak Fedor, pułkownik czerkaski. OM; t. 2, r. 18. Wikilson (Wilkinson), dowódca chorągwi pancernej najemnej angielskiej, poległ pod Gołębiem. P; t. 3, r. l. Wiktor, porucznik pułku husarii Lubomir- skiego, witającej króla Jana Kazimierza. P; t. 2, r. 25. Wilczkowski, porucznik pułku husarii, przeszedł od Szwedów do stronników króla Jana Kazimierza i rozbił oddział Attenberga pod Zakrzewem. P; t.2,r. 25;t. 3, r. 14. Wilga, oficer w Chreptiowie. PW;r.23. Wirtz Paweł, generał, komendant szwedz- ki Krakowa po Wittenbergu. P; t. l, r. 10; t. 2, r. 31; t. 3, r. 7. Wiśniowiecka Gryzelda, patrz Słownik postaci - Wiśniowiecka Gryzelda Konstancja. OM; t. l, r. 3, 15, 22, 23; t. 2, r. 10. P; t. 2, r. 34, 35, 38; t. 3, r. 2, 7, 20. PW;r. l. Wiśniowiecki Dymitr, poddał się Szwe- dom. W PW hetman polny w bitwie pod Chocimiem w 1673 r. P; t. 2, r. 11; t. 3, r. 9. PW; r. 56. Wiśniowiecki Jeremi, patrz Słownik po- staci - Wiśniowiecki Jeremi. OM; t. l, r. l, 11, 15, 16, 17, 18,20, 21, 22, 24, 25, 26, 27,28,29,30; t. 2, r. 1.2,5,7,8, 10, 13, 14, 16, 17, 19, 20, 23, 24, 26, 27, Epilog. P; t. l, r. 8, 10, 11, 13, 17, 21; t. 2, r. 6. PW;r.9, 15,44. Wiśniowiecki Michał, ojciec Jeremiego (zm. 1616). OM; t. l, r. 3. Wiśniowiecki Michał Korybut (1640- 1673), „młode książątko", syn Jere- miego. Król polski od 1669 roku. P; t. 2, r. 34, 35. PW; r. 45. Witkowski, żołnierz Kmicica zabity przez księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. l, r. 26; t. 2, r. l. Witowska, kasztelanowa sandomierska. Przywiozła Helenę Kurcewiczównę do Toporowa. OM; t. 2, r. 30. Witowski, kasztelan sandomierski. OM; t. 2, r. 30 P; t. 3, r. 6, 7, 9. Wittemberg (właśc. Wittenberg) Afruid, Arwid, patrz Słownik postaci - Wit- tenberg Arvid. P;t. l, r. 10, 11, 12,26;t. 2, r. 10, 12, 14,15,16,17,19, 20, 31; t. 3, r. 3, 4,5,8, 12, 14,22,23. Władysław IV Waza (1595-1648), król polski od 1632 roku. Przygotowując wojnę turecką, odbywał narady z Ko- zakami (w tym z Chmielnickim). Zmarł w Mereczu w przededniu wy- buchu powstania na Ukrainie. OM; t. l, r. 1,2, 16, 24; t. 2, r. 29. P; t.l,r. 7, 13;t. 2, r. 10. Wiostowski Władysław, dowodził łano- wą piechotą kościańską. P; t.l,r. 10. Wojniłowicz Gabriel, pułkownik, jako je- den z pierwszych wystąpił przeciw Szwedom; krewny Kmicica. P; t.2,r. 20, 25;t. 3, r. 14, 25. 165 Indeks postaci występujących w Trylogii Wojniłłowiczówna, matka Oleńki Bille- Wrotyński, dowódca semenów księcia wiczówny, cioteczna siostra Kulwie- Bogusława Radziwiłła. cówny. P; t, 3, r. 18. P; t. 3, r. 17. Wrzeszczowicz Weyhard, patrz Słownik Wojnina, „pani Wojnina może rodzić lu- postaci - Wrzesowicz Weyhard Jan dzi, ale wojna ich tylko gubi" - powie- (w Potopie Wrzeszczowicz). dział Jan III Sobieski pod Wiedniem. P; t. 2, r. 11,13, 14, 15, 16, 18,19, 20, PW; r. 47. 27. Wolf (Wolff), pułkownik piechoty. Wurcel, dowódca artylerii. P; t. 2, r. 16, 18, 22; t. 3, r. 8, 14. OM; t. l, r. 3, 22, 24, 25, 27, 30; t. 2, Wołodyjowscy, herbu Ozoria, z Litwy, r. 8, 9, 24. rodzina nie spokrewniona z Jerzym Wydżga Jan Stefan, „ksiądz, złotousty Michałem Wołodyjowskim. kaznodzieja, kanclerz królowej, póź- P; t. l, r. 8. ' niej biskup warmiński, prymas". Wy- Wołodyjowska Barbara, patrz także Je- głasza łacińskie sentencje, przyznaje ziorkowska. Patrz Słownik postaci - się do faktycznego czy rzekomego Jeziorkowska Barbara (Wołodyjow- pokrewieństwa z Kiemliczami - „Ma- ska). ter mea de domo Kiemliczówna est". PW; r. 21, 22, 23, 26, 27, 28, 29, 30, Autor Pamiętnika. 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, P; t. 2, r. 21. 43, 44, 46, 50, 52, 54, 55, 56. Wyhowski Iwan (Jan) (zm. 1664), szlach- Wołodyjowski Jerzy Michał, patrz Słów- cic, Rusin, od początku powstania nik postaci - Wołodyjowski Jerzy w niewoli, dzięki swym talentom zo- Michał. stał doceniony przez Chmielnickiego OM; t. l, r. 3, 5,13,16,22,23,25,27, i mianowany sekretarzem generalnym. 30; t. 2, r. 4, 5, 6, 7, 8, 10, 11, 12, Później hetman kozacki. 13, 14, 15, 19, 20, 21, 22, 23, 24, OM; t. l, r. 26; t. 2, r. 18, 24. 26, 27, 28, 30. Wyzińscy, ojciec i syn, ofiary Kmicica, P; t. l, r. l, 3, 6, 7, 8, 9, 11, 12, 13, 15, przez niego „poszczerbieni". 16, 17, 18, 19, 20, 21, 23, 24, 25; P; t. l, r. 3. t. 2, r. 2, 4, 5, 6, 7, 26, 28, 29, 31, 32, 33; t. 3, r. 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, Zabokrzycki, z Korsunia, powieszony 10, 11, 12, 13, 14, 15, 20, 23, 24, przez „czerń". 25,26,27,29,30. OM; t. l, r. 15. PW;r. 1,2,4,5,6,7,8,9, 10, 11, 12, Zabuski, po ogłoszeniu Bohdana Chmiel- 13, 14, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, nickiego buntownikiem otrzymał bu- 23, 26, 27, 28, 30, 31, 32, 33, 34, ławę zaporoską. 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, OM; t. 2, r. 29. 44, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, Zachar Fyłyp, patrz Słownik postaci - 55,56. Zachar. Woronczenko. OM; t. l, r. 11, 14, 15, 19, 20, 23. OM; t. 2, r. 24. Zaćwilichowski, patrz Słownik postaci - Woronicz, kniaź, sekretarz, marszałek Zaćwilichowski Mikołaj. księcia Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; 1.1, r. 2, 6,16,19,20,22,23,24, OM; t. l, r. 5. 25, 27, 29,30;t. 2, r. 4, 8, 9, 20, Wowk, ataman, dawniej młynarz w Ne- 23, 24, 25. sterwarze. Zagłoba Jan Onufry, patrz Słownik postaci OM; t. 2, r. 18. - Zagłoba Jan Onufry. 166 Indeks postaci występujących w Trylogii Kadr z filmu Pan Wołodyjowski, reż. Jerzy Hortman, Onufry Zagłob.i Indeks postaci występujących w Trylogii OM; t. l, r. 2,8,16,17,18,19,20,21, 23,24,25,28,29; t. 2, r. 2,4,6,7, 8,10,11,14,15,16,19,20,21,22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 30, Epilog. P; t. l, r. 11,13,15,17,19,20,21,22, 25; t. 2, r. 4, 5, 6, 7, 28, 29, 31, 32, 33;t. 3,r. 4,5, 6, 7, 8, 9, 10,11, 12, 13, 14,20,23,24,25,30. PW;r. 1,2,3,4,5,6,7,8,9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,20, 22, 23, 24, 26,27,28,29,33,34, 36, 37, 40, 41, 42, 43, 44,47,50, 51,52,54,55,56. Zakrzewski, zwany „Miserere 'mei", w wojsku Jeremiego Wiśniowieckiego. OM; t. l, r. 5. Załęski. P; t.l,r. 13. Zamoyska Marcinowa; u niej, bawiącej czasowo w Częstochowie, zmarła Anusia Borzobohata-Krasieńska. PW;r.l. Zamoyski Jan, patrz Słownik postaci - Zamoyski Jan (Sobiepan). P; t. 2, r. 35, 38; t. 3, r. 2, 3, 13,14,20. Zasławski-Ostrogski Dominik Władysław (1618-1656), ordynat ostrogski, naj- bogatszy magnat kresowy, wojewoda sandomierski, a od 1649 - krakowski. W 1648 regimentarz - „Pierzyna". OM; t. l, r. l, 12, 16,27,28,29,30; t. 2, r. 4, 5, 13,20,24,30. Zawratyński, żołnierz Kmiciea zabity przez księcia Bogusława Radziwiłła. P; t. l, r. 25, 26; t. 2, r. l. Zbaraska Anna, księżniczka, krewna Wi- śniowieckich. OM; t. l, r. 5, 22, 25; t. 2, r. 23. Zbaraska Barbara, młodsza siostra Anny. OM; t. l, r. 5, 22, 25; t. 2, r. 4, 10, 23. Zbrożek, pułkownik, dowódca wojsk pol- skich pod Częstochową, sojusznik Szwedów. Zbuntował się, „poszarpał" pułk dragonów Millera i porzucił Ka- rola Gustawa. P; t. 2, r. 17, 18, 19,20,21;t. 3, r. 4. Zend, kawalkator, nauczył Kmiciea języ- ka niemieckiego, jeden z „kompanio- nów". Patrz Słownik postaci - Kmici- cowa „kompania". P; 1.1, r. 2,4, 5,6,23,25; t. 2, r. l; t. 3, r. 24. Zieliński, podczaszy bracławski, członek poselstwa komisarzy do Bohdana Chmielnickiego. OM; t. 2, r. 16. Zięcinkowie, wolentarze. P; t. 2, r. 6. Złotnicki Michał, polski rezydent na Krymie. PW; r. 27. Zniks, włodarz w Lubiczu. P; t. l, r. 2, 4. Zołtareńko (właśc. Zołtarenko) Iwan (zm. 1655), przywódca kozacki, hetman nakażny 1654-1655. P; t.l,r. 7, 23,25;t. 2, r. 2, 3, 5, 6, 37. Zorko, odczytał „towarzystwu" pismo od Adama Kisiela do Bohdana Chmiel- nickiego w Siczy. OM; t. l, r. 26. Żabkowski, ksiądz, bernardyn. OM; t. 2, r. 24,25,27,28. Żebrowski Michał, dowódca piechoty ła- nowej pod Chocimiem w 1673 roku. PW; Epilog. Żegocki Krzysztof, herbu Jastrzębiec (ok. 1620-1673), przywódca szlachty wielkopolskiej zbuntowanej przeciw Szwedom. Pełnił później wiele urzę- dów. Pod koniec życia został duchow- nym, od 1670 r. biskupem. P; t.2,r. 15, 19, 20,25;t. 3, r. 9. Żeleński, pacholik księcia Jeremiego Wi- śniowieckiego. OM; t. l, r. 27; t. 2, r. 4. Żeromski, jeden z dowódców konfederac- kich. P; t. l, r. 23; t. 2, r. 5, 6. Żółkiewski Stanisław (1547-1620), het- man wielki koronny. Zginął pod Ce- corą w walce z Turkami. OM; t. l, r. 12. Żubrowie, „była z nimi dyferencja o jed- ną Basiną majętność". PW; r. 14. 