PODSTAWY MASAŻU LECZNICZEGO Mgr Zygmunt Prochowicz Przedmowa do wydania IV Najnowsze wydanie „Podstaw masażu leczniczego" ukazuje się w dziesiątą roczni- cę pierwszego wydania tej książki. Od tego czasu powiększył się krąg odbiorców publikacji o studentów fizjoterapii na kierunkach licencjackich i magisterskich. Aby zrozumieć istotę masażu leczniczego, należy znać jego działanie, trzeba wie- dzieć, na jakie struktury anatomiczne działają bodźce masażu, jakimi drogami są one przewodzone w organizmie i jakie procesy fizjologiczne wywołują. Posiadając tę wiedzę, można naukowo uzasadnić lecznicze zastosowanie masażu. W obecnym wydaniu zmieniono materiał ilustracyjny, przeredagowano i uzu- pełniono treść poszczególnych rozdziałów. Podano również przykłady osnów za- biegu masażu leczniczego oraz zasady drenażu chłonnego. Celem „Podstaw ma- sażu leczniczego" jest usystematyzowanie i metodyczne opracowanie wiedzy o masażu leczniczym. Szczegółowe uzupełnienie tej wiedzy zainteresowany czytel- nik znajdzie w coraz liczniejszych publikacjach ukazujących się na rynku księgar- skim; ich tytuły zostały zamieszczone w załączonym piśmiennictwie. Mam nadzieję, że kolejna edycja podręcznika przyczyni się do podniesienia po- ziomu przygotowania zawodowego fizjoterapeutów oraz rehabilitantów i do po- wszechniejszego stosowania masażu w profilaktyce i leczeniu wielu chorób oraz w procesie rehabilitacji. Zygmunt Prochowicz Spis treści 1. Krótki rys historyczny masażu ............. 11 2. Klasyfikacja masażu ................. 13 2.1. Rodzaje masażu leczniczego .............. 13 2.2. Metody masażu leczniczego ............... 14 2.3. Formy masażu leczniczego ............... 15 3. Organizacja pracy masażysty i higiena masażu ........ 16 3.1. Kwalifikacje zawodowe masażysty ............ 16 3.2. Cechy psychofizyczne masażysty ............. 16 3.3. Wyposażenie gabinetu masażu. Warunki higieniczno-sanitame .... 17 3.4. Higiena i bezpieczeństwo pracy masażysty .......... 20 3.5. Dokumentacja masażu ................ 20 4. Anatomiczno-fizjologiczne podstawy masażu leczniczego .... 22 4.1. Skóra ...................... 22 4.2. Układ ruchu .................... 24 4.3. Układ krążenia ................... 31 4.4. Układ chłonny ................... 34 4.5. Układ nerwowy ................... 35 5. Teoretyczne podstawy masażu leczniczego ......... 44 5.1. Masaż jako bodziec fizyczny .............. 45 5.2. Klasyfikacja odczynów po masażu ............ 46 5.3. Warunki poprawnego stosowania masażu .......... 47 5.4. Tok zabiegu masażu ................. 48 5.4. l. Zasady budowy osnowy zabiegu masażu ........... 49 6. Technika wykonywania klasycznego masażu leczniczego .... 51 6.1. Przygotowanie pacjenta do zabiegu ............ 51 6.2. Ułożenie rozluźniające ................ 51 6.2.1. Pozycja leżąca tyłem ................. 52 6.2.2. Pozycja leżąca przodem ................ 53 6.2.3. Pozycja leżąca na boku ................ 53 6.2.4. Pozycja siedząca .................. 54 6.3. Tschmka gtaskama.................. 55 6.4. Technika rozcierania ................. 56 6.5. Technika ugniatania ................. 57 6.6. Technika oklepywania ................ 60 6.7. Technika wstrząsania ................. 62 6.8. Technika wibracji .................. 62 7. Metoda masażu klasycznego .............. 64 7. . Masaż kończyny górnej ................ 64 7. .1. Masaż ręki .................... 64 7. .2. Masaż przedramienia ................. 66 7. .3. Masaż ramienia ................... 67 7. .4. Masaż obręczy kończyny górnej ............. 67 7. .5. Masaż kończyny górnej jako całości ............ 71 7.2. Masaż kończyny dolnej .......-'......... 71 7.2.1. Masaż stopy .................... 72 7.2.2. Masaż podudzia .................. 72 7.2.3. Masaż uda .................... 74 7.2.4. Masaż obręczy kończyny dolnej ............. 76 7.2.5. Masaż kończyny dolnej jako całości ............ 77 7.3. Masaż tułowia ................... 78 7.3.1. Masaż grzbietowej części tułowia ............. 78 7.3.2. Masaż klatki piersiowej ................ 80 7.3.3. Masaż brzucha ................... 80 7.4. Masaż głowy i szyi ................. 81 8. Zasady stosowania masażu w wybranych chorobach ...... i 8.1. Podstawy stosowania masażu w chorobach urazowych ...... i 8.2. Podstawy stosowania masażu w chorobach układu nerwowego ... { 83. Podstawy stosowania masażu w chorobach reumatycznych ..... ( 8.4. Podstawy stosowania masażu w chorobach wewnętrznych ..... ( ». wsKazania i przeciwwskazania oo stosowania masażu ..... yo 9.1. Wskazania do masażu ................. 96 9.1.1. Choroby układu krążenia ................ 96 9. .2. Choroby układu oddechowego .............. 96 9. .3. Choroby układu nerwowego ............... 97 9. .4. Choroby reumatyczne ................. 97 9. .5. Choroby narządu ruchu ................ 97 9. .6. Choroby skóry ................... 97 9. .7. Choroby dziecięce .................. 97 9. .8. Choroby zawodowe ................. 98 0 "? Pr7ppiu/u/«;l^fl7anifl rłn mfl 11.3. Masaż z katedry natryskowej .............. 140 12. Masaż przyrządowy ................. 142 12.1. Masaż wibracyjny .................. 142 12.2. Masaż pneumatyczny ................. 144 12.3. Masaż synkardialny ................. 144 13. Leczniczy masaż chiński ............... 145 13.1. Zasady wykonywania masażu .............. 146 13.2. Masaż ogólny ................... 146 13.3. Technika masażu .................. 148 13.4. Masaż w wybranych chorobach ............. 149 14. Piśmiennictwo ................... 152 Skorowidz .................... 159 Krótki rys historyczny masażu W historii rozwoju społeczeństw spotykamy wiele zabiegów czy tradycji kulturo- wych, które rozwinęły się z prymitywnych form, a w miarę rozwoju ludzkości sta- wały się doskonalsze. Jednym z takich zabiegów jest masaż. Masaż znany był na pewno już w starożytnym Egipcie, co potwierdzają rysunki spotykane na papirusach pochodzących sprzed ok. 5000 lat. W dawnych Indiach i Chinach masaż stanowił część rytuału religijnego i stamtąd przeniknął do medy- cyny ludowej. Właściwy rozwój masażu datuje się jednak od czasów starożytnej Grecji. Wy- nikał on z powszechnego zainteresowania Greków sportem oraz dbałością o ciało i sprawność fizyczną. Wraz z kulturą grecką dotarł do Rzymu, gdzie był wykony- wany głównie w słynnych termach, w których np. dzieci do lat 14 miały prawo do bezpłatnego korzystania z masażu. Był to w tamtej epoce zabieg o charakterze hi- gienicznym, przysługujący możnym patrycjuszom, których masowali niewolnicy, nacierając wonnymi olejkami. Juliusz Cezar w swych pamiętnikach opisał leczenie metodą szczypania i ugnia- tania w przypadku wystąpienia rwy kulszowej. W średniowieczu, zgodnie z zasada- mi ascezy, masaż tracił znaczenie. O renesansie masażu można mówić dopiero w XVI w., kiedy to francuski le- karz Ambroży Parę (1517-1590) zaobserwował, że głaskanie obolałych miejsc przynosi choremu nie tylko ulgę w cierpieniu, ale wywołuje również pewne zmiany w skórze, natomiast nacieranie i silniejsze głaskanie wpływa na mięśnie. Po raz pierwszy w dziejach medycyny lekarz zapisał swą obserwację i zaczął stosować masaż jako oficjalną, lekarską metodę leczenia. On też jako pierwszy przeprowa- dził badania nad fizjologią masażu. Kontynuatorem metody Ambrożego Parę byt Niemiec Friedrich Hoffman (1600-1672), który w swoich dziełach uzasadniał sto- sowanie masażu w poszczególnych jednostkach chorobowych, zwłaszcza po zabie- gach chirurgicznych. Jednak właściwy rozwój masażu leczniczego nastąpił dopiero na początku XIX w. dzięki lekarzom szwedzkim. Największe zasługi położył Per Henrik Ling (1776-1839), założyciel Centralnego Instytutu Gimnastycznego w Sztokholmie. Tam właśnie powstała metoda lecznicza i higieniczna zwana „gim- 11 nastyką szwedzką", której składową był także masaż. Opracowany również został system stosowania masażu w poszczególnych chorobach i ich profilaktyce. Szkołę masażu leczniczego stworzył lekarz holenderski John Mezger z Amster- damu (1839-1909), uważany za twórcę „masażu naukowego". Był on autorem dzieła, w którym opracował cały system metod masażu oraz wskazań i przeciw- wskazań opartych na doświadczeniach własnych i niebogatym piśmiennictwie. Szczególnie dobre wyniki osiągnął Mezger w leczeniu masażem chorób stawów. Od czasów Mezgera datuje się stosowanie masażu w klinikach: najpierw na od- działach chirurgicznych, a później także na innych. Po Mezgarze wielu lekarzy zajmowało się naukowym opracowaniem stosowa- nia masażu i badaniem nie tylko miejscowego, ale również odruchowego od- działywania masażu. Duże zasługi w upowszechnianiu masażu ma Polak - profesor uniwersytetu w Berlinie - Izydor Zabłudowski (1851-1906). Kierował on Zakładem Masażu Leczniczego i po raz pierwszy dzięki niemu masaż został zrów- nany z innymi dyscyplinami wiedzy lekarskiej na poziomie uniwersyteckim. Zabłudowski pozostawił liczne publikacje z zakresu masażu w językach: polskim, niemieckim, rosyjskim. Dalszy rozwój nauk medycznych, a głównie fizjologii, przyczynił się również do opracowania nowych metod masażu. Badania H. Heada (1889), J. Mackenziego (1917) i W. Kohirauscha (1937) posłużyły O. Glaserowi i W.A. Dalicho do opraco- wania metod masażu przydatnego w leczeniu chorób internistycznych, zwanego masażem segmentarnym. W Polsce znaczny wkład w rozwój masażu wnieśli Jan Zaorski - profesor Uni- wersytetu Warszawskiego, założyciel szkoły masażu leczniczego i autor podręczni- ka „Mieszenie lecznicze" (1927) oraz profesor Józef Jankowiak, długoletni dyrek- tor Instytutu Balneoklimatologii, Bioklimatologii i Medycyny Fizykalnej w Poznaniu, autor podręcznika „Masaż leczniczy" (1974). Od wielu lat szkoleniem fachowych pracowników służby zdrowia zajmują się publiczne medyczne studia zawodowe techników fizjoterapii i krakowska szkoła masażu dla inwalidów na- rządów wzroku oraz powstałe w ostatnim okresie niepubliczne studia zawodowe fi- zjoterapii, które realizują program nauczania masażu leczniczego opierając się na zaleceniach Ministerstwa Zdrowia. Szkolenie fizjoterapeutów na wydziałach reha- bilitacji AWF i na studiach licencjackich również uwzględnia zajęcia z zakresu ma- sażu leczniczego, co daje gwarancję odpowiedniego przygotowania teoretycznego i praktycznego absolwentów szkół i uczelni do wykonywania na zlecenie lekarskie zabiegów masażu leczniczego. l Klasyfikacja masażu Masaż jest to ściśle określone oddziaływanie bodźcami mechanicznymi na tkanki organizmu żywego przy biernym zachowaniu się masowanego. Proponowana po- :żej klasyfikacja masażu wynika z szerokiego zastosowania tej metody postępowa- 4 w lecznictwie, sporcie i w celach higieniczno-kosmetycznych. Stosownie do zadań stawianych przed masażem można wyróżnić trzy rodzaje .masażu: 1) masaż leczniczy, 2) masaż sportowy, 3) masaż higieniczno-kosmetyczny. .1. Rodzaje masażu leczniczego Masaż leczniczy znajduje zastosowanie w profilaktyce, leczeniu i rehabilitacji wie- lu chorób z zakresu chirurgii, ortopedii, neurologii, ginekologii, pediatrii. Coraz ^' jest stosowany również w terapii chorób wewnętrznych. Masaż leczniczy polega na stosowaniu wielu ściśle określonych warunkami ana- - :no-fizjologicznymi sposobów masażu, których celem jest poprawienie psy- cznej sprawności chorego. W ostatnim okresie opracowano wiele różnorodnych metod masażu, które aż szerszym zakresie znajdują zastosowanie w lecznictwie. Przedstawiony na ryć. l podział masażu leczniczego uwzględnia stosowane do r terapeutycznych rodzaje masażu wraz ze specyfiką każdego z nich. Klasyczny masaż leczniczy polega na odpowiednim ułożeniu chorego oraz sto- ,stosowaniu klasycznych technik masażu (głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywa- wstrząsanie i wibracja). Znajduje on zastosowanie głównie w chorobach na- rządu ruchu. W zależności od wielkości powierzchni tkanek objętej masażem może mieć formę masażu częściowego lub ogólnego i może być wykonywany przez ma- ży'stę lub mieć postać automasaźu. Charakterystyczną cechą tego rodzaju masażu również to, że powinien być wykonywany wyłącznie metodą ręczną, bez użycia aparatów. Szczegółowe zasady wykonywania tego masażu omówiono w oddziel- nym rozdziale podręcznika. Grupę specjalistycznych masaży leczniczych stanowi zbiór stosowanych sposo- bów wykonywania masaży zmodyfikowanych odpowiednio do występujących cho- 13 Masaż klasyczny Masaże specjalistycznej Masaż w środowisku Masaż przyrządowy ^- Klasyczne techniki masaż segmentamy wodnym masaż wibracyjny masażu: masaż tącznotkankowy masaż wirowy masaż pneumatyczn - ułożenie rozluźniające masaż okostnowy masaż podwodny masaż synkardialny - technika głaskania masaż izometryczny masaż punktowy masaż natryskowy - technika rozcierania drenaż limfatyczny - technika ugniatania - technika oklepywania - technika wstrząsania - technika wibracji Ryć. l. Podział masażu leczniczego. rób. Większość z tych sposobów masażu ma zastosowanie w leczeniu chorób inter- nistycznych, a technika wykonywania wynika z neuroodruchowej teorii oddziaływania bodźców. Masai w środowisku wodnym wymaga stosowania specjalnych urządzeń, a wspólną cechą tego rodzaju masażu jest wielokierunkowe oddziaływanie nastę- pujących bodźców: - ciśnienie strumienia wody wytworzonego przez urządzenie, - oddziaływanie środowiska wodnego na tkanki (ciśnienie, temperatura i skład chemiczny wody). Masaż przy użyciu aparatów uwzględnia różne rodzaje bodźców dostarczanych do tkanek przez specjalnie do tego celu skonstruowane urządzenia. Najczęściej są to urządzenia wibrujące (Akwawibron, Redor) lub urządzenia pneumatyczno-ciś- nieniowe. 2.2. Metody masażu leczniczego Masaż leczniczy może być wykonywany ręcznie, przy użyciu aparatów i urządzeń do masażu, a także metodą łączoną. Większość odmian masażu leczniczego jest wykonywana ręcznie. Metoda ta pozwala na palpacyjną ocenę reaktywności maso- wanych tkanek oraz na palpacyjną ocenę zmian tkankowych, takich jak zgrubienie łącznotkankowe, tkliwość bólowa, przeczulica, zmiany napięcia mięśniowego. Po- nadto ręczne wykonywanie masażu pozwala na dokładne pod wzglądem topogra- ficznym opracowanie tkanek z uwzględnieniem odpowiedniego sposobu wykonania masażu stosownie do okolicy masowanej i występujących zmian chorobowych. Zastosowanie aparatów i urządzeń do masażu jako samodzielnych źródeł ener- gii mechanicznej przekazywane tkankom jest w zasadzie metodą uzupełniającą. Urządzenia stosowane w masażu wytwarzają głównie drgania mechaniczne lub zmienne ciśnienie; bodźce te mogą stanowić uzupełnienie masażu ręcznego. Jako samodzielne zabiegi lecznicze stosuje się masaż aparatem Akwawibron, masaż synkardialny i masaż ultradźwiękowy. Jako uzupełnienie masażu ręcznego można również stosować urządzenia pomocnicze, zwłaszcza wibratory, które w masażu klasycznym ułatwiają pracę masażyście w stosowaniu trudnej techniki wibracji. 2.3. Formy masażu leczniczego Masaż leczniczy może być wykonywany miejscowo, na ściśle określone okolice ciała, lub całe ciało może być poddane zabiegowi. W pierwszym przypadku mówi- my o masażu częściowym, w drugim zaś o masażu ogólnym lub całkowitym. Uważam ten podział za zbyt sztuczny, gdyż reakcje zachodzące pod wpływem ma- sażu częściowego i ogólnego mają charakter zarówno miejscowy, jak i ogólny. W lecznictwie bardzo rzadko stosuje się masaż całego ciała. Ta forma zabiegu występuje głównie podczas masażu podwodnego i natryskowego oraz bardzo rzad- ko przy stosowaniu masażu klasycznego. Pozostałe rodzaje masażu to forma ma- sażu częściowego, niejednokrotnie dotyczącego bardzo małych okolic (np. masaż okostnowy, akupresura), ale działają na poszczególne układy drogą neuroodru- chową. Słuszniejszy zatem wydaje się podział zabiegu masażu wynikający ze wskazań do masażu i konieczności zastosowania różnych sposobów wykonywania zabiegu. Podział ten można przedstawić następująco: 1. Masaż krótkobodźcowy, trwający ok. 10-20 min, w czasie którego należy dostarczyć taką ilość bodźców, aby w czasie zabiegu wystąpił odczyn miej- scowy w tkankach masowanych. Odczyn ten wtórnie powinien spowodować odpowiednie przestrojenie funkcji fizjologicznych różnych układów. Zabieg taki można wykonywać zazwyczaj codziennie. 2. Masaż średniobodźcowy, trwający ok. 20-30 min, w czasie którego należy dostarczyć taką ilość bodźców, aby w czasie zabiegu wystąpił zarówno od- czyn miejscowy, jak i częściowo odpowiednie reakcje ogólne. Zabieg taki można wykonywać codziennie lub co drugi dzień. 3. Masaż długobodźcowy, trwający ok. 30-45 min, w czasie którego oprócz odczynu miejscowego można zaobserwować reakcje ogólne. Zabieg taki można wykonywać co drugi dzień. ' 15 Uwzględniając specyfikę każdego rodzaju masażu leczniczego, reaktywność pacjenta, rodzaj choroby i konieczność wykonywania masażu na określonej po- wierzchni można według podanych powyżej form masażu sklasyfikować każdy ro- dzaj masażu leczniczego. Ponadto stosowanie powyższej klasyfikacji form masażu umożliwia planowanie czasu pracy masażysty. Każda z form masażu najczęściej wykonywana jest przez masażystę. Są jednak rodzaje masażu (np. masaż klasyczny), które umożliwiają wykonanie zabiegu w po- staci automasaiu. Uważam, że w większości chorób przewlekłych wymagających stosowania ma- sażu korzystne jest nauczenie chorego podstaw automasażu odpowiedniego do ist- niejącej choroby w celu wykonywania go w warunkach domowych. Organizacja pracy masażysty i higiena masażu s 3.1. Kwalifikacje zawodowe masażysty Masaż jako zabieg leczniczy wymaga biegłej znajomości podstaw teoretycznych i sprawności manualnej. Współczesne przygotowanie masażysty opiera się na na- uczaniu anatomii opisowej, czynnościowej, fizjolofii i fizjopatologii człowieka oraz psychologii z elementami pedagogiki. Takie przygotowanie teoretyczne daje pod- stawę do praktycznego nauczania metod wykonywania masażu leczniczego wyma- gających odpowiedniej percepcji i sprawności manualnej. Odpowiedni poziom przygotowania zawodowego w tym zakresie gwarantują medyczne studia zawodo- we techników fizjoterapii kształcące fachowych pracowników służby zdrowia. Ab- solwenci tych szkół zdobywają kwalifikacje do wykonywania, na podstawie zlece- nia lekarskiego, pełnego zakresu zabiegów fizjoterapeutycznych z dziedziny fizjoterapii, kinezyterapii i masażu. 3.2. Cechy psychofizyczne masażysty Osiągnięcie celu terapeutycznego wymaga współpracy masażysty z pacjentem. Ma- sażysta powinien się cechować cierpliwością, wyrozumiałością, chęcią pomocy choremu oraz troskliwością. Wykonywanie zabiegu masażu leczniczego wymaga indywidualizacji postępowania odpowiedniego do wieku, stanu psychicznego i wa- runków fizjopatologicznych chorego. Polecenia wydawane choremu powinny być jasne i zrozumiałe. Charakter pracy masażysty wymaga pełnej sprawności fizycz- nej, aby sprostać obciążeniom narządu ruchu. Przeciwwskazania do wykonywania zawodu masażysty stanowią zaburzenia statyczne, zaburzenia równowagi, choroby skórne, alergiczne, astma oskrzelowa, niewydolność krążenia, niektóre choroby kręgosłupa i kończyn oraz choroby" układu nerwowego. Od masażysty wymaga się umiejętności sprawnej obserwacji reakcji miejsco- wej i ogólnej chorego na wykonywany zabieg. Często masażysta jest powiernikiem osobistym chorego, co wymaga od fachowego pracownika służby zdrowia taktu i konieczności zachowania tajemnicy zawodowej. 3.3. Wyposażenie gabinetu masażu. Warunki higieniczno-sanitarne Gabinet powinien spełniać wymagania określone w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 21 września 1992 r. (Dz.U. Nr 74, póz. 366). Stosownie do rodzaju masażu leczniczego masaż może być wykonywany ręcz- nie lub wymaga użycia odpowiednich urządzeń. W związku z powyższym można ^różnić: - gabinet masażu suchego, w którym można wykonywać zabiegi nie wyma- gające stosowania specjalnych urządzeń. - gabinety masażu w środowisku wodnym - masażu wirowego, podwodnego natryskowego itp., - gabinety masażu przy zastosowaniu urządzeń - masażu wibracyjnego, pneu- matycznego itp. Każdy z gabinetów może być jedno- lub wielostanowiskowy. W przypadku gdy w gabinecie znajduje się wiele stanowisk zabiegowych, wymagane jest wydzielenie tych stanowisk parawanami na stabilnym stelażu lub stałymi ściankami działowy- mi. Podstawową normatywną powierzchnią pojedynczego stanowiska zabiegowego jest powierzchnia 6 m2, natomiast jednostanowiskowe pomieszczenie do masażu powinno mieć ok. 12-16 m2. Według Jankowiaka liczba zabiegów przypadająca na jedno stanowisko zabie- gowe w czasie l h wynosi: - 4 masaże klasyczne częściowe, - l masaż klasyczny całkowity, - 2 masaże segmentame wg Dalicho i Glasera, - 2 masaże łącznotkankowe wg Kohirauscha, - 3 masaże wirowe, - 2 masaże podwodne. Tabela l Wskaźnikowa charakterystyka pomieszczeń zabiegu masażu Rodzaj zabiegu Wskaźniki czasowe w minutach Liczba zabiegów na godzinę Orientacyjna powierzchnia stanowiska zabiegowego (w m2) Wentylacja, liczba wymian na godzinę Liczbastanowisk obsługiwanych przez l osobę Zalecana temperatura pomieszczeń w "C sam zabieg średni czas całkowity zabiegu Masaż klasyczny krótkobodźcowy 10 20 3 4-6 2n,3w l 22 Masaż klasyczny średniobodźcowy 20 30 2 4-6 2n, 3w l 22 Masaż klasyczny długobodźcowy 40 50 ' 4-6 2n, 3w l 22 Masaż segmentamy 30 40 l 4-6 2n,3w l 22 Masaż łącznotkan-kowy 30 40 ' 4-6 2n, 3w l 22 Masaż wirowy 10 20 3 6-8 4n, 5w 2 22 Masaż podwodny 20 30 2 12-18 4n, 5w l 22 Masaż natryskowy 5 10 6 30-40 5n, 6w l 25 n - nawiew; w - wywiew Wskaźnikową charakterystykę pomieszczeń zabiegowych przedstawiono w tab. l zawierającej średni czas trwania zabiegu, powierzchnię pomieszczeń za- biegowych oraz dane dotyczące mikroklimatu. Masaż powinien być wykonywany na stole do masażu umożliwiającym wygod- ne, rozluźniające ułożenie chorego oraz ergonomiczne warunki pracy masaźystki. Warunki takie spełnia stół z możliwością regulacji jego wysokości odpowiednio do wzrostu i warunków fizycznych masażysty. Wykonywanie masażu w pozycji po- chylonej może wpływać niekorzystnie na narząd ruchu masażysty. Istotne jest rów- nież takie usytuowanie stołu, aby zapewnić swobodny dostęp do niego ze wszyst- kich stron. Blat stołu powinien być sztywny i równy, wyłożony gąbczastym materiałem, pokrytym dermą. Szerokość 80 cm i długość 200 cm oraz regulowana wysokość zagłówka umożliwiają swobodne ułożenie pacjenta. W celu uzyskania odpowied- nich ułożeń rozluźniających pacjenta dodatkowym wyposażeniem stołu powinny być różnej wielkości i kształtu wałeczki i poduszki z gąbki obszyte materiałem. Ponadto w gabinecie powinny się znajdować: - szafka na bieliznę i podręczne przybory, - krzesło i taboret o regulowanej wysokości, - nieduże biurko zapewniające możliwość przechowywania dokumentacji za- biegowej. Gabinet masażu musi być wyposażony w umywalkę z bieżącą zimną i ciepłą wodą. Ryć. 2. Stół do masażu o regulowanej wysokości. Pomieszczenie gabinetu masażu suchego powinno mieć dostateczne oświetlenie naturalne i sztuczne. Dobre oświetlenie chorego podczas zabiegu jest niezbędne ze względu na konieczność oceny występujących w tkankach zmian w postaci zgru- bień, przykurczów oraz wizualnej oceny reaktywności masowanych tkanek. Janko- wiak za Oszastem i Tomazowem proponuje dla gabinetów fizjoterapii taki wskaź- nik oświetlenia dziennego, aby powierzchnia okien w pomieszczeniu wynosiła 10% powierzchni podłogi, a najmniejsza wielkość oświetlenia sztucznego na wysokości 0,8 m od podłogi 75 luksów, a przy oświetleniu luminiscencyjnym 150 luksów. Ściany gabinetu masażu suchego powinny być pomalowane farbą olejną i farbą klejową w kolorach pastelowych (odcienie żółci i zieleni). Na mikroklimat gabinetu •• "BBBS.ŁŹU wpływa wentylacja naturalna, wilgotność i temperatura powietrza w po- '•mi-wczeniu. pływ czystego powietrza powinien odbywać się bez przeciągów. Według r*skiego wentylacja mechaniczna powinna zapewnić dwukrotny nawiew i trzykrotny wywiew powietrza w ciągu godziny. Wilgotność względna powinna wynosić 40-60%, a temperatura powietrza w pomieszczeniu - 20-22°C. 3.4. Higiena i bezpieczeństwo pracy masażysty Skóra pacjenta przed zabiegiem powinna być umyta; nie mogą na niej występować zmiany ropne, nie zagojone blizny, dermatozy oraz inne zmiany skórne. Również ręce masażysty powinny być odpowiednio przygotowane do zabiegu. Skóra rąk po- winna być czysta bez zmian chorobowych, a paznokcie krótko obcięte. Masażysta "podczas zabiegu nie powinien nosić zegarka i biżuterii. Przed zabiegiem i po zabie- gu ręce powinny być dobrze umyte ciepłą bieżącą wodą; okresowo należy je dezyn- fekować i natłuszczać. Strój masażysty powinien być wygodny i swobodny, aby nie krępował ruchów. Zadanie to najlepiej spełnia płócienna kurtka z krótkim rękawem oraz płócienne spodnie lub spódnica. Obuwie robocze powinno być wygodne i sta- bilne, zapobiegające nierównomiernemu obciążeniu stóp. Należy podkreślić, że odzież robocza i odzież osobista powinny być przechowywane w oddzielnym miej- scu. Podstawowym warunkiem higienicznym jest zapewnienie czystych prześciera- deł do ułożenia i przykrycia każdego pacjenta. Masaż należy wykonywać 2-3 h po posiłku, a po zabiegu należy pacjentowi zagwarantować półgodzinny odpoczynek. Aby nie dopuścić do nadmiernego podrażnienia skóry chorego oraz w celu ułatwienia przesuwania rąk masażysty, można stosować niedrażniące olejki (olejek parafinowy, oliwkowy) oraz nieduże ilości talku kosmetycznego. Po zabiegu skórę pacjenta należy oczyścić z pozostałości olejku lub talku, a nieduże podrażnienie skóry zdezynfekować 70% roztworem alkoholu etylowego. Podczas pracy masażysta powinien unikać długotrwałych obciążeń statycznych w pozycjach wymuszonych (np. pochylanie się, praca jednoręczna). Uniknąć tego można przez zmiany usytuowania się względem pacjenta, poprawną technicznie oburęczną pracę oraz odpowiednią regulację wysokości stołu i umiejętne wykorzy- stanie przyborów pomocniczych. 3.5. Dokumentacja masażu Do prawidłowego wykonania zabiegu leczniczego przez kwalifikowanego ma- sażystę niezbędne jest skierowanie lekarskie zawierające rozpoznanie zasadnicze do stosowania masażu oraz uwagi o chorobach współistniejących. Dla wyniku za- biegu bowiem nie jest obojętne, czy zabiegowi poddawane są świeże zmiany cho- robowe, czy też pozostałość po przebytej chorobie. Dawkowanie masażu jest sprawą indywidualną. Możliwe jest ścisłe określenie podstawowych parametrów zabiegu, takich jak: - czas trwania zabiegu, - okolica wykonywania masażu, - liczba powtórzeń stosowanych technik masażu klasycznego i ich dobór, 20 KARTA ZABIEGOWA MASAŻU LECZNICZEGO Imię i nazwisko. Wiek Rozpoznanie Ilość zabiegów . Zakreślić miejsca masowane Uwagi dla masażysty Data. Podpis lekarza. Utyć. 3. Karta zabiegowa masażu. - temperatura, ciśnienie, odległości strumienia wody podczas masażu w środo- wisku wodnym, — lokalizacja stosowania specjalnych technik masażu. Dlatego też uważam za celowe wprowadzenie do stosowania „Karty zabiego- wej masażu", która prowadzona przez masażystę stanowiłaby dokument stosowa- nych metod masażu i oceny procesu leczniczego. Ponadto za słuszne uważam opra- cowanie przez początkujących masażystów osnów zabiegu masażu na podstawie toku zabiegu. Istotną jest również imienna dokumentacja liczby i rodzaju wykonywanych za- biegów masażu, służąca do oceny obciążenia pracą masażystów. Korzystna jest również dość często stosowana praktyka planowania zabiegu masażu na określoną godzinę, co umożliwia odpowiednią synchronizację z innymi zabiegami fizykalny- mi i umożliwia równomierne obciążenie pracą masażysty. Karta pomiarów układu ruchu - p. ryć. 4 na końcu książki. Anatomiczno^fizjologiczne podstawy masażu leczniczego Masaż leczniczy jako egzogenny bodziec mechaniczny wpływa na poprawienie psychofizycznych ubytków powstałych w stanach patologicznych. Proces ten prze- biega w warunkach zmniejszonych możliwości biologicznych ustroju zarówno od- twórczych (restitutio), wyrównawczych (compensatio), jak i zastępczych (substitu- tio). Zakres i metody stosowania masażu zależą od aktualnego stopnia dojrzałości i plastyczności układu nerwowego, od stanu narządów ruchu i od wysiłkowej wy- dolności narządów wewnętrznych. 4.1. Skóra Skóra tworzy najbardziej zewnętrzną część powłok ciała. Powłoka ta jest narządem chroniącym ustrój przed szkodliwymi wpływami zewnętrznymi i utratą wody; wpływa na regulację temperatury ciała, a jednocześnie jest narządem zmysłów, któ- rego rola polega na odbieraniu bodźców środowiska zewnętrznego za pośrednic- twem licznych zakończeń nerwowych. Skóra składa się z naskórka i ze skóry właściwej, pod którą znajduje się tkanka podskórna. Naskórek jest nabłonkiem wielowarstwowym płaskim znajdującym się na błonie podstawnej. Składa się z dwu zasadniczych warstw: części rozrodczej i czę- ści zrogowaciałej. Komórki części rozrodczej naskórka, dzieląc się drogą mitozy, uzupełniają braki spowodowane stałym złuszczaniem się jego wierzchniej, zrogo- waciałej warstwy. Istotne znaczenie dla masażu mają występujące prawie we wszystkich warstwach naskórka tonofibryle. Dzięki swej budowie ułatwiają one rozciąganie oraz dużą elastyczność nie tylko naskórka, ale całej skóry. W naskórku biorą również początek naczynia limfatyczne, od których rozpoczyna się „przepy- chanie" chłonki. W naskórku i skórze właściwej znajdują się melanocyty, które po pobudzeniu Aydzielają barwnik - melaninę. Skóra właściwa jest łącznotkankową częścią skóry składającą się z dwóch -"•arstw, a mianowicie z warstwy brodawkowatej i z warstwy siateczkowatej. War- • a brodawkowata skóry właściwej jest zbudowana z tkanki włóknistej i może za- brać komórki mięśni gładkich napinające włosy. W niektórych okolicach skóry w jej warstwie brodawkowatej mogą występować przyczepy mięśni poprzecznie prążkowanych. Najczęściej mięśnie te występują w okolicy twarzy i szyi. Warstwa "iateczkowata skóry jest zbudowana z tkanki łącznej włóknistej. W skórze właści- wej występują liczne gruczoły łojowe, potowe i włosy. Tkanka podskórna jest zbudowana z tkanki łącznej wiotkiej zawierającej zmienną liczbę komórek tłuszczowych. Przy dużym nagromadzeniu tych komórek Ryć. 5. Schemat unerwienia skóry: A - łąkotka dotykowa (krążki dotykowe Merckla). B - ciałka bólowe, wolno kończące się w skórze. C - ciałka dotykowe (Meissnera). D - re- ceptory bólu (jak B). E - koibki Krausego (receptory zimna). F - zakończenia Ruffiniego -eceptory ciepła). G - zakończenie wokół mieszka włosowego (receptory dotyku). H - za- k.oriczenia Ruffiniego (receptory ucisku). I - unerwienie współczulne gruczołów potowych. J - ciałka blaszkowate (ciałka Paciniego) (receptory ucisku). K - zakończenie Golgiego-Ma- zzoniego (receptory ucisku). L — włókna nerwowe składające się z grubych i cienkich •tókienek). M - gruczoł potowy. O - włókna współczulne unerwiające mięsień przywłośny. 