Władysław Stanisław Reymont

Z  wrażeń włoskich

Z wrażeń włoskich
Że nie dostałem delirium z nudów warszawskiego życia, to cud prawdziwy, bo te wszystkie "czarne kawy", te 
słodko-nudne flirty po raucikach, herbatkach i
żurfiksach; te fałszowane i fałszujące Angielki w Belle-Vue, a holenderskie Szwajcarki w Eldorado; 
"Rycerskość" z przedartymi tenorami i sędziwymi sopranami
w Wielkim, "Ciepła wdówka" w Rozmaitościach, cyrkowe hece w Małym; malunki pań w Salonie, a "Tryptyk" 
w Zachęcie; te same ciągle sławy domowego i zagranicznego
chowu; to wieczne obiecywanie prasy, że Paderewski przyjedzie na wiosnę, a Reszkowie jesienią; te same 
złamane mostki, twarze, ulice, frazesy, małe kłamstwa,
małe serca - to chyba razem dosyć, aby uciec z Warszawy.
Tak też uczyniłem.
Za Piotrkowem wiosny nie było jeszcze, ale za to po bruzdach leżały śniegi, kapuśniaczek ciął marcowy, drzewa 
stały nagie niby szkielety i powietrze pachniało
listopadem. Dopiero w Trzebini równocześnie z gromadą Zydków w chałatach i z przepięknymi pejsami, 
zobaczyłem pierwsze zielone liście na żywopłotach-i
ruń zbóż nieco zieloną.
Mam już dosyć Wiednia! dwa dni deszczu. Potężny katar wywiozłem z Kahlenberga, ubłociłem się na ringach, 
zmokłem do nitki na zmianie warty w Burgu. Co robić
ze sobą, kiedy deszcz nieustannie leje i kiedy w operze nieśmiertelna włoska katarynka Trubadur, - a w Burgu 
nie. śmiertelnie nudny Goetz?...
Poszedłem do nowego Cesarskiego Muzeum.
- Mumie egipskie cztery tysiące lat. Zabytki kultury asyryjskiej. Grobowcy królów, Sfinksy. Tamto Ozyrys. To 
wyobrażenie Nilu... - opowiadał garstce Anglików
przewodnik. Mówił jednym tchem z pośpiechem najmowanego na godziny; mieszał bezładnie ludzi, epoki, 
kraje, dynastie w jeden bigos hultajski i przyprawiał
to wszystko od czasu do czasu specjalnie wiedeńskimi witzami, z których się śmiał najserdeczniej.
- Panowie, to kamee, jedyne okazy na świecie. Wyroby z kości słoniowej, cenią się na miliony.
- Miliony! - monokl wyleciał z oka.
- Tak. To są gobeliny, wyrabiane niegdyś w klasztorach, to są... - miliony! hm! takie drobiazgi!...
- Arcydzieła! arcydzieła, którymi się Wiedeń szczyci, których Wiedniowi zazdroszczą... - monokl wpadł z 
powrotem w oko, a długie rury lornetek wymierzono
z pośpiechem na te istotnie przepiękne filigrany. Anglicy kazali sobie powtarzać po kilka razy przewodnikowi i 
tłoczyli się dokoła gablotek z pewnym uszanowaniem
- imponowały im te małe rzeczy wartujące miliony. Jakaś miss chuda, długa i szpetna notowała na marginesie 
Baedeckera.
- Zbrojownia! zbroje książąt niemieckich z XVI wieku, zbroje normandzkie. Zbroje francuskie. Zbroje księcia 
Parmy, wartości półtora miliona florenów. Najdroższa
zbroja na świecie - prawił nieustannie przewodnik.
Nastąpił znowu ten sam ruoh monokla, lornetek i Baedeckerów, musieli dobrze zobaczyć przedmiot wartujący 
miliony i podkreślić odpowiednie miejsce w Baedeckerze.
Przecież ci wyspiarze po to jeżdżą tylko po wszystkich kątach Europy, aby je popodkreślać w Baedeckerze. 
Anglik, stanąwszy przed rzeźbą, obrazem itp.,
przede wszystkim szuka o tym wzmianki w Baedeckerze; jeżeli jest, to dobrze, podkreśla i idzie dalej, nie 
fatygując się oglądaniem.
Zbiory muzeum są zbyt znane, aby można coś nowego o nich napisać. Sam gmach zaś przezłocony, 
przeszlifowany, przemarmurowany, przeozdobiony, stanowczo jest
za szykowny.
Semmering przespałem.
Rankiem w brzaskach świtania, pełnego mgieł i szarości, zaczęły majaczyć Alpy Styryjskie. Pociąg biegł 
ostrożnie nad Murą, wijącą się w fantastyczne skręty,
obwiniętą w zielone opary i znikającą chwilowo w głębokich rozpadlinach lub pod cieniami lasów świerkowych.
Słońce zaczęło wypijać szarość, przebłyskiwać w potokach, wylewających się z górskich gardzieli i w rosach 
świecić wesoło na krawędziach skał, i ozłacač
domy, szczyty wież, zielone pastwiska, całą tę cudną panoramę, ciągnącą się wzdłuż kolei. Godziny płynęły za 
godzinami, a nie było można oderwać się od
tych ustawicznie zmieniających się widoków. Kolej ciągle biegnie dolinami, otoczonymi przez wyniosłe góry o 
spadkach łagodnych, obrośniętych świerkami,
uśmiechniętych wiosną. Czasem potok rzuca się z wysokości, czasem błyśnie rudawa skała przez tło 
wytrzebionego lasu, zamajaczy jaki oddalony, samotny szczyt
cały w śniegach i znowu rozkoszna dolina, pełna pastwisk zielonych, ułożonych tarasami, piętrzących się jedne 
nad drugimi, pełna domków białych, kościołów
o wieżach wysmukłych, stogów zeszłorocznego siana i stad owiec burych, pasących się po uboczach.
Co chwila prawie przystanek i pełno ludzi świątecznie wystrojonych. Czarne chustki na głowach kobiet, 
puszczone wolno, szeleszczą na wietrze; mężczyźni
spiczaste swoje kapelusze z piórami obwiedli zielenią.
Selzthal, 685 metrów nad poziomem morza. Co stacja pniemy się wyżej, góry się wyostrzają, doliny są węższe i 
co chwila przecinają nam drogę potoki i poprzecznie
idące doliny - krajobraz się rozszerza i piętrzy amfiteatralnie. Na lewo i na prawo błyskają szczyty śnieżne, a 
niżej oblewa lasy i pastwiska błękitnawa
mgła oddalenia. Na skarpach różowieją wrzosy i żółte pierwiosnki.
Dolina Willach, to marzenie pełne wody, błękitu, zieleni lasów, białych szczytów w oddali, nagich gór 
wyskakujących prosto z pastwisk ku niebu i uwieńczonych
zamkami, pełnymi blanków, tarasów i wież. Powietrze surowe dyszy rzeźwością wiosny, a te piękne krajobrazy 
przemykają tylko, zostawiając w duszy wrażenia
spokojne i szlachetne.
Pontebba - granica włoska.
Włochy! Ileż to lat miałem w mózgu i w duszy ten kraj - "gdzie cytryna dojrzewa, gdzie laurów gaj, gdzie...", ale 
w Pontebbie nie ma jeszcze tych Włoch
wymarzonych, tych Włoch, których się pragnie - jest tylko straszliwie brudna stacja, brudna służba, brudny 
pociąg, brudny bufet i. brudni żandarmi z kogucimi
piórami - no, i jest wino włoskie. Domy bez dachów wyglądają niby wielkie kwadraty kamienne, przecięte z 
rzadka małymi otworami okien, w których się suszy
bielizna. Krajobraz dziczeje, lasy znikają, góry są skaliste i bezpłodne, wznoszą się wyżej i stoją nagie, smutne, 
poobrywane i groźne.
Pociąg bieży wolniej, bo co chwila łuki, mosty i tunele.
Noc zwolna zapada i szarzeje, mąci się wszystko i zapada w mroki.
Daremnie wpatruję się w tę noc włoską: nad nami rozpościera się niebo bez księżyca i bez gwiazd, a kontury gór 
majaczeją w cieniach jak widma.
- Mamo, to Włochy?
- Włochy.
Chcę spać, ale wciąż mnie budzi głos Niemeczki, która trzymając głowę w oknie, cb chwila ciągnie za rękaw 
matkę i pyta:
- Mamo, to Włochy?
- Włochy - odpowiada matka i drzemie dalej.
Tak, to już Włochy geograficzne.
Padwa
Padwa, to pierwsza stacja w moim pośpiesznym kursie po Włoszech. Przyjechałem w nocy i roztrzęsioną 
dorożką bez latarń, z drzwiczkami, które ustawicznie
wylatywały, wlokłem się przez miasto ciemne uliczkami czarnymi i cichymi, rozświetlanymi gdzieniegdzie po 
rogach lampkami płonącymi przed Madonną lub św.
Antonim.
Hotel "Pod Białym Krzyżem", to już hotel w czysto włoskim charakterze - o izbach sklepionych i niskich niby 
kazamaty, o posadzkach kamiennych, kratach w
oknach nie domykających się, łóżkach familijnej szerokości i braku najzupełniejszym wszelkiego komfortu.
Cóż robić rano, jeśli nie iśó na włóczęgę po mieście, bez cicerona, bez innego przewodnika nad instynkt i 
Baedeckera! Nie ma w podróżach przyjemności szczerszej
nad taką włóczęgę bez planu po mieście nieznanym. Idzie się, gdzie oczy i ulice lub drogi prowadzą, bo zawsze 
się dojdzie i zobaczy rzeczy piękniejsze
i godniejsze uwagi, nad te, urzędownie w przewodnikach zalecone. Wszystkie wykrzykniki zachwytów i 
superlatywy katalogów nie stają pomiędzy mną i przyrodą
lub dziełem sztuki. Idzie się i patrzy: tam na wysmukły kontur arkady jakiejś na pół zwalonej, na architekturę 
pałacu, podobnego do twierdzy obronnej,
na szczególny połysk marmurów w słońcu, na twarz charakterystyczną, na szczegół życia codziennego; spotyka 
się ogród jakiś, dyszący zielenią i wiosną,
a niespodziewanie wyłaniający się z obramowania zrudziałych zaułków: kawał placu białego, strugi mieniącej 
się w słońcu wody, kościół pełen rzeźb i malowideł
przepięknych, jakiś kawał murów, dyszących średnłowiecznością - i oczy mają dosyć, zatrzymują się z 
przyjemnym zdziwieniem i wchłaniają malując w głębi
jakieś tło, na któiym później wytworzy się pewna całość wrażeń.
Słońce tak raziło, że z przyjemnością szedłem pod cień arkad, biegnących z obu stron wszystkich prawie ulic. 
Imponujące wrażenie wywiera ten, zda się, nieskończony
szereg tęgich pilastrów kolońskich, poprzeplatanych gdzieniegdzie niby trzcinami wysmukłymi kolumienkami 
werońskimi.
Wszędzie pełno śladów Wenecji, od której ta Padova la dotta (Padwa uczona, jak ją zwano dawniej) długo 
zależała zupełnie. Można jeszcze znaleźć lwy weneckie,
poprzyczepiane do ścian, tak jak pełno jest tego czysto weneckiego stylu w niejednej arkadzie, w oknach, w 
balkonach wiszących nad ulicami i pełnych rzeźb
koronkowych, a czasami spotyka się dom, jakby żywcem przeniesiony znad Wielkiego Kanału. Miasto piękne, 
ale jakby wymarło, taka cisza wieje pod arkadami
i na ulicach. Czasami przejedzie dwukołowy wózek, zaprzężony w osła, czasem kobieta jaka z koszem jarzyn 
lub pomarańcz na głowie przejdzie prostym, automatycznym
krokiem niby kanefora grecka, z głównej ulicy dojdzie turkot tramwaju lub okrzyk pijących w tratoriach i cicho 
się robi, tak że echa własnych kroków, rozbrzmiewające
donośnie w ciszy - denerwują nieprzyjemnie.
Domy stoją zamknięte, ciche i posępne; przez bramy ażurowe czasami błyśnie ogródek pełen drzew i kwiatów i 
znowu tylko mur i szarość. Sklepów, a raczej
kramów z tandetą wenecko-wiedeńską, dosyć, a jeszcze więcej pustych zwykłe tratcrii, w których można dostać 
wina wprost za bezcen.
Tutaj, wpośród tej ciszy uliczek, podobnych do kanałów głębokich, pod cieniami, rzucającymi posępny mrok, 
wpośród domów z XIV, XV i XVI-go stulecia, mocnych,
obronnych i ponurych domów, które służą za mieszkania, więzienia i twierdze - można doskonale cofnąć się w 
średnie wieki Padwy. Człowiek bez trudu przenosi
się do czasów, podesty Ezzelina, kata dzieci, do wojen ulicznych szlachty z ludem, do bojów i awantur 
Carrarów, patrycjuszów miejscowych. Do tych scen
pełnych mordów i tortur, w których ofiary wyrywały się z rąk katów, zębami i pazurami darły twarze swoich 
sędziów i zwycięzców, do tych procesji uroczystych,
podczas których zrywały się namiętności przytłumione niby orkan i mordowano się na ulicach, aż krew 
obryzgiwała księży niosących monstrancje i jęki chrapliwe
konających mieszały się z hymnami i śpiewami pobożnymi, z głosami dzwonów, z krzykami wściekłości i ze 
szczękiem oręża - do tych wojen ulic, domów, ba
- okien z oknami. Trochę skupienia w sobie i widzi się to, i słyszy. Chodzi się z jakimś uczuciem ulgi, że to już 
przeszło, a jednocześnie czuje się jakby
pewien żal, "że przeszło zupełnie".
Ci Włosi, których widzę leżących po ulicach, sprzedających w sklepach, chodzących, wydają się rasą upadłą w 
stosunku do swoich przodków, rasy bohaterskiej
i silnej. Ciągną mnie wprost do swoich kramów, z uśmiechem uniżonym, z gestykulacją faktorów, ze śmieszną 
patetycznością zachwalają swoje towary - i dąsają
się, kiedy nic nie kupię. Kto tylko może i jak może, wyciąga ręce po soldy.
Przez wąskie uliczki, czysto średniowieczne, idę do św. Antoniego. Niebo bez chmur, ciepło wiosenne. Z 
wielkich murów zwieszają się zielone gałęzie pnączów
kwitnących, a z głębi wychylają się głowice pinii obciętych, pokręconych, narosłych guzami, a miejscami bzy, 
całe fioletowym kwiatem pokryte lub wysmukłe
korpusy magnolii, całe różowe.
Przed samym kościołem, na placu prawie pustym wznosi się posąg konny, słynnego pogromcy Sforzów, 
Kondotiera Gattamelaty, przez Donatella, z roku 1443, a
pierwszy jaki był odlany we Włoszech. W pancerzu z mocnych blach, z głową odkrytą, z rodzajem maczugi w 
ręku, siedzi mocno na koniu silnym, zwykłym bydlęciu
od pracy; wielki miecz wisi nisko, koń się nieco wypręża, jakby w gotowości do skoku na nieprzyjaciół. 
Zielonawy kolor brązu ani czas nie osłabiły mocnych
i realnych szczerze rysów konia i człowieka, który wydaje się na tle tego dziwnego kościoła i tych domów 
wąskich, okratowanych, tych arkad mocnych, słupów
potężnych, balkonów, osłoniętych stalowymi siatkami, jakby żywy - gotowy do boju. Czeka się, rychło 
Gattamelata podniesie obuch do góry, zepnie konia -
i obaj runą na nieprzyjaciela. Kościół ma fasadę włosko-gotycką, odartą, prawie dziką przez surowość, a kopuły 
bizantyjskie, dzwoneczki ostrołuk. najczystszy
- obłąki balkonu podtrzymują filarki cienkie, wysmukłe, jakby zrobione przez weneckich złotników i z Wenecji 
przywiezione.