168 Indeks postaci występujących w Trylogii Żuk, obrońca Kamieńca Podolskiego, je- den z dowódców artylerii. PW; r. 50. Żukówna, panna z fraucymeru księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, sympatia Roztworowskiego. OM; t. l, r. 25; t. 2, r. 23. Żychliński Kacper, prowadził pod Ujście konińskich młynarzy i sołtysów. P; t. l,r. 10. Żyrski; Stefan Czamiecki „kazał go po majdanie końmi włóczyć za to tylko, że z podjazdem nie dotarł, tam gdzie miał rozkaz". P; t. 3, r. 2. Żytyńska, panna z fraucymeru księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, sympatia Poniatowskiego. OM; t. l, r. 25. Żytyński, „osiemdziesiątletni", zabity przez Burdabuta pod Machnówką. OM; t. l, r. 27. SŁOWNIK MIEJSCOWOŚCI, GRUP ETNICZNYCH ITR Bar, Beresteczko, Billewicze, Burzeć, Chocim BAR - miasto nad rzeką Rów na Po- dolu (Ukraina). W XVI wieku założone i ufortyfiko- wane przez królową Bonę. W wieku XVII wzmocnione przez francuskiego inżynie- ra Wilhelma Beauplana. W Ogniem i mie- czem miejsce schronienia Heleny Kurce- wiczówny po ucieczce z Zagłobą. Zdoby- te przez Kozaków. Z Baru Bohun uwozi Helenę do Czortowego Jaru. O rzezi w mieście opowiadają: Zachar (Wołody- jowskiemu i Zagłębie) oraz bracia Hele- ny, którzy przywożą wieść o jej rzekomej śmierci w monastyrze Dobrego Mikoły (gdzie czerń „dwanaście panien dymem wydusiła" - wg Joachima Jerliczawjego Latopiscu). BERESTECZKO - miasto nad Sty- rem, ponad 50 km na północny wschód od Lwowa. W roku 1651, w dn. 28-30 czerwca rozegrała się pod miastem zwycięska bi- twa wojsk polskich dowodzonych przez króla Jana Kazimierza z połączonymi si- łami kozacko-tatarskimi, dowodzonymi przez Bohdana Chmielnickiego. Bitwę przedstawił Sienkiewicz w epilogu 2 tomu Ogniem i mieczem, wzorując się na opi- sie Ludwika Kubali ze Szkiców historycz- nych. Pisarz mocno uwydatnił rolę Jere- miego Wiśniowieckiego w tym zwycię- stwie oraz rolę Bohuna w obozie kozac- kim po ucieczce Tatarów z Chmielnickim. Epilog ma wyraźne cechy relacji kroni- karskiej, z wieloma bezpośrednimi odwo- łaniami do pracy historyka. BILLEWICZE - dwór na Litwie nie- daleko Rosień. W Potopie gniazdo ro- dzinne rodu Billewiczów. Dziedziczy je miecznik rosieński, stryj Oleńki Tomasz Billewicz. W roz- dziale 20 tomu pierwszego Potopu znaj- duje się dokładny opis dworu: „Nie była to wcale pańska rezydencja, ale na pierw- szy rzut oka odgadłeś, iż musiał tu miesz- kać szlachcic więcej niż średniej fortuny. Sam dom, zwrócony tyłem do ogrodów, a przodem do głównej drogi, był ogrom- ny, ale drewniany. Sosny na ścianach po- ciemniały ze starości tak, iż szyby w oknach wydawały się przy nich białe. Nad zrębem ścian piętrzył się olbrzymi dach z czterema dymnikami w pośrodku i dwoma gołębnikami po rogach. [...] Ga- nek [...] ozdobiony szczytem, na którym herby Billewiczowskie były malowane, psuł proporcję, bo nie stał w pośrodku, ale z boku. [...] Dwie oficyny, niezmiernie długie, wznosiły się po obu stronach wła- ściwego dworu, stykając się z nim boka- mi i tworząc jakby dwa ramiona podko- wy". W Billewiczach Kmicica przybyłe- go po Oleńkę i jej stryja ogarnia oddział Wołodyjowskiego i od rozstrzelania ratują go jedynie listy Radziwiłłowskie. W 3 to- mie powieści krótka wzmianka o tym, że Billewicze zostały spalone. BURZEĆ - wieś na Podlasiu, znana Sienkiewiczowi z dzieciństwa, gdyż należała do jego wuja, Aleksego Dmo- chowskiego. W Potopie (t. l, r. 11) należy do Skrzetuskich. W sielsko-ziemiańską at- mosferę letniego dnia (zabawy dzieci Skrzetuskich z Zagłobą, odpoczynek Za- głoby pod lipą przy gąsiorku miodu; tu słynne zdanie: „Wiedział Pan Bóg, dlaczego pszczoły stworzył!") wkracza z przybyciem Stanisława Skrzetuskiego groźna historia: wieść o kapitulacji pod Ujściem. CHOCIM - miejscowość nad Dnie- strem, w poludniowo-zachodniej czę- ści Ukrainy. Pod Chocimiem w XVII wieku roze- grały się dwie wielkie bitwy wojsk pol- skich z tureckimi. Po klęsce pod Cecorą i śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskie- go zagrożenie tureckie wyraźnie wzrosło. Spowodowało to, że sejm w grudniu 1620 roku uchwalił wysokie podatki i nakazał zaciągi wojskowe. Na czele armii stanął 173 Chocim Frontispis Theatri Europaei Continuatio, t. IX, Frankfurt 1672. Zbiory Biblioteki Gdańskiej 174 Chreptiów hetman wielki litewski Karol Chodkie- wicz. Kampania miała mieć charakter za- czepny. Braki w ekwipunku i trudności z pozyskaniem Kozaków ograniczyły możliwości wykonania tego planu. Woj- ska polskie wspomagane przez kozackie oddziały Piotra Konaszewicza Sahajdacz- nego przeprawiły się przez Dniestr pod Chocimiem i wkroczyły do Mołdawii. Przeciwko armii polskiej wystąpił młody sułtan turecki Osman II. Obie armie ob- warowały się pod Chocimiem i rozpoczę- ły walkę na początku września 1621 roku. Przez cały miesiąc trwały starcia prowa- dzone ze zmiennym szczęściem, ale przy przewadze strony polskiej. 24 wrześ- nia zmarł w obozie Karol Chodkiewicz. Mimo to odparto kolejne szturmy i 9 paź- dziernika zawarto traktat pokojowy, któ- ry był honorowy dla obu stron. Rozejm ustalał granicę polsko-turecką na Dnie- strze. Te wydarzenia wojenne opisał w znanym Sienkiewiczowi poemacie, „narodowym heroicum", Wacław Po- tocki (Transakcja wojny okocimskiej). O uczestnictwie Chmielnickiego w po- przedzającej Chocim „potrzebie" pod Cecorą wspomina w Ogniem i mieczem Zaćwilichowski. Do osobnego epizodu, zamykającego jako epilog Pana Wolody- jowskiego, rozrosło się natomiast kolejne zwycięstwo chocimskie w 1673 roku. Wówczas hetman wielki koronny Jan So- bieski zwyciężył wojska Husseina-baszy. Starcia rozpoczęły się w listopadzie. Woj- ska tureckie okopały się w dawnym obo- zie Chodkiewicza i umocniły go. Liczeb- nie armia Sobieskiego była mniejsza niż Turków. Sprzymierzeńcem wojsk pol- skich okazała się natomiast ciężka, śnież- na i mroźna noc 11 listopada. Szturm So- bieskiego zakończył się pełnym sukce- sem, znaczna część wojsk Husseina zgi- nęła w odwrocie, sam dowódca, mimo iż uratował się, otrzymał od sułtana jedwab- ny sznur, co oznaczało wyrok śmierci. Dzień po klęsce poddał się także zamek w Chocimiu. W książce Buńczuk i koncerz napisał Janusz Pajewski: „Sienkiewicz wiedzio- ny trafnym rozumieniem rzeczy, wspania- łym opisem chocimskiego zwycięstwa zakończył swą bohaterską epopeję pisa- ną 'dla pokrzepienia serc'..." Rzeczywi- ście, w Epilogu pisarz potraktował bitwę pod Chocimiem podobnie jak w Ogniem i mieczem Beresteczko. Od prezentacji wojsk i dowódców rozpoczyna się powie- ściowy przegląd sił polskich. Wśród uczestników bitwy wymienia także pisarz swych bohaterów powieściowych: Skrze- tuskiego z synami oraz oficerów z chrep- tiowskiej stanicy (m.in. Motowidłę, Mu- szalskiego, Nienaszyńca i Nowowiejskie- go). Opis bitwy, lekko tylko zmieniając, przedstawił Sienkiewicz wiernie za źró- dłami. Zarazem jednak wyraźnie w kon- wencji eposowej przedstawił postać het- mana Sobieskiego jako szczęśliwego i biegłego wodza. Samo starcie wojsk jest także stylizowane po homerycku (m.in. jako pojedynki bohaterów: Nowowiej- skiego z Kijają- „lwem bożym", Muszal- skiego z Janiszem-baszą). Opis bitwy in- krustuje autor fragmentami listów Sobie- skiego, Klimakterów Wespazjana Ko- chowskiego i in. Pod Chocimiem polegli śmiercią bohaterską: Nowowiejski, Mo- towidło i Muszalski. Kończy zaś Epilog triumfalna apoteoza: „Sto dwadzieścia dział, a z nimi trzysta chorągwi i znaków przesłał hetman wielki z owego pola, na którym po raz już drugi w ciągu wieku szabla polska święciła tryumf znamieni- ty". Nabożeństwo i przypomnienie póź- niejszej o lat dziesięć yictorii wiedeńskiej zamyka ostatecznie fabularną część Epi- logu, umożliwiając słynną konkluzję o „krzepieniu serc". CHREPTIÓW - leżąca nad Dnie- strem, ok. 50 km od Kamieńca Podol- skiego wieś pograniczna, mająca cha- rakter stanicy żołnierskiej. Tę placówkę wojskową zorganizował historyczny Wołodyjowski na polecenie 175 Czehryn, Częstochowa S. Kaczor-Batowski - Zabawa w Chreptiowie, 1900. Muzeum Narodowe w K-ielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Sobieskiego. Placówka była obsadzona przez ponad 500-osobową załogę na prze- łomie lat 1671/1672. Rozbudowany w Pa- nu Wolodyjowskim epizod chreptiowski obejmuje rozdziały od 22 do 44. Skupia się w nim zarówno życie rodzinne Woło- dyjowskich, jak i życie codzienne załogi. Wypełnia je nie tylko walka z „grasanta- mi", ale i wspomnienia oficerów (Muszal- skiego, ks. Kamińskiego i Nienaszyńca) oraz zabawy (jak ta, po której Adam No- wowiejski oświadcza się Zosi Boskiej). Mieści się w nim niemal cały wątek zwią- zany z postacią Azji Tuhajbejowicza (in- tryga polityczna i miłosna). CZEHRYN - miasto ukraińskie nad rzeką Taśminą. W diariuszu Eryka Lassoty określo- ny jako „miasto królewskie". Siedziba Chmielnickiego we wczesnej fazie po- wstania. Czehryn jest miejscowością, w której zatrzymuje się Skrzetuski, wra- cając z Krymu i po uratowaniu na stepie Chmielnickiego (2 rozdział w l tomie Ogniem i mieczem). W Czehryniu, w za- jeździe Wołocha Dopuła („Dzwoniecki Kąt"), dochodzi do awantury z Czapliń- skim oraz pojawiają się ważne postaci powieściowe: Zagłoba, Podbipięta, Za- ćwilichowski. Miasto to występuje jesz- cze parokrotnie: w czasie ponownego po- bytu Skrzetuskiego jadącego na Sicz; w związku z przejęciem listów Skrzetu- skiego przez Bohuna; jako miasto zdoby- te przez wojska Chmielnickiego i okrut- nie pacyfikowane. W Czehryniu także zostaje uwolniony przez Chmielnickiego Skrzetuski. Poza tym szereg wzmianek (włożonych w usta postaci i narratora), rozrzuconych w całej powieści. CZĘSTOCHOWA (ZOB. JASNA GÓRA) 176 Czortowy Jar, Dniepr CZORTOWY JAR - fikcyjna nazwa geograficzna (obok Wrażego Uroczysz- cza i Tatarskiego Rozłogu) w okolicach rzeki Wladynki, dopływu Dniestru, niedaleko Jampola. Miejsce uwięzienia Heleny przez Bo- huna pod opieką Horpyny w 2 tomie Ogniem i mieczem. Stylizowane jako miejsce groźne, tajemnicze i baśniowe, pozostające pod wpływem złych mocy. Opis przestrzenny wygląda następująco: „Orszak wszedł w gardło jaru biegnące- go prostopadle do rzeki [...]