23 tkanka podskórna przekształca się w silnie rozwiniętą warstwę tworzącą podściółkę tłuszczową. Skórę unerwiają liczne włókna nerwowe, przechodzące w splot leżący w tkance podskórnej. Wychodzące z niego cienkie pnie wytwarzają sploty leżące w warstwie brodawkowatej oraz otaczają korzenie włosów i gruczoły skórne. Sploty warstwy brodawkowatej oddają włókna do tkanki łącznej i naskórka, gdzie biorą udział w wytwarzaniu różnych rodzajów zakończeń nerwowych. W skórze znajduje się wiele receptorów czucia powierzchniowego o różnej bu- dowie i funkcji. Działanie bodźców mechanicznych na skórę przejawia się jako odczucie ucisku lub dotyku. Każdy bodziec pobudzający receptory bólowe można uważać za czyn- nik szkodliwy. Działanie bodźców termicznych jest odbierane oddzielnie przez re- ceptory ciepła (zakończenia Ruffiniego) i przez receptory zimna (koibki Krausego). 4.2. Układ ruchu Narząd ruchu można podzielić na część bierną, złożoną z kośćca i więzadeł, oraz część czynną, którą stanowią mięśnie szkieletowe. Do układu ruchu w szerszym znaczeniu zalicza się ponadto część układu ner- wowego sterującą czynnością skurczową mięśni. Ruchy czynne są wykonywane dzięki skurczom mięśni, które powodują wzajemne przemieszczanie się elementów kostnych szkieletu, połączonych ze sobą za pomocą stawów i więzadeł. Połączenia te tworzą głównie dźwignie jednoramienne z punktem podparcia w stawie. Mięśnie te połączone z kośćmi za pomocą ścięgien, które, podobnie jak więzadła, są zbudo- wane z mocnych pasm tkanki łącznej, głównie z włókien kolagenowych. Skurcze mięśni powodują ruch dźwigni. W zależności od budowy stawów ruch ten odbywa się w jednej (stawy jednoosiowe), dwu (stawy dwuosiowe) lub wielu (stawy wielo- osiowe) płaszczyznach. Zakres ruchu określają: kształt części kostnych tworzących staw, układ więza- deł stawowych oraz ich rozmieszczenie i siła mięśni działających na dany staw. Ru- chy złożone zachodzą w wielu stawach, tworząc tzw. łańcuchy kinematyczne. Ruchy rzadko są wykonywane za pomocą pojedynczych mięśni. Grupa mięśni, których skurcz powoduje określony ruch, jest określana mianem mięśni protagoni- stycznych. Grupę mięśni współdziałających w łańcuchu kinematycznym i zwięk- szających skuteczność działania określa się jako mięśnie synergiczne. Natomiast mięśnie działające przeciwnie do mięśni protagonistycznych określa się jako mię- śnie antagonisty ćmę. Mięśnie te powodują stabilizację stawów, ułatwiają stopniowanie siły i zapew- niają płynność oraz precyzję ruchów. Na potrzeby masażu najkorzystniejszym po- działem mięśni jest podział topograficzny, czyli opierający się na położeniu mięśni w określonej części ciała. Zgodnie z tym podziałem wyróżnia się następujące grupy mięśni: l) mięśnie głowy, Ryć. 6. Mięśnie przedniej części tułowia: l - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 2 - m. czworoboczny, 3 - m. naramienny, 4 - m. piersiowy mniejszy, 5 - mm. międzyżebrowe ze- wnętrzne, 6 - mm. międzyżebrowe wewnętrzne, 7 - m. skośny wewnętrzny brzucha, 8 - m. prosty brzucha, 9 - m. piersiowy większy - część mostkowo-żebrowa, 11 - m. piersiowy •iększy - część brzuszna, 12 - dół pachowy, 13 - m. zębaty przedni, 14 - m. skośny ze- wnętrzny brzucha, 15 - linia biała, 16 - rozcięgno m. skośnego zewnętrznego brzucha. 2) mięśnie powierzchowne, pośrednie i głębokie szyi, 3) mięśnie powierzchowne i głębokie klatki piersiowej, 4) mięśnie brzucha, 5) mięśnie powierzchowne i głębokie grzbietu, 6) mięśnie obręczy barkowej i mięśnie kończyny górnej wolnej, 7) mięśnie obręczy biodrowej i kończyny dolnej wolnej. Ponieważ szczegółowy opis budowy narządu ruchu zainteresowani znajdą licznych podręcznikach anatomii, ograniczę się do podania istotnych dla masażu [ .ulanych o budowie i fizjologii mięśni. Mięśnie szkieletowe są zbudowane z tkanki mięśniowej poprzecznie prąźkowa- CJ. której skurcze zależne są od bodźców z ośrodkowego układu nerwowego. Ryć. 7 Ryć. 8 Ryć. 7. Mięśnie tylnej części tułowia: l - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 2 - m. czwo- roboczny, 3 - m. naramienny, 4 - m. obły większy, 5 - m. podgrzebieniowy, 6 - m. obły mniejszy, 7 - m. najszerszy grzbietu, 8 - m. skośny zewnętrzny brzucha, 9 - m. pośladkowy średni, 10 - m. pośladkowy wielki. Ryć. 8. Mięśnie ramienia: l - m. naramienny, 2 - m. dwugłowy ramienia, 3 - m. ramienny, 4 - m. ramienno-promieniowy, 5 - m. prostownik promieniowy długi nadgarstka, 6 - powięź przedramienia, 7 - powięź podgrzebieniowa, 8 - powięź podgrzebieniowa, 9 - m. obły więk- szy, 10, 11, 12 - m. trójgłowy ramienia, 13 - m. łokciowy. Wśród mięśni szkieletowych wyróżnia się mięśnie długie, krótkie, płaskie albo szerokie oraz zwieracze. Mięśnie długie i krótkie składają się z brzuśca zakończo- nego z obu końców ścięgnami, a mięśnie płaskie kończą się rozcięgnami. Mięśnie szkieletowe są zbudowane z włókien mięśniowych oraz z elementów łącznotkankowych, tworzących błony otaczające pojedyncze włókna, a także pęcz- ki włókien i cały mięsień. Elementy łącznotkanowe dzięki swej sprężystości odgry- wają istotną rolę w powstawaniu napięcia czynnego podczas skurczu mięśni i na- pięcia biernego w czasie jego rozciągania. Wzdłuż włókien mięśniowych znajdują się włókienka kurczliwe, zbudowane z dwóch rodzajów białek kurczliwych: aktyny i miozyny. Pomiędzy włókienkami 26 Utyć. 9. Mięśnie obręczy kończyny górnej i ramienia: l — m. dźwigacz łopatki, 2 — m. stodłopatkowy, 3 - m. obły mniejszy, 4 - m. najszerszy grzbietu, 5 - m. kruczo-ramienny, *• - głowa długa m. trójgłowego ramienia, 7 - głowa pośrodkowa m. trójgłowego, 8 - rozcię- E--O m. dwugłowego ramienia, 9 - m. piersiowy mniejszy, 10 - m. ramienny, 11 - m. pier- -,«:'A\ większy, 12 - głowa długa m. dwugłowego ramienia, 13 - głowa krótka m. iłMigtowego ramienia, 14 - m. ramienny, 15 - ścięgno m. dwugłowego ramienia, 16 - m. ra- •Benno-promieniowy, 17 - m. nawrotny obły. Hyc. 10. Mięśnie przedramienia: l - m. nawrotny obły, 2 - m. zginacz dłoniowy długi, 3 - m. zginacz łokciowy nadgarstka, 4 - m. zginacz powierzchowny palców, 5 - powięź imrzedramienia, 6 - m. dłoniowy krótki, 7 - m. dwugłowy ramienia, 8 - m. ramienny, 9 - m. namienno-promieniowy, 10 - m. zginacz promieniowy nadgarstka, 11 - m. zginacz powierz- --rowny palców, 12 - m. zginacz długi kciuka. Hyc. 11. Mięśnie przedramienia: l - m. ramienno-promieniowy, 2 - m. prostownik promie- ' •'.v długi nadgarstka, 3 - m. prostownik promieniowy krótki nadgarstka, 4 — m. prostow- ' <> krótki palców, 5 - m. odwodzicie! kciuka długi, 6 - m. prostownik krótki kciuka, 7 - m. SBrustownik długi kciuka, 8 - m. trójgłowy ramienia, 9 - m. łokciowy, 10 - zginacz łokciowy aadgarstka. Ryć.12 Ryć.13 Ryć.14 Ryć. 12. Mięśnie uda: l - m. biodrowo-lędźwiowy, 2 - m. groszkowaty, 3 - m. łono- wo-guziczny, 4 - m. przywodziciel długi, 5 - m. smukły, 6 - m. krawiecki, 7 - m. przywo- dziciel wielki, 8 - m. obszerny przyśrodkowy, 9 - troczek przyśrodkowy rzepki, 10 - ścię- gno m. krawieckiego, 11 - m. biodrowy, 12 - m. biodrowo-lędźwiowy, 13 - m. naprężacz powięzi szerokiej, 14 - m. prosty uda, 15 - powięź biodrowo-udowa, 16 - m. obszerny bocz- ny, 17 - ścięgno m. prostego uda, 18 - więzadło rzepki. Ryć. 13. Mięśnie obręczy kończyny dolnej i uda: l - m. pośladkowy wielki, 2 - powięź bio- drowo-udowa, 3 - m. dwugłowy uda, 4 - m. podeszwowy, 5 - m. brzuchaty łydki, 6 - przy- wodziciel wielki, 7 - m. półścięgnisty, 8 - m. smukły, 9 - m. półbłoniasty. Ryć. 14. Mięśnie podudzia: l - m. piszczelowy przedni, 2 - m. płaszczkowaty, 3 -m. strzałkowy długi, 4 - m. prostownik długi palców, 5 - m. strzałkowy krótki, 6 - troczki mię- śni prostowników. są rozmieszczone liczne mitochondria, a na obwodzie komórek kilka do kilkunastu jąder komórkowych. Wiókienka kurczliwe składają się z odcinków zwanych sarkomerami. Środek sarkomeru zajmują ułożone równolegle do osi długiej komórki mięśniowej grube włókna miozyny, tworzące w obrazie mikroskopowym prążek ciemny (anizotropo- wy). Obudowę części sarkomeru tworzy prążek jasny (izotropowy). Włókna mię- śniowe łączą się w pęczki, w wiązki mięśniowe i w mięśnie jako narządy. Unerwie- 28 B'M:- 15. Mięśnie podudzia: l - m. brzuchaty :A! igłowa boczna), 2 - m. płaszczkowaty, - ścięgno piętowe (Achillesa). Ryć. 16. Schemat budowy mięśnia szkieleto- wego. —c komórki mięśniowej tworzą dwa rodzaje włókien nerwowych: włókno soma- i*?".:zno-ruchowe - eferentne i włókno czuciowe - aferentne. Komórki mięśniowe są zaopatrzone w tzw. końcową płytkę motoryczną, do któ- ii«q dochodzi włókno nerwowe, tworząc połączenie nerwowo-mięśniowe. Włókna 'Buerwów czuciowych rozpoczynają się wewnątrz włókna mięśniowego tzw. wrze- c.iiesmkiem mięśniowym. Wrzecionko jest najważniejszym receptorem mięśniowym. Każde rozciągnięcie iiiniięsnia powoduje pobudzenie wrzecionek, a pobudzenie to zostaje przekazane " ' włókna eferentne do komórki czuciowej w zwojach międzykręgowych, a na- :i przez synapsę do komórki ruchowej alfa w rogach przednich rdzenia. Na- :e komórka ta pobudza do skurczu włókna mięśniowe tego samego mięśnia. :' najkrótszy monosynaptyczny łuk odruchowy. •'• leloneuronowe łuki odruchowe, przebiegające przez kilka pięter ośrodkowe- |ap ddadu nerwowego, określa się mianem odruchów złożonych. Pawłów podzielił i—fciBchy na bezwarunkowe i warunkowe. Łuk odruchowy dla odruchów bezwarun- :h przechodzi przez niższe piętra ośrodkowego układu nerwowego (rdzeń, :' przedłużony, śródmózgowie i ośrodki podkorowe). Bardziej złożone są odru- varunkowe. Są one odruchami nabytymi, a ich łuk odruchowy przebiega przez ższe piętra ośrodkowego układu nerwowego — korę mózgu i ośrodki podko- Wrzecionka mięśniowe, wrzecionka ścięgnowe Golgiego i ciałka Paciniego Monkach łącznotkankowych stanowią główny zespół proprioceptorów wystę- •acych w układzie ruchu. L3. Układ krążenia Ifaf krążenia spełnia wiele różnych czynności w organizmie człowieka. Podsta- rr,.e jego funkcje sprowadzają się do: transportu tlenu z płuc do tkanek obwodowych oraz dwutlenku węgla w przeciwnym kierunku, l :ransportu ciepła z narządów o dużej przemianie materii do skóry, przez którą usuwany jest jego nadmiar w ustroju, • ?> transportu związków energetycznych z ich źródeł pozamięśniowych (tkanka tłuszczowa, wątroba) do mózgu i mięśni, - a-ansportu metabolitów z mięśni i innych tkanek do narządów, w których ule- gają dalszej przemianie (wątroba, nieczynne mięśnie) lub usuwaniu (nerki), | 51 transportu hormonów i innych substancji biologicznie czynnych między tkankami, w których powstają, i tkankami, na które działają, oraz do na- rządów, w których ulegają eliminacji. iUad krążenia składa się z serca i naczyń krwionośnych. D? naczyń krwionośnych zalicza się tętnice, żyły i naczynia włosowate. Roz- &ię naczynia krążenia płucnego i naczynia krążenia obwodowego. Naczynia krążenia obwodowego rozpoczynają się aortą wychodzącą z lewej komory serca. Od niej odchodzą tętnice zaopatrujące w krew narządy głowy i kończyn górnych. Część zstępującą aorty dzieli się na aortę piersiową i brzuszną. Od aorty pier- siowej odchodzą tętnice unaczyniające trzewia i ściany klatki piersiowej. Poniżej przepony od aorty brzusznej na wysokości czwartego kręgu lędźwiowego odchodzą gałęzie tętnic biodrowych prawej i lewej, unaczyniające okolicę biodrową i kończy- ny dolne. W skład żył krążenia dużego wchodzą: żyła główna górna wraz z dopływami oraz żyła główna dolna wraz z dopływami. Żyła główna górna uchodzi wspólnie z żyłą główną dolną do prawego przed- sionka serca. Żyła główna górna odprowadza krew z głowy, szyi, klatki piersiowej i kończyn górnych. Żyły kończyny górnej dzielą się na powierzchowne i głębokie. Żyły głębokie przebiegają w pobliżu tętnic i biorą od nich nazwy. Na kończynie górnej wyróżnia się dwie główne żyły powierzchowne: żyłę od- prowadzającą krew ze strony promieniowej nadgarstka i uchodzącą do żyły ramie- nia oraz żyłę odlokciową zbierającą krew ze strony łokciowej przedramienia i uchodzącą od żyły pachowej. W dole łokciowym żyła pośrodkowa łokcia zespala obie żyły z żyłami głębokimi kończyny górnej. Żyła główna dolna powstaje na wysokości piątego kręgu lędźwiowego z połączenia żył biodrowych wspólnych i żyły krzyżowej pośrodkowej. Odprowa- dza ona krew z brzucha miednicy i kończyn dolnych. Żyły kończyn dolnych, podobnie jak żyły kończyny górnej, dzielą się na głębo- kie i powierzchowne. Żyła odpiszczelowa biegnie po stronie przyśrodkowej podudzia i uda i uchodzi do żyły udowej pod więzadłem pachwinowym. Żyła odstrzałkowa rozpoczyna się siecią żylną na bocznej powierzchni grzbietu stopy, skąd przechodzi na boczno-ty- Iną powierzchnię podudzia i uchodzi w okolicy dołu podkolanowego do żyły pod- kolanowej. 4.4. Układ chłonny Układ chłonny składa się z naczyń, węzłów, przewodów i pni chłonnych. Naczynia chłonne rozpoczynają się w przestrzeniach międzykomórkowych. Bu- dową są zbliżone do naczyń włosowatych. Chłonka spływa naczyniami do węzłów chłonnych, kształtem przypominających ziarno fasoli. Węzły chłonne podzielone są tkanką łączną na tzw. nisze. W niszach tych znajdują się grudki chłonne otoczone tkanką siateczkowatą. W grudkach chłonnych rozmnażają się limfocyty. Oczka tkanki siateczkowatej odgrywają rolę filtru chłonki. Z węzłów chłonnych naczynia- mi wyprowadzającymi płynie chłonka do większych naczyń, zwanych pniami chłonnymi. Pnie, łącząc się, tworzą dwa duże naczynia, określane mianem przewo- dów chłonnych. U człowieka występują dwa pnie chłonne: przewód chłonny piersiowy i prze- wód chłonny prawy. Przewód chlonny piersiowy zbiera chłonkę z całego organizmu z wyjątkiem linarej części głowy, szyi, klatki piersiowej, prawej kończyny górnej. Przewód chłonny prawy odprowadza chłonkę z części ciała nie objętych naczy- i—u przewodu piersiowego. Schematyczny przebieg powierzchniowych naczyń chłonnych w obrębie głowy, mii" »ia i kończyn przedstawiono graficznie na ryć. 23. B-5. Układ nerwowy -ii nerwowy dzieli się na czyść ośrodkową, w skład której wchodzi mózg - eń kręgowy, oraz część obwodową. Obwodowy układ nerwowy dzieli się na »:'--"_> czaszkowe, nerwy rdzeniowe i pnie współczulne. Nerwy czaszkowe łączą ;!i";„ 'cicowy układ nerwowy z narządami głowy, szyi oraz z narządami klatki pier- iiiiin:"*;; i jamy brzusznej. ^•erwy rdzeniowe dzielą się na: - gałąź oponową biegnącą do kanału kręgosłupa, - gałąź łączącą z pniem współczulnym, - gałąź przednią tworzącą sploty nerwowe zaopatrujące głównie przednią i boczne ściany ciała wraz z kończynami, - gałąź tylną unerwiającą mięśnie i skórę grzbietu. Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych łączą się, tworząc sploty nerwowe, tiem odcinka piersiowego tworzącego bezpośrednie nerwy międzyżebrowe. -wowy przy- miotu romie- -«"!.-,::-«• -lerwowy tylny „c;;" —r-^nnego "tera* nerwowy boczny acci.- -wiennego N. promieniowy Ryć. 24. Unerwienie kończyny górnej. 35 Splot lędźwiowo-krzyżowy unerwia wszystkie narządy dolnej części tułowia oraz kończynę dolną. Pod względem funkcjonalnym układ nerwowy można podzielić na: - część informacyjną, czyli czuciową, - część ruchową, - część autonomiczną, - część nadrzędną. Część informacyjną stanowią ośrodki i drogi utworzenia przez nerwy dośrodko- we - aferentne rozpoczynające się receptorami. Część ruchową stanowią ośrodki i drogi utworzone przez neurony odśrodkowe - rferentne. Neurony eferentne, przewodząc impulsy do mięśni szkieletowych, two- ;zęść somatyczną, te zaś, które przewodzą impulsy do mięśni gładkich, mięśnia s "-owego i gruczołów, tworzą część autonomiczną. Część nadrzędną układu ner- •».:•"•* -ego stanowią liczne neurony pośredniczące, łączące ze sobą wszystkie wymie- •ooe części. Receptory są miejscem zamieniającym poszczególne rodzaje energii bodźców m swoistą dla układu nerwowego energię potencjału czynnościowego. Z każdego -cceptora prowadzą odrębne drogi informacyjne w postaci włókien nerwowych do N. skórny przyśrodkowy romienia Nn. piersiowe długie skórny ramienia tylny N, skórny przyśrodkowy ramienia V \\\;' \\i V—N skórny tylny Gałęzie skórne Y '•'i K'; li przedramienia bo(:zne \\(vA \^''\ i-lr^ sl<ómy txK•z^v /m^\\ P^edramienia N_sl w nim sznurem | lllpłBym do strefy czuciowej mózgu, aby stworzyć w naszej świadomości odczucie afcr.ku. Wszystkie zewnętrzne bodźce masażu są przetwarzane w ośrodkowym -ił.—izie nerwowym i wyzwalają reakcje dostosowawcze różnych tkanek, zwane ."-„zynem. Do najczęściej stosowanych sposobów odkształcania tkanek podczas masażu aŁtczą: 1. Uciskanie o różnej sile odczuwane jako dotyk, lekkie uciśnięcie, silne uci- śnięcie i uciśnięcie bolesne. Miarą ucisku stosowaną w masażu jest próg bo- lesności, którego z reguły się nie przekracza. Prób bolesności jest zmienny, zależy od stanów emocjonalnych, wieku, zmęczenia i procesów patologicz- nych w tkankach pacjenta. Zgodnie z prawem Amdta-Schulza masaż wyko- nywany lekko poniżej progu bolesności działa na organizm uspokajająco, wyciszające. Masaż wykonywany na progu bolesności działa hamująco na układ nerwowy, natomiast masaż wykonywany bardzo silnie, powyżej progu bolesności, znosi reakcje ze strony układu nerwowego i może być bodźcem działającym destrukcyjnie na uciskane tkanki. Łagodne bodźce masażu zmniejszają napięcie obronne tkanek, działają kojąco na ból, prowadząc do ogólnego odprężenia, a niekiedy również do chwilowego snu. Takie odprężenie jest konieczne, gdy oddziałuje się ma- sażem na głębsze warstwy tkanek. Uciskanie tkanek może mieć charakter miejscowy i stacjonarny (np. w masażu punktowym) lub labilny wzdłuż struktur anatomicznych. Przesuwanie rąk masażysty pozostających w stałym kontakcie ze skórą wpływa na drogi chłonne, układ źylny i płyny tkankowe. W połączeniu z dawkowanym uciskiem może spowodować mechanicznie przyspieszony przepływ chłonki i krwi. Szybkość przesuwania rąk po skórze, siła ucisku i wielkość powierzchni masowanej decyduje o ilości wytworzonego ciepła wskutek tarcia. Przesuwanie względem siebie, ze stopniowanym uciskiem, struktur tkanko- wych, jak ma to miejsce podczas stosowania techniki rozcierania i ugniata- nia. Jest to bodziec dla tkanki łącznej, elementów kurczliwych mięśni oraz płynów tkankowych. Bodziec ten działa sympatykolitycznie na receptory alfa ściany naczyniowej i powoduje rozszerzenie letniczek. 4. Uderzanie z różną siłą i częstotliwością w tkanki masowane. Jest to silny bo- dziec mechaniczny, który w warstwach powierzchownych tkanek wywołuje intensywne miejscowe przekrwienie oraz silnie stymuluje czucie propriocep- tywne wyzwalające odruchy własne mięśni. 5. Przekazywanie drgań mechanicznych o różnej częstotliwości i amplitudzie tkankom masowanym. Gdy częstotliwość tych drgań jest zgodna z częstotli- wością drgań własnych niektórych narządów, może dojść w ustroju do zjawi- ska rezonansu. Również wielokrotność tych częstotliwości, tzw. oktawy re- zonansowe, powodują wzrost podstawowej amplitudy. Pilawski podaje, że rezonans narządów klatki piersiowej i jamy brzusznej zachodzi przeważnie w zakresie 4-10 Hz, a pęcherza i prostnicy w przedziale 10-18 Hz. Często- tliwości w zakresie 35—250 Hz mogą powodować skurcz naczyń krwiono- śnych. Źródłem drgań w masażu mogą być ręce masażysty i lecznicze urządzenia wi- bracyjne. Chcąc dostarczyć masowanemu liczbę bodźców odpowiednią do wywołania odczynu, masażysta zawsze musi uwzględniać próg pobudliwości pacjenta. Inaczej reaguje dziecko niż człowiek dorosły, inaczej osoba zmęczona niż wypoczęta, ina- czej choleryk niż flegmatyk. O sile bodźca decyduje również rytm i tempo wyko- nywania masażu, powierzchnia objęta masażem oraz czas trwania masażu. Bodźce stosowane rytmicznie w wolnym tempie są łagodniejsze od wykonywa- nych szybko i arytmicznie. W pierwszym przypadku określa się je jako bodźce to- nizujące, w drugim jako stymulujące. Uzyskanie odczynu ze strony układu krążenia z zasady wymaga stosowania bodźców przez ok. 10 minut na powierzchni stano- wiącej ok. 10% powierzchni ciała. 5.2. Klasyfikacja odczynów po masażu Wyzwalanie reakcji fizjologicznych podczas masażu odbywa się na zasadzie pobu- dzenia eksteroceptywnego, interoceptywnego i proprioceptywnego. Zjawiska za- chodzące w masowanym organizmie tłumaczone są trzema teoriami, z których każda jest prawdopodobna. Teoria mechaniczna zakłada, że przyspieszenie krążenia krwi i chłonki jest wy- nikiem ich przesunięcia w naczyniach żylnych i chłonnych. Tarcia po skórze powo- duje złuszczenie zrogowaciałej warstwy naskórka, dzięki czemu ulegają udrożnie- niu ujścia gruczołów łojowych i potowych. Rozciąganie tkanek podczas masażu powoduje poprawę elastyczności skóry, zapobiega zrostom i wpływa na elastycz- ność mięśni i aparatu więzadłowego stawów. Teoria humoralna przypisuje zmiany przyspieszenia krążenia krwi działaniu uwolnionej histaminy i kwaśnych metabolitów z tkanek masowanych. Histamina uwolniona pod wpływem masażu z komórek tucznych zwiększa wytwarzanie adre- 46 maliny przez nadnercza, co powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych- Podobi—e- mogą działać związki biochemiczne uwolnione z mięśni czy tkanek zmienionych chorobowo. | Teoria neuroodruchowa przypisuje zmiany ustrojowe pobudzania receptorów i i przeniesienia tych pobudzeń przez ośrodkowy układ nerwowy z układu somatycz- •leao na układ autonomiczny. Bodźce działające na powłoki ciała od zewnątrz wy- , walają przez połączenia nerwowe reakcje dostosowawcze na te bodźce. Przykładem takiej reakcji może być przekrwienie czynne powstałe z wykorzysta- łem odruchów skómo-trzewnych czy zmiana napięcia mięśniowego na zasadzie [ mdruchu skórno-mięśniowego. Podobnie odkształcenie tkanki łącznej, powodujące .zmiany koloidów tkankowych, może wpływać na normalizację procesów troficz- aT.ch przez ośrodki wegetatywne w śródmózgowiu, które czynnościowo są po- , mazane z przysadką, a tym samym może działać na układ wewnątrzwydzielniczy. i Jak z powyższego wynika, odczyn na bodziec masażu stanowi zespół złożonych mcakcji układowych organizmu. Często wyróżnia się dominujące objawy miejsco- we. np. przekrwienie, zmniejszenie obrzęku, zmiany napięcia mięśniowego. Zmiany tętna, liczby oddechów, zaśnięcie pacjenta traktuje się jako odczyn ogólny. j Słuszniejsze wydaje się określenie zmian układowych wzbudzanych przez ma- ' saź. Mogą to być zmiany cech fizycznych samych tkanek jako materii strukturalnej, i a więc zmiany objętości, gęstości, lepkości oraz zmiany rozmieszczenia płynów •strojowych. Mogą to być również zmiany potencjałów czynnościowych błon ko- j iBiórkowych, co wpływa na przepuszczalność jonów, od których zależy przebieg re- (akcji biochemicznych w tkankach i narządach. Efektem tych zmian są zmiany l czynnościowe układów fizjologicznych wpływające na normalizację procesów za- \ llfrzonych stanem chorobowym. / [5.3. Warunki poprawnego stosowania masażu [Wykonywanie zabiegu masażu leczniczego wymaga indywidualizacji postępowania ^mdpowiednio do wieku, stanu psychicznego oraz występujących objawów chorobo- ch. Oprócz omówionych wcześniej wymagań higienicznych poprawność wyko- lia masażu wymaga spełnienia niżej wymienionych warunków: l. Tkanki masowane powinny być rozluźnione. Dlatego zaleca się wykonywa- nie masażu w pozycji leżącej z odpowiednim ułożeniem okolic masowanych przy maksymalnym rozluźnieniu mięśni i aparatu więzadłowego. W szcze- gólnych przypadkach zaleca się stosowanie ułożeń drenażowych, ułatwiających odpływ płynów ustrojowych. Na rozluźnienie ogólne wpływa również wystrój wnętrza, temperatura pomieszczenia i rąk masażysty oraz życzliwy stosunek do chorego. 2 Podczas masażu należy uwzględnić stopniowe przechodzenie od bodźców na tkanki powierzchowne do bodźców na tkanki głębiej położone. Zasada ta do- tyczy uzyskiwania warstwowego rozluźnienia tkanek umożliwiającego bez- bolesną palpacyjną penetrację w głąb tkanek masowanych. 3. Podczas masażu powinno się uwzględnić stopniowe przechodzenie bodźców słabych do bodźców silniejszych, pamiętając, że na siłę bodźca składa się ro- dzaj zastosowanej techniki, siła ucisku i indywidualna wrażliwość tkanek. 4. Przy stosowaniu masażu należy uwzględnić odpowiedni kierunek wykony- wania masażu, zgodny z anatomiczną budową okolicy. Jako podstawowe przyjmuje się następujące kierunki: - dla układy żylnego: kierunek dosercowy, - dla układu chłonnego: kierunek do najbliższych węzłów chłonnych, - dla układu nerwowego: kierunek od odcinków obwodowych do ośrodko- wego układu nerwowego, - dla mięśni: kierunek zgodny z ich anatomicznym przebiegiem. 5. W przypadku występowania wielu objawów chorobowych należy w pierw- szej kolejności stosować masaż na objawy najbardziej uciążliwe. Dotyczy to również doboru techniki masażu w zależności od objawów - im większa do- legliwość, tym łagodniejsza technika masażu. 5.4. Tok zabiegu masażu Podstawową informacją dla masażysty jest podanie w skierowaniu lekarskim roz- poznania zasadniczego stanowiącego wskazanie do stosowania masażu oraz chorób współistniejących u chorego kierowanego na zabieg. Są to konieczne dane niezbęd- ne do prawidłowego wykonania zabiegu leczniczego przez kwalifikowanego ma- sażystę, na podstawie niżej przedstawionego toku zabiegu masażu. Tok ten składa się z trzech części: I część wstępna - trwająca 3-10 min: 1) zapoznanie się ze zleceniem lekarskim, 2) uzyskanie dodatkowych informacji od chorego o występujących dolegliwo- ściach, 3) zorganizowanie stanowiska pracy (niezbędne, odpowiednie dla danego cho- rego pomoce), 4) poinformowanie chorego o sposobie przygotowania się do zabiegu i ewentu- alnie pomoc choremu w rozebraniu się, przyjęciu właściwej pozycji do za- biegu oraz odpowiednim odsłonięciu miejsca zabiegu, 5) przygotowanie tkanek do zabiegu (rozluźnienie mięśni chorego, zdezynfeko- wanie skóry chorego i rąk masażysty). II część główna - trwaiąca 10-30 min: A. Faza przygotowawcza: 1) palpacyjna ocena reaktywności tkanek i reakcji ogólnej chorego, 2) palpacyjna ocena występowania zmian tkankowych (przeczulice, napięcie mięśniowe, zmiany łącznotkankowe, tkliwość bólowa), 3) masaż wstępny okolic funkcjonalnie związanych z miejscem występowa- nia choroby. B. Faza właściwa: 1) masaż tkanek powierzchownych w okolicy zmian chorobowych, 2) masaż tkanek głębiej położonych w okolicy zmian chorobowych (jeśli nie ma przeciwwskazań). C. Faza utrwalająca: / \) masaż tkanek funkcjonalnie związanych z procesem chorobowym, 2) ruchy bierne lub czynne w stawach funkcjonalnie związanych z okolicą masowaną w fazie właściwej. ni część końcowa - trwająca 5-10 min: 1) oczyszczenie skóry chorego i rąk masażysty po zabiegu, 2) poinformowanie chorego o przewidywanych reakcjach po zabiegu, 3) pomoc choremu w ubraniu się oraz poinformowanie go, jak ma się zacho- wywać po zabiegu, 4) uporządkowanie stanowiska zabiegowego. Oczywiste jest, ze proporcje czasowe między poszczególnymi fazami zabiegu "^a ulegać zmianie stosownie do rodzaju choroby, kolejności zabiegu i reaktyw- ni chorego. W fazie przygotowawczej celem jest uzyskanie efektu rozluźniającego, rozgrze- iiącego, poprawiającego krążenie i zwiększającego gotowość układu nerwowego r przewodnictwa bodźców występujących w fazie właściwej. Dobór techniki ma- ni w fazie właściwej zależy od okolicy masowanej i rodzaju choroby podstawo- g- O ile część wstępna i końcowa przedstawionego ramowego toku zabiegu ma- s.-^ nie ulega zasadniczym zmianom, o tyle zmienna jest część główna, która Ł,'."naga każdorazowego opracowania szczegółowej osnowy zabiegu, odpowiednio założonego w zabiegu jednostkowym celu terapeutycznego. .1. Zasady budowy osnowy zabiegu masażu spełnieniu czynności określonych w części wstępnej toku zabiegu masażu (p. -5» oraz na podstawie uzyskanych informacji należy opracować osnowę zabiegu. tonowa powinna zawierać dane dotyczące ułożenia chorego, odmiany stosowanych "tt";:-nik i metod masażu oraz liczbę powtórzeń. Poniżej przedstawiono przykładową swe masażu w przypadku rwy kulszowej. 