Wchodzę w olbrzymią nawę środkową, pełną kolorowych, dziwnych refleksów ok^en. Szereg długi ołtarzy 
migoce z naw bocznych marmurami i mozaikami. W kaplicy
po lewej stronie leży patron miasta, św. Antoni, jeden ze wzniosłych przedstawicieli XII-go stulecia, dusza 
mistyczna, za której głosem leciały ptaki,
zwierz dziki biegł z gór i lasów, ryby z wód - rozmawiał z nimi i rozumiały go, tak jak św. Franciszka w Asyżu. 
Kaplica jest jego imienia. Fasada piękna
z białego marmuru, o wnękach z marmurów kolorowych, oprawiona niby w ramy z agatu w czarny polerowany 
marmur, podobna jest do starożytnych łuków rzymskich.
Kolumny marmurowe, pokryte płaskorzeźbami i nadbrusia pełne liści, koni, ludzi nagich, łabędzi, ryb, 
amorków. rozbawionych - tworzą wejście wspaniałe.
Tłumy całe figurek rzeźbionych pokrywają mury i filary i zapełniają białe pola marmurów zgiełkiem życia 
swobodnego, z całym rozpasaniem póz i wyrazów.
Pomiędzy kolumnami wiszą, jak kwiaty, złote i srebrne lampy i płoną krwawymi blaskami, za nimi wznosi się 
sarkofag grobowy świętego, a za tym ołtarz, pokryty
złotymi blachami. Ściany w głębi i po bokach pokryta płaskorzeźbami w marmurze, wyobrażającymi 
uzdrowienia i wskrzeszenia, szereg cudów, jakie zdziałał
św. Antoni.
Na bokach i ścianach sarkofagu i kaplicy błyszczą niezliczone wota, jakie wciąż napływają ze wszystkich stron 
świata. Są ze złota, srebra, wysadzane drogimi
kamienia mi: wyszywane perłami modlitwy dziękczynne, proste wykrzykniki, westchnienia głębokie przez 
prostotę i zaledwie utrwalone włóczką na kanwie, oprawnej
w czarne, zwyczajne ramki, a w kącie jednym stoi pęk szczudeł, pozostawionych przez uzdrowionych za sprawą 
świętego. Przed ołtarzem odprawiano nabożeństwo
- biskup młody, o wspaniałej rzymskiej twarzy, celebrował z namaszczeniem, otoczony licznym orszakiem 
duchowieństwa; chór poważnych głosów, doskonale zharmonizowanych,
śpiewał jakąś pieśń uroczystą i niezmiernie prostą, a całą przestrzeń przedkapliczną zalegał lud - pielgrzymi, z 
różnych stron Europy zebrani. Potem nastała
chwila ciszy, w której białe szeregi księży odpływały i ginęły w cieniach naw, a tłum zaczął się czołgać na 
kolanach wokoło sarkofagu, tonącego w białawych
dymach kadzideł i w złotej glorii świateł. Przy płycie marmurowej, osłaniającej trumnę świętego, podnosili się, 
dotykali płyty ręką, opierali na niej skronie,
modlili się chwilę w skupieniu i przechodzili z twarzami rozpromienionymi, z jakąś cichością w oczach 
załzawionych. Długo snuł się ten łańcuch, i szmer
modlitw, oddechów i westchnień rozbrzmiewał, to echa łkań rwały się z cieniów naw i płynęły otwartą 
kolumnadą pod sklepienia.
Odchodzi się i powraca - odchodzi się wprost zgnębionym nadmiarem piękna, pomysłowości i powraca, aby 
jeszcze raz duszę i oczy napaść widokiem tych arcydzieł.
Świeczniki Riccia wysokie są co najmniej na dwa sążnie i mają ze cztery stopy u podstawy. Piętrzą się na nich w 
spiralnej procesji całe tłumy ludzkie:
sceny z ewangelii, sceny ze współczesnego życia, sceny z mitologii: korowód dusz, ciał, nastrojów i 
krajobrazów - pochowanie Chrystusa wśród krzyków przejmujących
rozpaczy tłumu, wśród bólów rzeszy całej i łez - Chrystus w otchłani, Chrystus na górze Tabor, Chrystus 
prowadzony na miejsce kaźni - tłum uczniów i wyznawców,
oprawcy, Rzymianie, żołnierze, krajobrazy, kobiety rozpłakane, twarze mściwe i zadowolone faryzeuszów; 
rozmaitość wyrazów, nastrojów, cała gama uczuć dusz
ludzkich, a wszystko takie żywe, takie realne, takie natężone i pochłonięte akcją, miłością, bólem, nienawiścią, 
takie indywidualne i z taką potężną szczerością
wypowiedziane, że się stoi i patrzy ze zdumieniem i pokorą, że aż ta wielość, ten rój ciał i dusz - staje się jakąś 
mistyczną jednością, olbrzymieje i
zasłania sobą wszystko, co się działo gdziekolwiek.
A reszta rzeźb i świeczników Donatella, Bellana i Andrzeja Briosco? Jest w nich to wszystko, co się później 
spotyka po muzeach Florencji, Rzymu, Neapolu
- po kościołach i klasztorach Włoch całych. W tych płaskorzeźbach jest cała ludzkość; ludzkość, kiedy cierpi, 
kiedy marzy, kiedy pracuje, kiedy tworzy
i myśli - i wszystko na tle i w przeciwstawieniu przyrody wiecznie spokojnej i wiecznie obojętnej. Jest to wielki 
pamiętnik Odrodzenia.
Druga kaplica, za wielkim ołtarzem, mieści w sobie skarbiec i relikwie.
Wychodzę z kościoła i idę na Prato.
A! jakże tu. cicho, jasno i dobrze!
Pinie wyniosłe roztaczają zielony dach nad głową, dach, przez który słońce przecieka i złoci fantastycznymi 
arabeskami trawniki miękkie, puszyste i tak
jasnozielone i połyskliwe, jakby je kto roztopionym szmaragdem malował. Kanał seledynowej wody, 
obiegającej obręczą Prato, przebłyskuje przez drzewa i
mieni się drobnymi łuskami zmarszczek. Podwójny szereg białych posągów obiega wkoło i stoi w wielkim 
majestacie ciszy. Siada się na jakiejś kamiennej ławce
i ten dziwny spokój zaraz owłada sercem i mózgiem. Naprzeciw święta Justyna, z ośmioma-kopułami, haftuje 
się na błękicie, a z drugiej strony ratusz swoją
czerwonawą fasadę, swoje koronki okien, wylotów i balkonów - wznosi poważnie w górę. Ptaki śpiewają i gonią 
się po gzymsach, pomiędzy gałęziami, po głowach
posągów. Cicho jest i dobrze. Nie marzy się, tylko myśl spokojnie przędzie swój wątek, a oczy ślizgają się po 
gzymsach i kapitelach kolumn, po cudnych
liniach balkonów, po fasadach mocnych i pięknych - przebiegają plac, biały od słońca i płyt kamiennych, gonią 
za cyklistami, którzy się wkoło Prato trenują
- zagłębiają się w podcienia, gdzie przechodzą piękne i wysmukłe kobiety i toną w lazurze nieba, i piją tylko 
ciszę i piękno. Dobrze tak siedzieć. Woda
szemrze tak cicho i dźwięcznie, twarze posągów, pomiędzy którymi jest Batory i Sobieski mają taki dobry 
wyraz, jest tak ciepło i wiośniano w powietrzu,
że słychać prawie otwieranie się pąków drzew i z wiatrem napływa zapach bzów i magnolii.
Przed samym wyjazdem poszedłem jeszcze za miasto na wał zielony i resztki murów fortecznych z czasów 
austriackich, a potem w pola. Wieczór zapadał cichy
i w kanałach, błyskających niby zwierciadła, poprzez młodą zieleń wierzb, żaby zaczęły rechotać swoją pieśń 
wieczór, na - jak u nas. Słońce świeciło ukośnie
i czerwone, przepalone pasma gadały na młode listki winorośli, a wielkie zielone dęby rzucały cienie rude, niebo 
blade mętniało w to-ancach i zlewało się
z błękitnawą mgłą, poprzez którą przewijała się biała frendzla gór ośnieżonych, jak niezmiernie słodka fraza w 
preludium zmroku.
Cichość nieobjęta wstawała z cieniów i przepojona echami usypiającej przyrody rozsypywała na ziemię i ludzi 
sen i odpocznienie. Słowiki zaczęły śpiewać
swoje hymny nocy i miłości - jak u nas....
W Loreto
Z Rimini pociąg leciał wybrzeżami i już do samego Loreto Adriatyk ciągle leży przed oczyma.
Morze jakby drzemało w błękitnawym spowiciu mgieł i świtu, tylko szerokie i płaskie fale przychodziły z 
tumanów, konając z lekkim dreszczem na piaskach
wybrzeża, prawie pod szynami kolei. Pociąg biegł tak cicho, że było słychać szum i pluskanie morza i daleki, 
podobny do żałosnego jęczenia czajek, krzyk
mew upatrujących żeru i turkoty wozów, toczących się z gór niewidocznych jeszcze, bo przysłoniętych 
brzaskami przedwschodu.
Nie z krańców, ale jakby z głębin morza, zaczęły się przesączać i rozpylać w przestrzeni różowe zorze, zaczęły 
przebiegać i drgać w powietrzu jakieś świetlane
fale, rozróżowiąc szarość i przesycać srebmawy ton zieleni i perłowośč morza - fioletem i purpurą.
Zwoje oparów opadały rozrzedzone, bo czerwona, rozwichrzona kula słońca wychyliła się jakby z toni i ociężale 
podnosiła się coraz wyżej i wyżej - a na powierzchni
morskiej błyskało słońce drugie, promienniejsze i ogromne, które się rozpływało po falach jak rzeka lawy 
roztopionej, niezmierzonymi koliskami purpury.
Morze za drgało życiem i odsłoniło swoje pogięte seledyny. Trójkątne czerwone żagle i czarne kadłuby statków 
rybackich zamajaczyły w oddali, a na wybrzeżu
odsłaniał się powoli z mgieł amfiteatr gór, pól, ogrodów i domów; dymy niby pajęczyny rozstrzępione snuły się 
nad płaskimi dachami; drzewa stały w kwiatach,
pola w niepokalanej zieleni zbóż wykłoszonych i poprzetykanych zielonymi pędami wina rozpiętego po 
drzewach, a szczyty gór, zamykających horyzont, stały
szare, opłynięte błękitem i poplamione śniegami.
Po drogach białych zaczęli snuć się ludzie, dwukołowe wozy, ciągnięte przez białe ogromne woły, stada kóz z 
dzwonkami na szyjach.
Pociąg także się budził. Z wagonów dochodził gwar rozmów, fale śmiechu, głosy modlitw, pojedyncze słowa 
leciały z okna do okna, ludzie spacerowali po wagonach,
budzili jedni drugich, rozpakowywali śniadania, bo cały pociąg zapchany był po prostu pielgrzymami. Jechali 
wszyscy do Loręto, na 600-letni jubileusz przeniesienia
domku Matki Boskiej z Nazaretu.
Uroczystości odpustowe rozpoczęły się w roku zeszłym, w listopadzie i ciągnąć się będą do 12-go września roku 
bieżącego. Płyną też katolicy na te uroczystości
ze wszystkich stron świata w ogromnej ilości. W tym pociągu, specjalnie oddanym pielgrzymom, jechało 
kilkaset osób, należących do kilku narodowości.
- Państwo dokąd jadą?
- Do Loreto! My, panie, z Bawarii - i zaczyna jakiś młody, przystojny mężczyzna, z czerwonym krzyżem na 
klapie surduta, opowiadać, ilu ich jest, skąd, czym
są itd.
- A pani?
- Do Loreto - odpowiada stara kobieta, która, jak zauważyłem, całą drogę się modliła. Ta jest z Belgii, jedzie z 
całą rodziną - 14 osób. Zajmują prawie
pół wagonu. Kobiety w drodze szyją, robią pończochy, cerują, a mężczyźni śpiewają, palą fajki i na każdej stacji 
wychodzą na peron i badają wszystko szczegółowo.
- Pan także do Loręto?
- Yes! - mruknął mi tylko jakiś Anglik, w jasnych flanelach, czerwonym krawacie, z czerwoną mocno twarzą i z 
czerwonym Baedeckerem w ręku, którego pilnie
studiował.
Uwagę moją zwrócił wagon sąsiedni.
Wysoki, czarny, o ascetycznej twarzy ksiądz stał w pośrodku i modlił się głośno, a dokoła niego klęczeli ludzie, 
pochylali głowy, bili się w piersi z pokorą
i powtarzali chórem jego słowa. Rytmika tych głosów miała akcenty smutnej i groźnej zarazem lamentacji. 
Twarze mieli prawie czarne od słońca, chude, posiekane
w drobną siatkę zmarszczek i surowe, a oczy płonęły dziecięcym wyrazem rzewności naiwnej i patrzały w 
księdza niby w obraz cudowny. Byli to Chorwaci, jadący
w kilkadziesiąt osób pod wodzą księdza do Loręto. Punktem zbornym była Padwa, skąd już specjalnym 
pociągiem wszyscy razem jechali do Loręto i dalej.
Słońce podniosło się coraz wyżej i coraz więcej zalewało świat ciepłem.
Pociąg biegł jakby wśród nieskończonego morza seledynu, bo i morze, i ziemia, i niebo miały jeden ton. Przez 
otwarte okna zapachy ziemi, fioletowych kasztanów
i bzów kwitnących w żywopłotach, biły falą woni, a z morza płynął potok orzeźwiającego chłodu, pełen 
szmerów i blasków wody, drgającej w słońcu. Stacyjki
przemykają szybko; około dziesiątej stanęliśmy w Loreto. Pielgrzymi literalnie zapchali niewielką stacyjkę. Z 
trudem zdobyłem coś podobnego do dorożki
i pojechałem do miasteczka, oddalonego o jakie dwa kilometry.
Biała, przepysznie utrzymana droga, obsadzona wiązami i oliwkami, wije się ciągle pod górę, wśród pól 
zielonych, pełnych winnic, szarosrebmych oliwek, morw,
koniczyn kwitnących krwawo, figowców obciążonych owocami - przez jeden wielki ogród, utrzymywany z 
największą starannością i rozciągający się aż od szczytu
gór.
Upał wciąż się potęgował.
- Albergo Marinelli! Albergo L'Unita Italiana! Albergo Santa Maria! Albergo Garibaldi! - darli się przewodnicy i 
jeden chwytał za walizę, drugi odbierał
mi laskę, trzeci chciał mnie już wyciągnąć z dorożki. Krzyczeli razem w sposób niesłychany, gestykulowali, 
kłócili się o mnie - myślałem, że się bić będą.
Przeczekałem tę burzę, nie odzywając się ani słowa i dobrzem zrobił, bo ustąpili i z taką samą wściekłą pasją 
rzucili się do następnej dorożki.
Hotel Marinelli, dosyć przyzwoity, ale kuchnia - poczynając od chleba niesolonego, niewypłeczonego, 
podobnego raczej do kitu okiennego, a skończywszy na
mięsie, o którym trudno było powiedzieć, czy było wołowe, ośle, końskie czy jakie inne - wprost okropna. 
Bulion - to klajster, jarzyny prawie w pierwotnym
stanie podane, smakowałyby prawdopodobnie, gdyby były z osypką - trzodzie naszej. Tylko wino wcale niezłe i 
pomarańcze ratowały sytuację.