. Na dnie owej rozpadliny płynęła krynica mieniąc się w świetle księżycowym jak wąż i biegać wartko do rzeki. [...] Grunt gdzieniegdzie pokryty był wysokimi drzewami. Wiatr tu nie wiał. Długie, czarne cienie kładły się od drzew na ziemię, a na przestrzeniach oblanych światłem księżyca świeciły mocno jakieś białe, okrągłe lub wydłużo- ne przedmioty, w których mołojcy ze stra- chem poznali czaszki i piszczele ludzkie". Czortowy Jar przedstawiony jest bezpo- średnio na początku 2 tomu powieści (przywiezienie Heleny przez Bohuna i Horpynę) oraz w scenie ratowania bo- haterki przez Rzędziana, Zagłobę i Wo- łodyjowskiego (r. 22). DNIEPR-glówna rzeka Ukrainy o dłu- gości ponad 2200 kilometrów. Znana i opisywana była od wieków. Herodot nazwał ją Borystenesem, ale w ciągu stuleci różne ludy nadawały jej nazwy w swoich językach. W folklorze tych ziem częste było personifikowanie Dniepru, był on na przykład bratem, a De- snajego siostrą. Nadawano mu także przy- domki; do najbardziej znanych należy Sła- wutycz - syn sławy. Dniepr jest bohate- rem wielu dum (pieśni), legend i podań. Był ważną drogą komunikacyj na. Od pod- pisaniaw 1667rokurozejmuwAndruszo- Dniepr, ujście do Morza Czarnego. Wg John Blaeu, Atlas maior sive cosmographia Blariana, t. II, 1662-1665. Zbiory Biblioteki Gdańskiej 177 Dniepr wie stał się granicą pomiędzy Ukrainą le- wobrzeżną włączoną do Rosji, a prawo- brzeżną, nadal, przynajmniej nominalnie, należącą do Polski. Sienkiewicz, opisując rzekę, oparł się w znacznej mierze na dwu relacjach po- chodzących z XVI i XVII wieku, tj. opi- sie podróży Eryka Lassoty i książce Beau- plana. Obie zawierają zachwyty nad jej pięknem, bogactwem ryb, ptactwa, a tak- że opisy brzegów, raz pustych i bezroślin- nych, raz porośniętych dzikimi sadami wiśniowymi. Największe zainteresowanie jednak budziły wyspy dnieprowe i poro- hy. Porohy to granitowe progi w dnie rze- ki, usytuowane poprzecznie do jej biegu. Były one różnej wysokości, ale wszyst- kie stanowiły przeszkodę czy wręcz po- ważne niebezpieczeństwo dla żeglugi. Porohy rozpoczynały się od ujścia Sama- ry i ciągnęły się na odcinku około 70 ki- lometrów. Opisywane były wielokrotnie, przy czym jedna z pierwszych relacji - Konstantyna Porfirogenety, pochodzi już z X wieku. Liczba porohów podawana przez różne źródła jest niejednakowa i wa- ha się od 6 do 13. Wynika to zapewne z faktu, że wezbrane wody Dniepru, szcze- gólnie na wiosnę, przykrywały porohy, z wyjątkiem jednego, najbardziej niebez- piecznego, zwanego Nienasytec. Wyspy Dniepru, szczególnie w dol- nym biegu, poniżej porohów, były zasie- dlane okresowo przez Kozaków zakłada- jących tu obozy, w których przygotowy- wali się oni do wypraw wojskowych, czy raczej rozbójniczych, których celem był Krym, a często też dalsze terytoria nale- żące do imperium tureckiego. Nie sposób zliczyć wszystkich wysp dnieprowych. W wieku XVII jedynie niektóre z nich, szczególnie większe, miały swe nazwy - W. Beauplan, Wołyń, wg: Delineatio Specialis et Accurata Ukrainae, 1650. Zbiory Biblioteki Gdańskiej Dzikie Pola, Głogowa, Jasna Góra Tawołżańska, Kaszewamica, Chortyca, Wielki Ostrów, Tomakówka, Tawań. Po- niżej ujścia do Dniepru Czertomeliku, niewielkiego prawego dopływu, znajdo- wało się - jak pisze Beauplan - ponad 10 000 drobnych wysp i wysepek, pomię- dzy którymi rozpościerał się istny labi- rynt kanałów porośniętych trzciną. Tu miała znajdować się Skarbnica Wojsko- wa, tj. miejsce, gdzie Kozacy ukrywali swe łodzie - czajki, łupy z wypraw na Turków i Tatarów, broń, w tym zdobycz- ne armaty. DZIKIE POLA - według Zygmunta Glogera, „bezludne stepy po obu brzegach dolnego Dniepru, od granic Polski ku Morzu Czarnemu i Azow- skiemu ciągnące się". Przestrzeń Dzikich Pól wyznacza również siedemnastowieczna mapa Wil- helma Beauplana w jego Opisaniu Ukra- iny, z którego korzystał Sienkiewicz w czasie pracy nad Ogniem i mieczem. Dzikie Pola stanowią najbardziej tajem- niczą, bezludną! niebezpieczną część ste- pu ukraińskiego, pogranicze ówczesnej Rzeczypospolitej. Opisem przestrzeni ste- powej Dzikich Pól rozpoczyna się pierw- szy rozdział Ogniem i mieczem. Pisarz od- malowuje szczególny klimat zagrożenia i niebezpieczeństwa („szarańcza [...] wy- roiła się z Dzikich Pól [...], co było prze- powiednią napadów tatarskich"; „wszy- scy [...] zwracali niespokojny umysł i oczy szczególniej ku Dzikim Polom, od których łatwiej niźli skądinąd mogło się ukazać niebezpieczeństwo"). Dzikie Pola w wer- sji Sienkiewiczowskiej to ziemia zapisa- na różnorodnymi znakami: historyczny- mi, mitycznymi i magicznymi. Korzysta tu pisarz z tradycji romantycznej „szkoły ukraińskiej" i poezji Juliusza Słowackie- go. Na Dzikich Polach splata się akcja historyczna z fikcyjną: tu bowiem uwal- nia Skrzetuski z rąk sług Czaplińskiego tajemniczego Abdanka, który okazuje się Chmielnickim. Step Dzikich Pól pojawia się również w momencie wybuchu po- wstania kozackiego - w rozdziale 13 two- rzy Sienkiewicz barwny opis wkroczenia wojsk na stepy. GŁOGOWA (GŁOGÓWEK) - miej- scowość na Śląsku Opolskim, miejsce pobytu króla Jana Kazimierza po opuszczeniu granic Rzeczypospolitej w 1655 roku. W 2 tomie Potopu (r. 21-22) do Gło- gowej przybywa uwolniony przez Kiem- liczów Kmicic. W kościele poznaje kró- la; przyjęty na dworze, zdaje sprawozda- nie z oblężenia Jasnej Góry. Spotyka się z pewną nieufnością dygnitarzy i dworzan (m.in. Tyzenhauza), ale zdobywa zaufa- nie Jana Kazimierza i Marii Ludwiki. Na naradzie zostaje podjęta decyzja o powro- cie do kraju. Kolejne rozdziały przedsta- wiająpełen niebezpieczeństw powrót kró- lewski z kulminacyjną bitwą w wąwozie tatrzańskim. JASNA GÓRA - klasztor oo. pauli- nów na wzgórzu pod tą nazwą w Czę- stochowie, będący zarazem sanktu- arium z cudownym obrazem Matki Boskiej, wg legendy namalowanym przez św. Łukasza Ewangelistę. Obraz został ofiarowany sprowadzo- nym z Węgier zakonnikom przez księcia Władysława Opolczyka (1382 r.). Klasz- tor wzniesiony w początkach XV wieku, był wielokrotnie przebudowywany. Na początku XVII wieku przekształca się w warownię włączoną w system obrony państwa. W roku 1655 przetrwała ona ob- lężenie przez szwedzkie wojska pod do- wództwem generała Burcharda Millera, przyczyniając się do zwrotu w wojnie. Le- gendę oblężenia umocniły Nova Gigan- tomachia (1655) pióra ówczesnego prze- ora zakonu, Augustyna Kordeckiego, dzieło Stanisława Kobierzyckiego Ob- sidio Ciari Montis... (1659) oraz anoni- mowy poemat w 12 pieśniach napisany w drugiej połowie XVII wieku. W poło- 179 Jasna Góra J. Bensheimer, Obrona Jasnej Góry, miedz, wg St. Kobierzycki, Obsidio Ciari Montis Czestochoyiensis, Gdańsk 1659. Zbiory Biblioteki Gdańskiej wie XIX wieku obronie klasztoru poświę- cił jedną ze swoich pierwszych powieści historycznych J. I. Kraszewski (Kor- decki). Sienkiewicz, przedstawiając oblęże- nie Jasnej Góry w obszernym epizodzie 2 tomu Potopu (r. 12-19), nadał mu szcze- gólne, centralne dla historycznego i fik- cyjnego aspektu powieści znaczenie. Idąc tropem tradycji epopeicznej (starożytnej Iliady Homera i nowożytnej Jerozolimy wyzwolonej Torquato Tassa) nadał oblę- żeniu sens archetypiczny, a zarazem od- powiadający funkcjom obrony twierdz w pozostałych częściach Trylogii (Zbara- ża w Ogniem i mieczem i Kamieńca Po- dolskiego w Panu Wolodyjowskim). Głów- nym, często literalnie wykorzystywanym źródłem, była dla Sienkiewicza Nova Gi- gantomachia w XIX-wiecznym tłumacze- niu J. Łebkowskiego. 180 Epizod jasnogórski rozpoczyna się przybyciem do klasztoru Kmicica z wiado- mością (z podsłuchanej rozmowy Wrzesz- czowicza z baronem Lisolą) o mającym na- stąpić zagarnięciu klasztoru przez Szwe- dów. Wiadomość ta, przyjęta początkowo z niedowierzaniem, przekształca się w rze- czywistość. Przedstawiony przez pisarza przebieg oblężenia to ustylizowane epicko i hiperbolizowane działania militarne, he- roizm obrońców i niezwykle wyczyny Kmicica (uwieńczone wysadzeniem ol- brzymiej kolubryny). Równocześnie uka- zana została niezłomna wiara ks. Kordec- kiego oraz jego talenty dyplomatyczne. W opisie obrony Jasnej Góry zarysowują się mocniej sylwetki walczących po obu stronach: obok Kmicica, Kordeckiego, Pio- tra Czamieckiego także miecznik sieradz- ki Zamoyski; po stronie szwedzkiej - obok Millera i Wrzeszczowicza - książę Heski, Kamieniec Podolski Czech, pułkownik Sadowski i oficerowie polscy: Kuklinowski, Zbrożek, Kaliński. Wyraziste obrazy ostrzału artyleryjskie- go, szturmów i wycieczek stanowią skład- nik unaoczniający, który likwiduje suchy, kronikarski tok źródeł. Oblężenie kończy efektowne zamknięcie - śnieg zasypujący ślady Szwedów i podniosły nastrój dzięk- czynnego nabożeństwa: „Huk dział nie wstrząsał już murów ani szyb w oknach, nie zasypywał kurzawą ludu, nie przery- wał modlitw ani tej dziękczynnej pieśni, którą wśród uniesienia i płaczu powszech- nego zaintonował święty przeor: TeDeum laudamus!..." KAMIENIEC PODOLSKI - miasto i twierdza w poludniowo-zachodniej części Ukrainy (na Podolu). Twierdza uchodziła za niezdobytą ze względu na położenie. Stała na skalistym półwyspie okolonym przez rzekę Smo- trycz. Miasto osłaniały dwa połączone ze sobą zamki: Stary Zamek, murowany, z 8 wieżami oraz Nowy Zamek, będący fortem z wałów ziemnych, otoczony fosą. Mimo to podczas inwazji tureckiej w 1672 roku Kamieniec był słabo przy- gotowany do odparcia oblężenia: posia- dał szczupłą załogę i był zaniedbany pod względem technicznym. Po dwutygo- dniowym oblężeniu, pod koniec sierpnia Kamieniec skapitulował i do 1699 roku pozostawał w rękach tureckich. Na wieść o kapitulacji major artylerii Hayking (pro- totyp Sienkiewiczowskiego Ketlinga) wysadził wieżę zamkową, grzebiąc pod gruzami wielu obrońców (w tym Woło- dyjowskiego). Opis obrony twierdzy kamieniec- kiej, zamykający Pana Wolodyjowskiego (r. 50-56) posiada znaczenie analogiczne Maria Klass-Kazanowska - Kamieniec Podolski, 1893. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Kiejdany W. Beauplan, Czernichów, wg Delineatio Specialis et Accurata Ukrainae, 1650. Zbiory Biblioteki Gdańskiej jak inne oblężenia w Trylogii; różni się wszakże od nich tym, że Kamieniec jest twierdzą zdobytą przez wroga. Sienkie- wicz wiernie odwzorowuje przebieg walk, przedstawiony w Relacji o upadku Ka- mieńca... Stanisława Makowieckiego i Zdradzie kamienieckiej Antoniego Rol- le. Opis oblężenia poprzedza opis twier- dzy oglądanej z perspektywy postaci: „...na widok baszt i rondeli fortecznych zdobiących szczyty skał wielka otucha wstąpiła im zaraz w serca. Albowiem wydawało się niepodobnym, aby jaka inna ręka oprócz Boskiej mogła zburzyć to orle gniazdo na szczycie otoczonych pętlicą rzeki wiszarów uwite". W powieści pisarz kontrastuje ze sobą kunktatorstwo dowo- dzących twierdzą dygnitarzy (Mikołaja Potockiego, ks. biskupa Lanckorońskie- 182 go) i heroizm oficerów: Wołodyjowskie- go i Ketlinga, którzy ślubują się bronić do śmierci. Scenom batalistycznym towarzy- szą przybliżające kapitulację obrady rady wojennej. W wątek obrony wpleciony został także motyw miłosny, ostatnie spo- tkania Wołodyjowskiego z Basią. Epizod kończą dwa pełne dramatyzmu finały: wybuch prochów zamkowych spowodo- wany przez Ketlinga i śmierć „Hektora kamienieckiego" oraz jego pogrzeb w ko- legiacie stanisławowskiej. KIEJDANY - miasto na Litwie nad Niewiaźą, ok. 30 km na północ od Kowna. Początkowo, do 1614 roku, własność rodziny Kiszków, później - Radziwiłłów birżańskich. Rozbudowane przez księcia Konstantynów, Korsuń, Kosz, Kozacy Janusza były jego rezydencją. W Potopie dokładny opis miasta i jego historię przed- stawia Wołodyjowski Zagłobie i Skrzetu- skim (t. l, r. 12). W opisie tym została wy- eksponowana „heretyckość" miasta, co kwituje Zagłoba zdaniem: „Zaraza na to miasto, gdzie człowiek innego powietrza jak heretyckie do brzucha nie wciąga. Lucyper mógłby tu tak dobrze panować jak i Radziwiłł". W Kiejdanach rozgrywa się znacz- na część zdarzeń l tomu Potopu. W dra- matyczny sposób została przedstawio- na uczta, na której książę Janusz ujaw- nia swoje przystąpienie do Szwedów. Tutaj, na zamku kiejdańskim, książę przeżywa gwałtowną psychomachię, w której zwycięża pycha rodowa. W Kiejdanach przebywa pod rozkaza- mi księcia Kmicic i sprowadzona prze- mocą Oleńka. W tomie drugim powie- ści, po zerwaniu Kmicica z Radziwiłła- mi, książę Bogusław rozpoczyna swoją intrygę wobec Oleńki. Opuszczeniem Kiejdan przez Janusza, który podejmu- je walkę ze skonfederowanymi chorą- gwiami, i zabraniem Oleńki z Kiejdan do Taurogów przez księcia Bogusława zamyka się ten epizod, KONSTANTYNÓW (STARY KON- STANTYNÓW) - miasto nad rzeką Slucz na Ukrainie, ok. 80 km na pół- noc od Baru. 26-28 lipca 1648 książę Wiśniowiec- ki stoczył tu bitwę (zwaną też bitwą pod Rosołowicami) z oddziałami kozackimi pod dowództwem pułkownika Maksyma Krzywonosa. Bitwa została nie rozstrzy- gnięta; Kozacy ponieśli co prawda wiel- kie straty, ale zachowali tabor. Strona pol- ska nie próbowała go atakować. Sienkie- wicz w l tomie Ogniem i mieczem (r. 31- 32) przedstawił bitwę jako znaczny suk- ces Wiśniowieckiego i klęskę Krzy- wonosa. W niej także odznaczyli się bo- haterowie powieściowi: Wołodyjowski jako harcownik, Podbipięta pokonujący Pułjana i - w humorystycznym epizodzie - Zagłoba „zdobywający" chorągiew ko- zacką. Opisy bitwy u Bogusława Maskie- wicza i w Wojnie domowej... Samuela ze Skrzypny Twardowskiego. KORSUŃ - miasteczko na Ukrainie nad rzeką Roś (dopływem Dniepru). W roku 1648 miejsce klęski obu het- manów koronnych (wielkiego - Mikołaja Potockiego i polnego - Marcina Kalinow- skiego) w bitwie z wojskami Chmielnickie- go. W l tomie Ogniem i mieczem bitwa została ukazana nie bezpośrednio, lecz z perspektywy Skrzetuskiego, który pozo- stając w taborze w Korsuniu, dowiaduje się o jej przebiegu z kolejnych relacji. W koń- cu, po triumfalnym wjeździe Chmielnic- kiego, „Rzeczpospolita leżała w prochu i krwi u nóg Kozaka". KOSZ - warowny obóz zakładany przez Kozaków przed podjęciem wy- prawy wojennej. Tam pod silną władzą atamana koszo- wego przygotowywano się do wyprawy, gromadząc broń, żywność, łodzie itp. KOZACY - mieszkańcy stepowych terytoriów leżących na pograniczu , Rzeczypospolitej, państwa moskiew- skiego i chanatu krymskiego. Kozacy byli trudną do zdefiniowania grupą ludności. Najtrafniejsze wydaje się określenie, iż był to wolny stan, którego członkowie stworzyli organizację o cha- rakterze militarnym. Zajmowali się także handlem, ponadto byli biegłymi rzemieśl- nikami. Rekrutowali się z ludności miej- scowej - plebsu i chłopstwa, a także ze zbiegłych z dalszych terytoriów chłopów pańszczyźnianych oraz ludzi wolnych, różnych poszukiwaczy przygód, czasem o szlacheckim rodowodzie. Stanowili mieszankę etniczną, jednak ze zdecydo- waną przewagą elementu ruskiego. Zaj- mując pograniczne terytoria, z dala od sil- nych ośrodków władzy, w czasach rozwi- 183 Krym XKO [Michał Czajkowski], Kozaczyzna w Turcji, Paryż 1857 jania się feudalizmu folwarcznego w Rze- czypospolitej, Kozacy dbali o zachowa- nie swojej wolności i niezależności. Za- grożeni ze strony Tatarów, odpłacali im systematycznymi, nękającymi napadami. Stanowili także zagrożenie dla państwa tu- reckiego, podejmując morskie, łupieżcze wyprawy. Kozaczyzna usiłowała prowa- dzić swoistą, samodzielną politykę zagra- niczną, nawiązując z sąsiadami koniunk- turalne, krótkotrwałe z reguły, sojusze. Wreszcie od XVII wieku stała się nosi- cielką idei samodzielnej państwowości ukraińskiej. Po zawarciu unii lubelskiej w 1569 roku Rzeczpospolita usiłowała rozwiązać problem kozacki. Stworzono wówczas, tj. w roku 1572, tzw. rejestr - spis imienny Kozaków, z których formowano oddzia- ły wojskowe, pozostające na żołdzie pol- skim. Działania te dały jedynie skutki po- łowiczne. Masa kozacka nie dała się pod- porządkować całkowicie władzy central- nej. Nie ustały napady na Tatarów i Tur- ków, co prowadziło często do interwen- cji dyplomatycznych. Nie zanikły tenden- cje do prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej. Ponadto Rzeczpospolita często nie wywiązywała się ze swoich obowiązków, np. regularnego płacenia żołdu. Najważniejszy jednak był fakt, że rejestry nie obejmowały całości mas ko- zackich, pozostawiając bez ujęcia w kar- by organizacyjne nie tylko tzw. czerń, ale wielu znaczniejszych Kozaków. Do tego dołączył się problem religijny, tj. konflikt między Kościołem rzymskim i wschod- nim, a Kozacy, będący w znacznej części religionis nullius - wyznania żadnego, opowiadali się jednak zdecydowanie po stronie tego drugiego. Rozpoczęły się krwawe i krwawo tłumione bunty i po- wstania kozackie, które z jednej strony wyrządziły wiele szkód Rzeczypospoli- tej, z drugiej zaś doprowadziły do podzia- łu Ukrainy i upadku Kozaczyzny. KRYM - półwysep, otoczony od połu- dnia i zachodu wodami Morza Czar- nego, od północnego wschodu - Mo- rza Azowskiego, z lądem stałym po- łączony Przesmykiem Perekopskim o szerokości zaledwie 8 km. Powierzchnia Krymu liczy ponad 25 000 km2, klimat, umiarkowanie ciepły, zbliżony jest do śródziemnomorskiego. Teren Półwyspu Krymskiego od stuleci był widownią ekspansji ludów ze wszyst- kich kierunków geograficznych. Na prze- mian zasiedlali go przybysze wędrujący na zachód z głębin Azji, to znów koloni- ści przybywający z kręgów cywilizacji śródziemnomorskich, wreszcie żywioł słowiański ekspandujący z północy. W okresie nas interesującym większość Półwyspu zajmowało tatarskie państwo - chanat krymski, który wyłonił się po roz- padzie Złotej Ordy. Chanat istniał od po- 184 Kudak, Lapończycy łowy XV do końca XVIII wieku, kiedy to został przyłączony do Rosji. Niepodle- głość chanatu nie była pełna, pozostawał on w większym lub mniejszym stopniu za- leżny od potężnego sąsiada, jakim było imperium tureckie. KUDAK- twierdza nad dolnym Dnie- prem na granicy Zaporoża. Budowana na podstawie uchwały sej- mu z 1635 roku dla zapobiegania wy- prawom kozackim nad Morze Czarne. Projektował j ą i później nadzorował jej budowę Wilhelm Beauplan (au- tor Opisania Ukrainy). Przed ukoń- czeniem twierdza została zburzona przez oddział Kozaków pod wodzą Sulimy. W roku 1639 Beauplan roz- począł odbudowę Kudaku. W la- tach 1640-1648 komendantem twierdzy był generał artylerii koron- nej Krzysztof Grodzicki. Chmiel- nicki zdobył Kudak w 1648. Sienkiewicz przedstawił Kudak w l tomie Ogniem i mieczem (r. 9) i w paru ogólnych wzmiankach (m.in. r. 13 i 14 o ostrzale artylerii kudackiej), wzorując się na Opisa- niu Ukrainy W. Beauplana, Diariu- szu Bogusława Maskiewicza oraz wydanej w 1879 roku monografii historycznej Mariana Dubieckiego Kudak. Twierdza kresowa i jej oko- lice. W Kudaku zatrzymuje się Skrzetuski, jadąc na Sicz z rozkazu księcia Wiśniowieckiego. Po twier- dzy oprowadza go komendant, .jed- nooki cyklop" Grodzicki. Jego in- formacje dokładnie odwzorowują Diariusz Maskiewicza. Z Kudaku również przesyła Skrzetuski przez Rzędziana listy do Heleny i kniahi- ni Kurcewiczowej, które przejęte przez Bohuna, staną się przyczyną jego najazdu na Rozłogi. LAPOŃCZYCY „- Na Boga! a to co za małe monstra'! - za- Strona z książki Mariana Dubieckiego Kudak. Twierdza kresowa i jej okolice. Warszawa 1879, z notatkami Sienkiewicza. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku krzyknął nagle Zagloba, ukazując kupę małych człowieczków z oliwko- wą cerą i czarnymi, wiszącymi po obu stronach głowy włosami. - To Lapończykowie, którzy do naj- dalej siedzących Hiperborejów się liczą". Krótka wzmianka o Lapończykach w rozdziale ósmym trzeciego tomu Poto- pu przekazuje wiernie potoczną wiedzę siedemnastowiecznych Szwedów o tej grupie etnicznej. Etnogeneza Lapończy- ków do dziś stanowi problem nie rozwią- KODAl. „g gnat niejako w imieniu Kweiypogpolitej *w mj. datey t południowych bagtyonow jej gt»re( •ławy. Książęcy orszak gkladal nie z maogteh ty»iyy todn, tak ku obronie, kn okazaloiei, jakotei ka potrzebie, gdyby as hordĄ wypadło w otepach •potkać się., cnoto jej »t«wie i poksme na kar- kach bisnrmanskieh, jak silna byt* książęca gubił. Wyjechawszy i reiydeneyi kgiceia, fcoehwiey, nad górną Suta, ciągnął lieniy ten omak brafr giem onej rzeki, praeii drąga książę a* Zadnie- prau rezydeneyą Łubay, ka Zohiiaowi, jął blhko ujścia Suty do Dniepra; gdrie «pr»wiwa»y awfi Byki, njraal ktial^, ił w taborae posiada do 26,000 orężnych i eiarów. Pod Zoteiaem znto" dywany obóz i »o»tawi»»zy telo oeełe twego lada, z kilka tyrieey runyl Jflrelai ta deBioa Niżowym. Pokąd nli kraje sfmnym, od fcoebwiey po ujłeie Wola, oly tea daty mmat rieini, jiiż zorany oudBWiyai phgiw, »t»Bowi> dobra kliąłece, które aa Zndirieprm akato 40,000 penodBty domów, gdure wi jwl— gołpodara (Miauczymy nie robit, • tylko po pięt Murów ro*» atrfhy»s foktu, » ]lllH««!tIO»»J « JMtWtt. ytolf. (iWIW HA 1(148 Sr. 40. Lauda zany do końca. Zalicza się ich do ugro- fińskiej grupy językowej, antropologicz- nie zaś stanowią typ wyraźnie wyodręb- niony; przypuszcza się, że są spokrewnie- ni z hipotetycznymi przodkami obecnej rasy białej i żółtej. Lapończycy w wieku XVII zamieszkiwali, podobnie jak i dzi- siaj, północne tereny Norwegii, Szwecji, Finlandii i Rosji. Głównymi ich zajęcia- mi było rybołówstwo, myślistwo i hodow- la reniferów. Kontakty z sąsiadami z po- łudnia, opisywane w sagach norweskich już od IX wieku, polegałyna prowadze- niu handlu, ale także - czy przede wszyst- kim - prowadziły do systematycznego wymuszania na Lapończykach znacznych danin w postaci skór, a także mięsa i ży- wych zwierząt. Proceder ten był uprawia- ny najpierw przez co bardziej „przedsię- biorczych" kupców czy zwykłych rabu- siów, później przez władze państwowe. Chrystianizacja Lapończyków rozpoczę- ta w XIII wieku nie odnosiła wielkich suk- cesów. Biali sąsiedzi bardziej byli zainte- resowani intensyfikacją poboru danin niż troską o dusze Lapończyków. Pierwotne ich wierzenia utrzymywały się długo; po- legały na kulcie sił przyrody, ciał niebie- skich czy kulcie niedźwiedzia. Pośredni- kami między światem ludzi a światem sił nadnaturalnych byli noaidzi- szamani. Ta forma obrzędów religijnych, polegająca na wprowadzaniu się w stan ekstazy, po- zwalającej szamanowi na wędrówkę jego ducha w zaświaty, fascynowała sąsiadów i powszechnie przypisywali oni Lapoń- czykom posiadanie wielu niezwykłych, wręcz magicznych umiejętności. Sienkie- wicz powtarza te opinie w Potopie - „Do bitwy oni na nic. Szwedowie ich ze sobą do posług obozowych wodzą, a w części dla osobliwości. Za to czarownicy z nich exquisitissimi, każden najmniej jednego diabła, a niektórzy po pięciu do usług mają (...) w ustawicznej nocy brodzą, która po pół roku i więcej u nich trwa, wiadomo zaś waszmościom, że w nocy najłatwiej z diabłem o styczność". LAUDA - terytorium na etnicznej Litwie nad rzeczką o takiej samej na- zwie, będącej dopływem Niewiaży. E. Dahibergh, Starcie między Szwedami a Litwinami w widiach Sanu i Wisty, miedz. wg S. Pufendorfa, Sieben Bucher... Zbiory Biblioteki Gdańskiej 186 Lipkowie Skupisko polskich wsi szlacheckich na pra- wym brzegu Niewiaży. Obecność na tym terenie szlachty poświadczają XVI-wieczne dokumen- ty, a historyk Henryk Łowmiański uważa, iż w wieku XIV osadził ją tu wielki książę dla obro- ny przed najazdami krzy- żackimi. Włączając do Potopu obszerny epizod laudański, Sienkiewicz korzystał zarówno ze źródeł, jak i ustnych opo- wieści teścia, Szetkiewi- cza, zamieszkałego w są- siedztwie szlacheckich zaścianków. W Potopie wprowadza pisarz posta- ci z rodzin szlacheckich: Butrymów (osobno Jó- zwa Butrym-Beznogi), Gasztowtów (z której po- chodzą trzy siostry zwane „Pacunelka- mi"), Domaszewiczów, Sołłohubów, Go- ściewiczów, oraz nazwy zaścianków: Wołmontowicze (spalone z zemsty za śmierć „kompanionów" przez Kmicica), Pacunele (w których kuruje się ranny w czasie walk z Moskwą Wołodyjowski) i inne. W Potopie na początku część wy- darzeń rozgrywa się właśnie na Laudzie; laudańczycy popadają w konflikt z Kmi- cicem, mszczą się za spalenie Wołmonto- wicz oraz pod wodzą Wołodyjowskiego odbijają porwaną przez Kmicica Oleńkę. Chorągiew laudańska uczestniczy w woj- nach szwedzkich najpierw na Podlasiu, dokąd przedarła się z części Wielkiego Księstwa Litewskiego, którą Janusz Ra- dziwiłł na uczcie w Kiejdanach poddał Szwedom, później w „dywizji" Stefana Czamieckiego i w oddziałach litewskich pod wodzą Pawła Sapiehy (w widłach Sanu i pod Warszawą). Powracająca w 3 tomie Potopu na Laudę chorągiew z Wo- P. Kilian, Bitwa pod Stawiszczem, miedz, wg S. Pufendorfa, Sieben Bucher... Zbiory Biblioteki Gdańskiej łodyjowskim i Zagłobą przywozi list kró- lewski rehabilitujący Kmicica. Tym sa- mym laudańczycy, wcześniej pokrzyw- dzeni przez warchoła Kmicica, teraz - niejako symbolicznie - uczestniczą w ak- cie pełnej jego rehabilitacji. LIPKOWIE - litewscy Tatarzy, słu- żący wojskowo. W wojsku polskim, według Zyg- munta Glogera (Encyklopedia staropol- ska), znajdowało się w wieku XVII pięt- naście chorągwi tatarskich. W roku 1672 część z nich przeszła na stronę tu- recką i, jak pisze Gloger, „byli dla nas pod imieniem Lipków bardzo szkodli- wi". W Panu Wolodyjowskim pod ko- mendą Azji Mellechowicza (Tuhajbejo- wicza) przebywają w stanicy chreptiow- skiej. Po wymordowaniu i spaleniu Raszkowa przechodzą na stronę turec- ką i uczestniczą w wojnie roku 1672. Rozbici przez podjazd Nowowiejskie- 187 Lubicz, Lubowla go. Z nazwiska wymienieni: Kryczyń- ski, Adurowicz, Eliaszewicz. LUBICZ - dwór na Laudzie, ok. 30 km od Kiejdan. W Potopie własność Billewiczów, którą w testamencie Herakliusz Billewicz „...panu Kmicicowi, młodemu chorążemu orszańskiemu, dawa, darowuje i zapisu- je..." W Lubiczu osiada Kmicic ze swoją „kompanią" po przybyciu na Litwę. W rozdziale 2 pierwszego tomu powieści odbywa się w Lubiczu dzika zabawa ze strzelaniem do czaszek zwierzęcych, por- tretów przodków i tańcami z dziewczęta- mi dworskimi. O to oskarżają Kmicica przed Oleńkąjej laudańscy opiekunowie. Do Lubicza porywa Oleńkę Kmicic i tam szturmują go laudańczycy pod dowódz- twem Wołodyjowskiego. Wołodyjowski pokonuje Kmicica w pojedynku i uwalnia Oleńkę. Do Lubicza Soroka przywozi ciężko rannego w wojnie węgierskiej, w bitwie pod Magierowem Kmicica i tam odbywa się jego kuracja. LUBOWLA - posiadłość Lubomir- skich na Spiszu, poza granicami XVII-wiecznej Rzeczypospolitej. Na zamku w Lubowli z niesłychanym przepychem i wystawnością przyjmuje Jerzy Lubomirski wracającego do kraju Jana Kazimierza (Potop, t. 2, r. 25). Opis zamku jest pełen barokowego splendoru: „Dziedziniec, na którym wysiadł król, krużganek i schody zamkowe wysłane były suknem czerwonym. W wazach z Włoch sprowadzonych paliły się E. Dahibergh, Karol Gustaw przyjmuje poselstwo polskie 16 sierpnia 1655, miedz. wg S. Pufendorfa, Sirhen Bucher... Zbiory Biblioteki Gdańskiej 188 Lwów, Łubnie wschodnie aromaty. Większą część skarbów Lubomirskich [...] sprowadzono już wcześniej do Lubowli, [...] teraz zaś wszyst- ko to było rozstawione, rozwie- szone, ćmiło oczy i. zmieniało ów zamek w jakąś czarodziej- ską rezydencję. I pan marszałek umyślnie roztoczył taki, sułtana godny, przepych [...]". W zamku odbywa się rów- nież niezwykła uczta, na której Lubomirski rozbija o głowę dro- gocenny kielich dla podkreśle- nia swego oddania monarsze. Na dziedzińcach zamkowych urzą- dza też marszałek na cześć kró- la wspaniałe widowiska. LWÓW - rozgrywają się tu dwa obszerne epizody powie- ściowe. Pierwszy w 2 tomie Ogniem i mieczem po klęsce pod Piław- cami, z patetyczną sceną w ko- ściele bernardynów, kiedy ksią- żę Jeremi przyjmuje buławę z rąk podczaszego koronnego ze słowami: „Za grzechy moje... przyjmuję", oraz początkiem obrony miasta po opuszczeniu go przez część wojsk, ff Poto- pie (t. 2) Lwów jest miejscem pobytu Jana Kazimierza po po- wrocie z wygnania; tutaj król przyjmuje deputatów konfederacji tyszo- wieckiej oraz składa słynne ślubowania, oddające Królestwo opiece Matki Boskiej jako Królowej Korony Polskiej, oraz przy- rzeczenie ulżenia doli ludu. „Lwów od chwili przybycia króla zmienił się w istot- ną stolicę Rzeczypospolitej" (r. 30). We Lwowie trwają przygotowania do dalszej wojny, przybywają poselstwa (w tym ta- tarskie, które oferuje pomoc militarną przeciw Szwedom). Na tle tych historycz- nych zdarzeń dochodzi do ponownego spotkania Kmicica z Zagłobą, Wołody- Zygmunt Ajdukiewicz, Ruski lirnik, 1898, w zbiorach Austriackiej Biblioteki Narodowej w Wiedniu jowskim i Skrzetuskimi; tu też - z rąk kró- la - Kmicic otrzymuje dowództwo czam- bułu tatarskiego. ŁUBNIE - miasto na Zadnieprzu nad rzeką Sutą, blisko 200 km na połu- dniowy zachód od Kijowa. W XVII w. największe (liczące ok. 1000 mieszkańców) miasto zadnieprzań- skiego „państwa" książąt Wiśniowieckich. Tutaj znajdowała się przed wybuchem po- wstania Chmielnickiego ich rezydencja. W Ogniem i mieczem Łubnie są miejscem 189 Machnówka, Perejasiaw, Pilwiszki, Pilawce, Podlasie początkowego epizodu, gromadzącego wokół księcia Jeremiego Wiśniowieckie- go oficerówjego chorągwi: Skrzetuskiego, Woiodyjowskiego, Wierszułła, Kuszla i in. Do Łubień przybywa razem z powracają- cym z krymskiego poselstwa Skrzetuskim Longinus Podbipięta. Życie na łubieńskim zamku Wiśniowieckich zostało przedsta- wione w rozdziale 5 powieści z wyodręb- nieniem motywu „ćwiczenia wojennego" oraz epizodu z Anusią Borzobohatą-Kra- sieńską. Tu również pojawia się po raz pierwszy książę Jeremi Wiśniowiecki oglą- dany przez pryzmat wrażenia wywartego na Longinusie Podbipięcie. Szerszy opis miasta pojawia się w rozdziale 