0-aiowa zabiegu masażu w przypadku rwy kulszowej prawostronnej Oory leży przodem w pozycji odciążającej odcinek lędźwiowy kręgosłupa ze :fE:'e:a kończyną dolną W stawie hinrirnwym i kolanowym pod kątem 150 170°. A. Faza przygotowawcza: - palpacyjna ocena zmian tkankowych - naniesienie zmian na kartę badań - głaskanie eksteroceptoryczne okolicy L-S i kończyny dolnej prawej razy. B. Faza właściwa: 1) masaż tkanek powierzchownych okolicy L-S: - głaskanie - 4 razy - rozcieranie - 4 razy - głaskanie - 2 razy - zruszanie - 2 razy wykonywane wolno i rytmicznie - głaskanie - 2 razy - przyśrubowanie - 4 razy - głaskanie — 4 razy - wibracja - 25 s 2) masaż tkanki łącznej według karty badania w okolicach: a) krzyżowo-krętażowej b) fałdy pośladkowej c) nad dołem podkolanowym - zwijanie poprzeczne 6-8 razy w każdej okolicy - głaskanie - 2-4 razy w każdej okolicy - rozcieranie - 2-4 razy w każdej okolicy 3) masaż tkanki mięśniowej według karty badania w okolicach uda i pod udzia - głaskanie - 4 razy - ugniatanie - 4 razy - głaskanie - 4 razy 4) masaż punktowy według karty badań w okolicach: a) wyrostków kolczystych 1.3, L^, 1,5 b) guza kulszowego c) główki kości strzałkowej - rozcieranie punktowe 3 razy 20 s w każdym ustawieniu. C. Faza utrwalająca: - głaskanie eksteroceptoryczne kończyny dolnej i okolicy L-S - 4 razy - wstrząsanie lub wibracja wzdłuż nerwu kulszowego — 30 s - głaskanie kończyny dolnej - 2 razy - mobilizacja odcinka L—S (np. izometryczna, czynna lub bierna) — 5—8 ra zy. Zwolnienie chorego wraz z informacją o spodziewanych reakcjach. Uporządkowanie stanowiska zabiegowego. Technika wykonywania klasycznego masażu leczniczego A. l. Przygotowanie pacjenta do zabiegu f P-OT-gotowanie pacjenta do zabiegu wynika z toku zabiegu i podstawowych wymo- fsw higienicznych. | Chory powinien rozebrać się, odsłaniając część ciała, która ma być poddana za- "' - vi. Istotne jest, aby zapewnić swobodny przepływ krwi i chtonki w obrąbie --u masowanego. Odzież, zwłaszcza powyżej miejsca masażu, nie może uci- ŁM: tkanek. Skóra pacjenta powinna być czysta i nie mogą na niej występować zmiany chorobowe, mogące stanowić źródła infekcji lub pogorszenia się sta- , ^-owia chorego. Stosownie do okolicy zabiegu chory powinien ułożyć się na stole do masażu ' adpowiedniej pozycji (opis różnych pozycji zamieszczono poniżej). Po ułożeniu :;;iiiiareso należy go przykryć czystym prześcieradłem tak, aby tylko miejsce zabiegu ""•v odsłonięte. ktotne jest również poinformowanie pacjenta o odczuciach, jakie mogą wystę- ić podczas zabiegu, i o sposobie zachowania się pacjenta podczas zabiegu (roz- enie się psychiczne i fizyczne, informowanie o odczuciach). . Ułożenie rozluźniające więdnie ułożenie do masażu pozwala na: unikanie bólu przy maksymalnym rozluźnieniu mięśni i aparatu wię/.adłowe- go, unikanie częstych zmian ułożenia chorego, odpowiednie odsłonięcie masowanych części ciała, ergonomiczny dostęp masażysty do chorego. Rozróżnia się wiele ułożeń pacjenta w zależności od okolic wykonywania ma- ilIlZH. Podstawową zasadą jest takie ułożenie chorego lub okolicy masowanej na stole -isażu, aby zapewnić wygodną, rozluźnioną, a w niektórych przypadkach „dre- ... .vą" pozycję ciała. Nie bez znaczenia jest również wyeliminowanie niekorzyst- : 'A pływających na pacjenta czynników zewnętrznych, jak np.: hałas, zimno, zbyt ;., Na początku ucisk jest powierzchowny, następnie staje się on silniejszy, a potem —r słabnie. Drgania mogą być przekazywane przez kciuki lub palec trzeci •Bnrtymi na nim palcami drugim i czwartym. Często również drgania można nanosić przez paliczki podstawowe palców od drugiego do piątego. -19. Technika wibracji punktowej. Aby uniknąć nadmiernego wysiłku masażysty, źródłem drgali może być aparat r-ocyjny przyłożony do ręki masażysty lub aparat przyłożony bezpośrednio do ii—lek masowanych. Osobiście uważam, że pierwszy sposób jest korzystniejszy ze BEiędu na palpacyjną kontrolę reakcji tkanek. Wibrację stabilną stosuje się najczęściej na punkty bolesne w miejscu wyjścia r« :>w obwodowych oraz na miejsca złamania. Wibrację wykonuje się w czasie >45 s przedzielonych 5-sekundową przerwą, podczas której wykonuje się głaska- ie. Wibracja punktowa obniża pobudliwość nerwową, działa przeciwbólowe, przy- |ic&za tworzenie się kostniny i wpływa na zmniejszanie sic obrzęków. Pojedyncze stosowanie poszczególnych technik jest stosunkowo rzadkie w ma- sr: -eczniczym. Najczęściej masaż leczniczy jest połączeniem tych technik odpo- iiitaaaio do objawów klinicznych i reakcji pacjenta. k 63 Stosownie do powyższego należy uwzględnić siłę nacisku, czas trwania, szyb- ^^B i_ kość i rytm wykonywania ruchów oraz współdziałanie innych, stosowanych u cho- rego zabiegów fizjoterapeutycznych. Metodyka masażu klasycznego 7.1. Masaż kończyny górnej Masaż kończyny górnej najczęściej wykonuje się w pozycji siedzącej. Jeżeli stan ogólny chorego nie pozwala na zastosowanie tej pozycji, masaż należy wykonywać w pozycji leżącej tyłem. W masażu kończyny górnej należy uwzględnić opracowa- nie powierzchownych naczyń, mięśni i stawów, a w szczególności: - mięśnie kłębu, - mięśnie kłębiku, - mięśnie międzykostne, - zespół zginaczy ręki i palców, - zespół prostowników ręki i palców, - mięśnie zginacze przedramienia, - mięśnie prostowniki przedramienia, - mięśnie obrotowe przedramienia i ręki, - mięśnie obręczy barkowej, - wszystkie stawy ręki, kończyny górnej i obręczy barkowej. 7.1.1. Masaż ręki Podczas masażu ręki przedramię powinno spoczywać na stoliku lub może być pod- trzymywane przez masażystę. Masaż rozpoczyna się głaskaniem powierzchownym i głębokim w obrębie dłoniowej i grzbietowej części ręki oraz łokciowej i promieniowej strony przedra- mienia w celu udrożnienia naczyń żylnych i chłonnych. ; W fazie właściwej opracowuje się szczegółowo mięśnie kłębu (odwodziciel krótki kciuka, zginacz krótki kciuka, przywodziciel kciuka, przeciwstawiacz kciu- 64 ^~"' Lal i kłębiku (odwodziciel palca piątego, zginacz krótki palca piątego, przeciwsta- » acz palca piątego), następnie mięśnie międzykostne i glistowate, z równocze- ">m opracowaniem ścięgien mięśni długich ręki po stronie dłoniowej grzbietowej. Kolejno przechodzi się do masażu stawów międzypaliczkowych i śródręcz- mo-paliczkowych. Każdy palec masuje się oddzielnie począwszy od paliczka dal- "tzego palca piątego. Masaż rozpoczyna się głaskaniem poszczególnych palców, chwytając je na ;mian jedną ręką raz za boczne, raz za przednio-tylne powierzchnie paliczków 50. Głaskania powierzchni bocznych palca. . Topografia rozcierania prostowników palców i nadgarstka. dalszych. W tym czasie kciuk i palec wskazujący drugiej ręki wykonuje głaskanie powierzchni bocznych lub grzbietowo-dłoniowych palca w kierunku śródręcza. Rozcieranie stawów międzypaliczkowychi śródręczno-paliczkowych wykonuje się dwupalcowo kciukiem i wskazicielem. Rozcieranie każdego stawu musi byc przedzielone głaskaniem głębokim. Masaż śródręcza rozpoczyna się od głaskania mięśni kłębu i kłębiku, a następ- nie głaskania wzdłuż przestrzeni międzykostnych po stronie dłoniowej. Na mię- śniach kłębu i kłębiku można wykonać: rozcieranie, ugniatanie szczypczykowe. oklepywanie i wibrację. Szczególną uwagę należy również zwrócić na rozcieranie pochewek ścięgni- stych mięśni długich ręki. Rozcieranie to wykonuje się najczęściej opuszkami pal- ców drugiego, trzeciego i czwartego. Na powierzchni grzbietowej ręki stosuje się głaskanie i rozcieranie. W fazie utrwalającej wykonuje się głaskanie głębokie i powierzchowne w obrę- bie ręki i przedramienia oraz ruchy bierne i czynne we wszystkich stawach ręki. 7.1.2. Masaż przedramienia Przedramię do masażu układa się w pozycji semipronacji tak, aby kości przedra- mienia ułożone były równolegle. Zespół mięśni zginaczy znajduje się po stronie łokciowej, a zespół prostowni- ków po stronie promieniowej. W czasie masażu mięśni zginaczy ręka powinna być lekko (ok. 30°) zgięta dłoniowe w nadgarstku, a w czasie masażu mięśni prostow- ników lekko zgięta grzbietowe. Masaż rozpoczyna się głaskaniem powierzchow- nym i głębokim wzdłuż mięśni zginaczy kończyny górnej, a następnie wzdłuż mię- Ryc. 52. Rozcierania nadgarstka. 66 ików kończyny górnej od nadgarstka do dołu pachowego. W fazie -'wej opracowuje się kolejno: l) zespół mięśni zginaczy ręki i palców (zginacz .eniowy nadgarstka, zginacz łokciowy nadgarstka, dłoniowy długi, zginacz lerzchowny palców, zginacz głęboki palców, zginacz długi kciuka), 2) zespół ii prostowników ręki i palców (prostownik promieniowy długi nadgarstka, .wnik promieniowy krótki nadgarstka, prostownik łokciowy nadgarstka oraz ;y;'iowniki długie palców) oraz 3) stawy nadgarstka (nadgarstkowo-śródręczny, i-^nadgarstkowy, promieniowo-nadgarstkowy). Na mięśniach wykonuje się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie szczypczykowe -~ oburęczne opuszkami palców, oklepywanie i wibrację. Natomiast stawy masuje się stosując głaskanie i rozcieranie zgodnie z ich bu- .: •'•• a anatomiczną. W fazie utrwalającej wykonuje się głaskanie głębokie i powierzchowne, w spo- " - podobny jak na początku zabiegu, oraz ruchy bierne i czynne we wszystkich ;.- -ach nadgarstka, w tym również ruchy pronacji i supinacji. '1.3. Masaż ramienia rfasaź ramienia najkorzystniej jest wykonywać w pozycji siedzącej. W czasie ma- ;;-~- ramienia opracowuje się kolejno mięśnie zginacze przedramienia (dwugłowy -'nią, ramienny, ramienno-promieniowy), mięśnie prostowniki przedramienia -'owy ramienia, łokciowy) oraz staw łokciowy. Głaskanie zginaczy ramienia ;go wykonuje się ręką prawą, a prostowników ramienia prawego ręką lewą. Dłoń układa się tuż nad łokciem, tak aby kciuk znalazł się w rowku zewnętrz- Tlięśnia dwugłowego, a opuszki pozostałych palców w rowku wewnętrznym - y mięśniem trójgłowym a dwugłowym. Po dojściu do dolnego przyczepu mięśnia naramiennego palce łączą się ze sobą ^iź zewnętrznego brzegu mięśnia naramiennego schodzą do dołu pachowego. rozcieranie na mięśniach ramienia wykonuje się chwytając brzusiec mięśni Jową stroną wyprostowanych palców obu rąk. gniatanie wykonuje się w sposób typowy oburącz. Często stosuje się również •,vanie. nadto na mięśniach ramienia stosuje się oklepywanie i wibrację. Głaskanie oranie stawu łokciowego wykonuje się od strony dołu łokciowego, wyrostka owego i strony bocznej, głównie opuszkami kciuków. W czasie masażu stawu "wego kończyna powinna być zgięta w łokciu pod kątem 90°. 1-4. Masaż obręczy kończyny górnej obręczy barkowej wykonuje się w pozycji siedzącej z podparciem głowy. czasie masażu obręczy barkowej opracowuje się kolejno mięśnie ruchowe ające łopatkę (czworoboczny, równoległoboczny, dźwigacz łopatki, zębaty 67 Ryć. 53. Rozcieranie przyczepów bliższych zginaczy nadgarstka. Ryć. 54. Głaskanie głębokie mięśnia dwugłowego ramienia. 68 Ryć. 55. Wałkowanie mięśni ramienia. przedni), mięśnie obrotowe ramienia (podłopatkowy, obły większy i mniejszy, pod- srzebieniowy), mięśnie przywodzące ramię (piersiowy większy, najszerszy grzbie- tu) oraz mięśnie odwodzące i unoszące ramię (nadgrzebieniowy, kruczoramienny, naramienny). Ten schemat postępowania znajduje zastosowanie w zaburzeniach funkcii narządu ruchu. Często natomiast w dysfunkcji splotu barkowego nie wykonuje się masażu mię- sni piersiowych, mięśnia zębatego przedniego, najszerszego grzbietu i podłopalko- Ryc. 56. Rozcieranie stawu ramiennego. 69 wego. W związku z tym sposób masażu tych mięśni jest opisany przy omawianiu masażu tułowia. Masaż obręczy barkowej rozpoczyna się od głaskania powierzchownego i głębokiego części górnej i pośrodkowej mięśnia czworobocznego w kierunku wy- rostka barkowego łopatki. Głaskanie to wykonuje się dłoniową stroną obu rąk. Następnie wykonuje się głaskanie powierzchowne i głębokie mięśnia naramien- nego. Masuje się oddzielnie część przednią i tylną tego mięśnia. Kciuki obu rąk masażysty przesuwają się środkiem mięśnia. Pozostałe palce przesuwają się do przedniej i tylnej części mięśnia, tak aby na wysokości wyrostka barkowego łopatki kciuk dołączył do nich w kierunku dołu pachowego. W fazie właściwej stosuje się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i oklepywanie kolejno na wyżej wymienionych mięśniach, zwracając szczególną uwagę na okoli- cę nadgrzebieniową i mięsień naramienny, którego rozcieranie i ugniatanie rozpo- czyna się od przyczepu dolnego raz w kierunku obojczyka raz w kierunku łopatki. Torebkę stawu barkowego rozciera się ze wszystkich stron. W celu ułatwienia dojścia do torebki stawowej od przodu pacjent układa rękę na lędźwiach. Podczas rozcierania tylnej powierzchni stawu ręka pacjenta powinna spoczywać na barku drugiego ramienia. W celu udostępnienia stawu od strony dołu pachowego pacjent układa rękę na barku masażysty. Rozcieranie wykonuje się najczęściej opuszkami kilku palców lub opuszkami kciuków. W fazie utrwalającej zabiegu stosuje się głaskanie głębokie i powierzchowne wspomnianych okolic karku i okolicy naramiennej oraz ruchy bierne i czynne w stawie ramiennym. Jeżeli masaż stosowano na wszystkie mięśnie i stawy obręczy barkowej, to należy również wykonać ruchy w stawach barkowo-obojczykowych i mostkowo-obojczykowych. Ryć. 57. Drenażowe głaskanie obejmujące kończyny górnej. 70 7.1.5. Masaż kończyny górnej jako całości Mny masaż kończyny górnej rozpoczyna się od masażu mięśni obręczy barkowej. Następnie wykonuje się masaż mięśni kończyny górnej wolnej. Masaż tych mięśni Tsożna wykonywać całościowo, stosując poszczególne techniki przebiegu mięśni ranaczy całej kończyny, a następnie wzdłuż mięśni prostowników. Można też wy- Łonywać masaż fragmentami, począwszy od masażu mięśni zginaczy ramienia, po- •em prostowników ramienia i kolejno odpowiednich mięśni przedramienia i ręki. "'•iezależnie od sposobu wykonywania pełnego masażu kończyny górnej opracowa- ne stawów tej kończyny wykonuje się po masażu mięśni. Uzyskane przekrwienie umożliwia właściwy odczyn w okolicach okołostawo- v>ch. Po masażu kolejnego stawu należy stosować głębokie głaskanie obejmujące » kierunku do dołu pachowego. W fazie utrwalającej niezbędne jest wykonanie ru- 'dtów biernych i czynnych we wszystkich stawach kończyny górnej. l •;. 58. Topografia stosowania masażu kończyny górnej. 7.2. Masaż kończyny dolnej Masaż wykonuje się zawsze w pozycji leżącej. Stosownie do masowanej części ciała może to być pozycja leżąca przodem, tyłem i na boku. W masażu kończyny 'ulolnej należy uwzględnić opracowanie naczyń powierzchownych, mięśni i stawów. Sposób wykonania masażu jest podobny do masażu kończyny górnej ze względu na B»odobny przebieg naczyń krwionośnych i chłonnych. 71 7.2.1. Masaż stopy Masaż stopy rozpoczyna się wstępnym głaskaniem powierzchownym i głębokin tylnej grupy mięśni podudzia, a następnie podeszwowej części stopy. Głaskanie po deszwowej części stopy rozpoczyna się w okolicy stawów śródstopno-palcowych prowadząc ruch wzdłuż stopy do okolicy kostki przyśrodkowej podudzia. Wiek szość autorów uważa, że masażowi palców stóp nie przypisuje się większego zna czenia, ponieważ zakres ich ruchów jest ograniczony. Jedynie większą uwagę zwra ca się na masaż palucha. W obrębie podeszwowej części stopy stosuje się, opróc; głaskania, rozcieranie mięśni krótkich stopy stawów śródstopno-paliczkowyci i międzypaliczkowych, ugniatanie szczypczykowe brzegu bocznego stopy i ok]epy wanie. Po masażu czyści podeszwowej stopy wykonuje się masaż grzbietowej części stopy, stosując głaskanie i rozcieranie. Ruchy te wykonuje się wzdłuż grzbietu sto- py w kierunku podudzia. Rozcieranie można wykonywać palcami jednej ręki lub obu rąk. Kiedy zacho- dzi potrzeba użycia większej siły - również grzbietami zgiętych stawów międzyp»- liczkowych. W fazie końcowej wykonuje się głaskanie głębokie i powierzchowi stopy i podudzia oraz ruchy bierne i czynne w stawach stopy. 7.2.2. Masaż podudzia Masaż podudzia obejmuje opracowanie zespołu mięśni zginaczy (brzuchaty łydki. płaszczykowaty, podeszwowy, piszczelowy tylny, zginacz długi palców, zginacz długi palucha), zespołu mięśni prostowników (piszczelowy przedni, strzałkowy długi, strzałkowy krótki, prostownik długi palców, strzałkowy trzeci, prostownik. długi palucha) oraz stawu skokowego górnego. W fazie wstępnej wykonuje się głaskanie powierzchowne i głębokie podudzia i uda w kierunku węzłów chłonnych pachwinowych. Następnie kolejno opracowuje się mięśnie podudzia, stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, oklepywanic, wi- brację mięśni podudzia, zgodnie z ich przebiegiem anatomicznym w kierunku do dołu podkolanowego. Głaskanie części przedniej podudzia wykonuje się tak, aby kciuk ręki masującej przesuwał się wzdłuż przedniej krawędzi kości piszczelowej, a pozostałe palce obejmowały mięśnie leżące bocznie. Głaskanie tylnej części podudzia wykonuje się oburącz w ten sposób, aby na początku ruchu ścięgno Achillesa znajdowało się między kciukiem a palcem wskazującym ręki masującej, a następnie kciuk przesu- wał się środkiem podudzia, a pozostałe palce po mięśniach leżących bocznie. Na wysokości kolana kciuk zbliża się do reszty palców i przez dół podkolanowy zsuwa się z kończyny masowanej. Po zakończeniu masażu podudzia wykonuje się masaż stawu skokowego górne- go, stosując głaskanie i rozcieranie wzdłuż linii stawu od przodu, boków i wzdłu; ścięgna Achillesa. 72 ' LM^c. 59. Głaskanie mięśnia brzuchatego łydki. . 60. Rozcieranie mięśnia brzuchatego łydki. Rozcieranie wykonuje się najczęściej opuszkami palców drugiego i trzeciego -r kciukami. Masaż podudzia kończy się głaskaniem głębokim i powierzchownym Ipcdudzia i uda oraz wykonaniem wszystkich ruchów biernych i czynnych w stawie •LAowym. 73 7.2.3. Masaż uda Masaż uda wymaga kolejnego opracowania czterech zasadniczych grup mięśn tylnej (dwugłowy uda, półbłoniasty, półścięgnisty), 2) przedniej (czworogłowy krawiecki), 3) przyśrodkowej (przywodziciel długi, wielki i krótki), 4) bocznej prężacz powięzi szerokiej) oraz okolic stawu kolanowego. Masaż uda rozpoc. się w pozycji leżącej przodem od obejmującego głaskania powierzchowi i głębokiego uda w kierunku pachwiny. Ryć. 61. Głaskanie mięśnia czworoglowego uda. Ryć. 62. Rozcieranie mięśnia czworogłowego uda. 74 Następnie opracowuje się tylną grupę mięśni, stosując głaskanie, rozcieranie, imiatanie, oklepywanie i wibrację. Masaż rozpoczyna się poniżej dołu podkolano- •«ego w okolicy głowy strzałki i kłykcia przyśrodkowego kości udowej w kierunku laidy pośladkowej. Stosuje się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie oburącz, oklepy- wanie i wibrację. Opracowanie przedniej i przyśrodkowej grupy mięśni uda wykonuje się w po- r*cji leżącej tyłem. Masaż przedniej części uda rozpoczyna się poniżej rzepki wzdłuż przebiegu naczyń uda w kierunku kolca przedniego głównego kości biodro- ) Na mięśniu czworogłowym uda stosuje się głaskanie, rozcieranie, ugniatanie, lepywanie i wibrację, z uwzględnieniem głowy pośredniej, przyśrodkowej, bocz- ' 'mcJ i prostej tego mięśnia. Masaż przyśrodkowej grupy mięśni uda wykonuje się od przyśrodkowej guzo- watości kości piszczelowej w kierunku pachwiny. W górnej ^3 części bliższej od- lomka uda ruchy prowadzi się bliżej linki pośrodkowej uda w celu umknięcia po- ilirażnienia strefy erogennej. Stosuje się głaskanie obejmujące, rozcieranie dłoniową częścią ręki, ugniatanie oburęczne i oklepywanie. Masaż bocznej powierzchni uda wykonuje się od głowy kości strzałkowej do *:cznej części kolca biodrowego przedniego górnego. Najczęściej stosuje się sikanie, rozcieranie i oklepywanie. Ponadto w chorobach nerwów obwodowych stosuje się masaż tkanek w okolicy "obiegu nerwów kulszowego, strzałkowego i piszczelowego, stosując głaskanie - -. wkie (najczęściej kciukiem), rozcieranie i wibrację labilną oraz wibrację sta- " -'ią w punktach bolesnych. W fazie końcowej masażu uda wykonuje się masaż stawu kolanowego, stosując asiskanie i rozcieranie. 63. Ugniatanie mięśni uda. T5 Ryć. 64. Rozcieranie okolicy stawu kolanowego. Głaskanie wykonuje się ruchami kolistymi, uwzględniając ścięgno rzepkowe i boczne brzegi rzepki. Rozcieranie wykonuje się po obu stronach górnego uchyłku torebki stawowej, następnie brzegiem rzepki schodzi się ku dołowi w kierunku szpary stawowej, a wzdłuż niej do dołu podkolanowego, następnie z powrotem do brzegu rzepki i dalej ku dołowi do guzowatości piszczeli. Masaż uda kończy się głaskaniem głębokim i powierzchownym uda i ruchami biernymi rzepki oraz ruchami biernymi i czynnymi w stawie kolanowym. 7.2.4. Masaż obręczy kończyny dolnej Funkcjonalnie z kończyną dolną związane są mięśnie pośladkowe i staw biodrowy. Głaskanie mięśni pośladkowych wykonuje się od kości krzyżowej do krętaża większego kości udowej. Ugniatanie, rozcieranie i oklepywanie tej okolicy odbywa się oburącz wzdłuż przebiegu mięśni. Po masażu mięśni wykonuje się masaż okolicy stawu biodrowego. W celu łatwiejszego dostępu do okolic stawu udo powinno znajdować się w odwiedzeniu i rotacji wewnętrznej. Stosuje się głaskanie i rozcieranie w okolicy nadkrętażowej. Głębokie położenie stawu w znacznym stopniu ogranicza dostęp do torebki stawo- wej i często masaż okolic stawu biodrowego ogranicza się do masażu mięśni uda i pośladków. Po masażu mięśni należy wykonać ruchy bierne i czynne w stawie biodrowym. 76 7.2.5. Masaż kończyny dolnej jako całości W masażu kończyny dolnej obowiązują zasady podobne do opisanych przy masażu kończyny górnej. Czynnościowo kończynę dolną stanowią mięśnie pośladków, uda ^ydudzia oraz stawy tej kończyny. te^oór sposobu masażu jest uzależniony od występujących zmian chorobo- L Należy podkreślić, że głównie w chorobach obwodowego układu nerwowe- 65. Topografia stosowania masażu w obrębie stopy. 66. Topografia stosowania masażu w obrębie kończyny dolnej. Tf go masażem obejmuje się również okolice przykręgosłupowe na wysokości mentów unerwiających kończynę dolną. 7.3. Masaż tułowia Masaż tułowia obejmuje masaż grzbietowej części tułowia (mięśni powierzchow- nych i głębokich) oraz masaż przedniej części tułowia (klatki piersiowej, powłok jamy brzusznej). 7.3.1. Masaż grzbietowej części tułowia Masaż tej okolicy obejmuje opracowanie dużych grup mięśni leżących powierz- chownie (czworoboczny większy, mniejszy, najszerszy grzbietu) oraz mięśni głębo- kich (prostownik grzbietu). Masaż grzbietu rozpoczyna się od głaskania mięśni po- wierzchownych wzdłuż ich przebiegu anatomicznego. Karkową część mięśni masuje się od potylicy do dołów nadobojczykowych, piersiową od wyrostków koi- czystych do dołów pachowych. W tych samych kierunkach wykonuje się rozciera- nie, ugniatanie, oklepywanie i wibrację tych mięśni. Opracowanie mięśni grzbietu wykonuje się oburącz, symetrycznie i oddzielnie dla każdego odcinka. Granicę podziału topograficznego do masażu stanowią: dla odcinka karkowego linia łącząca guzowatość potyliczną, wyrostek kolczysty kręgu szyjnego VII i wy- rostek barkowy łopatki, a dla odcinka piersiowego linia łącząca wyrostek kolczysty VII kręgu szyjnego, wyrostek kolczysty XII kręgu piersiowego i wyrostek barków} łopatki. Oba odcinki topograficznie rozgranicza grzebień łopatki. Dolny odcinek to- Hyc. 61. Gtekame prostownika grzbietu. t% aficzny stanowi mięsień najszerszy grzbietu od grzebienia boso ihiHikwg, istków kolczystych kości krzyżowej, kręgów lędźwiowych i dolnych yassm- i (do VII) bocznie do guzka mniejszego kości ramiennej. 'o masażu warstwy mięśni powierzchownych wykonuje się masaż mięśnia pro- nika grzbietu, rozpoczynając głaskaniem od kości krzyżowej do guzowatości licznej po obu stronach wyrostków kolczystych. Kolejno wykonuje się rozcie- kciukami lub grzbietową stroną zgiętych stawów międzypaliczkowych palca iego i trzeciego. Ruch ten często wspomagany jest drugą ręką. 68. Rozcieranie prostownika grzbietu. 69. Głaskanie okolicy karku. 79 Ponadto stosuje się zruszanie, oklepywanie i wibrację labilną lub stabilną. W fazie utrwalającej stosuje się głaskanie głębokie i powierzchowne wszystkich grup mięśni oraz ruchy czynne w poszczególnych odcinkach kręgosłupa. 7.3.2. Masaż klatki piersiowej Masaż przedniej części klatki piersiowej wymaga opracowania mięśni piersiowych. zębatych przednich i mięśni międzyżebrowych. Masaż rozpoczyna się głaskaniem powierzchownym i głębokim poszczególnych grup mięśni. Kierunek głaskania jest zgodny z przebiegiem mięśni, tzn. mięśnie piersiowe masuje się od mostka do dołu pachowego, mięsień zębaty przedni od linii pachowej na wysokości IX żebra sko- śnie w górę w kierunku łopatki, mięśnie międzyżebrowe od mostka do kręgosłupa. Następnie kolejno masuje się mięśnie piersiowe, stosując głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i oklepywanie w trzech pasach: górnym, pośrodkowym i dolnym. | U kobiet wykonuje się tylko masaż pasa górnego ze względu na gruczoł pier- siowy, którego masaż, w specjalnej postaci, stosuje się wyłącznie przy utrudnionym wydzielaniu pokarmu w okresie laktacji (Glinther). W masażu mięśni zębatych i międzyżebrowych stosuje się głaskanie i rozciera- nie opuszkami palców. Często w chorobach układu oddechowego stosuje się okle- pywanie łyżeczkowe, wibrację i wstrząsanie w połączeniu z ułożeniem dre- nażowym (Kochanowicz). 7.3.3. Masaż brzucha a W masażu brzucha odróżnia się zabieg na powłokach brzusznych od masażu jamy brzusznej. Ponieważ masaż jamy brzusznej należy traktować jako zabieg lekarski (Cegliński w „Masaż leczniczy" pod red. J. Jankowiaka), w podręczniku tym zosta- nie opisany tylko masaż powłok brzusznych. Masaż ten stosuje się głównie w przy- padku osłabienia mięśni brzucha oraz w przypadku blizn pozabiegowych w obrębie tych mięśni. Powierzchowne głaskanie można stosować również w kolce gazowej u dzieci oraz w zaburzeniach motoryki jelit (po uwzględnieniu przeciwwskazań). Na mięśnie brzucha stosuje się głaskanie powierzchnią dłoniową rąk wzdłuż przebiegu mięśni prostych i skośnych w kierunku od góry ku dołowi. Można po- nadto stosować rozcieranie i oklepywanie tych mięśni. Często również stosuje się zwijanie w kierunku od linii pośrodkowej do boków. ; W przypadku oddziaływania na jelita głaskanie wykonuje się płasko ułożonymi dłoniowymi powierzchniami rąk lub brzegiem łokciowym ręki, wykonując ruch okrężny w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara od prawego talerza bi( drowego nad pępkiem ku lewemu talerzowi biodrowemu. Utyć. 70. Głaskanie brzucha brzegiem łokciowym ręki. IftcL 71. Zwijanie tkanki łącznej brzucha. 7.4. Masaż głowy i szyi Masaż głowy obejmuje masaż części owłosionej głowy i masaż twarzy. W masażu licczniczym kierunek masażu określa przebieg naczyń żylnych, chłonnych oraz przebieg mięśni twarzy. Masaż leczniczy stosuje się w bezsenności, bólach głowy, -••rażeniach nerwu twarzowego i nerwobólach nerwu trójdzielnego, po zabiegach --rurgicznych w obrębie głowy. Skórę owłosioną głowy masuje się oburącz opusz- 81 Ryć. 72. Rozcieranie przyczepów mięśni brzucha. Ryć. 73. Topografia masażu twarzy. 82 k-uni palców od okolicy ciemieniowej w kierunkach bocznych do kąta żuchwy. Część potyliczną masuje się zsuwając ręce za uszami na kark. Stosuje się głaskanie i rozcieranie. Szczególną odmianę stanowi koliste, lekkie, trwające 10 min, głaska- ne opuszkami palca trzeciego lub czwartego w okolicy skroniowej (Kirsch). Celem eso głaskania jest działanie uśmierzające bóle głowy. Masaż głowy obejmuje opracowanie mięśni twarzy w trzech częściach topogra- ficznych odpowiadających unerwieniu przez nerw twarzowy. Są to: część żuchwo- wa. szczękowa i czołowa. Masaż wykonuje się symetrycznie oburącz opuszkami paiców w kierunku od linii środkowej twarzy do okolicy kąta żuchwy. Stosuje się głaskanie, rozcieranie, oklepywanie i wibrację. W fazie końcowej •Mosuje się ćwiczenia bierne i czynne mięśni mimicznych twarzy. Masaż szyi obejmuje głaskanie przedniej części szyi i opracowanie mięśni iiBBiTstkowo-sutkowo-obojczykowych. Głaskanie mięśnia płatowatego szyi wykonuje •e oburącz począwszy od żuchwy do węzłów chłonnych nadobojczykowych. Ma- ..