Szedłem tą główną i jedyną uliczką Loreta, zaczynającą się od pomnika Garibaldiego, a kończącą przed 
kościołem, wprost oślepiony jaskrawymi promieniami
słońca, odbijającymi się od białych murów i bruków i jak ogłuszony wrzawą, która huczała wokoło.) Francuzi, 
Anglicy, Niemcy, Hiszpanie, czasem dźwięki
języków słowiańs-kich - istna wieża Babel, a wszystko to stłoczone, pomieszane, rozgadane, kupujące w 
sklepach i kramach pod gołym niebem przerozmaite
pamiątki loretańskie; kwik i ryczenie osłów, nadmiernie obładowanych i bitych, krzyki poganiaczów, turkot 
wozów z trudem przepychających się przez ciżbę,
głosy płaczących dzieci, nawoływania wściekłe sprzedających, bolesne intonacje żebraków, krzyki pijących w 
"trattoriach" gęsto rozsiadłych, brzęk tamburynów
baskijskich, w które z rozkoszą bębniono po sklepach - wszystko to zbite w wąskiej na trzy metry uliczce niby w 
kanale wysokości pięciu pięter, skłębione
na kamiennych taflach bruku, rozpalonych od słońca, pod nakryciem nieba nieustannie lejącego ogniem - 
przesycone zapachami smażonej oliwy, spotniałych
ludzi, zwierząt i gnijących po kątach resztek potraw.
Odpocząłem dopiero na czworokątnym placu, okolonym z dwóch stron dwoma piętrami mocnych arkad byłego 
pałacu Piusa IX-go.
Brązowa fontanna wyrzucała ze szczodrością potoki wody i rozpylała dobroczynny chłód aż do samych 
schodów kościoła. Kościół, wielki gmach w stylu romańskim,
ale zeszpeconym dodatkami XVIII-go stulecia, z trzema frontowymi drzwiami z brązu, Giovaniego di Milano. 
Jest tu setka scen ze Starego i Nowego Testamentu
w płaskorzeźbie. Drzwi te są po prostu cudownie piękne i tak po malarsku traktowane, że przez swój kolor, 
przez natężenie oddaleń, przez krajobrazy przepysznie
wykreślone, przez akcję, rwwiniętą nieoo dekoracyjnie, robią wrażenie obrazów.
Ogromny kościół o trzech nawach, wyłożony cały marmurami i pysznymi w ołtarzach mozaikami. Podwójny 
rząd kolumn obciągnięto aż do kapiteli jedwabnym purpurowym
adamaszkiem w szerokie złote pasy.
Prawie w środku kościoła na znacznym podwyższeniu pod wyniosłą kopułą, przepełnioną freskami, 
wyobrażającymi różne sceny z historii Najświętszej Panny i
z historii przeniesienia domu z Nazaretu, pod kopułą, zakończoną jakby galerią, ośmiokątną, małą kopułą, 
wyzłoconą - i siejącą złotawy pył światła na mroczne
głębie, na purpury kolumn, na wyblakłe freski i na morzę głów ludzkich, czerniejące w zmrokach naw - stoi ten 
domek cudowny, obłożony z zewnątrz marmurem,
mozaikami i przepysznymi płaskorzeźbami.
Przedostałem się do wnętrza po długim oczekiwaniu.
Ciemność dziwna, przesiana żółtawymi refleksami, podobna do ciemności dna morskiego, ogarnęła mnie na 
wstępie i dopiero po długiej chwili zobaczyłem coś
więcej.
Dwanaście złotych lamp o formach kwiatów dziwnych niby róże mistyczne promieniowało słabymi blaskami na 
ściany z prostej cegły i kamieni, odarte, czarne,
poszarpane, nędzne - ot, takie, jakie mieć może pierwszy lepszy pastuch w Nazarecie. Z głębi, spośród blasków 
złotych ozdób ołtarza i spośród cieniów drgających,
przesyconych złotem, purpurą i fioletem, spośród błękitnych dymów kadzideł - wychyla się twarz czarna 
cudownego obrazu Matki Boskiej z małym Jezusem na
ręku. Obraz cały pokryty jest sznurami pereł i drogich kamieni, tylko twarze są wolne od nich, ale twarze tak 
czarne, że prócz białek oczów nic więcej
nie widać.
Ciszę głęboką przerywał głos księdza, odprawiającego mszę; czasem dźwięk dzwonków, czasem fala 
westchnień i modlitw wyrywała się z tej zbitej, klęczącej
masy ludzkiej, ledwie widocznej w ciemnościach i znowu zapadała cisza.
Jak to długo trwało - nie wiem, bom się zapatrzył i zasłuchał w tej dziwnej, przejmującej dreszczem ciszy...
Nabrzmiała skargą i łzami prośby pieśń odwieczna brzmiała potężnie w ciasnej przestrzeni Domku, aż światła 
drżały, a złote róże lamp kołysały się wolno,
a lud coraz więcej kładł w ten śpiew łez i coraz więcej jęku i rozpalone oczy wpijały się z jakąś gorączką 
błagalną w cudowne czarne twarze i oczy patrzące
wskroś wszystkiego - niby widma groźne mistycznej halucynacji.
Było tak straszliwie gorąco, że musiałem wyjść, aby się nieco orzeźwić.
W jednej z bocznych kaplic ksiądz, Włoch, mówił kazanie. Słuchało go kilkaset osób. Gestykulował potężnie, a 
gdy skończył, rozległy się brawa i krzyki:
- Bravo, padre! bravo! bravo!
Obszedłem miasteczko, zbudowane na szczycie skalistej góry, obwieszonej tarasami, pełnymi winnic i ogrodów, 
skąd się roztacza prześliczny widok. Widnokrąg
zamknięty z trzech stron -amfiteatralnie wznoszącymi się górami, ze szczytami pokrytymi śniegiem. Zbocza 
wzgórz i dolina zbiegająca aż do morza - to jedna
szmaragdowa czara - wypełniona po wręby zielenią i kwiatami, pełna białych domków, winnic, żywopłotów 
rozkwitłych; czasem wystrzeli z lasu kopuł zielonych
wytworna willa, z wieńcem czarnych cyprysów, stojących sztywnie jakby na straży - to bukiet różowych 
magnolii promienieje w słońcu, to bzy rozlewają woń
duszącą - a wszystko pod najpiękniejszą kopułą błękitu bez chmur, bez plam i bez odmiany.
Szedłem ogrodami owiany zupełną ciszą, pełną wiosny i kwitnących drzew owocowych. Łagodny wiatr, wiejscy 
gdzieś od morza, strząsał mi pod nogi różowy kwiat
akacji, że deptałem niby po kobiercu; zielone jaszczurki przesuwały się pomiędzy kamieniami jak płomyki, 
strumień jakiś skrzył się i dźwięczał pomiędzy
drzewami i tak jaśniał, uśmiechał się świat, tak było rozkosznie, że usiadłem nad Adriatykiem na białych 
wypłukanych żwirach wybrzeża i pozwoliłem duszy
płynąć, gdzie się jej podoba.
Morze przychodziło mi do nóg koliskami z lazuru, obejmowało mi stopy i powracało z gwarem nieustannym do 
głębin - a na jego powierzchni, zlewającej się
u szczytu z niebem, poruszały się białe żagle statków, majaczyły pióropusze dymów, krzyczały ptaki, rozlegały 
się, nie wiadomo skąd, jakieś nawoływania,
to znów milkło i znikało wszystko, zostawał tylko bezmiar morza i nieba, i jakiś bełkot, płynący z 
nieskończoności, i blaski i radość życia czystego, nie
związanego z żadną rzeczą bytu.
Można by tu zapomnieć i o sobie, i o świecie całym.
Kiedy powróciłem, pod podcieniami szła procesja. Kilkuset księży w komżach białych, w kapach złotych, 
fioletowych, purpurowych i tłum ogromny ludzi; dzwony
dźwięczały poważnie, setki świec tworzyły złotą glorię i ze wszystkich piersi płynął hymn dziękczynny, 
radosny, moc ny; dymy z kadzielnic osnuwały wszystkich
niby mgłą, barwy i dźwięki jednoczyły się w wielkiej harmonii majestatu i namaszczenia.
Zwolna potok tych głosów, dusz i barw tonął w kościele - płynął przez nawy, rozbijał się po kaplicach, okrążał 
domek i ginął w mrokach...
Asyż
O wpół do czwartej rano pociąg stanął w Asyżu.
Byłem senny, zziębnięty i ogromnie zmęczony całonocną jazdą, więc i z wielką przyjemnością wysiadłem. Na 
świecie było prawie ciemno i deszcz rzęsisty padał
nieustannie, słychać było brzęczenie po szybach stacji, jakby wymarłej, tak pustej. Capo stazione w czerwonej 
czapce, pod parasolem spacerował po pustym
i rozmiękłym peronie, przysłuchując się sapaniu i rzężeniu maszyny. Kilku tragarzy spało porozciąganych pod 
murami, z nogami na deszczu.
- Grań Albergo delia Pace! - Wołał jakiś brodaty jegomość, przebiegający ustawicznie z końca w koniec 
pociągu, ale głos brzmiał krótko i rozpraszał się,
tonął w tej mrocznej ciszy, pełnej senności i deszczu.
Woda głośno chlupotała wylewając się rynnami na peron, a maszyna ze zgrzytem i warczeniem, niby zwierzę, 
które zmuszają do poruszenia się z legowiska, zaczęła
się leniwie poruszać i odddalać od stacji:
- Grań Albergo delia Pace! - Rozległ się ochrypły od wilgoci krzyk po raz ostatni, czerwone latarnie pociągu 
zamigotały w oddali i znikły, a stacja opustoszała
zupełnie. Zakopcone naftowe latarnie pogasły, stację ogarnęła ciemność zupełna - ciemne mury budynków i 
zarysy drzew utonęły w tym zielonawym, zadeszczonym
mroku.
Czekałem poranku, drzemiąc i drżąc z zimna na ławce przedziwnie twardej, wiatr razem z deszczem wciskał się 
przez pootwierane drzwi i przenikał mnie do
kości chłodem takim, że już w pierwszych brzaskach świtania zwlokłem się i poszedłem do miasta, oddalonego 
od stacji o dwa kilometry.
Droga biegnie pod górę, ujęta w białe ramy murów, porośniętych bluszczem, który zielone festony rzuca aż na 
drogę i czepia się z drugiej strony oliwek bladych,
popękanych, o pniach poskręcanych, podartych - istne łachmany drzew.
Wielkie pola, ułożone piętrami, pełne zbóż, drzew owocowych, domków, strumieni, wijących się w białych 
korytach łożysk i opadających kaskadami w kamienne
zbiorniki, wiązów, pookręcanych winoroślą już dobrze zieloną - podnoszą się coraz wyżej, piętrzą się aż do stóp 
gór, opasujących widnokrąg jakby czarną
ramą, na których szczytach śniegi białe mieszają się z rudawymi, przesiąkniętymi zorzami wschodu, chmurami.
Droga była oślizgła po deszczu i coraz przykrzejsza, a cichość taka ogromna naokoło, że słychać było krople 
deszczu pluszczące w liście figowców i szmer
strumieni, przebłysku j ących pomiędzy drzewami. Deszcz wkrótce ustał i zaraz prawie słońce wychyliło 
rozwichrzoną i płomienną głowę zza Apenin i zalało
ten nieco zamglony krajobraz czerwonawym światłem wschodu, w którym stary zamek Asyżu, wysoko nad 
miastem usadowiony, swoimi porozwalanymi murami, postrzępionymi
blankami, opływającymi w pióropusze bluszczów, zajaśniał czarodziejsko, a całe miasteczko, przytulone do jego 
stóp, spię- trzone jedne nad drugimi uliczki,
domy, tarasy, wieże, ogrody i te trzy piętra czerwonawych arkad klasztoru świętego Franciszka, dominujące nad 
wszystkim - zdawały się pływać na szarym
morzu mgieł, zalewających dolinę całą.
Asyż ma tak odrębny charakter, tak się ostro odcina sd wszystkiego, co się widziało i nawet widzieć 
spodziewało, że ujrzawszy go, jest się zdumionym niespodzianką.
Jest wprost cudowny przez swój najczystszy średniowieczny charakter. Domy, ulice, kościoły, twarze, obyczaje, 
sprzęty, nawet częściowo i ubiory - wszystko
to prawie się nie zmieniło od XIV-go i XV-go wieku. Chodzę nie jak po mieście współczesnym i żywym, lecz 
jak po muzeum archeologicznym. Chodzę odurzony
odkryciami niespodziewanymi, tymi ulicami-korytarzami, obstawionymi niezmiernie wyniosłymi domami. To 
budownictwo na szczycie skalistej góry ma swoje własne
miejscowe motywy i usprawiedliwienie w architekturze budowli wysokich, wysuwających się jedne nad drugie, 
jakby pnących się do powietrza i słońca, istny
las kamienny. Niezmiernie śmiało rzucone arkady, krużganki, nakryte kopułami bluszczów lub błękitem nieba 
kolumny surowe i lite z jednej sztuki kamienia
szklistego i zrudziałego, wnęki rozkoszne, żłobione w boku góry, w których szemrze woda, wytrysku j ąca 
spomiędzy poczerniałych głazów, nakrytych frendzlą
bujnej roślinności, przepyszne schody, przyczepione do boków domów, schody tak powyginane, wyszlifowane 
stopami wieków, tak zwietrzałe przez czas, że tylko
cudem jakimś trzymają się w powietrzu, balustrady, haftowane z kamienia, okalające tarasy pełne drzew i 
pnączów, które zieloną fontanną spływają po domach
i białych zboczach góry, wyrastającej tuż nad głowami wszystko to aż odurza rozmaitością i wygląda niby 
dekoracja do jednej ze starych oper włoskich.
Wśród tych murów i ogrodów wiją się pod górę ciemne, po stopniach uliczki, przejścia tajemnicze, pełne 
mroków i wilgoci - to znów lecą spod stóp w jakieś
głębie, w których światło dzienne majaczeje zaledwie widmowo, gdzie się chodzi po stopniach oślizgłych i 
wydeptanych i gdzie się woda sączy kamiennymi
rynnami, wmurowanymi z boków. To znowu ulicą, która u góry, od trzeciego piętra łączy się z sobą arkadami, 
idzie się tym ciemnym tunelem chwilę, bo zaraz
następuje jakaś framuga, okno, którymi słońce wlewa się potokiem i oczy olśnione patrzą na dolinę, śmiejącą się 
w słońcu, na błękit nieba i na długie kontury
gór, stojących w śniegach i w fiolecie oddaleń.
Idziemy dalej i dalej ta sama rozmaitość. Każdy dom inny, każda ulica ma swój odrębny wdzięk i swój charakter 
- co chwila widzi się zbocza góry, jeśli nie
nad sobą, to pod sobą i dolinę, pełną winnic i ogrodów, to tarasy nad domami, to grupy czarnych cyprysów 
strzelających wysoko wierzchołkami aż pod ruiny
zamku, to jakiś jakby kosz kwiatów zwisających z balkonów, to długie ramiona róż opadających z murów aż na 
białe płyty bruków, to placyki, wielkości średnich
pokojów, obstawione czarnymi, ponurymi, okratowanymi pałacami.