23 w mo- mencie jego opuszczenia przez oddziały księcia i dwór księżny Gryzeldy Wiśnio- wieckiej. Jest to nacechowany emocjonal- nie opis ostatecznego pożegnania miasta przez wyruszającego na wojnę księcia. MACHNÓWKA - miejscowość na Ukrainie, ok. 100 km od Bialocerkwi, należąca w czasie powstania Chmiel- nickiego do wojewody kijowskiego Janusza Tyszkiewicza. Pod Machnówka, zdobytą przez Ko- zaków, 17 lipca 1648 roku doszło do star- cia między oddziałami księcia Wiśnio- wieckiego a Kozakami, które nie zostało rozstrzygnięte, m.in. z powodu kunktator- stwa wojewody Tyszkiewicza. W Ogniem i mieczem ów epizod urósł do znaczącej, stylizowanej po homerycku zwycięskiej bitwy wojsk Wiśniowieckiego, w której Kozakami dowodził młody Krzywonos (t. l, r. 27). Informacje o bitwie zawarte w pamiętniku Bogusława Maskiewicza. PEREJASŁAW - miasto na Ukrainie nad rzeką Trubież (dopływ Dniepru). W czasie powstania Chmielnickiego jedno z jego centrów. W Perejasławiu w 1649 roku toczyły się rozmowy z ko- misarzami Rzeczypospolitej, na których czele stał wojewoda bracławski Adam Kisiel, a w 1654 odbyła się Rada Pereja- 190 sławska, która podjęła decyzję o połącze- niu Ukrainy z Rosją. W 2 tomie Ogniem i mieczem (r. 16) Sienkiewicz na podsta- wie Diariusza podróży do Perejasławia... Wojciecha Miaskowskiego, jednego z ko- misarzy, przedstawia przebieg rokowań. Na tle wydarzeń i postaci historycznych umieszcza pisarz wątek fikcyjny: działa- nia Skrzetuskiego, poszukującego Hele- ny i Bohuna. PILWISZKI - miejscowość nad rze- ką Szeszupą (dopływem Niemna), nie- daleko Mariampola i w pobliżu gra- nicy ówczesnych Prus doktorskich. W l tomie Potopu ocalone przed od- działem Zołtareńki przez Wołodyjowskie- go oraz miejsce, w którym Kmicic, wy- słany z listami przez Janusza Radziwiłła, spotyka księcia Bogusława i od niego dowiaduje się o rzeczywistych planach Radziwiłłów. W Pilwiszkach dokonuje także Kmicic zuchwałego zamachu na księcia i porywa go. PILAWCE - miejscowość na Podolu, ok. 25 km od Starego Konstantynowa. W wojnie z Chmielnickim miejsce jednej z najdotkliwszych porażek strony polskiej w bitwie stoczonej 20-23 wrze- śnia 1648 roku (tzw. „srom piławiecki" - paniczna ucieczka pospolitego ruszenia i regimentarzy nocą z 23 na 24 września). W 2 tomie Ogniem i mieczem (r. 8) Sien- kiewicz przedstawił przebieg bitwy, wpro- wadzając relację świadka zdarzeń, puł- kownika chorągwi tatarskiej księcia Jere- miego - Wierszułła, opowiadającego o nich Skrzetuskiemu i jego przyjaciołom. Opis klęski, uformowany jako pełna emo- cji opowieść, w warstwie informacyjnej opiera się na Karolu Sząjnosze i Ludwi- ku Kubali. PODLASIE - kraina po obu stronach środkowego Bugu. W średniowieczu teren sporny między Mazowszem a Litwą. Podlasie Zbroja husarska. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Prostki, Prusy Książęce, Raszków Po unii lubelskiej większa część Pod- lasia weszła w skład Korony. Na terenach podlaskich rozgrywa się część fabuły l i 2 tomu Potopu. We wsi Burzeć, leżą- cej na pograniczu województwa podla- skiego i będącej własnością Skrzetuskich, wkraczają do akcji Skrzetuscy oraz Za- głoba. Na Podlasiu koncentrują się oddzia- ły, które pozostają pod dowództwem puł- kowników, odrzucających ugodę kiejdań- ską. Tu także przybywa chorągiew lau- dańska z Wołodyjowskim i j ego przyja- ciółmi. Pod Białymstokiem zgromadzone konfederackie chorągwie wybierają regi- mentarzem Zagłobę, tam też przybywa wojewoda Witebski, Paweł Sapieha. Na Podlasiu ponosi klęskę Janusz Radziwiłł, który, oblężony przez konfederatów w Ty- kocinie, umiera w czasie szturmu zamku. Na pograniczu województw podlaskiego i lubelskiego walczą wojska Pawła Sapie- hy (z czambułem tatarskim Kmicica) z wojskami księcia Bogusława Radziwił- ła i zadają mu klęskę pod Janowem. PROSTKI - miejscowość na pograni- czu Prus Książęcych, niedaleko Ełku. We wrześniu 1656 roku miejsce zwy- cięskiej bitwy hetmana polnego Gosiew- skiego z wojskami szwedzkimi i pruski- mi, dowodzonymi przez gen. Waldecka i księcia Bogusława Radziwiłła. W 3 to- mie Potopu (r. 25), przedstawił Sienkie- wicz zarówno przebieg bitwy, jak i indy- widualne zwycięstwo Kmicica nad księ- ciem Bogusławem. Zdarzenie to w znacz- nym stopniu przetwarza Żywot księcia Bo- gusława Radziwiłła przez niego samego napisany, ogłoszony drukiem przez E. Ra- czyńskiego w 1841 roku. PRUSY KSIĄŻĘCE (ELEKTOR- SKIE) - utworzone po upadku pań- stwa krzyżackiego państwo lenne pod zwierzchnictwem Polski (od hołdu pruskiego w 1525 do 1657 r.). Obejmowało dawne ziemie Prusów i północnego Mazowsza. Stolicą Prus Książęcych był Królewiec. Po wygaśnię- ciu linii książęcej Albrechta Hohenzoller- na rządy objęli elektorzy brandenburscy. Wykorzystując sytuację w okresie najaz- du szwedzkiego, elektor Fryderyk Wil- helm uzyskał w traktatach welawsko-byd- goskich (1657) uznanie suwerenności Prus Książęcych. Prusy pojawiają się w kilku epizodach Potopu - przywoływa- ne w rozmowach książąt Radziwiłłów (książę elektor jest wujem księcia Bogu- sława), w liście (o wyraźnie komicznej wymowie) Zagłoby-regimentarza do elek- tora, wreszcie w obszernym epizodzie wojennym zakończonym bitwą pod Prost- kami. Sienkiewicz opisuje w nim pacyfi- kacyjną akcję Kmicica i jego Tatarów w południowej części Prus (t, 3, r. 24). W jej przedstawieniu dostrzec można i bezwzględne okrucieństwo, i ukrytą iro- nię (wobec motywacji patriotycznej i re- ligijnej Kmicica): „Za czym, nie mogąc wywrzeć zemsty za krzywdy Rzeczypospolitej i swoje na osobie zdrajcy, wywarł ją w straszliwy sposób na posiadłościach elektorskich. Tej samej nocy jeszcze, w której Ta- tarzy minęli słup graniczny, niebo zaczer- wieniło się łunami, rozległy się wrzaski i płacz ludzi deptanych stopą wojny. Kto polską mową o litość umiał prosić, ten z rozkazu wodza był oszczędzany, ale natomiast niemieckie osady, kolonie, wsie i miasteczka zmieniały się w rzekę ognia, a przerażony mieszkaniec szedł pod nóż". RASZKÓW - miejscowość nad Dnie- strem, ok. 100 km na południe od Bra- ciawia. W Ogniem i mieczem w okolicach Raszkowa ukrywa Bohun porwaną Hele- nę. W Panu Wolodyjowskim Raszków sta- nowi ostatnią stanicę wojskową na pogra- niczu wołoskim. Raszków niszczy podstęp- nie Azja Tuhajbejowicz, przechodząc na stronę turecką. W Raszkowie także mordu- je pana Nowowiejskiego i bierze w niewolę Ewę Nowowiejską i panie Boskie. 192 Rozłogi, Sicz, Szlaki tatarskie ROZŁOGI - Rozlogi-Siromachy (zwa- ne również Rozłogami Krasnymi lub Wilczymi), fikcyjny dwór w pobliżu Łubniów, należący do kniaziów Bu- lyhów-Kurcewiczów. Rozłogi otrzymał od księcia Michała Wiśniowieckiego kniaź Wasyl ze zuboża- łej linii rodu, który oskarżony później nie- słusznie o zdradę, musiał uciekać, a jego ma- jątek przejęła wdowa po starszym bracie, Konstantynie. Powieściowy opis dworu ak- centuje jego obronny charakter i pochodzą- ce z łupów bogactwo wnętrza. W fabule Ogniem i mieczem Rozłogi odgrywają istot- ną rolę. Tu zawiązuje się główny wątek mi- łosny powieści. Przypadkowe spotkanie na stepie Skrzetuskiego z kniahinią Kurcewi- czową i j ej bratanicą Heleną otwiera pierw- sze zdarzenia tego wątku oraz wprowadza postać rywala - kozackiego pułkownika Bohuna. Skrzetuski za obietnicę niedocho- dzenia praw Heleny do Rozłogów uzysku- je od Kurcewiczów przyrzeczenie jej ręki. Początkowo Rozłogi są miejscem sielanko- wego rozwoju wątku miłosnego; wybuch powstania Chmielnickie- go i uwięzienie Skrzetu- skiego na Siczy kompliku- je sytuację. Listy do Hele- ny i kniahini, wysłane z drogi, przejmuje Bohun, który najeżdża Rozłogi, morduje Kurcewiczów (Helenę ratuje wówczas Zagłoba). Dwór zostaje spalony. Powracający z niewoli Skrzetuski zasta- je zgliszcza. W końcowej części powieści pojawia się wzmianka, że w odbu- dowanych Rozłogach do śmierci mieszkał Bohun. SICZ - ufortyfikowa- ny obóz, zakładany przez Kozaków pozo- stających na Zaporożu na okres zimy. Większość Kozaków zimowała w za- mieszkałych okolicach, przybywając na Zaporoże w okresie wypraw, tj. latem. Siczy było wiele, a ze względu na napa- dy tatarskie często zmieniano ich lokali- zację. Najczęściej budowano je w miej- scach łatwych do obrony, np. na wyspach na Dnieprze. Stałą sicz Kozacy założyli dopiero w wieku XVII. SZLAKI TATARSKIE - prastare dro- gi kupców i wojowników, nazywane później szlakami tatarskimi, przynaj- mniej częściowo były wytyczone i użyt- kowane przed przybyciem na te tere- ny mongolskich najeźdźców. Najstarszym z nich był szlak biegnący wzdłuż Dniepru, łączący „Waregów i Gre- ków" - czyli kraje skandynawskie i Bizan- cjum. Jego znaczenie zmalało po XIII wie- ku, tj. od czasu inwazji Tatarów na Ruś. Przez następne stulecia szlaki stają się głównie trasami zbrojnych wypraw, ciągną- cych niemal każdego roku z południa ku północy. Geografowie i historycy są zgod- Kozak Mamaj, obraz ludowy, Ukraina, wiek XVIII, olej na płótnie, Muzeum Etnograficzne w Krakowie 193 Tatarzy, Taurogi, Trechtymirów ni co do ilości szlaków - było ich sześć. Idąc od zachodu ku wschodowi należy wy- mienić szlaki: Wołoski, Kuczmański, Czar- ny, Murawski, Kałmiuski i Iziumski. Wo- łoski prowadził z Perekopu przez Oczaków, dalej wzdłuż Dniestru, zachodnim jego brzegiem, przez Mołdawię po Pokucie. Szlak Kuczmański wiódł z Perekopu przez Budziak na Podole. Czarny rozpoczynał się także w Perekopie i biegnąc między Bo- hem a Dnieprem przez Bracławszczyznę, dochodził do Wołynia. Położony bardziej na wschód szlak Murawski, wychodząc z tych samych terenów co poprzednie, pro- wadził przez Zadnieprze do Kurska i da- lej, do samej Moskwy. Szlak Kałmiuski, biorąc