-' mięśni mostkowo-obojczykowo-sutkowych wykonuje się wzdłuż przebiegu ' kien mięśniowych, stosując głaskanie i ugniatanie opuszkami palców pierwsze- :• i drugiego. W czasie masażu należy uważać, aby nie ugniatać krtani. »ady stosowania masażu w wybranych chorobach Wynik leczniczy masażu zależy w znacznym stopniu od umiejętnego doboru tech- niki masażu i od warunków fizjopatologicznych istniejących w masowanych tkan- iach. Skóra jest pierwszym narządem, z którym bezpośrednio stykają się ręce ma- sażysty. Masaż mechanicznie usuwa złuszczony naskórek i wydzielinę gruczołów ikóry, co wpływa na udrożnienie tych gruczołów i poprawienie ich funkcji wy- -zielniczych. Masaż aktywizuje krwiobieg i krążenie chłonki w skórze. Na skutek »y stepującego w skórze przekrwienia poprawiają się warunki jej odżywienia, » zmagają się procesy resorpcji i wydalania. Wpływa to na poprawienie elastyczno- '»;!. sprężystości i jędmości skóry oraz zwiększa jej odporność na działanie bodź- ców mechanicznych. W zależności od siły zastosowanego masażu działa on akty- ••izująco bądź tonizująco na receptory skóry. Bodźce łagodne, np. wolne, rytmiczne, powierzchowne głaskanie, obniżają pobudliwość zakończeń ruchowych 83 i czuciowych skóry, prowadząc do zmniejszenia napięcia skórno-mięśniowego. i działają przeciwbólowe. Głaskanie głębokie przesuwa krew i chłonkę z powierz- chownych naczyń skóry i z głębokich naczyń żylnych i chłonnych w tkance pod- skórnej i mięśniowej. Głaskanie wykonywane szybko oraz oklepywanie powoduje dość intensywne przekrwienie skóry, co objawia się jasnoróżowym odczynem na powierzchni skóry odpowiadającym sieci naczyń włosowatych. Aktywizacja układu krążenia przejawia się naprzemiennym zwężaniem się i rozszerzaniem światła naczyń. W układzie krążenia masaż oddziałuje głównie na naczynia włosowate i żylne. Jak wykazały badania (Zdanow, 1952), naczynia włosowate mogą zmieniać swoje wymiary, zwiększając przekrój nawet do trzech razy. Pod wpływem masażu nastę- puje funkcjonalne rozszerzenie się naczyń włosowatych oraz uczynienie naczyń j włosowatych rezerwowych nie tylko w części masowanej, lecz również w tkankach położonych daleko od miejsca zabiegu. Głaskanie głębokie i ugniatanie oddziałując na układ krążenia, przyspiesza krążenie krwi, chłonki i płynów pozaustrojowych w masowanych tkankach. Na skutek aktywizacji układu krążenia zwiększa się dopływ krwi tętniczej do masowanych tkanek, zwiększa się odpływ krwi źylnej oraz przemieszczanie się chłonki. Obieg chłonki przyspieszają również techniki rozcierania, oklepywania i wibracji. Systematycznie wykonywany masaż wywiera korzystny wpływ na zmiany w układzie ruchu. Ugniatanie, rozcieranie i głaskanie głębokie przyspiesza procesy hemodyna- miczne. Na skutek przyspieszonego krążenia poprawia się ukrwienie tkanki mię- śniowej, tkanek okołostawowych i kości. Wpływa to na poprawę trofiki tych tka- nek, a pośrednio może wpływać na przyrost masy i siły mięśniowej. Odpowiedni dobór techniki masażu może wpływać drogą neuroodruchową na podwyższenie lub obniżenie napięcia mięśniowego. Przyspieszeniu ulegają również procesy odnowy mięśni po pracy przez odprowadzenie kwaśnych metabolitów, poprawiając goto- wość mięśni do ponownej pracy. Szczególnie korzystnie wpływa masaż na eta styczność i sprężystość ścięgien i pochewek ścięgnistych. Masaż stawów wzmacnia aparat więzadłowo-stawowy oraz częściowo usuwa patologiczne nawarstwiema- Poprawa ukrwienia tkanek okołostawowych wpływa na poprawienie elastyczności więzadeł i torebki stawowej oraz na lepsze wydzielanie mazi stawowej. Masaż wpływa na przyspieszenie resorpcji obrzęków i wysięków oraz zapobiega obkur- czaniu się torebek stawowych w stanach unieruchomienia oraz wywiera korzystny wpływ na mineralizację kości. Masaż, działając na tkanki miękkie, jest źródłem bodźców proprioceptywnyct dla układu nerwowego, co znajduje odzwierciedlenie w odpowiednich reakc]aci tego układu. Zmieniając charakter masażu, natężenie i czas trwania można wpływać na sta funkcjonalny kory mózgowej, obniżać lub zwiększać napięcie nerwowe. Po wpływem masażu polepsza się funkcjonowanie dróg nerwowych i licznyc związków odruchowych ośrodkowego układu nerwowego, z tkankami, układan i narządami. Masaż wywiera duży wpływ na nerwy obwodowe, łagodząc lub ha mując ból, polepszając przewodzenie nerwowe, przyspieszając regenerację nerwów 84 po urazach. Bodźce łagodne, wolne, rytmiczne wpływają tonizująco i uspokajająco aa układ nerwowy, co objawia się obniżeniem pobudliwości tkanek. Natomiast "?odźce intensywne, szybkie, arytmiczne wpływają stymulujące na układ nerwowy, . iększając pobudliwość tkanek masowanych. Głaskanie i wstrząsanie obniża iększoną patologicznie pobudliwość układu nerwowego. Skutek masażu będzie •n większy, im większy jest obszar drażnienia, a zatem im więcej receptorów żo- łnie pobudzonych. Stan pobudzenia w ośrodku odbiorczym kory mózgu dla ma- canego obszaru ciała zwiększa stopniowo jej sprawność. Pobudzenie to rozprzę- żenia się powoli na całą korę mózgu, co stwarza warunki do lepszej sprawności nych tkanek i narządów. Współczesne poglądy na bardzo złożony mechanizm działania masażu podkre- ślą, że bodźce miejscowe działające poprzez układ nerwowy drogą odruchów zynności koordynacyjnej kory mózgu mogą wpływać na wszystkie narządy -.<łady organizmu. 8.1. Podstawy stosowania masażu w chorobach urazowych ~izy narządu ruchu i wykonywane na nim zabiegi chirurgiczne mają wpływ nie \o ograniczający się do naruszania całości tkanek, ale wpływają również w większym lub mniejszym stopniu na zaburzenia funkcji organizmu. Przy lekkich urazach lub zabiegach operacyjnych może nastąpić nieznaczne ekszenie pobudliwości ośrodkowego układu nerwowego i nasilenie funkcji we- -:ywnych. -Miejscowe objawy urazu powstają w następstwie skojarzonego działania proce- nekrotycznych w tkankach, zaburzeń w ich ukrwieniu i unerwieniu. Związane znanym urazem długotrwałe leczenie, przymusowa pozycja, stosowanie unieru- -nień zwalniają procesy regeneracji uszkodzonych tkanek. Pogarsza się wienie chrząstek stawowych, zmniejsza się ilość wytworzonej mazi stawowej. źrebce stawowej i w tkankach okołokostnych włókna elastyczne często zmie- .i się na kolagenowe i rozwijają się zmiany bliznowate w tkankach. Często skó- 'asta się z tkanką łączną i powięziami, tracąc swą elastyczność. Mięśnie unieru- nione ulegają zanikowi. Częstym zjawiskiem są pierwotne przykurczę ,we, uwarunkowane odruchowym napięciem mięśni, rozwijającym się na sku- mpulsów nerwowych płynących z uszkodzonych tkanek, oraz przykurczę bólo- •vrt uwarunkowane odruchowym skracaniem się mięśni. Częstymi skutkami urazu litą przykurczę mięśniowe wywołane zmianami zanikowo-degeneracyjnymi w mię- sach, przykurczę bliznowate utworzone przez blizny skóry, tkanki podskórnej, •męśni i ścięgien, przykurczę stawowe wywołane zmianami zanikowymi w tkan- kach okołostawowych powstającymi w rezultacie unieruchomienia- Umiejętnie stosowany masaż leczniczy jest bardzo pomocnym środkiem w le- iu i rehabilitacji chorób ortopedyczno-urazowych. Masaż w miejscu urazu na stosować dopiero po całkowitym wygojeniu się uszkodzonej tkanki. Jeśli 85 nie występują powikłania, okres gojenia się tkanek miękkich trwa średnio od sied- miu do czternastu dni, natomiast zrost tkanki kostnej trwa od czterech do szesnastu tygodni. Nie należy stosować masażu w okolicach zespolenia kości elementami metalowymi wstawionych endoprotez, gdyż może on spowodować powstanie od- czynów zapalnych w tych okolicach. Wskazane jest natomiast stosowanie masażu w odruchowo wzmożonym napięciu mięśniowym. Szczególnie przydatne jest sto- sowanie technik głaskania, rozcierania i ugniatania wykonywanych wolno i ryt- micznie. Rozcieranie tkanek miękkich okołostawowych, blizn pourazowych i pozabiego- wych zapobiega tworzeniu się przykurczy bliznowatych. Masaż stosowany po zdję- ciu opatrunków gipsowych przyspiesza regenerację skóry, poprawia ukrwienie tka- nek miękkich, wpływa na poprawę elastyczności aparatu więzadłowego oraz przyspiesza mineralizację kości. Stosowany wraz z innymi zabiegami fizjoterapeu- tycznymi, a zwłaszcza kinezy terapeutyczny mi, wpływa na znaczne skrócenie okre- su rekonwalescencji po doznanym urazie. W przypadkach pourazowego uszkodze- nia proprioceptywnych zakończeń nerwowych więzadet może powodować ich powolne gojenie. Receptory te odruchowo wpływają na czynność mięśni kontro- lujących staw. Może zatem powstać czasowe rozkojarzenie mechanizmu tego odru- chu, co stanowi jeden z czynników odpowiedzialnych za uczucie niepewności czynności stawu. Masaż klasyczny lub masaż w środowisku wodnym może w krót- kim okresie przyczynić się do zlikwidowania tej dolegliwości. Stosowanie masażu w okresie unieruchomienia na dużych grupach mięśni, tułowia, pośladków czy koń- czyn nie unieruchomionych aktywizuje układ krążenia, dostarcza bodźców proprio- Potylica Bark Łokieć Kość krzyżowa Ucho Bark Krętarz Kolano Kostka Ryć. 74. Okolice ciała zagrożone powstawaniem odleżyn. 86 Pięta J żywnych i skutecznie zapobiega powstawaniu odleżyn, szczególnie u osób podeszłym wieku skazanych na długoletnie leżenie. Poniżej przedstawiono przykładowe zasady stosowania masażu klasycznego osnowę zabiegu po zdjęciu opatrunku gipsowego podudzia. Przyczyną unieruchomienia mogły być stany skręcenia, zwichnięcia w stawie ->kowym oraz po złamaniach w obrębie stopy i podudzia. Celem stosowania ma- iźu w pierwszym okresie jest złuszczenie zrogowaciałej warstwy naskórka i po- siwienie ukrwienia skóry. Zaleca się stosowanie w tym okresie oliwek, kremów, i natłuszczających i wspomagających regenerację skóry. Po uodpornieniu skóry działanie bodźca mechanicznego należy uwzględnić stopniowe działanie masażu tkanki głębiej położone w celu poprawienia ukrwienia mięśni i tkanek miękkich iłostawowych. Dotyczy to zwłaszcza nieaktywnych w okresie unieruchomienia -.ęgien i więzadeł. Osnowa zabiegu masażu; A. Paw przygotowawcza: 1. Palpacyjna ocena zmian tkankowych i wrażliwości dotykowej i bólowej w okolicach unieruchomienia i urazu. W przypadku występowania obrzę- ku podudzia należy ułożyć tak, aby wykorzystać zjawisko drenażu grawi- tacyjnego - odcinek dystalny ułożony wyżej. 2. Masaż uda w celu ułatwienia przepływu krwi i chłonki: - głaskanie obejmujące głębokie - 4-6 razy - ugniatanie mięśni uda tylnej, przedniej, przyśrodkowej powierzchni - 4-6 razy na każdej powierzchni - głaskanie obejmujące głębokie - 2-4 razy. B. Faza wtaściwa: l. Masaż mięśni podudzia w kolejności: tylna powierzchnia podudzia, ze szczególnym uwzględnieniem ścięgna piętowego, a następnie przednia powierzchnia stopy i podudzia: - głaskanie - 2-4 razy - rozcieranie - 4-6 razy - głaskanie - 2-4 razy - ugniatanie - 6-8 razy wykonywane wolno i rytmicznie - głaskanie - 2-4 razy na każdej grupie mięśni - oklepywanie miotełkowe — 20 s - głaskanie - 2-4 razy. 2. Masaż tkanek miękkich okołostawowych stawów śródstopia i stawu skoko- wo-goleniowego, ewentualnie kolanowego, jeśli był unieruchomiony: - głaskanie - 2-4 razy 1 - rozcieranie - 6-10 razy ;• na każdej okolicy okołostawowej - głaskanie - 2-4 razy J W przypadku występowania blizny pourazowej lub pozabiegowej można stosować rozcierania wokół blizny oraz ugniatanie i zwijanie przez bliznę tylko w przypadku blizny w pełni wygojonej; za zgodą lekarza można stosować ma- ści i kremy zmiękczające bliznę. «? C. Faza utrwalająca: - wibracja labilna lub stabilna w okolicy urazu (np. w miejscu złamania) tylko na tkankach miękkich bez ucisku na kość - 30 s - głaskanie głębokie obejmujące mięśnie podudzia i uda - 4—6 razy - wałkowanie mięśni uda - 15 s - mobilizacja czynna stawów, które były unieruchomione, we wszystkich płaszczyznach ruchu odpowiednio dla każdego stawu w możliwym aktu- alnie bezbólowym zakresie ruchu - 8-10 razy dla każdego zakresu ruchu - poinformowanie chorego o sposobie postępowania w domu i możliwych przewidywanych reakcjach. 8.2. Podstawy stosowania masażu w chorobach układu nerwowego Zaburzenia ruchowe, zmiany napięcia mięśniowego, upośledzenie czucia i bólu to główne objawy charakteryzujące większość chorób układu nerwowego. Objawy te występują najczęściej w zespołach jako zaburzenia czuciowo-ruchowe, ruchowe ze zmianami napięcia i bólowe z zaburzeniami czucia. Zaburzenia ruchowe mogą wynikać z: 1) uszkodzeń neuronu ośrodkowego, 2) uszkodzeń neuronu obwodowego, 3) pierwotnych uszkodzeń mięśni. Uszkodzenia neuronu ośrodkowego objawiają się jako niedowłady ośrodkowe charakteryzujące się rozlanym upośledzeniem siły i zakresów ruchów czynnych, wygórowanym napięciem mięśni i obecnością odruchów patologicznych. Uszkodzenia neuronu obwodowego powstają w wyniku uszkodzenia komórek rogu przedniego rdzenia kręgowego lub jąder opuszki bądź też ich wypustek, czyli odpowiednich nerwów obwodowych albo czaszkowych. Charakterystycznymi ob- jawami uszkodzenia są ograniczone, wiotkie porażenia mięśni, osłabienie lub brak odruchów, zaniki mięśni. W niektórych chorobach rdzenia niedowładom obwodo- wym towarzyszą spastyczne niedowłady kończyn poniżej uszkodzenia rdzenia oraz zaburzenia czucia. Uszkodzeniom pnia nerwu obwodowego towarzyszą zaburzenia wszystkich ro- dzajów czucia i zaburzenia troficzne w obszarze unerwionym przez określony nerw. Zaburzenia troficzne są tym silniejsze, im więcej włókien współczulnych zawiera \ uszkodzony nerw. | Zaburzenia czucia Prusiński dzieli na jakościowe (bóle i pareslezje) i ilościowe (ubytki czucia, znieczulenia, przeczulica). W fizjologii ból jest jednym z rodzajów czucia, tzw. czuciem nocyceptywnym, za którego pośrednictwem organizm uzysku- je zasadniczą informację o działaniu czynników szkodliwych zagrażających jego równowadze biofizycznej i mobilizuje liczne mechanizmy obronne. Klinicznie wy- różnia się wiele rodzajów bólu zależnie od jego pochodzenia: Na poziomie: ~~ Kory mózgowej - monoparezy -hiperrefleksja -hipotonio -hipoestezja (dyskryminacja 1-1) -zanik mięśni |ż) -zmiany troficzne lii Torebki wewnętrznej -hemiporezy -hipertonia -hiperrefleksja - hę m ianestezjol wszystkie ro- dzaje, zwłaszcza zaburzone czucie głębokie l -hiper patia -bóletolamiczne - zespoły pozapiramidow Pnia mózgu -hemi-luh łetroporezy -hipertonia -hiperrefleksja -zaburzenia czucia różne (niekiedy rozszezepienne) -porażenia nerwów czaszkowych -mutyzm -akinezjo -zaburzenia równowagi -drżenia -Rdzenia kręgowego -pora- lub tetraparezy -hipertonia -hiperrefleksjo -anestezja l wszystkie rodzaje od poziomu uszkodzenia lub typu rozszczepiennego) III Pierwotne uszkodzenie mięśni -atrofio -atonia -arefleksja :- 75. Schemat cech niedowładów i objawów współtowarzyszących uszkodzeniom układu » owego. 89 - Bóle z uszkodzonych tkanek, powstające wskutek procesów zapalnych lub urazów w obrębie skóry, mięśni i stawów. Bóle te są ściśle umiejscowione i nasilają się w czasie ruchów oraz dotykania lub uciskania chorego miejsca chorego. W powstawaniu bólu mięśniowego istotną rolę odgrywa niedo- krwienie mięśni na skutek przykurczu. - Nerwobóle są związane z uszkodzeniem nerwów obwodowych. Mają cha-' rakter ostry, rwący i promieniują wzdłuż okolicy unerwionej przez dany nerw. - Bóle korzeniowe, spowodowane stanami zapalnymi lub uciskowymi korzeni rdzeniowych tylnych, mają charakter opasujący i promieniują w zakresie po- wierzchni unerwionej przez dany korzeń nerwowy. - Bóle trzewne mają charakter bólu rozlanego lub ćmiącego, a bóle pochodze- nia naczyniowego mogą mieć charakter tętniący. - Bóle rzutowane są to bóle występujące w różnych okolicach skóry (dermato- mach) unerwionych przez ten sam odcinek rdzenia Kręgowego co narząd we-< wnętrzny będący przyczyną bólu. Ą - Bóle fantomowe są odczuwane przez chorego w obrębie amputowanej części kończyn. - Bóle psychogenne są odczuwane przez chorego bez ustalonych przyczyn or- ganicznych. Zaburzenia czucia zależne są od miejsca uszkodzenia drogi czuciowej- W uszkodzeniach nerwów obwodowych zaburzenia czucia dotyczą bólu, dotyku. temperatury i czucia głębokiego. Zaburzenia czucia korzeniowego mają te same cechy, lecz rozkładają sif według schematu unerwienia korzeniowego. Zaburzenia czucia typu centralnego mają charakter połowiczy z przewagą zabu- rzeń czucia głębokiego. Masaż można stosować zarówno w chorobach mózgu (wylew, zakrzep, zator. urazy mózgu, po zabiegach operacyjnych mózgu i uszkodzeniach układu pozapira- midowego, nerwic), jak i w chorobach rdzenia kręgowego (urazy rdzenia, choroba Heinego-Medina) oraz chorobach nerwów obwodowych (urazy nerwów obwodo- wych, zapalenia jedno- i wielonerwowe). W uszkodzeniach ruchowych okolic kory mózgu lub jej dróg doprowadzających rozwijają się niedowłady lub porażenia, charakteryzujące się wzmożonym napię- ciem mięśniowym, wygórowanymi odruchami fizjologicznymi i odruchami patolo- gicznymi. W porażonych kończynach górnych napięcie mięśni wzrasta bardziej w zginaczach, w kończynach dolnych - w prostownikach podudzia i zginaczach stopy. Ze względu na promieniowanie pobudzenia wzdłuż segmentów rdzenia kręgo- wego obserwuje się mimowolne napięcia bezwładnych kończyn w czasie czynnych ruchów innych kończyn i niemożność wykonania izolowanych skurczów jednych grup mięśni bez udziału innych. Stosowanie bardzo łagodnego masażu powinno wywierać działanie ogólne tonizujące. 98 Grochmal zaleca wykonywanie masażu rozluźniającego ogólnego, masażu seg- mentarnego oraz masażu szczotką z miękkiego włosia z częstotliwością 3-5 razy na sekundę przez 10 s na obszarze odpowiedniego dermatomu odpowiadającemu po- riomowi spastyczności mięśni. Poleca też masaż mięśni kostką lodu przez kilka se- kund, dwu- lub trzykrotnie w 10-sekundowych odstępach. Stosując masaż należy •nikąd bodźców zwiększających spastyczność mięśni. Gdy nie da się tego uniknąć, należy zrezygnować z wykonywania masażu. Urazowe uszkodzenie rdzenia kręgowego jest najczęściej powikłaniem urazu ^•-egosłupa. Grochmal w przebiegu zmian pourazowych rdzenia wyróżnia cztery .-.resy: 1. Zahamowanie podstawowych czynności ruchowo-czuciowych, trwające 3-6 tygodni (okres wstrząsu rdzeniowego). 2. Cofanie się objawów chorobowych i wyrównywanie zaburzeń funkcjonal- nych (trwające ok. 3-4 miesięcy - okres odnowy i kompensacji). 3. Utrwalanie się zmian nieodwracalnych trwające 6-24 miesięcy (okres stabi- lizacji fizjopatologicznej). 4. Przystosowanie się chorego do nowego układu zmian strukturalnych i czyn- nościowych, trwające wiele dalszych lat (okres adaptacji psychosomatycznej i społeczno-zawodowej). Podstawowym czynnikiem usprawniającym są ćwiczenia ruchowe dobierane indywidualnie, w zależności od ogólnego stanu chorego, poziomu uszkodzenia enia i stopnia zaburzeń. Celem stosowania masażu w urazach rdzenia może być niejszenie zastojów żylnych, poprawienie ukrwienia skóry, zmniejszenie spa- -zności oraz torowanie dróg nerwowych bodźcami eksteroceptywnymi i proprio- :ywnymi. Charakterystycznym objawem klinicznym ostrego zapalenia rogów przednich •lżenia (choroba Heinego-Medina) są porażenia wiotkie z zanikiem mięśni i nie- ^y z przykurczami. Najczęściej porażeniu ulegają mięśnie strzałkowe, przednia ^a mięśni podudzia oraz mięśnie pośladkowe i mięsień czworogłowy uda. brębie kończyny górnej często występują porażenia mięśnia naramiennego. aż może być stosowany po ustąpieniu objawów ostrych, tj. w okresie rekonwa- -'ncji. Łagodne techniki masażu łagodzą ból i poprawiają ukrwienie porażonych .iii.-^-iek. W okresie późniejszym masaż stosowany na tkanki okołostawowe może za- |||Wtegać tworzeniu się przykurczów stawowych. Do najczęstszych przyczyn uszkadzających nerwy obwodowe i sploty należą •ŁZY mechaniczne, mikrourazy. Uszkodzenia wielonerwowe są zwykle następ- Bwern procesów zapalnych, toksycznych lub zaburzeń metabolicznych. Objawowo r.-iępują zaburzenia przewodu nerwowego, porażenia wiotkie lub niedowłady Biedni w obszarze unerwionym przez uszkodzony nerw i zaburzenia czucia w tym •"" ^arze. W zależności od charakteru uszkodzenia mogą występować zaburzenia i ynioruchowe oraz bóle i parestezje. Pierwszy okres rehabilitacji bezpośrednio •f uszkodzeniu nerwów obwodowych wymaga stosowania zabiegów opóź- acych powstawanie zmian wstecznych i przyspieszających regenerację włókien -rwowych. Do takich zabiegów Grochmal zalicza głównie termoterapię, elektro- 91 stymulację, masaż oraz ćwiczenia bierne, biemo-czynne i wspomagane. Celem sto- sowania masażu u chorych z uszkodzeniami obwodowego układu nerwowego jest przeciwdziałanie powstawaniu obrzęków, działanie przeciwbólowe, pobudzanie mięśni współdziałających i antagonistycznych. Masaż należy wykonywać delikat- nie w krótkich seriach, kilkakrotnie w ciągu dnia. Bóle korzeniowe spowodowane stanami zapalnymi lub uciskowymi tylnych ko- rzeni rdzeniowych wywołują odruchowe wzmożone napięcie mięśni. Skuteczne może być stosowanie masażu segmentarnego i łącznotkankowego w połączeniu z zabiegami cieplnymi. Masaż klasyczny stosowany w uszkodzeniach nerwów ob- wodowych zapobiega zwłóknieniem w obrębie tkanek miękkich - głównie techniki, rozcierania, ugniatania i oklepywania. 8.3. Podstawy stosowania masażu w chorobach reumatycznych Choroby reumatyczne można podzielić na dwie grupy: 1. Choroby zapalne (reumatoidalne zapalenie stawów - rzs., zesztywniające za- palenie stawów kręgosłupa - zzsk., gorączka reumatyczna). 2. Choroby zwyrodniające (choroba zwyrodnieniowa stawów kończyn, choroba zwyrodnieniowa stawów kręgosłupa, choroba zwyrodnieniowa tkanek mięk- kich). W reumatoidalnym zapaleniu stawów (rzs.) zmiany patologiczne występują w wielu narządach, ale w obrazie klinicznym dominują zniekształcenia stawów będące następstwem rozległego zniszczenia tkanek stawowych. Choroba rozpoczyna się od zapalenia błony maziowej, która we wczesnym okresie rzs. i w czasie zaostrzeń jest przekrwiona i obrzękła, a w jamie stawu poja- wia się wysięk rozciągający torebkę stawową. Przewlekły okres zapalenia cechuje się rozrostem błony maziowej. Od brzeżnych części chrząstki stawowej narasta na jej powierzchnię zapalna tkanka ziaminująca, przekształcająca się z czasem w zbita tkankę łączną, tworząc w stawie zrosty łącznotkankowe powodujące ograniczenicJ ruchów w stawie lub jego zesztywnienie. q W przystawowych częściach kości pojawia się zanik tkanki kostnej z wtómM utratą soli mineralnych. Zmiany zapalne obejmują stawy rąk, stawy promienio-j wo-nadgarstkowe oraz stawy kończyny górnej i często kręgosłupa szyjnego. Znie-| kształcenia stóp i stawów kończyn dolnych sprawiają chorym wiele dolegliwości j i utrudniają chód. Przebieg rzs. jest indywidualny, jednak u większości chorych ob-| serwuje się postępowanie zmian chorobowych z okresami zaostrzeń i remisji-j W okresach ostrych dominują objawy bólowe i obrzęki. Następnie pojawiają się za-| niki mięśniowe i ograniczenia ruchomości w objętych procesem chorobowym sta-| wach. Skóra jest blada, cienka i nadmiernie potliwa. Okres ostry stanowi przeciw-i wskazanie do stosowania masażu. Natomiast w okresie podostrym i w okresie j remisji masaż i kinezyterapia są szeroko stosowane. Rosław.ski zaleca stosowanie l w okresie podostrym łagodnie działających zabiegów cieplnych, masażowi zaś sta-| 92 wia za zadanie rozluźnienie napiętych mięśni. Szczególnie przydatne są techniki głaskania, rozcierania, wstrząsania i wibracji. W okresie remisji należy również unikać stosowania bodźców silnych. Szczególne zastosowanie może mieć głaskanie i rozcieranie, wykonywane wolno i rytmicznie na okołostawowych tkankach mięk- kich. Z obserwacji własnych wynika, że stosowanie masażu rąk w okresie pod- ostrym w znacznym stopniu ułatwia chorym wykonywanie ruchów w drobnych sta- wach rąk, zmniejszając ból i obrzęki. Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (zzsk.) jest przewlekłą chorobą zapalną, atakującą stawy krzyżowo-biodrowe, tkanki przykręgosłupowe, stawy krę- gosłupa oraz często stawy biodrowe i barkowe. Zesztywniające zapalenie stawów narz;ątl0w wewnęłrznycn. Kohirausch, Leube i Dicke zaobserwowali również zmiany odruchowe w obrę- bie tkanki łącznej w postaci wciągnięć i obrzmień. Wymienione zmiany w tkance skórnej, mięśniowej i łącznej występują w obszarach należących do tego samego mgnieniu, pr/ez który unerwiane są chorobowo zmienione narządy. Dalicho i Glaser opracowali zasady masażu segmentamego, za pomocą których, przez działanie na powierzchnię skóry, można wpływać na ogniska chorobowa Jeżące poza tkanką skórną oraz na zmniejszenie lub ustąpienie czynnościowych zmian chorobowych powstałych w tkankach. Przed przystąpieniem do masażu, niezależnie od rozpoznania lekarskiego cho- roby, należy przeprowadzić krótki wywiad z pacjentem dotyczący rodzaju wystę- pujących dolegliwości i dokonać palpacyjnej oceny zmian występujących w tkan- [ Łach. Szczególnie istotna jest ocena tkanek powierzchownych, ponieważ tkanki te [ aa miejscem oddziaływania masażu. Zmiany w obrębie tkanki skórnej mogą mieć charakter podwyższonej wrażliwości na ból, na dotyk (przeczulica), zwiększonego , powierzchniowego napięcia skóry. Przy powierzchownej wrażliwości na ból pa- loent odczuwa, bez stosowania bodźców dotykowych, mrowienia, swędzenia, pie- ::::-;nia. Określone zmiany w tkankach powinny być naniesione na schematyczny ""•sunek unerwienia segmentamego na karcie zabiegowej. PrzeczuJica skóry objawia się znaczną wrażliwością na dotyk. Delikatne uciska- lie fałdu skórnego pacjent odbiera jako tępy ból uciskowy lub mocno piekący boi. Takie odczucie bólu może też występować przy przesuwaniu skóry. Badanie to prze- prowadza się od odcinków dystalnych w kierunku dośrodkowym i dogłowowym. 99 Ośrodek termoregulacji (wydzielanie potu, odruchy naczynioruchow' Sterowanie bilansem wodnym podwzgorzowe w "c w o i "S N O ?.5 ^8 -Tułów -§.-S s>, O •C ^ .2 S 5 ° k.dolne -N 3- ? S N Q. Splot V~/r~-1 ' miednic2ny\/p 1 1-Zwój szyjny 2-Zwój gwiaździsty 3 - Zwój trzewny 4- Zwój krezkowy górny 5-Z*6j trzewny dolny Ryć. 76. Schemat unerwienia autonomicznego: układ współczulny przywspółczulny - kolor czarny. kolor czerwony, i Powierzchowne zwiększone napięcie skóry bada się uykowyac głaskanie opuszkami palców skóry, co powoduje powstanie zpwufca i zmu. Bladoczerwone zabarwienie wskazuje na prawidłowy stan skary- czerwone, ograniczone przebarwienie skory wskazuje na występowanie ostreso sta- nu choroby. Rozlany charakter zmian skórnych może wskazywać na wysiępo——e choroby chronicznej. Zmiany w tkance łącznej bada się palpacyjnie między skórą a tkanką podskórną oraz między tkanką podskórną a powięzią. Badaniem ustala się przesuwalność po- szczególnych warstw tkanek. W chorobach narządów wewnętrznych przesuwalność tkanki łącznej względem siebie jest w znacznym stopniu ograniczona. W czasie ba- dania odnosi się wrażenie, że w tkance istnieje jakisJDgó^Zjawisko to odpowiada ^odwyzszoneniunariiech^tkankHa^czne^ obrębie skóry i mięśni. Zmiany łączno- tkankowe skórne występują najczęściej w okolicy przykręgosłupowej.- W przewlekłych stanach chorobowych można stwierdzić zmiany łącznotkanko- we w obrębie powięzi jako widoczne i wyczuwalne płaskie i pasmowe wklęśnięcia i ^grubienia. a+tArcWłWif MW^h ^ki, Ryć. 77. Schemat występowania stref tkanki łącznej. z^lda- ^"tóct ?Wcm/t cŁoCi^c^ ' Na rycinie 77 przedstawiono schematycznie występowanie stref tkanki łącznej: l. Strefa pęcherza moczowego - zmiany tkanki łącznej w postaci wkleśnięp- mogą mieć związek z chorobami pęcherza, a subiektywnym objawem jest odczucie zimnych stóp i podudzi. 1< Mt^w- 1. Strefa tętnicza kończyn dolnych - zmiany łącznotkankowe mogą występo- wać po stronie chorej kończyny, a subiektywnym objawem są kurcze mię- śni podudzi. ^ifadiew <<»i«/ fi^ie^t^ ds K-kfiHi^i ^^f- i^-t^/y 101 3. Strefa jelitowa pierwsza - zmiany łącznotkankowe przebiegają skośnie, a subiektywnym objawem są zaparcia stolca. w\^\ ^ "i; sio ^^ l '^••(1 «•" 4. Strefa żylno-limfatyczna kończyno- zmiany w formie pasa szerokości dłoni przebiegają poniżej grzebienia biodrowego od środkowej części ko- ści krzyżowej aż do biodra; subiektywnym objawem jest obrzęk podudzi. 5. Strefa narządów rodnych pierwsza - zmiany łącznotkankowe występują między stawami krzyżowo-biodrowymi, a subiektywnymi objawami są za- burzenia miesiączkowania. 6. Strefa jelitowa druga - występująca powyżej strefy narządów płciowych pierwszej; subiektywnym objawem jest skłonność do biegunki. MC^fW k " 7. Strefa narządów rodnych druga - zmiany łącznotkankowe występują w okolicy kości krzyżowej, a subiektywnym objawem mogą być „bóle krzyża". X)lXHt&. 5lat^ nahąCUł. uCikLic 8. Strefa wątroby i pęcherzyka żółciowego - występuje po stronie prawej klatki piersiowej, a objawem subiektywnym jest wstręt do tłustego mięsa. 9. Strefa serca i żołądka - występuje po lewej stronie klatki piersiowej, a su- biektywnymi objawami są np. ucisk żołądka przed jedzeniem oraz czynno- ściowe zakłócenia pracy serca, w. n&ro.micnhy 10. Strefa głowy - występuje głównie w okolicy między łopatkowej, a subiek- tywnym objawem jest występowanie bólów głowy. 11. Strefa ramienia - występuje na łopatce po stronie chorej, a subiektywnym objawem jest ból w obrębie splotu barkowego. Na rycinie 78 przykładowo przedstawiono występowanie stref tkanki łącznej z równoczesnym ich schematycznym, graficznym zaznaczeniem na karcie zabiego- wej. Bardzo wyraźnie widoczne strefy tkanki łącznej zaznaczono trzema plusami. wyraźnie widoczne dwoma plusami, niewyraźnie widoczne jednym plusem i niewi- doczne kółkiem. +++ +++ Ryć. 78. Przykładowe oznakowanie występujących w badaniu zmian łącznotkankowych. 102 Palpacyjnie strefy tkanki łączne; można stwierdzić przez płaskie przesuwanie BEL- lub za pomocą metody fałdowania skóry. Płaskie przesuwanie wykonuje si^ iii5Kiooc<) obu rąk równocześnie, aby zbadać różnicę miedzy prawą a /ewą scroną. Badanie rozpoczyna się od wierzchołka kości krzyżowej, wzdłuż jej brzegów przez okolicę stawów krzyżowych, a następnie wzdłuż grzebienia kości biodrowej, aż do kolców biodrowych przednich górnych. Następnie stosuje się przesuwanie płaskie na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej ku dolnym łukom żebrowym. Kolejno wykonuje się przesuwanie płaskie na tylnej powierzchni klatki piersiowej i na łopatkach, tak aby zbadać wszystkie strefy zaznaczone na schemacie. Stosując metodę fałdowania skóry, fałd skórny należy lekko uchwycić między kciuki a palec drugi i trzeci i przemieszczać go według opisanego powyżej schema- tu. Strefy tkanki łącznej leżące w pobliżu powięzi zmniejszają swoje napięcie pod- czas serii zabiegów. Strefy klinicznie niejasne, które nie powodują dolegliwości obiektywnych ani subiektywnych, mogą być ujawnione podczas każdego zabiegu i są wyrazem chwiejności układu nerwowego autonomicznego. Zaburzenia w tkance mięśniowej powstają na zasadzie odruchów trzewno-mię- śniowych. Uwidaczniają się one jako zaznaczona przeczulica bólowa i dotykowa. Objawy te występują w okolicach określanych mianem stref Mackenziego. Do za- burzeń mięśniowych należy również występowanie wzmożonego napięcia mięśnio- wego (hypertonus). Podwyższona wrażliwość na ból (hyperalgesia) tkanki mięśniowej jest to zwięk- szenie wrażliwości na bodźce bólowe i objawia się bólem lub zmęczeniem mięśnia. Przeczulica dotykowa (hyperaesthesia) charakteryzuje się podwyższoną wrażli- wością mięśni na dotyk. Jeżeli podczas unoszenia lub lekkiego naciskania mięśnia występuje ból, świadczy to o występowaniu zmian typu przeczulicy dotykowej. Wzmożone napięcie mięśniowe (hypertonus) może występować jako płaskie, twarde napięcie jednego mięśnia lub grupy mięśni i jest uwarunkowane neuroodru- chowym połączeniem z chorym narządem. Wzmożone napięcie powinno być bada- ne porównawczo dla mięśni symetrycznych. Gdy wzmożone napięcie utrzymuje się długo, przechodzi w pasmowe napięcie twarde. Oprócz zmian łącznotkankowych i mięśniowych często można stwierdzić punk- ry bólowe okostnej, zwłaszcza w okolicach, gdzie kość znajduje się bezpośrednio pod skórą. Zmiany okostnowe mogą być objawami niedociągnięć mięśni lub mogą wynikać z przewodzenia bodźców przez łuki odruchowe trzewne lub trzewno-mię- 'niowe. Godes rozróżnia punkty wrażliwe na ucisk, obrzmienia okostnej i wklęśnięcia okostnej. Badania przeprowadza się za pomocą mocnego ucisku opuszkami palców w strefach występowania zmian okostnowych. W celu uzyskania właściwego efek- :u leczniczego przy stosowaniu masażu segmentamego należy uwzględnić wszyst- kie zmiany zachodzące w tkankach na drodze neuroodruchowej. W poszczególnych jednostkach chorobowych zmianami odruchowymi objęte są tkanki leżące zarówno A obrębie segmentu, jak i poza nim. Dlatego też masażem należy objąć całe ciało chorego, kierując się zasadami ustalonymi przez Dalicho i Glasera: 103 1. W pierwszej kolejności wykonuje się masaż grzbietowej części tułowia, roz- poczynając od powierzchni unerwionych przez dolne segmenty rdzenia krę- gowego, i przechodząc stopniowo, po rozluźnieniu istniejących w tym ob- szarze napięć, do segmentów wyżej położonych. Mając na uwadze działanie odruchowe masażu, zabieg wykonuje się w kierunku od eksteroceptorów do komórek rogów tylnych rdzenia kręgowego. 