Po rogach - Madonny w wieńcach papierowych kwiatków, Chrystus, a czasem Przenajświętsza Rodzina 
zatrzymują oczy na chwilę i znowu się idzie niby krajem
fantazji bogatej i pięknej, a wśród tego przepychu artystycznej kompozycji powszednie, codzienne życie miasta 
rozkłada się i toczy swobodnie. Na balustradach
suszy się bielizna, sznury pełne jej poprzeciągane są wzdłuż domów, a często i w poprzek ulic i placyków, 
ozdaMają balkony, powiewają u gotyckich okien
niby białe sztandary, obwijają drzewa pełne kwiatów. Ludzie snują się po ulicach, warsztaty warczą we 
drzwiach i na placykach, głosy lecą z domów do domów,
z okien do okien płyną śmiechy i rozmowy. Szewcy łatają buty na ulicach, stolarze obsypują wiórami 
przechodniów, cyrulicy golą i strzygą przed domami.
Z kuźni, umieszczonej w ciemnej izbie, podobnej do groty, iskry deszczem ognistym buchają na świat razem z 
kłębami dymu. Dzieci czarne, półnagie, wałęsają
się pomiędzy nogami przechodniów.
- Signor, un soldo! - piszczą i żebrzą z natarczywością, a nie otrzymawszy nic, powracają do poprzedniej 
zabawy, to jest do baraszkowania na środku ulicy.
Całe rodziny, zaledwie osłonięte garderobą, siedzą po schodach, ulicach, przede drzwiami i nie robią nic, 
rozmawiają żywo, oczy im się śmieją, gestykulują
poważnie i oddają się tej bezczynności tak naturalnie, iż widać, iż przez to są szczęśliwi. Żelazne kuchenki z 
długimi rurami kominów - to kuchnie ludowe,
smażą na nich i gotują w pełnym świetle. Na dwóch kamieniach wsparta deska tworzy stół i ławkę zarazem, na 
której siedzą jedząc robotnicy. Polenty miseczka,
chleb i główka surowej sałaty, to obiad, kosztujący trzy soldy.
Śpią pod domami na taflach bruków. Lud nie jest piękny, twarze dziwne, a szczególniej chłopów, których widzę 
prowadzących osiołki obładowane zieleniną,
mają wyraz jakiejś dzikiej ascezy. Włosy czarne, lśniące i proste, rysy długie, pokrajane podłużnymi 
zmarszczkami, zastygłe, nieruchome. Kobiety chude
o olbrzy mich oczach l twarzach zupełnie oliwkowych. Nawet te dwukołowe wozy, którymi po niektórych 
ulicach z trudem jeżdżą, mają inny nieco wygląd niż
w Toskanii: są prostsze, a równocześnie boki mają ozdobione deseniem, wybitym mosiężnymi gwoździkami.
Na krańcu miasta, na stromym szczycie, wznosi się klasztor św. Franciszka. W dolinie, wpośród białych 
pokruszonych głazów, srebmawych oliwek i drzew migdałowych,
burzy się i pieni Topino, bystry górski strumień, opasujący niby wstęgą podnóże skały, na której stoi Asyż: jest 
to wiecznie brzmiący rytm tej skamieniałej
pieśni wieków średnich, których całą i żywą symfonią jest sam klasztor, arcydzieło chrzęścijanizmu 
mistycznego, - zbudowane w latach 1228-1253 .przez dwóch
genialnych architektów: Jacopa d'Alemania i Fra Filipo de Campollió.
Po zgiełku miasteczka, po orgii widoków wchodzi się wąską, prawie drabiniastą uliczką na rodzaj placu pustego, 
okolonego czworokątem kolumn wysmukłych,
nakrytych płaskim dachem z czerwonych dachówek. Cisza ogarnia przejmująca, przerywana świegotem ptaków 
i nakryta kopułą błękitnego powietrza. Słońce ostro
odbija się od białych murów i pali niemiłosiernie. Trzy piętra arkad gotyckich z czerwonawego kamienia 
wyrastają z boków góry i dźwigają klasztor, stanowiąc
jego jakby otoczkę roślinną z pniów niby dębów olbrzymich, odartych ze skóry, których obłąki mocne i surowe, 
piętrzące się jedne nad drugimi, stoją spokojnie
na tle nieba w olśniewającym słońcu niby potężny las skamieniały. Są to trzy kościoły, postawione jeden nad 
drugim, okalają one i nakrywają grób świętego
Franciszka; są to jakby trzy geologiczne pokłady wiary, trzy stany duszy, wierzącej i olśnionej widzeniami raju - 
trzy stery. Pierwsza, kościół podziemny:
to śmierć, groza sądu i groza kary wiekuistej. Druga, kościół środkowy; to niepokój duszy chrześcijańskiej, z jej 
modłami i prośbami o zbawienie, to ucieczka
od życia wysilonego i strasznego, od życia mordów i wojen średniowiecznych, od walk z ciałem i z po/ kusami i 
oczekiwanie szczęśliwości. Trzecia, kościół
górny: to już niebo, niebo radości i wesela; szczęśliwość pełna omdleń ekstatycznych, uśmiechów słodyczy, 
barw zapomnienia i poddania się^zupełnego.
Do podziemi prowadzi nas blady frater; zapuszczamy się w jakiś korytarz, prowadzący na dół, przewodnik co 
chwila ginie na skręcie ślimakowatych schodów,
ogarnia nas ciemność dziwna, cisza przerażająca i jakieś tchnienie wilgotnego, grobowego powietrza.
Marmurowe stopnie i marmurem wykładane ściany ociekają wilgocią, poręcz, której się trzeba trzymać, aby nie 
zlecieć, jest wilgotna i zimna. Idzie się nic
nie widząc, bo ta zielonawa czamość przebłyskuje chwilami żółtymi skrami pochodni, oślepia i gaśnie 
natychmiast. Schodząc coraz niżej, ma się uczucie,
jakby się zstępowało do grobu - oderwane dźwięki pieśni płyną z górnego kościoła za nami i huczą głucho - niby 
w studni.
Przed nami w czarnej głębi - ukazuje się przyćmiona mrokami gloria świateł u grobu świętego. Kilka lamp 
oliwnych, nie palących się, ale jakby tylko tchnących
bladawym pyłem światła, majaczeje w tej czamości. Frater zapala kilka pochodni, światło bucha całym snopem 
płomieni i dym ciężki, gryzący, przykrywa wszystko
obłokiem szarawym, przez który zaledwie się spostrzega ołtarz i szklaną trumnę z ciałem świętego. Trzask 
palących się pochodni miesza się z szeptem modlitw
pobożnych i we stchnieniami, które w tej denerwującej ciszy rozlegają się jakby jękami.
Siedziałem tam dość długo, ale zaczyna dusić powietrze, zaczyna być ciężko, czuje się wciąż tę dziwną trwogę 
grobu i osamotnienia, zaczyna się szalenie
pragnąć słońca, powietrza, głosów innych, które by rozbiły tę ciszę śmiertelną, chce się żyć.
Frater blady, wyglądający więcej na widmo niż na człowieka, wyprowadza nas do środkowego kościoła. Wpada 
się z jednej halucynacji w drugą.
Jest to rodzaj olbrzymiej, przypłaszczonej pieczary, zaledwie słabo rozświeconej kolorowymi oknami, jest to 
jakby korytarz, którym się idzie do nieba; podtrzymywany
przez pogięte łęki tak dziwnie, iż się zdaje, że lada chwila te mury muszą runąć, bo tak się płaszczą, że człowiek, 
poddający się bezwiednie wrażeniu,
musi paść na kolana, musi się czołgać do krat ołtarzy i musi się modlić słowami, wyrwanymi z serca, musi 
rzucić wszystko, co złe i dumne i tutaj ze skruchą
wypierać się życia i czuć się ni. czym wobec potęgi niezmiernej, marnością i pyłem i może już tutaj czuć 
przedsmak przyszłej szczęśliwości, może poić oczy
lazurem ciemnym, pociętym pasami purpurowymi, na których tysiące złotych gwiazd migoce tajemniczo; otoczy 
go ta osobliwsza malowana roślinność, rój głów
angielskich, sceny z ekstazy, aureoli złotych, dusz rozmodlonych, cała harmonia barw, uczuć i nastrojów, 
rozsnuta po ścianach, stropie i kolumnach kościoła
przez Giotta, Cavaliniego i Taddea Gaddiego. Sceny po ścianach snują się niby widzenia i niby widzenia są 
szczytne przez geniusz, uczucie i prostotę -
są to niby proste i przejmujące szczerością krzyki dusz kontemplujących o raju. Szereg kaplic z prawej strony, 
słabo oświetlonych, tworzy szereg naw, podobnych
do muszli, wyłożonych drogimi kameniami, tak są pokryte freskami, lazurem przyćmionych, purpurą, złotem 
wyblakłych aureoli, tłumem postaci ascetycznych
i świętych. Jest chwila, że słońce żywiej uderza w szyby i zatapia kościół refleksami szmaragdów, topazów, 
rubinów i kiedy te fale światła się rozpylą
w mrocznej przestrzeni i zaczynają drgać na mozaikach posadzki, na rzeźbach stalli, na kratach ambon, na 
freskach - to zdaje się, jakby w tej powodzi tęczowych
świateł płynęła procesja tych cudnych Giottowskich postaci, jakby kościół zapełnił się wonią nardu i ambry i 
tłumem niezliczonych dusz.
Trzeci kościół o tyle jest jasny i powietrzny, o ile tamte są ciemne i zaduszone. Gotyk w nim jest jakiś 
wyprostowany, jasny, leci w niebo, śpiewa smukłymi
kolumienkami, promienieje radością i weselem. Wielkie, jasne okna wlewają potoki słońca. Postacie fresków 
porywają oczy swoją jasnością i weselem, jest
w nim powietrznie i jasno...
Ten sam frater zaprowadził mnie przez puste krużganki, przez sale olbrzymie, w których stare malowidła 
poopadały razem z tynkami, do refektarza mogącego
pomieścić kilkaset osób - pustego teraz i cichego. A później poszedłem jeszcze raz oglądać freski Giotta, 
przedstawiające cnoty św. Franciszka: Ubóstwo,
Czystość, Posłuszeństwo; Czystość ma twarz ^Bolesława Wstydliwego.
Giotto malował je mając lat 20, w całym rozkwicie swojego surowego geniuszu.
Jest jeszcze Ukrzyżowanie Chrystusa, Cavalliniego. i Cimabuego Madonna, niezmiernie słodka, a pełna zara 
zem bizantyńskiej sztywności. Freski Taddea Gaddiego,
Memmiego i Giottina.
Przed wyjazdem poszedłem pod te arkady olbrzymie, skąd się roztacza przecudny widok na dolinę. Siedziałem 
długo, wchłaniając spokój i ciszę, jaka zewsząd
owiewała. Dziesiątki brązowych habitów i głów wygolonych przechodziły koło mnie, stukając trepkami - po 
chwili z górnego kościoła popłynęła pieśń i rozlała
się pod arkadami niezmiernie słodkimi dźwiękami i popłynęła dalej w świat. Tak się wsłuchałem i tak mi było 
dobrze tutaj, że mi się już nie chciało schodzić
do miasta i oglądać ani Santa Maria delia Minerwa, ani Santa Chiara, ani jakiegoś muzeum miejscowego, które 
mi zalecał przewodnik. Co mi po tym, wiem,
jestem przekonany, że po wrażeniach Asyskiego kościoła żaden kościół w świecie już mi wrażeń nie da 
większych. A zresztą, dzień się skończył, byłem straszliwie
znużony i głodny, wziąłem vetturina i pojechałem na pociąg odchodzący do Rzymu.
W Katakumbach
Wyszedłem bardzo rano, aby zdążyć jeszcze przed upałem i przez Via Appia dostać się do katakumb św. 
Kaliksta. Nie lubię wypraw podobnych robić z pomocą
dorożek i ciceronów, więc chociaż od Watykanu miałem ogromny kawał drogi i do tego przez dzielnicę Rzymu 
prawie mi nieznaną, poszedłem sam i pieszo.
Ulice były puste i ciche. Dopiero w dzielnicy kwirynalskiej niektóre sklepy otwierano i piekarze wysuwali na 
trotuary długie deski, pełne chlebów gorących,
aby stygły, a ulicami zaśmieconymi ciągnęły długie szeregi osłów, obładowanych jarzynami, toczyły się 
dwukołowe wozy, pędzono stada kóz, które co rano
spędzają z okolicy do Rzymu. Na hałas, jaki podnoszą swoimi kołatkami i dzwonkami, na głos pastuchów 
nawołujących ostrym krzykiem - zaczęły się otwierać
drzwi i zaspane Rzymianki wynosiły naczynia, w które pastuch doił kozę albo z balkonów i pięter spuszczano 
garnuszki miedziane z odpowiednią wewnątrz monetą,
które tą samą drogą powracały z mlekiem.
Wodotryski i fontanny szemrały dźwięcznie, rozpryskując się w mieniące pyły i opadając w baseny, w których 
pojono konie, czerpano wodę lub umywano się.
W niektórych oknach, od wschodu, wywieszono świeże praną bieliznę, a gdzieniegdzie z okien trzeciego lub 
nawet czwartego piętra wylewano bez ceremonii
rozmaitości prosto na ulicę.
Trochę zabłądziłem, ale w końcu znalazłem się na drodze Appijskiej.
Ranek był prześliczny, różowawe lekkie opary przysłaniały Rzym i jego niezliczone szczyty kościołów; z tej 
przezroczystej, ruchomej masy wyłaniały się wzgórza
pokryte winnicami, długie korpusy akweduktów, ruiny, setki domów, jak słabe zarysy tylko majaczejące; wielki 
krajobraz pełen słodkiej ciszy i niezmiernego
uroku roztaczał się przede mną w przymglonej panoramie.
Appijska droga! Regina viarum, stary, cmentarny gościniec, wiodący niegdyś do granic państwa. Stary szlak, 
którym ciągnęły triumfy, procesje narodów barbarzyńskich
w kajdanach, dzikie zwierzęta do igrzysk, zwyciężeni, siła i niemoc. Cenzor Appius Claudius na trzysta lat przed 
Chrystusem wytknął go i ochrzcił swoim
imieniem; do samej Capui był wyłożony taflami bazaltu. Znikło państwo, wymarli cezarowie, Rzym się walił i 
budował na nowo, wstał świat inny i inne idee
zapanowały, tylko ten stary szlak pozostał.
Niby złomy skał podruzgotanych, porosłe chwastem, pookręcane bluszczami, sterczą ponad drogą resztki 
pomników mogilnych, groby grobów, szczątki pałaców
- te wszystkie domki, tonące w zieleni, te wille podmiejskie, mury, trsttorie, drogi bite - to wszystko powstało ze 
złomów i z tych ruin. Kawały kolumn,
czarne bazaltowa trzony, kapitele, odłamki marmurów, pokryte na wpół zatartymi rzeźbami, resztki torsów 
bohaterskich, obtłuczone głowy, kawały nóg i ramion,
tablice polne napisów całą masę okruchów przeszłości, wmurowano razem z cegłami i olbrzymimi kwadratami 
granitu w mur biegnący z obu stron drogi Appijskiej;
bluszcz rośnie w szczelinach i pokrywa te smutne łachmany zielenią, róże zwieszają białe kwiaty na kamienne 
profile, potworne kaktusy ciągną z tych prochów
życie, a wysmukłe figowce rzucają cień na te gruzy, pomiędzy którymi zielone jaszczurki przesuwają się niby 
płomyki.
Po prawej stronie ciągnie się akwedukt w połamanych liniach, jego długi szkielet i ten nieskończony szereg 
arkad, na których się wspiera, czynią wrażenie
jakiegoś bajecznego potworu. Góry koło Albano, spowite w błękit, zaledwie majaczeją. Cały krajobraz ogromnie 
szeroki i majestatyczny. Gdzieniegdzie stoi
grupa cyprysów lub się prostują sosny baldachimowe, rozpościerające swoje strzępiaste igły do słońca, to długie 
szarozielone linie winnic niby las ciągną
się po stokach wzgórz, to krwiste plamy maków jaskrawo się odrzynają od szarych ruin, na których rosną i 
wprowadzają dziwny dysonans do tej błękitnawoseledynowej
harmonii przestrzeni.