początek u wybrzeży Morza Azow- skiego, prowadził na Riazań. Ostatni, Iziumski, wychodząc spod Azowa, prowa- dził do Briańska. Szlaki te w niczym nie przypominały dróg. Historyk pisze tak o szlaku tatar- skim: „wszystkim wiadomy, był rzadko widomym". Punkty orientacyjne stanowi- ły stare mogiły - kurhany, samotne drze- wa, wzniesienia terenu. Szerokość szlaku odpowiadała sile czambułu. Najczęściej rozciągał się on wszerz „na dwoje strze- łań z łuka". Szlaki biegły pomiędzy głów- nymi rzekami Ukrainy, unikając przepraw, i pokrywały się z linią działu wodnego. Prócz sześciu szlaków głównych przez ziemie ukrainne przebiegały szlaki o mniejszym znaczeniu, takie jak Kuru- kowski, Krymski, Perewioczański, Niki- tyński, Kyzykermeński i Gardowy. Po- nadto tereny te pocięte były dziesiątkami mniejszych odnóg, gdyż taktyka napadów tatarskich polegała na rozdzielaniu więk- szych oddziałów na wiele czambulików, które szybko napadały, grabiły i równie szybko uciekały, uwożąc jasyr i łupy, i po- nownie gromadziły się w punktach, w których brały początek rozgałęzienia szlaków głównych. TATARZY - byli przez wiele stuleci wielką wspólnotą, jednak pod wzglę- 194 dem etnicznym i kulturowym stano- wili różnorodną mozaikę. Elita władzy utrzymywała tradycję pochodzenia mongolskiego i uważała się za spadkobierców imperium Czyngis-cha- na, które rozpadło się w wieku XIII. Na losy Polski i innych krajów Europy Wschodniej i Środkowej przez długie lata wpływała Złota Orda, niegdyś zachodnia dzielnica (ułus) imperium, która także ule- gła rozkładowi. W wieku XVII najważ- niejszą dla historii Rzeczypospolitej tatar- ską wspólnotą polityczną był chanat krymski. Poza jego granicami pozostawa- ło jednak wiele plemion tatarskich mniej lub bardziej niezależnych. Na terytorium Rzeczypospolitej zamieszkiwali od daw- na Tatarzy, będący bądź potomkami jeń- ców wojennych, bądź potomkami przy- byszów osiedlających się dobrowolnie w wyniku aktywnej polityki wielkich książąt litewskich. TAUROGI - miasto na Żmudzi nad rzeką Jura w pobliżu granicy Prus Książęcych (elektorskich). W Potopie rezydencja księcia Bogu- sława Radziwiłła. Do Taurogów z Kiej- dan wywozi książę Bogusław Oleńkę i Tomasza Billewicza. Ten fragment fabu- ły przedstawia w 3 tomie Potopu najpierw Ketling, później narrator w obszernej re- trospektywnej partii powieściowej (r. 15- 22). W Taurogach rozwija się intryga księ- cia, dążącego do zdobycia Oleńki (naj- pierw przepychem i dwomością, później podstępem i siłą). W Taurogach przeby- wa również Anusia Borzobohata, „ogar- nięta" przez książęcy podjazd. Do Anusi zaleca się powiernik księcia Bogusława - Sakowicz. Po porażkach księcia i jego wyjeździe do Prus elektorskich, Tomasz Billewicz, a następnie Oleńka i Anusia uciekająz Taurogów, korzystając z pomo- cy „pogrążonych" przez Anusię oficerów. TRECHTYMIRÓW - miasteczko położone nad Dnieprem, na północ od Trechtymirów Pocztówka z ilustracją Boratyńskiego do Potopu - „Atak husarii pod Warszawą". Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Turcja, Tykocin, Ujście Kijowa, które król Stefan Batory po- darował Kozakom. W Trechtymirowie miał powstać szpi- tal dla rannych i kalekich Kozaków, któ- rzy ucierpieli w służbie Rzeczypospolitej. TURCJA -jedynie drobny fragment Trylogii rozgrywa się na terenach na- leżących do państwa tureckiego, ale przecież przez cały czas lektury towa- rzyszy nam świadomość istnienia tej groźnej potęgi. Turcja odgrywa wielką rolę zarówno w polityce polskiej, jak i w losach wielu głównych bohaterów dzieła oraz postaci drugoplanowych czy tylko epizodycznych. Turcja reprezentuje główną siłę Orientu, odciskającego swe piętno na dziejach i kul- turze narodów Rzeczypospolitej. Państwo tureckie powstało na gruzach antycznych cywilizacji śródziemnomor- skich i cesarstwa bizantyjskiego. W two- rzeniu tego imperium muzułmańskiego brali udział Turcy seldżuccy, którzy od X wieku, wędrując z głębin Azji na zachód, podbili Persję, Irak i dalsze terytoria w Azji Mniejszej, aż dotarli do Anatolii. Tam właśnie z początkiem wieku XIV krystalizuje się nowa państwowość - Por- ta osmańska lub ottomańska. Obie nazwy używane w Polsce mają ten sam rodowód - pochodzą od imienia założyciela dyna- stii rządzącej nową potęgą, którym był Osman I, a zgodnie z wymową w języ- kach zachodnich - Othman. Aby w pemi zrozumieć wpływ tego państwa na losy całej Europy, trzeba pa- miętać o trzech sprawach o zasadniczym znaczeniu: po pierwsze - było to państwo muzułmańskie, co automatycznie stawia- ło je w opozycji do całego chrześcijań- stwa, po drugie - Turcy definitywnie pod- bili i opanowali Bizancjum, czyli wschod- niego spadkobiercę starożytnego Rzymu, a jednocześnie centrum wschodniego Kościoła, po trzecie wreszcie - Turcy przekroczyli granicę kontynentów i bez większych trudności rozszerzali swe po- 196 siadłości nie tylko w Azji, ale i w Euro- pie. Imperium, rządzone przez sułtanów w XVI wieku, za czasów Sulejmana Wspaniałego, rozciągało się od Egiptu po Nizinę Węgierską. Po opanowaniu świę- tych miejsc islamu władcy tureccy uży- wali także tytułu kalifów, co oznaczało przejęcie religijnego zwierzchnictwa nad wszystkimi mahometanami. Polityka polska wobec tej potęgi przez stulecia prowadzona była w sposób mą- dry i ostrożny. Mimo bezpośredniego uczestnictwa w wielu konfliktach, przy- mierze z Turcją stało się na długo kano- nem tej polityki. Zdecydowany zwrot na- stąpił dopiero w wieku XVII, a zwycię- stwo Jana III Sobieskiego pod Wiedniem zapoczątkowało pasmo klęsk tureckich. W tym jednak czasie świetność i siła im- perium tureckiego zaczęły już przygasać. Na zakończenie warto również wspo- mnieć, że Turcja była jedynym państwem, które nigdy nie uznało rozbiorów Polski. TYKOCIN - miasto i zamek na Podla- siu, na lewym brzegu Narwi. W XVII wieku siedziba starostwa. W 2 tomie Potopu (r. 28) epizod przedstawiający szturm zamku oblegane- go przez wojska Pawła Sapiehy i śmierć Janusza Radziwiłła. Opis ostatnich chwil księcia, wysadzenia przez załogę szwedz- ką wieży zamkowej, wreszcie wtargnię- cia do zamku oblegających z Wołodyjow- skim, Zagłobą i Skrzetuskimi ma cechy niezwykle dramatycznej sceny, ukazują- cej rozpacz i klęskę księcia. UJŚCIE - miasto nad Notecią. Kasztelania i siedziba starosty. W 1655 roku zgromadzone tu pospolite ruszenie wielkopolskie pod dowództwem wojewo- dów Krzysztofa Opalińskiego i Andrzeja Grudzińskiego skapitulowało przed woj- skami szwedzkimi. W l tomie Potopu (r. 10) przedstawia Sienkiewicz ową kapi- tulację jako obszerny epizod, wzorując się na dziele Kazimierza Jarochowskiego Wiel- Upita, Warszawa Rycina: Pod Ujściem, wg Dahiberga, miedz. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku kopolska w czasie pierwszej wojny szwedz- kiej od 1655 do 1657, Poznań 1864. W epi- zodzie tym, poza historycznymi postacia- mi, pojawia się Stanisław Skrzetuski, przy- noszący wieść o kapitulacji do Burca i po- tem uczestniczący w walkach razem ze stryjecznym bratem Janem i pozostałymi „zbarażczykami". UPITA - miasto na Litwie, pod Po- niewieżem, w niedalekim sąsiedztwie Laudy. W l tomie Potopu spacyfikowana przez wolentarzy Kmicica po odmowie ich zaprowiantowania. W liście królew- skim rehabilitującym Kmicica jest nato- miast obietnica nagrodzenia go staro- stwem upickim. WARSZAWA - w okresie przedsta- wionym w Trylogii od przeszło pięć- dziesięciu lat stolica Polski (przenie- siona z Krakowa w 1611 roku przez Zygmunta III Wazę). Pełni w dziele ważne funkcje fabu- larne. W Ogniem i mieczem zbiegają się tu wątki historyczne (elekcja królewska i intrygi polityczne wokół buławy het- mańskiej) i fikcyjne (pod Warszawą, w Lipkowie, odbywa się pojedynek Wo- łodyjowskiego z Bohunem). W Potopie zasłuchanym Pacunelkom Wołodyjowski opowiada o królewskim zamku warszaw- skim. Obszerny epizod oblężenia War- szawy zajętej przez Szwedów jest przed- stawiony w 3 tomie powieści. Ogólny obraz miasta prezentuje laudańczykom 197 Wodokty Zagłoba, snując kapitalną opowieść o „wi- dzeniu" w kościele św. Jana: „W tym to kościele widzenie miałem, bo gdym raz po nieszporze pozostał, słyszę głos od sklepienia: 'Zagłoba, będzie wojna z ta- kim synem królem szwedzkim i calami- tates wielkie nastąpią!' Ruszyłem co tchu do króla i powiadam, com słyszał, a tu ksiądz prymas pastorałem mnie w kark: 'nie powiadaj głupstw, pijany byłeś!' Mająteraz..." W oblężeniu Warszawy na plan pierwszy wybijają się następujące wydarzenia: zdobycie przez Kmicica szańca pod wałami miasta i jego obrona; rozbicie oddziałów Bogusława Radziwił- ła wkraczających do Warszawy; szturm generalny z humorystyczną sceną walki Zagłoby z małpami w pałacu Kazanow- skich; tumult wzniecony przez Zagłobę na wieść o warunkach kapitulacji wojsk szwedzkich. W osobnej relacji Wołody- jowskiego została przedstawiona prze- grana bitwa pod Warszawą. W Panu Wolodyjowskim cała obszerna część po- czątkowa (do r. 20) rozgrywa się w War- szawie, w mokotowskim dworku Ket- linga. WODOKTY - dwór położony między Poniewieżem a Kiejdanami. Otoczony zaściankami laudańskimi (zob. Lauda). W Potopie miejsce akcji miłosnej. Wodokty są własnością powie- ściowych Billewiczów. Testament Hera- kliusza Billewicza (Wstęp do l tomu) dziedziczką Wodoktów i innych posiad- łości (bez Lubicza) czyni wnuczkę Alek- sandrę (Oleńkę) Billewiczównę. Opis wnętrza dworu w Wodoktach łączy się z pierwszym spotkaniem Kmicica z Oleń- ką^. l, r. l). W Wodoktach następująko- lejne zdarzenia i napięcia spowodowane postępowaniem Kmicica. Stąd zostaje Oleńka porwana i uprowadzona do Lubi- Szlachta w mundurach wojewódzkich, nieznany malarz polski, XVIII w., olej na płótnie. Muzeum w Rzeszowie 198 Wolmontowicze, Wraże Uroczyszcze S. K-aczor-Batowski, Do Wodoktów, 1898 r. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku cza. W rozdziale 10 Oleńka opuszcza Wo- dokty. W czasie walk ze Szwedami dwór zostaje spalony. Oleńka powraca i zaczy- na „gospodarzyć" po wypędzeniu Szwe- dów, dopiero po przeszło roku (t. 3, r. 29). W Wodoktach zamknie się także wątek miłosny, po pełnej rehabilitacji Kmicica (r. 30). Ostatni raz Wodokty są miejscem zdarzeń w Panu Wolodyjowskim; sielan- kową atmosferę pogodnego jesiennego dnia i oczekujących potomka Kmiciców niszczy Charłamp, przybywając z wieścią o śmierci Anusi Borzobohatej-Krasień- skiej. WOLMONTOWICZE - zaścianek szlachecki na Landzie, ok. 30 km od Kiejdan. W l tomie Potopu na mieszkańcach zaścianka mści się Kmicic po wymordo- waniu jego „kompanii". Spalenie Woł- montowicz ściąga na Kmicica przekleń- stwo Oleńki i nienawiść laudańczyków. WRAŻE UROCZYSZCZE - fikcyj- na nazwa geograficzna z okolic nad- dniestrzańskich (zob. Czortowy Jar). Opisane następująco: „Wkrótce przy- byli na Wraże Uroczyszcze. Było to wzgó- rze leżące tuż przy rzece, niskie i obłe, jak leżąca na ziemi okrągła tarcza. Księżyc zalewał je zupełnie światłem, rozświeca- jąc białe, porozrzucane po całej jego prze- strzeni kamienie. Gdzieniegdzie leżały one pojedynczo, gdzieniegdzie tworzyły kupy, jakoby szczątki jakichś budowli, zburzonych zamków i kościołów. Miej- scami sterczały płyty kamienne pozasa- dzane końcem w ziemi na kształt nagrob- ków na cmentarzyskach. Całe wzgórze podobne było do jednego wielkiego ru- mowiska" (OM; t. 2, r. l). Por. także opis w r. 22 w związku z wyprawą po Helenę Zagłoby, Wołodyjowskiego i Rzędziana („wzgórze [...], nad którym rozpadające się i zwietrzałe od słońca skały tworzyły kształty podobne do rumowisk, do zwa- 199 Zamość, Zaporoźe lisk domów i wież kościelnych..."). Powie o nim Zagłoba: „...co za jakiś przeklęty kraj!" ZAMOŚĆ - miasto między Wyży- ną Lubelską a Roztoczem, założone w r. 1580 przez kanclerza Jana Za- moyskiego; posiadało słynną Akade- mię Zamojską; nowocześnie uforty- fikowane, obroniło się podczas po- wstania Chmielnickiego i „potopu" szwedzkiego. Epizodycznie wzmiankowany w 2 to- mie Ogniem i mieczem (podczas oblęże- nia Zamościa z częścią wojsk Wiśnio- wieckiego przebywa tu Skrzetuski i Pod- bipięta); w Potopie (t. 2 i 3) Zamość zo- stał ukazany w dwóch obszernych epizo- dach: pierwszym - przedstawiającym pobyt Kmicica udającego się z czambu- łem tatarskim do Pawła Sapiehy i udarem- niającego intrygę Sobiepana Zamoyskie- go (porwanie Anusi Borzobohatej) i dru- gim - w którym Karol Gustaw bezsku- tecznie oblega twierdzę, narażając się na podwójne ośmieszenie: w słynnym ofia- rowaniu przez Sobiepana Zamoyskiego (zaradąZagłoby) „Jego szwedzkiej jasno- ści" Niderlandów i charakterystyce strat („Owszem! tak!... szkody są... [...] Zabi- liście świnię w rynku, którą złam granatu w żywot ugodził [...]". ZAPOROŹE - Niżem. Terytorium rozdzielające Wielkie Księ- stwo Litewskie (po unii lubelskiej terytoria włączone do Korony) i chanat krymski. nazywano je także E. Dahiberg, Oblężenie Torunia, miedz, wg S. Pufendorfa Siehcn Ruclier... Zbiory Biblioteki Gdańskiej 200 Zbaraż Przeprawa Skrzeliiskicgo przez .s7«ir pod Zhiii'ażi.'/il z a l b u m u Ogniem i mieczem Juliusza Kossaka, 1898. Muzeum Narodowe w Kielcach, Oddział Muzeum H. Sienkiewicza w Oblęgorku Zaporoźe to ziemie położone za porohami - potężnymi, ale niewysokimi wodospada- mi, które tworzył Dniepr na odcinku długo- ści 70 kilometrów od ujścia Samary. Na pół- noc od porohów ziemie były zaludnione, le- siste, wyżynne; poniżej natomiast rozciągały się nizinne obszary stepowe. ZBARAŻ - Miasto na Ukrainie nad rzeką Gniezna (dopływ Seretu), z obronnym zamkiem, należące w w. XVII do rodziny książąt Wiśnio- wieckich. W roku 1649 (10 lipca-22 sierpnia) oblegane przez wojska kozackie Chmiel- nickiego i tatarskie chana Islama Gireja. W 2 tomie Ogniem i mieczem oblężenie stanowi punkt kulminacyjny historyczne- go wątku powieści. Heroiczną obroną kie- ruje książę Jeremi Wiśniowiecki, a uczest- nikami są główne postaci fikcyjne: Skrze- tuski,Wołodyjowski, Zagłoba, Podbipięta. W rozdziałach od 24 do 28 przedstawia Sienkiewicz, na podstawie Szkiców histo- ryczych Ludwika Kubali, przebieg obro- ny (szturmy, wycieczki, bitwy w polu), rozszerzając je o fikcyjne losy postaci. Pod Zbarażem Longinus Podbipięta wy- pełnia swój ślub, ścinając w czasie sztur- mu trzy głowy tureckie; Zagłoba ścina w czasie walki Burłaja; Wołodyjowski i Podbipięta odznaczają się w niszczeniu 201 Żmudź Obrona Zbaraża kozackich hulaj-horodyn (wież oblężni- czych). Ze Zbaraża przedzierają się do króla Jana Kazimierza Podbipięta (który, odkryty, ginie od strzał tatarskich) oraz Skrzetuski (zgodnie z przekazem histo- rycznym, jego wyczyn kończy się powo- dzeniem). W oblężonej twierdzy groma- dzi Sienkiewicz również ważne postaci wątku historycznego (Wiśniowiecki, Fir- lęj, Koniecpolski, Przyjemski, Lanckoroń- ski, Marek Sobieski), podobnie jak i pod jej murami (Chmielnicki, Islam Girej, Tu- hąj-bej) oraz postaci drugoplanowe (ks. Muchowiecki, ks. Jaskólski, Zaćwili- chowski i in.). Oblężenie ujmuje pisarz w konwencji homeryckiej: tak jest kre- owany wódz - Jeremi Wiśniowiecki, bo- haterowie staczający pojedynki na polu walki, ich zwycięstwa i heroiczna śmierć (Podbipięta). Do epopei nawiązuje także styl narracji (opisy starć, apostrofy do bo- haterów). Drugą płaszczyzną jest sannac- ki barok, widoczny zwłaszcza w wypo- wiedziach postaci (w konwencji humory- stycznej w kwestiach Zagłoby, serio - 202 chociaż z ukrytą ironią, w kazaniu pogrze- bowym ks. Muchowieckiego). Zbaraż pojawia się w powieści jesz- cze przed oblężeniem jako miejsce „pre- zydium" wojsk Wiśniowieckiego oraz pobytu przyjaciół (r. 15, 19, 20, 21 dru- giego tomu Ogniem i mieczem), skąd wy- ruszają oni z Rzędzianem, aby uwolnić Helenę. Później, w Potopie i Panu Woło- dyjowskim - jako przedmiot wspomnień i opowiadań oraz motyw identyfikacji dawnych „zbarażczyków". ŻMUDŹ-zwana często „świętą", kra- ina w zachodniej Litwie między dol- nym Niemnem na zachodzie a Nie- wiaźą na wschodzie. Najbardziej archaiczna część Wiel- kiego Księstwa Litewskiego, zachowu- jąca pierwotne zwyczaje i język litew- ski. Czasem utożsamiana z etniczną Li- twą. Na Żmudzi i jej pograniczach (Lau- da) rozgrywa się część wydarzeń Poto- pu. Tutaj toczą się potyczki „partii" Tomasza Billewicza i kampania oddzia- Żólte Wody łu Babinicza (Kmicica) w 3 tomie po- wieści. ŻÓŁTE WODY-blota nad rzeką Żół- tą, lewym dopływem Ingulca (wpada- jącego do Dniepru w pobliżu Morza Czarnego). Tutaj od 29 kwietnia do 16 maja 1648 toczyły się walki między oddziałami pol- skimi pod wodzą młodego Stefana Potoc- kiego (syna hetmana wielkiego Mikołaja) a wojskami Bohdana Chmielnickiego, za- kończone klęską wojsk polskich. Do klę- ski przyczyniło się przejście silnego od- działu Kozaków regestrowych, dowodzo- nych przez Stanisława Krzyczewskiego (Krzeczowskiego) na stronę powstańców. W l tomie Ogniem i mieczem Sienkiewicz ukazał dwie fazy walk: pierwszą, stoczoną przez oddział najemników niemieckich pod dowództwem podpułkownika Johana Wer- nera z przeważającymi siłami kozackimi na Dnieprze (po zamordowaniu pułkownika Barabasza i Flika), oraz drugą- właściwą, przedstawioną z perspektywy Skrzetuskie- go, obserwującego starcia z kozackiego szańca (r. 14 i 15). W obu wypadkach przedstawia Sienkiewicz bohaterstwo stro- ny polskiej oraz miażdżącą przewagę stro- ny kozackiej, o której powodzeniu decydu- je zdrada Krzeczowskiego i Kozaków re- gestrowych. BIBLIOGRAFIA (wybrane pozycje) 1. Stanisław Bortnowski, „Potop " w szkole. Warszawa 1988. 2. Tadeusz Bujnicki, Sienkiewicza „Powieści z lat dawnych". Studia, Kraków 1996. 3. Tadeusz Bujnicki, „ Trylogia " Sienkiewicza na tle tradycji polskiej powieści histo- rycznej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1973. 4. Władysław Czapliński, Glosa do Trylogii, Wrocław 1974. 5. Adam Kersten, Sienkiewicz - „Potop" - Historia, Warszawa 1966. 6. Marceli Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, wyd. IV uzupełnione, Warszawa 1986. 7. Julian Krzyżanowski, Twórczość Henryka Sienkiewicza, rozdz. V. „Trylogia" - powieść o wieku XVII, s. 108-164, Warszawa 1970. 8. Lech Ludorowski, Artyzm Trylogii Henryka Sienkiewicza, London-Lublin 1993. 9. Lech Ludorowski, O postawie epickiej w Trylogii Sienkiewicza, Warszawa 1970. 10. Lech Ludorowski, Sztuka opowiadania w „ Ogniem i mieczem " Henryka Sienkie- wicza, Warszawa-Poznań 1977. 11. Bogdan Mazan, ,Jmpresjonizm " Trylogii Henryka Sienkiewicza, Łódź 1993. 12. Zygmunt Szweykowski, Trylogia Sienkiewicza i inne szkice o twórczości pisarza, Poznań 1973. 13. Trylogia Henryka Sienkiewicza. Historia - dzieło - recepcja. Materiały z sesji nauko- wej, red. Lech Ludorowski, Warszawa-Poznań 1978. 14. Trylogia Henryka Sienkiewicza. Studia, szkice, polemiki, wyboru dokonał i opra- cował Tomasz Jodełka, Warszawa 1962. 15. Aleksander Wilkoń, O języku i stylu „ Ogniem i mieczem " Henryka Sienkiewicza, Kraków 1976. SPIS TREŚCI WStęP ................................................ 5 Cytaty z narratora ....................................... 19 Kalendarium ........................................... 23 Słownik postaci......................................... 39 Indeks postaci występujących w Trylogii ..................... 127 Słownik miejscowości, grup etnicznych itp.................... 171 Bibliografia.......................................205