2. Na początku zabiegu masuje się najpierw tkanki powierzchowne, przecho- dząc stopniowo do tkanek głębiej położonych. ' j 3. Podczas masażu tkanek miękkich stosuje się techniki masażu klasycznego.' jak głaskanie, rozcieranie, ugniatanie i wstrząsanie, odpowiednio do maso- wanej tkanki. W zależności od rodzaju zmian odruchowych i ich nasilenia stosuje się techniki specjalne w celu zmniejszenia występujących odrucho- wych zmian tkankowych. Do technik tych zalicza się: - chwyt przyśrubowania - polegający na przesuwaniu tkanki masowanej pal- cami piątym, czwartym i trzecim w kierunku przeciwstawnie ustawionego kciuka: Ryć. 79. Chwyt przyśrubowania. - chwyt zwijania — polegający na przesuwaniu tkanki łącznej odwiedzionymi kciukami i pozostałymi palcami dłoni; - chwyt popychania - polegający na krótkich posunięciach tkanki masowanej opuszkami palców; - chwyt podlopatkowy - polegający na rozcieraniu okolicy podłopatkowej i okolicy kąta dolnego łopatki; - chwyt piłowania - polegający na rozcieraniu tkanki między brzegami łokcio- wymi obu dłoni; 104 Ryć. 80. Chwyt zwijania. Ryć. 81. Chwyt podłopatkowy. Ryć. 82. Chwyt piłowania. Ryć. 83. Chwyt nadkolczysty. chwyt nadkolczysty - polegający na rozcieraniu okolic wyrostków ku stych przez uchwycenie tkanki masowanej między palce; chwyt sprężynowania tkanki piersiowej — polegający na zgodnym z wdechu i wydechu ucisku dłońmi masażysty dolnej części klatki pierś: pacjenta ze wspomaganiem fazy wydechu; po ok. 3-5 ruchach oddecho w końcowej fazie wdechu masażysta raptownie zwalnia ucisk klatki pi» wej, co powoduje nagłe rozprężenie klatki piersiowej pacjenta i nagłe p 106 nie powietrza; sprężynowanie klatki piersiowej stosuje się głównie w zro- stach opłucnowych; chwyt biodrowy - polegający na kolistym lub posuwistym rozcieraniu we- wnętrznej płaszczyzny kości biodrowej wzdłuż grzebienia kości biodrowej. Ryć. 84. Chwyt biodrowy. Masaż segmentamy stanowi silny bodziec dla organizmu. W celu uzyskania po- zytywnych wyników należy uwzględnić indywidualną zdolność odczynową ustro- Im większa liczba receptorów zostanie pobudzona, tym siła działającego bodźca . : większa i większe pobudzenie tkanek głębiej położonych. Zbyt silne dawki gą spowodować wystąpienie objawów paradoksalnych. Przeciętnie na cykl lecz- -zy składa się 10-20 zabiegów. W niektórych chorobach wystarczy jednak wyko- pie 3-5 zabiegów. Masaż wykonuje się 2-3 razy w tygodniu. W każdym przy- iku należy uwzględniać pełny obraz kliniczny choroby. Nieumiejętne wykonanie iegu może spowodować powstanie zmian odruchowych w innym miejscu i po- ;:-'rszenie się stanu chorego. Wskazaniami do stosowania masażu segmentamego są w zasadzie wszystkie roby, w których stosuje się masaż klasyczny, z tym że masaż segmentamy pó- ki inien być stosowany przede wszystkim w takich jednostkach chorobowych, których można stwierdzić zmiany odruchowe zarówno w segmencie, jak i poza Przeciwwskazaniami do masażu segmentamego są ostre stany zapalne, prze- ekłe choroby zakaźne, niewydolność krążenia, stany zawałowe, nowotwory. Poniżej przedstawiono umiejscowienie zmian neuroodruchowych charaktery- cznych dla chorób różnych narządów. Stosownie do występowania stref lub nktów zmienionych czynnościowo należy w masażu dobierać odpowiednie tech- -^i likwidujące oraz zmniejszające te zmiany. W l 10.1.1. Choroby serca « Zmiany występujące w obrębie segmentów C3_4, Thi_9 i L( po lewej stronie. Strefy nadwrażliwości bólowej (SNB) występują: - na górnej części m. czworobocznego po stronie lewej ^3-4) - poniżej obojczyka po stronie lewej (Th^) - w dolnej części mostka po stronie lewej (Tl^) - na łuku żebrowym lewym (Thg_9) „ - po lewej stronie między kręgosłupem a łopatką (Th3_6) - na bocznej lewej stronie klatki piersiowej (^7.9) Strefy zmian łącznotkankowych (SZŁ): - między brzegiem przyśrodkowym łopatki a kręgosłupem (Th3_g) - na lewym dolnym brzegu klatki piersiowej (Th7_9) - bocznie na klatce piersiowej (Th^) - w okolicy obojczyka lewego (Th;^) - w okolicy żeber po stronie lewej (€4) Strefy zmian w mięśniach (SZM): - brzeg m. czworobocznego po stronie lewej (€3) - brzeg m. podgrzebieniowego (Ths) - m. prostownik grzbietu (Ths^ i Thó) - brzeg m. czworobocznego (Tl^g) - m. obły większy (przyczep początkowy) (Th6) - m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy (€4) - m. piersiowy większy (część mostkowo-żebrowa) (Th3_4) - m. zębaty tylny górny (Th^) - m. piersiowy większy (Ths-s) - m. prosty brzucha (Thg_9) - m. biodrowy (^\l-\l) - mm. międzyżebrowe Strefy zmian okostnowych (SZO) mogą występować: - na żebrach, mostku i łopatce. Punkty maksymalne (PM) często występują w obrębie stref mięśniowych m- prostownika grzbietu, zębatego tylnego i piersiowego większego. ; Przy różnych objawach chorobowych występują punkty maksymalne w sposób szczególnie typowy: - zwężenie mięśnia żylnego lewego - SZŁ: na połączeniu żeber i mostka po stronie lewej (Th^) - SZM: m. piersiowy większy . (Th3_5) - m. biodrowy (Thn_i2) 108 yc. 85. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach serca: SNB strefy nadwrażliwości Slowej, SZM - strefy zmian mięśniowych, SZŁ - strefy zmian łącznotkankowych. t09 10.1.2. Choroby dróg oddechowych - SNB: powyżej i poniżej obojczyków - nad mostkiem - wzdłuż przebiegu żeber - w górnej części łopatek - SZŁ: na karku (€4) (Thz) (Th2_4) (Thg-io) (Th2_3) (€3) Ryć. 86. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach dróg oddechowych. 110 między kręgosłupem a łopatkami przykręgosłupowo po obu stronach powyżej obojczyków nad mostkiem po lewej i prawej stronie mostka SZM: płatowaty głowy m. czworoboczny m. równoległoboczny większy m. podgrzebieniowy m. międzyżebrowe na łukach żeber m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy m. piersiowy większy SZO: mostek, obojczyk, żebra i łopatki PM: czworoboczny poniżej obojczyka na łukach żeber (Th3-5) ('"13.9) (Th2) (Th2_5) (Ths^) (€3) (C3-t) (Th3_4) (Th^) ('"13.4) (Th6-9) (€3) (Th3_4) 10.1.3. Choroby dróg żółciowych i wątroby Zmiany odruchowe dotyczą segmentów Th^_io, €3 i CA po stronie prawej. W 1^ przypadków cholecystopatii może występować strefa przeczulicy nad prawym okiem oraz wzmożone napięcie w górnej części mięśnia lędźwiowego większego i mniejszego. Ze względu na ścisłe powiązania wątroby, dróg żółciowych z żołądkiem, jelitami i trzustką mogą również występować zmiany w odpowiednich segmentach po stronie lewej. - SNR: pod obojczykiem prawym (^3-4) - pod prawym łukiem żebrowym (Thg^o) - między kręgosłupem a przyśrodkowym brzegiem łopatki prawej (Th^y) - SZŁ: nad prawym obojczykiem (^3-4) - pod prawym łukiem żebrowym (Thg_)o) - w okolicy tylnej barku (^3-5) - między kręgosłupem a brzegiem przyśrodkowym - prawej łopatki (Th.^) - pod prawym dolnym kątem łopatki (Th^) - SZM: m. czworoboczny (^3-4) - m. zębaty (część dolna prawa) (Th^y) - m. prosty brzucha (Thg-io) - m. prostownik grzbietu (Th7_g) - m. obły większy (przyczep początkowy) (Th^) Ul - m. najszerszy grzbietu - SZO: mostek, żebra, łopatka i wyrostki kolczyste dolnych kręgów pierś wych - PM: tkanka łączna między kręgosłupem a brzegiem przyśrodkowym łopa (Thg_9) i (€3) stawy obojczykowo-mostkowe, bocznie na m. czworobot nym. Ryć. 87. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach dróg żółciowych i wątroby. 112 W kamicy żółciowej zwracają uwagę strefy w tkance łącznej powyżej obojczy- a (CA) i w mięśniu prostym brzucha (Thg_io). 0.1.4. Choroby nerek - SNB: obok kręgosłupa - wzdłuż m. prostego brzucha yc. 88. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach nerki prawej. 113 — obok spojenia łonowego (L,) SZŁ: przykręgosłupowo (Th7_n) obok górnej okolicy pośladków i w przebiegu (L^, S]) powięzi uda nad górnym brzegiem kości krzyżowej (S 1-3) w okolicy szyi (€4) w okolicy pachwinowej (Li) powyżej rzepki (I-'3_4) SZM: m. równolegloboczny większy m. krzyżowo-grzbietowy m. najszerszy grzbietu m. prosty brzucha m. biodrowo-lędźwiowy (Th4) C^IO-12) (Li) (Thio) (Thn-12) - SZO: kość krzyżowa, kość biodrowa, spojenie łonowe dolne żebra - PM: strefy łącznotkankowe na kości krzyżowej (Thio) i nad rzepką (1.3): strefy mięśniowe obok kręgosłupa w segmencie Th4; mięśniowe punkty maksymalne występują w okolicy połączenia mostka i obojczyka (Cy) i w mięśniu czworobocznym. W chorobach pęcherza moczowego można znaleźć zmiany odruchowe na dol- nej części pośladków, nad guzem kulszowym i wzdłuż grzebienia kości biodrowej. 10.1.5. Choroby kręgosłupa W procesach chorobowych ograniczonych zmiany występują głównie w segmen- tach objętych chorobą, choć mogą występować w innych segmentach ze względu na zaburzenia statyczne kręgosłupa spowodowane chorobą. SNB: przykręgosłupowo w obrębie segmentów SZŁ: przykręgosłupowo wzdłuż całego kręgosłupa SZM: m. płatowaty głowy m. czworoboczny m. prostownik grzbietu m. najszerszy grzbietu m. pośladkowy wielki m. biodrowo-lędźwiowy (€4, Th3_5, Thio. L2>1 (Cs-Lz) (€3) (C3^) (C^, Th3_5, Thio_i;) cnw (Sl-3) (Thu-Li) SZO: kość krzyżowa, kość kulszowa, wyrostki kolczyste żebra, kość biodro- wa, łopatki, mostek, krętaż kości udowej, spojenie łonowe PM: zależnie od umiejscowienia zmian chorobowych występują miejscowe zmiany w tkance łącznej i mięśniach. 114 SZM: m. czworoboczny lędźwi (Li-a) m. krzyżowo-grzbietowy (Li-z) m. pośladkowy wielki (L3, S^_^) m. biodrowo-lędźwiowy (Thn_i2) SZO: kość krzyżowa, kość biodrowa, kość łonowa PM: m. czworoboczny lędźwi. 10.1.7. Choroby stawów obręczy kończyny górnej i ramienia SNB: na karku obok kręgosłupa poniżej obojczyka na ramieniu SZŁ: między kręgosłupem a łopatką poniżej grzebienia łopatki w okolicy łuków żebrowych na ramieniu od przodu w zgięciu łokciowym (€3) (Th5^) (Thz) (€5) (Th3_6) (Th3) (Th5_7) (€5-6) (Ce, Thi) SZM: m. płatowaty głowy (€3) m. czworoboczny (^3-4) m. równoległoboczny większy (^3-6) m. podgrzebieniowy (Th3_4) m. najszerszy grzbietu (Thó-s) m. naramienny (€5) m. piersiowy większy (Th4) SZO: grzebień łopatki, mostek, obojczyk i nadkłykieć promieniowy i łokcio- wy kości ramieniowej PM: strefa łącznotkankowa w okolicy między łopatkowej, mięsień podgrze- bieniowy, mięsień piersiowy większy. 10.1.8. Choroby stawu łokciowego, przedramienia i ręki Zmiany występują w obrębie segmentów C3_g, Th]_3 po stronie chorej. - SNB: na karku (€3) obok kręgosłupa na ramieniu od tyłu poniżej obojczyka w obrębie mięśnia naramiennego na ramieniu od przodu (Th^) (C6, Tha) (Thz) (€3) W 117 Ryć. 91. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach stawów obręczy kończyny górnej i ramienia. - na przedramieniu - SZŁ: między kręgosłupem a łopatką - poniżej grzebienia łopatki - na ramieniu od przodu - na łukach żebrowych 118 (Th3^) (Th^) (€5, Thz) (Tłl5_7) ?yc. 92. Umiejscowienie stref odruchowych w chorobach stawu łokciowego, przedramienia ręki. w zgięciu łokciowym na przedramieniu po stronie łokciowej w stawie nadgarstkowym SZM: m. płatowaty głowy m. czworoboczny (Cg. Thi) (Th,) (Cfr;8) (€3) (€3-4) 119 m. równoległoboczny większy (Th3_5) m. podgrzebieniowy (Th^) m. naramienny (€5) m. dwugłowy ramienia (€5 i Th^) m. ramieniowo-promieniowy (Cg) m. zginacz łokciowy nadgarstka (Thi) m. przywodziciel kciuka (Cg) mm. międzykostne dłoniowe i grzbietowe (C^-g) SZO: grzebień łopatki, mostek, obojczyk, nadkłykieć promieniowy i łokcio- wy kości ramieniowej, wyrostki rylcowate promieniowe i łokciowe, kości śródręcza PM: strefa łącznotkankowa między łopatką a kręgosłupem, m. podgrzebie- niowy, m. ramieniowo-promieniowy, m. przywodziciel kciuka. 10.1.9. Choroby stawów kończyny dolnej Choroby stawów biodrowych i uda - SNB: w okolicy lędźwiowej powyżej grzebienia biodrowego po stronie cho- rej (Li_3) - w okolicy pośladkowej (Sz-a) - pasmo biodrowo-piszczelowe (L^) - SZŁ: okolica pośladkowa (L3, S^) - wzdłuż fałdy pośladkowej (^2-3) - w pachwinie (Li-2) - w okolicy stawu biodrowego (Li_2) - SZM: m. krzyżowo-grzbietowy (L^, S^) - m. pośladkowy wielki (L3, S^) - m. biodrowo-lędźwiowy (Thjo. 1^) - m. krawiecki (^2-3) - m. smukły (^2-3) .- SZO: grzebień kości biodrowej, kość krzyżowa, kość łonowa i krętaż kości udowej - PM: m. krzyżowo-grzbietowy, m. pośladkowy wielki. Choroby stawu kolanowego i podudzia - SNB: w okolicy lędźwiowej wzdłuż grzebienia kości biodrowej (L)) - okolica pośladkowa (83-4) - tylna powierzchnia uda (S^) - pasmo biodrowe piszczelowe (1-3) 120 - s ud Ryć. 95. U m. brzuchaty łydki m. płaszczkowaty m. krawiecki m. piszczelowy przedni (Sl-2) (Sl-2) (4-3) (LS) SZO: grzebień kości biodrowej, kość krzyżowa, kość łonowa, krętaż kości udowej, kość piszczelowa :?c. 95. Umiejscowienie stref odruchowych w bólach głowy. 123 - PM: m. krzyżowo-grzbietowy, m. pośladkowy wielki, m. brzuchaty łydki i m. piszczelowy przedni. 10.1.10. Bóle głowy Zmiany występują w obrębie segmentów szyjnych i piersiowych, przeważnie po- wyżej segmentu Th^ po obu stronach kręgosłupa. SNB: w okolicy krzyżowej w okolicy międzyłopatkowej po obu stronach kręgosłupa poniżej obojczyków SZŁ: okolica potyliczna w okolicy międzyłopatkowej w grzbietowym segmencie skórnym powyżej obojczyków w linii sutkowej od sutków w górę SZM: m. potyliczny poprzeczny (przyczep) m. czworoboczny (część zstępująca) m. równoległoboczny (przyczep) m. podgrzebieniowy m. mostkowo-obojczykowo-sutkowy m. piersiowy większy (część obojczykowa) (C3-t) (Th3_5) (Thg.9) (Thz) (€3) (Th3_6) (Thm-n) (€3-4) (Th3^) (€3) (C3-4) (Th^) (Th3^) (€3) (C5 i Th2-4) - SZO: łopatka, wyrostek barkowy łopatki, kresa karkowa - PM: kreska karkowa, m. podgrzebieniowy, m. piersiowy większy (część obojczykowa). 10.2. Masaż łącznotkankowy Masaż odruchowy stref tkanki łącznej został opisany w 1929 r. przez Elżbietę Dic- ke. Technika tego masażu jest specyficzna i polega na^rozctórariiu małymi ruchami palców: drugiego, trzeciego i czwartego miejsc wrażliwych w tkance łącznej. Pa- cjent odczuwa ten zabieg jako cięcia lub zadraśnięcia, tak jakby masaż wykonywa- ny był paznokciem. Zależnie od przesuwanej warstwy tkanki łącznej w czasie za- biegu rozróżnia się trzy techniki: 1) technikę skórną, 2) technikę podskórną, 3) technikę powięziową. Masaż łącznotkankowy można wykonywać w pozycji siedzącej, leżącej na boku lub leżącej tyłem. Najkorzystniejszą pozycją jest leżenie na boku ze względu 124 na dobre rozluźnienie pacjenta i dobry dostęp do masowanych tkanek. Masaż po- winno się wykonywać tą ręką, która jest zgodna z leczoną stroną pacjenta (np. pra- wy brzeg kości krzyżowej - prawą ręką). Masaż wykonuje się opuszkami palców trzeciego i czwartego przy wyprostowanym stawie nadgarstkowym. Przesuwanie tkanki łącznej następuje za pomocą całej kończyny górnej. Gdy tkanka łączna jest mocno napięta, ręka nie pracująca musi być użyta jako ręka stabilizująca staw nad- garstkowy ręki pracującej, co pozwala na równomierne obciążenie obu kończyn. Powierzchowny masaż łącznotkankowy wykonuje się, gdy powłoki ciała są mocno'napięte. Wynika to z powiązań tej tkanki z autonomicznym układem nerwo- wym. Zmniejszenie napięć i uzyskanie możliwości przesuwania tkanki wpływa na zaburzenia czynnościowe narządów wewnętrznych, co znajduje zastosowanie w le- czeniu chorób wewnętrznych. Technika zabiegu polega na powierzchownych prze- sunięciach tkanki łącznej od brzegów kości i mięśni. Podstawową zasadą jest prze- suwanie tkanki masowanej, a nie uciskanie jej. Podczas zabiegu należy kolejno masować strefy zmian łącznotkankowych przy brzegu kości krzyżowej, okolicy sta- wu krzyźowo-biodrowego i okolicy krętaźa większego. Następnie masuje się okoli- ce od wyrostków kolczystych do bocznej strony ciała, w okolicy mięśnia prostow- nika grzbietu i na brzegach łopatki. Ryć. 96. Schemat opracowywania zmian tącznotkankowych. W czasie zabiegów na brzegu kości krzyżowej i okolicy stawu krzyżowo-biod- rowego mogą występować okresowo swędzenia na łopatce oraz bóle głowy, jeżeli zabieg nie jest wykonywany poprawnie technicznie. Reakcje te znikają, gdy zabieg zostanie powtórzony dokładnie. Reakcje wywoływane przez, masaż tkanki łącznej można podzielić na: - subiektywne odczucia pacjenta, - reakcje tkanki skórnej, - reakcje nerwowe, - reakcje opóźnione. Subiektywne odczucia pacjenta - „cięcia" występują zawsze, gdy istnieją ner- woodruchowe strefy łącznotkankowe. Wrażenia te są uzależnione od napięcia tkan- ki; im większe zmiany łącznotkankowe, tym silniejsze jest wrażenie tnące. Po pierwszych 3-5 zabiegach mogą pozostawać niebieskie plamy na skórze wskutek minimalnych wybroczyn miąższowych. Plamy te są niebolesne. Jeżeli prze- barwienia są bolesne, oznacza to, że masaż wykonany był z uciskiem i zbyt twardo, co jest błędem w sposobie wykonywania masażu. Reakcje nerwowe objawiają się uczuciem gorąca, złagodzeniem bólu, wzmożoną potliwością oraz przestrojeniem układu nerwowego autonomicznego. Reakcja opóźniona występuje po ok. 2 h po zabiegu. Pacjent odczuwa zmęcze- nie jako reakcję wzmożonego napięcia układu przywspółczulnego. Zjawisko to jest normalnym objawem pozabiegowym i wystarczy 30-minutowy odpoczynek do usu- nięcia tego zmęczenia. Często może wystąpić objaw wzmożonego łaknienia i pra- gnienia oraz potrzeba oddawania moczu. Objawy te występują głównie w pierwszej fazie korzystania z zabiegów, w końcowej zaś są znacznie słabsze lub wcale nie występują. Typowe reakcje dla masażu tkanki łącznej mogą być wykorzystywane w lecze- niu chorób naczyń, zaburzeń czynności tarczycy i chorób nerek. 10.3. Masaż okostnowy Masaż okostnowy po raz pierwszy zastosował Yogler w 1928 r. jako skuteczną me- todę terapii neuroodruchowej. Metoda ta polega na uciskowym, punktowym ma- sażu odpowiednich powierzchni kostnych. Oddziaływanie masażu polega na miej- scowym pobudzeniu przekrwienia i regeneracji komórek w tkance kostnej oraz na neuroodruchowym wpływie na narządy, które zostaną pobudzone razem z po- wierzchnią tkanki kostnej. Wewnętrzna struktura okostnej i warstwa rozrodcza okostnej spełniają ważne zadania w fizjologicznym wzroście trzonu kości i w rege- neracji uszkodzonej kości. Szczególnie dobrze znane są zaniki kostne, do których dochodzi w przewlekłych chorobach reumatycznych czy chorobie Sudecka, w któ- rych zaburzone jest działanie czynnika uciskowego na tkankę kostną. Wiele badań fizjologicznych (Pawłów, Sperczusky, Ricker) udowodniło, że bodziec ucisku skie- rowany na okostną wywołuje reakcje odruchowe w tkankach i narządach unerwio- nych przez ten sam segment rdzenia kręgowego co stymulowana okostną. Charak- 126 terystyczne jest to, że zmiany w tkankach zmierzają do funkcjonalnego optimum, np. stany spastyczne zanikają i powraca normalne napięcie. Zjawisko to potwier- dzają. badania kliniczne pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych i żołądka, w któ- rych obserwowano po masażu złagodzenie zaburzeń czynnościowych. Efekt ten wykorzystuje się też do zmniejszania bólu w stanach skurczowych mięśni lub ob- niżenia przekrwienia w następstwie zaburzeń naczynioruchowych. Wrażliwość uciskowa okostnej ma również duże znaczenie diagnostyczne w lo- kalizacji chorób zwyrodnieniowych kręgosłupa. Wskazaniami do masażu okostnego jest wiele chorób występujących w obrębie głowy i tułowia. Są to: naczynioruchowe bóle głowy, katar atroficzny, przewlekłe choroby kręgosłupa, przeciążeniowe bóle krzyża, bóle krzyża związane z zadaw- nionymi chorobami miednicy mniejszej, stany po zapaleniu płuc, owrzodzenia żołądka i dwunastnicy (nieostre), spastyczne zaburzenia czynności pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zmiany zwyrodniające stawów, stany po zwichnię- ciach i złamaniach kości, zwłaszcza po długotrwałym unieruchomieniu. Technika masażu okostnowego polega na wykonywaniu zabiegu u pacjenta w pozycji leżącej lub siedzącej z zachowaniem ogólnych zasad masażu. Ucisk wy- konuje się opuszką kciuka lub palca wskazującego. Ryć. 97. Techniki ucisku stosowane w masażu punktowym okostnej. 127 W punkcie masażu należy „odsunąć" mięśnie, aby osiągnąć możliwie bliski kontakt z kością. Gdy palec uciskający odczuwa opór tkanki kostnej, należy wyko- nać nim kilka małych ruchów obrotowych na powierzchni ok. 5 mm. Następnie na krótko zmniejsza się nacisk, bez odrywania palca od miejsca zabiegu. Mały okrężny ruch nie może mieć charakteru wiercącego. Masaż jednego punktu trwa 4-10 s. Zabieg w tym samym punkcie można powtórzyć za 1-A min. Na zakończenie masażu każdego punktu należy zastosować głaskanie głębokie opuszkami palców lub kłębem w miejscu zabiegu. Przy zabiegach na klatce piersio- wej masaż powinien być zsynchronizowany z oddechem pacjenta. Palec masująca wprowadza się do tkanki w fazie wydechu, aby na początku fazy wydechu zastoso- wać ucisk. Przeciętny czas jednego zabiegu wynosi ok. 20 min i zależy od liczby masowa- nych punktów okostnowych. Częstotliwość wykonywania zabiegów zależy od ro- dzaju choroby. W ostrych stanach chorobowych stosuje się 1-3 zabiegi w ciągu ty- godnia. Optymalna częstotliwość zabiegów jest trudna do ustalenia i wymaga znacznej praktyki i indywidualizacji postępowania. Wyboru punktów okostnowych do masażu dokonuje się mając na uwadze: 1. Czy celowe jest bezpośrednie oddziaływanie na ogniska chorobowe (np. w przypadku nieprawidłowego rozwoju kości, przewlekłego zapalenia kości. zmian nowotworowych kości itp.). 2. Czy masaż punktu wywoła reakcję neuroodruchową na podstawie budowy anatomiczno-fizjologicznej. 3. Czy jest dostępna tkanka okostnowa do poprawnego technicznie wykonania zabiegu (bliskość położenia pod skórą). Punkty okostnowe nie zostały jesz- cze tak dokładnie opisane jak strefy Heada. W związku z tym uważam za ce- lowe podanie najważniejszych pól występowania punktów okostnowych w chorobach narządów wewnętrznych: a) dla głowy: grzebień łopatki, kręgosłup szyjny, potylica, wyrostki sutkowe, łuki jarzmowe, b) dla serca: 1-6 żebro po stronie lewej, mostek, c) dla dróg żółciowych: prawy łuk żebrowy, mostek żebra po stronie grzbie- towej w linii środkowej łopatki, d) dla żołądka i dwunastnicy: łuki żebrowe po obu stronach oraz dolna część mostka, e) dla moczowodów: dwa 12 żebra i grzebienie kości biodrowej, f) dla narządów miednicy mniejszej: grzebień kości biodrowej, kość krzyżowa, czwarty i piąty krąg lędźwiowy. Masaż okostnej głowy wykonuje się na punktach okostnowych kości potylicz- nej, wyrostków sutkowatych, łuków jarzmowych kości szczękowej. W przypadku występowania bólów głowy zaleca się rozpocząć zabiegi na grzebieniu łopatki, na wyrostkach poprzecznych dolnych kręgów szyjnych. W obrębie klatki piersiowej wykonuje się zabiegi w chorobach serca, układu oddychania i narządów położonych w nadbrzuszu. Ryć. 98. Masaż punktowy ścięgna Achillesa. Ryć. 99. Masaż punktowy wyrostka poprzecznego. W zaburzeniach dróg żółciowych punkty okostnowe znajdują się na prawych łukach żebrowych i mostku, w chorobach żołądka i dwunastnicy punkty znajdują się na łukach żebrowych po obu stronach oraz często w okolicy łopatki. Choroby kręgosłupa powodują występowanie punktów okostnowych na wyrost- kach poprzecznych. Słabsze bodźce należy stosować na odcinku szyjnym krę- gosłupa, mocniejsze zaś w odcinku lędźwiowym. Szczególną uwagę należy zwró- cić na rozluźnienie pacjenta i przesunięcie w bok mięśnia prostego grzbietu. 129 W obszarze miednicy punkty okostnowe występują na grzbietowej powierzchni kości krzyżowej, okolicy stawu krzyżowo-biodrowego, grzebienia kości biodrowej i guza kulszowego. W obrębie kończyn zabiegi stosuje się głównie w zaburzeniach funkcjonalnych i zwyrodnieniowych stawów, procesach neurodystroficznych i chorobach naczyń obwodowych. Przeciwwskazaniami do stosowania masażu okostnowego są: osteoporoza, oste- omalacja, pierwotne i przerzutowe guzy kości, pourazowe uszkodzenia kości w okresie wymagającym unieruchomienia oraz ostre stany zapalne w obrębie tkan- ki kostnej. 10.4. Masaż izometryczny \y Masaż izometryczny wpływa na przyrost masy i siły mięśni. Sposób wykonywania składa się z trzech faz: '"' ~^~—'" 1. Faza przygotowawcza - trwająca ok. 8 min. W fazie tej wykonuje się kla- syczny masaż wybranego mięśnia, stosując naprzemiennie głaskanie, rozcie- ranie i ugniatanie. Celem tej fazy jest uzyskanie przekrwienia mięśnia i po- budzenia proprioceptorów. 2. Faza właściwa. W fazie tej masaż wykonuje się następująco: - na mięśniu znajdującym się w skurczu izometrycznym (czas trwania skur- czu 5-20 s) wykonuje się intensywne rozcieranie lub wibrację; - w przerwach między skurczami trwającymi ok. 30 s stosuje się wstrząsa- nie w celu rozluźnienia mięśnia; - cykl skurczu i przerwy powtarza się 6-12 razy w czasie jednego zabiegu. 3. Faza końcowa. W fazie końcowej wykonuje się masaż klasyczny techniką głaskania, ugniatania i wstrząsania przez ok. 5 min w celu zmniejszenia po- wysiłkowego napięcia mięśni. Jak wynika z powyższego, masaż izometryczny składa się z kilku kolejnych, maksymalnych izometrycznych napięć mięśnia. Od treningu izometrycznego różni się głównie stosowaniem masażu na mięśniu będącym w skurczu oraz rozpoczę- ciem i zakończeniem zabiegu masażem klasycznym. Masaż izometryczny można stosować codziennie przez miesiąc lub trzy razy w tygodniu przez trzy miesiące w połączeniu z innymi zabiegami. Podczas stoso- wania masażu izometrycznego obserwowano w pierwszym okresie trwającym ok. 12 dni zmniejszenie się obwodów masowanej kończyny przy równoczesnym przy- roście siły. Zjawisko to jest tłumaczone szybkim redukowaniem tkanki tłuszczowej, co w efekcie zmniejsza obwód kończyny. Ten charakter zmian nie występuje u osób z cienką podściółką tłuszczową. Po cyklu zabiegów obserwowano ok. 20% przyrost siły mięśniowej. Masaż izuiiieliyez.ny można wykonywać na jednorodnych grupach mięśni lub na poszczególnych mięśniach. Pozycje do masaży należy dobierać w taki sposób, aby uzyskać silny skurcz izometryczny mięśnia bez zewnętrznych obciążeń. Przy- 130 rost siły i masy mięśni jest reakcją adaptacyjną ustroju oa ciążenia. W tym celu konieczna jest impulsacja ośrodkowego i Przyrost masy i siły mięśni pod wpływem masażu izometrycznepfjiBtfDE—- czony w czasie. Początkowo szybki, w miarę upływu czasu wolniejszy, aż do wy- stąpienia „plateau", kiedy to ustrój przestaje reagować na ten rodzaj obciążam- Okres ten występuje po ok. 9-12 miesiącach stosowania zabiegów. 10.5. Drenaż limfatyczny Termin „drenaż limfatyczny" oznacza środki i metody biernego ułatwiania przepływu chłonki u chorych z obrzękami chłonnymi. Chłonka powstaje w wyniku przenikania płynu pozakomórkowego do włosowatych naczyń chłonnych umiejsco- wionych w przestrzeniach międzykomórkowych. Przemieszczanie się chłonki od- bywa się w naczyniach chłonnych przez węzły chłonne, pnie i przewody chłonne, które uchodzą do uktadu żylnego. Przepływ chtonki jest uzależniony od: - ilości powstawania płynów w przestrzeniach międzykomórkowych, - drożności przepływu płynów tkankowych z przestrzeni międzykomórko- wych do włosowatych naczyń chłonnych, - czynników oddziałujących na ruch chłonki w naczyniach, węzłach i przewo- dach chłonnych. Przepływ chłonki zapewniają ruchy tkanek, głównie mięśniowej (pompa mię- śniowa), skurcze ścian naczyń chłonnych (pompa chłonna) i fala tętna. Fizjologicz- ny przepływ chłonki zależy od skurczu mięśni szkieletowych, ruchów oddecho- wych klatki piersiowej i działania tłoczni brzusznej, wywołujących działanie ssące w'układzie chłonnym, czynność ssącą serca, tętnienie naczyń tętniczych. Woźniewski jako czynniki sprzyjające rozwojowi obrzęku chłonnego wymie- nia: - wzrost ciśnienia tętniczego - pojemnościowa niewydolność przepływu chłonki, - wzrost ciśnienia żylnego - hemodynamiczna niewydolność przepływu chłonki, - zwiększoną przepuszczalność naczyń krwionośnych włosowatych wskutek stanów zapalnych, pourazowych, zmniejszonego dopływu tlenu do tkanek, - wzmożoną czynność narządów, nadmierny wysiłek mięśniowy. Obrzęk chłonny, jako nadmiar płynu, powoduje rozciąganie tkanek, utratę ich napięcia oraz niewydolność naczyń chłonnych. Może to prowadzić do zmian zwłóknieniowych i powstawania nieodwracalnego obrzęku kończyny. Fizjoterapeutycznie odpływ chłonki można wspomagać przez: 1) czynny drenaż chłonny - wykorzystanie zjawiska pompy mięśniowej, ujem- nego ciśnienia w klatce piersiowej, drenażu przeponowego, 2) grawitacyjny drenaż chłonny - wykorzystanie siły grawitacji do przepływu chłonki - odpowiednie ułożenie kończyn lub tułowia, 131 3) bierny drenaż chłonny - wykorzystanie mechanicznej kompresji za pomocą masażu klasycznego, urządzeń pneumatycznych, elastycznych rękawów i pończoch. Dobierając metody dla chorych z obrzękami chłonnymi kończyn, należy elimi- nować te czynniki, które zwiększają tworzenie się płynów tkankowych. Są to bodź- ce cieplne, nadmierna praca mięśni, zbyt intensywny masaż. Masaż drenujący może być za mocnym bodźcem mechanicznym dla wrażliwych naczyń chłonnych. Ca- sley-Smith podaje, że bezpieczne ciśnienie ucisku nie powinno przekraczać 100 g/cm (75 mm Hg). Ma to szczególne znaczenie u chorych, u których konieczne jest utworzenie lub odtworzenie dróg odpływu chłonki. Inne badania określają maksymalne ciśnienie nie powodujące zapadania naczyń chłonnych na 60 g/cm (45 mm Hg). Drenaż ręczny wymaga dużego doświadczenia i doskonałości tech- nicznej, zwłaszcza wobec dużej wrażliwości naczyń chłonnych na czynniki mecha- niczne i możliwość łatwego ich uszkodzenia. FrzyKiadOwa osnowa masażu uspriiwnittj^ ^^^^^^» i^.