Grób Cecylii Metelli stoi jeszcze i hardo urąga czasom, ale może jeszcze lat pięćdziesiąt wytrzymają jego 
czerwone, popękane mury, może sto i rozwali się,
jak wszystko, w proch.
- Ruiny, ruiny, ruiny!
Przechodząc obok nich, już nie chcę wiedzieć, czym były niegdyś, kto stawiał te pałace, kto w nich żył - to 
uświadamianie za bardzo przepaja smutkiem, lepiej
się poddać łagodnej fali wspomnień nieokreślonych, która płynie od tych ruin i od krajobrazu i snuć z tych 
strzępów marzenia bez form i bez fizjognomii.
W połowie drogi pomiędzy bramą św. Sebastiana, którą się wchodzi na Via Appia, a katakumbami, wpośród 
winnic i ogrodów wznosi się skromna, zniszczona przez
czas i opylona appijskim kurzem kapliczka romańska, zbu- dowana podobno w IV-ym' wieku, pod wezwaniem: 
"Domine, quo vadis?"
Jakaś kobieta w łachmanach otworzyła mi wielkie, nabijane gęsto gwoździami drzwi, zaledwie trzymające się na 
zawiasaeh, za nią przywlókł się stary żebrak
z powykręcanymi nogami, bez oka i bez połowy twarzy i głosem przedziwnie słodkim, z gestykulacją poważną 
zaczął ciceronować. Kapliczka wewnątrz bardzo
uboga. Środkowy ołtarz i dwa boczne, skromniutkie, za całą ozdobę mają tylko mozaiki, pokryte grubą warstwą 
kurzu. W środku kapliczki stoi słup otoczony
barierą, do którego miał być przywiązany św. Piotr, i gipsowa postać świętego, i kamień, na którym ma być ślad 
jego stopy.
Przy drzwiach stoi kramik, pełen lampek rzymskich, kawałków brązów, tabliczek z napisami grobowymi itp. 
Cicerone stara się gwałtownie przekonać o autentyczności
tych przedmiotów. Do kapliczki przywiązana jest legenda, którą, pomimo że może być znana moim 
czytelnikom, powtórzę, tak jak ją słyszałem opowiadaną przez
jednego z księży rzymskich.
"Święty Piotr uciekał z Rzymu przed prześladowaniami, wydostał się już szczęśliwie przez starą Porta Capena, 
gdy go zbrojni jacyś spostrzegli i poznali.
Święty, w wielkiej trwodze, rzucił się pomiędzy ogrody i uszedł przed prześladowcami, ale że dalsza ucieczka i 
przedzieranie się przez zarośla było zbyt
męczące, wyszedł na Via Appia, a wtem ujrzał Chrystusa przed sobą.
- Domine, quo vadis? - zapytał Go zdumiony Piotr.
- Venio, iterum crucifigi (idę, aby mnie po raz drugi ukrzyżowano) - odpowiedział ze smutkiem Chrystus i 
zniknął.
Sw. Piotr w milczeniu powrócił do Rzymu i dał się ukrzyżować bez trwogi".
Przed zejściem do podziemi kilka słów ogólniejszych. Katakumby, jak wiadomo, służyły pierwszym 
chrześcijanom w czasach prześladowań za cmentarze, kościoły
i miejsca schronienia. Kute są w tufie, puzzolanie lub w stwardniałym piasku, lub glinie.
Ta kolebka chrześcijaństwa była zupełnie zaniedbana w średnich wiekach, a w czasie najazdów barbarzyńców 
na Rzym zasypywano otwory i wejścia, aby zabezpieczyć
od profanacji święte groby. Pierwszym niemal, który w nowszych czasach zapuścił się w te podziemia, był 
Antonio Bosio, mieszkający w Rzymie, jako prokurator
zakonu rycerzy Maltańskich. Zajmował się gorliwie starożytnościami i długi czas na próżno starał się odkryć 
wejścia do katakumb i dopiero traf, obsunięcie
się ziemi za Porta Salaria, odsłoniło przypadkowo wejście do katakumb św. Pryscylii.
Bosio 10-go grudnia 1593 roku zapuścił się po raz pierwszy w korytarze. Później już w nich całe życie spędził 
notując, rysując i zbierając szczegóły do
pierwszego dzieła o katakumbach.
Katakumby drugim, podziemnym miastem opasują Rzym dokoła i są w tak wielkiej ilości, że O. Machi, jeden z 
ich historyków, powiada, że tylko znane dobrze
galerie mają długości 300 mil i w przybliżeniu zawierały sześć milionów grobów.
Są pewne dane na to, że chrześcijanie rozszerzyli tylko podziemia, zająwszy odwieczne galerie, wyżłobione na 
dobywanie materiałów do budowy Rzymu, zwane
Arenariae.
Wspomina już o nich Cyceron, a Swetoniusz powiada, że Neron, któremu radzono schronić się do nich, nie 
chciał żywy wleźć pod ziemię.
Zresztą mniej ważne to rzeczy, kto je kopał, dość, że tutaj ci ludzie uciekający od światła "lucifuga natio", jak 
ich pogardliwie zwali Rzymianie, mieli
jedyne schronienie razem ze swoimi męczennikami i zmarłymi. Tutaj, w tych mrocznych galeriach, rozwinęła 
się idea, przyniesiona ze skalistej Judei, idea,
która dokruszyła Imperium świata i na jego gruzach stworzyła świat nowy.
Rzymianie po kilka razy zamurowywali znane im przejścia, bo zapuszczać się w te otchłanie nieznane było 
nawet dla nieustraszonych legionów rzeczą niewykonalną,
ginęło wtedy tysiące chrześcijan, ale z tego powodu później robiono liczne i tajemne wyjścia na powierzchnię 
ziemi, które jeszcze w ostatnich czasach odnajdują.
Wejście do katakumb św. Kaliksta. znajduje się przy drodze Appijskiej. Przechodzi się furtką i przez szczątki i 
rozwalmy jakichś murów starożytnych wchodzi
się na wzgórze kamieniste, w miły chłód i cień akacji i figowców, tworzących szpaler nad uliczkami, starannie 
utrzymanymi i obramowanymi krzewami róż kwitnących
i całą masą różnobarwnych kwiatów, a rodzaj ogrodzenia tworzą ułamki rzeźb, kapitele, tablice z napisami, 
fryzy poczerniałe, czasem jakiś Pan lub Bachus
leży w połowie zakopany w ziemi i osłania sobą delikatne łodygi kwiatów od nóg przechodniów.
Atmosfera pełna wiosny, słońca i zapachów otoczyła nas zupełnie. Łagodne stoki wzgórza zieleniły się zbożem i 
winnicami. Pola kwitnących grochów mieniły
się delikatnymi kwiatami pomiędzy białymi, jakby odartymi ze skóry pniami eukaliptusów. Ludzie pojedynczo i 
gromadkami pracowali po polach. Wielkie białe
woły ciągnęły wozy, naładowane trawą, a bliżej, tuż za namiotem, stojącym przy zejściu do katakumb, w 
których trapiści sprzedają likier z eukaliptusów,
miód i różne pobożne przedmioty, kilka młodych dziewcząt pełło czy okopywało karczochy. Śmiechy wesołe, 
rozmowy i śpiewy rozchodziły się czystymi dźwiękami
po wzgórzu.
Chwilami wiatr przebiegał, strząsał z akacji miliony różowych płatków i niósł je na zielone pola niby chmurę 
wonną, a przynosił do nas czyste głosy dziewcząt,
brzmiące miłą harmonią w tej ciszy jasnej:
"Kwiecie migdałowy!
Chciałabym z miłym pozostać przez chwilę,
Lecz niechby chwila przez dzień cały trwała.
Kwiecie różany!
Chciałabym w woni zamknąć serce moje,
Otoczyć nimi kochanka drogiego.
Kwiecie cytryny..."
Brzmiały wesoło stomelle, ale już nie miałem czasu słuchać, bo nasz przewodnik nadszedł i zaczęliśmy iść w 
głąb ogrodu. Przewodniczył nam jeden z trapistów.
Opatrzeni długimi skrętami stoczków woskowych, zadęliśmy schodzić w rodzaj studni bardzo porządnymi 
schodami. Mrok ogarniał nas stopniowo, wysoko nad nami
lśniło się przepyszne niebo i złote promienie słońca przeciekały przez plątaninę krzewów, rosnących nad 
otworem, ślizgając się po omszonych głazach ocembrowania.
Po kilkunastu minutach schody skręciły na prawo, ogarnęła nas zupełna ciemność i pełne jakiejś suchej 
stęchlizny powietrze. Zapalono stoczki i poszliśmy
w głąb korytarzami nieskończonymi, galeriami pustymi i niezbyt foremnie kutymi w tufie, krzyżującymi się we 
wszystkich kierunkach. Idą na lewo, na prawo,
prosto, opuszczają się niżej, pną się pod górę, skręcają raptownie, giną w pieczarach lub pod zsypiskami ziemi.
Te wysokie, wąskie korytarze, kończące się w nieznanych głębiach, ta nieskończona ilość grobów, 
porozmieszczanych z obu stron niby szuflady w regularnych
odstępach jedne had drugimi, wywołują w widzu przygnębiające wrażenie.
Groby! groby! groby!
Chowano Jednych nad drugimi, wsuwając zmarłych bokiem. Większość grobów jest pusta, bo całe miliony 
szczątek pochowano później gdzie indziej lub rozesłano
po chrześcijaństwie jako relikwie. Idę coraz dalej, przeniknięty tragicznym majestatem tych głębin. Otoczki 
grobowych otworów, framugi, ściany pełne są
jeszcze napisów, rytych na kawałkach marmurów stylem lub wydrapywanych na glinie i mówiących więcej niż 
wszelkie historie. Są to jakby krótkie strofy rezygnacji,
pokory, prośby, pożegnań ostatnich; proste okrzyki serc, umierających w Panu, słowa uwielbień, ciche głosy 
dusz,, wstępujących do nieba. Nie ma nigdzie
wzmianek, czy umarły był servus czy liber lub sclavus - senatoor czy nędzarz; w wielu napisach nie ma nawet 
imienia. Absolutna równość w kramie śmierci.
Stoczki tak słabo świecą, a litery tak są pokryte pleśnią, że z trudnością można czytać: "Amicus omnium!" 
"Dusza niewinna", "Baranek Boży", "Gołąb bez
zmazy", "Nie płaczcie", "Poszedł do Boga" i setki innych, pełnych rzewnej serdeczności i smutku.
Powoli człowiek zapomina, gdzie jest, skąd i po col i chodzi tylko od grobu do grobu, przyświeca sobie, czyta i 
wchłania tę przeszłość zamarłą, która mówi
tymi grobami i chwilami się niemal zdaje, że oto groby otworzą się i że wypłynie z nich tłum postaci w złotych 
aureolach.
W wielu miejscach poobsuwana ziemia zagradzała drogę zupełnie. Przewodnik ostrzegał ciągle, aby się nikt nie 
oddalał w boczne przejścia, bo kilkanaście
kroków i już się wpada w labirynt bez wyjścia, którego i oni, przewodnicy, nie znają.
Straciłem pojęcie czasu, tylkośmy szli potykając się o szczątki marmurów i tablic nagrobnych. Dalsze galerie 
były jeszcze więcej spustoszone, odarte z ozdób
i zrujnowane przez czas. W kaplicach ślady fresków, ołtarze nagie, siedzenia wykute w tufie po niszach bez 
wyjścia, placyki, z których po kilkadziesiąt
korytarzy rozbiegało się we wszystkie strony, przesuwało się przed oczyma.
Dwa razy zamigotał słaby promień światła dziennego, spływający do wnętrza katakumb przez tzw. luminaria 
rodzaj studzien, idących z najniższych pięter aż
na powierzchnię ziemi i-służących do odświeżania powietrza.
Galerie się krzyżowały i rozchodziy. Czasem uderzyło się nogą w jakąś tablicę z napisem, to zachrupotały pod 
stopą szczątki flaszeczek szklanych (ampellae),
w które zbierano krew męczenników, to maleńkie lampki gliniane, pokryte symbolami chrześcijańskimi, a 
których podnosić i zbierać nie wolno.
Wstrzymaliśmy się na chwilę, bo doleciały nas nie wiadomo skąd rozlegające się echa śpiewów uroczystych.
Przewodnik objaśnił mi, że to w jednej z kaplic podziemnych odprawiają mszę dla pielgrzymów, przybyłych do 
Rzymu i posłuchawszy w skupieniu skąd głos płynie,
zaprowadził tam nas.
Wielki ośmiokąt nieregularny, zakończony otworem na powierzchnię, zatłoczony był ludźmi. Ksiądz odprawiał 
mszę, a tłum klęczący śpiewał.
Żółte światło gromnic na ołtarzu i słabe ogniki stoczków zdawały się pływać po tej żółtej czamości kaplicy. 
Twarze klęczących wychylały się z tych mroków
jakieś przekształcone, obrzękłe, straszne, bolesne w wyrazie, jakby widma halucynacji gorączkowej, wychylały 
się i zapadały w czarnej masie, tylko płomyki
drżały, śpiew mocnym, ponurym rytmem rozlewał się po nagich ścianach i ciężką falą wdzierał się w korytarze i 
płynął dalekimi echami.
Chrystus, stojący na ołtarzu, wyciąga ręce nad klęczącymi i błogosławi, a Jego oczy, jakoś cicho patrzące, zdają 
się przenikać te wszystkie galerie, kaplice
i patrzeć gdzieś, w sam głąb ziemi, wskroś wszystkich grobów, serc i mózgów.
Wyszliśmy rychło, aby jeszcze obejrzeć nieźle dochowane freski i malowidła w niektórych kaplicach. Są to 
same pierwotne symbole: ryba, która w swej nazwie
greckiej zamyka początkowe litery Chrystusa, trafia się najczęściej. Palma, Baranek, Różdżka, Daniel pomiędzy 
lwami, Chrystus z owieczką na ramieniu, kosz,
w którym chleby leżą łącznie z rybą na grzbiecie, trójkąt ale bez nimbów. Jest wiele scen i postaci pomieszanych 
z wierzeniami politeistycznymi. Malowidła
są naiwne, postade zaledwe zaznaczone, głowy olbrzymie bez oczów albo oczy zajmujące trzecią część twarzy. 
Sztuka zupełnie pierwotna, ale dla ikonografii
chrześcijańskiej niezmiernie ważna.
Chciałoby się jeszcze oglądać, ale znużenie fizyczne zmusiło nas do powrotu na świat. Na zakończenie 
przewodnik opowiadał, że dwa lata temu pięciu alumnów
z Colegium Germanicum zapuściło się w ten labirynt bez przewodnika i zginęło bez śladu.
A! jak to dobrze oddychać powietrzem świeżym, patrzeć na błękit nieba i zieleń ziemi, słuchać śpiewu ptaków i 
tych dziewczyn przy karczochach, śpiewających
nieustannie swoje wesołe stomelle. Jak to dobrze przychodzić zwolna po wrażeniach-grobu znowu do życia!
W Pompei
Pociąg z szybkością okrąża zatokę, zanurza się w sady, leci krawędzią skały, u której podnóża rozbijają się fale, 
przemyka 'po piaskach, zasłanych gnijącą
morszczyzną i gdzie co chwila fala przechodzi, czołga się drobnymi pręgami, liże końce podkładów i cofa się 
zaraz. Białe domki, wille, wstrętne budynki
stacyjek kolejowych, ogrody przemykają tak szybko, że zaledwie oczy mogą schwycić wielkie napisy na 
murach: Antico Caffe degli Amici, Antico Osteria, Antico
Nobile Albergo! Mijamy Resine, kilkadziesiąt pałacyków i willi, tonących literalnie w zieleni, brudne Torre del 
Greco, później Torre Anunziata, nędzne
miasteczko, rozsiane u stóp Wezuwiusza, który się za nim wznosi wysoko, owinięty u szczytu w kłęby dymu. 
Olbrzymie zbocza, obrosłe lasami drzew oliwnych,
ale im wyżej, tym mniejsze drzewa i nędzniejsza roślinność, poprzerzynana lśniącymi w słońcu rzekami lawy 
zastygłej.
Stajemy w Pompei. Pociąg wyrzuca nas na małą stacyjkę, rodzaj budki przejazdowej, brzydką i samotnie stojącą 
w polach, pełnych winorośli, otaczającej siecią
zielona białawe pnie eukaliptusów. Zatoka tuż, prawie u nóg faluje i skrzy się wielkimi plamami złota i szafiru, 
poprzez grube ramiona i ciemną zieleń
figowców indyjskich. Przy dróżkach, wkoło płaskich domków, wzdłuż brzegów - żywopłoty z kaktusów, 
poskręcanych i potwornych wielkością, wiją się grzbietami
kolczastymi lub płoty ze złotawej trzciny bronią od słonych fal i ostrych wichrów morza - siedziby ludzkie i 
długie pola grochów i jarzyn.
Opadła nas cała zgraja na pół nagich miejscowych macheronów, starających się przekrzyczeć jeden drugiego, i 
w jaki bądź sposób zdobyć choć solda. Kilku
wyrostków o skórze niby brąz najpiękniejszy i kształtach młodych Bachusów zaczęło przed nami, w pyle drogi, 
wywijać koziołki, a w przerwach żebrać z tą
czysto neapolitańską uniżoną czelnością.
Wytrzymałem mężnie ten wściekły szturm do kieszeni i kupiwszy za dwa franki bilet, który ma otworzyć sezam 
starożytnego świata, poszedłem pod wzgórze, obrośnięte
akacjami, białą drogą, przecinającą trawniki pełne róż czerwonych i klombów okwitających tulipanów.
Przez długą bramę, rodzaj tunelu ciemnego, wyłożonego płytami kamieni wyjeżdżonych, porozbijanych 
rydwanami, wchodzimy w ulice Pompei.
Cóż dzisiaj nowego można powiedzieć o Pompei?
To, co od stu lat przeszło, a zwłaszcza od roku 1825-go, wydobyto spod olbrzymich zasp skamieniałej lawy, daje 
dokładne pojęcie o życiu i obyczajach starożytnego
miasta rzymskiego i to wszystko znane jest ogólnie. Najlepsze wykopaliska, całe masy najrozmaitszych 
sprzętów i przedmiotów złożono w muzeum narodowym
w Neapolu; są tam chleby, które przeleżały w plecach 1800 lat, oliwa w gąsiorach, łoża z brązu przepysznie 
ozdabiane, biblioteka cała papyrusów zwęglonych,
kawały ścian, pokrytych malowidłami, rzeźby, mozaiki, naczynia kuchenne, biżuterie i, tysiączne przedmiotoy 
urządzeń domowych biednych i bogatych Pompejańczyków,
często wysokiej artystycznej wartości.
To, co pozostało w Pompei, jest tylko szkieletem pierwotnego miasta; jednym wielkim grobowcem, który się 
wyłonił spod czterometrowej warstwy żużli i popiołu
i który ludzie obdarli z ozdób.
Już przechodząc bramę, czujemy, iż wchodzimy na scenę skamieniałego przed osiemnastu wiekami dramatu i 
dreszcz grozy zaczyna przenikać zimnem, pomimo że
słońce świeci jasno, że dzień jest cudownie piękny, że niepokalany błękit wisi nad nami i że się oddycha 
zapachami gajów pomarańczowych, kwitnących na
nie odkopanych jeszcze częściach miasta.
Kilka godzin, przepędzonych wpośród głuszy odkopanego miasta, to kawał wielki życia, zupełnie oderwanego 
od teraźniejszości ludzi i spraw, to jakby przeżywanie
po raz drugi tego, co tutaj przeszło i stoczyło się tam, na drugą stronę - w nicość.
To przebieganie po pustych ulicach, domach, świątyniach i teatrach, te gmachy bez sufitów, nagie, 
poobdzierane, poryte, przecinające błękit zmurszałymi
szkieletami ścian; malowidła pozacierane lub wypiłowane, trzony kolumnad potrzaskane, ieżące pomiędzy 
gruzem, z którego czerwone maki i ostromlecze wyrastają
swobodnie, całe szeregi kolumn bez kapiteli, stojące niby las dziwny, po którym przeszedł orkan i poobdzierał z 
liści i koron, że sterczą tylko pnie nagie,
martwe i smutne; ten spacer przez rumowiska, wskroś placów zarastających trawą, po amfiteatrze z 
trzydziestoma rzędami siedzeń z marmuru, porozpadanych,
zwietrzałych, wybitych z. obsad, kruszonych i rozdzieranych przez trawy, po śladach życia, tak gwałtownie i tak 
tragicznie przerwanego, martwocie grobu,
przerywanej niekiedy odgłosami kroków niewielu zwiedzających - podnosi duszę zwolna do niesłychanie 
melancholijnego nastroju.
Smutek niemocy rozpaczliwej zaczyna gryźć serce. Tu żyli, pragnęli, myśleli, kochali, mówią o tym te ślady 
liczne i te napisy, pozostałe na ścianach domów,
świątyń i teatrów, które są jakby echami przeszłości:
"Kochało cię wielu, ale nikt cię jak Celer nie kochał''napisał jakiś zakochany na ścianie domu Jucundus'a, 
bankiera.
Gdzie indziej znowu wybuch miłości takiej:
"A! niech przepadnę, jeśli bez ciebie chciałbym zostać bogiem".
Mury bazyliki na Forum civile są najgęściej pokryte karykaturami, ogłoszeniami i wierszami. Oto niektóre:
"Chodźcie do mnie zakochani. Wenerze żebra chcę połamać kijem i wygrzmocić jej boki. Bo jeśli jej wolno 
ranić pierś moją, to czemuż bym ja nie mógł rozbić
jej głowy".
Ogłoszenie:
"W budowlach Arryi Poili, trzymanych przez Allejusa, Nigidiusa i Majusa, wynajmują się aż do następnych 
Idów Julii sklepy z gankami i obywatelskie piętrowe
pokoje. Chcący wynająć przyjdzie do niewolników Gn. Allejusa, Nigidiusa" itd.
Na zakończenie napis, który się powtarza kilka razy w bazylice i na placu Eumachii: "Dziwię ci się, ściano, że 
nie rozsypiesz się w gruzy, Dźwigając tylu
piszących głupotę".
Czyta się, "patrzy, chodzi, potem się siada na jakimś wysokim trotuarze w cieniu murów nagich i zaczyna się 
marzyć i odbudowywać miasto. Spokoju nic nie
mąci i samotności. Powoli zaczynają się te porozbijane mury zrastać, okrywać tynkami, kolumny się prostują, 
świątynia Jowisza na Forum, bazylika, termy,
amfiteatr, domy, sklepy, place, chodniki - wszystko to przyobleka się w w formy i w barwy. Kapitele się złocą, 
kolumnady bielą, posągi odcinają się jaskrawo
od białych ścian swoją naturalną polichromią. Czerwone dachy rysują się na błękicie, w ulicach pełno ludzi i 
wozów, których ślady wybite w lufie bruku
mam teraz pod nogami. Gwar się rozlega w szynkach, których jest po kilka na każdej ulicy, w sklepach z oliwą, 
w warsztatach kowali i innych rzemieślników,
na Forum, przed bazyliką, w cieniu kolumnad pełno ludzi, pełno życia; pełno rozmaitości tego życia swobodnie 
tętniącego pod niebem błękitnym, w powietrzu
ciepłym, wśród piękna budynków i posągów, stojących na placach. Zatoka skrzy się złotem słońca i szemrze. 
Wezuwiusz w chmurach dymów białawych stoi cicho,
a góry stoją w popielatofioletowej mgle. Życie płynie szczęśliwie i prosto.
Aż nagle!...
Pliniusz młodszy w listach do Tacyta (XVI - XX) tak epowłada. Przytaczam tylko wyjątki:
"...Tymczasem na Wezuwiuszu widać było szerokie płomienie i ogromny pożar, którego jasność pokryły nagłe 
ciemności, jakie ogarnęły ziemię dookoła. Dla uspokojenia
tych, którzy mu towarzyszyli, stryj mój. (Pliniusz starszy) położył się i zasnął w istocie. Dziedziniec, przez który 
się wchodziło do jego mieszkania,
zaczynał się napełniać popiołem i kamieniami. Budzą go więc, wychodzi i łączy się z Pomponianem i tymi, 
którzy czuwali. Zaczęli radzić, czy się mają zamknąć
w domu, czy wyjść w pole, bo domy były tak gwałtownie poruszane ciągłym trzęsieniem ziemi, że się zdawały 
zrywać z posad swoich. Wybrano wyjście; przywiązywali
sobie poduszki wkoło głowy, jako ochronę od padających kamieni. Panowała najczarniejsza noc, oświecona 
tylko pożarami i ogniem wszelkiego rodzaju. Szli
ku morzu, ale wkrótce płomienie i zapach siarki wszystkich rozpędził. Stryj mój został pochwycony nagle wirem 
i natychmiast padł trupem".
List XX.
"Była pierwsza godzina -w dzień (23 sierpnia 79 r.), a jednak mimo to zaledwie słaby świt nas otaczał. Mury 
dokoła nas tak się trzęsły gwałtownie, że było
niebezpieczne pozostać pomiędzy nimi.
Opuściliśmy miasto: lud wylękły szedł za nami tłumami, tłocząc się i uciekając. Wozy, któreśmy wzięli ze sobą, 
co chwila były tak rzucane gwałtownie, że
nie można ich było utrzymać. Morze zdawało się przewracać i cofać, odpędzane od brzegów ruszaniem się 
ziemi.
Brzeg coraz szerzej występował i okryty był rozmaitymi rybami, osiadłymi na piasku. Z drugiej strony, obłok 
czarny i straszny, porozdzierany ogniami, które
wężykowato do góry parły, otworzył się i z niego wytrysnęły długie strugi, podobne do ogromnych błyskawic. 
Prawie natychmiast obłok ten upadł na ziemię
i pokrył morze, zasłaniając wyspę Capreę przed oczyma. Popioły i kamienie zaczęły nas obsypywać. Odwracam 
się i spostrzegam gęsty dym, który goni za nami,
rozlewając się niby potok po ziemi. Nie była to już noc ciemna i obłokami zakryta, ale ciemność zamkniętej 
izby. Słychać tylko było jęki kobiet, płacz
dzieci, krzyki mężczyzn. Jeden wołał ojca, drugi syna, tamten żony. Ów narzekał na losy swoje, inny na niedolę 
bliźnich. Byli tacy, którzy z obawy śmierci
wzywali zgonu. Wielu błagało o pomoc bogów, inni myśleli, że ich już nie było i że ta noc musiała być ostatnia 
a wiekuista, w której świat miał zginąć.
Ciemności te straszliwe niekiedy się rozświecały nie blaskiem dnia, ale jasnością płomieni, wybuchających z 
krateru. Potem wracała noc, wracał deszcz popiołów,
rzeki lawy spienione, zda się, płynęły gęściej i obficiej. Krzyki i nawoływania ludzi się wzmagały, śmierć szła ze 
wszystkich stron. A te niezmierne kłęby
dymu poszły aż do Rzymu i w takiej ilości, iż i tam zaćmiły światło dzienne.
Na ostatek czamości rozeszły się powoli niby dym lub chmury. Wkrótce potem ujrzeliśmy znowu jasność dnia i 
słońce nawet, ale blade i takie, jak bywa po
zaćmieniu.
Wszystko było zmienione, podruzgotane, obalone; morze straciło swoje brzegi, a ziemia naga, pusta, bez drzew, 
bez domów, okryta kupami popiołów, jak czasem
bywa śniegiem okryta w dni zimowe, przedstawiała widok najsmutniejszy".
Głośno opowiadają te same dzieje skamieniali aktorowie tego dramatu, których szkielety odkopano i 
umieszczono pod szkłem w małym muzeum, zaraz przy bramie.
Jest tam jeden, który upadł na kolana i widocznie, że chciał zasłonić sobie oczy i twarz, ale już nie zdążył - więc 
tylko wcisnął głowę w ramiona, przechylił
ją nieco i rozwartymi szeroko ustami krzyczy!... krzykiem bólu straszliwego, krzykiem istności dławionej a 
bezsilnej. Taki ogrom bólu leży w tej szczęce,
połyskującej białymi, młodymi zębami - że po osiemnastu wiekach słyszy się i czuje to wołanie o ratunek.
Albo szkielet kobiety brzemiennej. Upadła na piersi, wyciąga ręce, czołga się, drze ziemię pokrzywionymi 
palcami, chce uciekać, podrywa się połową ciała...
Za późno było wszystko i daremnie, .została na wieki w tej postawie.
Szkielet żołnierza, znaleziony przy bramie, jest spokojny w postawie, znaleziono go z bronią w ręku - odwrócił 
się twarzą do ściany i tak pozostał.
Szkielet kobiety, znalezionej na łożu, ten wstrząsa najwięcej.
Spała; obudził ją snadź łoskot walącego się domu i krzyki, uniosła się nieco na łożu, ale pokój był zapełniony 
dymem i przez zapadniętą część sufitu wlewała
się lawa - nie zdążyła wyskoczyć, ręce nieco podniosła, jak się je podnosi bezwiednie w trwodze nagłej, chciała 
się zerwać, nogi podkurczyła nieco, wyprężyła
grzbiet, aby się rzucić do ucieczki - i pozostała w tym ruchu umarła piorunowe niby złota pszczoła, kiedy 
wpadnie we wrzątek smoły.
Przebiegałem przez Forum, skąd roztacza się wspaniały widok na linię gór, opłyniętych błękitem, na korony 
drzew, rosnących niżej i na taflę morza błyszczącego,
rozbielonego prawie, w powietrzu olśniewającym białością, na panoramę nieskończenie piękną Neapolu, 
bielejącego w słonecznych mgłach. Potem koło bazyliki
(sądu), największego budynku w Pompei, koło świątyni Apollina, Jowisza, Wenery, Merkurego i hali targowej, 
ku Porta di Nola, gdzie się obecnie prowadzą
wykopaliska. Przeszedłszy jeszcze przez Casa del Fauno, tak nazwanej od brązowego Fauna tańczącego, 
znalezionego w impluvium (basenie) razem ae słynną
mozaiką bitwy pod Issus, idzie się uliczkami wąskimi, wyłożonymi tufem, w dzielnicę położoną bliżej 
Wezuwiusza, gdzie obecnie pracuje nad odkopywaniem
kilkudziesięciu robotników.
Świeżo odkopany dom, jeszcze bez nazwy, jest jednym z piękniejszych.
Jest to typowy domek rzymski; w środku niewielkie atrium z marmurowym impluvium dla wody deszczowej 
spływającej z dachów, potem perystyl z kolumnadą, zakreślającą
czworokąt, a wkoło tych dwóch najobszerniejszych części grupują się pokoiki do ściślejszego domowego 
użytku, a więc: tablinum (rodzaj salonu), triclinium
(jadalnia) i pokoje sypialne ciasne i ciemne, jak również pokoiki dla służby i niewolników.