^:oi: .„*. sażu wirowego i podwodnego. Ciśnienie hydrostatyczne wywiera nacisk na naczy- nia źylne i chłonne oraz na zakończenia nerwów czuciowych w skórze i związane z tym działanie reflektoryczne. Wypór hydrostatyczny jest to siła wznosząca wynikająca z prawa Archimedesa, dająca pozorne obniżenie ciężaru ciała zanurzonego w wodzie. Zjawisko to często jest wykorzystywane w fizjoterapii do odciążania mięśni przy osłabieniu ich siły. Ciśnienie hydrodynamiczne powstaje pod wpływem wymuszonego ruchu stru- mienia wody lub pod wpływem ruchu ciała zanur^onego^wJvodzie^ W masażu źródłem ciśnienia hydrodynamicznego są różnego typu urządzenia wytwarzające strumień wody, który, skierowany na tkanki masowane, stanowi bodziec mecha- niczny. 11.1. Masaż wirowy Temperatura wody powinna wynosić 37-38°C. Ruch wirowy wody uzyskuje się za pomocą specjalnych urządzeń wstawionych do wanny, działających na zasadzie pompy ssąco^tłoczące^ i mających regulację intensywności wirowania wody. Ilość wody w wannie powinna być taka, aby konc^yn^poddana zabiegowi nie opierała się o dno. Ruch wirowy wody jest łagodnym bodźcem wpływającym na zwiększe- nie przepływu krwi i chłonki, usprawnienie przemiany materii w tkankach, rozluź- nienie zbliznowaceń i przykurczów tkanek. Zadaniem masażu jest zmniejszenie za- stoju źylnego i obrzęków w tkankach przez usprawnienie krążenia obwodowego. Ciepła woda i jej działanie mechaniczne wpływają na zmniejszenie napięcia mię- śni, usprawniają koordynację nerwowo-mięśniową, a działanie masażu wirowego można porównać z działaniem technik rozcierania i oklepywania masażu klasycz- nego. Masaże wirowe kończyn dolnych lub górnych wykonuje się przez 10-15 dni, w zależności od wskazań codziennie lub co drugi dzień. Czas zabiegu wynosi 135 Ryć. 100. Różne typy urządzeń do masażu wirowego kończyn. 10-20 min. Zabieg masażu wirowego kończyny górnej wykonuje się w pozycji sie- dzącej na krześle o regulowanej wysokości. Zabieg na obu kończynach górnych można wykonywać w dwu wanienkach do masażu równocześnie dla obu kończyn lub w jednej wannie, wykonując zabieg najpierw na jednej kończynie następnie na drugiej. W tym przypadku czas zabiegu dzieli się na połowę. Masaż wirowy kończyn dolnych można wykonywać dla obu kończyn równo- cześnie. Po zabiegu każdorazowo wannę należy opróżnić z wody, umyć, a okreso- wo zdezynfekować. Wskazaniami do stosowania masaży wirowych są: 1. Choroby układu krążenia: zwężające zapalenie tętnic, stany po zakrzepach żylnych, choroba Raynauda, samoistna sinica kończyn, stany po od- mrożeniach, stany po chirurgicznym leczeniu żylaków. 2. Choroby reumatyczne: gościec przewlekły postępujący, stany zwyrodnienio- we stawów, gościec tkanek miękkich. 3. Choroby ortopedyczne i urazowe: stany pourazowe tkanek miękkich, stany pourazowe więzadeł, torebek stawowych, stany pourazowe kości i stawów, zmiany w narządach ruchu powstałe z przeciążenia, stany po chorobie He- inego-Medina, stany po chirurgicznym leczeniu narządów ruchu, zespół cho- roby wibracyjnej. Przeciwwskazaniami do stosowania masażu wirowego są: ropne i alergiczne choroby skóry, mewy goj one blizny, ostre stany zapalne, ogólne i miejscowe, nie- pełny zrost kostny i odwapnienia kości. 136 11.2. Masaż podwodny Masaż podwodny jest połączeniem kąpieli wodnej w odpowiedniej wannie z pod- ^^SA^. '1^1-^1 -* i i ^ i ł-T.łi^^^^""' wodnymjlatrygkiem o określonym crómeiyu. Ciśnienie strumienia jest wytwarzane w specjalnym urządzeniu zwanym tangentorem, pozwalającym na dowolną regula- cję tego ciśnienia. Strumień wody z tangentora jest skierowany na zanurzone w wo- dzie tkanki masowane, za pomocą elastycznego węża zakończonego wymienną na- sadką. Rodzaj stosowanej nasadki, odległość prowadzenia nasadki od powierzchni ciała oraz kąt padania strumienia wody na tkanki masowane wpływają na siłę bodź- ca masażu podwodnego. Zależnie od przekroju rozróżnia się następujące nasadki: „deszczową", „żabi pyszczek", wirującą, wgniatającą o różnych przekrojach. Wanna do masażu podwodnego powinna być wystarczająco duża, aby pacjent mógł się w niej całkowicie zanurzyć. Najmniejsze dopuszczalne wymiary we- wnętrzne są następujące: długość 200 cm, szerokość 90 cm, głębokość 60 cm. Wan- /\ f\ Q Ryć. 101. Rodzaje nasadek stosowanych w masażu podwodnym: a - „deszczowa", b - „żabi pyszczek", c - wirująca, d - wgniatającą. ; Ryć. 102. Wanna do masażu podwodnego w kształcie motyla. 137 Ryć. 103. Wielofunkcyjna wanna używana również do masażu podwodnego. na do masażu powinna być dostępna ze wszystkich stron. Może to być wanna pro- stokątna luh w kształcie motyla, która umożliwia wykonywanie ćwiczeń ruchowych w wodzie. Aktualnie produkowane wanny do masażu podwodnego wy- konywane są z tworzywa sztucznego, co podnosi ich walory estetyczne i higienicz- ne. Prawidłowo wykonany zabieg wymaga, aby pacjent po wejściu do wanny stop- niowo zanurzył się, wygodnie ułożył i całkowicie się odprężył. Po około 5 min na- stępuje przystosowanie się układu krążenia do ciśnienia hydrostatycznego wody. Dopiero po spełnieniu tego warunku można przystąpić do zabiegu masażu. Odpo- wiednio do wskazań zabieg można wykonywać na całym ciele bądź na poszczegól- nych odcinkach ciała funkcjonalnie związanych ze sobą. Masaż całkowity rozpo- czyna się od masażu kończyn dolnych, górnych, a następnie przechodzi się do masażu tułowia. Czas takiego zabiegu zamyka się w granicach 5-20 min. Zabieg stosuje się w zasadzie co drugi dzień. Na jedną kurację składa się 10-20 zabiegów. Temperatura wody w wannie, stosownie do wskazań, zamyka się w granicach 36-40°C. Ciśnienie strumienia wody waha się w granicach od 0,5 do 3 atm.* Opty- malne ciśnienie wywołuje przyjemne wrażenie ciepła i zaróżowienie skóry. Od- ległość nasadki od powierzchni skóry powinna wynosić 10—30 cm. Strumień wody padający pod kątem prostym działa na tkanki głębiej położone. Rodzaj nasadki do- biera się odpowiednio do wskazań lekarskich; zależnie od wartości ciśnienia i wiel- * l atm = 1,01325 • 10-1 MPa. 138 kości przekroju nasadki można oddziaływać na warstwy tkanek powierzchownych lub na tkanki i narządy położone głębiej. Masaż kończyn wykonuje się od części dystalnych kończyn w kierunku doser- cowym, wzdłuż osi długiej kończyny. Kierunek prowadzenia strumienia wody po tkankach masowanych powinien uwzględniać topograficzny przebieg tych tkanek. Należy unikać kierowania silnego strumienia na brzegi kości (zwłaszcza u osób szczupłych i dzieci), na świeże blizny, narządy płciowe, doły podkolanowe i łokcio- we oraz w miejscach powierzchownego przebiegu nerwów obwodowych. Często miejsca tkliwe chroni masażysta za pomocą swej dłoni umieszczonej płasko nad tymi miejscami. Na tylnej powierzchni tułowia strumień wody można prowadzić wzdłuż prze- biegu mięśni powierzchownych i głębokich grzbietu oraz wzdłuż przebiegu prze- strzeni międzyżebrowych. Miejscami wrażliwymi są okolice nerek, wyrostków kol- czystych i grzebieni łopatek. W masażu przedniej powierzchni tułowia masaż podwodny wykonuje się na klatce piersiowej w kierunku od mostka do pachy i od mostka wzdłuż przestrzeni międzyżebrowych. U kobiet nie należy wykonywać masażu piersi. Masaż brzucha wykonuje się nasadką o szerokim przekroju, prowadząc strumień wodny koliście, zgodnie z ru- chem wskazówek zegara. Zasady wykonywania zabiegów częściowych zależą od rodzaju choroby i są na- stępujące: 1. W nerwobólach wykonuje się najpierw masaż kończyny zdrowej, następnie chorej. Masaż powinien być łagodny i powinien obejmować powierzchnię unerwioną przez dany nerw wzdłuż całego przebiegu nerwu oraz splotu, z którego ten nerw wychodzi. 2. W przypadku stanów po złamaniach wykonuje się delikatny masaż okolicy złamania oraz masaż okolic stawów, które były unieruchomione na skutek złamania, oraz masaż mięśni osłabionych wskutek bezczynności. Na mięśnie te stosuje się masaż o dość dużym ciśnieniu, z zastosowaniem nasadki o wąskim przekroju. 3. We wzmożonym napięciu mięśniowym wykonuje się masaż strumieniem de- likatnym i nasadką o szerokim przekroju, często z domieszką powietrza. Masaż podwodny wpływa na wzrost elastyczności skóry, zmniejsza bolesność stawów, wpływa na zwiększenie ruchomości stawów. Poprawia ukrwienie tkanek miękkich oraz wpływa na ich elastyczność i napięcie. Wskazaniami do masażu podwodnego są: 1. Choroby układu kostno-stawowego - przewlekłe zapalenia stawów, choroba zwyrodnieniowa stawów, stany po zwichnięciach i skręceniach, uszkodzenia łąkotki i aparatu więzadłowego kolana, stany po złamaniach kości, stany po amputacjach, wady postawy. 2. Choroby układu mięśniowego - zaniki mięśni po unieruchomieniu, nie- dowłady mięśni, poporodowe zwiotczenie mięśni brzucha, stany prze- ciążeniowe po pracy statycznej i dynamicznej mięśni. 139 3. Niektóre choroby skóry i tkanki podskórnej - zrosty pooperacyjne, niepra- widłowe odkładanie się tkanki tłuszczowej, nadmierna wiotkość tkanki skór- nej. 4. Choroby układu nerwowego - przewlekłe nerwobóle, neurogenne zaniki mięśni, zespół rwy kulszowej, uszkodzenia nerwów obwodowych. 5. Choroby układu krążenia - obrzęki limfatyczne, zakrzepowe zapalenia żył pooperacyjne i poporodowe (ostrożnie i po upływie 6 miesięcy). Przeciwwskazaniami do masażu podwodnego są choroby skóry przebiegające ze zmianami ropnymi i wypryskowymi, niewygojone rany pourazowe i pozabiego- we, ostre stany zapalne, stany zagrażające krwawieniem. 11.3. Masaż z katedry natryskowej Masaż ten wykonuje się pod dość znacznym ciśnieniem (1,5-3 atm.), w pozycji stojącej pacjenta w odległości ok. 4 m od katedry natryskowej. Katedra natryskowa umożliwia regulację ciśnienia strumienia wody oraz stosowanie wody o zmiennej temperaturze. Strumień wody jest kierowany na pacjenta przez krótki wąż gumowy zakończony nasadką o średnicy ok. l cm. Wykorzystując specjalne urządzenie w katedrze natryskowej strumień wody można automatycznie przerwać i włączyć, przez co uzyskuje się uderzenia bicza o b Ryć. 104. Schemat prowadzenia strumienia wody w natrysku biczowym. 140 wodnego. Masaż wykonywany z zastosowaniem 2-3 atm. nosi nazwę natrysku szkockiego. Do wykonania tego zabiegu używa się na przemian wody gorącej i zimnej. Wodę o temperaturze 37^2°C stosuje się przez pół do jednej minuty, na- stępnie przez kilka sekund stosuje się wodę zimną o temperaturze 10-15°C. Po kil- kakrotnych zmianach po upływie ok. 3-5 min zabieg należy zakończyć, stosując natrysk zimną wodą. Inną odmianą, znacznie łagodniej działającą, jest natrysk wa- chlarwwaty. Nasadka jest stosowana ma szczelinowaty otwór, który powoduje, że strumień wody przybiera kształt wachlarza. Zabiegi z katedry natryskowej można stosować na różne okolice ciała, stosownie do wskazań. Zabiegi na brzuch stosuje się w przypadku osłabionej czynności motorycznej żołądka i jelit, na klatkę piersiową w przewlekłych nieżytach dróg oddechowych, na plecy i krzyż w zaburzeniach czynności narządów płciowych. Na okolice koń- czyn zabiegi stosuje się w przypadkach przewlekłego gośćca, przykurczów stawów, w stanach pourazowych narządów ruchu, w nerwobólach, zanikach mięśni. Nie należy stosować natrysków w miażdżycy tętnic, w chorobie nadciśnienio- wej u osób w podeszłym wieku, w niewyrównanych wadach serca. Ryć. 105. Schemat prowadzenia strumienia wody podczas masażu natryskowego: a - pod- udzi, b - kończyn dolnych. Masaż przyrządowy Jak wynika z przedstawionej na wstępie klasyfikacji masażu leczniczego, masaż przyrządowy stanowi rodzaj masażu, w którym stosuje się różne aparaty stano- wiące źródło bodźców dla tkanek masowanych. Najczęściej są to aparaty wytwa- rzające wibrację lub wstrząsanie oraz zmienne ciśnienie, które to czynniki, działając na tkanki, powodują występowanie odpowiednich odczynów. Ryć. 106. Schemat działania urządzenia do masażu z napędem elektrycznym. 12.1. Masaż wibracyjny Źródłem wibracji stosowanej w masażu są najczęściej ręczne aparaty wibracyjne napędzane prądem elektrycznym, sprężonym powietrzem lub ciśnieniem wody. Za wibrację uważa się drgania o częstotliwości powyżej 500 drgań na minutę i o am- plitudzie drgań ciała drgającego do l cm, w odróżnieniu od wstrząsania, gdzie czę- stotliwość jegt znacznie mniejsza i wynosi 30—300 drgań na minutę, amplituda zaś waha się od 10 do 50 cm. Giinter wyróżnia wibrację ogólną stosowaną, na dwie okolice zabiegowe (klat- ka piersiowa, mięśnie brzucha itp.) oraz wibrację wybiórczą, stosowaną na poje- dyncze włókna mięśniowe o podwyższonym napięciu, znajdujące się w obrębie da- 142 nego mięśnia. Wibrację wybiórczą należy wykonywać w ten sposób, aby na l s przypadało 8-11 drgań, a wibrujący palec szybko operował w rejonie tkanek o podwyższonym napięciu. Często po krótkim czasie (2-5 min) można wyczuć zmniejszenie się napięcia. Podstawowa zasada wibracji mówi, że im bardziej napięty jest dany obszar tka- nek, tym delikatniej musi być wykonana wibracja. W przypadkach występowania płaskich i szerokich stref napięcia należy daną grupę mięśni wibrować płasko leżącą ręką. Aparatem wibracyjnym nie uzyskuje się nigdy takiego efektu, jaki daje wibra- cja wykonana ręcznie, ponieważ amplituda i szybkość wibracji w toku zabiegu mu- szą być stale optymalnie dopasowane do stopnia napięcia mięśni i powstających w nich zmian. Pewnego rodzaju dopasowanie, i to tylko w zakresie amplitudy i siły ucisku, możliwe jest przy wykonywaniu wibracji pośredniej, polegającej na tym, że aparat wibracyjny działa na rękę masującego. Często przy takiej modyfikacji czę- stotliwość jest za wysoka, a amplituda za mała, aby stan podwyższonego napięcia uległ zmianie. W czasie zabiegów wibracji ogólnej najczęściej stosuje się aparaty Akwawi- bron i Redor. Aparat Akwawibron jest ręcznym aparatem wibracyjnym, w którym źródłem drgań membrany z częstotliwością ok. 7000 na minutę jest przepływająca Ryć. 107. Masaż wibracyjny ramienia. 143 woda. W aparacie można zmienić rodzaj membrany odpowiednio do różnych oko- lic wykonywania masażu. Zabiegi należy wykonywać umiejętnie, wyłącznie na tkankach miękkich, tak aby tylko drgania były przekazywane tkankom masowa- nym. Nieumiejętne wykonywanie masażu aparatem Akwawibron, polegające na zbyt mocnym dociśnięciu membrany do cienkiej warstwy tkanek miękkich okry- wających tkankę kostną, powoduje uszkodzenie tkanki miękkiej, objawiające się powstawaniem krwiaków. Należy zatem unikać tego rodzaju masażu w okolicach szczególnie narażonych, głównie w okolicy kości piszczelowej, okolicy wyrostków kolczystych, grzebienia łopatki, okolicy kości krzyżowej itp. Aparat Redor przekazuje drgania za pomocą specjalnych taśm, których stopień napięcia wpływa na siłę bodźca. Masaż aparatem Redor można stosować na duże grupy mięśni (udo, ramię, podudzie, przedramię) oraz na okolicę miednicy. Wskazaniami do stosowania wibracji są: stany pourazowe narządu ruchu, prze- wlekłe choroby o etiologii gośćcowej, choroby nerwów obwodowych, odruchowe stany wzmożonego napięcia mięśniowego. Przy stosowaniu masażu aparatem Redor na okolicę miednicy i jamy brzusznej należy wykluczyć przeciwwskazania do stosowania masażu, wynikające z możli- wości występowania stanów zapalnych przewlekłych i ostrych w obrębie miednicy i jamy brzusznej oraz kamieni w drogach żółciowych i moczowych. 12.2. Masaż pneumatyczny Masaż pneumatyczny polega na naprzemiennym wytwarzaniu w specjalnie skon- struowanej końcówce do masażu podciśnienrói_nadcismenia. W momencie powsta- nia podciśnienia następuje we^saniedokońcowly masującej tkanek masowanych, co powoduje intensywne przekrwienie. W momencie zwiększonego ciśnienia w końcówce następuje uciśnięcie tkanek ma^ow^nych i przemieszczamekrwi i chłonki^Masaź pneumatyczny często określany jest mianem masażu próżnio- wo-ciśnieniowego, a działanie jego jest zbliżone do techniki ugniatania masażu kla- sycznego. s.r Masaż ten ma zastosowanie głównie w zaburzeniach krążenia obwodowego; wpływa na poprawę ukrwienia i odżywienia mięśni, powodując ich regenerację po- wysiłkową. Przeciwwskazaniem jest kruchość naczyń włosowatych i uszkodzenia skóry. 12.3. Masaż synkardialny Masaż synkardialny oddziałuje na obwodowy układ naczyniowy za pomocą spe- cjalnej opaski założonej na kończynę. Istotą tego zabiegu jest synchronizacja uci- skającego działania na naczynia obwodowe z systemem pracy serca. Bodźce uci- skowe stosowane na naczynia w czasie masażu synkardialnego w momencie 144 fizjologicznych skurczów tętnic wzmacniają ich siłę skurczową. Siłę ucisku man- kietu pneumatycznego mierzy się w mm Hg (kPa) i jest ona zależna od ciśnienia skurczowego pacjenta. Im wyższe jest ciśnienie skurczowe chorego, tym mniejszą siłę ucisku mankietu należy stosować. Siła ucisku mankietu zamyka się w granicach 50-100 mm Hg (6,7-13,3 kPa). Do wykonywania tego rodzaju masażu wymagana jest specjalna aparatura sprzężona z aparatem do EKG. Zgodnie z opisem podanym przez Pani- kowską metodą tą można leczyć zgorzel cukrzycową, zgorzel pochodzenia miażdżycowego, zwężające stwardnienie tętnic, pourazowy lub pooperacyjny obrzęk kończyn oraz żylaki kończyn. Leczniczy masaż chiński W ostatnim okresie coraz częściej medycyna sięga do ludowych metod leczenia. Głównym źródłem tych metod jest medycyna Wschodu, a głównie medycyna chiń- ska. Uznanym i coraz powszechniej stosowanym środkiem leczniczym jest aku- punktura oraz jej modyfikacja: akupresura i elektroakupunktura. Wielowiekowe do- świadczenia medycyny chińskiej w coraz szerszym zakresie znajdują obecnie uzasadnienie fizjologiczne. Masaż jest w Chinach łączony z gimnastyką higieniczną i leczniczą. Technika masażu chińskiego jest dość skomplikowana, a metodyka znacznie odbiega od sto- sowanego powszechnie klasycznego masażu leczniczego. Celem niniejszego opra- cowania jest przybliżenie masażystom i fizjoterapeutom metod masażu chińskiego. Upowszechnienie tych metod uważam za celowe ze względu na skuteczność od- działywania, stosunkowo szeroki zakres wskazań, a niewiele przeciwwskazań. Po- nadto zaletą tego masażu jest to, że nie wymaga stosowania specjalnych urządzeń. - W opisie techniki masażu stosuję nazewnictwo polskie oraz jego odpowiedniki w języku chińskim i angielskim. 145 13.1. Zasady wykonywania masażu W masażu chińskim obowiązuje sześć podstawowych zasad: 1. Od bodźców słabych do silnych. W myśl tej zasady pierwsze dotknięcie pa- cjenta jest bardzo lekkie i ma charakter oceniający wrażliwość na bodziec. Następnie stopniowo należy zwiększać silę nacisku, aby stopniowo powrócić do nacisku początkowego. Nie należy przekraczać progu bólu. 2. Od bodźców wolnych do szybkich. Zasada ta zaleca stosowanie masażu w postaci ruchów płynnych i rytmicznych. Nie należy stosować ruchów gwałtownych. Stopniowe przechodzenie do ruchów szybkich powinno rów- nież odbywać się płynnie i wymaga znacznej praktyki. 3. Od bodźców powierzchniowych do głębokich. Zasada ta polega na stopnio- wym docieraniu do tkanek głębiej położonych, po uzyskaniu właściwego rozluźnienia tkanek powierzchniowych. Ma to szczególne zastosowanie w umiejscowieniu ognisk bólowych. 4. Zasada kolejności objawów. W przypadku istnienia wielu objawów chorobo- wych należy w pierwszej kolejności zająć się objawami najbardziej uciążli- wymi. Zasada ta uwzględnia również odpowiedni dobór techniki masażu w zależności od objawów - im większa dolegliwość, tym łagodniejsza tech- nika. 5. Indywidualny dobór techniki. Zasada ta nakłada obowiązek dobierania tech- niki masażu do indywidualnej wrażliwości i budowy anatomicznej pacjenta. Chińczycy uważają, że jeżeli ręce masażysty odkryją sekret reakcji pacjenta, to mają prawo do doboru techniki masażu. 6. Zasada kierunku stosowania masażu dotyczy większych powierzchni zabie- gowych i zaleca wykonanie masażu od głowy do tułowia, od tyłu do przodu, od tułowia do kończyn, od kończyn dolnych do górnych, od strony lewej do prawej. 13.2. Masaż ogólny Technika masażu chińskiego obejmuje lekkie głaskanie, rozcieranie, oklepywanie, szczypanie oraz stosunkowo mocne ugniatanie i uciskanie. W masażu ogólnym stosuje się dwie metody postępowania: 1. W metodzie pierwszej masaż rozpoczyna się pomiędzy brwiami, następnie masuje się czoło wzdłuż linii włosów, a później w kierunku szyi, ramion i w dół kończyn górnych. 2. W drugiej metodzie masaż rozpoczyna się tak jak w pierwszej, dochodząc do karku, a następnie przykręgosłupowo do kości krzyżowej, potem wzdłuż grzebienia kości biodrowej przechodzi się na przednie powierzchnie kończyn dolnych. Każda z metod wymaga 2-3 powtórzeń. Masaż kończy się wstrząsaniem, trzy- mając za piąte palce ręki i stopy, oraz ćwiczeniami czynnymi rozciągającymi. 146 c rf Ryć. 108a-d. Kierunek stosowania masażu ogólnego według pierwszej metody. g 6 Ryć. 109a-b. Kierunek stosowania masażu ogólnego według drugiej metody. Masaż ogólny wykonuje się kolejno w pozycji siedzącej i leżącej na boku. Efektem masażu powinno być poczucie ogólnego rozluźnienia i uspokojenia. 13.3. Technika masażu W masażu chińskim wyróżnia się 11 stosowanych technik: 1. Popychanie A (TUI A: Pushing) Jest to chwyt rozcierania tkanek opuszkami palców. 2. Popychanie B (TUI B) Chwyt ten wykonuje się zaciśniętą pięścią, stosując ruch toczący po ciele. Sto- suje się na plecach, w dolach podkolanowych i łokciowych oraz na udach. Zaleca się używanie oleistych środków poślizgowych. 3. Popychanie C (TUI C) Chwyt ten jest zbliżony do głaskania głębokiego stosowanego w masażu kla- sycznym. Polega on na rozcieraniu tkanki opuszkami palców lub częścią dłoniową r^ki. Kierunek stosowania chwytu musi być zgodny z przebiegiem mięśni i można wykonywać go w dwóch kierunkach, z tułowia do kończyn - przekazywanie „ener- gii biologicznej", i od kończyn do tułowia - zmniejszenie obrzęków. 4. Popychanie D (TUI D) Chwyt ten polega na wykonywaniu postępującego, punktowego uciskania z lekką wibracją. Przy ruchu postępowym nacisk jest mocniejszy niż przy ruchu po- wrotnym. 5. Szczypanie postępujące (NA: Pinching Forward) Jest to szczypanie przy użyciu palców w szponiastym ustawieniu. Wykonuje się je, przesuwając rękę do przodu. Chwyt ten wpływa na zmniejszenie bólu i obrzę- ków przez powodowanie znacznego przekrwienia. Stosuje się głównie na mięśnie i ścięgna. Ułatwieniem wykonywania jest zwilżanie skóry wodą lub posmarowanie oliwką. 6. Szczypanie punktowe (MING: Nipping a Point) Chwyt ten stosuje się stacjonarnie. Można go wykonywać w różny sposób. Odczyn skóry ma charakter diagnostyczny. Skóra lekko zaróżowiona i odczu- wanie chłodu świadczą o resorpcji obrzęku zapalnego z tkanek, a skóra ciemno- czerwona i odczuwanie gorąca świadczy o zaleganiu obrzęku zapalnego. 7. Zwijanie (NIE: Twisting) Chwyt wykonuje się oburącz kciukami ustawionymi przeciwstawnie do pozo- stałych palców, nawijając tkankę na palce wskazujące. Chwyt polega na komplek- sowym unoszeniu i popychaniu tkanki. Stosuje się głównie na plecach. 8. Uciskanie rytmiczne (AM: Rapid and Rhytmical Pressing) Chwyt polega na rytmicznym nacisku kciukiem, częścią dłoniową lub zaci- śniętą ręką. Siła nacisku zależy od miejsca stosowania. Uciskanie rozpoczyna się lekko, następnie nacisk zwiększa się i powraca do ucisku lekkiego. Stosuje się głównie na skroniach, klatce piersiowej i grzbiecie. 9. Uciskanie szczypiące (TAO: Strong Pinching Pressure) 148 Ryć. 110. Technika szczypania punktowego. Chwyt ten polega na silnym ucisku na odpowiedni punkt przez kciuk i palec wskazujący. Punkty ucisku przedstawione na rycinie są podobne do punktów ożywiania stosowanych w judo. Stosuje się w przypadku utraty przytomności. 10. Rozcieranie (NA: Rubbing) Chwyt ten jest odpowiednikiem głaskania w masażu klasycznym. Stosuje się w miejscach bólu i w celu resorpcji krwiaków. Można go wykonywać dłonią lub opuszkami palców. 11. Oklepywanie (PAI: Tapping) Chwyt, podobnie jak w masażu klasycznym, wykonuje się dłonią lub koniusz- kami palców. Często stosuje się go w okolicy dołów podkolanowych w leczeniu lumbago. 13.4. Masaż w wybranych chorobach Masaż chiński opiera się na istnieniu ustalonych empirycznie powiązań pomiędzy skórą, aparatem ruchu, obwodowym układem nerwowym i naczyniowym z jednej strony a narządami wewnętrznymi z drugiej strony. Bodźce masażu działające w ściśle zlokalizowanych okolicach i wywołujące odczyn miejscowy powodują odczyny odruchowe w poszczególnych narządach lub w ustroju jako całości. Znajduje to zastosowanie w leczeniu i rozpoznawaniu wielu dolegliwości. Poniżej podaję metodykę masażu w niektórych chorobach. Astma oskrzelowa Masaż należy wykonywać w okresie międzynapadowym oraz w czasie ataku astmy. W okresie międzynapadowym stosuje się: agim-y 149 Piśmiennictwo l. Cordes Ch., Uibe P., Zeibig B.: Physiotherapie. Massage. VEB Yerlag Volk und Gesun- dheit, Berlin 1980.- 2. Cywiriska A., Prochowicz Z, Winklerowa J.: Informator usług fizjote- rapeutycznych. Woj. Szp. Zesp. im. J. Babińskiego, Wrocław 1977.- 3. Daigre J.L.: Techno- logie masso-kinesitherapique. Mason Editeurs, Paris 1971.- 4. Dega W., Milanowska K. (red.): Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983.- 5. Feneis H.: Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwa anatomicznego. PZWL, Warszawa 1973. 6. Glaser O., Dalicho W. A.: Segmentmassage- VEB Georg Thieme, Leipzig 1972.- 4. Gołąb B.: Anato- mia układu chłonnego w zarysie. PZWL, Warszawa 1974.- 8. Grochmal S.: Fizjologiczne podstawy usprawnienia ruchowego. Sport i Turystyka. Warszawa 1966.- 9. Grochmal S., Zielińska-Charszczewska S. (red.): Rehabilitacja w chorobach układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1980.- 10. Gunther H., Kohirausch W., Telrich-Leube H.: Gimnastyka w gineko- logii i położnictwie. PZWL, Warszawa 1974. 11. Jandzis R: Masaż segmentarny jako zabieg pomocniczy w p.h.s. Kultura Fizyczna, 1472, XXVI, 8, 358-359.- 12. JankowiakJ. (red.): Balneologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1971.- 13. Jankowiak J. (red.): Fizykoterapia ogólna i kliniczna. PZWL, Warszawa 1968.- 14. Jankowiak J. (red.): Masaż leczniczy. PZWL, Warszawa 1974.- 15. Kaliszewski J.: Re- habilitacja w klinice chorób wewnętrznych. PZWL, Warszawa 1974.- 16. Kasperczyk T., Fenczyn J.: Podręcznik odnowy psychosomatycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War- szawa 1996.- 17. Kirsch R.: Masaż sportowy. PZWL, Warszawa 1965.- 18. Klonowicz S.: Słownik terminologiczny fizjologii i higieny pracy. PZWL, Warszawa 1973.- 19. Kochano- wicz J.: Lecznicza rehabilitacja oddechowa w chorobach płuc. PZWL, Warszawa 1972.- 20. Konarska /.; Medycyna fizykalna. PZWL, Warszawa 1974. 21. Kozlowski S., Nazar K. (red.): Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL, War- szawa 1984.- 22. Krzymieri H.: O niektórych zagadnieniach choroby zwyrodnieniowej sta- wów. Poi. Arch. Med. Wewn., 1965, XXXV, 11, 1533-1542.- 23. Krzyż J.: Automasaż koń- czyny górnej usprawniający przepływ chłonki. Zakład Rehabilitacji Centrum Onkologii, Warszawa 1989.- 24. Kuan Hin.: Chiński masaż i akupresura. PZWL, Warszawa 1992.- 25. Kunicew A.: Leczebnyj masaż. Medicina, Moskwa 1976.- 26. Kunicew A.: Leczebnyj masaż. Golowne Izdatielstwo „Wyższa szkoła". Kijów 1981.- 27. Ławr A., Paluch R., Piesiewicz A., Prochowicz Z., Szymariski J.: Ocena obciążeń biomechanicznych układu mięśniowo-kos- tnego pracowników „Hutmenu". Politechnika Wrocławska, Wrocław 1986.- 28. Madeyski A.: Urządzenia sanitamo-techniczne w uzdrowiskach. Arkady, Warszawa 1966.- 29. Magie- ra L., Kasperczyk T.: Segmentarny masaż leczniczy. Bio-Styl, Kraków 1995.- 30. Monaka Y.: Chinese massage. Japan Publications Traching CO (USA) 1973. 31. Paroń M.: Budowa i funkcja układu chłonnego a warunki wykonywania masażu leczniczego. Fizjoterapia, t. 3, nr l, Wrocław 1995.- 32. Pastinszky /., Racz /..' Zmiany skór- ne w chorobach wewnętrznych. PZWL, Warszawa 1969.- 33. Pruchowicz Z.. Masaż leczni- czy klasyczny i masaż chiński. CDKM, Warszawa 1986.— 34. Prochowicz Z.: Podstawy ma- sażu leczniczego. PZWL, Warszawa 1991.- 35. Prochowicz Z.: Podstawy masażu leczniczego. Wydanie trzecie zmienione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.- 152 36. Prochowa Z; Wpływ kompleksowego leczenia metodami fizykalnymi zapalenia okołostawowego barku. Balneologia Polska, 1979, XXIV, 413.- 37. Rohen J.W.: Anatomia topograficzna. PZWL, Warszawa 1972.- 38. Roslawski A. (red.): Podstawy rehabilitacji ru- chowej. Sport i Turystyka, Warszawa 1981.