Wszystkie ściany obłożone stłukłem, a kolumny perystylu z marmuru białego i mozaikowe posadzki wszędzie.
W tablinum dobrze zupełnie zachowane freski: śmierć wleczonej przez byka Dirce, Bryzeis uprowadzana przez 
Agamemnona, tancerki, trytony, centaury, sceny
lubieżne i niezmiernie proste. Są to tylko dekoracje mieszkań, bez perspektywy, jedna lub dwie figury na tle 
ciemnym, to znowu kawałki krajobrazów - bardzo
mało koloru, tony są ledwie zaznaczone i umyślnie przyćmione, aby zbytnio nie zatrzymywały oka w półmroku 
pokoju. Ściany powleczone farbami czerwonawymi
i czarnymi, po których fryzach biegną arabeski zadziwiającej lekkości.
Szkoda tylko, że dwie główne ściany tablinum zostały uszkodzone, i to, jak się zdaje, już w starożytności.
Prawdopodobnie po katastrofie roku 79, kiedy jeszcze sterczały wierzchy domów spod żużli i lawy, niejeden z 
mieszkańców, jeśli ocalał albo, co najmożliwsze,
rozmaici łupieżcy przedsiębrali poszukiwania, kopiąc doły i krużganki pod ziemią, dobierając się do wnętrza, 
aby zabrać, co było kosztowniejszego. Dlatego,
zdaje się, te dwie ściany przebite znaleziono w nowo odkopanym domu.
W perystylu jasnym, świecącym marmurem śnieżnej białości na posadzce, przedstawiającej jakiś korowód 
wozów, stoją dwa posążki amorków i dwie bachantki.
A w atrium dwie całe zupełnie kolumny z brązu i posążki, pokryte niebieskawą pleśnią starości - dwóch 
chłopców, trzymających owoce i ptaki, pogiętych,
tłustych, w jakimć zmanierowanym stylu. Posąg Janusa dopełnia całości.
Nad sypialniami i pokojem jadalnym, od frontu, stało jeszcze jedno piętro, z którego gruzy znaleziono w ulicy.
Słowem, odkopany dom podobny jest zupełnie do znanego domu Holconusza, do domu Fauna, Castora i Poluksa 
(naprzeciw Termów) i do domu Salustiusza. Rząd włoski
strasznie powoli prowadzi roboty odkopywania. Jeśli tak dalej pójdzie, to jak mówią znawcy, nie prędzej jak za 
lat sześćdziesiąt będzie odkopana cała Pompeja
w obrębie dawnych murów, odsłonią się dopiero wtedy dwa szeregi grobowców i willi, leżących poza miastem, 
przy dawnej drodze do Herkulanum i Neapolu, może
jedne z najpiękniejszych, bo w tej Colonia Veneris Pompejanorum posiadali siedziby letnie najbogatsi 
Rzymianie. Jedno, co rząd dobrze zrobił, to to, że
prawie wszystko, co się obecnie wykopuje, będzie pozostawało na miejscu, a tylko najcenniejsze przedmioty 
przenoszone będą do Neapolu.
Z wysokości przysypanych jeszcze domów obejmuje się całe miasteczko, szarzejące w świetle i upale 
słonecznym. W jednym kącie kilkadziesiąt postaci porusza
się niby mrówki i kopie: odsłaniają uliczkę, biegnącą ku bramie di Nola, rwą długimi motykami ziemię, zasianą 
bobem i jęczmieniem wykłoszonym, wywożą ziemię
taczkami lub wynoszą ją^w koszach na głowie i prowadzą później małą kolejką ręczną dalej, do dołów za 
miastem.
Słońce pali niemiłosiernie. Z jednej strony, z boku, siny i spokojny Wezuwiusz, wiszący nad okolicą niby 
pogróżka, ze słupem ciągle płynącego z krateru
dymu z drugiej strony, nad Castellammare, od Salemo i Nocery łańcuch gór niebieskich; niżej, przede mną, 
zatoka Neapolitańska skrzy się i mieni w słońcu
niby ulewa szafirów, roztopionych w srebrze, a ku Noli - płaszczyzna, tzw. La Campania Felice! I wszędzie w 
polach wierzby zielone, kanały wąskie, pełne
zielonawej wody, długie linie winnic, pola łubinu białego, zagony ricinusów i gaje drzew pomarańczowych na 
Stabii i Herkulanum, pokręcone pnie figowców,
białe płaskie domy, gromady ludzi pracujących w polach i cisza, pełna słońca i wiosny, ale nad wszystkim, na tle 
laurów i piękna, Wezuwiusz, olbrzym monopolizujący
uwagę, ten, którego przewodnicy - nazywają krótko i poufale "La montagna".
Z powrotem, w hotelu "le Diomede" obiad, ma się rozumieć, włoski tj. nędzny i drogi, z deserem mandolinat i 
wesołych, skocznych piosenek neapolitańskich;
śpiewają nieśmiertelną Santa Lucia, jest i Małgorzatka, jest i Jambo, i dziesiątki piosenek, świeżo 
importowanych z Paryża i Wiednia. Śpiewacy nie mają
wcale głosów, ale przepysznie deklamują przy wtórze mandolin.
Wracamy.
Słońce zapada i błękit zatoki staje się tak mocny, że czyni wrażenie twardości jakiejś. Brzegi rozciągają się w 
perspektywie niby czarne pocięte taśmy.
Woda u spodu gzymsu, którym pociąg wciąż leci nad brzegiem, jest zielona z przebłyskami turkusu. Nad ziemią 
rozciąga się szarawy fiolet zmroku, z którego
wyłaniają się" coraz bliżej białe, niezliczone domy Neapolu i wkrótce znajdujemy się na ulicy Toledo wśród 
gwaru i ogłuszających wrzasków wieczornego Corsa.
W Neapolu
O Neapolu, cudowny kraju -
Kto ciebie nie zna, ten nie zna raju.
Może to i raj, ale przyznam, źe za głośny, za hałaśliwy.
Już na stacji wpadłem w taki szalony zgiełk i tłok, taka banda rozkrzyczanych ludzi opadła mnie i moje walizy, 
że musiałem się cofnąć do poczekalni, aby
przeczekać nieco to pierwsze uderzenie - ale i tam znaleźli mnie dorożkarze, agenci hotelowi, przewodnicy, cała 
zgraja, zachwalająca na wszystkie tony,
wszelkimi możliwymi głosami recytatiwów: hotele, spacery, wycieczki, omnibusy, restauracje, sklepy itd. 
Kiedym się już usadowił w vetturinie, skoczyło
na stopnie dwóch chłopaków z olbrzymimi bukietami róż i zaczęli mi je wtykać to pod oczy, to pod nos, 
potrząsać nimi, pokazywać z pewnego oddalenia, krzyczeć,
kłócić się z sobą, wymachiwać rękoma, robić najróżnorodniejsze miny; przez jaką minutę, wyrzucili z siebie po 
kilkaset słów i gestów. Jeden żądał za bukiet
franków pięć, sprzedał za pół; kupiłem, aby się pozbyć natrętów, ale i drugi chciał sprzedać koniecznie, ale 
miałem już dosyć kwiatów, zeskoczył na ulicę
i z wściekłą gestykulacją zaczął krzyczeć i grozić mi pięścią.
Zaledwie tamci zniknęli, wskoczył na kozioł agent z hotelu di Napoli, rzucił mi na kolana z setkę reklam i zaczął 
głośno, bardzo głośno zachwalać swój hotel.
Przez uliczki, literalnie zatłoczone ludźmi i straganami, czarne, wąskie, istne kanały, ściekające brudem i 
poobwieszane schnącą bielizną, dowlekliśmy
się do tego Grań Albergo di Napoli, który się okazał tak wstrętną norą, brudną, bez światła i wtłoczoną w 
najniechlujniejszą dzielnicę Neapolu, że trzeba
było, już bez szukania tańszych schronisk, udać się wprost do hotelu Angielskiego, na drugi koniec miasta - i to 
jechać wciąż pod górę, wolno, wśród piekielnych
krzyków i piekielnego upału.
Wyszedłem po południu zobaczyć miasto. Co za ruch gorączkowy, krzykliwy i nieustanny. Co za ulice! - 
wysokie, wąskie, brudne, obramowane balkonami, pełne
sklepików, kramów, warsztatów rzemieślniczych, izb bez drzwi i bez okien, podobnych do nor, w których się 
gnieździ rój ludzki, który krzyczy, gada, wymachuje
rękoma, potrąca się, przepycha, gwiżdże, śpiewa, handluje, łata łachmany, śmieje się i przewala tymi ulicami - 
rynsztokami - niby bełkocąca lala ludzka,
płynąca ustawicznie po wielkich taflach bruków, zarzuconych resztkami jarzyn, śmieciami bez nazwy, dziećmi o 
cudownie pięknych oczach i ciałach, które
na brąz zamieniło słońce. I cała ta bieganina, ten ruch, te krzyki, ta szalona energia, nie robią nic i nie budują, są 
tylko temperamentem, który potrzebuje
się wylewać na zewnątrz.
Za dwa soldy kupiłem bukiet kwiatów pomarańczowych; kwiaciarka mówiła za pięć, gestykulowała za dziesięć, 
śmiała się z mojej włoszczyzny serdecznie i długo
i szła za mną aż na róg zaułka, aby pokazać zejście na dół i w małym wykrawku pomiędzy dachami i tarasami 
błyszczącą taflę zatoki.
Schodzę na dół, jeszcze na dół, bez końca. Schody po schodach, to znów spadziste zejścia, których środkiem 
sączy się strumień brudnej wody. Z obu stron
to domy wysokie, to kawał tarasów, z których zielone kuliste głowice drzew pomarańczowych pną się do słońca, 
to jakiś zakręt, gdzie pomiędzy murami rosną
strzępiaste figowce, lśni się szmaragd traw, barwią się kwiaty i wielkie wachlarze palm rysują się delikatnymi 
konturami na tle nieba i - jest cicho i
pięknie.
I znowu schodzę niżej, uliczkami pełnymi straganów, ludzi leżących pod ścianami, zapacnów ryb, smażonych na 
ulicy, dzieci, rzemieślników, pracujących przede
drzwiami, to przez ulice wyglądające więcej po europejsku, pełne kawiarń i sklepów eleganckich, ale 
zapełnionych najobrzydliwszą i jaskrawą tandetą. Zagradza
zaś drogę jakiś potężny mur pałacu, z którego tarasów, pomiędzy szklistymi liśćmi śmieją się setki złotawych 
pomarańcz i bladozielonych cytryn; róże w
smugach, w girlandach spływają po głazach, pną się po kolumnach i zwieszają się festonami, przetykanymi 
purpurą kwiatów, po balustradach z błękitnego fajansu,
a morze znowu przebłyskuje przez tę siatkę roślinną i stwarza tło dla wystrzyżonych bukszpanów, dla 
jasnozielonych laurów i posągów białych, dla wielkich
konturów pałaców. Każdy kolor jest jakby oprawiony w lazur i przez to znakomicie uwydatniony. Wszystko się 
dopełnia i razem z tym niebem, i z tym słońcem,
które obsypuje złotawym pyłem marmury, zieleń, brudy, kwiaty i ludzi, z tymi liniami miasta, piętrzącego się 
tarasami, białego, poprzetykanego oazami zielem,
tworzy bogatą harmonię - która olśniewa, ale nie porywa.
Było dnia 4-go maja r. b. W.Rzymie już mnie objaśniono, że w dniu tym odbywa się wielka i cudowna 
uroczystość w katedrze św. Januarego - burzenie się krwi
męczennika. Cud, który się staje trzy razy do roku: 16-go września, 16-go grudnia i w pierwszą sobotę majową.
Towarzysze moi pojechali na Caprerę, a ja około ósmej rano poszedłem do kościoła. Ulice główne, prowadzące 
do katedry od Via Nazionale, były pokryte bramami
triumfalnymi i łukami, przerzucanymi od domu do domu, na których powiewały barwy i sztandary z herbami 
domu Sabaudzkiego i wielkie monogramy świętego.
Święty January jest tym samym dla Neapolitańczyków, czym św. Antoni dla Padwy i Wenecji - nazywają go też 
przez szacunek i wielką miłość La Sua Eccelenza
San Gennaro!
Wspaniały kościół "Ekscelencji" zawiera właściwie trzy kościoły w sobie, razem połączone, na prawo wznosi 
się, tak zwane: ii Tesoro di San Gennaro (Skarbiec
św. Januarego), po lewej starożytna bazylika św. Restytuty, a w środku główny kościół: il Duomo.
Kościół ma kształt krzyża łacińskiego. Sto kilkadziesiąt kolumn z granitu wschodniego podpiera sklepienia i 
tworzy trzy nawy.
Zwłoki św. Januarego leżą w trybunie wielkiego ołtarza, tworzącej rodzaj świątyńki, przepysznie ozdobionej, 
fundowanej przez kardynała Caranę.
Tesoro di S. Gennaro, z początku XVII-go wieku, wielka i wspaniała kaplica. Brąz, marmury, złoto, porfir, 
lapislazuli, materie jedwabne, heban - składają
się na całość
przeładowaną ozdobami, ale w najczystszym guście neapolitańskim.
W głównym ołtarzu zachowują się flaszeczki z krwią świętego męczennika i jego głowa.
Kaplica była tak przepełniona, że z wielkim trudem bocznymi drzwiami dostałem się do środka, niezbyt daleko 
od ołtarza wielkiego. Tysiące świec i lampek
płonęło na ołtarzu i w całej kaplicy. Stopnie ołtarzy, kolumny, lichtarze nawet tonęły pod masą kwiatów. 
Przysłonięte okna rzucały posępny cień, w którym
te masy żółtych świateł tworzyły niby mozaikę bizantyjską, rozbłyskującą tłem złotym. Z wielkich brązowych 
kadzielnic, stojących z boku ołtarza, płynęły
ustawicznie czerwonawe długie pasma dymów i rozwłóczyły się wolno nad głowami pobożnych postrzępionym 
obłokiem, snuły się wkoło kolumn i niby siecią pajęczą
przysłaniały wszystko.
Wpół do dziesiątej - jakiś stary ksiądz, cały w purpurze, złożył popiersie św. Januarego na ołtarzu, z lewej 
strony, wtedy księża, siedzący dotąd długimi
szeregami w stallach, zaczęli się podnosić, zapalać świece, iść ku ołtarzowi - i ustawiać się z obu stron na 
stopniach.
Przy księdzu, który złożył popiersie, stanęło kilku najstarszych wiekiem.
Głowa świętego jest zamknięta w popiersiu srebrnym, złoconym, przedstawiającym twarz jego podług 
najdawniejszych tradycji i pomników. Popiersie pokryte
godłami dostojności biskupiej i ozdobione przepysznymi kamieniami. Mitra szyta perłami i złotem, a sznur 
ogromnych pereł spada na ramiona świętego.
Naraz gwar cichy, szmery, westchnienia, wszystko to ucichło, bo ksiądz, podtrzymywany pod ramiona, podniósł 
popiersie do góry i trzymał okazując je ludowi.
Przez kaplicę przeleciał jakby wicher, splątany z tysiąca krzyków, tłum zakołysał się gwałtownie, uderzył o 
brązową balustradę prezbiterium i opadł ciężko
na kolana w pył i smugi dymów, który zakrył wszystkich jakby obłokiem.
Wyjęto ze skrzyneczki okrągłej relikwiarz z krwią męczennika.
Relikwiarz jest srebrny, okrągły, podobny do ogromnego zegarka z kopertami z kryształu.
Oprawa i rączka do trzymania okryte ozdobami trybowanymi i siatką niezmiernie delikatnych arabesek, 
pochodzi, zdaje się, z XV-go .wieku. W środku, pomiędzy
ściankami kryształowymi, Zamknięte są dwie ampułki, okrągłe i spłaszczone, z szyjkami wąskimi i krótkimi, 
zupełnie podobne do odnajdywanych w katakumbach.
Ksiądz zeszedł z relikwiarzem do balustrady i uniósł go w górę, dwóch świeciło z tyłu ścianek kryształowych.
- San Gennaro! San Gennaro!
Buchnął jeden olbrzymi krzyk z tysiąca piersi, przedarł się przez dymy i mroki i bił w kamienne sklepienia 
wielkimi rytmami uniesiona, wiary, miłości i
prośby.
Ksiądz z relikwiarzem cofnął się do ołtarza i dał go do całowania najbliżej stojącym i głosem mocnym rozpoczął 
modliwy.
- San Gennaro! San Gennaro! jęczał prosząc tłum i zaczął głośno powtarzać za księżmi hymny; głosy się 
podnosiły, rozpalały, brzmiały coraz większą prośbą,
ręce się podnosiły do ołtarza, łzy płynęły strumieniami,, usta się trzęsły, płacz przechodził w łkanie, spazm jakiś 
ogarniał wszystkich i trząsł, łamał
i rzucał nimi coraz potężniej.
Po kilkunastu minutach wziął relikwiarz ksiądz drugi, ten pierwszy nie był już w stanie utrzymać się na nogach 
ze zmęczenia.
Krzyki i płacze podniosły się jeszcze gorętsze, kobiety, klęczące najbliżej, zaczęły drżeć całym ciałem, padać 
twarzą na posadzkę i zduszonymi przez łkanie
głosami, wołały, prosiły o cud.
- San Gennaro! San Gennaro!
Jeden tylko jęk wstrząsający było słychać. Kaplica zdawała się drżeć od brzmień.
Światła świec i dymy chwiały się i kłębiły niby tuman, w który wichry biją, a z głównego kościoła, wielkimi 
drzwiami, wdzierał się taki sam potok płaczów,
krzyków, modlitw i próśb o cud.
Wtem ksiądz, trzymający relikwiarz, dał znać ręką przycichnął orkan i wyciągnięte ręce, twarze rozpłakane, 
oczy błagające, ciała wyprężone, usta niedomknięte,
wszystko to jakby skamieniało.
Cud się spełnił.
- Te Deum laudamus! - zaintonował ksiądz.
- Te Deum laudamus! - powtórzył chór i rozległy się poważne, namaszczone, przeniknięte uwielbieniem dźwięki 
hymnu i wznosiły się spokojnie ponad orkankrzyków
radości, który wybuchnął w kościele, ponad grzmiący odgłos braw, jakie się rozległy.
- Bene! San Gennaro! bene!
- Bravo, San Gennaro!
- Bravo, San Eccelenza, bravo! - krzyczeli z całą gwałtownością swojego temperamentu i deszcz kwiatów, 
bukiecików, wieńców, gałązek laurowych zaczął zalewać
ołtarz, psdać na księży, na balustrady, na stalle i posadzki; tysiące ptaszków, przyniesionych w klatkach, 
przeważnie kanarków, wypuszczano pośpiesznie
na wolność i ten rój strzydlaty ze świegotem ulatywał, obsiadał ołtarze, chwiał się na kapitelach kolumn, fruwał 
po głowach posągów, bił skrzydłami o kolorowe
okna, trzepotał się w przyćmionym świetle i zapełniał kościół cudownymi głosami gajów.
- Bravo, San Gennaro! - wołał wciąż tłum ogromnym głosem rozradowania i cisnął się do ołtarza, aby ujrzeć tę 
zeschłą krew, przemienioną na kilka chwil w
płyn krwi świeżej.
Koło prezbiterium powstał taki szalony ścisk, tak mocniejsi kułakowali słabszych, tak się wprost tratowano, że 
się musiałem wycofać na bok, nie zobaczywszy
dobrze.
Zgnieciony i zmięty, na pół żywy z gorąca, wydostałem się na ulicę.
Wyszedłem na bulwary i siadłem w cieniu wielkich dębów i platanów, rosnących od Villa Reale, wzdłuż 
brzegów zatoki.
Musiałem długo przymrużać oczy, aby się oswoić nieco z tym blaskiem, którym uderzyło mnie morze.
Można się zapatrzeć i zasłuchać.
Liście szemrzą nad głową, cienie drzew, przesiane światłem, migocą, ciepły powiew, przeniknięty zapachami 
morskimi, prawie głaszcze swoim dotknięciem, a
oczy toną w tym wielkim, olśniewającym rozlewie lazurowej zatoki, która ze szmerem, a, chwilami i hukiem, 
mieni się grzbietami seledynu i mleka i uderza
w kamienne tamy, rozpłaszcza się, opada bryzgami z lapis-lazuli w głąb, cofa się i powraca nieustannie.
Oczy biegną w dal, po poszarpanych brzegach, po górach, których'-zbocza nagie prześwitują białością spoza 
zieleni, ślizgają się przez przylądek Mireny,
wiszą na miękkich konturach skał Capri, wdzierają się w białawy pasek nieba u szczytu horyzontu, gdzie się ono 
schodzi z morzem i ślizgają się długo po
skrzącej, żywej, cudownej roztoczy zatoki, nakrytej rozpalonym do białości niebem, w środku którego świeci 
słońce niby wielki nimbus, promieniejący złotymi
skrami na koliska wody.
Potem się idzie na włóczęgę po porcie i na wybrzeża, gdzie lasy masztów, gdzie setki barek snują się niby 
wielkie stonogi, gdzie olbrzymie parowce dyszą
ciężko kominami i zgiełk panuje nieustanny, do którego i morze dorzuca swój bełkot groźny; wpośród rybaków, 
facchinów, przewoźników, lazzaronów, grających
w karty na bulwarach i wygrzewająsych się na słońcu, w ogłuszający gwar wielkiego południowego miasta.
Do obiadu siada się na brzegu, za franka ma się parę ostryg, jaką rybę na oliwie, kawałek chleba, główkę 
surowej sałaty albo kilka strączków bobu surowego,
nieco wina - i szum morza za orkiestrę, zabawę i otoczenie.
Wraca się później na dawne miejsce na wielkich bulwarach, siada się i znowu się patrzy.
Zaczyna się rozpylać zmrok lekki, w którym kontury Capri i długie ramiona wzgórz, otaczających zatokę, 
przysłaniają się fioletem, a wielka powierzchnia
wody matuje się nieco i przesiąka purpurą zachodu. Wezuwiusz, z pióropuszem dymów różowych, rysuje się 
bardzo dokładnie na bladym niebie i okrywa się zwolna
w zwoje fioletu purpurowego.
Morze, hen, w krańcach widnokręgu, zlewa się z niebem i tak się łączy, że małe, ozame barki, płynące pod 
żaglem rozpiętym, wydają się ptakami, prującymi
powietrze.
Siadam w barkę i płynę daleko na środek zatoki, skąd ogarniam okiem cały Neapol, rozciągnięty pasem białych, 
spiętrzonych domów; chaos dachów, kopuł, lśniących
różnokolorowymi dachówkami, tarasów, murów, pociętych czarnymi szyjami ulic, w których zaczynają błyskać 
światła niby złote kwiaty na łodygach z cieniów.
Gwar coraz cichszą wrzawą dochodzi do nas.
Wiatr słabo przewiewa i marszczy atłas wody. Barka cicho kraje swoim .długim dziobem wodę i szybuje, 
podrywana wydętym żaglem, łodzie, małe portowe parowce
snują się bliżej miasta, majaczeją jak cienie.
Neapol wciąż się zmniejsza i rozpłaszcza, rozlewa się w zmroku. Niebo szarzeje i rozbiela się po krańcach, nad 
górami i pokrywa srebmawą rosą gwiazd.
Wesołe śpiewki jeszcze lecą i drgają na wodzie, płyną z falami, wzdymającymi się jakby westchnienia, jeszcze 
ostatnie, słabe echa miasta brzmią cicho, coraz
ciszej, jeszcze chwilami jakiś natężony krzyk przedrze się przez przestrzenie, zabrzmi ostro i rozsypuje się w pył 
dźwięków - i zwolna, razem z nocą, rozlewa
się w przestrzeniach cisza przeogromna, a wszystkie barwy i Kontury się stapiają i tworzą jeden wielki ocean 
głębokiego granatu.
Płyniemy dalej, jeszcze dalej - wielka barka, obwieszona chińskimi lampionami, dopędza nas - i w tym 
powietrzu słodkim, kiedy-ostatnie szmery usypiającego
morza konają w przestrzeniach i ostatnie barwy i światła pylą się zaledwie na Wezuwiuszu i górach -- rozlegają 
się dźwięki piosenek i mandolin.
Wracamy do brzegu z tym śpiewem,co kołysze i zatapia dusze tonami o lśnieniu pereł, owiewa wonią kwiatów 
pomarańczowych, szepcze o szczęściu i miłości,
przenika rozmarzeniem nocy wiosennej,
A później, na balkonie hotelu, mając pod stopami miasto, ucichło we śnie, opłynięte pyłem świateł, a niżej 
zatokę pustą, omroczoną, szemrzącą tajemniczo
i ciągle, migocącą zielonawym światłem gwiazd, otoczony ciszą coraz głębszą i niewypowiedzianie kojącą - 
prześniłem noc najpiękniejszą w moim życiu.
Neapol 5 kwietnia
Wczoraj Capri, Sorrento i teatr Don Carlosa, w teatrze Rycerskość i balet - no, i krzyki, gwizdania, tupot 
wściekły, jeśli śpiewak sfałszowal, a frenetyczne
brawa po miejscu odśpiewanym dobrze.
Muzeum. Malarstwo, rzeźba antyczna i wykopaliska pompejańskie, cała niezmierzoność przepięknych rzeczy.
6 Maja.
Powrót do Rzymu, poczciwe zakonnik! przyjęły nas z radością, ale pustką wiało wszędzie, bo już naszych 
towarzyszy nie było. Zaszedłem do mistrza Siemiradzkiego
i po pogawędce dosyć długiej wyszedłem obdarzony rysunkiem w upominku. Spotkałem u niego 
antypatycznego dla mnie hr. Oppensdorfa, zięcia Radziwiłła. Cały
dzień w Rzymie i pożegnanie...
7 Maja.
O 9.35 rano wyjazd zupełny. Adio! Roma. Do widzenia - posyłam ci. A czy ja tutaj będę? Będę - odpowiadam 
sobie - będę, tylko dłużej i lepiej.
7. Florencja.
O, wytworna pani, wytworna. Hotel de la Posta podły, ale pokojówka ładna.
Pałac Ufficcich - Wenery Ticiana. Leda cudowna Tintoretta. Ot, stoi kobieta naga, ale boska po prostu przez 
harmonię kształtów i nachyla się nieco do łabędzia.
Scena niewypowiedzianie prosta, naturalna a denerwująca. Wenus Medycejska. O nie, ty nie jesteś boginią, ty 
nie jesteś z tej rasy co Wenus Luwrska, ty
jesteś tylko cudną kobietą, przepiękną kopią rzeczywistości, ale nie samą rzeczywistością, jak tamta, nie samym 
bóstwem, groźnym i słodkim zarazem - z
tobą można tylko słodko śnić, kochać cię, całować, mieć cię na zawsze w posiadaniu - ale przed tamtą trzeba 
klęczeć w pokorze, trzeba się modlić do niej,
trzeba bez słów, bez oddechu przechodzić obok niej, aby nie obrazić nawet zbyt głośnym westchnieniem. 
Obrazy! obrazy, obrazy.
Kaplica Medyceuszów - marmury i mozaiki na ścianach, i trzech założycieli - Kosmos, Wawrzyniec i Leon X - 
ich pomniki stoją we wnękach, a reszta stoi pusta,
czeka, ale na próżno. Herby w mozaice na ścianach z onyksu, lapis-lazuli, szmaragdu i korala.
9 Maja. Wenecja.
Więc to Wenecja.
Na placu św. Marka lub na gondoli, albo wreszcie wśród ciasnych uliczek, albo z torbą grochu i wśród gołębi, i 
tak dnie płyną.
Boskie miasto.
Nie wiadomo czemu oddać duszę, ale najlepiej nie wybierač, tylko siąść w gondolę i pozwolić się wieźć, gdzie 
chcą.
Morze! morze! morze!
Przymykam oczy, bo (w) szmaragdzie snują się błyski złota i pereł. Fala jest popręgowana smugą granatu i 
migocze blaskami.
Lido. Wstrętna buda nowoczesna, to kurhaus. Tłumy ludzkie snują się (we) wszystkich kierunkach i ze 
wszystkich stron słychać coraz nowe języki. Garsoni
zdyszani, ociekający potem, roznoszą kawę - muzyka gdzieś w głębi gra walce i polki, tłum się bawi, brzęczy 
frazesami, śmiechem, talerzami - małpy. Schodzę
niżej na mokry piasek wybrzeża. Muszelki chrzęszczą pod nogami, małe kraby śmiesznie uciekają ukośnym 
ruchem ku wodzie, a co chwila nadchodzi fala z szumem,
uderza mnie w nogi, obryzguje pianą i cofa się z jakimś mocnym bełkotem, aby zaczynać na nowo. Ciepło jest 
bardzo, tym podwieczomym ciepłem przedwschodnim.
Dobrze, a dobrze się siedzi, jakaś skarpa zielona podpiera mi plecy, nade mną szafir nieba czystego bez chmur, a 
pode mną tuż zaraz morze. Pręgi fal drżą,
łuszczą się, mienią białościami pian. Słońce rzuca skośne promienie i cała powierzchnia drga, marszczy się, 
wyrywa w blaskach, migocze - żyje szemrze,
szemrze. Wysoko, jak w pół nieba, płynie wstęga dymu różowego i majaczy długi kadłub statku i stoją 
szeregiem wielkie łodzie rybackie o trójkątnych, czerwonych
żaglach. Fale biją w brzegi rytmicznie, a z przestrzeni idzie wielka cisza, i siedzieć można godzinami bez ruchu i 
bez słowa, zapatrzony tylko w błyski
wody, w to wieczne formowanie się i rozpływanie, w tę promieniowania i w ciszę. Zdaleka czasami nadpłyną 
echa dźwięków jakichś, to zapach od winnic, to
głośniejszy bełkot i szum morza - i znowu cisza i bezbrzeżność.
Na placu św. Marka. 10 maja.
Cudny salon. Z trzech stron kolumnada prokuracji, posadzka z tafli marmuru, ułożonego w mozaikę, nakryta 
błękitną oponą nieba. Czwarta niby wspaniała i
stateczna dekoracja - kościół św. Marka różowy, złoty, zielony, pocięty kolumienkami, mozaikami, kopułami, 
wygięty, rozrosły. Na olbrzymich masztach rozwinięte
zielono-białoczerwone chorągwie, szamoczą się na niebie i rozwijają wspaniale, migoczą swoimi barwami. 
Chmura gołębi szarych i czerwonych, o perłowych
szyjach - trzepoczą się na kościele, na prokuracjach i zataczają kręgi ponad placem, przecinają błękit i spadają. 
Rzucają im groch - jakby wysoki i opasły
episier z torbą w ręku bawię się. Gołębie czarną i ruchomą chmurą trzepoczą się u nóg. Fruwają na ramiona, 
kołyszą się na rękach siedzą na głowach.