- 39. Sadowska-Wróblewska M.: Choroby krę- gosłupa w praktyce reumatologicznej. PZWL, Warszawa 1984.- 40. Sokolowski T.: Elemen- ty dynamiczne kończyn człowieka. PZWL, Warszawa 1962. 41. Starek U. (red.): Masaż leczniczy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.- 42. Weiss M. (red.): Zasady postępowania w urazowych uszkodzeniach rdzenia krę- gowego. PZWL, Warszawa 1974.- 43. Winklerowa J.: Mechanizm działania masażu klasycz- nego na tkanki i układy ustroju ludzkiego w aspekcie jego biologicznego rozwoju. Materiały z Krajowej Konferencji Metodycznej z Masażu. CDN i ŚKM, Warszawa 1983.- 44. Winkle- rowa J., Kotowrocka E., Soroko G.: Praktyczny poradnik fizjoterapii. Uzdrowiska Polskie, Warszawa 1980.-45. Worgalik W.G., Wjazmiański E.S.: Zarys chińskiej medycyny. PZWL, Warszawa 1964.- 46. Woźniewski M.: Fizjologiczne podstawy fizjoterapii chorych z obrzękami chłonnymi kończyn. Fizjoterapia, t. 6, nr 4, Wrocław 1998. KARTA POMIARÓW UKŁADU RUCHU Imię i nazwisko: .............................. wiek: .... Istotne dane o chorym (rozpoznanie, stosowane procedury, zgłaszane dolegliwości) A. KRĘGOSŁUP KRĘGOSŁUP SZYJNY KRĘGI: 1 - szyjne 2. Prostowanie/zgięcie 3. Rotacja 4. Nachylenie boczne p _ „."jnwp odstęp: broda-mostek w prawo w lewo w prawo w lewo - piersiowe " • ' 3 - lędźwiowe 4 - krzyżowe Data badania a b Data badania KRĘGOSŁUP PIERSIOWY l L-S 5. Objaw Schobera 6. Nachylenie boczne 7. Rotacja odstęp palców od podłoża w prawo w lewo w prawo w lewo P L Ryć. 4 A KARTA POMIARÓW UKŁADU RUCHU Imię i nazwisko: .............................. wiek: .... Istotne dane o chorym (rozpoznanie, stosowane procedury, zgłaszane dolegliwości) B. KOŃCZYNA GÓRNA STAW BARKOWY 1. Odwiedzenie przywiedzente 2. Zgięcie prostowanie 150-170 O 40 3. Rotacja wewnętrzna zewnętrzna Data badania STAW ŁOKCIOWY 4. Zgięcie prostowanie 5. Supmacja pronacja 150 O 10 STAW NADGARSTKOWY 6. Zgięcie dłoniowe grzbietowe 35-60 O 50-60 Data badania OBWODY KOŃCZYN ,— -. 7. Ramię (15 cm powyżej stawu ' • łokciowego) 8. Przedramię (10 cm poniżej stawu łokciowego) 9. Nadgarstek Data badania 9 Dłoń (opis) Ryć. 4 B DOLNA Obwody w cm: 7. Udo (20 cm powyżej wewnętrznej szpary stawu kolanowego) 8. Podudzie (15 cm poniżej wewnętrznej szpary stawu kolanowego) 9. Podudzie - obwód najmniejszy nad kostkami Data badania Stopa (opis) Ryć. 4. Karta pomiarów układu ruchu. A - Kręgosłup. B - Kończyna górna. C - Kończyna dolna. Skorowidz Adiadochokineza, definicja 42 Akinezja 89 Aktyna 26 Akupresura 145 Alkohol etylowy 20 Anestezja 89 Aorta brzuszna 34 - piersiowa 34 Aparat Akwawibron 143 Aparat Redor 144 Aseenia, definicja 42 Astma oskrzelowa a masaż chiński 149 Ataksja, definicja 42 Atonia, definicja 42 Automasaź 16 Bezpieczeństwo pracy masażysty 20 Bezsenność a masaż chiński 151 Białka kurczliwe 26 Blizny niewygojone, przeciwwska- zania do masażu wirowego 136 - pourazowe i pozabiegowe a ma- saż 86 Ból(e) w fizjologii 88 - głowy a masaż chiński 150 - - umiejscowienie stref odrucho- wych 123,124 - krzyża, umiejscowienie stref od- ruchowych 1)5,1)6 - reumatyczne a masaż chiński 150 - talamiczne 89 Budowa segmentów nerwowych tułowia 41 Cechy psychofizyczne masażysty 16 Charakterystyka wskaźnikowa po- mieszczeń do zabiegu masażu 18 Chłonka 34 - powstawanie 131 - „przepychanie" 23 Choroba(y) dróg oddechowych, umiejscowienie stref odrucho- wych 110 - żółciowych i wątroby, umiej- scowienie stref odruchowych 111, 112 - dziecięce, wskazania do masażu 97 - Heinego-Medina, rola masażu w rekonwalescencji 91 - kręgosłupa, umiejscowienie stref odruchowych 114, 115 - naczyń a masaż tkanki łącznej 126 - narządu ruchu, wskazania do ma- sażu 97 - nerek a masaż tkanki łącznej 126 - - umiejscowienie stref odrucho- wych 113,114 - ortopedyczne a masaż wirowy 136 - ortopedyczno-urazowe a masaż 85 - reumatyczne a masaż 92 - - a masaż wirowy 136 - - wskazania do masażu 97 - serca, umiejscowienie stref odru- chowych 108 - skóry ropne i alergic7np, przeciw- wskazania do masażu wirowego 136 - - wskazania do masażu 97 - stawów kończyny dolnej, umiej- scowienie stref odruchowych 120 - - obręczy kończyny górnej i ra- mienia, umiejscowienie stref od- ruchowych 117,118 - stawu biodrowego, umiejscowie- nie stref odruchowych 121 - - kolanowego i podudzia, umiej- scowienie stref odruchowych 122 - - łokciowego, przedramienia i rę- ki, umiejscowienie stref odrucho- wych 117.119 - układu krążenia a masaż wirowy 136 - - - wskazania do masażu 96 Choroba(y) układu nerwowego a masaż 88 - - - wskazania do masażu 97 - - oddechowego, korzystny wpływ masażu 95 - - - wskazania do masażu 96 - urazowe a masaż 85 - wewnętrzne a masaż 94 - wrzodowa żołądka i dwunastnicy, przeciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 - zawodowe, wskazania do masażu 98 - zwyrodnieniowa kręgosłupa a ma- saż 94 - - stawów kończyn a masaż 94 - - narządów ruchu a masaż 93 Chory gorączkujący, przeciwwska- zania do masażu 98 Chrząstka stawowa, czynniki uszka- dzające 93 Chwyt biodrowy 107 - nadkolczysty 106 - piłowania 104, 106 - podłopatkowy 104, 105 - popychania 104 - przyśrubowania 104 - sprężynowania 106 - zwijania 104, 105 Ciałka blaszkowate (ciałka Pacinie- go)23 - bólowe 23 - dotykowe (Meissnera) 23 Ciąża, przeciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 Ciśnienie hydrodynamiczne 135 - hydrostatyczne 135 Czucie nocyceptywne 88 Czynniki bodźcowe środowiska wodnego 134 - mechaniczne działające na ustrój w środowisku wodnym 135 - nieswoiste środowiska wodnego 135 159 Ćwiczenia bierne w uszkodzeniu nerwów obwodowych 92 - biemo-czynne i wspomagane w uszkodzeniu nerwów obwodo- wych 92 Dawkowanie masażu 20 Dokumentacja masażu 20 Dół pachowy 25 Drenaż chłonny bierny 132 - - czynny 131 - - grawitacyjny 131 - limfatyczny, definicja 131 Drogi żółciowe w stanach zapal- nych, przeciwwskazania do ma- sażu powłok brzusznych 98 Drżączka poraźna, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Drżenia 89 Dysmetria. definicja 42 Elekn-oakupunktura 145 Elektrostymulacja w uszkodzeniu nerwów obwodowych 92 Fonny masażu leczniczego 15 Gabinet(y) masażu jedno- lub wielo- stanowiskowy 17 ł«i - - ."."chegu 17 - - - oświetlenie naturalne i sztuczne 19 - - - temperatura 20 - - - wentylacja 19 - - - wilgotność względna 20 - - w środowisku wodnym 17 - - warunki higieniczno-sanitarne 17 - - wyposażenie 17, 18. 19 - - zastosowanie urządzeń 17 Głaskanie brzucha brzegiem lokeio wym ręki 81 - drenażowe obejmujące, kończyny górnej 70 - głębokie 56 - - mięśnia dwugłowego ramienia 68 - mięśnia brzuchatego łydki 73 - - czworogtowego uda 74 - okolicy karku 79 - płaskie i obejmujące 55 - powierzchowne 55 - technika masażu klasycznego 55 Gruczoły łojowe 23 - potowe 23 Guzy kości, pierwotne i przerzutowe 130 Hemi- lub tetrapareza 89 Hemianestezja 89 Hemipareza 89 Hemofilia, przeciwwskazania do masażu 98 Higiena masażu 16 - pracy masażysty 20 Hiperpatia 89 Hiperrefleksja 89 Hipertonia 89 Hipoestazja 89 Hipotonia 89 Hyperaesthesia 103 Hyperalgesia 103 Hypertonu.s 103 Jamistość rdzenia, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Kamica wątrobowa i nerkowa, prze- ciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 Karta zabiegowa masażu lecznicze- go 21 Klasyfikacja masażu 13 - odczynów po masażu 46 Koibki Krausego 23 Kończyna dolna, układ żylny 31 - górna, układ żylny 31 Kora mózgu, pola czuciowe 43 - - - kojarzeniowe, ogólne 43 - - - - specjalne 43 Kościec a układ ruchu 24 Krążki dotykowe Merckla 23 Krwotoki, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Kwalifikacje zawodowe masażysty 16 Linia biała 25 Lumbago a masaż chiński 151 Łamliwość kości, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Łańcuchy kinematyczne 24 Łakotka dotykowa 23 Masaż(e) aparatem Akwawibron jako samodzielny zabieg leczniczy 15 - brzucha 80 - - w chorobach wewnętrznych 95 - chiński, leczniczy 145 - — ogólny 146 - - techniki 148 - - w wybranych chorobach 149 - — zasady wykonywania 146 - w chorobach układu oddechowe- go 95 - - - zwyrodnieniowych na- rządów ruchu 93 - - - - kręgosłupa 94 - - - - stawów kończyn 94 - częściowy 15 Masaź(e), dawkowanie 20 - długobodżcowy 15 - dokumentacja zabiegu 20 - w ginekologii i położnictwie 95 - głowy i szyi 81 - grzbietowej części tułowia 78 - higiena 16 - izometryczny. faza końcowa 130 - - - przygotowawcza 130 - - - właściwa 130 - jako bodziec fizyczny 45 - z katedry natryskowej 140 - klasyczny, długobodżcowy 18 - - krótkobodżcowy 18 - - metodyka 64 - - średniobodżcowy 18 - klasyfikacja 13 - - odczynów 46 - klatki piersiowej 80 - kończyny dolnej 71 - - - jako całości 77 - - górnej 64 - - - jako całości 71 - krótkobodżcowy 15 - leczniczy, definicja 13, 44 - - dobór techniki 48 - - formy 15 - - indywidualizacja postępowania 47 - - karta zabiegowa 21 - - kierunki wykonywania 48 - - klasyczny, całkowity 17 - - - częściowy 17 - - - definicja 13 - - - technika wykonywania 51 - - metody 14 - - odmiany 98 - - podstawy anatomiczno-fizjo- logiczne 22 - - - teoretyczne 44 - - podział 14 - - przygotowanie pacjenta 51 - - rodzaje 13 - - specjalistyczny, definicja 13 - - ułożenie rozluźniające 51 - - zastosowanie 13 - łącznotkankowe wg Kohirauscha 17 - łącznotkankowy 18 - - technika podskórna 124 - - - powięziowa 124 - - - skórna 124 - metody uzupełniające 15 - mięśni klatki piersiowej 95 - natryskowy 18 - obręczy kończyny dolnej 76 - - - górnej 67 - oddziaływanie na skórę 83 - ogólny lub całkowity 15 - okostnowy 126-130 - - przeciwwskazania 130 - - techniki ucisku 127 - - wskazania 127 - określenie podstawowych parame- trów dawkowania zabiegu 20 - pneumatyczny 144 160 Masaż(e) pneumatyczny przeciw- wskazania 144 - — wskazania 144 - podstawy stosowania w choro- bach reumatycznych 92 ----- układu nerwowego 88 ----- urazowych 85 ----- wewnętrznych 94 - podudzia 72 - podwodny 17, 18, 137-140 - - przeciwwskazania 140 - - wskazania 139 - próżniowo-ciśnieniowy 144 - przeciwwskazania do stosowania 98 - przedramienia 66, 67 - przyrządowy 142 - punktowy ścięgna Achillesa 129 - - wyrostka poprzecznego 129 - ramienia 67 - w reumatoidalnym zapaleniu sta- wów 92 - ręki 64-66 - rys tusioryczny 11 - segmentame wg Dalicho i Glasera 17 - segmentamy 18, 99 - - przeciwwskazania 107 - - wskazania 107 - wg Shantala 44 - sposoby odkształcania tkanek 45 - stopy 72 - synkardialny 15, 144 - średniobodźcowy 15 - w środowisku wodnym 14, 134 - technika głaskania 55 - - oklepywania 60 - - rozcierania 56, 57 - - ugniatania 57, 59 - - - oburącz 58 - - - szczypczykowego 58 - - wibracji 62 - - wstrząsania 62 - tkanki łącznej a reakcje nerwowe 126 ----- opóźnione 126 ----- tkanki skórnej 126 - - - a subiektywne odczucia pa- cjenta 126 - tok zabiegu 48 - lutowia 78 - uda 74 - ultradźwiękowy 15 - urządzeniami pneumatycz- no-ciśnieniowymi 14 - - wibrującymi 14 - w uszkodzeniu nerwów obwodo- wych 92 - warunki poprawnego stosowania 47 - wibracyjny 142 - wirowe 17, 18, 135 - - przeciwwskazania 136 - - typy urządzeń 136 - - wskazania 136 - wskazania i przeciwwskazania 96 Masaź(e) wykonywany ręcznie 15 - wyzwalanie reakcji fizjologicz- nych 46 - zasady budowy osnowy 49 - — stosowania w wybranych cho- robach 83 - w zesztywniającym zapaleniu sta- wów kręgosłupa 93 Masażysta, cechy psychofizyczne 16 - kwalifikacje zawodowe 16 - organizacja pracy 16 - przeciwwskazania do wykonywa- nia zawodu 17 Melanina 23 Melanocyty 23 Metoda masażu leczniczego 14 - Yoglera 126 Metodyka masażu klasycznego 64 Miażdżyca zaawansowana naczyń obwodowych, przeciwwskazania do masażu 98 M;e-s;=^zkn, pr^ceiwwsKa^ania do masażu powłok brzusznych 98 Miesiączkowanie bolesne a masaż chiński 150 Międzymózgowie, ośrodek ruchów dowolnych 42 Mięsień czworoboczny 25, 26 - dwugłowy ramienia 26 - łokciowy 26 - mostkowo-obojczykowo-sutkowy 25,26 - najszerszy grzbietu 26 - naramienny 25, 26 - obły, mniejszy 26 - - większy 26 - piersiowy, mniejszy 25 - - większy - część brzuszna 25 - - - - mostkowo-żebrowa 25 - podgrzbietowy 26 - pośladkowy, średni 26 - - wielki 26 - prostownik promieniowy, długi, nadgarstka 26 - prosty brzucha 25 - ramienno-promieniowy 26 - ramienny 26 - skośny wewnętrzny brzucha 25 - - zewnętrzny brzucha 25, 26 - szkieletowy, schemat budowy 29 - - - unerwienia 30 - trójgłowy ramienia 26 - zębaty przedni 25 Mięśnie antagonistyczne 24 - brzucha 25 - głowy 24 - międzyżebrowe wewnętrzne 25 - obręczy barkowej i kończyny gór- nej wolnej 25 - - biodrowej i kończyny dolnej wolnej 25 - - kończyny dolnej i uda 28 - - - górnej i ramienia 27 - podudzia 28, 29 - podział topograficzny 24 Mięśnie powierzchowne i głębokie grzbietu 25 - - - - klatki piersiowej 25 - - pośrednie i głębokie szyi 25 - protagonistyczne 24 - przedniej części tułowia 25 - przedramienia 27 - ramienia 26 - synergiczne 24 - szkieletowe 25 - - budowa 26 - - długie 26 - - krótkie 26 - - płaskie 26 - - szerokie 26 - - a układ ruchu 24 - - zwieracze 26 - tylnej części tułowia 26 - uda 28 Mineralizacja kości a masaż 86 Miozyna 26, 28 Mitoza 23 Monopareza 89 Mózg, część ośrodkowa układu ner- wowego 35 Mutyzm 89 Naczynia chłonne 34 - krążenia obwodowego 31 - - płucnego 31 - krwionośne 31 - limfatyczne 23 - włosowate 31 Napięcie mięśniowe, wzmożone 103 Naskórek, część rozrodcza 23 - - zrogowaciała 23 - definicja 23 Nerwy międzyżebrowe 36 - rdzeniowe, podział 35 Niskowzgórze 42 Obrzęk chłonny, czynniki sprzy- jające rozwojowi 131 - kończyn a masaż synkardialny 145 Odczyn konsensualny 135 Odruchy bezwarunkowe 29 - warunkowe 29 Odwapnienie kości, przeciwwskaza- nia do masażu wirowego 136 Ogniska przerzutów nowotworo- wych, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Oklepywanie, technika masażu kla- sycznego 60 Olejek oliwkowy 20 - parafinowy 20 Olejki niedrażniące, stosowanie w masażu 20 Organizacja pracy masażysty 16 Osnowa zabiegu masażu w przypad- ku rwy kulszowej prawostronnej 49,50 - - - zasady budowy 49 161 Osteomalacja 130 Osteoporoza 130 Ośrodek ruchowy mowy Broca 44 Owrzodzenia podudzi, przeciwwska- zania do masażu 98 Para- lub tetrapareza 89 Pobudzanie eksteroceptywne, wy- zwalanie reakcji fizjologicznych 46 - interoceptywne, wyzwalanie reak- cji fizjologicznych 46 - proprioceptywne, wyzwalanie re- akcji fizjologicznych 46 Podstawy masażu leczniczego, ana- tomiczno-fizjologiczne 22 - teoretyczne masażu leczniczego 44 Podściółka tłuszczowa 24 Podwzgórze 42 Podział masażu leczniczego 14 Pola czuciowe i ruchowe kory mó- zgu 42 - - kory mózgu 43 - kojarzeniowe ogólne kory mózgu 43 - - specjalne kory mózgu 43 - ruchowe kory mózgu 44 Poprawa elastyczności aparatu wię- zadlowego 86 - ukrwienia tkanek miękkich a ma- saż 86 Powięź podgrzebieniowa 26 - przedramienia 26 Pozycja pacjenta, leżąca na boku 53, 54 - - - przodem 53, 54 - - - tyłem 52, 53 - - siedząca 54 Prawo Amdta-Schulza 45 - Dastre'a-Morata 135 Procesy hemodynamiczne a masaż 84 Próg bolesności 45 Przeciwwskazania do stosowania masażu 98 - do wykonywania zawodu ma- sażysty 17 Przeczulica dotykowa 103 Przewody chłonne 34 Przewód chłonny piersiowy 35 - - prawy 35 Przeziębienie a masaż chiński 151 Przyczepy mięśni poprzecznie prążkowanych 23 Przygotowanie pacjenta do zabiegu 51 Rdzeń kręgowy część ośrodkowa układu nerwowego 35, 39 - - uszkodzenie urazowe 91 Reakcje fizjologiczne a masaż 46 Receptory bólu 23 Receptory czucia głębokiego i uner- wienie ruchowe mięśni 30 Regeneracja skóry a masaż 86 Rodzaje masażu leczniczego 13 Rozcieranie głębokie 56 - mięśnia brzuchatego łydki 73 - - czworogłowego uda 74 - okolicy stawu kolanowego 76 - powierzchowne 56 - prostownika grzbietu 79 - przyczepów bliższych zginaczy nadgarstka 68 - - mięśni brzucha 82 - stawu ramiennego 69 - technika masażu klasycznego 56, 57 Rozcięgno mięśnia zewnętrznego brzucha 25 Sarkomery 28 Schemat budowy mięśnia szkieleto- wego 29 - - rdzeniowego łuku odruchowe- go 30 - cech niedowładów i objawów współtowarzyszących uszkodze- niom układu nerwowego 89 - działania urządzenia do masażu z napędem elektrycznym 142 - opracowania zmian łącznotkanko- wych 125 - płytki motorycznej mięśnia 30 - prowadzenia strumienia wody podczas masażu natryskowego 141 - — — — w natrysku biczowym 140 - przebiegu powierzchownych na- czyń chłonnych 33 - reprezentacji czuciowej poszcze- gólnych części ciała w korze mó- zgu 43 - - ruchowej poszczególnych czę- ści ciała w korze mózgu 43 - unerwienia autonomicznego 100 - — — niektórych narządów 40 - - mięśnia szkieletowego 30 - — skóry 23 - wstępowania stref tkanki łącznej 101,102 Skaza dnawa, przeciwwskazania do masażu 98 Skierowanie lekarskie a prawidłowe wykonanie masażu 20 Skóra, definicja 22, 23 - działanie masażu 83 - schemat unerwienia 23 - właściwa definicja 23 - - siateczkowata 23 - - warstwa brodawkowata 23 SNB 109 Splot lędżwiowo-krzyżowy 37 - ramienny 36 - szyjny 36 Stanowisko zabiegowe a liczba za- biegów wg Jankowiaka 17 Stany zagrażające krwawieniem, przeciwwskazania do masażu 98 - zapalne i alergiczne skóry, prze- ciwwskazania do masażu 98 - - ostre, ropne, przeciwwskazania do masażu 98 Stosowanie masażu w chorobach urazowych 85 Stół do masażu o regulowanej wyso- kości 19 - - - wyposażenie pomieszczenia zabiegowego 18 - - - - dodatkowe 18 Strefa(y) Heada 99 - Mackenziego 103 - nadwrażliwości bólowej w choro- bach serca 109 - zmian łącznotkankowych w cho- robach serca 109 - - mięśniowych w chorobach ser- ca 109 Stwardnienie rozsiane, przeciw- wskazania do masażu 98 - tętnic zwężające a masaż synkar- dialny 145 Sympatylastonia 39 SZŁ 109 SZM 109 Ścięgno Achillesa 72 - - masaż punktowy 129 Śródmózgowie a koordynacja ru- chów 42 - a napięcie mięśni szkieletowych 42 Talk 20 Tangentor 137 Technika(i) głaskania 55 - masażu chińskiego 148 - oklepywania 60 - - „tyżeczkowego" 60, 61 - — „miotełkowego" 60 - - „siekącego" 61 - rozcierania 56, 57 - szczypania punktowego 149 - ugniatania 57, 59 - - oburącz 58 - wałkowania 59, 60 - wibracji 15, 62 - - punktowej 63 - wstrząsania 62 - wykonywania klasycznego ma- sażu leczniczego 51 - zwijania 59, 60 Teoria humoralna, tłumaczenie zja- wisk w masowanym organizmie 46 - mechaniczna, tłumaczenie zjawisk w masowanym organizmie 46 - neuroodruchowa, tłumaczenie zja- wisk w masowanym organizmie 47 162 Termoterapia w uszkodzeniu ner- wów obwodowych 91 Tętniaki, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Tętnice 31 Tkanka łączna, włóknista 23 - podskórna, budowa 23 - włóknista 23 Tonofibryle 23 Topografia masażu twarzy 82 - stosowania masażu kończyny gór- nej 71 - - - w obrębie kończyny dolnej 77 ----- stopy 77 Ugniatanie mięsni uda 75 - technika masażu klasycznego 57 Układ chłonny, skład 34 - krążenia, funkcje w organizmie 31 - - a masaż 84 - - skład 31 - ncrwuwy autonomiczny 38 - - - część przywspółczulna 39 - - - - współczulna 39 - - - część obwodowa 35 - - podział 35 - - - pod względem funkcjonal- nym 37 - przywspółczulny 100 - ruchu, część bierna 24 - - część czynna 24 - - podział 24 - współczulny 100 - żylny kończyny dolnej 31 - - - górnej 31 Ułożenie pacjenta, pozycja leżąca na boku 53, 54 - - - - przodem 53, 54 - - - - tyłem 52, 53 - - - siedząca 54 - - rozluźniające 51 Umiejscowienie stref odruchowych w bólach głowy 123, 124 ----- krzyża 115, 116 - - - w chorobach dróg oddecho- wych 110 ------ żółciowych i wątro- by 112 ----- kręgosłupa 114, 115 ----- nerki prawej 113, 114 ----- serca 109 ----- stawów kończyny dol- nej 120 -————— obręczy kończyny górnej i ramienia 117, 118 ----- stawu biodrowego 121 ------ kolanowego i pod- udzia 122 ------ łokciowego, przedra- mienia i ręki 117, 119 Unerwienie kończyny dolnej 36 - - górnej 35 Unerwienie skórne klatki piersiowej i kończyny górnej 37 - - kończyny dolnej 38 - skóry głowy i szyi 36 - współczulne gruczołów poto- wych 23 Uszkodzenia(e) kości pourazowe 130 - móżdżku, konsekwencje w orga- nizmie 41 - nerwów obwodowych a ćwiczenia bierne 92 ------ biemo-czynne i wspomagane 92 ----- wspomagane 92 - - - a elektrostymulacja 91 - - - a masaż 92 - - - a tennoterapia 91 - neuronu obwodowego na pozio- mie jąder opuszki 89 -———— nerwu obwodowego 89 ----- rogu przedniego rdze- nia 89 - - - objawy 88 - - ośrodkowego na poziomie kory mózgowej 89 ----- pnia mózgu 89 - - - na poziomie rdzenia kręgo- wego 89 ----- torebki wewnętrznej 89 - - - objawy 88 - pierwotne mięśni 89 Wady serca niewyrównane, przeciw- wskazania do masażu 98 Wałkowanie mięśnia ramienia 69 Wanna do masażu podwodnego 137 - wielofunkcyjna 138 Warunki poprawnego stosowania masażu 47 Wentylacja mechaniczna wg Madey- skiego 19 Węzły chłonne 34 Wibracja labilna 63 - ogólna 142 - pośrednia 143 - stabilna 63 - technika masażu klasycznego 62 - wybiórcza 142 Wibratory w masażu klasycznym 15 Więzadla a układ ruchu 24 Włókienka kurczliwe 26 Włókna współczulne unerwiające mięsień przywłośny 23 Wrażliwość na ból tkanki mięśnio- wej, podwyższona 103 Wrzecionka(o) 29 - mięśniowe 31 - ścięgnowe Golgiego 31 Wskazania do stosowania masażu 96 - i przeciwwskazania do stosowania masażu 96 Wstrząsanie, technika masażu kla- sycznego 62 Wyposażenie gabinetu masażu 17, 18, 19 Wypór hydrostatyczny 135 Wzgórzomózgowie 42 Zaburzenia czucia 89, 90 - - korzeniowego 90 - - typu centralnego 90 - czuciowo-ruchowe a pierwotne uszkodzenia mięśni 88 - - a uszkodzenie neuronu obwo- dowego 88 ----- ośrodkowego 88 - czynności tarczycy a masaż tkanki łącznej 126 - krążenia obwodowego a masaż pneumatyczny 144 - równowagi 89 Zakończenia(e) Golgiego-Mazzo- niego (receptory ucisku) 23 - Ruffmiego 23 - wokół mieszka włosowego (re- ceptory dotyku) 31 Zakrzepy, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Zanik mięśni 89 - mięśniowy postępujący, przeciw- wskazania do masażu 98 Zapalenia(e) reumatoidalne stawów a masaż 92 - rogów przednich rdzenia ostre a masaż 91 - węzłów chłonnych, przeciwwska- zania do masażu 98 - zesztywniające stawów krę- gosłupa a masaż 93 - żył, przeciwwskazania do masażu 98 Zasady stosowania masażu w wybra- nych chorobach 83 Zespoły pozapiramidowe 89 Zgorzel cukrzycowa a masaż synkar- dialny 145 - pochodzenia miażdżycowego a masaż synkardialny 145 Zjawiska zachodzące w masowanym organizmie, teoria humoralna 46 ------ mechaniczna 46 ------ neuroodruchowa 47 Zmiany troficzne 89 Zmysł dotyku jako źródło informacji w rozwoju filogenetycznym 44 Zrost kostny niepełny, przeciwwska- zania do masażu wirowego 136 Zwieracze 26 Zwijanie tkanki łącznej brzucha 81 Żylaki kończyn a masaż synkardial- ny 145 - przeciwwskazania do masażu 98 Żyła(y) 31 - główna, dolna 34 - - górna 34 163 woda. W aparacie można zmienić rodzaj membrany odpowiednio do różnych oko- lic wykonywania masażu. Zabiegi należy wykonywać umiejętnie, wyłącznie na tkankach miękkich, tak aby tylko drgania były przekazywane tkankom masowa- nym. Nieumiejętne wykonywanie masażu aparatem Akwawibron, polegające na zbyt mocnym dociśnięciu membrany do cienkiej warstwy tkanek miękkich okry- wających tkankę kostną, powoduje uszkodzenie tkanki miękkiej, objawiające się powstawaniem krwiaków. Należy zatem unikać tego rodzaju masażu w okolicach szczególnie narażonych, głównie w okolicy kości piszczelowej, okolicy wyrostków kolczystych, grzebienia łopatki, okolicy kości krzyżowej itp. Aparat Redor przekazuje drgania za pomocą specjalnych taśm, których stopień napięcia wpływa na siłę bodźca. Masaż aparatem Redor można stosować na duże grupy mięśni (udo, ramię, podudzie, przedramię) oraz na okolicę miednicy. Wskazaniami do stosowania wibracji są: stany pourazowe narządu ruchu, prze- wlekłe choroby o etiologii gośćcowej, choroby nerwów obwodowych, odruchowe stany wzmożonego napięcia mięśniowego. Przy stosowaniu masażu aparatem Redor na okolicę miednicy i jamy brzusznej należy wykluczyć przeciwwskazania do stosowania masażu, wynikające z możli- wości występowania stanów zapalnych przewlekłych i ostrych w obrębie miednicy i jamy brzusznej oraz kamieni w drogach żółciowych i moczowych. 12.2. Masaż pneumatyczny Masaż pneumatyczny polega na naprzemiennym wytwarzaniu w specjalnie skon- struowanej końcówce do masażu podciśnienrói_nadcismenia. W momencie powsta- nia podciśnienia następuje we^saniedokońcowly masującej tkanek masowanych, co powoduje intensywne przekrwienie. W momencie zwiększonego ciśnienia w końcówce następuje uciśnięcie tkanek ma^ow^nych i przemieszczamekrwi i chłonki^Masaź pneumatyczny często określany jest mianem masażu próżnio- wo-ciśnieniowego, a działanie jego jest zbliżone do techniki ugniatania masażu kla- sycznego. s.r Masaż ten ma zastosowanie głównie w zaburzeniach krążenia obwodowego; wpływa na poprawę ukrwienia i odżywienia mięśni, powodując ich regenerację po- wysiłkową. Przeciwwskazaniem jest kruchość naczyń włosowatych i uszkodzenia skóry. 12.3. Masaż synkardialny Masaż synkardialny oddziałuje na obwodowy układ naczyniowy za pomocą spe- cjalnej opaski założonej na kończynę. Istotą tego zabiegu jest synchronizacja uci- skającego działania na naczynia obwodowe z systemem pracy serca. Bodźce uci- skowe stosowane na naczynia w czasie masażu synkardialnego w momencie 144 fizjologicznych skurczów tętnic wzmacniają ich siłę skurczową. Siłę ucisku man- kietu pneumatycznego mierzy się w mm Hg (kPa) i jest ona zależna od ciśnienia skurczowego pacjenta. Im wyższe jest ciśnienie skurczowe chorego, tym mniejszą siłę ucisku mankietu należy stosować. Siła ucisku mankietu zamyka się w granicach 50-100 mm Hg (6,7-13,3 kPa). Do wykonywania tego rodzaju masażu wymagana jest specjalna aparatura sprzężona z aparatem do EKG. Zgodnie z opisem podanym przez Pani- kowską metodą tą można leczyć zgorzel cukrzycową, zgorzel pochodzenia miażdżycowego, zwężające stwardnienie tętnic, pourazowy lub pooperacyjny obrzęk kończyn oraz żylaki kończyn. Leczniczy masaż chiński W ostatnim okresie coraz częściej medycyna sięga do ludowych metod leczenia. Głównym źródłem tych metod jest medycyna Wschodu, a głównie medycyna chiń- ska. Uznanym i coraz powszechniej stosowanym środkiem leczniczym jest aku- punktura oraz jej modyfikacja: akupresura i elektroakupunktura. Wielowiekowe do- świadczenia medycyny chińskiej w coraz szerszym zakresie znajdują obecnie uzasadnienie fizjologiczne. Masaż jest w Chinach łączony z gimnastyką higieniczną i leczniczą. Technika masażu chińskiego jest dość skomplikowana, a metodyka znacznie odbiega od sto- sowanego powszechnie klasycznego masażu leczniczego. Celem niniejszego opra- cowania jest przybliżenie masażystom i fizjoterapeutom metod masażu chińskiego. Upowszechnienie tych metod uważam za celowe ze względu na skuteczność od- działywania, stosunkowo szeroki zakres wskazań, a niewiele przeciwwskazań. Po- nadto zaletą tego masażu jest to, że nie wymaga stosowania specjalnych urządzeń. - W opisie techniki masażu stosuję nazewnictwo polskie oraz jego odpowiedniki w języku chińskim i angielskim. 145 13.1. Zasady wykonywania masażu W masażu chińskim obowiązuje sześć podstawowych zasad: 1. Od bodźców słabych do silnych. W myśl tej zasady pierwsze dotknięcie pa- cjenta jest bardzo lekkie i ma charakter oceniający wrażliwość na bodziec. Następnie stopniowo należy zwiększać silę nacisku, aby stopniowo powrócić do nacisku początkowego. Nie należy przekraczać progu bólu. 2. Od bodźców wolnych do szybkich. Zasada ta zaleca stosowanie masażu w postaci ruchów płynnych i rytmicznych. Nie należy stosować ruchów gwałtownych. Stopniowe przechodzenie do ruchów szybkich powinno rów- nież odbywać się płynnie i wymaga znacznej praktyki. 3. Od bodźców powierzchniowych do głębokich. Zasada ta polega na stopnio- wym docieraniu do tkanek głębiej położonych, po uzyskaniu właściwego rozluźnienia tkanek powierzchniowych. Ma to szczególne zastosowanie w umiejscowieniu ognisk bólowych. 4. Zasada kolejności objawów. W przypadku istnienia wielu objawów chorobo- wych należy w pierwszej kolejności zająć się objawami najbardziej uciążli- wymi. Zasada ta uwzględnia również odpowiedni dobór techniki masażu w zależności od objawów - im większa dolegliwość, tym łagodniejsza tech- nika. 5. Indywidualny dobór techniki. Zasada ta nakłada obowiązek dobierania tech- niki masażu do indywidualnej wrażliwości i budowy anatomicznej pacjenta. Chińczycy uważają, że jeżeli ręce masażysty odkryją sekret reakcji pacjenta, to mają prawo do doboru techniki masażu. 6. Zasada kierunku stosowania masażu dotyczy większych powierzchni zabie- gowych i zaleca wykonanie masażu od głowy do tułowia, od tyłu do przodu, od tułowia do kończyn, od kończyn dolnych do górnych, od strony lewej do prawej. 13.2. Masaż ogólny Technika masażu chińskiego obejmuje lekkie głaskanie, rozcieranie, oklepywanie, szczypanie oraz stosunkowo mocne ugniatanie i uciskanie. W masażu ogólnym stosuje się dwie metody postępowania: 1. W metodzie pierwszej masaż rozpoczyna się pomiędzy brwiami, następnie masuje się czoło wzdłuż linii włosów, a później w kierunku szyi, ramion i w dół kończyn górnych. 2. W drugiej metodzie masaż rozpoczyna się tak jak w pierwszej, dochodząc do karku, a następnie przykręgosłupowo do kości krzyżowej, potem wzdłuż grzebienia kości biodrowej przechodzi się na przednie powierzchnie kończyn dolnych. Każda z metod wymaga 2-3 powtórzeń. Masaż kończy się wstrząsaniem, trzy- mając za piąte palce ręki i stopy, oraz ćwiczeniami czynnymi rozciągającymi. 146 c rf Ryć. 108a-d. Kierunek stosowania masażu ogólnego według pierwszej metody. g 6 Ryć. 109a-b. Kierunek stosowania masażu ogólnego według drugiej metody. Masaż ogólny wykonuje się kolejno w pozycji siedzącej i leżącej na boku. Efektem masażu powinno być poczucie ogólnego rozluźnienia i uspokojenia. 13.3. Technika masażu W masażu chińskim wyróżnia się 11 stosowanych technik: 1. Popychanie A (TUI A: Pushing) Jest to chwyt rozcierania tkanek opuszkami palców. 2. Popychanie B (TUI B) Chwyt ten wykonuje się zaciśniętą pięścią, stosując ruch toczący po ciele. Sto- suje się na plecach, w dolach podkolanowych i łokciowych oraz na udach. Zaleca się używanie oleistych środków poślizgowych. 3. Popychanie C (TUI C) Chwyt ten jest zbliżony do głaskania głębokiego stosowanego w masażu kla- sycznym. Polega on na rozcieraniu tkanki opuszkami palców lub częścią dłoniową r^ki. Kierunek stosowania chwytu musi być zgodny z przebiegiem mięśni i można wykonywać go w dwóch kierunkach, z tułowia do kończyn - przekazywanie „ener- gii biologicznej", i od kończyn do tułowia - zmniejszenie obrzęków. 4. Popychanie D (TUI D) Chwyt ten polega na wykonywaniu postępującego, punktowego uciskania z lekką wibracją. Przy ruchu postępowym nacisk jest mocniejszy niż przy ruchu po- wrotnym. 5. Szczypanie postępujące (NA: Pinching Forward) Jest to szczypanie przy użyciu palców w szponiastym ustawieniu. Wykonuje się je, przesuwając rękę do przodu. Chwyt ten wpływa na zmniejszenie bólu i obrzę- ków przez powodowanie znacznego przekrwienia. Stosuje się głównie na mięśnie i ścięgna. Ułatwieniem wykonywania jest zwilżanie skóry wodą lub posmarowanie oliwką. 6. Szczypanie punktowe (MING: Nipping a Point) Chwyt ten stosuje się stacjonarnie. Można go wykonywać w różny sposób. Odczyn skóry ma charakter diagnostyczny. Skóra lekko zaróżowiona i odczu- wanie chłodu świadczą o resorpcji obrzęku zapalnego z tkanek, a skóra ciemno- czerwona i odczuwanie gorąca świadczy o zaleganiu obrzęku zapalnego. 7. Zwijanie (NIE: Twisting) Chwyt wykonuje się oburącz kciukami ustawionymi przeciwstawnie do pozo- stałych palców, nawijając tkankę na palce wskazujące. Chwyt polega na komplek- sowym unoszeniu i popychaniu tkanki. Stosuje się głównie na plecach. 8. Uciskanie rytmiczne (AM: Rapid and Rhytmical Pressing) Chwyt polega na rytmicznym nacisku kciukiem, częścią dłoniową lub zaci- śniętą ręką. Siła nacisku zależy od miejsca stosowania. Uciskanie rozpoczyna się lekko, następnie nacisk zwiększa się i powraca do ucisku lekkiego. Stosuje się głównie na skroniach, klatce piersiowej i grzbiecie. 9. Uciskanie szczypiące (TAO: Strong Pinching Pressure) 148 Ryć. 110. Technika szczypania punktowego. Chwyt ten polega na silnym ucisku na odpowiedni punkt przez kciuk i palec wskazujący. Punkty ucisku przedstawione na rycinie są podobne do punktów ożywiania stosowanych w judo. Stosuje się w przypadku utraty przytomności. 10. Rozcieranie (NA: Rubbing) Chwyt ten jest odpowiednikiem głaskania w masażu klasycznym. Stosuje się w miejscach bólu i w celu resorpcji krwiaków. Można go wykonywać dłonią lub opuszkami palców. 11. Oklepywanie (PAI: Tapping) Chwyt, podobnie jak w masażu klasycznym, wykonuje się dłonią lub koniusz- kami palców. Często stosuje się go w okolicy dołów podkolanowych w leczeniu lumbago. 13.4. Masaż w wybranych chorobach Masaż chiński opiera się na istnieniu ustalonych empirycznie powiązań pomiędzy skórą, aparatem ruchu, obwodowym układem nerwowym i naczyniowym z jednej strony a narządami wewnętrznymi z drugiej strony. Bodźce masażu działające w ściśle zlokalizowanych okolicach i wywołujące odczyn miejscowy powodują odczyny odruchowe w poszczególnych narządach lub w ustroju jako całości. Znajduje to zastosowanie w leczeniu i rozpoznawaniu wielu dolegliwości. Poniżej podaję metodykę masażu w niektórych chorobach. Astma oskrzelowa Masaż należy wykonywać w okresie międzynapadowym oraz w czasie ataku astmy. W okresie międzynapadowym stosuje się: agim-y 149 Piśmiennictwo l. Cordes Ch., Uibe P., Zeibig B.: Physiotherapie. Massage. VEB Yerlag Volk und Gesun- dheit, Berlin 1980.- 2. Cywiriska A., Prochowicz Z, Winklerowa J.: Informator usług fizjote- rapeutycznych. Woj. Szp. Zesp. im. J. Babińskiego, Wrocław 1977.- 3. Daigre J.L.: Techno- logie masso-kinesitherapique. Mason Editeurs, Paris 1971.- 4. Dega W., Milanowska K. (red.): Rehabilitacja medyczna. PZWL, Warszawa 1983.- 5. Feneis H.: Ilustrowany słownik międzynarodowego mianownictwa anatomicznego. PZWL, Warszawa 1973. 6. Glaser O., Dalicho W. A.: Segmentmassage- VEB Georg Thieme, Leipzig 1972.- 4. Gołąb B.: Anato- mia układu chłonnego w zarysie. PZWL, Warszawa 1974.- 8. Grochmal S.: Fizjologiczne podstawy usprawnienia ruchowego. Sport i Turystyka. Warszawa 1966.- 9. Grochmal S., Zielińska-Charszczewska S. (red.): Rehabilitacja w chorobach układu nerwowego. PZWL, Warszawa 1980.- 10. Gunther H., Kohirausch W., Telrich-Leube H.: Gimnastyka w gineko- logii i położnictwie. PZWL, Warszawa 1974. 11. Jandzis R: Masaż segmentarny jako zabieg pomocniczy w p.h.s. Kultura Fizyczna, 1472, XXVI, 8, 358-359.- 12. JankowiakJ. (red.): Balneologia kliniczna. PZWL, Warszawa 1971.- 13. Jankowiak J. (red.): Fizykoterapia ogólna i kliniczna. PZWL, Warszawa 1968.- 14. Jankowiak J. (red.): Masaż leczniczy. PZWL, Warszawa 1974.- 15. Kaliszewski J.: Re- habilitacja w klinice chorób wewnętrznych. PZWL, Warszawa 1974.- 16. Kasperczyk T., Fenczyn J.: Podręcznik odnowy psychosomatycznej. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War- szawa 1996.- 17. Kirsch R.: Masaż sportowy. PZWL, Warszawa 1965.- 18. Klonowicz S.: Słownik terminologiczny fizjologii i higieny pracy. PZWL, Warszawa 1973.- 19. Kochano- wicz J.: Lecznicza rehabilitacja oddechowa w chorobach płuc. PZWL, Warszawa 1972.- 20. Konarska /.; Medycyna fizykalna. PZWL, Warszawa 1974. 21. Kozlowski S., Nazar K. (red.): Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. PZWL, War- szawa 1984.- 22. Krzymieri H.: O niektórych zagadnieniach choroby zwyrodnieniowej sta- wów. Poi. Arch. Med. Wewn., 1965, XXXV, 11, 1533-1542.- 23. Krzyż J.: Automasaż koń- czyny górnej usprawniający przepływ chłonki. Zakład Rehabilitacji Centrum Onkologii, Warszawa 1989.- 24. Kuan Hin.: Chiński masaż i akupresura. PZWL, Warszawa 1992.- 25. Kunicew A.: Leczebnyj masaż. Medicina, Moskwa 1976.- 26. Kunicew A.: Leczebnyj masaż. Golowne Izdatielstwo „Wyższa szkoła". Kijów 1981.- 27. Ławr A., Paluch R., Piesiewicz A., Prochowicz Z., Szymariski J.: Ocena obciążeń biomechanicznych układu mięśniowo-kos- tnego pracowników „Hutmenu". Politechnika Wrocławska, Wrocław 1986.- 28. Madeyski A.: Urządzenia sanitamo-techniczne w uzdrowiskach. Arkady, Warszawa 1966.- 29. Magie- ra L., Kasperczyk T.: Segmentarny masaż leczniczy. Bio-Styl, Kraków 1995.- 30. Monaka Y.: Chinese massage. Japan Publications Traching CO (USA) 1973. 31. Paroń M.: Budowa i funkcja układu chłonnego a warunki wykonywania masażu leczniczego. Fizjoterapia, t. 3, nr l, Wrocław 1995.- 32. Pastinszky /., Racz /..' Zmiany skór- ne w chorobach wewnętrznych. PZWL, Warszawa 1969.- 33. Pruchowicz Z.. Masaż leczni- czy klasyczny i masaż chiński. CDKM, Warszawa 1986.— 34. Prochowicz Z.: Podstawy ma- sażu leczniczego. PZWL, Warszawa 1991.- 35. Prochowicz Z.: Podstawy masażu leczniczego. Wydanie trzecie zmienione. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.- 152 36. Prochowa Z; Wpływ kompleksowego leczenia metodami fizykalnymi zapalenia okołostawowego barku. Balneologia Polska, 1979, XXIV, 413.- 37. Rohen J.W.: Anatomia topograficzna. PZWL, Warszawa 1972.- 38. Roslawski A. (red.): Podstawy rehabilitacji ru- chowej. Sport i Turystyka, Warszawa 1981.- 39. Sadowska-Wróblewska M.: Choroby krę- gosłupa w praktyce reumatologicznej. PZWL, Warszawa 1984.- 40. Sokolowski T.: Elemen- ty dynamiczne kończyn człowieka. PZWL, Warszawa 1962. 41. Starek U. (red.): Masaż leczniczy. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1996.- 42. Weiss M. (red.): Zasady postępowania w urazowych uszkodzeniach rdzenia krę- gowego. PZWL, Warszawa 1974.- 43. Winklerowa J.: Mechanizm działania masażu klasycz- nego na tkanki i układy ustroju ludzkiego w aspekcie jego biologicznego rozwoju. Materiały z Krajowej Konferencji Metodycznej z Masażu. CDN i ŚKM, Warszawa 1983.- 44. Winkle- rowa J., Kotowrocka E., Soroko G.: Praktyczny poradnik fizjoterapii. Uzdrowiska Polskie, Warszawa 1980.-45. Worgalik W.G., Wjazmiański E.S.: Zarys chińskiej medycyny. PZWL, Warszawa 1964.- 46. Woźniewski M.: Fizjologiczne podstawy fizjoterapii chorych z obrzękami chłonnymi kończyn. Fizjoterapia, t. 6, nr 4, Wrocław 1998. KARTA POMIARÓW UKŁADU RUCHU Imię i nazwisko: .............................. wiek: .... Istotne dane o chorym (rozpoznanie, stosowane procedury, zgłaszane dolegliwości) A. KRĘGOSŁUP KRĘGOSŁUP SZYJNY KRĘGI: 1 - szyjne 2. Prostowanie/zgięcie 3. Rotacja 4. Nachylenie boczne p _ „."jnwp odstęp: broda-mostek w prawo w lewo w prawo w lewo - piersiowe " • ' 3 - lędźwiowe 4 - krzyżowe Data badania a b Data badania KRĘGOSŁUP PIERSIOWY l L-S 5. Objaw Schobera 6. Nachylenie boczne 7. Rotacja odstęp palców od podłoża w prawo w lewo w prawo w lewo P L Ryć. 4 A KARTA POMIARÓW UKŁADU RUCHU Imię i nazwisko: .............................. wiek: .... Istotne dane o chorym (rozpoznanie, stosowane procedury, zgłaszane dolegliwości) B. KOŃCZYNA GÓRNA STAW BARKOWY 1. Odwiedzenie przywiedzente 2. Zgięcie prostowanie 150-170 O 40 3. Rotacja wewnętrzna zewnętrzna Data badania STAW ŁOKCIOWY 4. Zgięcie prostowanie 5. Supmacja pronacja 150 O 10 STAW NADGARSTKOWY 6. Zgięcie dłoniowe grzbietowe 35-60 O 50-60 Data badania OBWODY KOŃCZYN ,— -. 7. Ramię (15 cm powyżej stawu ' • łokciowego) 8. Przedramię (10 cm poniżej stawu łokciowego) 9. Nadgarstek Data badania 9 Dłoń (opis) Ryć. 4 B DOLNA Obwody w cm: 7. Udo (20 cm powyżej wewnętrznej szpary stawu kolanowego) 8. Podudzie (15 cm poniżej wewnętrznej szpary stawu kolanowego) 9. Podudzie - obwód najmniejszy nad kostkami Data badania Stopa (opis) Ryć. 4. Karta pomiarów układu ruchu. A - Kręgosłup. B - Kończyna górna. C - Kończyna dolna. Skorowidz Adiadochokineza, definicja 42 Akinezja 89 Aktyna 26 Akupresura 145 Alkohol etylowy 20 Anestezja 89 Aorta brzuszna 34 - piersiowa 34 Aparat Akwawibron 143 Aparat Redor 144 Aseenia, definicja 42 Astma oskrzelowa a masaż chiński 149 Ataksja, definicja 42 Atonia, definicja 42 Automasaź 16 Bezpieczeństwo pracy masażysty 20 Bezsenność a masaż chiński 151 Białka kurczliwe 26 Blizny niewygojone, przeciwwska- zania do masażu wirowego 136 - pourazowe i pozabiegowe a ma- saż 86 Ból(e) w fizjologii 88 - głowy a masaż chiński 150 - - umiejscowienie stref odrucho- wych 123,124 - krzyża, umiejscowienie stref od- ruchowych 1)5,1)6 - reumatyczne a masaż chiński 150 - talamiczne 89 Budowa segmentów nerwowych tułowia 41 Cechy psychofizyczne masażysty 16 Charakterystyka wskaźnikowa po- mieszczeń do zabiegu masażu 18 Chłonka 34 - powstawanie 131 - „przepychanie" 23 Choroba(y) dróg oddechowych, umiejscowienie stref odrucho- wych 110 - żółciowych i wątroby, umiej- scowienie stref odruchowych 111, 112 - dziecięce, wskazania do masażu 97 - Heinego-Medina, rola masażu w rekonwalescencji 91 - kręgosłupa, umiejscowienie stref odruchowych 114, 115 - naczyń a masaż tkanki łącznej 126 - narządu ruchu, wskazania do ma- sażu 97 - nerek a masaż tkanki łącznej 126 - - umiejscowienie stref odrucho- wych 113,114 - ortopedyczne a masaż wirowy 136 - ortopedyczno-urazowe a masaż 85 - reumatyczne a masaż 92 - - a masaż wirowy 136 - - wskazania do masażu 97 - serca, umiejscowienie stref odru- chowych 108 - skóry ropne i alergic7np, przeciw- wskazania do masażu wirowego 136 - - wskazania do masażu 97 - stawów kończyny dolnej, umiej- scowienie stref odruchowych 120 - - obręczy kończyny górnej i ra- mienia, umiejscowienie stref od- ruchowych 117,118 - stawu biodrowego, umiejscowie- nie stref odruchowych 121 - - kolanowego i podudzia, umiej- scowienie stref odruchowych 122 - - łokciowego, przedramienia i rę- ki, umiejscowienie stref odrucho- wych 117.119 - układu krążenia a masaż wirowy 136 - - - wskazania do masażu 96 Choroba(y) układu nerwowego a masaż 88 - - - wskazania do masażu 97 - - oddechowego, korzystny wpływ masażu 95 - - - wskazania do masażu 96 - urazowe a masaż 85 - wewnętrzne a masaż 94 - wrzodowa żołądka i dwunastnicy, przeciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 - zawodowe, wskazania do masażu 98 - zwyrodnieniowa kręgosłupa a ma- saż 94 - - stawów kończyn a masaż 94 - - narządów ruchu a masaż 93 Chory gorączkujący, przeciwwska- zania do masażu 98 Chrząstka stawowa, czynniki uszka- dzające 93 Chwyt biodrowy 107 - nadkolczysty 106 - piłowania 104, 106 - podłopatkowy 104, 105 - popychania 104 - przyśrubowania 104 - sprężynowania 106 - zwijania 104, 105 Ciałka blaszkowate (ciałka Pacinie- go)23 - bólowe 23 - dotykowe (Meissnera) 23 Ciąża, przeciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 Ciśnienie hydrodynamiczne 135 - hydrostatyczne 135 Czucie nocyceptywne 88 Czynniki bodźcowe środowiska wodnego 134 - mechaniczne działające na ustrój w środowisku wodnym 135 - nieswoiste środowiska wodnego 135 159 Ćwiczenia bierne w uszkodzeniu nerwów obwodowych 92 - biemo-czynne i wspomagane w uszkodzeniu nerwów obwodo- wych 92 Dawkowanie masażu 20 Dokumentacja masażu 20 Dół pachowy 25 Drenaż chłonny bierny 132 - - czynny 131 - - grawitacyjny 131 - limfatyczny, definicja 131 Drogi żółciowe w stanach zapal- nych, przeciwwskazania do ma- sażu powłok brzusznych 98 Drżączka poraźna, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Drżenia 89 Dysmetria. definicja 42 Elekn-oakupunktura 145 Elektrostymulacja w uszkodzeniu nerwów obwodowych 92 Fonny masażu leczniczego 15 Gabinet(y) masażu jedno- lub wielo- stanowiskowy 17 ł«i - - ."."chegu 17 - - - oświetlenie naturalne i sztuczne 19 - - - temperatura 20 - - - wentylacja 19 - - - wilgotność względna 20 - - w środowisku wodnym 17 - - warunki higieniczno-sanitarne 17 - - wyposażenie 17, 18. 19 - - zastosowanie urządzeń 17 Głaskanie brzucha brzegiem lokeio wym ręki 81 - drenażowe obejmujące, kończyny górnej 70 - głębokie 56 - - mięśnia dwugłowego ramienia 68 - mięśnia brzuchatego łydki 73 - - czworogtowego uda 74 - okolicy karku 79 - płaskie i obejmujące 55 - powierzchowne 55 - technika masażu klasycznego 55 Gruczoły łojowe 23 - potowe 23 Guzy kości, pierwotne i przerzutowe 130 Hemi- lub tetrapareza 89 Hemianestezja 89 Hemipareza 89 Hemofilia, przeciwwskazania do masażu 98 Higiena masażu 16 - pracy masażysty 20 Hiperpatia 89 Hiperrefleksja 89 Hipertonia 89 Hipoestazja 89 Hipotonia 89 Hyperaesthesia 103 Hyperalgesia 103 Hypertonu.s 103 Jamistość rdzenia, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Kamica wątrobowa i nerkowa, prze- ciwwskazania do masażu powłok brzusznych 98 Karta zabiegowa masażu lecznicze- go 21 Klasyfikacja masażu 13 - odczynów po masażu 46 Koibki Krausego 23 Kończyna dolna, układ żylny 31 - górna, układ żylny 31 Kora mózgu, pola czuciowe 43 - - - kojarzeniowe, ogólne 43 - - - - specjalne 43 Kościec a układ ruchu 24 Krążki dotykowe Merckla 23 Krwotoki, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Kwalifikacje zawodowe masażysty 16 Linia biała 25 Lumbago a masaż chiński 151 Łamliwość kości, przeciwwskaza- nia do masażu 98 Łańcuchy kinematyczne 24 Łakotka dotykowa 23 Masaż(e) aparatem Akwawibron jako samodzielny zabieg leczniczy 15 - brzucha 80 - - w chorobach wewnętrznych 95 - chiński, leczniczy 145 - — ogólny 146 - - techniki 148 - - w wybranych chorobach 149 - — zasady wykonywania 146 - w chorobach układu oddechowe- go 95 - - - zwyrodnieniowych na- rządów ruchu 93 - - - - kręgosłupa 94 - - - - stawów kończyn 94 - częściowy 15 Masaź(e), dawkowanie 20 - długobodżcowy 15 - dokumentacja zabiegu 20 - w ginekologii i położnictwie 95 - głowy i szyi 81 - grzbietowej części tułowia 78 - higiena 16 - izometryczny. faza końcowa 130 - - - przygotowawcza 130 - - - właściwa 130 - jako bodziec fizyczny 45 - z katedry natryskowej 140 - klasyczny, długobodżcowy 18 - - krótkobodżcowy 18 - - metodyka 64 - - średniobodżcowy 18 - klasyfikacja 13 - - odczynów 46 - klatki piersiowej 80 - kończyny dolnej 71 - - - jako całości 77 - - górnej 64 - - - jako całości 71 - krótkobodżcowy 15 - leczniczy, definicja 13, 44 - - dobór techniki 48 - - formy 15 - - indywidualizacja postępowania 47 - - karta zabiegowa 21 - - kierunki wykonywania 48 - - klasyczny, całkowity 17 - - - częściowy 17 - - - definicja 13 - - - technika wykonywania 51 - - metody 14 - - odmiany 98 - - podstawy anatomiczno-fizjo- logiczne 22 - - - teoretyczne 44 - - podział 14 - - przygotowanie pacjenta 51 - - rodzaje 13 - - specjalistyczny, definicja 13 - - ułożenie rozluźniające 51 - - zastosowanie 13 - łącznotkankowe wg Kohirauscha 17 - łącznotkankowy 18 - - technika podskórna 124 - - - powięziowa 124 - - - skórna 124 - metody uzupełniające 15 - mięśni klatki piersiowej 95 - natryskowy 18 - obręczy kończyny dolnej 76 - - - górnej 67 - oddziaływanie na skórę 83 - ogólny lub całkowity 15 - okostnowy 126-130 - - przeciwwskazania 130 - - techniki ucisku 127 - - wskazania 127 - określenie podstawowych parame- trów dawkowania zabiegu 20 - pneumatyczny 144 160 Masaż(e) pneumatyczny przeciw- wskazania 144 - — wskazania 144 - podstawy stosowania w choro- bach reumatycznych 92 ----- układu nerwowego 88 ----- urazowych 85 ----- wewnętrznych 94 - podudzia 72 - podwodny 17, 18, 137-140 - - przeciwwskazania 140 - - wskazania 139 - próżniowo-ciśnieniowy 144 - przeciwwskazania do stosowania 98 - przedramienia 66, 67 - przyrządowy 142 - punktowy ścięgna Achillesa 129 - - wyrostka poprzecznego 129 - ramienia 67 - w reumatoidalnym zapaleniu sta- wów 92 - ręki 64-66 - rys tusioryczny 11 - segmentame wg Dalicho i Glasera 17 - segmentamy 18, 99 - - przeciwwskazania 107 - - wskazania 107 - wg Shantala 44 - sposoby odkształcania tkanek 45 - stopy 72 - synkardialny 15, 144 - średniobodźcowy 15 - w środowisku wodnym 14, 134 - technika głaskania 55 - - oklepywania 60 - - rozcierania 56, 57 - - ugniatania 57, 59 - - - oburącz 58 - - - szczypczykowego 58 - - wibracji 62 - - wstrząsania 62 - tkanki łącznej a reakcje nerwowe 126 ----- opóźnione 126 ----- tkanki skórnej 126 - - - a subiektywne odczucia pa- cjenta 126 - tok zabiegu 48 - lutowia 78 - uda 74 - ultradźwiękowy 15 - urządzeniami pneumatycz- no-ciśnieniowymi 14 - - wibrującymi 14 - w uszkodzeniu nerwów obwodo- wych 92 - warunki poprawnego stosowania 47 - wibracyjny 142 - wirowe 17, 18, 135 - - przeciwwskazania 136 - - typy urządzeń 136 - - wskazania 136 - wskazania i przeciwwskazania 96 Masaź(e) wykonywany ręcznie 15 - wyzwalanie reakcji fizjologicz- nych 46 - zasady budowy osnowy 49 - — stosowania w wybranych cho- robach 83 - w zesztywniającym zapaleniu sta- wów kręgosłupa 93 Masażysta, cechy psychofizyczne 16 - kwalifikacje zawodowe 16 - organizacja pracy 16 - przeciwwskazania do wykonywa- nia zawodu 17 Melanina 23 Melanocyty 23 Metoda masażu leczniczego 14 - Yoglera 126 Metodyka masażu klasycznego 64 Miażdżyca zaawansowana naczyń obwodowych, przeciwwskazania do masażu 98 M;e-s;=^zkn, pr^ceiwwsKa^ania do masażu powłok brzusznych 98 Miesiączkowanie bolesne a masaż chiński 150 Międzymózgowie, ośrodek ruchów dowolnych 42 Mięsień czworoboczny 25, 26 - dwugłowy ramienia 26 - łokciowy 26 - mostkowo-obojczykowo-sutkowy 25,26 - najszerszy grzbietu 26 - naramienny 25, 26 - obły, mniejszy 26 - - większy 26 - piersiowy, mniejszy 25 - - większy - część brzuszna 25 - - - - mostkowo-żebrowa 25 - podgrzbietowy 26 - pośladkowy, średni 26 - - wielki 26 - prostownik promieniowy, długi, nadgarstka 26 - prosty brzucha 25 - ramienno-promieniowy 26 - ramienny 26 - skośny wewnętrzny brzucha 25 - - zewnętrzny brzucha 25, 26 - szkieletowy, schemat budowy 29 - - - unerwienia 30 - trójgłowy ramienia 26 - zębaty przedni 25 Mięśnie antagonistyczne 24 - brzucha 25 - głowy 24 - międzyżebrowe wewnętrzne 25 - obręczy barkowej i kończyny gór- nej wolnej 25 - - biodrowej i kończyny dolnej wolnej 25 - - kończyny dolnej i uda 28 - - - górnej i ramienia 27 - podudzia 28, 29 - podział topograficzny 24 Mięśnie powierzchowne i głębokie grzbietu 25 - - - - klatki piersiowej 25 - - pośrednie i głębokie szyi 25 - protagonistyczne 24 - przedniej części tułowia 25 - przedramienia 27 - ramienia 26 - synergiczne 24 - szkieletowe 25 - - budowa 26 - - długie 26 - - krótkie 26 - - płaskie 26 - - szerokie 26 - - a układ ruchu 24 - - zwieracze 26 - tylnej części tułowia 26 - uda 28 Mineralizacja kości a masaż 86 Miozyna 26, 28 Mitoza 23 Monopareza 89 Mózg, część ośrodkowa układu ner- wowego 35 Mutyzm 89 Naczynia chłonne 34 - krążenia obwodowego 31 - - płucnego 31 - krwionośne 31 - limfatyczne 23 - włosowate 31 Napięcie mięśniowe, wzmożone 103 Naskórek, część rozrodcza 23 - - zrogowaciała 23 - definicja 23 Nerwy międzyżebrowe 36 - rdzeniowe, podział 35 Niskowzgórze 42 Obrzęk chłonny, czynniki sprzy- jające rozwojowi 131 - kończyn a masaż synkardialny 145 Odczyn konsensualny 135 Odruchy bezwarunkowe 29 - warunkowe 29 Odwapnienie kości, przeciwwskaza- nia do masażu wirowego 136 Ogniska przerzutów nowotworo- wych, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Oklepywanie, technika masażu kla- sycznego 60 Olejek oliwkowy 20 - parafinowy 20 Olejki niedrażniące, stosowanie w masażu 20 Organizacja pracy masażysty 16 Osnowa zabiegu masażu w przypad- ku rwy kulszowej prawostronnej 49,50 - - - zasady budowy 49 161 Osteomalacja 130 Osteoporoza 130 Ośrodek ruchowy mowy Broca 44 Owrzodzenia podudzi, przeciwwska- zania do masażu 98 Para- lub tetrapareza 89 Pobudzanie eksteroceptywne, wy- zwalanie reakcji fizjologicznych 46 - interoceptywne, wyzwalanie reak- cji fizjologicznych 46 - proprioceptywne, wyzwalanie re- akcji fizjologicznych 46 Podstawy masażu leczniczego, ana- tomiczno-fizjologiczne 22 - teoretyczne masażu leczniczego 44 Podściółka tłuszczowa 24 Podwzgórze 42 Podział masażu leczniczego 14 Pola czuciowe i ruchowe kory mó- zgu 42 - - kory mózgu 43 - kojarzeniowe ogólne kory mózgu 43 - - specjalne kory mózgu 43 - ruchowe kory mózgu 44 Poprawa elastyczności aparatu wię- zadlowego 86 - ukrwienia tkanek miękkich a ma- saż 86 Powięź podgrzebieniowa 26 - przedramienia 26 Pozycja pacjenta, leżąca na boku 53, 54 - - - przodem 53, 54 - - - tyłem 52, 53 - - siedząca 54 Prawo Amdta-Schulza 45 - Dastre'a-Morata 135 Procesy hemodynamiczne a masaż 84 Próg bolesności 45 Przeciwwskazania do stosowania masażu 98 - do wykonywania zawodu ma- sażysty 17 Przeczulica dotykowa 103 Przewody chłonne 34 Przewód chłonny piersiowy 35 - - prawy 35 Przeziębienie a masaż chiński 151 Przyczepy mięśni poprzecznie prążkowanych 23 Przygotowanie pacjenta do zabiegu 51 Rdzeń kręgowy część ośrodkowa układu nerwowego 35, 39 - - uszkodzenie urazowe 91 Reakcje fizjologiczne a masaż 46 Receptory bólu 23 Receptory czucia głębokiego i uner- wienie ruchowe mięśni 30 Regeneracja skóry a masaż 86 Rodzaje masażu leczniczego 13 Rozcieranie głębokie 56 - mięśnia brzuchatego łydki 73 - - czworogłowego uda 74 - okolicy stawu kolanowego 76 - powierzchowne 56 - prostownika grzbietu 79 - przyczepów bliższych zginaczy nadgarstka 68 - - mięśni brzucha 82 - stawu ramiennego 69 - technika masażu klasycznego 56, 57 Rozcięgno mięśnia zewnętrznego brzucha 25 Sarkomery 28 Schemat budowy mięśnia szkieleto- wego 29 - - rdzeniowego łuku odruchowe- go 30 - cech niedowładów i objawów współtowarzyszących uszkodze- niom układu nerwowego 89 - działania urządzenia do masażu z napędem elektrycznym 142 - opracowania zmian łącznotkanko- wych 125 - płytki motorycznej mięśnia 30 - prowadzenia strumienia wody podczas masażu natryskowego 141 - — — — w natrysku biczowym 140 - przebiegu powierzchownych na- czyń chłonnych 33 - reprezentacji czuciowej poszcze- gólnych części ciała w korze mó- zgu 43 - - ruchowej poszczególnych czę- ści ciała w korze mózgu 43 - unerwienia autonomicznego 100 - — — niektórych narządów 40 - - mięśnia szkieletowego 30 - — skóry 23 - wstępowania stref tkanki łącznej 101,102 Skaza dnawa, przeciwwskazania do masażu 98 Skierowanie lekarskie a prawidłowe wykonanie masażu 20 Skóra, definicja 22, 23 - działanie masażu 83 - schemat unerwienia 23 - właściwa definicja 23 - - siateczkowata 23 - - warstwa brodawkowata 23 SNB 109 Splot lędżwiowo-krzyżowy 37 - ramienny 36 - szyjny 36 Stanowisko zabiegowe a liczba za- biegów wg Jankowiaka 17 Stany zagrażające krwawieniem, przeciwwskazania do masażu 98 - zapalne i alergiczne skóry, prze- ciwwskazania do masażu 98 - - ostre, ropne, przeciwwskazania do masażu 98 Stosowanie masażu w chorobach urazowych 85 Stół do masażu o regulowanej wyso- kości 19 - - - wyposażenie pomieszczenia zabiegowego 18 - - - - dodatkowe 18 Strefa(y) Heada 99 - Mackenziego 103 - nadwrażliwości bólowej w choro- bach serca 109 - zmian łącznotkankowych w cho- robach serca 109 - - mięśniowych w chorobach ser- ca 109 Stwardnienie rozsiane, przeciw- wskazania do masażu 98 - tętnic zwężające a masaż synkar- dialny 145 Sympatylastonia 39 SZŁ 109 SZM 109 Ścięgno Achillesa 72 - - masaż punktowy 129 Śródmózgowie a koordynacja ru- chów 42 - a napięcie mięśni szkieletowych 42 Talk 20 Tangentor 137 Technika(i) głaskania 55 - masażu chińskiego 148 - oklepywania 60 - - „tyżeczkowego" 60, 61 - — „miotełkowego" 60 - - „siekącego" 61 - rozcierania 56, 57 - szczypania punktowego 149 - ugniatania 57, 59 - - oburącz 58 - wałkowania 59, 60 - wibracji 15, 62 - - punktowej 63 - wstrząsania 62 - wykonywania klasycznego ma- sażu leczniczego 51 - zwijania 59, 60 Teoria humoralna, tłumaczenie zja- wisk w masowanym organizmie 46 - mechaniczna, tłumaczenie zjawisk w masowanym organizmie 46 - neuroodruchowa, tłumaczenie zja- wisk w masowanym organizmie 47 162 Termoterapia w uszkodzeniu ner- wów obwodowych 91 Tętniaki, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Tętnice 31 Tkanka łączna, włóknista 23 - podskórna, budowa 23 - włóknista 23 Tonofibryle 23 Topografia masażu twarzy 82 - stosowania masażu kończyny gór- nej 71 - - - w obrębie kończyny dolnej 77 ----- stopy 77 Ugniatanie mięsni uda 75 - technika masażu klasycznego 57 Układ chłonny, skład 34 - krążenia, funkcje w organizmie 31 - - a masaż 84 - - skład 31 - ncrwuwy autonomiczny 38 - - - część przywspółczulna 39 - - - - współczulna 39 - - - część obwodowa 35 - - podział 35 - - - pod względem funkcjonal- nym 37 - przywspółczulny 100 - ruchu, część bierna 24 - - część czynna 24 - - podział 24 - współczulny 100 - żylny kończyny dolnej 31 - - - górnej 31 Ułożenie pacjenta, pozycja leżąca na boku 53, 54 - - - - przodem 53, 54 - - - - tyłem 52, 53 - - - siedząca 54 - - rozluźniające 51 Umiejscowienie stref odruchowych w bólach głowy 123, 124 ----- krzyża 115, 116 - - - w chorobach dróg oddecho- wych 110 ------ żółciowych i wątro- by 112 ----- kręgosłupa 114, 115 ----- nerki prawej 113, 114 ----- serca 109 ----- stawów kończyny dol- nej 120 -————— obręczy kończyny górnej i ramienia 117, 118 ----- stawu biodrowego 121 ------ kolanowego i pod- udzia 122 ------ łokciowego, przedra- mienia i ręki 117, 119 Unerwienie kończyny dolnej 36 - - górnej 35 Unerwienie skórne klatki piersiowej i kończyny górnej 37 - - kończyny dolnej 38 - skóry głowy i szyi 36 - współczulne gruczołów poto- wych 23 Uszkodzenia(e) kości pourazowe 130 - móżdżku, konsekwencje w orga- nizmie 41 - nerwów obwodowych a ćwiczenia bierne 92 ------ biemo-czynne i wspomagane 92 ----- wspomagane 92 - - - a elektrostymulacja 91 - - - a masaż 92 - - - a tennoterapia 91 - neuronu obwodowego na pozio- mie jąder opuszki 89 -———— nerwu obwodowego 89 ----- rogu przedniego rdze- nia 89 - - - objawy 88 - - ośrodkowego na poziomie kory mózgowej 89 ----- pnia mózgu 89 - - - na poziomie rdzenia kręgo- wego 89 ----- torebki wewnętrznej 89 - - - objawy 88 - pierwotne mięśni 89 Wady serca niewyrównane, przeciw- wskazania do masażu 98 Wałkowanie mięśnia ramienia 69 Wanna do masażu podwodnego 137 - wielofunkcyjna 138 Warunki poprawnego stosowania masażu 47 Wentylacja mechaniczna wg Madey- skiego 19 Węzły chłonne 34 Wibracja labilna 63 - ogólna 142 - pośrednia 143 - stabilna 63 - technika masażu klasycznego 62 - wybiórcza 142 Wibratory w masażu klasycznym 15 Więzadla a układ ruchu 24 Włókienka kurczliwe 26 Włókna współczulne unerwiające mięsień przywłośny 23 Wrażliwość na ból tkanki mięśnio- wej, podwyższona 103 Wrzecionka(o) 29 - mięśniowe 31 - ścięgnowe Golgiego 31 Wskazania do stosowania masażu 96 - i przeciwwskazania do stosowania masażu 96 Wstrząsanie, technika masażu kla- sycznego 62 Wyposażenie gabinetu masażu 17, 18, 19 Wypór hydrostatyczny 135 Wzgórzomózgowie 42 Zaburzenia czucia 89, 90 - - korzeniowego 90 - - typu centralnego 90 - czuciowo-ruchowe a pierwotne uszkodzenia mięśni 88 - - a uszkodzenie neuronu obwo- dowego 88 ----- ośrodkowego 88 - czynności tarczycy a masaż tkanki łącznej 126 - krążenia obwodowego a masaż pneumatyczny 144 - równowagi 89 Zakończenia(e) Golgiego-Mazzo- niego (receptory ucisku) 23 - Ruffmiego 23 - wokół mieszka włosowego (re- ceptory dotyku) 31 Zakrzepy, przeciwwskazania do ma- sażu 98 Zanik mięśni 89 - mięśniowy postępujący, przeciw- wskazania do masażu 98 Zapalenia(e) reumatoidalne stawów a masaż 92 - rogów przednich rdzenia ostre a masaż 91 - węzłów chłonnych, przeciwwska- zania do masażu 98 - zesztywniające stawów krę- gosłupa a masaż 93 - żył, przeciwwskazania do masażu 98 Zasady stosowania masażu w wybra- nych chorobach 83 Zespoły pozapiramidowe 89 Zgorzel cukrzycowa a masaż synkar- dialny 145 - pochodzenia miażdżycowego a masaż synkardialny 145 Zjawiska zachodzące w masowanym organizmie, teoria humoralna 46 ------ mechaniczna 46 ------ neuroodruchowa 47 Zmiany troficzne 89 Zmysł dotyku jako źródło informacji w rozwoju filogenetycznym 44 Zrost kostny niepełny, przeciwwska- zania do masażu wirowego 136 Zwieracze 26 Zwijanie tkanki łącznej brzucha 81 Żylaki kończyn a masaż synkardial- ny 145 - przeciwwskazania do masażu 98 Żyła(y) 31 - główna, dolna 34 - - górna 34 163